AÖF Kitapları Öğrenci Kullanım Kılavuzu

Öğrenme çıktıları
Bölüm içinde hangi bilgi,beceri ve yeterlikleri
kazanacağınızı ifade eder.

Tanım
Bölüm içinde geçen
önemlikavramların
Bölüm Özeti tanımları verilir.
Bölümün kısa özetini gösterir.

Dikkat
Konuya ilişkin önemli
Sözlük uyarıları gösterir.
Bölüm içinde geçen önemli
kavramlardan oluşan sözlük
ünite sonunda paylaşılır.

Karekod
Bölüm içinde verilen
Neler Öğrendik ve Yanıt Anahtarı
karekodlar, mobil
Bölüm içeriğine ilişkin 10 adet
cihazlarınız aracılığıyla
çoktan seçmeli soru ve cevapları
sizi ek kaynaklara,
paylaşılır.
videolara veya web
adreslerine ulaştırır.

Öğrenme Çıktısı Tablosu

Araştır/İlişkilendir/Anlat-Paylaş
İlgili konuların altında cevaplayacağınız soruları, okuyabileceğiniz
ek kaynakları ve konuyla ilgili yapabileceğiniz ekstra etkinlikleri gösterir.
Yaşamla İlişkilendir
Bölümün içeriğine uygun paylaşılan yaşama dair gerçek kesitler
veya örnekleri gösterir.
Araştırmalarla İlişkilendir
Bölüm içeriği ile ilişkili araştırmaların ve bilimsel çalışmaları gösterir.
 Sosyal Psikoloji I

Editör

Prof.Dr. Sezen ÜNLÜ

Yazarlar

BÖLÜM 1, 2, 3, 4, 8 Dr.Öğr. Üyesi Aysel KAYAOĞLU

BÖLÜM 5, 6 Arş.Gör.Dr. Züleyha ÖZBAŞ ANBARLI

BÖLÜM 7
Prof.Dr. Rüçhan GÖKDAĞ
 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3915
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2710

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.

“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2019 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

Grafik Tasarım ve Kapak Düzeni

Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan

Öğretim Tasarımcısı
Arş.Gör. Bilal Saraç

Dil ve Yazım Danışmanı

Öğr.Gör.Dr. Ferdi Bozkurt

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Ayhan Tufan

Grafiker
Gülşah Karabulut

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Saner Coşkun
Halil Kaya
Gizem Dalmış
Nihal Sürücü
Gülşah Sokum
Arzu Ercanlar
Zülfiye Çevir

SOSYAL PSİKOLOJİ I

E-ISBN
978-975-06-3593-9

Bu kitabın tüm hakları ANADOLU ÜNİVERSİTESİ’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ekim 2019

2265-0-0-0-2009-V01
 İçindekiler
Sosyal Psikoloji
BÖLÜM 1
Nedir?
Giriş ................................................................. 3
Sosyal Psikoloji Nedir? .................................. 3
Sosyal Psikolojinin Kısa Tarihi ...................... 4
Sosyal Psikolojinin Avrupadaki
Kökleri .................................................... 5
Modern Sosyal Psikoloji ....................... 5
Sosyal Psikolojide Araştırma Yöntemleri ..... 8
Deneysel Olmayan Yöntemler ............. 9
Deneysel Yöntemler .............................. 11
BÖLÜM 2 Sosyal Biliş
Giriş ................................................................. 23
Sosyal Bilişin Doğası ...................................... 23
Sosyal Bilişin Temel İlkeleri .................. 24
Şemalar ........................................................... 26
Şema Tipleri ........................................... 27
Kategorileştirme  ................................... 28
Şemaların İşlevleri ve Özellikleri .................. 29
Teoriye Dayalı Yapılar Olarak Şemalar/
Kategoriler ............................................. 29
Şemaların/Kategorilerin Bellek
İşlemlerine Etkisi  .................................. 29
Şemaların/Kategorilerin Değerlendirme
ve Duygu İçermesi  .............................. 30
Şemaların/Kategorilerin Hiyerarşik
Olarak Organize Edilmesi ..................... 30
Şemaların/Kategorilerin Edinimi,
Gelişimi ve Değişimi .............................. 31
Yükleme .......................................................... 31
Heider’ın Naif Psikolojisi  ..................... 32
Jones ve Davis’in Uyuşan Çıkarsamalar
Teorisi  .................................................... 32
Kelley’nin Birlikte Değişim
(Kovaryasyon) Modeli .......................... 34
Yükleme Yanlılıkları  ............................. 35
BÖLÜM 3 Sosyal Etki
Giriş ................................................................. 47
Sosyal Etkinin Doğası .................................... 47
Sosyal Psikoloji ve Sosyal Etki  ............. 47
Sosyal Etki ve Güç ................................. 48
Norm Oluşumu ve Etkisi .............................. 50
Otokinetik Etki Deneyleri  ................... 50
Konformite ..................................................... 51
Konformiteyi Etkileyen Faktörler  ...... 52
İtaat ................................................................ 54
Milgram’ın İtaat Deneyi ....................... 55
İtaati Etkileyen Faktörler  .................... 57
Normatif Sosyal Etki ve Bilgisel
Sosyal Etki  ............................................. 58
Azınlık Etkisi .................................................. 59
Azınlık Etkisi: Mavi-Yeşil Deneyleri  ... 59
Azınlığın Davranış Tarzı  ...................... 60
Aynı Süreç Modeli ve Farklı
Süreç Modeli  ......................................... 60
BÖLÜM 4 Tutumlar
Giriş ................................................................. 71
Tutumlar: Tarihçe ve Tanım ......................... 71
Tutum Kavramının Kısa Tarihi ............. 71
Sosyal Psikolojide Tutumlar ................. 72
Tutumların Tanımlanması .................... 73
Tutumların Yapısal Özellikleri ...................... 75
Tutumların Olumluluğu/Olumsuzluğu... 75
Tek Kutuplu ve Çift Kutuplu Tutumlar... 75
Tutumların Çok Boyutluluğu ve Çelişkili
Tutumlar ................................................ 75
Tutumların Gücü ................................... 76
Tutumların İşlevleri ....................................... 77
Tutum ve Davranış Arasındaki İlişki ............ 79
Tutum ve Davranışın Genelliği/
Spesifikliği .............................................. 79
Tutumların Gücü ................................... 80
Tutumların Oluşumunda Direkt
(Dolaysız) Deneyimin Rolü .................. 80
Tutumların Erişilebilirliği ...................... 81
Özel ve Kamusal Benlik-Farkındalığı ... 81
Davranışa Yönelik Niyet ....................... 82
iii
 BÖLÜM 5 Tutum Değişimi
Giriş ................................................................. 93
Tutumlar Neden Değişir? Tutum
Değişimine Kuramsal Yaklaşımlar ................ 93
Heider’in Denge Kuramı ....................... 93
Rosenberg ve Abelson’un Bilişsel
Dengeleme Kuramı ............................... 94
Festinger’in Bilişsel Çelişki Kuramı ...... 96
Bem’in Kendini Algılama Kuramı ......... 98
Tutum Değiştirme Süreci: İletişim ve İkna ... 99
Mesajı Öğrenme Tezi ............................ 100
Sosyal Yargı Kuramı .............................. 103
Ayrıntılandırma Olasılığı Modeli ......... 104
İkna Teknikleri ............................................... 105
Kapıya Ayak Koyma .............................. 105
Kapıyı Yüzüne Çarpma .......................... 106
Fiyat Kırma ............................................ 106
BÖLÜM 6 Kişilerarası İlişkiler
Giriş ................................................................. 117
Bir İhtiyaç Olarak Sosyal İlişki Kurma .......... 117
Kişilerarası İlişkilerde Temel İlkeler  ............. 118
Benzerlik ................................................ 118
Yakınlık ................................................... 119
Karşılıklılık ............................................. 120
Çekicilik .................................................. 120
Kişilerarası İlişkilerde Süreçler ...................... 121
Bağlanma ............................................... 121
Çatışma .................................................. 122
Empati .................................................... 124
Yalnızlık .................................................. 125
Kişilerarası Çekicilik Kuramları ..................... 126
Sosyal Değiş-Tokuş Kuramı
(Sosyal Takas Kuramı)  ......................... 126
Denklik Kuramı ..................................... 127
Evrimsel Kuram ..................................... 128
Aşk Kuramları ................................................ 128
Lee’nin Aşkın Renkleri Tipolojisi .......... 128
Sternberg’in Üçlü Aşk Kuramı .............. 129
iv
BÖLÜM 7 Özgeci Davranış
Giriş ................................................................. 139
Özgeci Davranışın Anlamı  ........................... 139
Özgeci Davranış Kuramları ........................... 139
Evrimsel Yaklaşım ................................. 139
Kültürel Yaklaşım .................................. 140
Öğrenme Yaklaşımı  .............................. 141
Yükleme Kuramı ve Özgeci Davranış .. 141
Özgeci Davranış Karar Basamakları ............. 141
İnsanlardaki Özgeci Davranış Farklılıkları ... 142
Duygu Durumu ve Özgeci Davranış .... 143
Yardım Etme Güdüleri: Empati ve
Kötü Hissetme ....................................... 143
Yardım Etme Biçimleri .................................. 144
Başkalarının Varlığı ............................... 144
Çevresel Koşullar ................................... 144
Zaman Baskısı ........................................ 144
BÖLÜM 8 Saldırganlık
Giriş.................................................................. 151
Saldırganlık Nedir?......................................... 151
Saldırganlığın Kökenleri................................. 153
İçgüdüsel Yaklaşımlar............................ 153
Sosyal Öğrenme Yaklaşımı.................... 154
Saldırganlığın Sosyal, Durumsal
ve Kişisel Belirleyicileri................................... 155
Sosyal Belirleyiciler: Engellenme,
Tahrik ve Medyada Şiddet .................... 155
Durumsal Belirleyiciler: Alkol ve
Yüksek Sıcaklık....................................... 158
Kişisel Belirleyiciler: Kişilik ve Cinsiyet
Farklılıkları.............................................. 158
Saldırganlığı Azaltma..................................... 160
Arınma (Katarsis)................................... 160
Cezalandırma.......................................... 160
Saldırgan Olmayan Davranışların
Model Alınması...................................... 161
Sosyal Beceri Eğitimi............................. 161
Önsöz
Sevgili öğrenciler,
Bu kitap lisans düzeyindeki öğrencilere ve sos-
yal psikolojiye ilgi duyanlara sosyal psikoloji
alanını tanıtmak amacıyla hazırlanmıştır. Bu
amaç dolayısıyla sosyal psikolojiye giriş dersi
alanlar için temel bir ders kitabı, bu alana ilgi
duyanlar için temel bir başvuru kaynağı nite-
liğindedir.
Kitapta sırasıyla sosyal psikolojinin tanım ve
tarihi, sosyal biliş, sosyal etki, tutumlar, tutum
değişimi, kişilerarası ilişkiler, özgeci davranış
ve saldırganlık üniteleri yer almaktadır. Bu
üniteler, Sosyal Psikoloji II kitabıyla devamlı-
lık içinde modern sosyal psikolojide temel olan
tüm konuları kapsamaktadır. Üniteler ünitenin
amacı, anahtar kelimeler, metin içinde yer alan
Sıra Sizde soruları, ünitenin sonunda yer alan
Kendimizi Sınayalım bölümü ve üniteyle ilişkili
Okuma Parçası bölümü ile öğrencilere ünite-
yi bir bütün olarak görme, üniteyi amaçları-
na göre analiz etme, öğrenilen bilgiyi sınama,
farklı örneklerle konuyu açımlama olanağı ve-
ren bir formatta hazırlanmış ve ayrıca öğrenci-
lerin kolay anlayacağı bir dil kullanımı için özen
gösterilmiştir. Bu kitabın hazırlanmasında bü-
yük katkıları olan yazarlara, tasarımcıya ve diz-
gi grubuna teşekkürü bir borç bilirim.
Editör
Prof. Dr. Fatma Sezen ÜNLÜ
v
 Bölüm 1
Sosyal Psikoloji Nedir?

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;

Amaçlarımız

• Sosyal psikolojiyi tanımlayabilecek;

• Sosyal psikolojinin nasıl bir tarihsel gelişim gösterdiğini bilecek;
• Sosyal psikoloji alanında kullanılan araştırma yöntemleri neler olduğunu sıralayabilecek ve
araştırma yöntemlerini karşılaştırabileceksiniz.
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

Anahtar Sözcükler: • Sosyal psikoloji • Völkerpsikoloji • Grup zihni

• Sosyal biliş• Korelasyoni • Survey • Survey • Laboratuvar deneyi • Alan deneyi
İçerik Haritası

GİRİŞ
SOSYAL PSİKOLOJİ NEDİR?
Sosyal Psikoloji I Sosyal Psikoloji Nedir?
SOSYAL PSİKOLOJİNİN KISA TARİHİ
SOSYAL PSİKOLOJİDE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

2
Sosyal Psikoloji I
GİRİŞ
Kuşkusuz her bilim dalı insanı ve insanın için-
de yaşadığı dünyayı anlamaya ve açıklamaya çalışır
ve her bilim dalı yaşamımızın bir yönüyle ilgilidir.
Örneğin bu gezegen üzerinde yaşayanlar olarak,
sözgelimi biyoloji hepimizi ilgilendirir. Ancak yine
de hepimizin biyoloji bilgisine sahip olmamız ge-
rekli değildir. Oysa, insan olarak varlığımızı sürdü-
rebilmemiz için, insan ilişkilerinde neler olup bit-
tiği hakkında her birimizin bir fikri, her birimizin
kendince birtakım açıklamaları olması gereklidir.
Örneğin, bu gezegende yaşayan herkesin, çevresin-
deki diğer insanların, kendisini neden sevdiğine ya
da sevmediğine dair, ne kadar basit ya da karmaşık
olursa olsun, bir açıklaması vardır. O halde, psiko-
log olsun ya da olmasın tam da her insanı ilgilen-
diren bu tür konuları çalıştığı için sosyal psikoloji,
temel bir çalışma alanıdır (McGarty ve Haslam,
1997: 2-3).
SOSYAL PSİKOLOJİ NEDİR?
“Sosyal psikoloji nedir” sorusuna kesin ve tam
olarak verilebilecek bir yanıt yoktur. Bu, disiplinin
alanının çok geniş olması ve çok farklı araştırma
geleneklerinin bulunmasıyla ilgili bir durum ola-
rak görülebilir. Diğer yandan, Augostinos, Walker
ve Donaghue (2006), bu tanımlama sorununu,
sosyal psikolojinin yeterince olgunlaşmamış bir
disiplin olmasına bağlarlar. Onlara göre, tarihsel
olarak sosyal psikoloji, psikoloji ve sosyolojinin
çocuğudur ama ikisine de benzemeyen, kendine
ait kimlik kurmaya çalışan bir disiplindir. Günü-
müzdeki sosyal psikoloji de pek çok farklı kimlik
alternatifini deneyerek, kendine kimlik arayan bir
ergen görünümündedir. Yazarlar, sosyal psikolo-
jideki bu çoğulluğun kötü bir durum değil, tam
tersine bir erdem olduğunu düşünmektedirler. An-
cak hemen belirtmek gerekir ki, sosyal psikolojinin
bu çoğulluğu ve farklılığı daima sorunsuz değildir.
Birbiriyle zıt varsayımları olan, dolayısıyla yan yan
gelemeyecek yaklaşımlar mevcuttur. Yazarlara göre,
gelecekte, belki bu çoğul kimliklerden tek bir kim-
liğe geçilen ya da belki de farklı ama yan yana du-
rulabilecek bir süreç yaşanacaktır.
Sosyal psikologların çoğu sosyal psikolojiyi,
psikolojinin bir altdalı olarak görmektedir. Böyle
olduğu için de, zihinsel yaşamın, sosyal etkileşim
ve daha genel olarak sosyal olgularla ilgili tarafla-
rının sosyal psikolojiyi oluşturduğunu ileri sürer-
ler (McGarty ve Haslam, 1997). Sosyal psikoloji-
nin tarihçesinde de görüleceği gibi, sosyologların
tanımladığı bir sosyal psikoloji ve psikologların
tanımladığı bir sosyal psikoloji vardır: Sosyolojik
sosyal psikoloji ve psikolojik sosyal psikoloji.
Bu kitapta psikolojik sos-
yal psikoloji görüşlerine yer
verilecektir. Sosyal psikoloji-
yi psikolojinin alt dalı olarak
gören sosyal psikologların
birçoğu ünlü sosyal psikolog
Gordon W. Allport’un yap-
tığı sosyal psikoloji tanımını
kabul ederler: “Sosyal psi-
koloji bireylerin, davranış,
duygu ve düşüncelerinin
başkalarının gerçek, hayal Gordon W. Allport
edilen veya ima edilen varlı-
ğından nasıl etkilendiğinin bilimsel yollarla araştı-
rılmasıdır (akt. Hogg ve Vaughan, 1995: 1)”. Bu
tanım, sosyal psikolojinin temel olarak sosyal etki
çalışması olduğu fikrine dayanır. Sosyal etki, insan-
lar arasındaki etkileşimlerin, insanların düşünce
ve davranışlarını etkilemesi olarak anlaşıldığında,
sosyal psikolojinin ikna, tutum değişimi ve uyma
davranışı gibi büyük bir alanını kapsamaktadır.
McGarty ve Haslam (1997), sosyal psikolojinin,
sosyal etkiden başka sosyal algı ve sosyal etkileşim
olmak üzere iki büyük alanının daha olduğunu be-
lirtmektedirler. Ancak bunu söylerken, bunların üç
ayrı alan değil, tam tersine kaçınılmaz biçimde bir-
birlerine bağlı çalışma alanları olduğunu vurgula-
maktadırlar (McGarty ve Haslam, 1997: 6-7). Sos-
yal algı ve sosyal yargı alanı, diğer sosyal nesneleri
(insanlar ve insanlarla ilişkili şeyler) nasıl gördüğü-
müzle ilgilenir. Sosyal etkileşim alanı sosyal davra-
nışla, yani işbirliği ve çatışma, kişilerarası ilişkiler
gibi insanlarla ilişkili davranışı kapsar. Sosyal etki-
nin ise bu alanlarla ilişkisi iki yönlüdür; hem sosyal
davranış hem sosyal algı alanındaki sosyal etkiden
söz edilebilir. Dolayısıyla sosyal psikoloji, bu birbi-
rine bağlı üç alanın toplamı olarak tanımlanabilir.
Sosyal psikolojinin tanımlanma zorluğunun
bir diğer önemli nedeni de, sosyal psikolojinin
başındaki “sosyal” sıfatının pek çok sosyal psiko-
log tarafından farklı anlaşılmasıdır. “Sosyal”, kimi
sosyal psikologlarca “insanlar arasındaki etkileşim”
anlamında, kimilerince “toplum ya da kültür” an-
lamında kullanılırken, diğer bazıları da “çok sayıda
insanı ilgilendiren problemler”le ilişkili olarak ya
3

da “birden fazla insanı içeren” bir anlamda kulla-
nılmaktadır (McGarty ve Haslam, 1997: 7). Bu
farklı kullanımlar sosyal psikolojinin tanımlarına
yansımaktadır. Sosyal bağlamı kritik önemde gö-
renler, tanımda sosyal olanı öne çıkarırlarken, sos-
yal bağlama bu kadar önem atfetmeyenler, tanım-
da bunu ikincilleştirmektedirler. “Sosyal”in farklı
kullanımları altında yatan temel gerilimin, aslında
sosyal psikolojinin doğumundan itibaren, birey ve
toplumun birbirinden ayrı iki yapı olup olmadı-
ğı ve bu ikisi arasındaki ilişkinin nasıl kurulması
gerektiğine dair tartışmalar olduğu ileri sürülebilir.
Bazı sosyal psikologlara göre, bireyi toplumdan
ayırmak zordur ve hatta böyle bir ayrım yapmak
zoraki, yapay bir şeydir. Çünkü birey, sosyal dünya
ile pek çok yolla ve çeşitli düzeylerde sürekli bir iliş-
ki içindedir (Gough ve Mcfadden, 2001).
Sosyal psikolojiyi tanımlama zorluklarının ne-
denlerini böylece açıkladıktan sonra, hala “sosyal
psikoloji nedir” sorusuna verilebilecek tek cümle-
lik yanıtlar oldukça çeşitli olabilir. Yukarıda veri-
len Allport’un tanımının yanısıra, şu tür tanımlar
sıralanabilir:
• “Sosyal psikoloji, insanların diğer insan-
lar hakkında nasıl düşündüklerinin, onları
nasıl etkilediklerinin ve onlarla nasıl ilişki
kurduklarının bilimsel bir biçimde çalışıl-
masıdır” (Taylor, Peplau ve Sears, 2000: 3).
• “Sosyal psikoloji, sosyal ve kültürel ortam-
daki birey davranışının özelliklerinin ve ne-
denlerinin bilimsel bir biçimde incelenme-
sidir” (Akt. Kağıtçıbaşı, 1999: 19).
• Sosyal psikoloji insan etkileşimlerini ve bu
etkileşimlerin psikolojik temellerini siste-
matik olarak inceleyen bir disiplindir” (Bil-
gin, 2000: 2).
Tanımlama zorluğunu aşmak için, bazıları sos-
yal psikolojiyi pratik bir biçimde “sosyal psikolog-
ların uğraştığı şey” olarak tanımlamaktadır. Mo-
dern sosyal psikologların uğraştığı “şeyler” genel
olarak şunlardır: Gruba uyma davranışı, ikna, güç,
sosyal etki, itaat, önyargı, önyargının azaltılması,
ayrımcılık, kalıpyargılar, sosyal biliş ve sosyal algı,
sosyal kategoriler, saldırganlık, özgeci davranış, ki-
şiler arası çekicilik, tutumlar ve tutum değişimi,
iletişim, izlenim oluşturma, küçük gruplar, liderlik,
kitle davranışı, gruplar arası ilişkiler.
4
Sosyal Psikoloji Nedir?
Sosyal psikolojiyi tanımlamanın neden zor ol-
duğu ve bugün ulaştığı konuma nasıl geldiğini an-
lamanın en iyi yolu sosyal psikoloji disiplinin geçir-
diği tarihsel aşamalara bakmaktır.
1
sıra sizde
Sizce sosyal psikolojiyi tanımlama zor-
luğu sadece sosyal psikolojiye özgü bir
durum olarak görülebilir mi? Eğer görü-
lemezse, sosyal bilimleri tanımlamanın
neden zor olduğunu yorumlayınız.
SOSYAL PSİKOLOJİNİN KISA
TARİHİ
Modern sosyal psikoloji, 20. yüzyılın başından
itibaren ABD’de varlık göstermiş ve yaklaşık ola-
rak 1960’ların sonlarına kadar da bu durum devam
etmiştir. 1960’ların sonları ve 1970’lerin başından
itibaren Avrupalı sosyal psikoloji denilebilecek
geleneği oluşturan kuram ve araştırmalar ortaya
çıkmıştır. Günümüzde dünyanın her yerinde sos-
yal psikoloji mevcut olsa da, büyük ölçüde ABD
ve Avrupa (Avustralya, Yeni Zelanda ve Kanada da
eklenebilir) merkezli bir sosyal psikolojinin ağır
bastığı söylenebilir.
Völkerpsikoloji:19. yüzyılda, Almanya’da
geliştirilmiş, kültürel davranışın tarihsel
ve karşılaştırmalı olarak çalışılması gerek-
tiğini öne süren bir sosyal psikolojik yak-
laşımdır.
Kitle Psikolojisi:19. yüzyılın sonunda
Fransız kuramcı Gustave Le Bon ile baş-
layan, bireysel psikolojiden farklı olarak
kitlelerin kendine özgü psikolojisi oldu-
ğunu ileri süren bir sosyal psikolojik yak-
laşımdır.
Sosyal Psikoloji I
Sosyal Psikolojinin Avrupadaki
Kökleri
Modern sosyal psikolo-
jinin kökleri 19. yüzyılda
Avrupa’da ortaya çıkan iki
entelektüel akıma kadar geri
götürülebilir: Völkerpsi-
koloji ve kitle psikolojisi.
Almanca bir terim olan Völ-
kerpsikoloji (Völkerpsycho-
logie), “halk psikolojisi” ola-
rak tercüme edilebilirse de
Wilhelm Wundt
“sıradan insan psikolojisi” ne
daha yakındır. Gene de Türkçede kollektif psiko-
loji/kültürel psikoloji olarak anlaşılabilir. Psikolo-
jinin de kurucu babası ola-
rak kabul edilen Wilhelm
Wundt tarafından geliştiri-
len Völkerpsikoloji, belirli
bir sosyal gruba ait olan in-
sanların bireysel değil kol-
lektif bir biçimde düşünme
eğiliminde olduklarını ileri
Gustave Le Bon sürer; bu insanlar aynı gö-
rüş ve inançları taşırlar ve
aynı değerleri paylaşırlar. Völkerpsikoloji de diğer
tüm psikolojik akımlar gibi, içinde bulunulan za-
man ve sosyal bağlamın bir ürünüdür. Bu yaklaşı-
mın ortaya çıkışı, çok sayıda küçük prensliğin bir
araya gelerek tek bir Alman devletinin oluşturul-
ması süreci ile yakından ilgilidir; yani, temel olarak
özgün bir Alman karakterinin ne olduğu sorusunu
yanıtlamak üzere geliştirilmiştir. Daha sonraki sos-
yal psikologlar Völkerpsikolojiye ilgi göstermemiş-
lerdir, ancak son zamanlarda yeniden hatırlanmaya
başladığı söylenebilir (McGarty ve Haslam, 1997;
Stainton Rogers, 2003).
Sosyal psikolojinin Avrupadaki diğer kökü
olan kitle psikolojisi, sosyal psikoloji disiplininde
Völkerpsikolojiden daha uzun süreli etkiler yarat-
mıştır. Geniş kitlelerin neden, nasıl ve ne zaman
birlikte davrandığını anlamak için geliştirilen kitle
psikolojisi yaklaşımının önde gelen temsilcisi Fran-
sız kuramcı Gustave Le Bon’dur ve 1895’de Kitle
Psikolojisi adlı bir kitap yayınlamıştır. Kitle psiko-
lojisi yaklaşımı da zamanının sosyal ve politik ik-
limini yansıtır; Avrupada’ki sosyal ayaklanmaların
gözlemine dayanılarak geliştirilmiştir.
Grup Zihni: Gustave Le Bon tarafından
geliştirilmiş, çeşitli psikolojik mekanizma-
lar aracılığıyla, insan kollektivitesinin tek
bir varlık, psikolojik kitle haline gelmesine
işaret eden kavramdır.
Kitle psikolojisinin temel fikri “grup zihni”dir.
Kitle ve grupların yaşayan bir organizmaya benze-
tildiği bu yaklaşıma göre, kitle ve grupların kendine
özgü düşünsel özellikleri, yani “zihni” vardır. Genel
olarak ifade edilecek olursa, kitleye giren bireyler, yal-
nızken olduklarından farklı bir biçimde düşünürler,
hissederler ve davranırlar (McGarty ve Haslam, 1997:
8). Kitleler, bireyden farklı olarak, ilkel ve daha düşük
entelektüel ve ahlaki düzlemde davranış gösterirler.
Özellikle Le Bon için kitleler çılgın ve vahşidir. Özetle
grup zihni yaklaşımı, kitle ve grup davranışının birey-
sel davranıştan farklı olduğunu ileri sürer.
Modern Sosyal Psikoloji
Bilimsel disiplinlerin tarih yazımında her zaman
başlangıç noktası olarak belirli kişi ve/veya gelişmele-
re referans verilir. Modern sosyal psikolojinin doğu-
şunda da böyle iki olaydan söz edilebilir: biri sosyal
psikolojik nitelikte görülen bir deney ve diğeri, sosyal
psikoloji ders kitaplarının yayınlanmasıdır. Modern
sosyal psikoloji deneysel yönteme ağırlık veren bir bi-
lim dalıdır. 19. yüzyılın sonlarında Triplett tarafından
gerçekleştirilen deney, sosyal psikolojinin ilk dene-
yi kabul edilir ve bu deney, daha sonradan deneysel
yöntemin kazandığı önem yüzünden tarihsel bir baş-
langıç olarak nitelendirilir. Triplett, bisiklet kullanan
insanların yarışta olmasalar bile başka bisikletlilerin
varlığında, tek başlarına olduğu duruma göre daha
hızlı bisiklet sürdüklerini gözlemiş ve bu gözlemini
laboratuvarda test etmiştir. Sonuçlar çok kesin ol-
masa da, sosyal psikoloji kitaplarında yeniden yazıla
yazıla, deneyin, başkalarının varlığının performansı
arttırdığına destek verdiği iddia edilmiştir. Bu konu,
daha sonraları sosyal psikolojide sosyal hızlandır-
ma adı verilen deneysel çalışmalarla devam etmiştir
(McGarty ve Haslam, 1997; Stainton Rogers, 2003).
Modern sosyal psikolojide tarihsel başlangıç
niteliğindeki diğer gelişme de 1908 yılında birbi-
rinden habersiz olarak sosyal psikoloji başlıklı iki
ders kitabı yayınlanmış olmasıdır. Biri psikoloji
5

geleneğinden McDougall, diğeri ise sosyoloji gele-
neğinden gelen Ross tarafından yazılmıştır. Aslında
bu gelişme, sosyal psikoloji tarihindeki psikolojik
sosyal psikoloji ve sosyolojik sosyal psikoloji ayrı-
mına işaret eder. Ancak dünyada daha yaygın olan
gelenek psikolojik sosyal psikolojidir ve bundan
sonra burada ele alınacak tarihsel olaylar bu gele-
neğe aittir. Psikolojik sosyal psikolojinin temsilcisi
olarak McDougall, tüm görüşünü içgüdü kavramı-
na dayandırmıştır. Darwin’in evrim kuramından
etkilenen McDougall, doğuştan getirilen zihinsel
özellikleri sosyal yaşamın temeli olarak görmüş-
tür. Ancak daha sonraları içgüdü kavramı ana di-
siplin psikolojide açıklayıcı gücünü yitirip yerine
dürtü kavramı getirilmiş ve sosyal psikolojide de
McDougall’ın görüşü terkedilmiştir (McGarty ve
Haslam, 1997; Stainton Rogers, 2003).
Sosyal Hızlandırma: Diğer insanların
varlığının bireysel performansı arttırdığı
süreçtir.
1. Dünya Savaşı’nın he-
men sonrasında, ABD’de,
ana disiplin psikolojide hem
zihin çalışılmasına hem de
içgüdü temelli anlayışa eleş-
tiriler yöneltilmiş, bunun
yerine davranışçılık geçmiş
ve gitgide psikolojiye egemen
olmuştur. Davranışçılar, psi-
Floyd Allport kolojinin çalışma nesnesinin
gözlenemeyen zihinsel olgu-
lar değil, gözlenebilir insan davranışı olması gerek-
tiğini ileri sürmüşlerdir. Psikolojideki davranışçılı-
ğı sosyal psikolojiye taşıyan kişi Floyd Allport’tur
(Gordon W. Allport’un ağabeyi) ve uzun zaman
sosyal psikoloji alanında etkili olacak Sosyal Psi-
koloji başlıklı ders kitabını 1924’de davranışçı bir
bakış açısından yazmıştır. Diğer davranışçılar gibi
Allport da, sosyal psikolojinin ciddiye alınmak
istiyorsa deneysel bir bilim olması gerektiğini ve
bunun için de davranışçı ilkelerin uygulanması ge-
rektiğini öne sürmüştür. Davranışçı sosyal psiko-
lojinin temsilcisi Allport, “grup zihni” kavramını
gözlenemeyen bir yapı olduğu gerekçesiyle reddet-
miş, hatta psikolojik anlamda (fiziksel anlamda de-
ğil) “grup” diye bir olgunun da varolamayacağını
6
Sosyal Psikoloji Nedir?
öne sürmüştür. Ona göre, grup, bireylerin düşün-
düğü, hissettiği, davrandığı anlamda düşünemez,
hissedemez ve davranamaz. Grup, bireylerin özel-
liklerinin toplamından daha fazla bir şey değildir
ve dolayısıyla grup davranışını anlamak için birey
psikolojisini bilmek yeterlidir. Davranışçı sosyal
psikoloji bireyselci (bireye odaklanır anlamında) ve
indirgemecidir (karmaşık sistemleri anlamak için
sistemleri, onu oluşturan parçalara indirger anla-
mında) (McGarty ve Haslam, 1997: 10).
Davranışçılıkla birlikte, psikolojide olduğu gibi
sosyal psikolojide de zihin (zihinsel olgular) yeri-
ne davranış odak noktası haline gelmiştir. Ancak
disiplinin genel tarihsel seyri bağlamında konuşur-
sak, sosyal psikolojide, davranışçılığın psikolojide
olduğu gibi uzun süre egemen olamadığı söylene-
bilir; sosyal psikolojide çeşitli gelişmeler vesilesiyle
tekrar zihine ya da aynı anlama gelmek üzere bilişe
geri dönülmüştür.
Davranışçı Sosyal Psikoloji: Davranış-
çı Sosyal Psikoloji: 20. yüzyılın başında
ABD sosyal psikolojisinde ortaya çıkan
ve gözlenebilir olan olguların çalışılma-
sı gerektiğini ileri süren sosyal psikolojik
yaklaşımdır.
1920’lerde sosyal psiko-
lojinin gelişimindeki diğer
önemli bir olay da Thurstone
ve arkadaşları tarafından tu-
tum ölçüm teknolojisinin ge-
liştirilmesidir. Daha önceleri,
Kurt Lewin sosyal bir nesneye yönelik
oluşturulan bir eğilim anla-
mında kullanılan tutum kavramı, sonradan zihin-
sel bir yapı olarak görülmeye başlandı (McGarty
ve Haslam, 1997: 10). Zaman zaman sönümlense
de, tutum çalışmaları, sosyal
psikolojinin günümüze kadar
süren temel araştırma alanla-
rından biri olagelmiştir.
1930’larda Almanya’da
yükselen Nazizm dolayısıy-
la Avrupa’dan pek çok bilim
Solomon Asch insanı ABD’ye göç etti. Bu
Sosyal Psikoloji I
bilim insanlarından Kurt
Lewin ve Solomon Asch ve
Türkiye’den Muzafer She-
rif (asıl adı Muzaffer Şerif
Başoğlu’dur) ABD’deki sos-
yal psikolojiyi derinden etki-
lemişlerdir. Bu üçlü ABD’ye
Muzaffer Şerif gittiklerinde davranışçılığın
Başoğlu ağır bastığı bir sosyal psiko-
loji buldular. Gestalt psiko-
lojisinden (temel olarak bütünselliğe önem veren
bir psikolojik yaklaşım) etkilenmiş olan Lewin,
Asch ve Sherif, bir yandan davranışçılığı reddettiler
ve zihinsel olguları sosyal psikolojiye tekrar sok-
tular, diğer yandan grup zihni yaklaşımını da red-
dettiler. Gestaltçı bakış açısından grubu gerçek bir
psikolojik olgu olarak ele aldılar ve özellikle Lewin
ABD’de grup süreçleri ve dinamikleri araştırmala-
rında bir geleneği başlattı. Bu gelenekte, Lewin’in
öğrencisi Festinger’ın grup içi süreçleri, kişilerarası
etkileşimi ve sosyal etkiyi farklı biçimde anlama-
ya olanak veren sosyal karşılaştırma ve bilişsel
çelişki kuramlarını anmak gerekir. Diğer yandan,
zihinsel olguları sosyal psikolojiye tekrar sokmak ve
grup çalışmalarını bu perspektiften çalışmaya baş-
lamaları yanında, bu bilim insanları, davranışçılık
zamanında zaten başlamış olan deneysel geleneği
daha da güçlendirdiler (McGarty ve Haslam, 1997:
10-11).
Sosyal Karşılaştırma: İnsanların kendi
yetenek ve fikirleri hakkında bilgi sahibi
olmak için kendilerini diğerleriyle karşı-
laştırma sürecidir.
Bilişsel Çelişki: Davranışla tutarsız olan
tutumların yarattığı psikolojik sıkıntı ve
bunun tutumları değiştirmek yönünde
yarattığı baskıdır.
1950’ler ve 1960’larda ABD’de sosyal psikolo-
jide bir taraftan grup süreçleri (sosyal etki, uyma,
sosyal karşılaştırma, bilişsel çelişki vb.) diğer yan-
dan da tutumlar konusunda araştırmalar sürdü-
rülüyordu. Bunlardan başka, 2. Dünya Savaşı’nın
hemen sonrasında sosyal psikolojide başka eğilim-
ler de göze çarpmaktadır.
Bu eğilimler, daha ziyade 2.
Dünya Savaşı’nın ortaya çı-
kardığı gereklilikleri yansıt-
maktadır. Bu eğilimlerden
biri, etkileyici iletişim ya da
Serge Moscovici ikna gibi uygulamalı araştır-
malara, toplum ve yönetici-
ler tarafından duyulan taleptir. Diğer bir eğilim,
savaş öncesi ırksal önyargı ve ayrımcılık konuları-
na duyulan ilginin, savaş sonrasında çok daha faz-
la artmasıdır. Bu dönemde ırkçılığı anlamak için
geliştirilmiş pek çok kuram ve araştırma programı
mevcuttur. Bunlar içinde, en
popüler olanı Adorno ve ar-
kadaşlarının geliştirdiği Oto-
riteryen Kişilik kuramıdır.
Üçüncü bir eğilim de savaşın
tutum ve tutum değişimine
yönelik ilgiyi arttırmasıdır.
Henri Tajfel Hovland ve arkadaşlarının
yaptığı deneysel çalışmlar
tutum değişimine odaklanmış, ve genel olarak
tutumlar en çok çalışılan konu haline gelmiştir.
Ancak 1960’ların ortalarında tutum çalışmaları
tıkanmış ve gerilemeye başlamıştır (McGarty ve
Haslam, 1997: 12).
Tutum çalışmalarının gerilediği 1960’lar sosyal
psikolojide “kriz” denilebilecek eleştirilerin başlan-
gıcına da tanık olmuştur. Özetle, bu eleştiriler te-
mel olarak, sosyal psikolojide, davranışın içinde yer
aldığı sosyal bağlama gereken önemin verilmediği
noktasında yoğunlaşmıştır. Aynı tarihsel dönemde,
kimilerinin “Avrupa Sosyal Psikolojisi” olarak ad-
landırdığı iki kuram ve bunlara dayalı araştırmalar
başlamıştır. Günümüzde devam eden bu iki kuram
ve araştırma geleneği Fransız sosyal psikolog Mos-
covici tarafından geliştirilmiş Sosyal Temsiller ve
Henri Tajfel’in geliştirdiği Sosyal Kimlik yaklaşı-
mıdır. Aynı tarihlerde ortaya çıkan bir başka büyük
eğilim, gerileyen tutum ça-
lışmalarının yerine nedensel
yükleme çalışmalarının yük-
selişe geçmesidir. Temelini
Heider’ın attığı atıf kuramı,
bireylerin günlük yaşamda
diğerlerinin davranışlarını
nasıl açıkladıklarına odakla-
nan bir kuramdır (McGarty
Fritz Heider ve Haslam, 1997: 13).
7

1970’lerin ortalarında, günümüzde de sosyal
psikoloji alanını ağırlıklı olarak belirlemeye devam
eden sosyal biliş yaklaşımı ortaya çıkmıştır. Yuka-
rıda anahatları çizilen tarihsel süreçten de anlaşıla-
bileceği gibi, sosyal psikoloji için zihinsel olguların
(bilişlerin) çalışılması yeni bir gelişme değildir; ta-
rihi boyunca zihinsel olgular sürekli bu disiplinde
varolmuştur. Ancak sosyal biliş yaklaşımının yeni-
liği, 1960’ların ortasında ana disiplin psikolojide
davranışçılık yerine geçen bilişsel akımın açık ve
doğrudan biçimde sosyal psikolojiye taşınmış ol-
masıdır. Bu bilişsel yaklaşım, insan zihnini, tıpkı
bilgisayar gibi bir bilgi işleme düzeneği olarak gör-
mektedir. Sosyal psikolojide sosyal biliş yaklaşımı-
nın temsilcileri, bilgisayar ve insan zihni arasında
kurulan bu anolojiyi aynen kabul etmişler ve bu
bilgi işleme düzeneğinin sosyal dünya hakkındaki
bilgiyi nasıl işlediğine odaklanmışlardır. Diğer bir
deyişle, ana disiplin psikolojideki bilişsel yaklaşım,
sosyal psikolojiye “sosyal biliş” yaklaşımıyla uyar-
lanmıştır. Bu yaklaşımın temel varsayımı, sosyal
dünyanın çok karmaşık olması ve insanın sınırlı
bilgi işleme kapasitesi olan zihninin bu karma-
şıklığın üstesinden gelememesidir. Bu yüzden de,
sosyal dünyaya ait bilgiyi işlerken kestirme yollar
kullanırız ve bu da bilgi işlemede hatalı sonuçlara
yol açar. Bu varsayımların izlerini sosyal psikoloji-
de en çok kalıpyargıların oluşturulması ve ilk izle-
nim oluşturma konularında bulmak mümkündür
(McGarty ve Haslam, 1997: 14-15).
Sosyal Temsiller: Sosyal olguların (örne-
ğin: “yoksulluk” ve “delilik”) verili bir kül-
tür ya da toplumda anlaşılma biçimi ve bu
anlama biçiminin sözkonusu sosyal olgu-
ları yorumlamada bir temel sağlamasıdır.
Sosyal Kimlik: Bireyin benliğinin bir
parçasını oluşturan, grup üyeliklerinden
elde ettikleri kimliktir; bireyin benliğini
başka bir parçasını oluşturan ve bireyin
biricikliğiyle ilgili olan bireysel kimlikten
farklıdır
8
Sosyal Psikoloji Nedir?
Atıf Kuramı: İnsanların sosyal etkileşim-
de neden ve sonuç ilişkilerini nasıl çıkarsa-
dıklarını açıklamak üzere geliştirilmiş bir
yaklaşımdır.
2
sıra sizde
Sosyal psikolojinin kısa da olsa tarihsel
serüvenine burada tanık oldunuz. Bu ta-
rihsel serüvene bakınca, özelde sosyal psi-
koloji ve genelde sosyal bilimlerin tarihsel
gelişimini, bilim insanlarının merak ve
ilgileri, bilimlerin kendi iç dinamiği ve bi-
lim-toplum ilişkisi bağlamında tartışınız.
Sosyal Biliş: Nesneler değil, insanlar hak-
kındaki bilgiyi işlemeyle ilişkili zihinsel sü-
reçlerin çalışılması ya da sosyal etkileşimle
ilgili zihinsel süreçlerin çalışılmasıdır.
Sınırlı Bilgi İşleme: Kapasitesi İnsanın
psikolojik kaynaklarının (örneğin; bellek
ve dikkat) sınırlı olduğuna ve bu kaynak-
ları korumanın psikolojik süreçlerin doğa-
sını belirlediğine işaret eden bir terimdir.
SOSYAL PSİKOLOJİDE
ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ
Sosyal psikoloji bilimsel bir disiplindir. Bilimi
diğer bilgi türlerinden ayıran, sorularını yanıtlama-
da kullandığı yöntemdir. Sosyal psikologlar belirli
bir olguyu betimlemek, iki olgu arasında bir ilişki
olup olmadığını ve olgular arasındaki neden-sonuç
ilişkisini araştırmak için çeşitli yöntemler kullan-
maktadırlar. “İyi” ya da “kötü” yöntem yoktur, “uy-
gun” yöntem vardır. Uygun bir araştırma yönte-
minin seçimi araştırma sorusunun niteliği, eldeki
mevcut kaynaklar ve birtakım etik konular olmak
üzere pek çok etmene bağlıdır. Bu, tıpkı bir yer-
den bir yere giderken tren, otobüs, uçak, gemi gibi
mevcut ulaşım aracı seçeneklerinden birini seçme-
Sosyal Psikoloji I
ye benzer. Bunlardan hangisiyle yolculuk yapaca-
ğınız, para durumuna, hava durumuna, ne kadar
vaktiniz olduğuna, seyahat konforu anlayışınıza ya
da bu araçlara ilişkin güvenilirlik algınıza göre de-
ğişebilir (Arkonaç, 1998). Aşağıda görüleceği gibi,
her bir araştırma yönteminin kendine özgü güçlü
yanları ve sınırlılıkları vardır.
Sosyal psikolojide kullanılan araştırma yön-
temlerini deneysel yöntemler ve deneysel olmayan
yöntemler olmak üzere iki geniş kategoride topla-
mak mümkündür (Hogg ve Vaughan, 1995).
Deneysel Olmayan Yöntemler
Deney, olgular arasındaki neden-sonuç ilişkisi-
ni göstermenin tek yolu olduğundan, daha çok ter-
cih edilen bir yöntemdir. Hatta bilimsel yöntemin
deneyle eşit tutulduğu bile söylenebilir (Hogg ve
Vaughan, 1995). Deneyin mümkün ya da uygun
olmadığı durumlarda sosyal psikologlar deneysel
olmayan diğer yöntemleri de kullanmaktadırlar.
Bu yöntemlerle gerçekleştirilen araştırmalardan ne-
densel bir sonuç çıkarmak mümkün değildir. Bu
tür araştırmaların sayısal veri elde edilebilenlerin-
de değişkenler arasındaki korelasyon araştırılır.
Bunlar korelasyon yöntemi olarak adlandırıla-
bilir. Örneğin bir sosyal psikolog nüfus yoğunlu-
ğu (metrekareye düşen insan sayısı) ile suç oranı
arasındaki ilişkiyi araştırdığı bir çalışmada, bu iki
değişken arasında olumlu bir korelasyon elde etmiş
olabilir. Yani, nüfus yoğunluğu arttıkça suç oranı-
nın da arttığı sonucunu elde edebilir. Bu sonuca
dayanarak, nüfus yoğunluğunun suç oranı artışına
neden olduğu iddia edilemez. Belki de bir üçüncü
değişken bu iki değişken arasındaki ilişkinin orta-
ya çıkmasına yol açıyor olabilir. Örneğin üçüncü
bir değişken olarak yoksulluk, hem yüksek nüfus
yoğunluğundan hem de yüksek suç oranından so-
rumlu olabilir.
Korelasyon: : İki ya da daha çok değişken
arasındaki ilişkidir.
Korelasyon yöntemi İki ya da daha çok
değişken arasında kendiliğinden oluşan
ilişkileri araştırma yöntemidir.
Doğal Gözlem
Belirli bir davranış konusunda doğrudan ve be-
timsel bilgi edinmenin yolu doğal gözlemdir. Bu tür
araştırmalarda davranışa neden olan içsel süreçlere,
yani duygu, düşünce, tutum veya niyetlere ilişkin
bir veri elde edilemez, ancak söz konusu davranışın
ortaya çıkış süreci incelenebilir. Doğal gözlem söz
konusu sosyal davranışı sistematik bir biçimde göz-
lemeyi, kaydetmeyi (not tutmak ve/veya videoya
çekmek) ve kodlamayı içermektedir. Akla gelebile-
cek tüm doğal mekanlarda doğal gözlem yapılabi-
lir; okul, ev, sokak, fabrika, hastane, alışveriş mer-
kezi, otobüs ya da uçak terminali, tren istasyonu
vb. (Bilgin, 2000). Bu yöntemde, gözlenen sosyal
davranışa hiçbir müdahalede bulunulmaz. Sosyal
davranış kendiliğinden gerçekleşir. Araştırmacı
gözlemini bazı durumlarda görünmeden (örneğin
sokakta bir ağacın ya da duvarın arkasına gizlene-
rek) gerçekleştirebilir. Diğer durumlarda bu müm-
kün olmadığından araştırmacı gözlediği grup ya da
topluma katılır ve hatta bir süre onlarla yaşayabilir.
Bu durumda katılımcı gözlem gerçekleştirmiş olur
(Hogg ve Vaughan, 1995).
Doğal gözlem yoluyla pek çok sosyal davranış
hakkında veri toplanabilir. Öğretmenimizin dersi
nasıl anlattığı; kız ve erkek üniversite öğrencilerinin
kendi cinsiyetlerinden ve karşı cinsiyetten kişilerle
konuşurken aralarında ne kadar fiziksel mesafe bı-
rakmayı tercih ettiği; dolmuş şoförleri ya da özel araç
sahiplerinin trafik polisi yokken trafik kurallarına ne
kadar uyduğu; bir protesto kitlesi ve polis arasında-
ki gerilimin nasıl başladığı, geliştiği ve sonlandığı;
futbol taraftarlarının stadyumda ne tür davranışlar
gösterdiği, bunlardan sadece birkaçıdır.
Doğal gözlemin güçlü yanları:
1. Bu yöntem, doğal ortamında kendiliğinden
ortaya çıkan bir davranışı araştırmada mü-
kemmel bir yoldur (Hogg ve Vaughan, 1995).
2. Bu yöntemin kullanıldığı araştırmalar sık
sık gerçek hayata uygulanabilen denence-
lerin geliştirilmesini sağlar, çünkü gözlenen
gerçek hayattır (Kağıtçıbaşı, 1999).
Doğal gözlemin sınırlılıkları:
1. Bu yöntemde çoğu kez sayısal veriler elde edi-
lemez. Bu da toplanan verileri standartlaştır-
ma sorunu yaratabilir (Kağıtçıbaşı, 1999).
2. Gözlenen davranış belirli bir zamana, yere
ve bir grup insana bağlı olduğundan, yani
9

yinelenmeyen ve sadece bir kez görülebi-
lecek nitelikte olduğundan, genel sonuçlar
çıkarılmamalıdır (Morris, 2002).
3. Doğal gözlemin bir başka sınırlılığı “göz-
lemci etkisi” olarak adlandırılan durumdur.
Gözlenilen kişiler, gözlendiklerini bildikle-
rinde “doğal” olmayıp, “tepkisel” davran-
maya başlar. Bu tür durumlarda doğal göz-
lem amacına ulaşmamış olur.
Survey
Sosyal psikolojide en sık başvurulan araştırma
yöntemlerinden biri “survey”dir. Survey yöntemi
ile bir davranışın ya da bir tutumun bir toplumda
ya da belli bir grupta görülme derecesi ve bunların
yaş, cinsiyet, eğitim düzeyi, sosyal ardalan vb. et-
menlerle nasıl bir ilişki içinde olduğu araştırılmak-
tadır. Örneğin, lise gençliğinde uyuşturucu kullan-
ma yaygınlığı nedir, uyuşturucu maddeye yönelik
tutumlar nelerdir ve liselilerin uyuşturucular hak-
kındaki bilgi düzeyi nedir sorularına bu yöntem ile
yanıt aranabilir. Ayrıca, uyuşturucu kullanma ve
bu konudaki tutum ve bilgi ile cinsiyet, anne-ba-
ba eğitimi, sosyal sınıf vb. değişkenler arasındaki
ilişki de incelenebilir. Survey yöntemi kullanılarak
araştırılan konular çok çeşitlidir. Siyasi parti terci-
hi, bir reklam ürününün tercihi, televizyon kanalı
tercihi konusunda yapılan kamuoyu yoklamaları
günlük yaşamımızda sık karşılaştığımız örnekler-
dendir. Bunların yanında tüm toplumun ya da be-
lirli bir grubun madde kullanımı (alkol, sigara ve
uyuşturucu), cinsellik, kanser, AIDS benzeri has-
talıklar, okulda ve ailede şiddet, çocuk sayısı ve aile
planlaması gibi, sosyal politikalar geliştirmek üzere
durum saptaması gerektiren sorunların araştırılma-
sında da bu yöntem kullanılmaktadır.
Survey yönteminde veri toplama tekniği olarak
anket ve görüşme kullanılır. Anket, açık uçlu ya da
çoktan seçmeli olarak hazırlanmış soru formudur.
Anket, katılımcılara yüz yüze uygulanabildiği gibi
posta ile de gönderilebilir. Ancak posta ile gönderilen
anketlerin geri gelme oranı düşüktür. Diğer taraftan
görüşme tekniği, yapılandırılmış, yarı yapılandırıl-
mış ve yapılandırılmamış olabilir. Yapılandırılmış
görüşmede araştırma için sahaya çıkmadan önce
katılımcılara sorulacak tüm sorular belirlenmiştir.
Yarı yapılandırılmış görüşmede katılımcılara soru-
lacak ana sorular bellidir, ancak görüşme esnasında
10
Sosyal Psikoloji Nedir?
katılımcının verdiği yanıtlara bağlı olarak da soru
üretilir. Yapılandırılmamış görüşmede ise, katılımcı
ile görüşülecek konu belli olmasına karşın önceden
hazırlanmış soru yoktur. Bunun yerine görüşmenin
akışına göre sorular sorulur.
Survey yöntemindeki en önemli nokta, ulaşıl-
ması gereken insan sayısı fazla olduğundan, yapıla-
cak örneklem seçimidir. Örneğin uyuşturucu ko-
nusunda anket uygulamak için bir şehirdeki bütün
liseli gençlere ulaşmak zaman ve maliyet açısından
makul olmadığından, bu gruptan rastgele kişilere
anket uygulanabilir. Böylece seçkisiz örneklem
oluşturulmuş olur. Ya da araştırılmak istenen gru-
bun, yani evrenin (popülasyon) önemli özellikleri-
ni (örneğimizde bunlar cinsiyet, sosyal sınıf vb. ola-
bilir) oran olarak yansıtan bir örneklem seçilebilir.
Bu temsil edici örneklemdir.
Örneklem: Geniş bir evrenden katılımcı-
ların seçimidir.
Seçkisiz örneklem: Her potansiyel katı-
lımcının örnekleme seçilme şansının eşit
olduğu örneklemdir.
Temsil edici örneklem: Örnekleme, evre-
nin özelliklerine oldukça yakın özelliklere
sahip katılımcıların seçilmesidir.
Surveyin güçlü yanları:
1. Surveyle çok sayıda kişiden çok miktarda
bilgi toplama olanağı vardır.
2. Örnekleme tekniğiyle yapıldığı için, topla-
nılan bilgiden genelleme yapılır.
3. Bu yöntem, diğer yöntemlere göre zaman
ve maddi kaynakların kullanımı açısından
daha tasarrufludur.
Surveyin sınırlılıkları:
1. Survey ile çok miktarda bilgi toplanır, an-
cak bu bilgi yüzeyseldir.
2. Büyük örneklem alınması gereken durum-
larda çok zaman ve paraya ihtiyaç vardır.
Sosyal Psikoloji I
3. Kendisine genelleme yapılmak istenen evren
çok geniş ise, örneklem oluşturma bir sorun
yaratabilir.
4. Surveyde katılımcıların yanıtlarına bağlı
kalma zorunluluğu vardır. Katılımcılar ise
anket ve görüşmede çok çeşitli etmenlerin
etkisi altında kalarak yanıt verebilirler (Ka-
ğıtçıbaşı, 1999).
Arşiv Araştırması
Arşiv araştırmasında araştırmacı, başkası tara-
fından ve çoğu zaman başka nedenlerle toplanmış
ve kaydedilmiş veriyi kullanmaktadır. Sosyal psiko-
lojide en az kullanılan yöntemlerden biri olan arşiv
araştırması, geçmişteki bir olgunun araştırılması
için kullanılabileceği gibi, bir olguya ilişkin tarihsel
eğilimi ortaya çıkarmak için de kullanılabilir. Arşiv
araştırmasından genellikle istatistik verilerin kulla-
nılması akla geliyorsa da, her türlü yazılı ve görsel
materyal (ör. halk hikayeleri, gazeteler, romanlar,
anılar, tv programları ya da video bantlar vb.) araş-
tırmacı için arşiv olarak işlev görebilir.
Arşiv araştırmasının güçlü yanları:
1. Bu yöntemde cansız materyaller kullanıl-
dığı için, insanların yer aldığı yöntemlerde
ortaya çıkan sorunlar (yanıtların kişilik,
beklenti gibi etmenlerden etkilenmesi gibi)
bulunmamaktadır.
2. Bu yöntemle, bir olgunun zaman içindeki
değişimi ve gelişimi izlenebilir.
3. Geçmişteki bir olguyu araştırmak için tek
yoludur.
Arşiv araştırmasının sınırlılıkları:
1. Araştırmacı sadece var olan bilgiyle yetin-
mek zorundadır.
2. Materyal çok olduğunda, materyalden ör-
neklem seçimi, daha sonra tüm materyale
bir genelleme yapılacağı için önem taşımak-
tadır.
Deneysel Yöntemler
Deney, bir değişkenin diğer bir değişken üzerin-
de etkisinin araştırılarak bir denencenin sınandığı
yöntemdir. Deney yönteminde temel olarak, bir ya
da daha fazla bağımsız değişken değişimlenmek-
te (manipüle edilmekte) ve bu müdahalenin bir ya
da daha fazla bağımlı değişken üzerinde yarattığı
etki ölçülmektedir. Örneğin, televizyon progra-
mındaki şiddetin çocukların daha sonraki davra-
nışları üzerinde bir etkiye neden olup olmadığını
sınayan bir araştırmada, televizyon programındaki
şiddet düzeyi bağımsız değişken, çocukların saldır-
ganlık içeren davranış düzeyi bağımlı değişkendir.
Bütün araştırma yöntemleri içinde değişkenler
arasında neden-sonuç ilişkisinin kurulabileceği tek
yöntem deneydir. Deney yönteminin bu ayrıcalı-
ğı, araştırmacının bağımsız değişkene müdahalesi
ve deneysel koşullar üzerindeki kontrolü sayesin-
de mümkün olabilmektedir. Deney yönteminde,
bağımsız değişken(ler) ile bağımlı değişken(ler)
arasında nedensel ilişkinin başka etmenler sonu-
cu değil de araştırmacının özellikle değişimlediği
bağımsız değişken sonucu ortaya çıktığını göstere-
bilmek önemlidir. Bunu gerçekleştirmede en kritik
noktalardan biri, deney grubu ve kontrol grubu
oluştururken yapılacak denek seçimidir. Denekler,
araştırmada önemli olabilecek ve sonucu etkileye-
bilecek özellikler (yaş, cinsiyet, zeka, eğitim duru-
mu vb.) açısından deney ve kontrol grubuna eşit
dağıtılmış olmalıdır. Bunu sağlamanın bir yolu de-
nekleri gruplara tesadüfi olarak ayırmaktır. Diğer
önemli bir nokta, deney grubuna yapılan müda-
hale dışında deney ve kontrol grubuna uygulanan
işlemlerin standart olmasıdır.
Bağımsız değişken: Bir deneyde bağımlı de-
ğişken üzerindeki etkisini görebilmek için
değişime uğratılan değişkendir.
Bağımlı değişken: Bir deneyde bağımsız
değişkende yapılan değişimlerin, üzerin-
de yol açacağı etkiyi görmek için ölçülen
değişkendir.
Deney grubu: Bir deneyde bağımsız de-
ğişkende yapılan değişimin uygulandığı
gruptur.
11

Kontrol grubu: Bir deneyde bağımsız değiş-
kende yapılan değişimin uygulanmadığı
ve deney grubu ile karşılaştırmak için kul-
lanılan gruptur.
Yukarıda sözü edilen araştırma örneği çerçeve-
sinde deney yönteminin mantığını basit bir biçim-
de göstermek mümkündür. Şiddet içerikli program
seyretmenin çocukların daha sonraki davranışları
üzerindeki etkisini araştıran bir deneyde, aynı yaş-
taki kız ve erkek çocukların deney ve kontrol gru-
buna tesadüfi olarak yerleştirildiği varsayılsın. Yani
çocukların cinsiyeti, yaşı, şiddet konusunda ana-
baba tarafından yetiştirilme biçimi (bu araştırma-
da, bu özellik sonucu etkileyebilir) açısından her iki
grubun da denk olduğu farz edilsin. Deneysel işlem
gereği, deney grubundaki çocuklar şiddet içerikli
film seyrederlerken, kontrol grubundaki çocuklar
heyecanlı bir atletizm yarışması seyretmiş olsunlar.
Daha sonra her iki gruptaki çocuklara saldırgan
davranma fırsatı verildiğinde, bu fırsatı ne kadar
kullandıklarına bakılsın. Gerçekte böyle bir de-
ney 1972’de Liebertt ve Baron tarafından yapılmış
ve deney sonucunda şiddet içerikli film seyreden
deneklerin kontrol grubundakilere göre saldırgan
davranma fırsatını daha fazla kullanma eğiliminde
oldukları görülmüştür (Akt. Arkonaç, 1998). Böyle
bir deneyde saldırgan davranış (bağımlı değişken)
gözlenmeden önce, hangi davranışların saldırgan
davranış olarak tanımlanması gerektiği de dikkat
edilecek bir diğer noktadır.
Sosyal psikoloji alanında gerçekleştirilen de-
neyler genelde yukarıda verilen örnekten çok daha
karmaşıktır.
Son olarak, deneysel çalışmalarının çoğunu la-
boratuvarda gerçekleştiren sosyal psikologlar, de-
ney yapmak için doğal mekanları (okul, ev, fabrika
vb.) da kullanmaktadırlar. Temel mantık itibarıyla
aynı olsa bile, yapıldığı yere göre birtakım farklı-
lıklar içerdiği için deney yöntemini, laboratuvar
ve alan deneyi olarak iki başlık halinde incelemek
mümkündür.
12
Sosyal Psikoloji Nedir?
Laboratuvar Deneyleri
Genel olarak sosyal psikolojide araştırmaya etki
edebilecek etmenleri daha iyi kontrol edebilmek
için laboratuvar deneyleri tercih edilmektedir. La-
boratuvar deneylerinin en dikkat çekici özelliği, dış
dünyadan tamamen farklı yapay koşullar altında
gerçekleştiriliyor olmalarıdır.
Laboratuvar deneylerinin güçlü yanları:
1. Değişkenler arasında kesin bir nedensel
ilişki kurmak ve denence sınamak en fazla
laboratuvar deneyinde mümkündür.
2. Alan deneyi de dahil olmak üzere diğer tüm
araştırma yöntemleri içinde kontrolün en
üst düzeyde olduğu yöntemdir.
3. Bütünüyle yapay bir ortamda gerçekleştiril-
diğinden, laboratuvarda elde edilen sonuç-
ların kesinliği de yüksektir.
Laboratuvar deneylerinin sınırlılıkları:
1. Laboratuvar deneyleri yapay bir ortamda
gerçekleştirildiğinden, burada elde edilen
sonuçları gerçek yaşama genellemek zordur.
2. Gerçek yaşamdaki tüm deneyimler labora-
tuvarda araştırılmaya uygun değildir. Örne-
ğin, yoğun korku, nefret ve saldırganlık gibi
duygular laboratuvarda çalışılamaz.
3. Sosyal psikolojide olduğu gibi laboratuvarda
denek olarak insan kullanılınca, kaçınılmaz
olarak sonuçlar insanların önyargılarından,
kişilik özelliklerinden ve beklentilerinden
etkilenmektedir.
4. Laboratuvar deneylerinde deneklerin tep-
kisel davranmalarını önlemek amacıyla,
deneyin amacının gizlenmesi ve insanların
kandırılmaları önemli bir etik sorundur.
Alan Deneyleri
Alan deneyi ile laboratuvar deneyi temel mantık
açısından aynıdır. Alan deneyinde de laboratuvar de-
neyinde olduğu gibi bağımsız değişken araştırmacı ta-
rafından değişimlenir ve bağımlı değişken üzerindeki
etkisi gözlemlenir ya da ölçülür. Ancak, alan deneyin-
de araştırmacının bağımsız değişkene etki edebilecek
potansiyel etmenleri kontrol etme olanağı pek yoktur.
Sosyal Psikoloji I
Alan deneyinin güçlü yanları:
1. Doğal ortamda yapılmış olsa da temel ola-
rak deney yöntemi kullanılmış olduğun-
dan, alan deneylerinde denence sınaması
kolaylıkla yapılabilir.
2. Alan deneyi doğal ortamda gerçekleştirildi-
ğinden, sonuçların gerçek yaşama genellen-
me sorunu yoktur.
3. Alan deneyi laboratuvarda araştırılması zor
olan konular için daha uygundur. Sosyal
etki, propaganda gibi konular doğal or-
tamda daha kolay çalışılabilir. (Kağıtçıbaşı,
1999).
Alan deneyinin sınırlılıkları:
1. Alan deneyi değişkenler arasında nedensel
ilişki kurulmasına izin verse de, bu ilişki la-
boratuvar deneyindeki kadar kesin değildir.
Çünkü bu yöntemde araştırmacının kont-
rolü daha düşüktür.
Yaşamla İlişkilendir
Muzaffer Şerif ’in Türkiyedeki Yaşamı
1906’da İzmir’in Ödemiş ilçesinde varlıklı
bir ailenin çocuğu olarak doğan Şerif ’in çocuk-
luk ve ilk gençlik yılları Osmanlı’nın son günle-
rine, Dünya Savaşı’na ve Kurtuluş Savaşı’na ta-
nıklıkla geçti. İşgali, Türklerle Rumlar arasındaki
çatışmaları yaşadı. Bir keresinde bir öğrencisinin
aktardığına göre 1919 yılında süngülenmekten
bir Yunan askerinin merhameti sayesinde kur-
tuldu ve bütün bu tanıklıklar sonucu erken yaşta
kendini insan gruplarının birbirleriyle ilişkilerini
incelemeye adama kararı aldı.
Ödemiş İlkokulu’ndan sonra 1924’te
İzmir’de misyonerlerin kurduğu İzmir Ameri-
kan kolejini bitiren Şerif, 1928 yılında İstanbul
Darülfünunu’nun Felsefe Bölümü’nden mezun
oldu. O sıralarda Darülfünun’da psikoloji dersle-
rini Mustafa Şekip Tunç veriyordu. Genç Şerif bu
yıllarda Ziya Gökalp’in düşüncelerinden yoğun
bir şekilde etkileniyordu.
2. Bu yöntemde de deneklerin tepkisel dav-
ranma olasılığı vardır. Dolayısıyla denekle-
rin kandırılması etik bir sorun olarak alan
deneylerinde de yaşanmaktadır.
3
sıra sizde
Bir gün sınıfınızda bazı arkadaşlarınızın
diğerlerinden daha fazla not tuttuğunu
farkettiniz ve not tutmanın dersten alınan
notu etkileyip etkilemediğini merak etti-
niz. Bilimsel yöntemi kullanarak not tut-
mak ile derslerden alınan notlar arasında
bir ilişki olup olmadığını nasıl saptarsınız?
Ne tür araştırma yöntemleri kullanmayı
düşünürsünüz? Seçtiğiniz bu araştırma
yöntemleri size bu konuda neler verecek-
tir? Bu yöntemlerin eksik yanları nelerdir?
(Morris, 2002; s.35)
Sosyal psikoloji alanında uzmanlaşma iste-
ği ve milliyetçi duygularla dolu olarak 1929’da
yüksek lisans eğitimi yapmak için Harvard
Üniversitesi’nin yolunu tutan Şerif 1929 ekono-
mik bunalımını ve bunalımın etkilerini burada
yaşadı. Bir yandan Edwin G. Boring ya da Robert
Woodworth gibi Amerikan psikolojisinin önemli
isimlerinin derslerini takip ederken, bir yandan
da ilgi alanını sosyal bilimleri ve politikayı da
kapsayacak şekilde genişletti. 1930’ların Ameri-
kalı aydınlarını derinden etkileyen Marksizm’le
tanıştı. 1932’de Harvard’daki yüksek lisansını
tamamlayarak Almanya’ya geçti. Gestalt psikolo-
jisinin önemli isimlerinden Wolfgang Köhler’in
derslerini izledi. Üstelik Nazi partisinin hızlı yük-
selişine de tanık oldu.
Aynı yıl Ankara’ya dönerek Gazi Terbiye
Enstitüsü’nde çalışmaya başlayan Şerif, artık 4 yıl
önceki Turancı Şerif değil, Şevket Aziz Kansu’nun
temsil ettiği antropoloji anlayışının arka planın-
13

da bulunan bilimsel ırkçılığa itiraz edecek kadar
döneminin düşünsel atmosferinin ötesine geçmiş
bir genç araştırmacıydı.
Ancak Şerif Türkiye’de uzun süre kalmadı.
1933 yılında bu kez doktora yapmak üzere tek-
rar ABD’ye Harvard’a döndü. Kısa süre sonra sol
eğilimli bir öğretim üyesi olan Gardner Murphy
ile çalışmak üzere New York’taki Columbia
Üniversitesi’ne geçti. Burada Nazilerin 1933’te
Almanya’da iktidara gelmeleriyle üniversitelerde-
ki kürsülerini terk etmek zorunda kalan Frank-
furt Okulu üyeleriyle ve Gestaltçı psikologlarla
ilişkiler kurdu. 1935’te tamamladığı Doktora
tezi, Murphy’nin de yardımıyla 1936 yılında
Toplumsal Kuralların Psikolojisi adıyla yayınlan-
dı ve günümüzde bir sosyal psikoloji klasiği sayı-
lan bu kitap Şerif ’e uluslararası bir ün kazandırdı.
Türkiye’ye dönen Şerif 27 Temmuz
1936 tarihinden itibaren tekrar Gazi Terbiye
Enstitüsü’nde çalışmaya başladı. 1938 yılın-
da Hilmi Ziya Ülken’le birlikte İnsan dergisini
yayınlayanlar arasındaydı. Şerif, İkinci Dünya
Savaşı’nın başlamasından bir ay sonra, 1939’un
Ekim ayında Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nin
aynı dönem kurulan Felsefe Enstitüsü’ne doçent
olarak tayin edildi.
Muzaffer Şerif ’in Türkiye’deki hayatının son
dönemi de bu tayinle başladı. Bu yıllarda sosyal
psikolojiden daha çok Türkiye’nin ve dünyanın
sorunlarına yönelik denemeler yazıyordu.
İkinci Dünya Savaşı’nın da etkisiyle akademik
faaliyetlerini siyasallaştırmaktan kaçınmayan Şerif,
1943’te Irk Psikolojisi isimli kitabını yayınlamış
14
Sosyal Psikoloji Nedir?
ve savaş yıllarında Ankara Üniversitesi’nde sosyo-
loji bölümü başkanı olan Behice Boran ile birlikte
çeşitli siyasal dergilerde yazıları yayınlanmıştır. Bu
yazılar da Değişen Dünya (Sherif, 1945) isimli bir
kitapta toplanmıştır. Öğrencisi Fatma Başaran’ın
aktardığına göre Şerif kendi anti-faşist tutumları
doğrultusunda oldukça aktifti, yazı yazmasının öte-
sinde, örneğin toplantılar da düzenliyordu. Nazizm
ile birlikte Turkizm’i de eleştiren Şerif, 1944 yılında
artık çok fazla göze battığında, halihazırda Nazizm’i
destekleyen Türkiye hükümeti tarafından 4 aylığına
tutuklanmıştı. Amerika’daki arkadaşları ve hocaları
Hadley Cantril, Leonard Doob, Gardner Murphy
ve Gordon Allport’un da desteğiyle hapishaneden
kurtarılan Şerif, Amerikan hükümetinin de des-
teğiyle yurt dışına cıkarıldı (Granberg & Sarup,
1992). Daha sonra Türkiye’ye dönmek isteyen Şerif,
bir Amerikalı ile evli olmasının sorun yaratacağına
dair bir bilgi sahibi olduğu için ülkeye geri dönmedi
ve kişisel serüvenine Amerika’da devam etti.
Kaynak: Bu yazı, aşağıdaki iki kaynaktan
derlenmiştir.
Sertan Batur ve Ersin Aslıtürk, Muzaffer
Şerif ’in Türkiyedeki Yılları, Eleştirel Psikoloji
Bülteni Arşivi, http://www.elestirelpsikoloji.org/
eleps/eleps.html
Sertan Batur ve Ersin Aslıtürk, “Sakıncalı
Psikoloji”: Muzaffer Şerif Başoğlu ve Sadrettin
Celal Antel’in Görevlerinden Uzaklaştırılmaları
Örneğinde Politika ve Psikoloji İlişkisi, Eleştirel
Psikoloji Bülteni Arşivi, http://www.elestirelpsi-
koloji.org/eleps/eleps.html
Sosyal Psikoloji I

1 Sosyal psikolojiyi
tanımlamak

Sosyal etki çok genel olarak insanların bir gruptan ya da otoriteden etkilenmelerini ifade eder.
Davranışsal düzlemde buna uyma adı verilir. Sosyal psikolojide klasik sosyal etki çalışmaları 2.
Dünya Savaşı’ndan sonra Amerikan sosyal psikolojisinde gerçekleştirilen deneylerdir. Bu yüzden

bölüm özeti
sosyal etki çalışmalarına Amerikan sosyal psikolojisinin konuya bakışı damgasını vurmuştur. Bu
bakış gruba uymayı baskıya boyun eğmek, sürünün bir parçası olmak, iradesizlik ve zayıflık olarak
görmektedir. Oysa bu bakışı eleştiren diğer sosyal psikologlar kişilerin gruba ya da çoğunluğa tam
tersine örneğin çıkarlarını korumak için bilerek uyabileceklerini belirtmektedirler. Diğer yandan
uyma davranışı kişiden değil, sosyal etkinin gerçekleştiği ortamın kendisinden kaynaklanabilir.
Çünkü içinde olduğumuz sosyal ortama uygun davranış gösteririz. Örneğin kütüphanede ses-
siz konuşmak, sosyal baskıya boyun eğmek değil, kütüphanedeki norma uymaktır. Yani uyma her
zaman sosyal baskı hissedilerek gösterilen bir davranış değildir. Bunun bir örneği de sosyal roll-
erdir. Sosyal rollerimizi genellikle baskı hissettiğimiz için değil, sosyal rolümüz öyle gerektirdiği
için gerçekleştiririz. Zimbardo’nun hapishane deneyindeki tutuklu ve gardiyanların yaptıkları
davranışları bu sosyal rollerin çerçevesi içinde açıklamak gereklidir.

Sosyal psikoloji nasıl

2 bir tarihsel gelişim
gösterdiğini açıklamak

Sosyal Psikolojinin kökeni 19. yüzyılın sonunda Avrupa’da ortaya çıkan iki entelektüel akıma dayanır:
Völkerpsikoloji ve kitle psikolojisi. Bu iki akım, grup ya da kitle davranışını anlamak için bireysel
psikolojinin yeterli olmayacağını ileri sürmüşlerdir. Avrupa’dan gelen bu etkiye toplu olarak grup zihni
yaklaşımı denilebilir. 20. yüzyılın başında davranışçılığın sosyal psikolojide güçlenmesiyle, Allport
tarafından grup zihni yaklaşımı reddedilmiş ve onun yerine grup, birey temelinde açıklanmıştır.
Yine aynı dönemde, başka bir koldan tutum çalışmaları başlamıştır. 2. Dünya savaşında Almanya’dan
Lewin ve Asch ve Türkiye’den Muzafer Sherif ABD’ye göç etmişler ve hem davranışçı yaklaşımı hem
de grup zihni yaklaşımını reddetmişlerdir. Gestalt psikolojisinden etkilenen bu araştırmacılar, grubu
grup düzeyinde açıklamışlar ve zihin çalışmasını tekrar sosyal psikolojiye dahil etmişlerdir. Aynı
zamanda davranışçılıkla başlayan deney geleneğini de sürdürmüşlerdir. 2. Dünya Savaşı’nın hemen
sonrasında ırkçı önyargılarla ilgili çalışmalar, tutum değişimi çalışmaları ve uygulamalı çalışmalar
artmıştır. 1960’ların sonlarında sosyal psikolojide “kriz” başlamış, ve özellikle “sosyal”in anlamı
sorgulanmıştır. Aynı dönemde Avrupa’da iki sosyal psikoloji kuram ve araştırma geleneği ortaya
çıkmıştır: Moscovici’nin Sosyal Temsiller ve Henri Tajfel’in Sosyal Kimlik Kuramı. Aynı dönemde ger-
ileyen tutum çalışmalarının yerini, temelini Heider’ın attığı atıf kuramı almıştır. 1970’lerin ortalarında,
günümüzde hala etkisini gösteren sosyal biliş yaklaşımı ortaya çıkmıştır. Sosyal biliş yaklaşımı, zihin-
sel olguları çalışması bakımından sosyal psikolojide yeni değildir. Ancak belirli bir zihinsel yaklaşımı,
yani insan zihnini bir bilgi işleme süreci olarak gören yaklaşımı benimsediği için yenidir. Bu yaklaşıma
göre, sosyal dünyaya ait bilgiyi işleme kapasitesi sınırlı olan insan zihni, sosyal dünyaya ait bilgiyi
işlerken kestirme yollar kullanır ve bunun sonucunda da bilişsel hatalar ortaya çıkar.

15
 Sosyal Psikoloji Nedir?

Sosyal psikoloji alanında

3 kullanılan araştırma
yöntemlerini açıklamak

Sosyal psikolojinin tam ve kesin tanımı yoktur. Kimileri için bu durum, sosyal psikolojinin henüz
olgunlaşmamış bir disiplin olmasından kaynaklanır. Diğer taraftan, sosyal psikolojideki tanım
zorluğunun, bir ölçüde sosyal psikolojinin başındaki “sosyal” konusundaki farklı yorumlardan
da kaynaklandığı söylenebilir. Günümüzde sosyal psikolojiyi psikolojinin bir altdalı olarak gören
bölüm özeti

psikologlar Allport’un tanımını kabul ederler: “Sosyal psikoloji bir bireyin, davranış, duygu ve
düşüncelerinin başkalarının gerçek ya da hayal edilen varlığından nasıl etkilendiğinin bilimsel
yollarla araştırılmasıdır”. Bazıları sosyal psikolojinin bu tanımda sözkonusu edilen sosyal etki-
yle sınırlanamayacağını, sosyal etkiye çok sıkı bağlı olan diğer iki alanı, yani sosyal algı ve sosyal
davranışı da kapsadığını ileri sürmektedirler.

16
Sosyal Psikoloji I
1 Aşağıdakilerden hangisi sosyal psikolojinin
tanımlarından biri değildir?
A. Sosyal psikoloji insanlar arasındaki sosyal
etkileşimleri çalışan bir bilim dalıdır.
B. Sosyal psikoloji bireyin diğer insanlar
hakkında ne düşündüğü, ne hissettiği ve onları
nasıl etkilediğini araştıran bir bilim dalıdır.
C. Sosyal psikoloji kişinin başka kişilere ilişkin
davranışlarını inceleyen bir bilim dalıdır.
D. Sosyal psikoloji sosyal ve kültürel ortamdaki
bireyin davranışlarını ve bunların nedenlerini
inceleyen bir bilim dalıdır.
E. Sosyal psikoloji canlı varlıkların (insan ve hay-
van) davranışlarını inceleyen bir bilim dalıdır.
2 Aşağıdakilerden hangisi sosyal psikolojinin
çalışma konularından biri değildir?
A. Televizyondaki şiddet içerikli programların
çocukların saldırganlık düzeyine etkisi
B. Seçim sonuçlarının X partisinin gelecek beş yıl
içindeki politikasına etkisi
C. Gençlerin uyuşturucu maddeye yönelik
tutumları
D. İnsanlarda saldırgan davranışın nedenleri
E. Arkadaş gruplarının gençler üzerindeki etkisi
3 E. Deneysel değişken
Aşağıdaki araştırma yöntemlerinden hangisi,
Türk vatandaşlarının yaşı ile politik tercihleri
arasındaki ilişkiyi araştırmada en etkili yoldur?
A. Laboratuvar deneyi
B. Doğal gözlem
C. Survey
D. Katılımcı gözlem
E. Arşiv araştırması
4 Sosyal psikolojinin köklerinden olan völk-
erpsikoloji ve kitle psikolojisi hakkında aşağıdaki
ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Bu iki akımdan ortaya çıkmış grup zihni
neler öğrendik?
kavramı, kitle içindeki bireylerin tek tek
düşüncelerine odaklanmak gerektiğini söy-
ler.
B. Hem völkerpsikoloji hem de kitle psikolojisi,
kendi zamanlarının sosyal ve politik ilgilerini
yansıtan bakış açılarıdır.
C. Völkerpsikoloji, insanların grup aidiyetleri so-
nucu, bireysel değil de kollektif düşündüğünü,
grubun aynı değer ve inançları paylaştığını
ileri sürer.
D. Kitle psikolojisinin öncülerinden biri olan
Le Bon, kitlelerin ilkel, yıkıcı ve entellektüel
düzeylerinin düşük olduğunu ileri sürer.
E. Hem Völkerpsikoloji hem de kitle psikolojisi
Avrupa’da ortaya çıkmıştır.
5 Araştırmacının değişimlediği (manipüle
ettiği) deneysel değişkene ne ad verilir?
A. Bağımlı değişken
B. Kontrol değişkeni
C. Bağımsız değişken
D. Karıştırıcı değişken
6 Modern sosyal psikoloji tarihinin grup
konusundaki çalışmalarının yönünü değiştiren
Lewin, Asch ve Sherif üçlüsünün yaklaşımını
yansıtan görüş aşağıdakilerden hangisidir?
A. Sosyal psikoloji, bireylerin zihinleri yerine
davranışlarına odaklanmalıdır.
B. Grubu anlamak için Gestaltçı ilkeler yerine
davranışçı ilkeler esas alınmalıdır.
C. Grubu anlamak için, grubun davranışlarını
yöneten grup zihni kavramına ihtiyaç
vardır.
D. Grup, onu oluşturan bireylerin mekanik
toplamından fazla bir şeydir.
E. Grup davranışını anlamak için bireysel
psikoloji yeterlidir.
17

7
Bir değişkende (ör; eğitim) değişiklik
yapılmasının diğer bir değişkende (ör; gelir
düzeyi) değişmeye yol açıp açmayacağını belirle-
neler öğrendik?
mek için yapılan araştırma yöntemlerine ne ad
verilir?
A. Deneysel yöntem
B. Doğal gözlem
C. Korelasyonel yöntem
D. Arşiv araştırması
E. Katılımcı gözlem
8 Modern sosyal psikolojinin tarihinde
ikinci dünya savaşının önemli bir yerinin olması
aşağıdaki gelişmelerden hangisinin, sosyal psikolo-
jide ikinci dünya savaşının etkisine bağlanamaz?
A. Önyargı ve ırk ayrımcılığına yönelik
çalışmalarda artış
B. İkna, iletişim konularındaki çalışmalarda artış
C. Tutum çalışmalarının, tutum değişimine odak-
lanarak tekrar önem kazanması
D. Davranışçılığın, üniversitelerde hakim para-
digma haline gelmesi
E. Uygulamalı sosyal psikolojik çalışmalara yöne-
lik talep artışı
18
Sosyal Psikoloji Nedir?
9 ............. yönteminin en güçlü yanı, et-
nik köken, cinsiyet, yaş ve sosyal statü gibi
önemli etmenlerle ilişkin soruların gerçek yaşam
ortamlarında araştırılmasıdır.
Boşluğa aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?
A. Laboratuvar deneyi
B. Korelasyonel yöntem
C. Alan deneyi
D. Arşiv araştırması
E. Doğal gözlem
10 Aşağıdakilerden hangisi sosyal psikolo-
jinin tarihi için yapılabilecek saptamalardan biri
değildir?
A. Sosyal psikoloji ağırlıklı olarak deneysel bir
bilimdir.
B. Sosyal psikolojide son zamanlara kadar grup
zihni yaklaşımı egemen olmuştur.
C. Sosyal psikolojide son zamanlarda sosyal biliş
yaklaşımı güçlüdür.
D. Sosyal psikolojide davranışçılık psikolojide
olduğu kadar uzun sürmemiştir.
E. Sosyal psikolojinin köklerinden biri olan Völk-
erpsikoloji tarihsel olarak etkili olmamıştır.
Sosyal Psikoloji I

1. E Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Psikoloji Nedir?” 6. D Yanıtınız yanlış ise “Modern Sosyal Psikolo-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. ji” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

2. B Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Psikoloji Nedir?” 7. A Yanıtınız yanlış ise “Deneysel Yöntemler”
konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. C Yanıtınız yanlış ise “Deneysel Olmayan Yön- 8. D Yanıtınız yanlış ise “Modern Sosyal Psikolo-
temler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ji” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Psikolojinin Av-

4. A 9. B Yanıtınız yanlış ise “Deneysel Olmayan Yön-
rupadaki Kökleri” konusunu yeniden göz-
temler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

5. C Yanıtınız yanlış ise “Deneysel Yöntemler” 10. B Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Psikolojinin Kısa
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Tarihi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt

1 Anahtarı

Sosyal psikolojiyi tanımlama zorluğunun sadece sosyal psikolojiye özgü

olduğunu söylemek zordur. Sosyoloji, tarih, iktisat gibi diğer sosyal bilim
alanlarında da bir tanımlama zorluğundan söz edilebilir. Ancak sosyal
Sıra Sizde 1 psikolojinin sosyal bilimler arasında sonradan ortaya çıkmış olması ve
çalışma alanının bir ölçüde diğer disiplinlerin sınırlarıyla çakışmasından
dolayı bu zorluğu daha fazla yaşadığı söylenebilir. Temel olarak sosyal bilim-
lerde, çalışma nesnesine çok farklı şekilde yaklaşmak mümkün olduğu için,
disiplinlerin de farklı şekillerde tanımlanması çok mümkün ve doğaldır. Bu
birey ve topluma dair birbirinden çok farklı tasavvurların olmasıyla ilişkilidir.

Halkın sağduyusunda, genel olarak bilimlerin bilim insanlarının doğa ya

da toplum konusundaki merak ve ilgileriyle ortaya çıktığına ve geliştiğine
dair bir düşünce mevcuttur. Sosyal bilimler söz konusu olduğunda, bilimsel
disiplinlerin tarihini bilim insanların saf merakı ya da ilgisiyle açıklamak çok
zordur. Böyle bir merak ve ilgi de elbette vardır ama bunlar içinde yaşanılan
tarihsel dönemin sosyal ve kültürel özelliklerinden kaynaklanırlar. Sosyal
Sıra Sizde 2 bilimler, bir grup bilim insanın kendi bağımsız tercihleri ya da ilgileri sonucu
değil, yaşanılan toplumun ve tarihsel dönemin sorunlarına ilişkin merak ve
ilgi sonucu ortaya çıkmıştır. Sosyal psikolojinin tarihinde de gördüğümüz
üzere, dünya savaşlarının, özellikle de 2. Dünya Savaşı’nın sosyal psikolojinin
tarihsel seyrini değiştiren bir etkisi olmuştur. Özetle, bir sosyal kurum olarak
bilim de toplumun bir parçasıdır ve toplumsal yaşamda olan bitenlerden
etkilenir.

19
 Sosyal Psikoloji Nedir?

Sıra Sizde Yanıt

1 Anahtarı

Sınıfta not tutanların o dersin sınavından aldıkları puanlarla, sınıfta not

tutmayanların o dersin sınavından aldıkları puanları karşılaştırıp, kore-
lasyona dayanan bir sonuca varabilirsiniz. Böyle bir sonuç size sadece sınıfta
not tutup tutmama ile akademik başarı arasında bir ilişki olup olmadığı ve
ilişki varsa ne yönde ve ne kadar bir ilişki olduğunu gösterecektir. Bu sonuç
size kesinlikle bir neden-sonuç ilişkisi vermez. Örneğin, sınıfta not tutma ile
akademik başarı arasında orta düzeyde pozitif bir korelasyon bulduysanız, bu
sonuçtan hareketle not tutmanın daha yüksek bir akademik başarı düzeyine
neden olduğunu söyleyemezsiniz. Sizin hesaba katmadığınız pek çok başka
faktör, ikisi arasında sizin bulduğunuz ilişkiye etki etmiş olabilir. Örneğin,
sınıfta not tutanlar aynı zamanda genel zeka düzeyi açısından diğerlerinden
Sıra Sizde 3 yukarıda olabilir. Böyle bir araştırma sorusu laboratuvarda da test edilebilir.
Bu durumda deney ve kontrol grubu oluşturarak, deney grubunun sözel bir
materyali not tutarak, kontrol grubu da sözel bir materyali sadece dinley-
erek çalışabilirler. Ve daha sonra o materyalin hatırlanma derecesi her iki
grupta karşılaştırılabilir. Ama böyle bir çalışmada sözel materyali not tutarak
dinleme ve sadece dinleme dışında başka pek çok değişkenin kontrol altında
tutulması gerekir. Bu değişkenler, deney ve kontrol grubundaki deneklerin
yaş, eğitim, zeka düzeyi, cinsiyet, sözel materyale ilişkin aşinalıkları gibi pek
çok faktörü içerir. Ancak deney ve kontrol grubu, değişimlenen değişken
dışındaki faktörler açısından eşitlenebilirse, hipotez testi yapılabilir.

Kaynakça
Arkonaç, S. A. (1998). Sosyal Psikoloji. Alfa, McGarty, C. & Haslam, A. (1997). (Ed.) The
İstanbul. Message of Social Psychology. Blackwell,
Cambridge.
Bilgin, N. (2000). Sosyal Psikolojiye Giriş. Ege
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları: 48, Morris, C. G. (2002). Understanding Psychology.
İzmir. Çev. Ed. H. Belgin Ayvaşık ve Melike Sayıl,
Psikolojiyi Anlamak (Psikolojiye Giriş), Türk
Gough, B & McFadden, M. (2001). Critical Social
Psikologlar Derneği Yayınları No:23, Ankara.
Psychology: An Introduction. Palgrave, New
York. Stainton, Rogers, W. (2003). Social Psychology:
Experimental and Critical Approaches. Open
Hogg, M. A. & Vaughan, G.M. (1995). Social
University Press, Berkshire.
Psychology: An Introduction. Prentice Hall/
Harvester Wheatsheaf, London. Taylor, S.E., Peplau, L. A. & Sears, D. O. (2000).
Social Psychology. Prentice Hall, New Jersey.
Kağıtçıbaşı, Ç. (1999). Yeni İnsan ve İnsanlar.
10.basım, Evrim, Sosyal Psikoloji Dizisi: 1,
İstanbul.

20
 Bölüm 2
Sosyal Biliş

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;

Amaçlarımız

• Sosyal bilişin doğasını betimleyebilecek,

• Şemayı tanımlayabilecek ve tiplerini ayırt edebilecek,
• Şemaların işlevlerini ve özelliklerini açıklayabilecek,
• Yükleme teorilerini ve yükleme yanlılıklarını tartışabilecek
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

Anahtar Sözcükler: • Sosyal biliş • Bilişsel cimri • Güdülenmiş taktisyen • Bilişsel temsil • Şema
• Kategorileştirme • Yükleme • Naif psikoloji • Uyuşan çıkarsama • Birlikte değişme ilkesi
• Yükleme yanlılıkları • Temel yükleme hatası • Aktör-gözlemci etkisi • Kendini kayıran yanlılık
İçerik Haritası

• SOSYAL BİLİŞİN DOĞASI

• ŞEMALAR
Sosyal Psikoloji I Sosyal Biliş
• ŞEMALARIN İŞLEVLERİ VE ÖZELLİKLERİ
• YÜKLEME

22
Sosyal Psikoloji I
GİRİŞ
Üniversiteye yeni başladığınızı ve bir arkadaş
edindiğinizi farz edin. Üst üste birkaç kez kafeye
gittiğinizde bir bahane bularak içeceklerini size
ödetti. Arkadaşınızın “cimri” bir olduğunu düşün-
dünüz ve bundan sonra bu konuda dikkatli dav-
ranmaya karar verdiniz. Ya da bir düğünde liseden
bir arkadaşınızla karşılaştınız. Uzun zamandır bir-
birinizden haberiniz yoktu. Sizi baştan aşağı süz-
dükten sonra ne iş yaptığınızı, nerede oturduğunu-
zu, evlenip evlenmediğinizi, eşinizin ne iş yaptığı
gibi sorularla sizi soru yağmuruna tuttu. Eskiden
onun “kıskanç” biri olduğunu hatırladınız ve hiç
değişmediğini düşündünüz. Bu örnekler herhangi
birimizin yaşayabileceği sıradan olaylardır. Sosyal
yaşam çok hızlı ve karmaşıktır. Sıradan bir günde
işimiz gereği birçok insanla etkileşime gireceğimizi
biliriz. İşyerinde sorunları çözmek, arkadaşlarla ak-
şam yemeğine çıkmak, markete gidip alışveriş yap-
mak, otobüs durağında kuyrukta beklemek, yeni
tanıştığımız bir kişiyle buluşmaya gitmek için saat-
lerce hazırlanmak ve bunun gibi pek çok olay için-
de var olduğumuz sosyal yaşamın bir parçasıdır. İki
günümüz birbirinin tamamıyla aynısı değildir. Peki
böyle hızlı ve karmaşık sosyal yaşama nasıl uyum
gösteriyoruz? Hangi bilgi ya da uyarıcı dikkatimi-
zi çekiyor? Sosyal dünyadan gelen bu bilgiyi nasıl
organize ediyoruz ve etkileşimlerimizde nasıl kul-
lanıyoruz? Başkaları hakkındaki yargılarımıza nasıl
ulaşıyoruz? Bunlar sosyal biliş alanındaki araştır-
macıların ilgilendiği sorulardan sadece birkaçıdır.
Bu ünitede sosyal dünyadan gelen bilgiyi alıp nasıl
yorumladığımız, analiz ettiğimiz, hatırladığımız ve
kullandığımızı odak noktasına alan sosyal biliş ko-
nusu ele alınmıştır.
SOSYAL BİLİŞİN DOĞASI
Sosyal psikolojide 1970’lerden itibaren “sosyal
biliş” terimi kullanılmaya başlandı. Bu, sosyal psi-
kolojide, özellikle de Kuzey Amerikan sosyal psi-
kolojisinde hâlâ egemen olan bilimsel yaklaşımdır.
Sosyal bilişteki araştırma ve teorileştirmeler daha
önceki kişi algısı, yükleme (davranışın nedenlerine
atıf yapma) ve tutum çalışmalarının bilişsel olarak
ele alınmasıyla ortaya çıkmıştır.
Sosyal biliş çok çeşitli şekillerde tanımlanmak-
ta ve hatta literatürde yüzden fazla tanımı olduğu
tahmin edilmektedir. Bu yüzden sosyal bilişin bu
alanda çalışan tüm sosyal psikologları tatmin ede-
cek tek cümlelik bir tanımını vermek zordur. Gene
de çok genel olarak sosyal bilişin sosyal dünyaya
ilişkin bilgiyi işleme biçimlerini ifade ettiği söyle-
nebilir. Sosyal biliş kapsamında sosyal dünyaya ait
bilginin yorumlanma, analiz edilme, hatırlanma ve
kullanılma biçimlerinden söz edilebilir. Sosyal bi-
liş bilişsel psikolojideki bilgi-işleme yaklaşımından
doğmuştur. Bu yaklaşım ister sosyal olsun ister ol-
masın tüm insan tepkilerini anlamanın temelindeki
bilişsel temsil ve süreçlere uygun olan kavramsal in-
şalara dayanmaktadır. Bilişsel psikoloji bu kavram-
ları metni kavrama, bilgiyi bellekten geri çağırma,
tanıma ve sınıflandırma gibi çok geniş çeşitlilikteki
olgulara uygular. Görüldüğü gibi bilişsel psikoloji
ile sosyal biliş arasında yakın bir ilişki vardır. Bu
yakın ilişkiden hareket ederek, tüm sosyal psiko-
loglar kabul etmese de, insanla ilgili tüm önemli
olguların altında bilişin yattığı, bilişsel psikoloji ve
sosyal biliş arasındaki tek farkın çalışılan konular
olduğu söylenebilir. Özetle sosyal bilişin özerk bir
teori değil, yöntem ve kavramlarını bilişsel psikolo-
jiden alan bir yaklaşım ya da bir perspektif olduğu
söylenebilir.
Sosyal Biliş: Sosyal dünya hakkındaki bil-
giyi yorumlama, analiz etme, hatırlama ve
kullanma biçimidir.
Peki sosyal bilişi sosyal yapan nedir? Ya da sosyal
biliş terimindeki “sosyal”den neyi anlamalıyız? Bu
soruya verilecek cevap, sosyal bilişin niteliğini ya
da kapsamını anlamaya olanak verdiği kadar sosyal
bilişi bilişsel psikolojiden ayırmaya da yarayacaktır.
Aşağıdaki noktalar sosyal biliş terimindeki sosyal
nitelemesinin anlamı için kritiktir:
• İnsanlar çevrelerini niyetli bir şekilde etkiler.
• Algının nesnesi olarak insanlar bu algıya
karşılık verir (sosyal biliş karşılıklı algıdır)
ve ortak algı üzerinde uzlaşılır.
• Sosyal biliş benliği nesne kadar özne olarak
da işin içine sokar.
• İnsanlar hakkındaki bilişlerin kesinliği ve
gerçekliğini değerlendirmek sosyal olma-
yan nesnelere göre daha zordur ve hatta
imkansızdır.
• Sosyal biliş sosyal açıklamayı içerir.
• Sosyal biliş insanlar tarafından paylaşılır.
23

Buradaki her bir nokta insanların bir şey, bir
nesne olmadığını anlatma yollarıdır. Bunlar önem-
lidir ama sosyal bilişe egemen olan zihinselciliğin
sosyal olgular için yeterli bir anlama çerçevesi sun-
duğu şüphelidir. Örneğin insanların niyetli eylem
yapan varlıklar olmasının ve karşılıklı algının nasıl
zihinsel olguya indirgenebileceği çok açık değildir
(Augoustinos, Walker ve Donaghue, 2004).
Sosyal Bilişin Temel İlkeleri
Sosyal bilişi bütünlüklü bir yaklaşım olarak ta-
nımlamaya olanak veren çeşitli ilkeler mevcuttur.
Bu ilkelerden en temel olanları deneysellik, metafo-
rik modeller, algısal-bilişselcilik, zihinsel temsiller ve
bilinçdışı işlemlerdir.
Deneysellik
Sosyal biliş yaklaşımında kullanılan temel ve
hatta tanımlayıcı metodoloji deneyselliktir. Genel-
likle sosyal bilişte gerçekleştirilen deneylerde araş-
tırmacılar katılımcılara bilgisayar yoluyla kontrollü
bir biçimde uyarıcıları sunarlar ve sıklıkla çok kısa
bir zaman aralığında bu uyarıcıların katılımcıların
tepkileri üzerindeki etkisini gözlemlerler. Bu etki
ya diğer bir uyarıcı hakkında verilen yargılardır ya
da böyle bir yargıya ulaşma süresinin ölçümüdür.
Metaforik Modeller
Ortaya çıkışından bu yana sosyal biliş perspek-
tifinde insanların dünyayı nasıl algıladığı ve anlam-
landırdığına ilişkin çeşitli metaforlar kullanılmış ve
benimsenmiştir. Sosyal biliş modellerine dayanak
oluşturan temel metafor insanı bir bilgi işlemcisi
olarak görmektir. Algılayıcıya ilişkin bu bilgi-iş-
leme modeli bilgisayarın ortaya çıkmasıyla geliş-
tirildi. İnsanın bilişsel süreçleri bilgisayarın bilgiyi
alma, tanıma, depo etme ve programlama biçim-
leriyle karşılaştırıldı. Bilgi-işleme modelinde, bilgi
aşağıdaki sırayla işlenir (Brewer ve Crano, 1994):
• Dikkat ve kodlama: İşlenecek bilgi birimi-
nin seçimi ve tanımlanması,
• Zenginleştirme: Yeni bilginin daha önceden
var olan bilgi ya da kavramlar aracılığıyla
yorumlanması,
• Örgütleme: Yorumlanan bilginin içsel tutar-
lılığı olan bir zihinsel temsilini oluşturma,
• Depolama: Temsilin bellekte saklanması,
24
Sosyal Biliş
• Geri getirme: O konuyla ilgili bir yargıya
ulaşmak ya da bir davranışa karar vermek ge-
rektiğinde temsilin bellekten geri getirilmesi.
Bilgi-İşleme Modeli: İnsanları bilginin
alıcısı ve işleyicisi olarak temsil eden bir
modeldir. Bu modelde sosyal deneyim ve
eylem, yeni bilginin algılanma ve var olan
bilgiye asimile edilme biçiminin bir sonu-
cu olarak görülür.
İnsan için geliştirilen ikinci metafor onu naif
bilimci olarak görmek olmuştur. Bu görüşe göre in-
sanlar çevrelerindeki dünyayı tamamen bilim insanı
gibi anlamlandırmaya çalışırlar; öncül koşullar ile
sonuçta ortaya çıkan davranışlar arasındaki ilişkiye
ait değişimleri sistematik olarak gözlerler ve etkile-
şimde bulunan insanlara ait çıkarımda bulunurlar.
Naif bilimci metaforu üzerinde tekrar düşü-
nülmüş ve insanların, bilim insanlarının yaptığını
farzettiğimiz gibi “rasyonel” bir biçimde düşünme
ve davranmakta başarısız olduğu farkedilerek bu
kez üçüncü bir metafor önerilmiştir: bilişsel cimri.
Bu bakış açısına göre bilimsel düşünme çok zor-
lu bir süreçtir ve eğer insanlar böyle düşünürlerse
karşı karşıya kaldıkları sosyal uyarıcıların bolluğu
ve yarattığı karmaşanın içinde hızla boğulacaklar-
dır. Kendilerini sürekli bombardımana tutan tüm
uyarıcılara dikkat etmektense insanlar pek çok bil-
giyi göz ardı ederler, bilgilerden hızlıca çıkarımlar
yaparlar, uyarıcıları kategorilere bölerler ve böylece
tek tek her şeyi düşünmek yerine kategorik olarak
düşünürler ve genellikle günlük yaşamlarındaki
muazzam bilgi işleme sürecini azaltmak için bula-
bildikleri tüm bilişsel kestirme yolları kullanırlar.
Özetle, bilişsel cimri olarak kişi olabildiğince az bi-
lişsel enerji ve kaynak harcayarak sosyal dünyadan
gelen bilgiyi işler.
Naif Bilimci: Dünya hakkında hipotezler
kurarak ve onları test ederek içinde bulun-
duğu sosyal çevreye aktif biçimde anlam
vermeye çalışan kişiye ilişkin bir metafordur.
Sosyal Psikoloji I
Bilişsel Cimri: Bilişsel kaynakları her za-
man kesin olamayan ama etkili olan biliş-
sel kısa yollar kullanarak muhafaza eden
kişiye ilişkin metafordur.
İnsanın düşünme sürecinin doğasına ilişkin stan-
dart bir betimleme getiren bilişsel cimri metaforu
sosyal biliş yaklaşımında uzun süre kullanılmış ve
hâlâ da kullanılmaya devam etmektedir. Fakat bu
metaforun önemli istisnaları vardır. İnsanların diğer
kişiler (ve kendisi) ve şeyler hakkında derin düşün-
meye ciddi miktarda enerji harcadıkları, kategorik
düşünmek yerine parça parça ya da aşama aşama dü-
şündükleri ve bilişsel müsrif oldukları durumlar da
vardır. Deneysel araştırmalarda da kanıtları bulunan
bu durumları betimleyebilmek için sosyal biliş pers-
pektifinden başka bir metafor geliştirildi: güdülen-
miş taktisyen. Bu görüş, her birimizin sahip oldu-
ğu ciddi düzeydeki bilişsel kaynakların bilgi işlemeyi
gerektiren herhangi bir durumda kullanıldığını ifade
eder. Fakat bunu sadece, yapmaya güdülenmiş ol-
duğumuz durumlarda yaparız. Özetle, insan hem
bilişsel cimri hem de bilişsel müsrif olabilir. Duruma
göre değişen güdülenmeye bağlı olarak bu ikisi ara-
sında gidip gelebilir.
Güdülenmiş Taktisyen: Kişisel hedeflere
ve durumun gerekliliklerine göre esnek ve
stratejik bir biçimde uygulanabilecek çeşitli
bilgi-işleme stratejilerine sahip olan kişiye
ilişkin metafordur.
Algısal - Bilişselcilik
Sosyal biliş modelllerinin dayanağı dünyaya
ilişkin naif gerçekçi varsayımlardır. Yani, bizim
dışımızdaki dünyanın bizim algıladığımız gibi
olduğunu varsayarız. Bu dünyaya ilişkin bilgiyi
duyularımızla alırız ve bu, olduğu haliyle bizim
bilincimizi oluşturur. İşte algısal-bilişselcilik de
bununla ilgilidir. Bu görüşün temeli şudur: Biraz
önce değinildiği gibi “gerçeklik” direkt olarak du-
yularla algılanır ve bu girdi üzerinde daha sonra zi-
hinde bilişsel hesaplama süreçleriyle çalışılır. Nihai
olarak bu süreçler zihinsel temsiller biçimine so-
kulmuş çıktı üretirler. Zihinde bir tür şablon ya da
kalıp gibi depo edilen bu zihinsel temsiller dünyaya
anlam vermeyi sağlar. Bu yüzden sosyal biliş yakla-
şımını çerçeveleyen bu bakış için “kategoriler”, “şe-
malar”, “tutumlar”, “stereotipler (kalıpyargılar)”,
“atıflar” gibi içsel bilişsel yapılar tarif etmek gerek-
lidir. Bu (içsel bilişsel) yapıların her biri psikolojik
gerçekliğin ve deneyimin belirli yönlerini temsil
eden hipotetik yapılardır (Augoustinos, Walker ve
Donaghue, 2004).
Algısal-Bilişselcilik: Sosyal deneyim ve sos-
yal eylemin temeli olarak sosyal bilginin al-
gılanma, kodlama, depolama ve geri getirme
(hatırlama) biçimlerine vurgu yapan sosyal
biliş çerçevesidir.
Zihinsel Temsiller
Bir önceki başlıktan anlaşılacağı üzere zihin-
sel temsil kavramı sosyal biliş modellerinin temel
ilkesini ifade eder. Kategoriler, şemalar, tutumlar,
atıflar, kimlik ve kalıpyargılar dünyadaki belirli sos-
yal nesneler hakkındaki bilgimizi, değerlendirme-
lerimizi ve beklentilerimizi organize eden zihinsel
yapılar olarak teorize edilirler. Dünyaya ilişkin bu
zihinsel temsiller dolaylı ve dolaysız algı ve dene-
yimle zaman içinde öğrenilir ve geliştirilir. Bunlar
dünyadaki her nesne ile tek tek uğraşmadan dün-
yayla etkileşim kurmamızı mümkün kılar. Bu tür
zihinsel şablonlar neyle ilgileneceğimize, neyi göz
ardı edeceğimize, bilgi ve deneyimimizi bellekte
nasıl kodlayacağımıza, neyi hatırlayacağımıza ve
neyi çıkarsayacağımıza, belirli durumlarda ve etki-
leşimlerde ne hissedeceğimize ve nasıl tepki verece-
ğimize rehberlik eder. Sosyal biliş modelleri içinde
kategorileştirme kritik öneme sahip bir süreçtir.
Belirli bir uyarıcıyı nasıl kategorileştirdiğimiz, yani
zihnimizde bilişsel olarak nasıl temsil ettiğimiz ni-
hayetinde tutumlarımızı, atıflarımızı ve nesneye
yönelik davranışlarımızı şekillendirir.
Zihinsel Temsil: Bir gerçek nesneye (kişi,
kavram ya da nesne gibi) işaret eden ya da
onu temsil eden bir zihinsel nesnedir (dü-
şünce, inanç, tutum gibi). Ayrıca nesnelerin
zihinde depolanma ve etki etme biçimleridir.
25

Bilinçdışı İşlemler
Bilinçdışı zihinsel süreçler, en azından Freud’un
psikodinamik anlayışına tepki olarak psikolojinin
çoğu alanında ortadan kalktıysa da, sosyal biliş yak-
laşımının bir parçası olarak kalmıştır. Fakat sosyal
biliş yaklaşımındaki “bilinçdışı”, psikodinamik te-
oridekiyle aynı değildir.
Sosyal biliş araştırmacıları bilinçdışı işlemlerin
varlığını çeşitli yollarla göstermişlerdir. Birincisi,
deney yapma mantığında bundan yararlanmaktır.
Yani bilinçdışı işlem deneyin yöntemsel bir par-
çası olarak işin içine girer. Örneğin deneysel grup
laboratuvar dışından gelen gürültüyle deney oda-
sında bir şey yaparken, kontrol grubu bu gürültü
olmaksızın aynı şeyi yapar. İkisinin davranışları
arasındaki fark, deneysel gruptaki kişiler bundan
hiç bahsetmeseler ya da bunu farketmeseler bile bu
gürültüyle açıklanabilir. İkincisi, sosyal biliş araştır-
malarının bilinçdışı işlemleri sübliminal algı yoluy-
la göstermesidir. Kişiye, başka işler yaparken, sali-
selerle ölçülecek kısacık bir sürede, kendisinin bile
varlığını fark etmeden bir uyarıcı verip onun etkisi
gözlemlenebilir. Son olarak da sosyal biliş araştır-
macıları bilinçdışı işlemleri otomatiklik terimi
çerçevesinde kullanır. Eğer bir bilişsel sürecin ya da
bilişsel etkinin otomatik olduğu kabul edilecekse,
bu süreç ya da etkinin birçok kriteri karşılaması ge-
rekir. Söz konusu bilişsel süreç ya da bilişsel etki
bilinçli bir niyet, dikkat ya da çaba gerektirmeme-
lidir; niyetli, yani önceden tasarlanmış bir müda-
haleye dirençli olmalıdır ve kişinin bu konuda far-
kındalığı olmamalıdır. Otomatik süreçler ve etkiler
çok hızlı ve bilişsel işleme kapasitesi kullanılmaksı-
zın gerçekleşir. Eğer zihinsel bir süreç ya da etki bu
kriterleri karşılamıyorsa, o zaman otomatik değil,
bir kontrollü süreç ya da etki olduğu söylenir. Sü-
recin ya da etkinin kontrollü olması bilinçli müda-
haleye açık olması (müdahale edip değiştirilebilir
anlamında) ve bilişsel çaba gerektirmesi anlamına
gelir (Augoustinos, Walker ve Donaghue, 2004).
Otomatiklik: Bilgiye erişimin ya da bilgi-
yi kategorileştirmenin bilinçli farkındalık
ve kontrol dışında gerçekleşmesidir.
26
Sosyal Biliş
Kontrollü Süreç: Bilginin kasıtlı, bilinçli
ve stratejik bir biçimde işlenmesidir.
Ünitenin bundan sonraki kısmında şema ve yük-
leme konusuna yer verilmiştir. Yukarıda görüldüğü
gibi şemalar ve yüklemeler sosyal gerçekliğe ait birer
zihinsel temsildir. Tutumlar ve kalıpyargılar sosyal
psikoloji kitaplarında ayrıca ele alındığı için bu üni-
tede bu zihinsel temsiller üzerinde durulmamıştır.
Tutumlar hakkında Sosyal Psikoloji I kitabının “Tu-
tumlar” başlıklı 4. Ünitesi’nden ve kalıpyargılar hak-
kında Sosyal Psikoloji II kitabının “Önyargı” başlıklı
3. Ünitesi’nden bilgi edinebilirsiniz.
1
sıra sizde
Bir baba ve oğlu bir araba kazası geçirir.
Kazada baba ölür ve oğlu yaralanır. Yara-
lı hemen hastaneye götürülür ve ameli-
yathaneye alınır. Ameliyatı yapacak olan
cerrah yaralıyı görünce “Aman Allahım
bu benim oğlum!” der. Peki bu nasıl
açıklanabilir? Bu soruya cevap verme
zorluğunu bilişsel süreçlerin otomatikliği
çerçevesinde açıklayınız.
ŞEMALAR
Belirli sosyal durumlarda deneyim kazandıkça
bu durumlarda nasıl davranacağımıza ilişkin kural-
lar geliştiririz. İlk defa uçakla yolculuk edecek olan
biri havaalanında nereye gidip ne yapacağına, ba-
gajlarını nereye vereceğine, uçağa nasıl gideceğine
dair karışıklık yaşar. Deneyimle birlikte ne zaman
ve nereye bagajını vereceğine, nerede ve hangi iş-
lemden sonra güvenlik ve pasaport kontrolünden
geçeceğine, nereden ve ne zaman uçağa gideceğine
ilişkin “kuralları” öğrenir. Artık bir kez öğrenildik-
ten sonra, bu kurallar dünyadaki tüm havaalanla-
rında kullanılabilir hâle gelir. Havaalanı için gelişti-
rilen bu kurallar dizisi nasıl geçmiş deneyimin yeni
sosyal bilgiyi işlemede kullanılacak yapılandırılmış
Sosyal Psikoloji I
bilgi hâline geldiğini göstermektedir. İşte şema ile
kastedilen bu tür bilgi yapılarıdır (Brewer ve Cra-
no, 1994). Şema bir uyarıcıya ilişkin bilgiyi temsil
eden bilişsel bir yapıdır. Bu tanımdaki uyarıcıyı
geniş bir biçimde anlamak gereklidir. Bu uyarıcı
yukarıdaki örnekte olduğu gibi mekân ve zamana
bağlı bir durumu, bir olayı, kişiyi, nesneyi, grubu,
kavramı, ideolojiyi kapsar.
Şema: Nesne ve olay kategorileri hakkın-
daki genel bilgiyi temsil eden kurallar ya
da özellikler setidir.
Şemalar sadece sosyal dünyaya ilişkin bilgiyi
temsil etmekle kalmaz, bu dünyaya ilişkin genel
beklentileri de temsil eder. Şemalar, deneyim ve sos-
yalleşme yoluyla öğrenilen genel beklenti formunu
alır. Böylece bize sosyal dünyayı tahmin etme ve
kontrol etme hissini verir. Çevremizdeki insanlar ve
olaylar hakkında önsel bir bilgi ve beklentimiz olma-
dan günlük yaşamda fonksiyonel olmamız çok zor
olurdu. Tam da bu nedenle şemalar iyilik hâlimiz
için gerekli ve işlevsel olarak teorileştirilmiştir.
Şema Tipleri
Şema kavramı görgül olarak dört içerik alanına
uygulanmıştır: kişi şemaları, benlik şemaları, rol
şemaları ve olay şemaları. İçerikleri farklı da olsa
tüm şemaların benzer işlevleri vardır. Hepsi yeni
bilginin kodlanmasını (alıp yorumlamayı), bellek-
teki eski bilgiye ve hatırlanmayan bilgiye ilişkin çı-
karımları etkiler.
Kişi Şemaları
Kişi şemaları kişilik özelliklerine ya da kişi pro-
totiplerine ilişkin soyut kavramsal yapılardır. Kişi-
lik özelliklerinin şema olarak işlev görmesi genel
davranış kategorilerindeki ortak unsurları temsil
etmesinden kaynaklanır. Yüzeysel olarak çok farklı
davranışlar tek bir kişilik özelliğinin temsili olarak
gruplanabilir. Örneğin kayıp cüzdanı sahibine ya
da polise vermek, yalan söylemekten kaçınmak ve
sınavlarda kopya çekmemek dürüstlük denilen ki-
şilik özelliğini temsil eder.
Bu genel kişilik özelliği kavramı, yani kişi şe-
maları, belirli bireylerin spesifik davranışlarından
edindiğimiz bilgiyi organize etmeye yardımcı olur.
Bu anlamda kişi şemalarının özgül kişiler hakkın-
daki bireyselleştirilmiş bilgi yapıları olduğu söyle-
nebilir. Yakın bir arkadaşınız, öğretmeniniz, kom-
şunuz ya da tanınmış bir politikacı hakkında kişi
şemanız vardır. Örneğin en iyi arkadaşınızı “dü-
rüst, yardımsever ve içedönük” olarak tanımlıyor
olabilirsiniz. Kişilik özelliği kavramı kişinin görece
tutarlı ve kalıcı davranış biçimlerine işaret eder. Ta-
nıdığınız bir kişiye dair kişi şemanız onu, baskın
kişilik özelliği etrafında kategorize eder. Bu yüzden
de o kişiyi örneğin “dışadönük bir insandır” ya
da “adalet duygusu çok güçlüdür” gibi prototipik
özelliğiyle betimlersiniz (Augoustinos, Walker ve
Donaghue, 2004; Brewer ve Crano, 1994; Hogg
ve Vaughan, 2011).
Benlik Şemaları
İnsanların sadece başkalarına değil, kendilerine
ait de şemaları vardır. Kendinizi nasıl betimlersi-
niz? İnsanlar kendilerine ait bilgiyi de başkalarına
ait bilgi gibi temsil ederler. Ama bu temsil biraz
daha karmaşıktır (Hogg ve Vaughan, 2011). O
hâlde benlik şeması kendi hakkımızdaki bilişsel
yapılardır. Biraz daha ayrıntılı tanımlaması şöyle-
dir: “Bireyin sosyal deneyimlerinde içerilen ben-
likle ilgili bilgiyi işlemeyi organize eden ve buna
rehberlik eden ve geçmiş deneyimlerden çıkarılan
benlik hakkındaki bilişsel genellemelerdir” (Augo-
ustinos, Walker ve Donaghue, 2004: 68). Benlik
şemalarının belirgin ve büyük ölçüde istikrarlı ki-
şilik özellikleri ve davranışlarla ilişkili olan bilgiyi
detaylı bir biçimde organize eden yapılar olduğu
düşünülmektedir. Benlik şemaları, kişinin kim ol-
duğunu ifade eden benlik ve kimlik tanımının bir
parçasıdır. Bu yüzden de benliğin diğer psikolojik
kavramlaştırmalarıyla tutarlıdır.
Olay Şemaları
Günlük yaşamımızda genellikle girdiğimiz
farklı sosyal ortamlarda ne yapacağımıza ilişkin
zihnimizde belli senaryolar vardır. Bir restorana
gittiğinizi farz edin. Orada ne yapacağınızı önceki
deneyimlerden bilirsiniz. İlk önce kendinize otura-
cak bir masa bulursunuz veya bir garson size uygun
bir yer gösterir. Sonra garsonu çağırır ve menüyü
istersiniz. Menüden yemeğinizi seçer ve yemek si-
parişini verirsiniz. Yemeğinizi yedikten sonra hesabı
istersiniz, ödemeyi yapar ve restorandan çıkarsınız.
27

İşte bu örnekte olduğu gibi restoranda yemek yeme
olayında sırasıyla yapılması gereken davranışlar
vardır. Bu davranışların ve yapılma sırasının sadece
restoran senaryosuna uygun olduğunu bilirsiniz.
Hamburger yemek için hızlı yemek yenen (fastfo-
od) bir yere gittiğinizde masaya oturup garsonun
gelmesini beklemezsiniz. Orada menüden yemek
seçip yemeği kendinizin almanız gerektiğiniz bilir-
siniz, zira orada başka bir senaryo vardır. Sinemaya
gitmek, futbol izlemek için stadyuma gitmek, ca-
miye gitmek gibi pek çok durumda oraya uygun
şemaları ya da senaryoları gerçekleştiririz. O hâlde
olay şemaları günlük faaliyetlerde olayların sıra-
lı organizasyonunu betimleyen bilişsel senaryolar
olarak tanımlanabilir. Böylece olay şemaları gelece-
ği öngörmek, hedefler koymak ve plan yapmak için
bir zemin yaratırlar. Hedefe ulaşmak için uygun
davranış sırasını belirleyerek, kişinin hedefe yöne-
lik stratejiler belirlemesini mümkün kılarlar. Bazı
sosyal psikologlar belirli sosyal ortamlarda nasıl
davranacağımızı belirleyen bir sağduyumuzun ol-
duğunu ve bunun bilinçdışımızdaki geniş bir bilgi
ve varsayımlar repertuarından kaynaklandığını ileri
sürmektedirler. Bu repertuar bellekte saklanır ve
gerektiğinde farkında olmaksızın harekete geçirilir
(Augoustinos, Walker ve Donaghue, 2004; Hogg
ve Vaughan, 2011).
Senaryo: Belirli sosyal durumlarla ilişkili
olaylara ve eylemlere ait şemalardır.
Rol Şemaları
Rol şemaları insanların toplumdaki spesifik rol
konumlarına ilişkin sahip oldukları bilgi yapıları-
dır. Bu bilgi yapıları rol konumlarına ait normlar
ve beklenen davranışları içerir. Örneğin doktor
rolündeki kişi size mahrem sorular sorabilir ama
bir elektrik tamircisi bunu yapamaz ve siz de za-
ten böyle bir şey beklemezsiniz. Rol şemaları hem
edinilmiş hem de verili roller için geçerlidir. Edi-
nilmiş roller çaba ve eğitimle kazanılır. Doktorluk,
öğretmenlik gibi mesleki roller buna örnek veri-
lebilir. Verili roller ise yaş, toplumsal cinsiyet ve
ırk/etnisite gibi üzerinde kontrolümüzün çok az
olduğu roller/kimliklerdir. Sosyal biliş araştırma-
ları en çok “verili” rollerde/kimliklerde, özellikle
de toplumsal cinsiyet ve ırk/etnisite kalıpyargıları
konusunda yoğunlaşmıştır. Kalıpyargılar (stereo-
28
Sosyal Biliş
tipler) farklı sosyal kategorideki insanlar hakkında-
ki bilgiyi organize eden bir şema türüdür. Bunlar
sosyal grupların ve üyelerinin zihinsel temsilidir ve
bu temsiller toplumda yaygın bir şekilde paylaşılır.
Kalıpyargılar önyargılarla ilişkili oldukları için çok
önemlidirler. Kalıpyargılar hakkında daha fazla bil-
giyi Sosyal Psikoloji II kitabının “Önyargı” başlıklı
3. Ünitesinde bulabilirsiniz.
Kategorileştirme
Şemalar bir bilişsel işlem olan kategorileştir-
meyle çok yakından ilişkilidir. Bir şemayı bir sosyal
nesneye (kişi, olay, sosyal grup vb.) uygulamadan
(zihinde harekete geçirmeden) önce o nesneyi bir
kategoriye sokmak gereklidir. Tarihsel olarak fel-
sefe ve dilbilimi alanında kategorileştirme insanın
temel bilişsel eğilimi olarak görülmüştür. Bu bi-
lişsel eğilim şema teorisinin de temelini oluşturur.
Kategorileştirme işlemi uyarıcıları nasıl tanıdığımız
ve onları nasıl benzer olanlarla birlikte ve farklı
olanlardan ayrı biçimde bir grubun üyeleri olarak
grupladığımıza ilişkin bilişsel bir işlemdir. Algı, dü-
şünme, dil ve eylemin temeli olan bu işlem çoğu
zaman otomatik ya da çok az çabayla gerçekleştiri-
lir. Ne zaman bir nesneyi tanımlasak ve ona bir ad
versek (kitap, ağaç, hayvan vb.) o nesneyi kategori-
leştirmiş oluruz. Kategoriler uyarıcılar dünyasının
karmaşıklığına bir düzen dayatırlar ve böyle olduğu
için de dünya hakkında verimli ve etkili bir biçim-
de iletişim kurmamızı sağlarlar.
Sosyal kategorileştirme nesne kategorileştir-
mesinden daha karmaşıktır. Çünkü sosyal nesneler
çok daha fazla değişken, dinamik ve etkileşimseldir.
Sosyal olmayan kategorilerde olduğu gibi sosyal ka-
tegorilerde de bir sosyal kategorinin üyeleri ortak
özellikleri paylaşır. Ama bazı üyeler o gruptaki di-
ğerlerine göre prototipik üyeleridir, yani kategoriyi
temsil etme düzeyleri daha yüksektir. Örneğin ta-
nıdığınız kişileri baskın kişilik özellikleri temelinde
kategorileştirdiğinizi ya da sınıflandırdığınızı düşü-
nün. A kişisine “utangaç” B kişisine “cimri” dedi-
ğinizde, utangaç olmaya ya da cimri olmaya ilişkin
tipik ya da temsil edici davranışlar konusunda ara-
mızda farklılıklar da olsa, hepimizin “utangaç” ol-
manın ya da “cimri” olmanın ne demek olduğuna
dair temsillerimiz vardır (Augoustinos, Walker ve
Donaghue, 2004). Sosyal kategorileştirmeyi sosyal
kimlik teorisi çerçevesinde okumak için Sosyal Psi-
koloji II kitabının “Gruplar Arası İlişkiler” başlık-
Sosyal Psikoloji I
lı 4. Ünitesine, önyargı çerçevesinde okumak için
Sosyal Psikoloji II kitabının “Önyargı” başlıklı 3.
Ünitesine başvurabilirsiniz.
Sosyal Kategorileştirme: Ortak özellik-
lerine dayanarak insanları gruplar halinde
sınıflandırmaktır.
ŞEMALARIN İŞLEVLERİ VE
ÖZELLİKLERİ
Bilişsel kapasitemizin sınırlılığı ve sosyal dün-
yanın karmaşıklığı göz önüne alındığında, gelen
bilgiyi basitleştiren ve yapılandıran zihinsel süreçler
günlük zihinsel işlevselliğimizi ciddi ölçüde adapte
edici kılmaktadır. Ve ünite boyunca görüldüğü gibi
bunun başarılmasının önemli bir yolu şematik ya
da kategorik düşünmedir. Bu bölümde şemaların
ve kategorilerin bilgi-işleme anlamındaki işlev ve
özellikleri ele alınmıştır.
Teoriye Dayalı Yapılar Olarak
Şemalar/Kategoriler
Şematik ya da kategorik düşünmenin en temel
işlevi deneyimi organize etmesidir. Bunun nasıl
gerçekleştiğine ilişkin şöyle bir hipotetik süreç ile-
ri sürülmüştür: Yeni gelen uyarıcı bir kategori ile
eşleştirilerek, kategorinin ögeleri ile yeni gelen bil-
gi karşılaştırılır. Eğer bilgi kategori ile iyi eşleşirse
kategorinin özellikleri bilgiye (uyarıcıya) dayatılır.
Böylece o kategori sayesinde yeni gelen uyarıcının
anlamı, organizasyonu ve içsel temsili için gerekli
olan bağlam yaratılmış olur. Böyle bir süreçten do-
layı bilgi işlemenin büyük bir kısmının veriye değil,
teoriye dayalı olduğu iddia edilmektedir. Yani yeni
durumları ve yeni karşılaşmaları anlamlandırmada
sosyal dünya hakkındaki önceki beklentilerimize,
önyargılarımıza ve bilgimize dayanmaktayız.
Teoriye dayalı ya da şematik bilgi işlemenin do-
ğasına ilişkin bir özellik, bunun sıklıkla yanlı yar-
gılara yol açıyor olmasıdır. Varolan bilişsel yapılar
(şemalar ya da kategoriler) gelen sosyal bilgideki
eksik veriyi tamamlayabilir. Yeni gelen bilginin
eksik olması belirsiz bir duruma işaret eder. Böyle
belirsiz durumlarda uyarıcıdaki (bilgideki) eksikliği
tamamlamak için ya şema/kategori uygun bilgiyi
araştırmaya yönlendirilir ya da eksik bilgi “en iyi
tahmin”le doldurulur. Bu da elbette o uyarıcıyla
ilgili geçmiş deneyimlere dayanır. Örneğin hayatı-
nızda ilk defa bir İngilizle tanışıyorsanız bu, büyük
olasılıkla İngilizler konusundaki sınırlı bilginize ve
varsayımlarınıza çoğu kez yanlış bir şekilde güven-
meniz anlamına gelir. Bu konudaki belirsizliği bel-
ki filmlerden gördüğünüz ya da birinden duyduğu-
nuz peşin hükümlerle azaltabilirsiniz. Dolayısıyla
bu da, eksikliği ya da bilgideki boşluğu İngilizlere
ait kalıpyargılarla (stereotiplerle) doldurmak anla-
mına gelir. Bunun sonucunda, örneğin karşınız-
daki İngiliz’e “İngilizler soğuktur” kalıpyargısıyla
yaklaşabilirsiniz.
Kategorilerin/şemaların bu bağlamdaki bir baş-
ka özelliği bilgiyi işlerken kısayollara (kestirme yol)
başvurmasıdır. Bu kestirme yollardan biri temsil
kısayoludur. Belirli bir uyarıcının (kişi, olay, nesne
vb.) ne dereceye kadar bir kategorinin örneği ya
da temsilcisi olduğuna karar vermek için sınırlı bir
bilgiye sahipseniz temsil kısayolu kullanılır. Örne-
ğin “utangaç ve herkesle iyi geçinen ” Ali’nin bir
işadamı mı yoksa bir muhasebeci mi olması akla
daha yakındır? Elimizde Ali’nin mesleğine dair bir
bilgi bulunmadığı hâlde, kişilik özelliklerinden ha-
reket ederek, yani temsili kısayolu kullanarak onun
mesleği hakkında çıkarımda bulunabiliriz. Ali’nin
muhasebeci olması gerektiğini düşünürüz. Çünkü
utangaç ve herkesle iyi geçinen birinin işadamı ka-
tegorisini temsil ettiği pek söylenemez. Diğer bir
kısayol bulunabilirlik kısayoludur. Bir olayın ya
da bir nesnenin sırf çok göze battığı ya da akla
çok kolay geldiği için olma sıklığını abartıyorsak
bulunabilirlik kısa yolunu kullanıyoruz demektir.
Örneğin gazetelerin üçüncü sayfası şiddet haberle-
riyle doludur. Ama pek çoğumuz kitlesel bir şiddet
olayı olduğunda ondan o kadar etkileniriz ki bu
olayların bireysel şiddetten daha yaygın olduğunu
düşünmeye eğilimliyizdir. Bunlar çok daha drama-
tik olduğu için hem göze batan olaylardır hem de
bireysel şiddet vakalarına göre bellekte daha fazla iz
bırakırlar, bu yüzden de akla kolay gelirler (Augo-
ustinos, Walker ve Donaghue, 2004).
Şemaların/Kategorilerin Bellek
İşlemlerine Etkisi
Kategoriler ya da şemalar hangi sosyal bilginin
bellekte kodlandığını ve bellekten geri çağrılacağını
etkiler ve buna rehberlik eder. Toplumsal cinsiyet,
yaş ve ırk/etnisite gibi belirgin görsel ipuçlarına
dayanan şemalar neyin kodlanacağı ve daha sonra
29

neyin hatırlanacağı üzerine belirleyici bir etki ya-
par. Bu konuda daha önceleri yapılan araştırmalar
şemaların/kategorilerin bilgiyi hatırlamayı kolay-
laştırdığını ve bu yüzden eğer uyarıcı bir şema ya
da kategori ile iyi eşleşirse o durumda tüm bilgiyi
hatırlamanın daha kolay olduğunu göstermiştir.
Buna paralel olarak, bu araştırmalar kategori/
şema ile tutarlı bilginin, şema/kategori ile tutar-
lı olmayan bilgiden daha iyi hatırlanacağını gös-
termiştir. Ayrıca yine bu çalışmalarda kategoriye/
şemaya uygun bilginin, bunlara uygun olmayan
bilgiden daha hızlı işlendiği de bulunmuştur. An-
cak daha sonraki araştırmaların bulguları bu genel
kuralla çelişmektedir. Çok sayıda çalışma katego-
ri/şema ile tutarlı olmayan bilginin, yeni ve farklı
olduğu için tutarlı bilgiden daha iyi hatırlandığı
bulgusuna ulaşmıştır. Bu iki farklı bulguyu çeliş-
kili bulmayan yorumlara göre ise insanların biliş-
sel bilgi-işleme süreçleri esnek ve duruma ya da
bağlama duyarlıdır (Augoustinos, Walker ve Do-
naghue, 2004).
Şemaların/Kategorilerin
Değerlendirme ve Duygu İçermesi
Duygu ve bilişin ayrı sistemler olduğunun id-
dia edilmesinden beri sosyal psikologlar bilgi-iş-
leme modellerindeki duygusal boyut ile daha çok
ilgilenmeye başlamışlardır. En azından kavramsal
düzeyde şemalar normatif yapıları temsil eder ve
böylelikle kişinin deneyimini (duygusal) değerlen-
dirmesi için bir zemin sağlar. Bu konudaki önemli
bir nokta, bu normatif işlevin yeni gelen bilgiye
hızlı, neredeyse otomatik duygusal tepkiyi hareke-
te geçirmesidir. Bazı şema ve kategorilerin duygu/
değerlendirme boyutuyla karakterize olduğu ve bir
durum şema ile eşlendiğinde (şematik) yapı içinde
depolanan duygunun/değerlendirmenin harekete
geçtiği ileri sürülmektedir. Örnek olarak kişinin
sevmediği bir politikacıyı televizyonda gördüğünde
otomatik negatif uyarılma ya da dişçiyi gördüğün-
de korku ya da kaygı deneyimlemesi düşünülebilir.
Duygu ve değerlendirmeye dayalı tepki, uyarıcının
tek tek özelliklerinin analiziyle gerçekleşen bir sü-
reç değildir. Böyle olduğu için de zaman ve daha
fazla işlem tasarrufu yapmayı sağlar (Augoustinos,
Walker ve Donaghue, 2004).
30
Sosyal Biliş
Şemaların/Kategorilerin Hiyerarşik
Olarak Organize Edilmesi
Fiziksel ya da doğal nesne kategorilerinde ol-
duğu gibi sosyal şemaların da teorik olarak, hi-
yerarşik bir biçimde yapılanmış olduğu ileri sü-
rülmüştür. Daha soyut ve genel bilgi kategorileri
piramidin tepesinde ve daha spesifik kategoriler
piramidin en altında yer alır. Bu, kişinin somut
bir durumdan daha genel bir çıkarım yapmasına
olanak verir. Böylece kategorinin/şemanın yapı-
sında farklı düzeylere geçildikçe bilgi, farklı soyut-
lama düzeylerinde işlenebilir. Ancak sosyal bilgiyi
yapılandırmanın tek yolu onu katı bir hiyerarşik
yapıda organize etmek değildir. Basit bir biçimde
doğrusal ya da karmaşık bir çağrışım ağı yapıla-
rı da kullanılabilir. Örneğin sosyal olay şemaları
zamansal bir boyutta organize edilen eylemlerden
oluşur. Bu şemalar doktor muayenesine gitmek ya
da yemek pişirmek gibi günlük yaşam olaylarını,
davranışı amaca doğru ilerleyen zamansal bir sıra
içinde organize eder. O hâlde yapısal olarak bir
şemanın nasıl organize edildiği onun içeriğine ve
içeriğin kişinin bilgisine ve kişiyle ilgili olma de-
recesine bağlıdır.
Sosyal şemalar/kategoriler söz konusu olduğun-
da rol kalıpyargılarına dayalı şemalar kişilik özellik-
lerine dayalı şemalardan daha karmaşık ve zengin
biçimde organize edilmiştir. Bu yüzden sosyal ka-
lıpyargılar, kişilik özellikleri şemalarına göre daha
iyi birbirine eklemlenmiş bir yapıdadır ve daha
fazla tahmin yapmaya izin veren bilgi yapısına sa-
hiptir. Dolayısıyla sosyal kalıpyargı şemalarında/
kategorilerinde işlem yapmak kişilik özellikleri şe-
malarına göre daha hızlıdır.
Doğal nesne kategorilerinde olduğu gibi sos-
yal kalıpyargıların da alt kategoriler ya da alt tipler
biçiminde farklılaştığı bulunmuştur. Eğer “tipik
kadın” kategorisini düşünmeniz ve aklınıza gelen
özellikleri ve davranışları listelemeniz istenseydi,
bu kolay bir iş olmazdı. “Kadın” gibi üst düzey bir
kategori ev kadını, iş kadını, anne, feminist gibi
çok sayıda alt kategoriden oluşmuştur. Bu alt tipler
için protipik (o kategoriyi en çok temsil eden) özel-
likleri listelemek çok daha kolaydır (Augoustinos,
Walker ve Donaghue, 2004).
Sosyal Psikoloji I
Şemaların/Kategorilerin Edinimi,
Gelişimi ve Değişimi
Şemalar sosyal çevrede yaşanılan dolaylı ve do-
laysız deneyimler yoluyla zaman içinde öğrenilir ve
kazanılır. Şemaları sadece kendi dolaysız deneyim-
lerimizle değil, ikinci elden de edinebiliriz. Örne-
ğin kafanızdaki öğretim üyesi şemanız, hiç öğretim
üyesi ile tanışmadıysanız sadece size anlatılanlara
ya da filmlerden gördüğünüze bağlı olarak oluşmuş
olabilir. Deneyimler yoluyla geniş bir şema reper-
tuarı inşa edilir. Şema edinimi ve gelişimi bir süreç
meselesidir. Bu süreç şöyle özetlenebilir:
• Bir kişi ya da olayla ilgili deneyimin artması
ona ilişkin şemanın gittikçe daha çok kar-
maşıklamasına ve zenginleşmesine yol açar.
• Şemanın kullanımı arttıkça bileşenleri ara-
sındaki bağlantılar da güçlenir. Herhangi
bir parçanın tetiklenmesi tüm yapının ha-
rekete geçirilmesine neden olur.
• Daha çok örnekle karşılaştıkça, şemalar sa-
dece daha karmaşıklaşmakla kalmaz, daha
soyut hâle de gelirler.
• Şemalar geliştikçe, yani daha zengin ve
karmaşık hâle geldikçe daha fazla boyut ve
detay içerirler. Bu yüzden istisnalar ve çeliş-
kiler de içeriğe eklemlenebilir. Bu ise şema-
ların daha esnek olması anlamına gelir.
• Özet olarak şemalar deneyimle geliştikçe
daha kesin ve sosyal gerçekliğin karmaşıklı-
ğını daha fazla yansıtır hâle gelirler.
Genellikle, kullanıldıkça bir kez gelişen ve güç-
lenen sosyal şemaların istikrarlı ve statik yapılar ol-
duğu varsayılır. Araştırmalar iyi gelişmiş şemaların
değişmeye dirençli olduğunu ve tutarsız ve çelişkili
bilgiyle karşılaşıldığında bile var olmaya devam et-
tiğini göstermiştir. Bu özellikle güçlü bir biçimde
benimsenmiş sosyal kalıpyargılar için geçerlidir.
Örneğin kadınların erkeklerden daha “aşağı” oldu-
ğuna dair kalıpyargıyı benimsemiş bir erkek şove-
nistini tersine kanıtlarla ikna etmek zordur. Ancak
çok sağlamlaşmış şemaları da değişmeye zorlayan
koşullar vardır. Eğer kişi sahip olduğu kalıpyargıy-
la çelişen çok miktarda örnekle karşılaşırsa ya da
deneyimleri sahip olduğu kalıpyargının işlevsel ve
adaptif olmadığını gösterirse şemalar değişir ya da
yeni duruma göre uyarlamalar yapılabilir. Araştır-
malar şemaların üç modele göre değişebileceğini
göstermektedir:
• Muhasebeci modeli: Şemada yavaş yavaş bir
değişimi öngören modeldir. Kişi şemayla
çelişen bilgiyle karşılaştığında şemada ince
ayarda değişiklikler yapar.
• Görüş değiştirme modeli: Bu modele göre
kişi var olan şemasıyla küçük tutarsızlığı
olan bilgileri tolere eder ama çok açık bir
biçimde şemayı geçersizleştiren belirgin du-
rumlarda şema ani ve büyük bir değişime
uğrayabilir.
• Alt Tipleştirme: Bu modele göre şemayla tu-
tarlı olmayan örnekler şemada oluşturulan
alt tiplere yerleştirilir. Böylece şemalar alt
tipleştirmeyle istisnai durumlara uydurul-
muş olur. Bu yüzden bu modeli aslında bir
şema değişim modeli gibi görmek zordur.
Gerçekte şema değişiminden çok şemayı
değişiklerle de olsa muhafaza etmek söz ko-
nusudur.
Görgül araştırmalar alt tipleştirme modeline
güçlü destek vermiştir. Muhasebeci modeli sınırlı
bir destek alırken görüş değiştirme modeline çok az
destek vardır (Augoustinos, Walker ve Donaghue,
2004; Hogg ve Vaughan, 2011).
2
sıra sizde
Bir şema olarak kalıpyargıların çeşitli sos-
yal gruplara ait bilgideki boşlukları dol-
durularak önyargıya yol açtığı düşünül-
mektedir. Bu hâliyle şemaların bilgideki
boşluk doldurma işlevi olumsuz sonuçlara
yol açmaktadır. Bilgideki boşlukları dol-
durmak açısından şemaların yararlı/olum-
lu sonuçlar doğurduğu durumlara bir ör-
nek vererek, şemaların önemini tartışınız.
YÜKLEME
Arabalar bozulur, öğrenciler sınavlardan kötü
notlar alırlar, spor takımları maçları kazanırlar ve
kaybederler, insanlar aşık olurlar, insanlar boşa-
nırlar, insanlar işlerini kaybederler… Çoğu insan
çoğu zaman yaşadığı dünyada olan bitenin rastgele
olduğuna inanmaz. Çoğu insan için çoğu zaman
olan her şeyin bir nedeni vardır. Yaşamın düzenli
ve tahmin edilebilir olması için insanlar olayların
31

nedenlerini açıklamak isterler, bu yüzden olaylara
nedensel yüklemeler (atıf ) yaparlar. Ve insanların
neden öyle davrandıklarını anlamaya çalışırlar. İşte
bu bölümde insanların olayları ve davranışları açık-
lamak için neden, hangi koşullar altında ve nasıl
nedensel yükleme yaptıklarına odaklanan yükleme
teorileri ve yükleme yanlılıkları ele alınmıştır.
Yükleme: İnsanların davranışların ya da
olayların nedenleri hakkında çıkarsamalar
yapma sürecidir.
Heider’ın Naif Psikolojisi
Heider’ın teorisine “sağduyu psikolojisi” ya da
“naif eylem psikolojisi” adı verilmektedir. Heider’ın
sağduyu psikolojisi insanları naif birer bilim insanı
olarak görmektedir. İnsanlar sezgisel ya da sağ-
duyusal olarak çevrelerindeki olayların nedenleri
hakkında çıkarsama yaparlar. Nesne ve olayların
neden-sonuç ilişkisine yerleştirilmesi insanın bi-
lişsel yapısında nedensel bir sistem oluşturur. Pek
çok mevcut nesne ve olayın içinden hangisinin
neden hangisinin sonuç olduğunun nasıl belir-
leneceği önemli bir sorudur. Heider bir neden ve
onun etkisini birlikte, bir bütün biçiminde algısal
bir birim olarak gördüğümüzü iddia etmiştir. Bazı
nesne ve olaylar, diğerlerine göre nedensel bir birim
oluşturmak üzere çok daha kolay bir araya gelirler.
Özellikle de neden aktör (insan), sonuç ya da etki
sosyal davranış olduğunda bu geçerlidir. Heider’ın
teorisinde üç ilke önemlidir:
• Nedensel birim algısının iki önemli belirleyicisi
benzerlik ve yakınlıktır. Sezgilere dayalı neden-
sel sistemimizde iki olay yakınsa nedensel ola-
rak ilişkili görülme olasılıkları daha yüksektir.
Bunun gibi, iki olay birbirine benzerse benzer
olmadığı durumlara göre bir nedensel birim
olarak algılanmaları daha olasıdır.
• İnsanlar davranışlara nedensel yükleme ya-
parken çoklu neden değil, genellikle tek bir
neden yükleme eğilimindedirler.
• Nedensel yüklemedeki en önemli ilke ya da
boyut nedensellik odağıdır. Heider’a göre
insanlar belirli bir eylemin nedenini ya içsel
durumlara ya da dışsal faktörlere yüklerler.
İçsel yükleme, açıklaması yapılan eylemde
nedenin odağının kişiye yerleştirilmesi de-
32
Sosyal Biliş
mektir. Bunlar eylemi yapan kişinin kişilik
özellikleri, duygudurumu, tutumu, yete-
nekleri ya da çabası olabilir. Bu yüzden içsel
yüklemeye kişi yüklemesi adı da verilir. Dış-
sal yükleme ise açıklaması yapılan eylemde
nedensel odağın kişinin dışındaki faktörlere
yerleştirilmesi demektir. Bunlar başkalarının
eylemleri, o spesifik duruma ait faktörler ya
da şans olabilir. Örneğin sabah işyerinize git-
tiniz ve meslektaşınıza “günaydın” dediniz
ve o size karşılık vermedi. Eğer meslektaşını-
zın size “günaydın” dememesini onun kaba
biri olmasına atfettiyseniz içsel yükleme ya
da eğer bu davranışı bir problemden dolayı
dalgın olmuş olabileceğine atfettiyseniz dış-
sal yükleme yapmış olursunuz. Buna durum
yüklemesi adı da verilir. Her iki durumda
da sizin yaptığınız nedensel yükleme doğru
olmayabilir. Ama Heider ve diğer yükleme
teorisyenleri için bu önemli değildir. Çünkü
yükleme teorilerinin asıl meselesi olayların
doğru/gerçek nedenini belirlemek değil, in-
sanların olayların nedenlerini nasıl algıladı-
ğını açıklamaktır. Son olarak, bu iki geniş
neden sınıfının (kişisel yükleme ve durumsal
yükleme) birlikte kullanımı pek görülmez.
Kişi bir eyleme kişi yüklemesi yapıyorsa,
diğer yüklemeyi (durum yüklemesi) yapma
olasılığı azalır. Bunun tam tersi de geçerlidir
(Augoustinos, Walker ve Donaghue, 2004;
Franzoi, 2003).
Jones ve Davis’in Uyuşan
Çıkarsamalar Teorisi
Heider’ın fikirlerini ilk defa sistematikleştirme-
ye çalışan uyuşan çıkarsamalar teorisi insanların,
diğer insanların tek bir davranışının nedenini nasıl
çıkarsadıkları ile ilgilenmiştir. Teoriye göre insan-
lar aktörün (davranışı yapan kişi) görünen açık bir
davranışının, aktörün istikrarlı kişilik özellikleriyle
uyuşup uyuşmadığını çıkarsamaya çalışırlar. Böy-
lece uyuşan çıkarsama, aktörün eyleminin istikrarlı
kişilik özelliğiyle uyuşması ya da onun bir göstergesi
olması anlamına gelir. İnsanlar kişinin davranışı ile
o davranışın altında yatan kişilik niteliğini eşleştiren
çıkarsama yapmaktan hoşlanırlar. Örneğin aktörün
saldırgan davranışını onun kişiliğinin saldırgan olu-
şuyla açıklıyorsanız, yani saldırgan davranışına içsel
yükleme yapıyorsanız, bu bir uyuşan çıkarsamadır.
Sosyal Psikoloji I
Jones ve Davis sosyal olayları açıklamada insanların
içsel ve istikrarlı kişisel özelliklere yükleme yapmayı
tercih ettiklerini, dışsal yüklemelerin ise varsayımsal
bir seçenek olduğunu, sadece içsel nedenler bulun-
madığında kullanıldığını ileri sürmüştür. Bu terci-
hin sebebi diğerlerinin istikrarlı kişilik özelliklerini
bilmenin onları daha iyi anlama ve davranışlarını
tahmin etme imkanı vereceğine inanmalarıdır.
Uyuşan Çıkarsama: Bir aktörün eylemi-
nin, onun istikrarlı bir kişilik özelliğiyle
uyuştuğuna ya da onun göstergesi oldu-
ğuna ilişkin bir çıkarsamadır.
Kişi (içsel) yüklemelerini güvenli bir biçimde
yapmadaki problem, sosyal davranışın genellikle
belirsiz (muğlak) olması ve davranışı izleyen göz-
lemci için davranışının nedenlerinin her zaman
açık olmamasıdır. Yani günlük yaşamda açık bir
davranışla onun altında yatan kişilik özelliklerinin
uyuştuğu çıkarsamalar yapmak kolay değildir. Bu
yüzden de gözlemciler, davranıştan kişilik özellikle-
rini çıkarsamaya rehberlik eden çeşitli pratik yön-
temler kullanmaktadır. Bunlar gözlemci için aktö-
rün davranışının sosyal olarak arzu edilir sonuçlar
üretip üretmemesi, davranışın özgürce seçilip seçilme-
mesi, yaygın sonuçlar yaratıp yaratmaması ve davra-
nışın/eylemin gözlemci için hedonist uygunluğunun
ve kişiselliğinin olup olmamasıdır. Sosyal olarak
arzu edilir davranışlar, sosyal olarak arzu edilmeyen
davranışlara göre davranış hakkında daha az bilgi
verir. Sosyal olarak arzu edilir davranış (sosyal ola-
rak arzu edilirlik davranışın gerçekleştiği bağlama
bağlıdır) normatif ve beklenen bir davranıştır. Böy-
le bir davranışı gözleyen için davranış bilgi verici
değildir, çünkü davranış pek çok nedenle gerçekleş-
miş olabilir. Kişi o davranışı gerçekten iyi bir insan
olduğu için yapmış olabilir ve sürekli sosyal olarak
arzu edilir davranışları yapan biridir (içsel yükle-
me). Ama söz konusu davranış tam da o bağlamda
beklenen bir davranış ya da yapılması gereken bir
davranış olduğu için de yapılmış olabilir (durumsal
ya da dışsal yükleme). Her iki nedensel çıkarımın
doğru olma olasılığı vardır. Sözkonusu davranış
bilgi verici değildir. Çünkü algılayıcının (gözlemci-
nin) iyi, istenen, beklenen, normatif davranışın iki
açıklamasından hangisini seçeceğine yardım etmez.
Ama sosyal olarak arzu edilmeyen davranışlarda
durum başkadır. Bunlar norm karşıtı ve beklen-
meyen davranışlardır. Tam da bu yüzden davranışı
yapan kişi hakkında bize bilgi verirler. Sosyal olarak
arzu edilir davranışlarda hem kişisel hem durumsal
yüklemeler mümkünken, sosyal olarak arzu edilir
olmayan davranışlarda davranışın durumsal açıkla-
ma olasılığı elenir ve böylece güvenle kişisel yük-
leme yapılabilir. Böylece algılayıcı, naif bir bilim
insanı olarak belirsizliği azaltacak bilgiye ulaşmış ve
buna dayanarak karar vermiş olur.
Uyuşan çıkarsamaların ikinci belirleyicisi ak-
törün davranışı özgür olarak seçip seçmediğidir.
Eğer davranış özgür bir biçimde seçilerek yapılan
bir davranışsa, baskı altında gerçekleştirilen bir
davranışa göre kişinin gerçek kişilik özellikleri hak-
kında daha bilgi vericidir. Dolayısıyla özgürce seçil-
miş davranış hakkında uyuşan çıkarsama yapmak
mümkündür. Aktörün davranışı ne derece seçerek
yaptığını bilmek önemlidir ama aynı zamanda se-
çilen davranışı diğer potansiyel davranışlar bağla-
mında da değerlendirmek önemlidir. Bunun için
de “seçilen davranışa özgü bir etki ya da sonuç var
mı” sorusu sorulur. Seçilen davranışın sonuçları ile
seçilmeyen davranışların olası sonuçları karşılaştırı-
larak, davranışın sonucunu özgünlük ya da “yaygın
olmama” açısından değerlendirebilir. Bu, davranı-
şın sonuçlarına ait “yaygın olmama etki” ilkesidir.
Davranış yaygın olmayan etki ya da sonuç üretmiş-
se bu davranıştan uyuşan çıkarsama yapmak müm-
kündür. Çünkü yine bu durumda da davranışın
sonucu kişi hakkında bize bilgi verir ve böylelikle
belirsizliği azaltır. Ama davranış yaygın olan bir so-
nuç üretiyorsa, uyuşan çıkarsama yapmak zorlaşır.
Davranışın arzu edilir ve yaygın sonuçlar ya-
ratıp yaratmaması yükleme sürecini etkileyen bi-
lişsel faktörlerdir. Bu teoride uyuşan çıkarsamayı
etkileyen üçüncü faktör ise güdüseldir ve aslında
birbiriyle ilişkili iki faktörden oluşur: davranışın
hedonist (hazcı) uygunluğunun olup olmaması
ve davranışın kişisel olup olmaması. Eğer aktörün
yaptığı davranışın sonuçları gözlemciyi (algılayıcı-
yı) olumlu ya da olumsuz etkiliyorsa, yani ona za-
rar veriyor ya da onun yararına bir işlevi varsa, bu
durumda gözlenen davranışın hedonist uygunluğu
var demektir. Kişisellik de aslında hedonist uygun-
luğun altında değerlendirilebilecek bir faktördür.
Eğer aktörün davranışının sonuçları gözlemciyi ki-
şisel olarak ilgilendiriyorsa (olumlu ya da olumsuz
olabilir) o hâlde bu davranış, gözlemci açısından ki-
şisellik dozu yüksek bir davranıştır. Sonuç olarak eğer
bir davranışın sonuçları gözlemci açısından hedonist
33

uygunluğa sahipse ve kişisel olarak algılanıyorsa bu
tür davranışlara böyle olmayanlara göre uyuşan çı-
karsama yapma olasılığı daha yüksektir (Augoustinos,
Walker ve Donaghue, 2004; Franzoi, 2003).
Kelley’nin Birlikte Değişim
(Kovaryasyon) Modeli
Profesyonel bilim insanı ile sıradan kişi arasın-
daki benzerliği ilk kuran Heider’dır ama asıl bu
benzerliği teoriye yansıtan Kelley’dir. Bu model bir-
likte değişim (covaryasyon) ilkesine dayanır. Bu il-
keye göre iki olayın birbirine nedensel olarak bağlı
olduğu kabul edilmeden önce iki olayın kovaryas-
yon içinde olması ya da birlikte değişmesi zorun-
ludur. Eğer iki olay birlikte değişim göstermiyorsa
aralarında nedensel bir ilişki kurulamaz.
Birlikte değişim ilkesi Kelley tarafından insan-
ların günlük yaşamlarında yaptıkları nedensel çı-
karsamaları açıklamak için kullanılan bir analojidir
(benzetmedir). Birlikte değişim ilkesine dayalı bu
modele göre insanlar diğer insanların davranışlarını
içsel mi yoksa dışsal faktörlere mi yükleyecekleri-
ne karar verirken üç tür bilgi kullanırlar: tutarlılık
bilgisi, belirginlik bilgisi ve benzerlik bilgisi. Bu
bilgi türlerini tanımlamak ve bu bilgi türlerine da-
yanarak karar verme sürecini bir örnek üzerinden
açıklamak, konunun anlaşılmasını kolaylaştıracak-
tır. Mehmet adında bir kişinin bir komedyenin
gösterisini izlediğini ve komedyene çok güldüğünü
varsayalım. Bu örnek üzerinden bilgi türlerini şöyle
tanımlayabiliriz:
• Tutarlılık bilgisi: “Kişi aynı ya da benzer uya-
rıcılara farklı zamanlarda aynı tepkiyi mi ve-
riyor yoksa farklı tepki mi veriyor” sorusuna
verilen cevaptır. Mehmet bu komedyene her
zaman mı (yüksek tutarlılık) yoksa sadece bu
defa mı güldü (düşük tutarlılık)?
• Belirginlik bilgisi: “Kişi farklı uyarıcılara
aynı tepkileri mi veriyor yoksa farklı tep-
kileri mi veriyor” sorusuna verilen cevaptır.
Mehmet her şeye gülen bir insan mıdır (dü-
şük belirginlik) yoksa sadece bu komedye-
ne mi güldü (yüksek belirginlik)?
• Benzerlik bilgisi: Bu, aktörün davranışına değil,
çevresindeki diğerlerinin davranışına ilişkin
bilgidir. Çevredeki diğerlerinin aynı uyarıcıya
nasıl tepki verdiğine işaret eder. Bu komedyene
herkes mi güldü (yüksek benzerlik) yoksa sade-
ce Mehmet mi güldü (düşük benzerlik)?
34
Sosyal Biliş
Birlikte Değişim İlkesi: Bir şeyin belirli
bir davranışın nedeni olması için davranış
olduğunda mevcut olması, davranış olma-
dığında mevcut olmamasını ifade eden
yükleme kuramı ilkesidir.
Bu üç boyuttaki farklı konumlar davranışın
nedenleri hakkında farklı yüklemelere yol açar.
Tutarlılık yüksek, belirginlik düşük ve benzerlik
düşük olduğunda içsel ya da kişiye yükleme yapı-
lır. Bunu yukarıdaki örneğe uygulaması şöyledir:
Mehmet bu komedyene her zaman güler, Mehmet
gülmeyi seven bir insandır ve bu komedyene sa-
dece Mehmet gülmüştür. Öyleyse Mehmet’in ko-
medyene gülmesinin nedeni Mehmet’in kendisidir.
Mehmet’in gülmeyi seven bir kişilik özelliği oldu-
ğu düşünülebilir. Bunun tersine tutarlılık yüksek,
belirginlik yüksek ve benzerlik yüksekse dışsal ya
da durumsal yükleme yapılır. Örnek üzerindeki
uygulaması şöyledir: Mehmet bu komedyene her
zaman güler, Mehmet her şeye gülen bir insan de-
ğildir, bu komedyene sadece Mehmet değil, herkes
güldü. Bu durumda Mehmet’in gülmesinin nedeni
büyük olasılıkla komedyendir. Bu ikisi dışında üç
bilgi türünün diğer kombinasyonlarında yapılan
yüklemeler çok açık değildir. Yani içsel ya da dışsal
yükleme net bir biçimde yapılamamaktadır.
Görgül çalışmalar genel olarak bu modeli des-
teklemiştir. Ancak bu üç tür bilginin yükleme kara-
rında eşit derecede etkili olmadığı belirtilmektedir.
Üçü içinden benzerlik bilgisi yüklemeler üzerinde
en zayıf etkiye sahip olandır. Bu da aktörün çev-
resindekilerden çok aktörün davranışlarındaki tu-
tarlılığı ve belirginliği değerlendirmek gerektiğini
göstermektedir.
Genel olarak birlikte değişim modelinin yük-
leme konusunda Heider’in naif psikolojisinden ve
uyuşan çıkarsamalar teorisinden daha gelişmiş bir
teori olduğu söylenebilir. Diğerlerinin aksine bu
model nedensel yüklemeyi tek bir davranışla ve
durumla sınırlamaz. Davranışı farklı zaman, du-
rum ve aktör dışındaki insanları da dahil ederek
değerlendirmeye alır. Bu sosyal dünyanın karmaşık
ve dinamik yapısını daha iyi yansıtır. Biz her olaya
ya da her davranışa yeniymiş gibi yaklaşmayız. Söz-
konusu olay ya da davranışı süregiden eylem ya da
olayların bir parçası olarak değerlendiririz.
Sosyal Psikoloji I
Tüm bu olumlu yanlarına rağmen insanların
her zaman Kelley’nin birlikte değişim modelinde
önerdiği gibi karmaşık zihinsel hesaplama yapma-
dığı belirtilmektedir. Bu yüzden bu modelin yerine
nedensel şema kavramının kullanılması önerilmiş-
tir. Kelley’nin modeli kavramlaştırma biçiminin,
nedenler ve sonuçlar arasındaki ilişkiler hakkın-
da depolanmış bir bilgi seti olarak görülebileceği
düşünülmektedir. Her birimizin sosyalleşme sü-
reci yoluyla örtük bir şekilde olayların nedensel
teorisini edindiğimiz söylenebilir. Bu örtük teori
günlük yaşamda karşılaştığımız çoğu olaya ilişkin
kullanılmaya hazır bir nedensel açıklama sağlar.
Böyle olunca, sadece sıradışı, istisnai ya da önem-
li durumlarda dikkat göstermemiz gerekir, diğer
durumlarda hazır nedensel açıklamaları kullanırız
(Augoustinos, Walker ve Donaghue, 2004; Hogg
ve Donaghue, 2011; Franzoi, 2003).
Yükleme Yanlılıkları
Yukarıda ele alınan yükleme teorileri insanla-
rın bilim insanları gibi davranıp sosyal olayların
nedenleri hakkında hipotezler kurup test eden ras-
yonel ve mantıklı gözlemciler olduğunu varsaymış-
tır. Ancak davranışlara nedenler yükleme görevine
insanlar duygularından uzak, çıkar gözetmeyen ve
nesnel bir şekilde yaklaşmazlar. Dolayısıyla neden-
sel yükleme sürecinde kullanılan bilişsel mekaniz-
maların “kusurlu” olduğunu söylemek gerekir. Bu
konuda yapılan çalışmalar “yükleme yanlılıkları”
olarak bilinmektedir. Burada üç temel yükleme
yanlılığı incelenmiştir: temel yükleme hatası, aktör-
gözlemci etkisi ve kendini kayıran yanlılık.
Temel Yükleme Hatası
Uyuşan çıkarsamalar teorisinde insanların ge-
nelde davranışı, davranışın altında yatan kişilik
özelliğiyle uyuşan çıkarsama yaparak açıklamaya
çalıştıklarından söz edilmişti. Böyle bir çıkarsama
yapılamadığında davranışın dışsal faktörlere yük-
lendiği söylenmişti. Oysa temel yükleme hatası
denilen olgu, insanların ortada açıkça dış/çevresel
nedenler olduğunda bile davranışları kişisel özellik-
lere yükleme eğilimine işaret eder. Diğer bir deyişle
insanların davranışların dışsal/durumsal nedenle-
rini göz ardı ettikleri, içsel/kişisel nedenlerini ise
abarttıkları söylenebilir. Bu yüzden temel yükleme
hatasına uyuşma yanlılığı adı da verilmektedir.
Temel Yükleme Hatası: Başkalarının dav-
ranışlarını açıklamada dışsal yüklemeler
yerine içsel yüklemeler yapma eğilimidir.
Görgül çalışmalar temel yükleme hatasının var-
lığını defalarca göstermiştir. Üstelik çalışmalar kişiye
yapılan yüklemelerin spontane ve bilinçli bir farkın-
dalık olmaksızın yapıldığını da göstermiştir. Yükleme-
nin dizisel (sıralı) bir model olduğunu ileri sürenler,
davranış bir kez saptandığında önce kişilik özellikleri-
ne spotane ve fazla düşünülmeden nedensel yükleme
yapıldığını, ama gözlemcinin (algılayıcının) alternatif
açıklamaları göz önüne alacak motivasyonu ve za-
manı varsa daha sonra bu kişisel yüklemeleri dışsal/
durumsal yüklemelerle düzelttiklerini belirtmektedir-
ler. Kişisel özelliklere yükleme yapmak kolay ve çaba
gerektrimezken dışsal/durumsal yüklemeler çaba ve
bilişsel kaynak gerektiren düzeltmelerdir.
İnsanların neden temel yükleme hatası yap-
tıkları çeşitli şekillerde açıklanmaktadır. Bunlar
psikolojik ya da bilişsel süreçlere dayalı olanlar ve
sosyal, kültürel ve ideolojik süreçlere dayalı açık-
lamalar olarak iki temel gruba ayrılabilir. Bilişsel
açıklamalardan biri gözlemcinin algısal alanında
aktörün belirgin olması, dışsal koşulların ya da
davranış bağlamının aktörle karşılaştırıldığında
çok fark edilir olmamasıdır. Temel yükleme hata-
sının motivasyonel bir açıklaması ise, daha önce
uyuşan çıkarsamalar teorisinde söz edildiği gibi,
kişisel özelliklere yapılan yüklemelerin algılayıcının
sosyal dünyaya ilişkin tahmin ve kontrol gücünü
arttırmasıdır. Çünkü kişilik özelliklerinin istikrarlı
ve kalıcı olduğu kabul edilir. Kültürel farklılıklar
açısından bakıldığında ise temel yükleme hatasının
evrensel olduğu varsayımına karşı çıkılmaktadır.
Aslında bu yükleme yanlılığının Kuzey Amerika
ve Avrupa’nın bireyci ideolojisini yansıttığı ileri
sürülmektedir. Örneğin Hindu Hintlilerle Ame-
rikalıların karşılaştırıldığı bir araştırmada, Hindu
Hintliler davranışın nedenini daha çok durumsal
faktörlere yüklerken, Amerikalılar kişisel özelliklere
yüklemişlerdir. Bu konudaki bu tarz kültürler arası
karşılaştırma sonuçlarına dayanılarak toplulukçu
kültürlerin de davranışın nedeni olarak kişilik özel-
liklerine önem verdikleri ama bireyci kültürlerden
farklı olarak durumun gücünün de farkında olduk-
ları ileri sürülmüştür.
35

Aktör-Gözlemci Etkisi
Bir banka, bir vergi dairesi ya da başka bir ku-
rumdaki görevlinin size karşı davranışının kaba
olduğunu düşündüğünüzü varsayın. Muhtemelen
çoğu kişi böyle bir durumda içsel yükleme yapıp
o kişinin kaba biri olduğunu düşünür. Ya peki siz
birine sert tonla bir şey söylediğinizde kendi davra-
nışınızı nasıl açıklarsınız? Bu kez de muhtemelen
davranışınızı dışsal faktörlere yüklersiniz. Örneğin
o gün streslisinizdir ya da çok acil işleriniz vardır vb.
Aktör-gözlemci etkisi temel yükleme hatasının
bir uzantısıdır. Bu etki aktörün kendi davranışları-
nı dışsal, başkalarının davranışlarını içsel faktörlere
yüklemesidir. Çok sayıda çalışma bu etkinin varlı-
ğını kanıtlamıştır. Eğer aktör gözlemcinin rolünü,
gözlemci de aktörün rolünü almaya teşvik edilirse
aktör-gözlemci etkisi tersine döndürülebilir. Aktör
daha çok kişisel özelliklere, gözlemci ise dışsal fak-
törlere yükleme yapar (Hogg ve Vaughan, 2011).
Aktör-Gözlemci Etkisi: İnsanların ken-
di davranışlarını dışsal nedenlere, fakat
başkalarının davranışlarını içsel nedenlere
yükleme eğilimidir.
Aktör-gözlemci etkisinin açıklamalarından biri
algısal temele dayanır. Bu, esas olarak aktör ve göz-
lemcinin farklı bakış açısı olduğunu ileri süren bir
yaklaşımdır. Aktörler kendi yaptıklarını göremez.
Aktörün perspektifinden en belirgin ve verili olan
şeyler, davranışları üzerindeki durumsal etkilerdir.
Bunlar nesneler, diğer insanlar, rolün gereklilikleri
ya da sosyal ortam olabilir. Oysa gözlemcinin pers-
pektifinden aktörün davranışı, durum ya da bağ-
lamdan algısal olarak daha belirgindir. Diğer daha
bireysel temele dayanan bir açıklama ise aktör ve
gözlemcinin olay ya da davranış konusunda farklı
bilgisinin olmasıdır. Aktörlerin farklı ortamlarda-
ki kendi davranış tarihçesine olduğu kadar ken-
di duygularına, arzularına ve güdülerine erişimi
vardır. Gözlemci tüm bunların farkında değildir,
çünkü aktörü tek bir ortamda belirli bir davranı-
şı yaparken görmüştür. Bilgi farklılığına ilişkin bu
açıklamaya görgül destek elde edilmiştir. Örne-
ğin kanıtlardan birine göre eğer gözlemci aktörü
tanıyorsa ve onun için önemli biriyse bu durum-
da onun hakkında daha fazla durumsal yükleme,
daha az kişisel özellik yüklemesi yapmaktadır. Bu
36
Sosyal Biliş
da mantıksal olarak, bir kişi diğerini ne kadar çok
tanıyorsa ya da ne kadar uzun süredir tanıyorsa,
farklı durumlardaki davranışları hakkında o kadar
çok bilgi sahibi demektir (Augoustinos, Walker ve
Donaghue, 2004).
Kendini Kayıran Yanlılık
Belki de duygudan yoksun rasyonel bir bil-
gi işlemcisi olmadığımızın en iyi kanıtı başarı ve
başarısızlık yaşadığımız durumlarda yaptığımız
yüklemelerde bulunabilir. Başarılı ve başarısız ol-
duğumuzda ne tür yüklemeler yaparız? Başarılı
olduğumuzda benliğimizi yücelten, başarısız oldu-
ğumuzda ise benliğimizi koruyan yüklemeler yap-
tığımızı iddia etmek için aslında bilimsel kanıtlara
bile ihtiyacımız yoktur. Kendini kayıran yanlılık,
yani başarıdan pay almak için içsel yüklemeler, ba-
şarısızlığımızda ise dışsal faktörleri suçlama eğilimi-
miz çok yaygındır. Örneğin öğrenciler sınavdan iyi
not alınca zekâ ya da çalışkanlık gibi içsel faktörlere
yükleme yaparlar. Sınavdan kötü not alınca ya öğ-
retmene ya da kötü şansa yükleme yaparlar. Başa-
rısızlıkları için başkalarını suçladıklarında, insanlar
genellikle sevmedikleri insanları hedef alırlar.
Kendini Kayıran Yanlılık: Davranışın
olumlu sonuçları için içsel, davranışın
olumsuz sonuçları için dışsal yükleme
yapma eğilimidir.
Kendini kayıran yanlılığın üzerinde en çok an-
laşmaya varılan açıklaması, bu yanlılığın kişinin
benlik-saygısını korumasına ve benlik-saygısını
yükseltmesine imkan vermesidir. Eğer kişi yaşamın-
daki olumlu olaylarda sorumluluğu alıyor ve olum-
suz olaylarda kendini suçlamıyorsa benlik-saygısı
ya da benlik-değerini arttırmış olur. Diğer taraftan
olumsuz olaylarda kişi dışsal faktörlere yükleme
yaparak benlik-saygısını ya da benlik-değerini ko-
rumuş olur. Benlik-saygısı ya da benlik-değerini
koruma ve yükseltme kendini kayıran yanlılığın
motivasyonel açıklamasıdır (Franzoi, 2003).
Kendini kayıran yanlılığın ikinci açıklaması ise
bilişseldir. Bilişsel açıklamada bu yanlılığın gerçek-
te çok rasyonel bilgi-işleme sürecinin bir sonucu
olduğu iddia edilmektedir. Buna göre, söz konusu
bir durumda bu yanlılık kişinin başarı beklentisin-
den kaynaklanır. Çünkü insanlar genel olarak ba-
Sosyal Psikoloji I
şarılı olma beklentisi içindedirler ve bu olunca da
sorumluluğu kabul etmeye isteklidirler. Bu açıkla-
ma Kelley’nin birlikte değişme modeli bağlamında
tekrar düşünülebilir. Buna göre insanların başarılı
olduğu durumda başarı, düşük belirginlik ve yük-
sek tutarlılık bilgisiyle değerlendirilecek, bu da
içsel yüklemeye yol açacaktır. Oysa başarısızlık du-
rumunda, kişi bu olayı istisna (yüksek belirginlik
ve düşük tutarlılık) olarak değerlendirecek ve bunu
dışsal faktörlere yükleyecektir. Eğer aynı durumda
başka kişiler de başarısız olmuşsa, yüksek yaygınlık
bilgisi dışsal yüklemeyi güçlendirecektir (Hogg ve
Vaughan, 2011).
Araştırmalarla
İlişkilendir
KENDİNİ GERÇEKLEŞTİREN KEHANET
Örüntü; ardı sıra ve belli bir düzen içer-
isinde sıralanmış nesneler bütünüdür. Tıpkı
nesneler gibi insan hayatında da sıralanmış du-
ygu örüntüleri mevcuttur. Bu sıralanmış du-
ygular da kimi zaman olumlu kimi zamanda
olumsuz hisler yüklenmiş inançlar bütünüdür.
Bu inançlar vasıtasıyla kararlar alıp verir, hayaller
kurar, hayal kırıklıkları yaşar, eleştirel bakar ya da
hayatımıza anlamlar katarız.
İnançlar onlara yüklediğimiz anlam-
larla değer bulur. Örneğin; sürekli kendinin
eleştirildiğini düşünen ve fikirlerine hiç değer
verilmediğine inanan bir ofis çalışanı, kendisini
çekemeyen ve ona zarar vermek isteyen insan-
larla bir arada çalıştığına, yöneticisinin de bu
duruma izin verdiğine kendini inandırabilir.
Oysaki durum pek de böyle olmayabilir. Sürekli
sakar oluşu, kronikleşmiş hatalı evrak düzeni vb.
yüzünden ekip arkadaşları tarafından eleştirel bir
ortam oluşturulmuş olabilir. Ekip arkadaşlarının
tavırları da söz konusu ofis çalışanının bu
tutumlarına karşı geliştirilen bir inancın dışa vu-
rumu olabilir.
Çoğu zaman çocukça düşünür, çevrey-
le eleştirir, kendimizle yargılarız. Çocukça
düşünceler duygularımızı, çevresel etkinin
katkısıyla oluşturduğumuz eleştiriler davranışla-
rımızı, kişiliğimize kendimizin geçmişten bugüne
3
sıra sizde
Hayatınız boyunca başkalarıyla ilgili
yüklemeler yapacaksınız. Başkalarının
“gerçekte” nasıl insanlar olduğuna dair
kararlar vermeniz gerekecek. Güvene-
bileceğiniz birisi mi ya da sizin sevebi-
leceğiniz birisi mi? Peki, bu yüklemeleri
“doğru” bir şekilde yapmanın yolu var
mı? Tartışınız.
kadar sistemli bir şekilde kattığı değerlerimiz ise
yargılarımızı oluşturabilir.
İş, okul ya da sokakta karşılaştığımız bir
tanıdığımıza dair bize selam vermeden geçtiği
için kolayca haksız çıkarımlarda bulunabiliyoruz.
Onun dalgın, düşünceli veya bizi görmemiş olma
ihtimalini göz ardı ediveriyoruz. “Demek ki beni
görmek istemiyor.”, “Acaba beni görmezlikten
mi geldi?”, “Ben selam verilmeyecek kadar sıkıcı
birisiyim.”, “Zaten kimse benimle konuşmak is-
temiyor.”, “Bir dahaki sefer ben de onu görme-
zlikten geleceğim.” gibi duyguların karıştırıldığı
içsel dialoglara yaşatabiliyoruz kendimize. Ya da
“Senin selamını kim ne yapsın.”, “Sanki sen çok
önemlisin.”, “Kendini beğenmiş biri olduğunu
herkes biliyor.” gibi eleştiri dozu yüksek söylem-
lere başvurabiliyoruz. “İnsan değilsin ki ben
ne yapayım.”, “Bu kadar uzun/kısa olması çok
çirkin.”, “Ses tonu çok kötü bence hiç ağzını
açmamalı.” gibi yargılara da sarılabiliyoruz. Oy-
saki yaptığımız, kendimizin kendimizle giriştiği
bir monologtan öte bir şey değildir.
Gelin bu yanlış anlamaları daha sağlıklı bir
düşünce çerçevesiyle değiştirelim. Aynı sena-
ryoyu yaşayan ve daha olumlu bir iç disipline sa-
hip bireyin tutumu aşağı yukarı şöyle olacaktır:
“Sanırım zihni biraz meşgul, yoksa beni mutlaka
görürdü.”, “Hasta olduğunu duymuştum. Demek
ki daha iyileşemedi.”, “Sanki acelesi var gibi…”
37

Hayatımızdaki olumsuzlamalar tıpkı “kend-
ini gerçekleştiren kehanetler” gibi belli bir
sıralamayı takip eden örüntülerdir. Sonucunda
da kişide “Böyle olacağını biliyordum.”, “Tam da
düşündüğüm gibi oldu.”, “Aklıma gelen başıma
geldi.” gibi düşüncelere ve serzenişlere sebep olur.
Yanlı anlamlar oluşturmamıza yol açıp soruna
odaklı cümleler ürettirir.
Hayatımıza giren olumsuzluklar bir hip-
nozcunun bizi belli bir noktaya sabitlemek
için salladığı saate benzer. Alışılmış ve bilindik
farkındalığımız dışında başka ve farklı bir
farkındalık boyutuna geçen bilinç, tıpkı pa-
ralel bir evren oluşturur gibi farklı bir benliğe
dönüşebilir. Bunun sonucunda da zamanında
edinilmiş -ancak yenilenip geliştirilememiş inanç
kalıpları- çeşitli yanlış anlamalara, öyle gibi ge-
len garip sanmalara, anlamsız ve uygun olmayan
kritize edilmiş çıkmazlara neden olabilir.
Olumsuz bir düşünce veya söylemi olumlu
bir şekilde tekrar tanımlayabilmek için uygun
ifade şekilleri geliştirmek ve bu ifadelere yeni in-
anç örüntüleri oluşturmak gerekir. Tüm bunları
yaparken “asla”, “hiçbir zaman”, “kesinlikle”,
“hayatta”, “her zaman böyle” gibi nedenselliği
sorgulatmayan -evrensel genellemeci- kelimeler
kullanılmamalıdır. Zira bu ve benzeri kelimeler
kişiyi ontolojik olarak mevcut bulunduğu yerde
sabitleyip gelişimini engellemektedir ve kişiyi,
kuşkulu bir varlık sahası içerisinde bırakmaktadır.
Bir kişi, durum, konu veya nesne hakkında
karşımızdaki kişiye ya da kendimize söylediğimiz
genellenmiş cümle kalıpları zararlıdır. O kişi,
durum, konu ya da nesneye dar bir çerçeveden
bakmamıza ve nihai nedeni sorgulayamadan ko-
nunun kapanmasına sebep olurlar. Böylesi bir
tutum da gereksiz bir gerginliğe ve niteliksiz ve
olumsuz bir transfere (aktarıma) yol açar.
Bakıma muhtaç olduğumuz bebeklik
dönemi dışarıda tutulduğu takdirde, bilinçli
bir evreye geçtiğimiz çocukluk dönemiyle be-
raber inançlarımız bizleri dış uyaranlara karşı
38
Sosyal Biliş
hazırlar. Hayatta kalmak ve zorluklarla mücadele
edebilmek için gördüklerimiz, yaşadıklarımız
ve ebeveynlerimizin bizlere öğrettiği diğer her
şey çekirdek inançlardır. Çocukluk evresinde
yapılandırılan bu inançlar, o günkü koşullar
dahilinde savunma mekanizmalarımızın da
oluşmasına yardım etmektedir. Yetişkinlik evresin-
de ise bu inançlarla sağlıklı bir ilişki kurulabilir ve
gerektiğinde yerine yeni inançlar ikame edilebilir.
Yeni bir inanç oluşturmak için öncelikle
oluşturulan bu inancın bir işe yarıyor olacağına
inanmak gerekir. Yani birincil ön koşul, niyet-
tir. Bu niyet, olumlu ya da olumsuz olma du-
rumuna göre inancın yerleşmesine veya hiç
oluşmadan sönmesine yol açar. Sonrasında ise
eski inancın taşıdığı fakat artık işe yaramayan
kısımlar yenisiyle kıyaslanmalıdır ve kuşkuların
giderilmesi gerekmektedir. Son olarak da es-
kiye dair davranışlarımızı gözden geçirip işe
yaramayan kısımların yeni inanca eklenmeden
dondurulması gerekir ki bu durum da bilinçli bir
farkındalık ile gerçekleştirilir. Çünkü zamanında
işe yaramış olan bu inançlar -her ne kadar eski de
olsalar- bizleri biz yapmıştır. Bu sebeple de terk
edilmesi güçtür.
Sonuç itibari ile olumlu ve iyimser bir
inancın oluşturacağı düşüncelerin olumsuz bir
düşünceyle kolay kolay etkilenmiyor oluşu,
olumsuz ve kötümser bir inancın da güçlü ve
olumlu bir inanca yönlendirilmesinin ne kadar
zor olacağına dair önemli ipuçları taşımaktadır.
Kaynak: Dilts Robert (2008) Dil illüzyon-
ları Kelimelerin Büyüsüyle Mutluluğa Ulaşmak.
A. Volkan Çubukçu (Çev.). İstanbul: Türkiye İş
Bankası Kültür Yayınları
Yazar: Ertan Yavuz
Kaynak: https://dusunbil.com/kendini-ger-
ceklestiren-kehanet/ (Erişim Tarihi: 24/07/2019)
Sosyal Psikoloji I

1 Sosyal bilişin doğasını betimlemek

Sosyal biliş 1970’lerin ortalarından beri sosyal psikolojide

sosyal olguları (sosyal algı ve sosyal etkileşim) açıklamakta
kullanılan geniş bir yaklaşımdır. Bilişsel psikolojinin yöntem
ve bakışını sosyal olgulara taşıyan bu yaklaşım çok genel

bölüm özeti
olarak sosyal dünyaya (kişi, olay, durum, grup vb.) ilişkin
bilginin insan zihninde nasıl işlendiğini kapsamaktadır. Bu
bilgiyi işleme sosyal dünyaya ilişkin bilgiyi yorumlama, analiz
etme, hatırlama ve kullanma süreçlerini içerir. Sosyal bilişin
ilkeleri arasında deneysellik, metaforik modeller, zihinsel
temsil ve bilinçdışı işlemler sayılabilir. Metaforik modeller
içinde günümüzde sosyal psikolojide en çok bilişsel cimri ve
güdülenmiş taktisyen metaforları kullanılmaktadır. Bilişsel
cimri, mümkün olan en az zihinsel enerjiyle bilgiyi işlemek
anlamına gelen şematik düşünme biçimini ifade eder. Diğer
yandan sosyal bilginin daha derinlemesine, enerji ve zaman
harcanarak işlendiği durumlar da göz önünde bulunduru-
larak buna güdülenmiş taktisyen metaforu da eklenmiştir.
Eğer kişinin motivasyonu ve zamanı varsa bilgiyi daha derin-
lemesine işlediği öne sürülmüştür.

2 Şemayı tanımlamak ve tiplerini

ayırt etmek

Genelde şemalar uyarıcılara (olay, durum, kişi, grup vb.)

ait bilişsel bilgi yapıları olarak tanımlanır. Şema adı verilen
bilişsel yapılar sayesinde yeni gelen bilgiyi kolay ve hızlı bir
biçimde işleme olanağı vardır. Şemalar sadece uyarıcılara
ilişkin bilgiyi organize etmekle kalmaz, sosyal dünya ile il-
gili beklentileri de şekillendirir. İçerik açısından şemalar kişi
şemaları, benlik şemaları, rol şemaları ve olay şemaları olarak
dört başlık altında incelenebilir. Kategorileştirme şemalarla
yakından ilişkili başka bir kavramdır. Herhangi bir uyarıcı
için bellekte depolanan şemayı harekete geçirmeden önce
o uyarıcıyı bir kategoriye sokmak gerekir. Katgeorileştirme
insanın temel bir bilişsel eğilimidir. Nesnelere, olaylara,
kişilere, gruplara bir ad vermemiz kategorileştirme yap-
mak demektir. Nesneleri kategorileştirmekten ayrı olarak
insanları ortak olan ya da ortak olarak algılanan özellikler
temelinde kategoriler hâlinde gruplandırırız. Buna sosyal
kategorileştirme adı verilir.

39
 Sosyal Biliş

3 Şemaların işlevlerini ve
özelliklerini açıklamak

Şemaların pek çok işlev ve özelliği mevcuttur. Teoriye

dayalı olarak şemalar/kategorilerin işlevi, sosyal dünyadan
yeni gelen bilgiyi bellekte depolanan şema ya da katego-
rilerle eşleştirerek, yeni gelen uyarıcıyı anlamlandırmaktır.
bölüm özeti

Yani sosyal dünyadan alınan verilere dayalı değil, bellek-

teki beklenti, varsayım ve önyargılarla yeni gelen bilginin
işlendiği düşünülmektedir. Bu sürecin doğal bir çıktısı da
yanlı davranmaktır. Gelen bilgideki boşluk şema ya da
kategorilere dayanarak doldurulur. Ayrıca şema veya kat-
egorilere dayanarak iki bilişsel kısayol kullanılır: temsili
kısayol ve bulunabilirlik kısayolu. Şemaların/kategorilerin
ikinci işlevi özelliği bellekle ilişkilidir. Şemayla tutarlı bilg-
inin daha kolay ve daha hızlı hatırlandığı bulunmuştur. Ama
sonraki araştırmalar şemayla tutarlı olmayan bilginin de
daha iyi hatırlandığını göstermiştir. Üçüncü bir işlev özel-
lik şemaların duygu/değerlendirme içermesidir. Çünkü so-
syal dünyaya ait şemaların içeriği normatiftir. Şemaların bu
boyutu çok belirginse, ilgili uyarıcı ile karşılaşıldığında bu
değerlendirme boyutu çok hızla harekete geçer. Dördüncü
bir işlev ve özellik ise şemaların hiyerarşik bir şekilde organ-
ize edilmesidir. En genel ve soyut durum ya da nesneler en
üstte, en somut örnekler en altta yer alır. Ama örneğin olay
şemaları bilgiyi zamansal boyutta doğrusal biçimde organ-
ize edebilir. Şemaların en son özelliği ise edinimi, gelişmesi
ve değişmesidir. Şemalar kullanıldıkça zenginleşirler ve
karmaşıklaşırlar. O bilgisel yapıyı bir araya getiren bağlantılar
güçlenir, çelişen bilgilerin de eklemlenmesiyle şemalar daha
esnek hâle gelirler ve özetle dünyayı daha iyi yansıtırlar.
Şemalar karşıt örneklerin varlığında bile değişime direnebil-
irler. Özellikle kalıpyargı şemaları değişmeye çok dirençlidir.
Şemaların üç tür değişme modeli vardır: Muhasebeci modeli,
görüş değiştirme modeli ve alt tipleştirme modeli.

40
Sosyal Psikoloji I

4 Yükleme teorilerini ve yükleme

yanlılıklarını tartışmak

Yükleme, Heider’ın naif psikoloji adı verilen yaklaşımıyla

başlayan bir çalışma konusudur ve insanların olayların ve
davranışlarının nedenlerini çıkarsama sürecidir. Heider
olayları neden ve sonuç şeklinde ilişkilendirmede benzer-

bölüm özeti
lik ve yakınlık kriterlerinin önemli olduğunu ileri sürmek-
tedir. Birbirine yakın ve benzer olan olay ya da durumların
nedensel birim olarak algılanma olasılığı fazladır. Heider
bir olayın ya da davranışın nedenini temel olarak iki grup
faktörden birine yükleneceğini öngörmüştür: içsel faktör-
ler ve dışsal faktörler. İçsel faktörler davranışı yapan kişinin
kişilik özellikleri, tutumu ve çabasını içerir. Dışsal faktörler
ise kişi ile ilgili faktörlerin dışında kalan, bağlama ilişkin
faktörlerdir. Heider’dan sonra David ve Jones, bu yaklaşımı
geliştirerek uyuşan çıkarsamalar kuramını ortaya atmıştır.
Bu teoriye göre insanlar, karşılarındaki kişi bir davranışı
yaptığında, o davranışının nedenini o kişinin kişilik özel-
liklerine yüklemeyi isterler. Çünkü kişisel faktörlerin kalıcı
ve istikrarlı olduğu düşünüldüğünden dünya daha iyi tahmin
edilebilir ve kontrol edilebilir bir yer hâline gelir. Davranış
sosyal olarak arzu edilmeyen, yaygın olmayan sonuç üreti-
yorsa, özgür olarak seçilmişse, hedonist uygunluğu varsa ve
kişisellik dozu yüksekse uyuşan çıkarsama yapmak kolaylaşır.
Heider’in sıradan insanların bir bilim insanı gibi rasyonel
bir şekilde nedensel yükleme yaptığına ilişkin iddiasını Kel-
ley, birlikte değişim modeli adı verilen teorisinde çok iyi
yansıtmıştır. Kelley’e göre insanlar nedensel yükleme yapark-
en üç tür bilgi kullanırlar: tutarlılık bilgisi, yaygınlık bilgisi
ve benzerlik bilgisi. Bu bilgilerin farklı kombinasyonlarına
göre aktörün davranışına içsel mi yoksa dışsal mı yükleme
yapılacağı belirlenir. Yükleme sürecinin hiç de duygulardan
ve kişinin kendi çıkarlarını gözetmesinden uzak bir süreç
olmadığı iddia edilmiş ve bu yüzden yükleme sürecinde
yapılan yanlılıklar üzerinde araştırmalar yapılmıştır. Üç temel
yükleme yanlılığı bulunmuştur: temel yükleme hatası, aktör-
gözlemci etkisi ve kendini kayıran yanlılık. Temel yükleme
hatası kişinin dışsal faktörleri göz ardı ederek içsel faktörlere
yükleme yapma eğilimini ifade eder. Aktör-gözlemci etkisi,
kişinin diğerlerinin davranışları için içsel, kendi davranışları
için dışsal yükleme yapma eğilimidir. Kişiyi kayıran yanlılık
ise başarının kişisel faktörlere, başarısızlığın dışsal faktörlere
yüklenmesidir.

41
 Sosyal Biliş

1
Kelley’nin yükleme konusundaki birlikte de-
ğişim modeline göre aşağıdakilerden hangisinde
dışsal (durumsal) yükleme yapılır?
neler öğrendik?
4 I. Duyguların şematik bilgi işlemeyi yavaşlatması
II. Olay şemaların hiyararşik biçimde orga-
nize edilmesi
III. Şematik bilgi işlemenin veriye dayanıla-

A. Yüksek tutarlılık, yüksek belirginlik, yüksek

benzerlik rak yapılması
B. Yüksek tutarlılık, düşük belirginlik, düşük IV. Şemayla hem tutarlı hem de tutarsız olan
benzerlik bilginindaha iyi hatırlanması
C. Düşük tutarlılık, düşük belirginlik, düşük Yukarıdakilerden hangileri şemaların özelliklerin-
benzerlik dendir?
A. Yalnızca III
D. Yüksek tutarlılık, düşük belirginlik, yüksek
benzerlik B. Yalnızca IV
E. Düşük tutarlılık, yüksek belirginlik, düşük C. I ve II
benzerlik D. II ve III
E. III ve IV
2 Uyuşan çıkarsama kuramına göre aşağıdaki
davranış türlerinden hangisinde kesin olarak uyu- 5 Bilişsel bir sürecin ya da bilişsel bir etkinin
şan çıkarsama yapılır? kontrollü olması ile ilgili aşağıdakilerden hangisi
doğrudur?
A. Sosyal olarak arzu edilir olması– Özgürce seçilmiş
olması- Kişisellik düzeyinin düşük olması A. Niyetli müdahaleye kapalı olması
B. Sosyal olarak arzu edilir olması- Yaygın sonuçlar B. Kişinin farkındalığının olmaması
üretmesi-Hedonist uygunluğunun olması C. Tasarlanmadan yapılmış olması
D. Bilişsel bir çaba gerektirmemesi
C. Sosyal olarak arzu edilir olmaması-Yaygın olma-
E. Bilişsel kaynak kullanılması
yan sonuçlar üretmesi- Özgürce seçilmiş olması
D. Sosyal olarak arzu edilir olmaması-Yaygın sonuç
üretmesi- Kişisellik düzeyinin düşük olması
6 İngilizlerin soğuk oldukları bilgisine sahip
birinin İngiliz bir arkadaş edindiğinde “Tüm İngi-
E. Sosyal olarak arzu edilir olması – Baskı altında
lizler soğuk değilmiş” yargısına ulaşması aşağıdaki
gerçekleşmesi – Hedonist uygunluğunun olması
kavramlardan hangisiyle açıklanabilir?
3 I. Şemalar deneyimle birlikte zenginleşir ve A. Şematik düşünme
karmaşıklaşır. B. Alt tipleştirme
C. Kalıpyargı şeması
II. Deneyim şemaların daha fazla somutlaş- D. Önyargı
masını sağlar. E. Görüş değiştirme
III. Deneyimle birlikte şema içi bağlantılar güç-
lenir. 7 Aşağıdakilerden hangisi bilişsel temsil de-
IV.
Deneyim şemaların katılaşmasına yol ğildir?
açar. A. Tutumlar
Şemaların gelişim süreciyle ilgili yukarıdakilerden B. Kategoriler
hangileri doğrudur? C. Şemalar
D. Atıflar
A. I ve II E. Güdüler
B. I ve III
C. II ve III
D. II ve IV
E. III ve IV

42
Sosyal Psikoloji I

8 Aşağıdakilerden hangisi “bilişsel cimri” meta-

10 Aşağıdakilerden hangisi sırasıyla başarı ve ba-
şarısızlık durumundaki yüklemelerin bilişsel ifade-
forunun özellikleriyle çelişir?
sidir?
A. Bilimsel düşünme
A. Yüksek belirginlik, yüksek tutarlılık – Yüksek

neler öğrendik?
B. Çoğu bilgiyi göz ardı etme belirginlik, yüksek tutarlılık
C. Bilişsel kaynak tasarrufu B. Yüksek belirginlik, düşük tutarlılık – Düşük
D. Bilgiyi kategorize etme belirginlik, yüksek tutarlılık
E. Hızlı çıkarım yapma C. Düşük belirginlik, düşük tutarlılık – Düşük
belirginlik, düşük tutarlılık
9 Bilgi-işleme modelindeki işlem sıralaması D. Düşük belirginlik, yüksek tutarlılık – Yüksek
aşağıdakilerden hangisinde birlikte ve doğru olarak belirginlik, düşük tutarlılık
verilmiştir? E. Yüksek belirginlik, düşük tutarlılık – Yüksek
A. Dikkat ve kodlama-Geri getirme-Zenginleştirme- belirginlik, düşük tutarlılık
Örgütleme-Depolama
B. Geri getirme-Zenginleştirme-Depolama-Dikkat
ve kodlama-Örgütleme
C. Dikkat ve kodlama-Zenginleştirme-Örgütleme-
Depolama-Geri getirme
D. Zenginleştirme-Depolama-Dikkat ve kodlama-
Örgütleme-Geri getirme
E. Dikkat ve kodlama-Depolama-Örgütleme-Geri
getirme-Zenginleştirme

43
 Sosyal Biliş

Yanıtınız yanlış ise “Şemaların İşlevleri ve

1. A Yanıtınız yanlış ise “Yükleme” konusunu ye- 6. B
Özellikleri” konusunu yeniden gözden ge-
niden gözden geçiriniz.
çiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. C Yanıtınız yanlış ise “Yükleme” konusunu ye- 7. E Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Bilişin Doğası”
niden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Şemaların İşlevleri ve

3. B 8. A Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Bilişin Doğası”
Özellikleri” konusunu yeniden gözden ge-
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
çiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Şemaların İşlevleri ve

4. B 9. C Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Bilişin Doğası”
Özellikleri” konusunu yeniden gözden ge-
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
çiriniz.

5. E Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Bilişin Doğası” 10. D Yanıtınız yanlış ise “Yükleme” konusunu ye-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. niden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt

2 Anahtarı

Pek çok insan için bu soruya cevap vermek imkânsızdırıdr. ABD ’de
bu sorunun sorulduğu üniversite öğrencilerinin %40’ı soruya cevap
verememiştir. Aslında cevap gayet basittir. Cerrah, yaralı kişinin an-
nesidir. Ama insanların zihninde cerrahlık mesleği öncelikle erkeklerle
ilişkilendirilir. Yani insanlar genellikle meslekler açısından toplumsal
Sıra Sizde 1 cinsiyet kalıpyargılarına sahip olduklarından bu soruyu cevaplayamazlar.
Toplumsal cinsiyet kalıpyargıları o kadar derine işlemiştir ki böyle bir du-
rumda kişi farkına varmadan zihinde otomatik olarak harekete geçer. Ve
bu örnek olayda olduğu gibi, belirli bir durumun gerçekte çok basit olan
açıklamasının önünde bir engel oluşturur.

Hiçbir şema olmaksızın kişi, karşılaştığı hiçbir şeyi açıklayamaz ve kafa

karıştırıcı bulurdu. Sinir sistemindeki ciddi bir bozukluktan kaynaklanan
Korsakov sendromundan mustarip insanlar işte tam da bu durumdadır.
Bu bozukluk kişinin yeni anılar oluşturma yeteneğinin kaybolmasına
ve karşılaştığı her durumu, daha önce defalarca yaşamış olsa bile, sanki
hayatında ilk kez görüyormuş gibi değerlendirmek zorunda kalmasına
Sıra Sizde 2 neden olur. Korsakovlu hastaların bazıları yaşadıkları deneyimlere bir an-
lam vermekte büyük zorluk yaşarlar. Örneğin hafızası sadece birkaç san-
iyelik olan korsakovlu bir kişi bellek kaybı yüzünden yaşadığı boşlukları
hemen o anda uydurduğu öykülerle doldurabilir. Yeni deneyimleri geçmiş
şemalara bağlamak süreklilik duygusuna sahip olmak için o kadar önem-
lidir ki, şemaları olmayan korsakovlu kişiler kendi şemalarını icat etmek
zorunda kalabilirler.

44
Sosyal Psikoloji I

Sıra Sizde Yanıt

2 Anahtarı

Başkalarına ait yükleme yaparken en iyi durumda bile kusursuz bir bilgi-
ye sahip olamayız. Bu nedenle “doğru” yükleme yapmak olanaksız gi-
bidir. Ancak gene de bu konuda yapabileceğimiz birşeyler var. Öncelikle
yüklemelerin iki tip olduğunu unutmamak gerekir: İçsel ve dışsal yükle-
meler. Kendimize her defasından karşımızdaki kişinin davranışlarına
her ikisinin de neden olabileceğini anımsatmamız gerekir. Bu iki çeşit
yüklemeden birine fazlaca kapıldığımızı fark ettiğimizde, bunun adil
Sıra Sizde 3 olmadığını düşünüp diğer seçeneği de göz önüne almaya kendimizi zor-
layabiliriz. Bundan başka yükleme yaparken olabildiğince alçak gönüllü
davranmakta yarar vardır. Başkasının davranışlarına nedensel yükleme
yaparken bunların sadece bir “hipotez” olduğunu ve yeni bilgiler ışığında
değiştirmemiz gerekebileceğini kabul etmemiz yerinde olur. Ve son olarak
yüklemelerimizin haklı olduğunu gördüğümüzde bundan gurur duyabili-
riz belki ama asıl olarak haksız olduğumuzda bunu görebilmek çok önem-
lidir. Çünkü yanlış yüklemeler birer öğrenme deneyimidir.

Kaynakça
Augoustinos, M., Walker, I. & Donaghue, N. (2004). Franzoi, S. L. (2003). Social Psychology. Boston:
Social Cognition: An Integrated Introduction. McGraw-Hill Company.
London: Sage Publications.
Hogg, M. A. ve Vaughan, (2011). Sosyal Psikoloji. Çev.
Brewer, M.B. & Crano, W. D. (1994). Social Psychology. İ. Yıldız ve A. Gelmez. Ankara: Ütopya Yayınları.
St. Paul: West Publishing Company.

45
 Bölüm 3
Sosyal Etki
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
Amaçlarımız

1 Sosyal etkinin doğasını ve güç ile olan ilişkisini betimleyebilecek,

2 Norm oluşumunu ve etkisini açıklayabilecek,
3 Konformitenin dinamiklerini açıklayabilecek,
4 İtaat yoluyla uymanın dinamiklerini tartışabilecek,
5 Azınlık etkisinin önemini ve dinamiğini tartışabilecek
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

Anahtar Sözcükler: • Sosyal Etki • Otokinetik Etki • Konformite • Grupta Söz Birliği • İtaat
• Kötülüğün Sıradanlığı
İçerik Haritası

• SOSYAL ETKİNİN DOĞASI

• NORM OLUŞUMU VE ETKİSİ
Sosyal Psikoloji I Sosyal Etki • KONFORMİTE
• İTAAT
• AZINLIK ETKİSİ

46
Sosyal Psikoloji I
GİRİŞ
Herkes hayatındaki deneyimlerden bir fikir ya
da davranış tarzına gerçekten ikna olmak ile dolay-
lı ya da dolaysız bir baskı sonucu ikna olmuş gibi
görünmek arasındaki farkı bilir. Bir sosyal ortam-
da kabul edilen veya onay gören davranış tarzını
sergileyebilirsiniz ama bu, samimi bir şekilde bu
tutum ya da davranış tarzını benimsediğiniz an-
lamına gelmeyebilir. Ya da içten içe başkalarının
görüşü ve davranışları doğrultusunda fikirlerinizi
değiştirebilirsiniz ama bunu belki hemen orada
göstermeyebilirsiniz.
Arkadaşlarınızla sinemada bir film izlediğinizi
farz edin. Film bittikten sonra sizden başka herkes
filmin ne kadar iyi olduğunu söylüyor ve filmi dur-
madan övüyorlar. Oysa siz filmin oldukça sıradan
ve ortalama bir film olduğunu düşünüyorsunuz.
Ne yaparsınız? Karşıt fikrinizi açıkça söyler misiniz
yoksa herkesin sizden farklı düşündüğü böyle bir
ortamda siz de filmi beğenmiş gibi mi yaparsınız?
Ya da ilk defa oy verecek olduğunuzu, oy vermeyi
çok önemli bir vatandaşlık görevi olarak gördüğü-
nüzü ve yakında da bir seçim olduğunu düşünün.
Siz hangi partiye oy vereceğiniz konusunda karar-
sızsınız. Aileniz bir parti hakkında arkadaşlarınızın
düşündüğünün tam tersini söylüyor. Arkadaşları-
nızın ve ailenizin argümanlarını dinleyerek, gazete-
leri ya da sosyal medyayı izleyerek gerçekten siyasal
durumu ilişkin ikna olduğunuz bir gerçeklik tanı-
mına ulaştınız mı? Ve oy vereceğiniz partiyi buna
göre seçtiniz mi? Bu ve bunun gibi örnekler sosyal
psikolojinin çok önemli bir konusu olan sosyal et-
kiyi gündeme getirmektedir.
SOSYAL ETKİNİN DOĞASI
Sosyal etki çok genel anlamda insanların bir-
birlerini etkilemesi ya da etkilemeye çalışmasıdır.
Aslında insanların birbirlerini etkilediklerini söy-
lemek çok sıradan bir belirleme gibi görünebilir.
Çünkü “insan sosyal bir varlıktır” dendiğinde zaten
insanların da kaçınılmaz biçimde birbirlerini etki-
lediği ima edilmiş olur. Ancak bu kadar genel bir
bakış açısı sosyal etki süreçlerinin karmaşıklığını
anlamaya ve açıklamaya pek yardımcı olmaz.
Hogg ve Vaughan’ın (2011) da belirttiği gibi
toplumsal yaşam çok çeşitli meselelerde müzake-
relerin, tartışmaların yapıldığı ve çatışma ve anlaş-
mazlıkların yaşandığı dinamik bir alan ve süreçtir.
Dolayısıyla bu dinamik alan her zaman birey ve
grupların diğer birey ve grupları propaganda ve
ikna yöntemleriyle, bazen de daha direkt güç kulla-
nımı yoluyla düşünce ve davranışlarını değiştirme
çabalarına sahne olmaktadır. Elbette modern top-
lumlarda bireyler bu etkileme çabalarının farkın-
dadırlar ve hem kendilerinin hem de başkalarının
nasıl ve ne kadar etkilendiğine ilişkin fikirleri var-
dır. Diğer yandan çok iyi bilindiği gibi toplumsal
yaşamı mümkün kılan normlardır. Normlar top-
lumsal yaşamda neyin kabul edilip edilmediğine
neyin onaylanıp onaylanmadığına ilişkin sınırlar
çizen tutum ve davranış standartlarıdır. Normların
toplumsal yaşamı nasıl düzenlediğini anlamak için
bireylerin normlarla nasıl ilişkilendiklerini, diğer
bir deyişle normların nasıl oluşturulduğunu ve on-
lara nasıl ve ne kadar uyma gösterildiğini açıkla-
mak gereklidir. Birey ve norm arasındaki bu ilişki
aynı zamanda birey ve grup arasındaki ilişkidir.
Zira normdan her söz edildiğinde tanımı gereği bir
gruptan ya da bir kolektiviteden söz edilmektedir.
Normlar aracılığıyla bireyin grupla olan bu ilişkisi
bir sosyal etki konusudur.
Herkes hayatındaki deneyimlerden bir fikir ya
da davranış tarzına gerçekten ikna olmak ile dolay-
lı ya da dolaysız bir baskı sonucu ikna olmuş gibi
görünmek arasındaki farkı bilir. Bir sosyal ortam-
da kabul edilen veya onay gören davranış tarzını
sergileyebilirsiniz ama bu, samimi bir şekilde bu
tutum ya da davranış tarzını benimsediğiniz an-
lamına gelmeyebilir. Ya da içten içe başkalarının
görüşü ve davranışları doğrultusunda fikirlerinizi
değiştirebilirsiniz ama bunu belki hemen orada
göstermeyebilirsiniz.
Sosyal Psikoloji ve Sosyal Etki
İnsanların diğer insanlardan nasıl etkilendiği
meselesi, özellikle 2. Dünya Savaşı’ndan sonra sos-
yal psikolojinin ilgi alanı hâline gelmiştir ve Ho-
witt ve arkadaşlarına (1989) göre bu ilgi, toplumu
sabit ve görece değişmeyen bir yapı olarak gören
perspektiflerle zıtlığı içinde anlaşılmalıdır. Bu sos-
yal psikologlar sosyal etki konusuna olan bu ilgiyi
Kuzey Amerikan sosyal psikolojisinin bir özelliği
olarak görürler. Avrupa’nın geleneksel ve yerleşik
toplumlarına göre Kuzey Amerika’nın tarihsel kök-
süzlüğünün insanların nasıl değiştiğine yönelik ilgi-
yi teşvik ettiğini düşünürler. 2. Dünya Savaşı’ndan
sonra Amerikan toplumunda bir taraftan toplu-
mun medya yoluyla değiştirilmesi üzerine stratejiler
(özellikle reklamların kullanımı) geliştirilirken, bir
47

taraftan da psikolojinin de katkısıyla insanların çok
az bir direniş göstererek toplumsal baskıyla tutum-
larını, inançlarını ve davranışlarını değiştiren zayıf
varlıklar olduğu görüşü yaygınlaşmıştır. Böyle bir
ortamda insanların zayıf olduğu ve toplumsal güç-
lerin istemeden de olsa kurbanı oldukları varsayıl-
mıştır. Sosyal psikolojide sosyal etki konusundaki
tüm araştırma ve teori klasik olarak, genel olarak
kültürün ve sınıfsal yapıların etkisinden çok dav-
ranış üzerindeki kişiler arası etkiye odaklanmıştır.
Naif bir biçimde eğer diğer insanlarla aynı şeyleri
yapan birini görüyorsanız, bu kişinin diğerlerinin
psikolojik baskısına maruz kaldığı ve bu baskıya di-
renemediği varsayılmıştır (Howitt, Billig, Cramer,
Edwards, Kniveton, Potter ve Radley, 1989).
Görgül düzeyde sosyal etki ya da diğer bir de-
yişle uyma davranışı bireyin grup karşısında nasıl
davrandığıyla ilgilenir. Bu bağlamda, sosyal etki-
nin ya da uyma davranışının gerçekleşmesi şöyle
betimlenir: Başlangıçta gruptan farklı düşünen ya
da davranan birey grupla karşılaştığında, kendi dü-
şünce ya da davranışını terk edip grup doğrultu-
sunda davranış gösteriyorsa sosyal etki gerçekleşmiş
demektir.
Uyma
Başka insanların gerçek ya da hayali et-
kileri sonucunda kişinin davranışının
değişmesidir.
Sosyal Etki ve Güç
Yukarıda da belirtildiği gibi sosyal etki araştır-
malarındaki temel varsayım, bireyin çevresindeki
insanların davranışları doğrultusunda davranış gös-
termesi durumunda kendi iradesine rağmen onla-
rın etkisine girdiği ya da onlar tarafından manipüle
edildiğidir. Ancak bu her zaman böyle olmayabilir
ve hatta bazen bunun tam tersi bile olabilir. Sami-
mi bir şekilde inanmadan başkalarına uyma göste-
ren biri kendini gizlemek istiyor olabilir ya da bel-
ki dalkavukluk yaparak kendini sevdirmek istiyor
olabilir. Başkasının söylediklerine boyun eğmek,
onların davranışlarına uymak, verili sınırlar içinde
rolünün gereklerini yerine getirmek bu anlamda
çok etkili olan yollardır. Başkalarının kendini “et-
kilemesine” izin vermek zorunlu olarak olumsuz
bir eylem değildir. Böyle bir durumda sorulması
48
Sosyal Etki
gereken soru kimin kimi manipüle ettiğidir. Bir
başkasına itaat etmek bazı işyerlerinde terfi almaya
giden en etkili yol olabilir ve bazı ilişkilerin (örne-
ğin geleneksel bir evlilikte) özünde yer alabilir. Bu
yüzden “uyma gösterenleri” zayıf, sosyal anlamda
sakatlanmış insanlar oldukları varsayımından vaz-
geçilmelidir.
Pek çok durumda kişiler değil, sosyal ortamla-
rın kendisi görünürde uyma davranışı olarak be-
timlediğimiz davranışı belirler. Örneğin bir camiye
girmek, bir futbol stadyumuna girmekten farklı
davranışsal tepkiler ortaya çıkarır. Genellikle far-
kında olmadığımız davranışın en büyük belirleyeni
sosyal psikologların “durumun (ortamın) talep et-
tiği özellikler” diye ifade ettiği olgudur. Kütüphane
oraya gidenlerden sessiz ve dikkatli olmalarını talep
eder. Çünkü kütüphane olmayı tanımlayan şeyler-
den biri oradaki davranış tarzıdır. Ama sırf hepimiz
kütüphaneye girince benzer şekilde davranıyoruz
diye üzerimizde büyük ve tehdit edici bir sosyal
baskı olduğu ileri sürülemez.
Toplumda oynadığımız rollerin “ortamın talep
ettiği özellikler” denilen olguyla çok ortak yanı var-
dır. Pek çok sosyal rolü yerine getirirken, birileri
bizi zorladığı ya da bir şekilde kandırılmış oldu-
ğumuz için değil o davranışları rolün gerektirdiği
davranışlar olarak gördüğümüz için yaparız. Bu
bazı durumlarda sosyal rolün yerine getirilmesin-
de sosyal baskı olmadığı anlamına gelmez, sadece
sosyal baskı sosyal rolün işlevselliği için kaçınılmaz
değildir. Sosyal roller genellikle durumsal ve kişiler
arası faktörlerin ortaklaşa etkisinin bir sonucudur
ve genellikle kişisel istekler ile başkalarının beklen-
tileri arasındaki bir uzlaşmayla gerçekleştirilir. Tüm
evliler, evli kadın ya da evli erkek rolünü oynamak
zorunda olsa bile bu rolün nasıl gerçekleştirilece-
ği kişilere ve onların diğerleriyle ilişkisine bağlıdır.
Sosyal rollerin baskıcı bir hâle gelmesi durumun-
da toplumlar bu probleme çözümler geliştirmek
durumundadır. Örneğin Batıda kadınların emek
piyasasına girip profesyonel işlerde çalışmaya başla-
masından sonra ev işleri ve annelik ile profesyonel
iş arasında kadınların yaşadığı gerilim büyük ölçü-
de kadınların evdeki rollerinin yeniden tanımlan-
masıyla azaltılmıştır. Sosyal rollerin baskı altında
gerçekleştirilmediği iddiasına karşılık elbette bazı
durumlarda sosyal rolün baskı koşulları altında ger-
çekleştirilmesi mümkündür. Oldukça otoriter ve
kuralcı bir adamla evli olan kadın ev kadını rolünü
baskı koşullarında tanımlandığı biçimiyle yerine
Sosyal Psikoloji I
getiriyor olabilir. Gene de rolün kendisi tarafından
uygulanan farklı derecelerde bir baskı ya da etki-
den söz edilebilir. Bunun en iyi örneklerinden biri
Zimbardo’nun hapishane deneyidir.
Deney öncesinde gardiyanlar grubuna herhangi
bir özel yönerge verilmemiş, sadece fiziksel şiddet
kullanılamayacağı söylenmiştir. Onlardan tek bek-
lenen hapishaneyi sorunsuz bir biçimde yönetme-
leridir. Zimbardo’nun kendisi de deneyde hapisha-
ne müfettişi olarak görev almıştır.
Yaşamla İlişkilendir
Zimbardo’nun Hapishane Deneyi
Zimbardo tutuklu ve gardiyanlığın psikolo-
jik etkilerini araştırmak için Stanford Üniversi-
tesi Psikoloji Bölümü binasının bodrum katında
bir hapishane hazırlamıştır. Yerel bir gazeteye
verdikleri ilanla bu deneye gönüllü olmak iste-
yen deneklere çağrı yapılmış ve bu ilan sonucun-
da 70 başvuru yapılmıştır. Denekleri tanımak
için yapılan görüşmeler ve kişilik testlerinden
sonra tıbbi ve psikolojik problemi olanlar ya da
suç ve madde kullanımı geçmişi olanlar elenmiş
ve A.B.D’li ve Kanadalı 24 üniversite öğrencisi
genç erkekler denek olarak seçilmiştir. Bu de-
nekler ölçülebilen ve gözlenebilen tüm açılardan
“normal” davranış gösteren kişilerdi. Sonuçta
ortalama olarak sağlıklı, zeki ve orta sınıf erkek-
lerle hapishane deneyine başlanmıştır. Denekler
yazı tura atılarak iki gruba ayrılmıştır: tutuklular
ve gardiyanlar. Bu noktada bu iki gruba ayrılan
denekler arasında bir farklılık olmadığını vurgu-
lamak gereklidir.
Kaynak: https://www.prisonexp.org/the-
story (Erişim Tarihi: 08/07/2019)
Deneyin başladığı ilk geceden itibaren gardi-
yanlar kontrolü ele almaya çalışmışlar, hapishane-
de disiplini sağlamaya çalışmışlardır. Daha ikinci
günde tutuklular isyan çıkarmışlar ve bu isyan gar-
diyanlar tarafından güçlükle de olsa bastırılmıştır.
Gardiyanlar açısından böyle bir zafer gardiyanların
bir grup olarak kendine güvenmelerini sağlamış,
diğer yandan tutuklular üzerinde kurdukları psi-
kolojik baskı yöntemleri (örneğin “böl ve yönet”)
tutukluların psikolojik olarak dağılmasına yol aç-
mıştır. Deneyin altıncı gününe kadar geçen süreçte
gardiyanlar tutuklular üzerindeki psikolojik güç
üstünlüklerini keyfiliğe varacak şekilde kullanır
hâle gelmişler, tutuklular ise tamamen gardiyanla-
ra tabi olmuşlar ve sinmişlerdir. Pek çok tutukluda
psikolojik stres belirtileri ortaya çıkmış ve hatta bu
nedenden dolayı bir tutuklu deneyden çıkarılmış-
tır. Bu arada Zimbardo da dahil, tüm tutuklu ve
gardiyanlar bunun bir deney olduğunu neredeyse
unutma noktasına gelmişlerdir. Sonuçta iki hafta
olarak planlanan deney altıncı günde sona erdi-
rilmiştir. Zimbardo bu kararda iki faktörün etkili
olduğunu belirtmektedir. İlki hapishanenin her
yerine konan kameraların kayıtlarına baktıklarında
gece vardiyasındaki gardiyanların keyfi güç kullanı-
mını arttırdıkları gözlenmiştir. Diğeri ise herkesin
bunun bir deney olduğunu unuttuğu ve sürecin
akışına kendini kaptırdığı bir bağlamda dışarıdan
bir bakışın Zimbardo’yu gerçekliğe döndürmesidir.
Zimbardo’nun bir meslektaşı hapishaneyi ziyaret
edip çalışmanın nasıl gittiğini görmek istediğin-
de kamera kayıtlarında izlediklerinin etik olarak
kabul edilemez olduğu konusunda Zimbardo’yu
uyarmıştır. Gerçekten de Zimabardo’nun hapisha-
ne deneyi etik açıdan sorunlu ve çok tartışılmış bir
çalışmadır.
Zimbardo’nun deneyin sonuçlarına ilişkin en
çarpıcı yorumu şöyledir: Hiç kimse gardiyanla-
ra bir gardiyanın nasıl davranması gerektiğini,
tutuklulara da bir tutuklunun nasıl davranması
gerektiğini söylememiştir. Onlar kendi sosyal ya-
şamlarında bir gardiyan veya bir tutuklunun nasıl
davranması gerektiğine ilişkin sosyal rolleri per-
formansa dökmüşlerdir. Bir kez bulundukları role
girince, artık davranışlarına yön veren değer sis-
temi değişmiş, bu değer sistemi içinden dünyaya
bakmaya başlamışlardır.
Özetle, bu çalışmadaki bulguları, bireylerin
davranışlarının diğerleri tarafından direkt olarak
etkilemesinin bir sonucu olarak açıklamak pek akla
yakın değildir. Ortama ilişkin faktörlerin insanla-
rın davranışlarında benzerlikler yaratmasına rağ-
men bunların sosyal baskı sonucu ortaya çıktığını
söylemek zordur. Bu daha sonra itaat çalışmasında
karşımıza çıkacak olan “kötülüğün sıradanlığı” ol-
gusu ile de açıklanabilir. Kısaca insanlar kendi kişi-
lik özellikleri ya da yapıları dolayısıyla değil, içinde
bulundukları ortamın gerekleri uyarınca kötülük
49

yapabilirler. Bundan dolayı hiçbirimiz “ben bu gar-
diyanların yerinde olsaydım böyle davranmazdım”
diyebilecek durumda değiliz.
1 ranlık odaya alarak, denekten 5 metre uzakta olan
sıra sizde
Popüler kültürde, özellikle de sinemada do-
ğaüstü yetenekleri olan kahraman figürleri
yaratmanın sosyal etki ile ilişkisini tartışınız.
NORM OLUŞUMU VE ETKİSİ
Günlük yaşamımızda pek çok durumda, özel-
likle de ilk defa içine girdiğimiz sosyal ortamlarda
bir davranışı nasıl yapacağımıza karar verirken ya
da bu ortamlarda hangi davranış tarzının doğru ol-
duğunu anlamak için aynı ortamdaki başkalarının
ne yaptığına bakarız. Yeni bir işe girdiğinizi düşü-
nün. Her işyerinin formel çalışma kuralları vardır
(mesai saatleri, mola süreleri, fazla mesai, hastalık
izni, yıllık izin vb.) fakat en az bunlar kadar önem-
li olan informel kurallar vardır. O işyerine alışmak
demek hangi davranışların onay gördüğü ya da
görmediğine (patrona ve çalışma arkadaşlarına na-
sıl hitap edileceği, işe geç kalındığında ne yapılaca-
ğı, görevle ilgili bir aksaklık durumunda problemin
nasıl çözüleceği vb.) ilişkin belirli bir anlayış geliş-
tirmek anlamına gelir. Bu ortamda ilk başlarda pek
çok durumda ne düşüneceğimiz ya da nasıl hareket
edeceğimiz konusunda kendimizden emin olama-
yız. Davranışlarımızı yönlendirecek bir normumuz
yoktur. Zira bunun için elimizde yeterli miktarda
bilgi yoktur. İşte böyle belirsiz durumlarda diğer
insanların yaptıkları ve söyledikleri bizim için bir
bilgi kaynağı hâline gelir.
Belirsiz durumlarda başkalarının nasıl bilgi
kaynağı hâline geldiği Muzafer Sherif tarafından
gerçekleştirilen otokinetik etki deneylerinde göste-
rilmiştir.
Otokinetik Etki Deneyleri
Muzafer Sherif ’in otokinetik etki deneyleri ka-
ranlık oda deneyleri olarak da bilinir. Sherif otoki-
netik etki adı verilen olguyu fizikten alarak sosyal
psikoloji deneyine uyarıcı olarak taşımıştır. Ta-
mamen karanlık bir odada tek bir ışık kaynağına
baktığınızda onu sabit bir ışık kaynağı olarak değil,
hareket eden bir ışık çizgisi olarak algılarsınız. Bu
50
Sosyal Etki
kişiden kişiye değişen öznel yargıya bağlı bir olgu
değil, olgunun kendisinden kaynaklanan bir yanıl-
samadır. Bunun nedeni ışığı sabit olarak algılamaya
izin verecek bir referans noktasının olmamasıdır.
Sherif ilk sosyal etki deneyinde denekleri tek tek ka-
ışığa odaklanmalarını istemiştir. Karanlık odaya gi-
ren her denek hareket eden bir ışık görmüştür. Bu
ilk deneyde Sherif deneklerin ışığın ne kadar hare-
ket ettiğine ilişkin tahminlerini sormuştur. Her bir
deneğin ışığın hareketine yönelik defalarca tahmin-
de bulunmalarına izin verilmiş ancak karanlık oda-
dan çıkmadan ışığın hareketine yönelik son yargı-
larını vermeleri istenmiştir. Bu deneylerde denekler
değişken tahminlerden sonra sabit bir tahmini de-
ğere ulaşmışlardır ancak bu tahmini değer denek-
ler arasında farklılıklar göstermiştir. Kimisi ışığın
örneğin 4 cm hareket ettiğini ileri sürerken kimisi
de örneğin 20 cm hareket ettiğini ileri sürebilmiştir
(Aronson, Wilson ve Akert, 2012).
Kişiden kişiye değişiklik gösteren bu ortalama
tahmini değerler Sherif ’in norm kurmanın doğa-
sına ilişkin fikir geliştirmesine zemin hazırlamıştır.
Sherif ’e göre her bir denek ışığın hareketini yo-
rumlamak için örtük bir kural geliştirmiş ve ışığın
hareketine ilişkin verdikleri her yargıda bu kuralı
daha fazla tutarlılıkla uygulamışlardır (Brewer ve
Crano, 1994). Bu kural oluşturma sürecinin tama-
men bir illüzyona dair yapıldığının altı çizilmelidir.
Yani tüm bu tahminlerin hiçbirinin doğru olmadığı
açıktır. Diğer bir deyişle Sherif ’in deneklere sordu-
ğu sorunun doğru cevabı yoktur. Zira ışık sabittir.
Otokinetik etki tam da bu yüzden Sherif tarafından
deneysel uyarıcı olarak seçilmiş, belirsiz bir durum
yaratılmıştır (Aronson, Wilson ve Akert, 2012).
Bu ilk çalışmada kişiler arası etkileşim anlamın-
da bir sosyallikten söz edilemez. Ancak bu çalışma
daha sonra deneye sokulacak norm oluşumu ve sos-
yal etkiyi yorumlama zeminini hazırlamıştır. İkinci
çalışmada Sherif iki naif deneğe, birinin ardından
diğerine olmak üzere ışığın hareketine yönelik tah-
minlerini defalarca sorulmuştur. Yani bir deneysel
oturum sadece bir deneme değil, birbirinin ardınca
pek çok denemeden oluşmakta ve ışık hareketine
ilişkin çok sayıda tahmin yargısı elde edilmiştir. De-
neklerin cevap örüntüsü birinci deneydeki örüntüye
çok benzemekle birlikte bir açıdan çok farklılık gös-
termiştir: İki deneğin tahmini yargıları denemeler
boyunca birbirine yaklaşmıştır. İki denek bu deneye
çok değişken cevaplarla başlamalarına rağmen kısa
Sosyal Psikoloji I
sürede yargıları birbirine yaklaşmıştır. Sanki ışığın
hareket uzunluğuna ilişkin aralarından konuşul-
mayan bir anlaşmaya ulaşmış gibidirler. Denemeler
boyunca gerçekleştirdikleri etkileşimlerle cevaplara
ilişkin bir kuralı (normu) paylaşıyor görünmüşler-
dir. Deneyin sonuçlarını yorumlamaya geçmeden
önce bu aşamada deneklerin davranışına ilişkin şu
iki tahmin yapılabilir: Denekler ya 1. Diğerinin
tahminleriyle kendi bilgilerini en iyi tahmine ulaş-
mak için birleştirmişlerdir ya da 2. Hiç böyle bir
çabaya girmeden, yanındaki kişiyle çatışmaktan ka-
çınarak onun dediğine uyma göstermişlerdir. Bu iki
tür uymadan bu deneyde hangisinin gerçekleştiği
hakkında bu aşamada sadece spekülasyon yapabili-
riz. Bu yüzden Sherif üçüncü bir çalışma gerçekleş-
tirmiştir. Üçüncü çalışma iki aşamadan oluşmuştur.
İlk aşamasında ikinci çalışmadaki denek çiftleri tek-
rar bir araya gelmiş ve yine ışığın hareketine ilişkin
tahmini yargılarını vermişlerdir. Ve aynen ikinci
çalışmada olduğu gibi deneklerin yargıları birbirine
yaklaşmıştır. Ancak çalışma burada bitmemiş, bir-
kaç gün sonra denekler tekrar laboratuvara gelerek,
bu kez denek ikilileri karıştırılarak, yani herkes yeni
bir partnerle ışığın hareketine ilişkin soruyu cevap-
lamışlardır. Eğer denekler ilk 2. Çalışmada ve 3.
Çalışmanın ilk aşamasından bir norm öğrenmişler-
se bu normu bu ikinci aşamada kullanacaklardır. Bu
ikinci aşamada yeni eşleştirilen denekler, daha önce
oluşturdukları farklı yargılarla deneye geldikleri için
yargılarda anlaşmazlık yaşanacaktır. Bu durumda
ilk aşamadaki sonuçlardan bilgisel sosyal etkinin
sorumlu olduğu güvenle ileri sürülebilir. Oysa tam
tersine eğer bu ikinci aşamada yeni eşleştirilen de-
neklerin tahminleri birbirine yaklaşırsa, bu durum-
da ilk aşamadan deneklerin partnerlerinden çok
farklı tahmin yaparak bir risk almak istemedikleri
sonucu çıkarılabilir. 3. Çalışmanın ikinci aşaması-
nın sonuçları bilgisel sosyal etki yorumunu destek-
lemiştir. Birinci aşamanın tersine ikinci aşamada
ışığın hareketine ilişkin tahmini yargılar birbirine
yaklaşmamış, elde edilen cevap örüntüsü ikinci aşa-
madan farklılaşmıştır.
2 lerindeki diğer sonuçların karşılaştırılmasında bir
sıra sizde
Belirsiz bir durum örneği olarak acil du-
rumlarda başkalarına uyma göstermek
bilgilendirici midir? Tartışınız.
KONFORMİTE
Asch Sherif ’in otokinetik etki deneyine daya-
narak, insanların kendileri için doğru ve uygun
davranışı belirleme konusunda sıkıntı yaşadıkla-
rında başkalarını referans alarak norm oluşturma-
larını ve bu norma uymalarının gayet akla yatkın
olduğunu ileri sürmüştür. Benzer mantıkla Asch,
insanların kendileri için doğru ve uygun davranı-
şı bildiklerinde ve bu konuda kendilerinden emin
olduklarında, başkalarının davranışlarının etkisiz
olacağını öngörmüştür. Bu öngörüyü test etmek
için bir deneysel durum yaratmıştır. 1950’lerin
ilk yarısında Asch’ın “çizgiler deneyi” adı verilen
bu deney serisi klasik konformite deneyleri olarak
bilinir. Bu laboratuvar deneylerinde Asch basit bir
algısal uyarıcı kullanmıştır: Birinin üzerinde tek bir
X çizgisinin bulunduğu bir kart ve üzerinde A, B,
C çizgilerinin bulunduğu başka bir kart. A, B, C
çizgilerinden sadece biri, C çizgisi, diğer karttaki
X çizgisiyle çok açık bir biçimde eşit uzunluktadır
(Tablo 3.1’e bakınız).
Tablo 3.1 Asch’ın Çizgiler Deneyi
X A B C
Deneklerden tüm deney serisinde yapmaları
istenen görev çok basittir: X çizgisinin A, B, C çiz-
gilerinden hangisine eşit olduğu sorusunu cevap-
lamak. Fark ettiğiniz üzere bu soru entelektüel ve
algısal açıdan son derece kolay bir sorudur ve özel-
likle böyle hazırlanmıştır. Deneklere tek tek birey-
ler olarak bu soru sorulduğunda, verdikleri toplam
cevapların %98’i doğrudur. Bu oran Asch’ın deney-
referans noktası teşkil eder. Bu oranın elde edildiği
koşula kontrol koşulu, yani deneysel olarak hiçbir
manipülasyonun yapılmadığı koşul denir. Asch’in
deneylerinde katılımcılar genellikle çizgi uzunluğu
konusunda toplam 12 yargı (12 kez cevap) ver-
51

mişlerdir. Kontrol koşulu hariç diğer tüm deney
serisinde katılımcılar cevaplarını bir grup içinde
vermişlerdir. Gruplar 7 ya da 9 kişiden oluşmak-
tadır. Hemen belirtmek gerekir ki gruplarda sade-
ce bir kişi naif (gerçek) denek, geri kalan denekler
denek rolü yapan sahte deneklerdir. Ancak gerçek
denek, gruptaki diğerlerinin sahta denek olduğu-
nu bilmez. Deney serisinin standart versiyonunda
katılımcılar Asch’in çizgi uzunluğu sorusuna sözlü
olarak, sırayla cevap verir ve böylece gruptaki diğer
herkes bu cevabı duymuş olur. Gerçek denek so-
ruyu her zaman ya sonuncu ya da sonuncudan bir
önceki pozisyonda cevaplar. Yani kendinden önce
grubun geri kalanının tümünün ya da çoğunluğu-
nun cevaplarını duymuş olur. Daha önceden ayar-
lanmış oturumlarda sahte denekler daha önce ka-
rarlaştırıldığı üzere yanlış cevaplardan birini seçer.
12 denemenin 6’sını yanlış cevaplar oluşturmuştur.
Bu deneylerde Asch’in amacı yanlış cevap ve-
ren çoğunluğun gerçek denekler üzerinde etkisi-
nin olup olmadığını görmektir. Doğru cevap çok
ortada ve açık olduğu için Asch gerçek deneklerin
çoğunluktan etkilenmeyecekleri beklentisindeydi.
Deney sonuçları Asch’ın beklentisini karşılamadı.
Deneye katılan naif denekler arasında büyük bi-
reysel farklılıklar görülmüştür. Deneklerin %25’i
tüm denemelerde gruba uyma göstermemiş, %5’i
tüm denemelerde gruba, yani çoğunluğa uyma
göstermiş, %50’si ise 6 ve daha fazla denemeden
sonra grubun (çoğunluğun) yanlış cevabına uyma
göstermiştir. Bu standart deney koşulunda elde
edilen ortalama uyma oranı %33’tür (Hogg ve Va-
ughan, 2011).
Deneyden sonra Asch deneklere neden yanlış
cevap veren çoğunluğa uyduklarını sorduğunda,
genellikle çoğunluğun cevapları ile kendi doğru ol-
duğunu düşündükleri cevaplar uyuşmadığında bir
belirsizlik duygusu yaşadıklarını ve bu duygunun
da herkesin içinde farklı ya da yalnız olma ve grup
tarafından onaylanmama korkusuna dönüştüğünü
belirtmişlerdir. Deneklerin çok az bir kısmı çizgiyi
çoğunluğun gördüğü gibi gördüğünü belirtirken,
diğerleri farklı gördüklerini söylemişlerdir. Çoğun-
luğa uyma göstermeyen denekler ise çoğunluktan
etkilendiklerini ama doğru bildiklerini inançla
söylediklerini ve deneyde kendilerine verilen görev
(doğru cevap vermek) doğrultusunda davrandıkla-
rını ifade etmişlerdir. Buradan çıkarılması gereken
önemli bir sonuç içinde olduğumuz durum çok
belirgin olduğunda ve kendimizden emin olduğu-
52
Sosyal Etki
muzda bile grup ya da çoğunluk baskısının doğ-
ru olduğuna inandığımız gibi davranmaktan bizi
alıkoyduğudur. Grup tarafından dışlanmak, alay
edilmek ya da onaylanmamak grup ya da çoğunluk
baskısının çok önemli psikolojik sonuçlarıdır. Ger-
çekten de Asch’in bu standart deneyinde elde edilen
uyma oranına grup/çoğunluk baskısı mı yol açmış-
tır? Asch bunu test etmek için 16 naif deneğin ve
sadece bir sahte deneğin yer aldığı bir deneysel ko-
şul oluşturmuştur. Naif denekler çizgi uzunluğuna
dair soruya doğru cevap verirken, sahte denek her
denemede yanlış cevap vermiştir. Naif denekler sah-
te deneğin hâline gülmüş ve onunla alay etmişler-
dir. Bu da gerçekten grup baskısının var olduğunu
göstermektedir. Diğer yandan grup ya da çoğunlu-
ğun davranışı kişi için öznel bir baskı oluşturmadığı
durumda kişinin çoğunluğa uyma kaygısı taşıması
beklenmez. Asch bu fikri test etmek için sahte de-
neklerin cevaplarını sözlü olarak ama gerçek denek-
lerin bir kağıda yazılı olarak verdikleri bir deneysel
koşul oluşturmuştur. Bu koşulda uyma davranışı
%12.5’a düşmüştür. Benzer bir biçimde sorunun
belirgin ve nesnel bir cevabının olduğu ve grubun
üyelerinin cevaplarını gizli bir biçimde verdiği du-
rumda, yanlış cevap veren çoğunluğa uymak için de
bir neden yoktur (Hogg ve Vaughan, 2011).
Konformiteyi Etkileyen Faktörler
Konformiteyi etkileyen faktörler durumsal ve
kişisel faktörler olarak ikiye ayrılabilir. Durumsal
faktörler grubun büyüklüğü ve grupta söz birliğinin
etkisidir. Ayrıca kültürler arası farklılıklar ve top-
lumsal cinsiyet farklılıkları da buna dâhil edilebilir.
Kişisel faktörler içinde benlik-farkındalığı, benlik-
sunumu ve kişisel kontrol ihtiyacı sayılabilir.
Grubun Büyüklüğü
Grup ne kadar büyükse konformite de o kadar
artar mı? Asch sahte denek sayısını birden on beşe
kadar arttırınca konformitenin de arttığını bul-
muştur ama sadece bir noktaya kadar. Konformite
en yüksek düzeyine sahte denek sayısı 3 ve 4 oldu-
ğunda ulaşmıştır, bundan sonraki artış konformite
düzeyinde bir değişiklik yapmamıştır. Yani sahte
denek sayısının 15 olması, 3 olduğu durumdan
daha fazla bir konformiteye yol açmamıştır. Diğer
araştırmalar grup büyüklüğünün verilmesi gereken
sosyal yargının kolay olduğu durumlarda önemli
olduğunu, ama belirsiz durumlarda görece önemsiz
olduğunu göstermiştir (Franzoi, 2003).
Sosyal Psikoloji I
Grupta Söz Birliği
Hatırlayacağınız üzere Asch’ın standart dene-
yinde %33’lük konformite oranı, aynı yanlış ce-
vapta söz birliği etmiş bir çoğunluk etkisiyle elde
edilmişti. Peki çoğunlukta söz birliği bozulsa ço-
ğunluktan bir kişi doğru cevabı verse konformite
düzeyi üzerinde nasıl bir etkisi olurdu? Asch’ın tam
da böyle oluşturduğu bir deneysel koşulda konfor-
mite düzeyi çok ciddi bir düzeyde azalmış, %33’ten
%5.5’e inmiştir. Çoğunluğun söz birliğinin bozul-
duğu bu durumda gerçek denek de çoğunluğa karşı
çıkılabileceğini görmüş ve çoğunluğa rağmen baş-
ka bir cevap verilme olasılığının meşru olduğunu
görmüştür. Konformitedeki bu ciddi düşüşten söz
birliğini bozan kişinin doğru cevabı vererek gerçek
deneği desteklemesi sorumludur. Ancak söz birli-
ğinin sadece destek yoluyla bozulduğunu düşün-
mek yanıltıcıdır. Yukarıdaki tabloda olduğu gibi X
çizgisi C’ye eşit olsun. Yani sorunun doğru cevabı
C’dir. Gerçek denekten önce cevap veren çoğunluk
bir kişi hariç aynı yanlış cevabı vermiştir, çoğun-
luğun burada B dediğini varsayalım. Peki gerçek
denek dışındaki bir denek de doğru cevabı değil
de çoğunluktan başka ama hâlâ yanlış bir cevap ve-
rirse buradaki örneğimizde B değil de A derse ne
olur? Yukarıda çoğunluğun söz birliğinin doğru
cevapla bozulması durumunda olduğu gibi konfor-
mite düzeyi düşer mi? Bunu test eden bir deney
bu durumda da konformite düzeyinin aynı oranda
düştüğünü göstermiştir. Hatta böyle bir deneyin
başka bir versiyonunda kalın camlı bir gözlük tak-
tığı için görme zorluğu olduğu tahmin edilen bir
deneğin (gerçekte sahte denek) çoğunluktan farklı
bir yanlış cevap vermesi bile konformite düzeyini
düşürmüştür. O hâlde konformitenin azalması için
sadece söz birliğinin doğru cevapla değil ama her
durumda bozulmasının önemli olduğu sonucuna
varılabilir. Diğer bir deyişle, çoğunluğa direnme-
nin çoğunluğa uymayan başka birinin (o başka biri
gerçek denekle aynı fikirde olmayabilir) varlığıyla
mümkün olduğu açıktır. Özetle, Asch’ın deneyi,
insanların grup baskısı hissederek doğru cevabı
bildiği hâlde çoğunluğun yanlış cevabına uyduğu-
nu göstermiştir. Ancak uyma madalyonun bir yü-
züdür. Madalyonun diğer yüzü ise uymama, yani
çoğunluğa direnmedir. Çoğunluğun söz birliğinin
bozulmasına ilişkin deneyler çoğunluğa direnme-
nin mümkün olduğunu göstermektedir.
Kültürler Arası Farklılıklar
Kişinin hangi kültürel ard alandan geldiği o
kişinin sosyal etkiye nasıl bir tepki verebileceğine
dair bir ipucu verir mi? Sosyal Psikoloji II kitabının
7. Ünitesinde, “Kültür ve Psikoloji” başlığı altında
çok genel olarak toplumların bireyci ve topluluk-
çu kültürler olarak betimlenebileceği belirtilmiştir.
Yine çok kaba bir biçimde bireyci kültürlerde in-
sanların kişisel çıkarlarını grup çıkarlarının önüne
koyduğu, bunun tersine toplulukçu kültürlerde in-
sanların düşünce ve davranışlarına rehberlik eden
ilkenin kişisel çıkarlar değil, grup ya da topluluk
çıkarları olduğu söylenebilir. Kültürler arası psiko-
loji araştırmacılarına göre toplulukçu kültürlerdeki
insanlar bireyci kültürlerdekine oranla grup tara-
fından onaylanmaya ve bu gerçekleşmediği zaman
utanç duymaya daha eğilimlidirler. Diğer yandan
bireyci kültürlerdeki insanlar için ise önemli olan
grup ya da topluluktan özerk olabilmek ve kendini
biricik hissedebilmektir. Bu yönelim farklılığından
dolayı toplulukçu kültürlerdeki insanlar bireyci
kültürlere göre kendi gruplarına uymaya daha fazla
eğilimlidir. Ancak bu kültürlerde gruba gösterilen
uyma bir zayıflık göstergesi olarak görülmez. Böyle
bir bakış açısı bireyci kültüre aittir. Oysa topluluk-
çu kültürde bireylerin kendi gruplarına konformite
göstermeleri, onlar açısından benlik-kontrolünü,
olgunluğu ve esnek olabilmeyi gösterir.
Kültürel farklılıklar araştırmaları toplulukçu
kültürlerde konformitenin daha fazla olduğunu
düşündürse de bu, bu kültürlerdeki insanların her
gruba uyma göstereceği anlamına gelmez. Bunu
açıklayabilmek için önce içgrup ve dışgrup ayrımı
yapmak gereklidir. İçgrup kişinin kendini ait his-
settiği/ait olduğu, dışgrup ise kişinin ait hissetme-
diği/ait olmadığı gruptur. Konformite açısından
kültürler arası farklılıklara bu ayrım ışığında bakıl-
dığında, çalışmalar toplulukçu yönelimli kültür-
lerde insanların içgrup normlarının geçerliliğine
inandıklarını ve uyma gösterdiklerini, dışgruplara
ise güvenmediklerini ve uyma göstermediklerini
ortaya koymuştur. Tersinden söylersek topluluk-
çu toplumlarda gruba uymama söz konusu oldu-
ğunda, uyma gösterilmeyen içgrup değil, dışgrup
normlarıdır. Dolayısıyla toplulukçu kültürde gruba
uyma ve uymama grubun kim olduğuna bağlıdır.
Kültürler arası farkı yaratan, toplulukçu kültürler-
deki kişilerin içgruba uyma gösteriyor olmalarıdır.
Peki içgrup ve dışgrup ayrımı bireyci kültürlerde
de yapılabildiğine göre, bireyci kültürlerdeki insan-
53

ların içgruplarına uyma gösterdiklerini söyleyebilir
miyiz? Franzoi (20013) bireyci kültürlerde de in-
sanların içgrup normlarına dışgrup normlarından
daha fazla güvenme eğiliminde olduklarını, ama bu
insanların kendi çıkarlarına ters düştüğünde içg-
ruplarını sorgulayabildiklerini ya da grup normla-
rına bağlılık onları sıradanlaştırdığında buna karşı
çıktıklarını ifade etmektedir.
Toplumsal Cinsiyet Farklılıkları
Uzun yıllar kadınların sosyal etkiye erkekler-
den daha fazla açık olduğu kabul edilmiştir. Sosyal
etkiye ilişkin erken literatür bu tür genellemelerle
doludur. Ancak toplumsal cinsiyetle ilgili bu genel-
lemeye yakından bakıldığında aslında bu deneysel
çalışmaların erkeklerin lehine olacak bir şekilde dü-
zenlendiği açığa çıkmıştır. Deneylerde katılımcıla-
ra erkeklerin kadınlardan üstün olduğu düşünülen
görevler verilmiş ve doğal olarak kadınlar erkeklere
uyma göstermiştir. Peki cinsiyetle ilişkisiz ya da ka-
dınların daha iyi olduğu bir deneysel görevde nasıl
bir sonuç alınırdı? Yine toplumsal cinsiyet farklı-
lığı ortaya çıkar mıydı? Brewer ve Crano (1994)
toplumsal cinsiyetle ilişkisiz bir deneysel görev söz
konusu olduğunda toplumsal cinsiyet farkının or-
tadan kalktığını, kadınların iyi olduğu bir deneysel
görevde ise erkeklerin konformite oranının kadın-
lardan fazla olduğunu belirtmektedir.
Kişisel Faktörler
Konformite açısından araştırılan kişisel faktör-
ler benlik-farkındalığı, benlik-sunumu ve kişisel
kontrol ihtiyacıdır. Benlik-farkındalığı özel ve ka-
musal benlik-farkındalığı olarak ikiye ayrılabilir.
Özel benlik- farkındalığı kişinin davranışlarını
kendi kişisel standartları, kamusal benlik-farkın-
dalığı ise kişinin davranışlarını sosyal standartlar
doğrultusunda ayarlamasıdır. Dolayısıyla yüksek
özel benlik-farkındalığı konformite düzeyini azal-
tır, yüksek kamusal benlik-farkındalığı konformite
düzeyini arttırır.
Aslında başka insanların gözündeki izlenimimiz
önemli olduğundan dolayı ortaya çıksa da konfor-
mite birçok kültürde pek istenmeyen bir durum-
dur. Örneğin Amerikan üniversite öğrencilerinin
gruba konformite göstermeyen insanları daha zeki
olarak algıladıkları bulunmuştur. Konformitenin
olma olasılığı kişinin konformite göstereceği grup
ya da kişilerle yalnız olduğunda ve konformite gös-
54
Sosyal Etki
termenin zekice ve açık fikirlilik olarak algılandığı
durumlarda artmaktadır. Ama muhtemelen bu bul-
gular daha çok bireyci Batı toplumlarında geçerlidir.
İnsanlar bazen eylemlerinin kendi kontrollerin-
de olduğunu hissetmek için sosyal etkiye direnirler.
Psikolojik tepki teorisi de insanların davranışsal öz-
gürlüğe sahip olduklarına inandıklarını ve bu öz-
gürlük hissini sınırlayan girişimlere direndiklerini
ileri sürmektedir. Örneğin ebeveynleri tarafından
akşam en geç saat 21.00’de eve girme kuralı konu-
lan bir ergen için 21.00’dan sonra eve gelmek daha
arzu edilen bir davranış olacaktır. Ancak insanların
sosyal baskıya kişisel kontrol isteği nedeniyle diren-
meleri onların bağımsız davrandıklarını göstermez.
İki tür konformite dışı davranış vardır: bağımsızlık
ve konformite-karşıtı davranış. Bağımsızlıktan kas-
tedilen kişinin sosyal etkiye direnmesinin sadece
kendisinin o davranışı gerçekten yapmak istemesi-
dir. Oysa konformite-karşıtlığı sosyal baskıya di-
renerek, sosyal baskının “yapma” dediği davranışı
yapmak ya da “yap” dediği davranışı yapmamaktır.
Burada sosyal baskıya uyma olmasa bile sosyal bas-
kının kaynağı hâlâ o kişi için bir referans noktasıdır
(Franzoi, 2003).
Konformite Karşıtlığı
Tüm sosyal bağlamlarda genellikle psi-
kolojik tepkisellikten dolayı sosyal etkiye
karşı çıkmaktır.
3
sıra sizde
Konformiteyi gündelik hayattan örnek-
lerle tartışınız.
İTAAT
İtaat konformiteden farklı bir sosyal etki türü-
dür. Konformitenin gerçekleşmesi hiyerarşik bir
ilişkiyi zorunlu kılmaz. Aynı yaş ve statü grubun-
dan insanlar arasında konformite görülebilir. Oysa
itaat tanımı gereği hiyerarşik bir ilişkiyi, yani asi-
metrik bir güç ilişkisini zorunlu kılar: Bir emreden
vardır, bir de emri yerine getiren. Konformitede
hem sosyal etkinin kaynağı hem de sosyal etkiye
maruz kalan aynı davranışı sergilerken, itaatte bu
Sosyal Psikoloji I
yönden de bir asimetri vardır: Emri yerine getiren
bir davranış sergiler ama emri veren o davranışı
yapmaz. Bunlarla bağlantılı olarak konformitede
güç kullanımı daha gizli ve dolaylıdır, oysa itaat söz
konusu olduğunda güç kullanımı açık ve direkt bir
biçimde gerçekleşir.
Asch’ın çizgiler deneyi daha sonra bazıları ta-
rafından önemsiz bir deneysel görev konusunda
uymayı araştırdığı için eleştirilmiştir. Yale Üniver-
sitesi Psikoloji Profesörü Stanley Milgram da bu
eleştirmenlerden biriydi. Ancak Milgram’ı itaat
araştırmasına iten asıl önemli neden itaatin yıkıcı
sonuçları, diğer bir deyişle sosyal etkinin toplumsal
sonuçlarıdır. Bu açıdan Milgram’ın çalışması Han-
nah Arendt’in “Eichmann Kudüs’te” adlı kitabın-
da betimlediği “kötülüğün sıradanlığı” olgusunun
sosyal psikolojik deneye sokulmuş hâli olarak gö-
rülebilir. Yahudi soykırımının nedenlerini anlama-
ya çalışan bir filozof olarak Hannah Arendt, Nazi
rejiminin nasıl olup da 6 milyon Avrupalı Yahudiyi
öldürülmesini sağlayabildiğini sormuştur. Nazi Su-
bayı Eichmann’ı Kudüsteki yargılaması sırasında
izleyen Arendt soykırımda yer alan insanların ne
bir cani ne de psikopat olduğunu ileri sürmüştür,
tersine bu insanlar sosyal baskıya boyun eğen sı-
radan vatandaşlardı. Eichmann mahkemedeki sa-
vunmasında Yahudilerden nefret etmediğini ama
sadece kendisine verilen görevi yerine getirdiğini
iddia etmiştir. Yerine getirmesi gereken görev insan
öldürmek bile olsa, görevin içeriğini hiç sorgula-
madan görevi yerine getirmek zorunda olduğunu
düşünen Eichmann’ın durumu akla itaatin nerede
bitip kişisel sorumluluğun nerede başladığını so-
rusunu getirmektedir. Felsefi ve hukuki olarak da
tartışılabilecek bu soruya, Milgram itaat deneyiyle
sosyal psikolojik bir cevap vermiştir.
Milgram’ın İtaat Deneyi
Milgram’ın itaat deneyi için yerel gazetede ce-
zanın öğrenme üzerindeki etkisinin araştırılacağı
bir deneyde yer almak üzere gönüllüler arandığı
ilanı verilmiş ve bu ilan için başvuran adaylardan
çeşitli mesleklerden (işçi, işadamı vb.) 20 ile 50 yaş
arasında 40 kişi denek olarak seçilmiştir. Deneyin
amacı gereği deneyde deneklerin iki rolden birine
atanması söz konusudur: öğretmen ve öğrenci. Öğ-
renci rolündeki deneye verilen görev deney önce-
sinde kendisine verilen kelime çiftlerini ezberleme-
si ve deney sırasında bu listede yer alan kelimeleri
hatırlamasıdır. Diğer yandan öğretmen rolündeki
deneğin görevi deneyde kelime çiftlerinden ilkini
söyleyip ikinci kelimenin ne olduğunu öğrenci de-
neğe sormasıdır. Deneyin görünürdeki amacı ceza-
nın öğrenme üzerinde etkili olup olmadığını gös-
termek olduğu için, öğretmen rolündeki denekten
yanlış cevap verdiğinde öğrenci rolündeki deneğe
ceza vermesi beklenmektedir. Ceza, elektrik şoku-
dur. Öğretmen deneğin önünde bulunan şok ver-
me panelinde elektrik şokunun gücünü gösteren
çok sayıda düğme vardır. İlk düğme en hafif şok
olup 15 volttur ve düğmeler 15 volt artarak 450
volta kadar, yani öldürücü şoka kadar sıralanmış-
tır. Öğretmen deneğin her yanlış cevapta 15 volt
arttırarak şoku vermesi gereklidir. Standart deney
koşulunda öğrenci denek öğretmen deneğin yanın-
daki odada sandalyeye bağlanıp elektrik şokunu
alabilmesi için kollarına elektrotlar yerleştirilmiştir.
Bu standart deneysel koşulda öğretmen denek öğ-
renci deneğin sesini duyabilir ama kendisini göre-
mez. Deney başlamadan önce denekler öğretmen
ve öğrenci rolüne atanır. Bu atama denekler teker
teker araştırmacının odasına gidip bir torbadan
kura çekmesiyle gerçekleşir.
Deney öğretmen deneğin öğrenci deneğe liste-
den kelime çiftlerinden birini söyleyip diğerini öğ-
renci deneğe sormasıyla başlar. İlk birkaç soruda her
şey yolunda gider, çünkü öğrenci denek doğru cevap
verir. Ancak daha sonra öğrenci denek hata yapma-
ya başlar. Öğretmen denek ilk hatadan itibaren 15
volt arttırarak şok vermeye başlar. Öğrenci denek
hata yaptıkça aldığı elektrik şokuna çeşitli aşamalar-
da farklı acı tepkileri vermiştir. 75 voltta sadece bir
“ah” tepkisi verirken, daha sonra bu tepkilerin şid-
deti giderek artmış, örneğin “çıkarın beni buradan,
dayanamıyorum!” ve hatta daha önceden hafif bir
kalp problemi olduğu bilindiği için “Çıkarın beni
buradan. Kalbim sıkışıyor.” gibi tepkiler vermiş-
tir. Tüm bunlar olurken öğretmen deneklerin bu
acı tepkilerinden hiç etkilenmedikleri söylenemez.
Tam tersine şok düzeyi arttıkça stres belirtilerinin
de giderek daha fazla gösteren öğretmen denekler,
her bir tepkiden sonra yanlarında beyaz bir labora-
tuvar önlüğü ile ciddi bir biçimde duran Profesör
Milgram’a dönüp ne yapmaları gerektiğini sormuş-
lardır. Deneysel standardizasyonu sağlamak için öğ-
retmen deneklerin hepsine otorite tarafından belirli
türde cevaplar sırayla verilmiştir. Bunlar “Lütfen de-
vam edin” ve “Deneyin başarılı olması için devam
etmeniz gerekiyor” türünden cevaplardır.
55

Peki bu deneyin sonucuna dair sizin tahmininiz
nedir? Kaç kişi öğrenci deneğin çektiği acıya rağ-
men 450 volta çıkmıştır? Bu soru Yale üniversitesi
psikoloji bölümü öğrencilerine sorulmuş ve %1 ce-
vabı alınmıştır. Aynı soru orta sınıf yetişkinlere ve
bir grup psikiyatriste sorulduğunda da benzer ce-
vaplar alınmıştır. Bu noktada 2. Dünya Savaşı’ndan
önce 6 milyon Yahudinin katledileceği söylense
kimsenin inanmayacağını ama sonuçta bu soykırı-
mın gerçekleştiğini hatırlatmak gereklidir. Deneyin
bu standart koşulunda itaat oranı (yani 450 volta
kadar elektrik şoku verme oranı) % 65’tir. 40 öğret-
men denekten 26’sı deneyciye (Milgram’a) itaat et-
miş ve öğretmen deneklerin hiçbiri şok vermeyi 300
volttan önce durdurmamıştır. Bu sonuçların şaşırtı-
cı derecede yüksek olduğu açıktır. Deneyi okudu-
ğunuz süre boyunca bilim uğruna da olsa “böyle bir
deney nasıl yapılabilir, insanların acı çekmelerine
nasıl izin verilebilir” sorularını sormuş olmalısı-
nız ve bunu sormakta da haklısınız. Ancak hemen
belirtmek gerekir ki gerçekte bu deneyde kimseye
elektrik şoku verilmemiştir. Kura çekerek öğretmen
rolüne atanan gerçek deneklerin hiçbiri o torbadan
öğrenci kartını çekemezdi. Çünkü zaten torbada sa-
dece öğretmen yazılı kartlar vardı. Öğrenci denek
daha önceden nasıl tepki vereceği belirlenmiş sahte
denekti. Sonuçta deneye gönüllü olarak katılan 40
kişinin hepsi öğretmen rolündeydi.
Bu deney sonucu nasıl açıklanabilir? Öğretmen
denekler başka bir insana acı çektirmeyi reddedip
deneyden ayrılmak yerine neden otoriteye itaat et-
mişlerdir? Öğretmen deneklerin sadist olduklarını
söyleyebilecek tek bir bulgu yoktur. Tersine öğ-
retmen deneklerin tümü şok verirken son derece
belirgin stres belirtileri göstermişlerdir. Otoriteye
karşı çıkamamak, otoriteyi üzecek ya da kızdıracak
bir tepkiye yol açmamak için otoritenin devam et-
meleri yönündeki baskıya “hayır” diyememişlerdir.
Deneyin başında uzmana yani meşru otoriteye ita-
at etmek akla yakınken (sonuçta ne yaptığını bilen
ve kendi alanında saygın bir profesörün deneyinde
bulunuyorlardı) deney ilerledikçe “otoriteye itaat
et” normuna uymak hiç de makul görünmüyordu
ama yolun yarısında fikir değiştiremedikleri düşü-
nülebilir. Eğer baştan deneklere öldürücü şok ver-
meleri gerekebileceği söylenseydi belki çoğu bunu
reddedebilirdi ama bunun tersine deneyde “insan-
lara zarar verme” normu yavaş yavaş ihlal edilmişti.
Ayrıca öğretmen denek aynı anda birden çok işle
uğraştığı (kelimeyi sormak, yanıtı kaydetmek ve
56
Sosyal Etki
doğruluğunu kontrol etmek, sıradaki kelime çiftini
kontrol etmek vb.) ve azalmayan bir tempoyla bun-
ları yaptığı için durup ne yapıyor olduğunu düşün-
me olanağı yoktu. Milgram, deneye bir dinlenme
arası verseydi belki de büyük çoğunluğu yaptıkla-
rının üstüne düşünme fırsatı bulacaklar ve uyma
gösterecekleri normu değiştireceklerdi. Bütün bu
açıklamalar bir yana, bu deneylerdeki itaat oranı-
nın yüksekliğini açıklayan en rahatsız edici faktör
Milgram’ın “kişisel sorumluluğun yitirilmesi” ola-
rak ifade ettiği faktördür. Eğer denekler yaptıkları
davranışın sonucundan otoritenin sorumlu olaca-
ğını düşünüyorlar ve kendilerinin tek görevinin
“otoritenin dediklerine yerine getirmekten” ibaret
olarak görüyorlarsa, ki Milgram böyle olduğuna
inanıyordu, o zaman Nazi subayı Eichmann’ın
yaptıklarını (Yahudileri gaz odasına göndermek)
herkes yapabilir (Aronson, Wilson ve Akert, 2012).
Milgram’ın burada detaylarıyla anlatılan dene-
yi, itaat deneylerinde standardı oluşturan koşuldur.
Bununla birlikte, Milgram her bir deneysel koşulda
farklı bir değişkeni test eden toplam 18 deney ger-
çekleştirmiştir. Bu deneylerin biri hariç hepsinde
denekler aynıdır. O tek deneyde de erkek denekler
yerine kadın denekler deneye katılmış ve erkeklerin
olduğu koşuldakiyle neredeyse aynı olan itaat oranı
elde edilmiştir. Milgram’ın deneysel paradigması
daha sonra pek çok farklı ülkede tekrarlanmıştır.
Bunlar içinde İtalya, Almanya, Avustralya, Hollan-
da, Avusturya, Ürdün ve İspanya bulunmaktadır.
İtaat oranları İspanya ve Hollanda’da % 90, İtalya,
Almanya ve Avusturya’da % 80, Avustralyalı erkek-
lerde % 40 ve Avustralyalı kadınlarda % 16 bulun-
muştur (Hogg ve Vaughan, 2011).
Bu deneylerle ilgili dikkat çekilmesi gereken
başka çok önemli bir nokta deneydeki etik ihlaller-
dir. Bu deneyler, sonuçları kadar ve hatta sonuçla-
rından çok etik açıdan tartışılmıştır. Öğretmen de-
neklere, öğrenci denekler elektrik şoku almadıkları
hâlde aldıkları düşündürtülmüş ve üstelik yaşadık-
ları acıya kendilerinin yol açtıklarını düşünmeleri-
ne izin verilmiştir. Gerçekte elektrik şoku verilme-
miş olsa bile öğretmen deneklerin deney boyunca
yaşadıkları stres ve bu stresin kendilerinde yarattığı
psikolojik tahribat gerçektir. Bu deneydeki etik so-
runlar şu üç soru üzerinden tartışılmıştır (Hogg ve
Vaughan, 2011: 278):
Araştırma, katılımcılara böyle bir stres yaşata-
cak denli önemli midir? Ya da hangi araştırma ya-
şatılan böyle bir stresi haklı çıkarır?
Sosyal Psikoloji I
Katılımcılar herhangi bir aşamasında deneyi
bırakabileceğini biliyorlar mıydı? Milgram deney-
lerinde katılımcılara deneyden istedikleri zaman
ayrılmakta özgür oldukları açıkça söylenmemiştir.
Katılımcı deneye başlamadan önce deneye ka-
tılmaya özgür bir biçimde rıza göstermiş midir?
Milgram deneylerinde öğretmen denekler deneye
gönüllü olarak katılmışlardır ama deneyin gerçek
amacı gizlenmiş olduğu için bu amaca ilişkin rıza-
ları alınmamıştır.
İtaati Etkileyen Faktörler
Milgram, deney sonuçlarını yorumlarken bazı
koşullarda itaat düzeyinin yüksekliğinden çok itaat
düzeyinin farklı koşullar altında değiştiğine vurgu
yapmıştır. Yani itaat düzeyinin bazı koşularda çok
yüksek olması bu deneylerin sonucuna ilişkin san-
sasyonel bir etki yaratmış olabilir ama daha önem-
lisi itaatin koşullara bağlı olarak ciddi düzeylerde
değişen dinamik doğasıdır. Bu bölümde Milgram
deneylerinde itaat koşullarını etkileyen dört faktör
ele alınmıştır.
Kurbanla Öğretmen Denek
Arasındaki Fiziksel Mesafe
Milgram, öğretmen denekle öğrenci denek
arasındaki fiziksel/mekânsal uzaklığı dört farklı
uzaklıkta manipüle etmiştir. En uzak koşulda öğ-
renci denek ayrı bir odaya oturtularak sandalyeye
bağlanır. Bu koşulda interkom (ses sistemi yoktur).
Dolayısıyla öğretmen denek öğrenci deneği göre-
mez ve duyamaz. Öğretmen denek sadece 300 volt
elektrik şoku verdiğinde duvara vurulduğunu duyar
ve bundan sonra öğrenci denekten sorularına cevap
alamaz. Kurbanın acısına tanık olunmadığı, empati
ipuçlarının tamamen kaldırıldığı bu durumda itaat
oranı (öğretmen deneğin otoriteye karşı çıkamayıp
450 volta kadar çıkma oranı) % 65’in üzerindedir.
Yukarıda detaylarıyla anlatılan koşulda, yani öğret-
men deneğin öğrenci deneği görmediği ama duy-
duğu koşulda itaat oranı % 65’tir. Üçüncü koşulda
öğretmen denek ile öğrenci denek aynı odadadır.
Yüzünü görmez ama kurbanın acısına tanık olur.
Dolayısıyla bu koşulda empati ipuçları artmıştır.
Bu koşulda itaat oranı % 40’a düşmüştür. Dördün-
cü koşulda öğretmen denek öğrenci denek ile aynı
odadadır. Ama bu kez öğrenci deneğin elektrik
şokunu alması için öğretmen deneğin onun elini
elektrota bastırması gereklidir. Fiziksel temas artık
yakınlığın en uç hâlidir. Bu durumda itaat oranı %
30’a düşer. Acıya bu kadar yakından tanık olunan
bir durumda gene de yüksek bir orandır bu.
Öğretmen Denekle Otorite Arasındaki
Fiziksel Mesafe
Milgram öğretmen denek ile otorite figürü ara-
sındaki fiziksel yakınlığı üç düzeyde manipüle edip
itaat oranlarına bakmıştır. İlk koşulda öğretmen
denek öğrenci deneğe şok verirken otorite figürü
onunla aynı odada, yanındadır. Bu yukarıda anla-
tılan deneysel koşuldur (İtaat oranı % 65). İkin-
ci deneysel koşulda otorite figürü deneye yönelik
yönergeyi verdikten sonra odadan ayrılmış ve daha
sonraki talimatları telefonla vermiştir. Bu koşulda
itaat oranı % 20.5’e düşmüştür. Üçüncü koşulda
deneye ilişkin talimatlar daha önceden bir teybe
kaydedilmiştir. Bu koşulda öğretmen denek deney-
ciyi (otoriteyi) hiç görmemiştir. Bu koşulda öğret-
men denekler, elektrik şokunu hiç arttırmadan en
alt düzeyde vermişlerdir.
Otoritenin Meşruiyeti
Milgram’ın deneylerini eleştirenlerden ba-
zıları yüksek düzeyde itaatin bu deneyin Yale
Üniversitesi’nde yapılmasıyla ilgili olduğunu ileri
sürmüştür. Zira katılımcılar Yale Üniversitesi gibi
güvenilir ve prestijli bir kurumda kimseye zarar
verilmesine izin verilmeyeceğini düşünmüş olma-
lıydılar. Bunu test etmek için Milgram, deneyi Yale
Üniversitesi ile ilgisi olmayan sıradan bir binada
gerçekleştirmiştir. İtaat oranı düşmüş olsa da bu
istatistiksel olarak anlamlı bir düşüş değildir. %
65’ten % 48’e düşmüştür. Ancak deney yine aynı
binada ama bu kez otorite figürü olarak Milgram’ın
yerine sıradan birinin yer almasıyla gerçekleştirildi-
ğinde itaat oranı daha anlamlı bir düzeye, % 20’ye
düşmüştür. Bu sosyal bağlam fark etmeksizin, araş-
tırmacının itaati yaratmak için yeterli bir prestije ve
otoriteye sahip olması gerektiğini göstermektedir
(Franzoi, 2003).
Grup Baskısı
İtaat oranının üzerinde en dramatik etki yara-
tan faktör grup baskısıdır. Milgram bu faktörün
etkisini öğretmen denek sayısını üçe çıkararak test
etmiştir. Bu deneylerdeki üç öğretmenin ikisi ne
57

yapacakları deneyden önce belirlenen sahte de-
nek ve biri gerçek denektir (Elbette gerçek denek
diğer ikisinin sahte denek olduğunu bilmiyordu).
Üç öğretmen denek, bir öğretmen deneğin yaptığı
işleri bölüşerek yapmıştır. Biri kelime listesini oku-
makla, diğeri öğrencinin verdiği cevapların doğru
olup olmadığını ona söylemekle görevlidir. Ger-
çek denek ise orijinal deneyde olduğu gibi elektrik
şoku vermek için düğmeye basmakla görevliydi. Üç
öğretmenle yapılan deneylerin bir koşulunda diğer
iki öğretmen (sahte denekler) deneycinin talimat-
larını harfiyen yerine getirmişler ve öğrenci denek
için hiçbir sempati belirtisi göstermemişlerdir. Bu
koşulda itaat oranı % 72’ye çıkmıştır. Diğer bir ko-
şulda ise 150 volta gelindiğinde ve öğrenci denek-
ten ilk kez şiddetli tepki geldiğinde öğretmen de-
neklerden biri deneye devam etmeyi reddetmiş ve
odadan ayrılmıştır. Diğer öğretmen denek de 210
voltta deneyden ayrılmıştır. Bu durumda itaat ora-
nı en düşük düzeye gerilemiştir: % 10. Bu son ko-
şul, Asch’ın konformite deneyindeki çoğunluktaki
söz birliğinin bozulma etkisine çok benzemektedir.
Orada nasıl çoğunluğa karşı çıkan bir kişi çoğunlu-
ğa direnmenin meşru olduğunu gösterdiyse, bura-
da da otoriteye itaat etmeyi reddeden iki öğretmen
denek otoriteye direnmenin meşru bir davranış
olarak görülmesine yardım etmiştir (Aronson, Wil-
son ve Akert, 2012).
Normatif Sosyal Etki ve Bilgisel
Sosyal Etki
Sosyal psikolojide sosyal etki (norm oluşumu,
konformite ve itaat) konusu çok zengin görgül
araştırmalarla çalışılmış olmasına rağmen bu araş-
tırmaların öncüllerini ve sonuçlarını yorumlayacak
yeterli bir teorik çerçeve geliştirilememiştir. Bu ko-
nudaki en temel çaba sosyal etki biçimlerini ayırt
etmek üzere geliştirilmiş kavramlaştırmadır. Sosyal
psikologlar sosyal etkiyi ikiye ayırmaktadırlar: nor-
matif sosyal etki ve bilgisel sosyal etki.
Normatif sosyal etki bir kişinin bir kişi ya da
bir gruba ödül almak ya da cezadan kaçınmak için
konformite ya da itaat gösterdiğinde gerçekleşen
bir etki türüdür. Asch’ın deneyi açıkça normatif
etki üretmiştir. Çünkü hatırlayacağınız gibi gerçek
denekler grup tarafından dışlanmamak ve alay edil-
memek için çoğunluğa konformite yoluyla uyma
göstermişlerdir. Normatif etki sonucu ortaya çıkan
58
Sosyal Etki
davranışlar konformite gösterilen grup ve itaat edi-
len otorite figürü fiziksel olarak aynı ortamdayken
gösterilir. Grup ya da otorite figürü orada olma-
dığında bu davranışlar ortadan kalkar. Çünkü bu
uyma davranışları sadece ödül ve ceza verebilecek
grup ya da otorite olduğu için gerçekleştirilir. Tra-
fik kurallarına itaat yoluyla uyan sürücüler, trafik
polisi, kamera ya da radar olduğunda trafik kural-
larına uyarlar ama bunların hiçbiri olmadığında
kuralları ihlal ederler.
Diğer yandan bilgisel sosyal etki bir kişinin
gruba bilgi edinmek için uyma gösterdiğinde ger-
çekleşir. Eğer içinde olduğumuz durumu ya da
gerçekliği tanımlayamıyorsak başkaları bizim için
bilgi kaynağı hâline gelirler. İçinde bulunduğumuz
durumun belirsizliğini azaltmak ya da ortadan kal-
dırmak için ya başkalarına direkt olarak ne düşün-
düklerini sorarız ya da onların ne yaptığını izleriz
ve biz de doğru olduğunu varsayarak başkalarının
yaptığı aynı davranışı yaparız. Böyle bir sosyal etki
sürecinde güçsüz, kendine güvenemeyen veya ira-
desiz olduğumuz için değil, içinde bulunduğumuz
belirsizliği ortadan kaldırmak için, başkalarını bilgi
kaynağı olarak gördüğümüz için uyma gösteririz.
Başkalarının bilgi kaynağı olmasının nedeni bizim
belirsiz olarak gördüğümüz durumu onların doğ-
ru bir şekilde yorumladıklarına ve uygun hareket
tarzını seçmede bize yardımcı olacaklarına inan-
mamızdır. Bilgisel sosyal etki sonucu benimse-
nen davranışların süreklilik gösterdiği, yani uyma
gösterilen grup orada olmadığında da sergilendiği
vurgulanmalıdır. Kişiler bu davranış normuna be-
nimseyerek uydukları için grubun fiziken orada ol-
maması davranışlarda bir farklılık yaratmaz. Trafik
kurallarının kural olduğu için uyulması gerektiğine
inanan sürücüler trafik polisi ya da kamera olsun
ya da olmasın örneğin kırmızı ışıkta dururlar.
Normatif Sosyal Etki
Ödül almak ve cezadan kaçınmak için gösterilen
uyma davranışıdır. Başkalarına davranışın sonuç-
ları açısından bağımlı olmaktır.
Bilgisel Sosyal Etki
Belirsizliği ortadan kaldıracak bilgiyi edinmek
için gösterilen uyma davranışıdır. Başkalarına bil-
gi için bağımlı olmaktır.
Sosyal Psikoloji I
4 çoğunluğun azınlığı ikna etmesiyle ya da kendi fik-
sıra sizde
İtaat davranışını kişisel özellikler yerine
sosyal bağlamın özellikleri ile açıklamak
neden önemlidir? Tartışınız.
AZINLIK ETKİSİ
Ünitede buraya kadar ele alınan sosyal etki bi-
çimleri genel olarak çoğunluk etkisi olarak adlandı-
rılabilir. Sherif ’in çalışmalarında gerçekliği tanım-
lamak için, Asch’ın çalışmalarında grup tarafından
dışlanmamak ve Milgram’ın çalışmalarında otori-
teye “hayır” denilemediği için gruba ya da güçlü
kişiye uyma gözlenmiştir. Farklı nitelikler taşısalar
da tüm bu uyma davranışları verili düzenin ve sta-
tükonun (verili güç ilişkileri) nasıl korunduğunu
ve devam ettirildiğini sosyal psikolojik açıdan açık-
lamayı mümkün kılar. Ancak sosyal etkiyi sadece
bununla sınırlamak problemlidir. Bunu ilk defa
dile getiren Fransız sosyal psikolog Moscovici’dir.
Moscovici Amerikan sosyal psikolojisinin sosyal
etki yaklaşımını tamamen uyma üzerine kurduğu
gerekçesiyle sert bir biçimde eleştirmiş ve bunu
uyma yanlılığı terimiyle ifade etmiştir. Bu yanlılık
bütün bir sosyal etkiyi insan yaşamının statükoya
adapte olmaya ve böylece tekbiçimliliği sağlamaya
ve istikrarı devam ettirmeye hizmet etmesi gerek-
tiğine inanmayı içerir. Bu anlamda da Amerikan
sosyal psikolojisinin sosyal etki çalışmaları çoğun-
luk ve azınlık arasında asimetrik bir ilişki öngör-
müştür. Çoğunluğun azınlığı nasıl etkilediğine
odaklanılmış, ama azınlığın çoğunluğu etkileyebi-
leceği fikri göz ardı edilmiştir. Aslında tüm Ame-
rikan sosyal psikolojisi çoğunluk etkisi çalışırken,
Moscovici’nin azınlık etkisi çalışmanın gereğine
vurgu yapmasının kendisi bir azınlık tavrı olarak
anlaşılabilir.
Verili düzenin sürdürülmesi ve normların ko-
runması toplumsal yaşamın sürekliliği için ne kadar
elzemse sosyal değişim de bir o kadar kaçınılmazdır.
Sosyal etkiyi sadece çoğunluğa uyma ile sınırlandır-
mak sosyal değişimi açıklayamaz. Bu nedenle Mos-
covici yeniliğin nasıl ortaya çıktığının ve topluma
nasıl yayıldığının anlaşılması gerektiğini ileri sürer.
Ona göre yenilikçi fikirler aktif azınlıkların etkisiy-
le topluma yayılırlar ve sosyal değişime yol açarlar.
Özetle Moscovici üç farklı sosyal etki türünden
bahseder: uyma, norm oluşması ve yenilik. Uyma
rini benimsetmesiyle sağlanan bir çoğunluk etkisi-
dir. Norm oluşması karşılıklı uzlaşmayla grupların
birbirine yaklaşmasını ifade eder. Yenilik ise azınlık
grubunun görüşlerini çoğunluğa benimsetmek için
çatışma yaratmasıdır (Bu bağlamda çatışma, şiddet
anlamına gelmez) (Hogg ve Vaughan, 2011).
Moscovici, azınlık etkisinin mümkün olduğunu
görgül deneylerle göstermiştir. Ancak azınlık etki-
sinin gerçekleşmesinin mümkün olduğuna ilişkin
deneysel kanıta geçmeden önce azınlık kavramın-
dan ne anlamamız gerektiğini açıklamak gerekir.
Azınlığı tanımlamak diyalektik olarak çoğunluğu
da tanımlamak anlamına gelir. Hatırlayacağınız
üzere Asch’ın konformite deneylerinde çoğunluk,
operasyonel olarak deneysel soruya aynı yanlış
cevabı kişi sayısı ile tanımlanmıştı. Buradan yola
çıkarak çoğunluğun çokluk ve azınlığın da azlık ol-
duğu ileri sürülebilir mi? Diğer bir deyişle çoğun-
luk ve azınlık sayısal olarak tanımlanabilen kav-
ramlar mıdır? Sayısal çokluğun güçlü olmak ya da
sayısal azlığın güçsüz olmak anlamına geldiği sosyal
bağlamlar olabilir ama azınlık ve çoğunluğu tanım-
lamada kullanılan asıl kriter güçtür. Moscovici’ye
göre bir toplumsal grup kendi yaşamı hakkında ka-
rar veremiyorsa bu bir azınlık gruptur. Dolayısıyla
sayısal olarak çoğunluk olduğu hâlde, kendi yaşamı
hakkında karar verme gücü olmayan bir grup azın-
lık olarak görülebilir. Bazıları sayısal olarak dünya
nüfusunun yarısını oluştursalar da kadınların bir
azınlık olarak görülebileceğini öne sürmektedir.
Azınlık Etkisi: Mavi-Yeşil Deneyleri
Moscovici ve arkadaşları azınlık etkisi konu-
sunda bir dizi deney gerçekleştirdi. Ancak burada
bu deneylerin sadece standart versiyonu ele alın-
mıştır. Bu deneye üniversiteli kız öğrenciler denek
olarak katılmıştır. Deney görünüşte bir renk algısı
deneyidir. Katılımcıların hepsi deneyden önce renk
körlüğü testinden geçirilmişlerdir. Deneyde uyarıcı
olarak 36 renk slaytı kullanılmıştır. Bu slaytların
hepsi mavidir ancak mavinin açıklı-koyulu çeşitli
tonları kullanılmıştır. Deneyde üç koşul vardır, bir
kontrol koşulu ve iki deneysel koşul. Bu koşulların
her birinde altı denek yer almıştır. Kontrol koşu-
lunda tüm katılımcılar gerçek deneklerdir. Her biri
sırayla 36 slaytın ne renk olduğu sorusuna cevap
vermişlerdir. Bu koşulda hata oranı sıfıra yakındır.
Bu sonuç diğer deneysel koşullardan elde edilen
59

sonuçlar için bir karşılaştırma çıtası işlevini görür.
Diğer iki deneysel koşulda yine altı katılımcı yer
almıştır ancak bu katılımcılardan ikisi sahte denek,
dördü gerçek denektir. Deneysel koşullardan biri
tutarsız azınlık, diğer tutarlı azınlık koşuludur. Tu-
tarsız azınlık koşulunda iki sahte denek 36 mavi
slaytın 24’üne yeşil ve 12’sine mavi cevabını ver-
mişlerdir. Tüm yeşil cevapları ve tüm mavi cevapla-
rı ardı ardında değil, karışık bir sırayla vermişlerdir.
Diğer dört deneğin bu iki kişiden etkilenerek ger-
çekte mavi olan slaytlara yeşil cevabı verme oranı %
1.25’tir ve bu oran istatistiksel olarak anlamlı değil-
dir. Yani bu koşulda azınlık etkisi elde edilememiş-
tir. Diğer yandan tutarlı azınlık koşulunda iki sahte
denek 36 mavi slaytın hepsine yeşil cevabını ver-
mişler ve diğer dört gerçek deneğin mavi slaytların
ne kadarına yeşil dediklerine bakılmıştır. Bu koşul-
da gerçek deneklerin mavi slaytlara yeşil cevabını
verme oranı % 8.2’dir ve bu oran istatistiksel olarak
kontrol grubuyla kıyaslandığında anlamlıdır. Bu
oran Asch’ın konformite deneyinde elde ettiği %
33’ten çok daha düşük bir orandır ama hâlâ önemli
kabul edilmektedir.
Azınlığın Davranış Tarzı
Moscovici, azınlığın çoğunluğu etkilemesinin
belki kolay değil ama mümkün olduğunu ileri sür-
mektedir. Bunu gerçekleştirebilmesi için azınlığın
belirli bir davranış tarzına sahip olması gerekir.
Moskociye göre, eğer azınlık çoğunluğu etkilemek
istiyorsa tutarlı davranmalıdır. Tutarlılık hem za-
man içinde hem de grup üyeleri arasındaki tutarlı-
lık olarak anlaşılmalıdır. Zaman içinde tutarlılıktan
azınlık grubunun aynı şeyleri sürekli tekrarlaması
değil, çoğunluk üzerinde tutarlılık algısı yaratması
kastedilmektedir. Grup üyeleri arasındaki tutarlılık
ise grubun söz birliği içinde olmasıdır. Azınlığın
davranış tarzını oluşturan ikinci özellik özerkliktir.
Azınlık grubu belli ilkelere göre hareket ettikleri,
kişisel çıkar ya da başka gizli kapaklı güdüleri ol-
madığı izlenimi verirlerse çoğunluk üzerinde etkili
olabilirler. Üçüncü bir davranış özelliği ise katılık/
esneklik ekseninde betimlenebilir. Azınlık grubu
çoğunluk grubuyla tüm müzakere yollarını kapat-
mışsa ve bu konuda çok katı ise çoğunluk tarafın-
dan dogmatik görünür ve reddedilir. Diğer taraftan
çok esnek olursa bu kez tutarsızlıkla suçlanabilir ve
aşırı esneklikten dolayı çoğunlukla arasındaki farkı
ortaya koyamaz. Bu nedenle azınlık grubu katılık/
esneklik ekseninde dengeyi tutturmak zorundadır.
60
Sosyal Etki
Aynı Süreç Modeli ve Farklı Süreç
Modeli
Sosyal psikologlar arasında azınlık etkisi ve ço-
ğunluk etkisinin aynı sosyal psikolojik süreç mi
yoksa farklı dinamiklerle işleyen süreçler mi olduğu
yönünde bir tartışma vardır. Aynı süreç modelini
savunanlar azınlık etkisi ve çoğunluk etkisinin aynı
sosyal psikolojik dinamiklerle işlediğini ve yalnız-
ca sonucun farklı olduğunu iddia etmektedirler.
Tek süreç modeline göre çoğunluğun bilgisel etkisi
yüksek olduğunda, yani kendilerine güvenleri yük-
sek olduğunda (gerçeği tanımlama meşruiyetleri
olduğunda) ve çoğunluğun normatif gücü (yaptı-
rım gücü) yüksek olduğunda, azınlığın çoğunluk
üzerinde bilgisel etkisi olmayacak ve bu durumda
denge çoğunluktan yana olduğu için sonuçta ço-
ğunluk etkisi galebe çalacaktır. Ama çoğunluğun
kendine güveni azaldığında (gerçeği tanımlama
meşruiyeti sorgulanmaya başladığında) azınlıktan
gelen ve kendileriyle çelişen bilginin daha fazla et-
kisi olacaktır. Buna çoğunluğun azalan normatif
gücü de eşlik ettiğinde, azınlık ve çoğunluk arasın-
daki dengede azınlık etkisi galebe çalacaktır.
Oysa Moscovici ve diğer sosyal psikologlar
azınlık ve çoğunluk etkisinin birbirlerinden ayrı
ve farklı süreçler olduğunu iddia etmektedirler.
Farklı süreç modeline göre çoğunluğun bilgisel
etkisi verili durumu kanıksanmış bir şekilde meş-
ru görmeyi sağlıyor (güneşin doğudan doğması ve
batıdan batması gibi doğal bir olgu olarak görü-
lüyor) ise ve buna ek olarak genel normlara dayalı
bir normatif etkisi varsa otomatik bir süreç olarak
çoğunluk etkisi ortaya çıkacaktır. Çoğunluk etki-
si zaten hâlihazırdaki normlara uymak anlamına
geldiğinden her zaman yapılan davranışların dü-
şünülmeden, sorgulanmadan tekrar edilmesini
içerir. Farklı süreç modeline göre, azınlık etkisi
ise azınlığın tutarlı ve mantıksal argümanlarıyla
üretilir. Ancak azınlık etkisi, çoğunluk etkisinde
olduğu gibi otomatik bir süreç sonucunda ortaya
çıkmaz. Tersine çoğunluk, azınlığın argümanlarını
derinlemesine bir zihinsel işlemden geçirmek zo-
rundadır. Zira azınlığın argümanları o konuda o
zamana kadar yaygın ve güçlü olan norma aykırı,
onunla çelişen iddialar içerir. Azınlık etkisinin ga-
lebe çalması için, bu etkiye maruz kalanlar güç-
lü ve yaygın normlarla yeni argümanlar arasında
kafalarında çatışma yaşayacaktır (Stainton-Rogers,
2003). Azınlık grup, etkisini sadece bilgisel etki
Sosyal Psikoloji I

yoluyla üretebilir. Zira azınlığın tanımı gereği normatif gücü

yoktur ve bu yüzden çoğunluk üzerinde baskı oluşturamaz. 5
Özetle farklı süreç modeline göre çoğunluk etkisi mekanik, sıra sizde
kolay gerçekleşen ve kendini hemen gösteren bir etkidir. Oysa Tek yönlü ve çift yönlü azınlık kavramla-
azınlık etkisi zor gerçekleşen, derinlemesine zihinsel işlem ge- rını araştırınız.
rektiren, yavaş ve örtük sonuç üretir.

Araştırmalarla
İlişkilendir
2013, “Kötülüğün Sıradanlığı”nın ortaya çıkışının 50. yıl dönümüydü
Hâlâ 2013’teyken ahlak felsefesinde önemli bir kavram olan ve Alman filozof Hannah Arendt’in
çalışmalarıyla yeniden meşrulaştırılan kötülük kavramının ortaya çıkışının yıl dönümünü kutlamak
istiyorum. 50 yıl önce Arendt, 20. yüzyılın geri kalanında etik alanındaki tartışmaları muazzam şekilde
etkileyecek bir kavram ortaya attı. Bu tartışmalar günümüzde de hâlâ sürmekte ve muhtemelen kav-
ramın etkilerinin de onun hayal ettiğinden daha geniş sonuçları oldu. Arendt, kötülüğün sıradanlığı
fikrini ortaya atmıştı.
İlginç bir şekilde, 20. yüzyılın başlarında, özellikle de Anglo-Sakson felsefesini benimseyen filozof-
ların neredeyse hepsi kötülük kelimesini kullanmayı bırakmıştı. İngilizce konuşan pek çok filozofun
hayatın anlamındansa kelimelerin anlamıyla boğuştuğu bir dönemde bu kelime, dini bir yüktü (kötü-
lük problemini, tanrıbilimi düşünün: iyi bir tanrı dehşet verici olayların olmasına nasıl izin verebilirdi?),
fazla peşin hükümlü ve fazla ahlakiydi. 19. yüzyılda ve hatta daha da öncesinde Immanuel Kant gibi
düşünürler, hem kendilerini hem de okuyucularını hayattaki nihai anlam ve değerlerle ilgili tartışmalara
sokmaktan çekinmezlerdi ve kötü insan tanımı, analiz konusu olarak farklı ya da rahatsız edici değildi.
Ancak, yirminci yüzyılın ortasında en akla gelmeyecek davranış Avrupa kıtasının her yerine yayıldığın-
da ahlak filozofunun elinden ne gelir ki? “Kötü davranış” olarak mı değerlendirsin? “Batı toplumunun
standartlarına göre pek çok insan tarafından uygun görülmeyen davranış” olarak mı? Yoksa “kültürel
bir alt kümenin ahlaki tercihi” ya da “kültürel etkileşimin bir başka şekli” olarak mı? Yirminci yüz yılın
ortalarında yaşayan bir filozof, Nazi vahşetini tasvir etmek için hangi kelimeleri kullanabilirdi? Yahudi
soykırımından kıl payı kaçan bir Alman Yahudisi olan Arendt, ele geçirilen bir soykırım azmettirici-
si olan Nazi memuru Adolph Eichmann’ın 1963 yılında Kudüs’te görülen davasında bulunmuştu ve
onun canavar gibi görünmemesi Arendt’i şaşırtmıştı. Eichmann, aksine, korkutucu bir şekilde normal
görünüyordu. Eichmann Kudüs’te: Kötülüğün Sıradanlığı adlı kitabında da yazdığı gibi, bu normallik
Nazilerin terör, işkence ve cinayetlerdeki yükümlülüğünün korkunç anahtarıydı: İşkence yapan Nazi-
ler, üstlerinden gelen baskı ya da çarpık değerler ve düşünceler sebebiyle işkence yapmanın ve masum
insanları öldürmenin doğru ve normal olduğu sonucuna varan normal insanlardı. Bu bir sıradanlık,
kötülüğün sıradanlığı hâline gelmişti.
İşte bu nedenle felsefede kötülük kavramı yeniden tanımlandı; dini bir bağlamdan çıkarıldı, kendi
irademizin zayıflığına (İnner Schweinehund) odaklandı. Bu zayıflığımız, üst kademeden birisi sorumlu
olmadığımızı, bunun herkesin iyiliği için olduğunu ya da emre uymazsak kötü şeylerin olacağını söy-
lediğinde diğer kişinin insanlığını göz ardı etmek isteyeceğimiz noktaya kadar sürüyü takip etmemizi
ya da konu ahlak duygusu ve insanlığı savunmaya gelince ortak paydada buluşmamızı sağlayan korkak
içgüdülerimizdir. Stanley Miligram, “elektrik şoku deneyleriyle” bu olguyu desteklemiştir. Deneylerde-
ki amacı, bir soruya yanlış cevap veren kişiye şok verilmesi söylendiğinde şoku veren kişinin ne kadar
ileriye gidebileceğini görmekti. Gerçekte kimseye şok verilmediğini bilmek rahatlatsa da Miligram’ın
deneklerinin, onlara yapmaları gerektiği söylendiğinde insanlara ölümüne şok vermeye istekli olması
tek kelimeyle endişe vericidir. İşte, kötülüğün sıradanlığı…

61
 Sosyal Etki

Birkaç yıl sonra da, Philip Zimbardo, artık adı kötüye çıkmış olan ve “hapishane gardiyanlarının”
istemeyerek “mahkumlara” gerçekten zarar vermesiyle sonuçlanan Stanford Hapishanesi Deneyi’niger-
çekleştirdi. Katılımcılar yalnızca rol yapan öğrencilerdi çünkü “hapishane gardiyanlarına” “mahkumla-
ra” karşı acımasız olmaları tembih edilmişti ama bazıları rollerine kendilerini çabucak kaptırdılar ve bu
rolü haz için kullandılar. Zimbardo’nun kendisi 2007 yılında yayımlanan Şeytanın Etkisi (The Lucifer
Effect) adlı kitabında belirttiği gibi “hapishane gardiyanlarının” zulmetmeye olan isteklilikleri, ahlak
pusulaları bir şekilde bozulacak bir duruma sokulan tamamen normal insanların içinden çıkan kötülü-
ğün sıradanlığıydı.
Bu yüzden, 1960’lardan beri “kötülük” terimini felsefede tarif edilemeyecek kadar korkunç emir-
lere itaat etme ya da bu emirleri vermemizi ve diğer insanların insanlığını unutmamızı sağlayan, her
bireyin içinde gizlenen ahlaki zayıflık anlamında kullanabilmekteyiz. Ancak bu yeterli midir? Arendt’in
kötülük kavramını felsefe literatürüne yeniden kazandırması için cesaretli olması; pek çok düşünürün
yapmak istediği ama muhtemelen peşin hükümsüz meta etikle ilgilenmek için fazla kibar ve iyi eğitimli
olduklarından dolayı yapamadığı kınamayı dile getirmesi için dürüst olması gerekti.
Ve şimdi asıl soru, kötülük kavramını bir kere daha yeniden tanımlamaya hazır olup olmadığımız-
dır. Çünkü, onarılamayacak ve kasti zarara yol açan eylemlerin hepsi emirleri yerine getiren insanlar ya
da kötü rol modeller tarafından gerçekleştirilmiyor. Bazen bazı bireyler, yaptıkları seçimin zarara yol
açacağını ve toplum tarafından doğru karşılanmayacağını bilirler ama yine de tatmin olmak ya da kendi
çıkarları için bu seçimi yaparlar. Liste, okullara yapılan saldırılardan kilitli odalarda esir tutulmaya ya da
kadınları (bazen yabancılar, bazen de kız çocukları!) cinsel tatmin için bodrum katlarında hapsetmekten
seri cinayetlere kadar uzayıp gidiyor. Bunlar da kötülüğün sıradanlığı mıdır? Ben öyle düşünmüyorum.
Immanuel Kant, bu tercihlerin kötü olarak nitelenmeyi hak ettiğini söylerdi çünkü bu tercihler, (1)
bilinçli bir şekilde yapılıyor, (2) toplumun standartlarını ihlal ettiği bilindiği hâlde yapılıyor, (3) masum
insanlara şiddetli fiziksel ve psikolojik acı ya da zarar veriyor ve (4) bencil sebepler için yapılıyor. Bu
insanların “kötü” olmaktan çok akıl hastası olması mümkün müdür? Belki de öyledir; ancak suçlunun
toplumun ahlaki kurallarını anladığı düşünüldüğü durumda hukuk sistemimiz onu “aklı başında” ola-
rak tanımamıza izin verdiği sürece, kuralları yıkmak çaresiz hasta birine yardım etmekten daha kasti bir
eylem değildir. Bu nedenle, belki de eski bir kavramın günümüz etik literatürüne tekrar girmesine izin
verme zamanı gelmiştir. Hikayenin Ahlakı (The Moral of the Story) adlı ders kitabımda böyle davra-
nışları anlatmak için “korkunç kötülük” kavramını türetmiştim. Amacım, onu “kötülüğün sıradanlığı”
kavramından ayırt etmekti ama kötü eylemlerden mi yoksa kötü insanlardan mı bahsettiğimiz hâlâ bir
soru işareti, çünkü bu ikisi arasında dağlar kadar fark vardır.
Gelecekte belki, böyle kasıtlı, korkunç eylemleri anlatacak, bir yandan toplumun ahlaki öfkesini
yansıtmasına izin verirken bir yandan da suçlu patolojisine dair edinebileceğimiz her türlü sinir bilimsel
kavrayışın farkında olan bir kavram türetebiliriz. O zamana kadar, sıradan ve korkunç anlamında kulla-
nılan köklü “kötülük” kavramını tedbirli bir şekilde kullanmakta bir sakınca görmüyorum.

Kaynak: https://dusunbil.com/2013-kotulugun-siradanliginin-ortaya-cikisinin-50-yil-donumuydu/
(Erişim Tarihi: 10/08/2019)

62
Sosyal Psikoloji I

Sosyal etkinin doğasını

1 ve güç ile olan ilişkisini
betimleyebilecek

Sosyal etki çok genel olarak insanların bir gruptan ya da otoriteden etkilenmelerini ifade eder. Davranış-
sal düzlemde buna uyma adı verilir. Sosyal psikolojide klasik sosyal etki çalışmaları 2. Dünya Savaşı’ndan
sonra Amerikan sosyal psikolojisinde gerçekleştirilen deneylerdir. Bu yüzden sosyal etki çalışmalarına
Amerikan sosyal psikolojisinin konuya bakışı damgasını vurmuştur. Bu bakış gruba uymayı baskıya bo-
yun eğmek, sürünün bir parçası olmak, iradesizlik ve zayıflık olarak görmektedir. Oysa bu bakışı eleştiren

bölüm özeti
diğer sosyal psikologlar kişilerin gruba ya da çoğunluğa tam tersine örneğin çıkarlarını korumak için
bilerek uyabileceklerini belirtmektedirler. Diğer yandan uyma davranışı kişiden değil, sosyal etkinin ger-
çekleştiği ortamın kendisinden kaynaklanabilir. Çünkü içinde olduğumuz sosyal ortama uygun davranış
gösteririz. Örneğin kütüphanede sessiz konuşmak, sosyal baskıya boyun eğmek değil, kütüphanedeki
norma uymaktır. Yani uyma her zaman sosyal baskı hissedilerek gösterilen bir davranış değildir. Bunun
bir örneği de sosyal rollerdir. Sosyal rollerimizi genellikle baskı hissettiğimiz için değil, sosyal rolümüz
öyle gerektirdiği için gerçekleştiririz. Zimbardo’nun hapishane deneyindeki tutuklu ve gardiyanların yap-
tıkları davranışları bu sosyal rollerin çerçevesi içinde açıklamak gereklidir.

2 Norm oluşumunu ve
etkisini açıklamak

Sosyal gerçekliğin belirsiz olduğu durumlarda insanlar yaşamlarına devam edebilmek (karar almak ve
harekete geçmek gibi) için o sosyal gerçekliği tanımlamak zorundadır. Bunu yapabilmek için de bilgi
kaynağı olarak diğer insanları referans alırlar. Böyle belirsiz durumlarda insanlar uzlaşarak sosyal ger-
çekliği tanımlayacak normlar oluştururlar. Bir kez böyle bir norm oluştuktan sonra da başka insanların
varlığından bağımsız olarak kişi o sosyal gerçekliği sahiplenir. Muzafer Sherif ’in otokinetik etki deneyi
böyle belirsiz bir durum yaratarak, deneysel uyarıcıya ait yargıda grup normunun oluşumunu ve daha
sonra insanların bu norma uyduklarını göstermiştir.

Konformitenin
3 dinamiklerini
açıklayabilecek

Asch gerçekliğe ilişkin hâlihazırda emin olduğumuz bir tanıma ve norma sahip olduğumuzda başkala-
rının davranışlarını referans olarak almayacağımızı düşünerek çizgiler deneyini düzenlemiştir. Ancak bu
deney insanların gerçeklik çok açık ve belirginken bile sadece grup ya da çoğunluğun baskısıyla yanlış
olduğuna inansalar bile uyma davranışı gösterdiğini kanıtlamıştır. Bu uyma davranışına konformite adı
verilir. Konformite düzeyi çeşitli durumsal ve kişisel faktörlerin etkisiyle değişebilir. Grubun büyüklüğü
belli bir dereceye kadar konformiteyi artttırır. Grupta söz birliğinin bozulması konformiteyi çok azaltan
önemli bir faktördür. Bu faktöre gerçekte gruba direnme dinamiğini çok iyi gösterir. Diğer yandan birey-
ci kültürlerde insanlar kendi içgruplarına bile karşı çıkabilirken, toplulukçu kültürlerde insanlar dışgruba
değil ama içgruplarına konformite yoluyla uyma gösterirler. Son zamanlarda yapılan deneysel çalışma-
larda deneysel görevin niteliğine bağlı olarak kadınların erkeklerden ve erkeklerin kadınlardan daha fazla
konformite gösterdiği bulunmuştur. Konformiteyi etkileyen kişisel faktörler benlik-farkındalığı, benlik-
sunumu ve kişisel kontrol ihtiyacıdır.

63
 Sosyal Etki

4 İtaat yoluyla uymanın

dinamiklerini tartışabilecek

Milgram 2. Dünya Savaşı’nda Nazi rejiminin yaptığı soykırıma dair yapılan özellikle de Hannah
Arendt’in yorumlarından etkilenerek “kötülüğün sıradanlığı” olgusunu sosyal psikolojik bir deneyle gös-
termiştir. Etik açıdan çok problemi olan ve görünüşte öğrenmede cezanın rolünü test eden bu deneyde
insanlar sırf otoriteye “hayır” diyemedikleri için diğer bir insanın acı çekmesine yol açacak yıkıcı davranış
bölüm özeti

gösterebilmişler, sahte de olsa deneklere öldürücü düzeyde elektrik şoku verebilmişlerdir. Bu deneyin
daha çarpıcı bir sonucu çeşitli faktörlere göre itaat düzeyinin çok geniş bir aralıkta değişkenlik gösterme-
sidir. Kurbanla öğretme deneğin fiziksel yakınlığı, öğretmen denekle otorite figürünün fiziksel yakınlığı,
otoritenin meşruiyeti ve grup baskısı itaat düzeyinde değişiklikler yaratan faktörlerdir. Burada da Asch’ın
konformite deneyinde olduğu gibi itaat etmeyen başkalarının varlığı itaat düzeyini dramatik bir düzeyde
düşürmektedir. Sosyal psikolojide sosyal etki ikiye ayrılarak kavramlaştırılmaktadır: Bilgisel sosyal etki
ve normatif sosyal etki. Bilgisel sosyal etki gerçekliği tanımlamayı ve ona ilişkin norm oluşturmayı ifade
eder. Sherif ’in deneyindeki uyma bilgisel sosyal etkinin bir örneğidir. Normatif sosyal etki grup ya da
otorite figürünün verebileceği ödülü almak ya da cezadan kaçınmak için gösterilen uymayı ifade eder.
Asch’ın çizgiler deneyindeki konformite ve Milgram’ın itaat deneyindeki uyma normatif sosyal etkinin
örnekleridir.

Azınlık etkisinin
5 önemini ve dinamiğini
tartışabilecek

Moscovici, Amerikan sosyal psikolojisini sadece çoğunluk etkisini çalıştığı, azınlık etkisini göz ardı ettiği
için eleştirmiştir ve bunu uyma yanlılığı olarak ifade etmiştir. Çoğunluk etkisi var olan düzenin nasıl
devam ettiğini açıklarken azınlık etkisi sosyal değişmeyi açıklar. Moscovici yeniliğin azınlık gruplardan
çıktığını ve topluma yayıldığını ileri sürmüştür. Moscovici’ye göre azınlık kendi yaşamları üzerinde ka-
rar sahibi olmayan gruptur. Mavi-yeşil deneyleri ile azınlık etkisinin mümkün olabildiği gösterilmiştir.
Azınlık etkisi zor gerçekleşen bir etkidir. Bunun olabilmesi için azınlığın belirli bir davranış tarzına sahip
olması gerekir. Azınlık tutarlı olmalı, özerk olmalı ve katılık ile esneklik arasında bir denge tutturmalıdır.
Sosyal psikologlar arasında çoğunluk ve azınlık etkisinin aynı süreç mi yoksa farklı süreçler mi olduğu-
na ilişkin tartışmalar vardır. Aynı süreç modeline göre hem azınlık hem de çoğunluk etkisi aynı sosyal
mekanizmalarla işler, sadece ağırlıklarına göre sonuç ya azınlık ya da çoğunluk etkisi olur. Farklı süreç
modeline göre ise bu iki etki biçimi farklı sosyal psikolojik mekanizmalarla gerçekleşir. Çoğunluk etkisi
kolay, hızlı, herhangi bir zihinsel emek olmadan gerçekleşen ve hemen gözlenebilen bir etkidir. Azınlık
etkisi ise zor, yavaş ve kendisini hemen göstermeyen bir etkidir.

64
Sosyal Psikoloji I
1 I. Günlük yaşamda rutin olarak yapılan her
şey çoğunluk etkisini üretir.
II. Çoğunluğa uymak nasıl mümkünse di-
renmek de mümkündür.
III. Çoğunluk etkisi yavaş ve zor gerçekleşen
bir etkidir.
IV. Çoğunluk etkisi statükonun yeniden üre-
tilmesini sağlar.
Çoğunluk etkisi ile ilgili yukarıdaki ifadelerdenler-
den hangileri doğrudur?
A. I ve IV B. I, II ve III
C. I, II ve IV D. I, III ve IV
E. II, III ve IV
2 Zimbardo’nun “hapishane deneyi” aşağıdaki
sonuçlardan hangisini ortaya çıkarmıştır?
A. Sosyal roller kimliğimizin sadece bir parçasıdır, sos-
yal rollerimiz dışında farklı benliklerimiz olabilir.
B. Sosyal rol gereği yapmamız gereken davranışlar
benliğimize ters düştüğünde sosyal rolümüze
direniriz.
C. Sosyal roller sosyal dünyada var olmanın tek
yolu olduğu için üzerimizde sosyal baskı kura-
rak işlerler.
D. Sosyal rolleri içselleştirdiğimiz için sosyal baskı
hissetmeksizin rollerimizin gereğini yaparız.
E. Sosyal roller, rollerin gerektirdiği normlara di-
renmek mümkün olduğundan sosyal değişime
yol açabilirler.
3 I. Azınlık etkisi, azınlığın normatif (yaptı-
rım) gücünden ortaya çıkar.
II. Azınlık etkisi yavaş ve derinden gerçekle-
şen bir etkidir.
III. Azınlık etkisi, azınlığın tutarlı davranma-
sına bağlıdır.
IV. Azınlık etkisi, ona açık olan kişilerin zih-
niyet çerçevesini sarsar.
Azınlık etkisi ile ilgili yukarıdaki ifadelerden han-
gileri doğrudur?
A. I ve III B. II ve IV
C. I, II ve III D. I, III ve IV
E. II, III ve IV
4 Aşağıdaki durumlardan hangisinde sosyal
etkinin sosyal baskı sonucu ortaya çıkmış olması
neler öğrendik?
daha muhtemeldir?
A. Sınıfta sırayla söz alınır.
B. Askerler orduda emirlere itaat ederler.
C. Kütüphanede yüksek sesle konuşulmaz.
D. Çocuklara anneleri bakar.
E. Otobüste yaşlılara yer verilir.
5 Asch’ın “çizgiler deneyi”nde en düşük kon-
formite (çoğunluğa uyma) düzeyi üreten deneysel
koşulun sonucu aşağıdakilerden hangisidir?
A. Azınlık sosyal baskı sonucu çoğunluğa uyma
gösterir.
B. Azınlık dünyayı anlamlandırmak için çoğunlu-
ğa uyma gösterir.
C. Çoğunluğun söz birliği bozulduğunda azınlı-
ğın çoğunluğa direnme gücü artar.
D. Çoğunluğun azınlık üzerinde güçlü bir baskısı
vardır.
E. Çoğunluğun sayısı arttığında azınlık üzerinde-
ki sosyal baskı da artar.
6 I. Bilgisel sosyal etki, grubun gerçeklik ta-
nımını bireyin kendi gerçeklik tanımı
hâline getirmesidir.
II. Bilgisel sosyal etki, insanların, (sosyal)
gerçekliği tanımlama ihtiyacından ortaya
çıkar.
III. Bilgisel sosyal etki uyma gösterilen gru-
bun fiziksel varlığında gerçekleşir.
IV. Bilgisel sosyal etkinin gerçekleşmesinde
grubun vereceği ödül veya cezaların rolü
büyüktür.
Bilgisel sosyal etki ile ilgili yukarıdaki ifadelerden
hangileri doğrudur?
A. I ve II
B. I ve II
C. I ve IV
D. II ve III
E. III ve IV
65

7 I. Sıradan insanlar sosyal rolün verdiği gücü
kullanarak kötülük yapabilir.
neler öğrendik?
II. Sıradan insanlar kötülüğü meşrulaştıran
sosyal ortamda kötülük yapabilir.
III. Sıradan insanlar saldırgan kişilik eğilimle-
ri nedeniyle kötülük yapabilir.
IV. Sıradan insanlar meşru gördükleri otorite-
ye itaat ederek kötülük yapabilir.
Yukarıdaki ifadelerden hangileri “kötülüğün sıra-
danlığı” tezi ile çelişir?
A. Yalnızca II
B. Yalnızca III
C. I ve II
D. I ve IV
E. II ve III
8 I. Azınlık etkisi çalışmaları olası tek sosyal
etki biçiminin çoğunluk etkisi olmadığını
göstermiştir.
II. Azınlık etkisi çalışmaları sosyal düzeni
sürdürmek için toplumsal normların nasıl
korunduğunu göstermiştir.
III. Azınlık etkisi çalışmaları norm dışı davra-
nışların (a-normal) değerli olduğunu gör-
memizi sağlamıştır.
IV. Azınlık etkisi çalışmaları sosyal değişmeyi
mümkün kılan psikolojik mekanizmaları
ortaya çıkarmıştır.
Azınlık etkisinin önemi ile ilgili olarak yukarıdaki
ifadelerden hangileri doğrudur?
A. I ve II
B. II ve III
C. I, II ve III
D. I, III ve IV
E. II, III ve IV
66
Sosyal Etki
9 Sherif ’in otokinetik deneyi ile ilgili olarak
aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
A. Bu deney insanların sosyal baskı sonucu ço-
ğunluğa uyduğunu göstermiştir.
B. Bu deney azınlığın çoğunluğa direnebileceğini
göstermiştir.
C. Bu deney belirsiz durumlarda grup normu
oluşturulduğunu göstermiştir.
D. Bu deney normatif etkinin nasıl üretildiğini
göstermiştir.
E. Bu deney çoğunluk karşısındaki bireylerin güç-
süzlüğünü göstermiştir.
10 Konformiteyle ilgili aşağıdaki ifadelerden
hangisi doğrudur?
A. Erkeklerin konformite düzeyi kadınlarınkin-
den daha yüksektir.
B. Bireyci toplumlarda içgruba konformite yoluy-
la uyma yaygındır.
C. Özel benlik-farkındalığı konformiteyi arttıran
bir faktördür.
D. Zeki insanların konformite düzeyleri daha yük-
sektir.
E. Konformite-karşıtlığı kişisel kontrol ihtiyacı ile
ilişkilidir.
Sosyal Psikoloji I

1. C Yanıtınız yanlış ise “Azınlık Etkisi” konusu- 6. A Yanıtınız yanlış ise “İtaat” konusunu yeniden
nu yeniden gözden geçiriniz. gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

2. D Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Etkinin Doğası” 7. B Yanıtınız yanlış ise “İtaat” konusunu yeniden
konusunu yeniden gözden geçiriniz. gözden geçiriniz.

3. E Yanıtınız yanlış ise “Azınlık Etkisi” konusu- 8. D Yanıtınız yanlış ise “Azınlık Etkisi” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz.

4. B Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Etkinin Doğası” 9. C Yanıtınız yanlış ise “Norm Oluşumu ve Etki-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. si” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. C Yanıtınız yanlış ise “Konformite” konusunu 10. E Yanıtınız yanlış ise “Konformite” konusunu
yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt

3 Anahtarı

Özellikle Hollywood sinemasının yarattığı pek çok kahraman figürüne refe-

ransla Amerikan kültürünün kahramanlık kültü yaratmak açısından oldukça
verimli olduğu düşünülebilir. Ancak Amerikan kültüründe sinema endüstri-
sinin çok gelişkin olduğundan bu tür üretimlerin de çok göze çarptığını, pek
çok kültürde kahramanlık kültüne önem verildiği ileri sürülebilir. Kahraman-
lık kültünün yaratılması ya da bir kurtarıcının gelip tüm toplumu kurtarması
fikrinin kendisi topluma dair belirli türde varsayımlara dayanılarak açıklanabi-
lir. Eğer siz toplumu kim nereye çekerse giden bir sürü olarak görürseniz böyle
bir toplumda kahramana ihtiyaç olduğunu söyleyebilirsiniz. Sadece herkesin
Sıra Sizde 1 sıradan olduğu bir toplumda kahramanlık anlamlıdır. Herkesin sürünün bir
parçası olduğu, itaat ettiği bir toplumda nasıl olup da diğerlerinden daha akıllı
ve daha cesur birinin ortaya çıkacağı sorusu ise bir paradokstur. Tam da bu
yüzden Hollywood sinemasının yarattığı kahramanlar aslında bizden birileri
değildir. Her birinin doğa üstü yetenekleri vardır, bizim yapamayacağımız şey-
leri yaparlar ve hep insanların iyiliği için çalışırlar. Oysa topluma bir sürü değil
de yaratıcılık, zekilik vb. özelliklerin ortalama olarak tüm insanlara dağıldığı,
toplumsal koşulların iyileştirilerek tüm insanlardaki potansiyelleri ortaya çıka-
rılabildiği varsayımıyla yaklaşırsak aslında her bir insanın “kahraman” olduğu-
nu düşünebiliriz ve doğaüstü kahramanlara ihtiyacımız kalmaz.

Acil durum tanımı gereği kriz durumudur ve aynı zamanda pek çok açıdan
belirsizlik durumudur. Acil bir durumda olaya tanık olanlar şunları düşünür:
Neler oluyor? Yardıma ihtiyaç var mı? Ne yapmam gerekiyor? Herkes ne ya-
pıyor? Gerçekten acil bir durum olup olmadığına ve yardımınıza ihtiyaç du-
Sıra Sizde 2 yulup duyulmadığına karar vermeye çalışmak çok zor olabilir. Olaya tanık
olanlar ne yapacaklarına karar vermek için genellikle bilgilendirici sosyal et-
kiye başvururlar. Ancak eğer başkaları sanki yanlış giden bir şey yokmuş gibi
davrandığında siz de yanılıp acil bir durumun olmadığını düşünebilirsiniz.
Böyle bir durumda bilgilendirici sosyal etkinin geri teptiğinden söz edilebilir.

67
 Sosyal Etki

Sıra Sizde Yanıt

3 Anahtarı

Konformite gündelik yaşamlarımızda birçok düzeyde kendini gösterir. Örne-

ğin çok azımız modanın esiri olsak da genellikle günün modasına uygun ve
şık giysileri tercih ederiz. Etek boyunun mini olması moda olduğunda pek
çok kadın maksi bir etek giymeyi aklından bile geçirmez ya da tersi. Birkaç yıl
öncesine kadar düşük belli kot pantolonlar tercih edilirken bugün o pantolon
giyen tek kişiye bile rastlamanız pek olası değildir. Geçici hevesler de konfor-
miteyi gösteren örneklere dahildir. On yıl öncesinde kadınlar aerobik yapar-
Sıra Sizde 3 ken sonradan plates popüler hâle geldi. Günümüzde ise bedensel egzersize
zihinsel egzersizin de eklenmesiyle yoga popüler kültürde norm hâline geldi.
Konformitenin belki de en olumsuz örneklerinden biri kadınların beden ölçü-
leridir. 20. yüzyıla girerken dolgun ve toplu kadın çekici bulunuyordu. 20’ler-
de sıfır beden ve düz göğüslü kadınlar revaçtaydı. 1950’lere Marilyn Monroe
gibi balık etli kadınlar damgasını vurdu. 1960’larda sonra başlayıp günümüze
kadar hâlâ devam eden ideal kadın tipi aşırı ince kadındır.

İtaat davranışını kişisel özelliklerle açıklamak insanları kategorik bir biçimde

“iyi” ve “kötü” olarak ayırmak anlamına gelir. Buna göre de sosyal bağlam ne
kadar değişirse değişsin “iyi” insanlar iyi ve “kötü” insanlar kötü olmayı sür-
düreceklerdir. Böyle bir açıklama birey ve toplumu keskin bir şekilde birbirin-
Sıra Sizde 4 den ayırarak steril bir birey kavramına dayanır. Üstelik böylelikle itaat ederek
kötülük yapanları toplumdaki diğerlerinden ayırmak, insanların vicdanlarını
rahatlamaya, kendilerini temize çıkarmaya hizmet eder. Oysa “iyilik” ya da
“kötülük” toplumsaldır. Kötülükten hepimiz sorumluyuz.

Tek yönlü ya da çift yönlü azınlık, azınlığın çoğunluktan farklılaşma dere-

cesini ifade eder. Tek yönlü azınlık ya da içgrup azınlık çoğunluktan sadece
fikirleri yönünden farklı olan grubu tanımlar. İçgrup azınlık da denmesi bu
grubun çoğunluk grubuyla aynı gruba üye olmasından kaynaklanır. Çift yön-
lü ya da dışgrup azınlık ise çoğunluktan hem fikirleri hem de grup üyelikleri
Sıra Sizde 5 farklı olan azınlık grubunu ifade eder. Örneğin eşcinselliğin norm dışı olduğu
bir toplumda eşcinsellerin haklarını savunan heteroseksüel bireyler tek yönlü
ya da içgrup azınlığı temsil eder. Diğer yandan böyle bir toplumda eşcinsel
haklarını savunan eşcinsel bireyler ise çift yönlü ya da dışgrup azınlığı temsil
ederler. Araştırmalar tek yönlü azınlıkların çift yönlü azınlıklara göre çoğun-
luk üzerinde daha etkili olduğunu göstermiştir.

Kaynakça
Aronson, E., Wilson, T. D. ve Akert, R. M. (2012). Howitt, D., Billig, M., Cramer, D., Edwards, D.,
Sosyal Psikoloji, Çev. O. Gündüz. İstanbul: Kniveton, B., Potter, J. ve Radley, A. (1989).
Kaknüs Yayınları. Social Psychology: Conflicts and Continuities,
Milton Keynes: Open University Press.
Brewer, B. M. ve Crano, D. W. (1994). Social
Psychology, New York: West Publishing Company. Stainton Rogers, W. (2003). Social Psychology:
Experimental and Critical Approaches,
Hogg, M. A. ve Vaughan, G.M. (2011). Sosyal
Maidenhead: Open University Press.
Psikoloji (2. Baskı), Çev. İ. Yıldız ve A. Gelmez.
Ankara: Ütopya Yayınevi.

68
 Bölüm 4
Tutumlar
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
Amaçlarımız

1 Tutum kavramını tanımlayabilecek ve tarihsel gelişimi içinde değerlendirebilecek,

2 Tutumların yapısal özelliklerini betimleyebilecek,
3 Tutumların işlevlerini açıklayabilecek,
4 Tutum ve davranış arasındaki ilişkiyi tartışabilecek
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

Anahtar Sözcükler: • Tutum • ABC Modeli • Tek Kutuplu Tutumlar • Çift Kutuplu Tutumlar
• Çok Boyutlu Tutumlar • Çelişkili Tutumlar • Tutumların Erişilebilirliği • Davranışa Yönelik Niyet
• Öznel Norm • Algılanan Davranışsal Kontrol
İçerik Haritası

• TUTUMLAR: TARİHÇE VE TANIM

• TUTUMLARIN YAPISAL ÖZELLİKLERİ
Sosyal Psikoloji I Tutumlar
• TUTUMLARIN İŞLEVLERİ
• TUTUM VE DAVRANIŞ ARASINDAKİ İLİŞKİ

70
Sosyal Psikoloji I
GİRİŞ
İnsanlar toplumsal yaşamla ilgili hemen her
konuda o zamana kadar edindikleri ya da benim-
sedikleri tutumları doğrultusunda yaklaşırlar ve
gerektiğinde davranış gösterirler. Şiddete kesinlikle
karşı mısınız yoksa bazı durumlarda şiddet gerekli
midir, et yemeye karşı mısınız ya da insanların et
yemesinin doğanın doğal döngüsünün bir parça-
sı olarak mı görüyorsunuz, çocuklar disiplinle mi
büyütülmeli yoksa mesela “disiplin önemli değil,
önemli olan sevgi” mi diyorsunuz? Enginarı seve-
rek yer misiniz yoksa “hayatta ağzıma sürmem” mi
dersiniz? Toplumsal yaşamda bunlar ve diğer pek
çok konuya ilişkin fikirler elbette ki böyle siyah-be-
yaz değildir ama gene de olaylar, olgular, insanlar,
gruplar ve nesnelere ilişkin kabaca onların yanında
ya da karşısında bir konum alırız. İşte tutum da
sosyal psikolojide bu konumu ifade eden bir kav-
ram olarak karşımıza çıkar. Tutum araştırmaları da
insanların çok çeşitli konulardaki görüşlerini ya da
tercihlerini saptamaya ve ölçmeye çalışır. Ancak tu-
tum kavramının bu kadar basit ve açık olduğunu
düşünmek yanıltıcıdır. Bu nedenle tanımlamaya
geçmeden önce, kavramı tarihsel ve kültürel bir
bağlama oturtmak ve sonra da sosyal psikoloji di-
siplinindeki tarihsel gelişimini ele almak gereklidir.
TUTUMLAR: TARİHÇE VE TANIM
Bu bölümde sırasıyla kısaca tutum teriminin
tarihine, sosyal psikolojide tarihsel süreç içinde
nasıl ele alındığına ve tanımlama çabalarına yer
verilmiştir.
Tutum Kavramının Kısa Tarihi
Tutum kavramını tarihsel bağlamı içinde ele
almak derken kastedilen İngilizce konuşulan top-
lumlardaki tarihidir. Türkçeye tutum kavramı
sosyal psikoloji ile birlikte girmiştir ve bu nedenle
görece yenidir. Ayrıca İngilizce konuşulan toplum-
larda olduğu gibi bizim toplumumuzda günlük
hayatta yaygın bir biçimde kullanıldığı pek söy-
lenemez. İngilizcede tutum teriminin yukarıdaki
örnekler bağlamında kullanılmasının çok uzun bir
tarihi yoktur. 15 ve 16. yüzyıllarda bu terim esas
olarak resimde ve heykelde figürlerin fiziksel olarak
nasıl konumlandırıldığını anlatmak için kullanıl-
mıştır. Daha sonraki birkaç yüzyıl içinde terim ki-
şinin zihninden neler geçtiğini ima eden bedensel
duruşu anlatmak için kullanılmaya başlanmıştır.
Kişinin belirli bir konuda olumlu ya da olumsuz zi-
hinsel konumunu ifade eden modern tutum terimi
19. yüzyılın ortalarında ortaya çıkmıştır (Franzoi,
2003; Potter, 1996).
İngiliz Sosyal Psikolog Potter (1996) tarihsel
olarak tutum teriminin bazı toplumlarda ve bazı
tarihsel dönemlerde kullanılıp yaygınlaşmasının,
bazı toplum ve bazı tarihsel dönemlerde ise böyle
bir yaygınlık kazanmamasının tesadüfi olmadığını
ileri sürmektedir. Tutum ve ikna terimlerini zen-
ginleştirip incelikli bir hâle getiren toplumsal ve ta-
rihsel koşullardan biri, demokratik rızanın politik
sistemin temel bir parçası hâline gelmesidir. Diğer
bir deyişle, politik sistemin asal bir bileşeni ola-
rak demokratik rızanın üretilebilmesi için tutum
ve ikna terimlerine ihtiyaç vardır. McGuire (akt.
Potter, 1996) tarihte demokratik rızanın üretildiği
böyle dört dönem ve yer olduğunu belirtir: İÖ 4.
yüzyıl Atina, İÖ 1. yüzyıl Roma, İtalyan Rönesansı
ve 20. yüzyılda dünyanın pek çok yeri. Bu dönem
ve yerlerde demokratik rıza ve halkın politik deste-
ği oylarla ifade edilmiştir ve edilmektedir.
Tutum teriminin ortaya çıkışını ve kullanımı-
nı güçlendiren ikinci bir tarihsel gelişme bireysel
tüketimin yaygınlaşması ve bu ideolojiye yapılan
vurgudur. Tutumlar, bizim kim olduğumuzu gös-
teren tüketim tercihleri ortamında serpilip geli-
şirler. 20. yüzyılın en önemli endüstrisi kimlik
yaratımıdır. Tüketim tercihlerimiz, dolayısıyla tu-
tumlarımız bizim kim olduğumuzu gösterir. Diğer
bir deyişle çağımızda pek çok toplumda tüketim
sadece ihtiyacı karşılama anlamını çoktan yitirmiş-
tir; gerçekte ihtiyacımız olan nesneleri değil kim-
liğimizi satın alıyoruz. Yine de bireysel tüketimin/
tercihlerin evrensel bir olgu olduğunu söylemek
zordur. Bazı kültürler bireyler arasındaki farklı-
lıklara daha az vurgu yaparlar. Bu tür kültürlerde
kişinin bireysel özellikleri/tercihleri/tutumları de-
ğil, örneğin aile ya da kast gibi hiyerarşik bir sos-
yal sistem içindeki konumu ve statüsü önemlidir.
Ayrıca tüketimci kapitalizmin ulaşamadığı yoksul
bölgelerde insanların tercihlere dayalı bir tüketim
yapmasını beklemek de anlamlı değildir. Karnını
bile doyuramayan yoksul bir çocuğun çeşitli spor
ayakkabı markalarından birini seçmekte zorlana-
cağını düşünmek abestir.
Buraya kadar söylenilenlerden tutumların, iki
ayağımızla yürümemiz ya da ağzımızla yemek ye-
memiz gibi insanın doğal bir özelliği olmadığı açık
71

hâle gelmiş olmalıdır. Bireyciliğin çok az geliştiği
toplumlarda ya da en sert diktatörlüklerle yöneti-
len toplumlarda bile insanların minimum da olsa
kişisel tercihlerinin olmadığını söylemek zordur.
Yine de belirli formlardaki demokrasilerde ve özel-
likle tüketimci kapitalizmin geliştiği yerlerde tu-
tum terimi yoğun bir anlam yüklenir ve rafine hâle
getirilir. Bu tür toplumlarda tutumlar bir bireyi di-
ğerinden ayıran görece kalıcı görüşler ya da tercih-
ler olarak görülür. Sonuç olarak tutum bireycilikle
el ele giden bir kavramdır.
Sosyal Psikolojide Tutumlar
Sosyal psikoloji disiplininde tutum konusu,
1. üniteden de hatırlayacağınız gibi, 1920’lerde
Thurstone ve arkadaşları tarafından geliştirilen
tutum ölçümleriyle başlamıştır. O zamandan bu
yana tutum konusu sosyal psikolojinin ana araş-
tırma geleneklerinden birini oluşturmuştur. Daha
1935’te sosyal psikolojinin önemli isimlerinden
Gordon Allport tutumun sosyal psikolojinin en
ayrıcalıklı ve en vazgeçilmez kavramı olduğunu
ilan etmiştir. Sosyal psikolojide tutumun bu ka-
dar temel bir çalışma konusu olmasının önemli
bir nedeni tutumların davranışları etkilediği ve
hatta belirlediğinin varsayılmasıdır. Sosyal psiko-
lojinin amacı sosyal davranışı açıklamak olarak
kabul edildiğinden tutumlar da sosyal davranışı
açıklamada anahtar kavramlardan biri hâline gel-
miştir. Ünitede daha sonra görüleceği gibi tutum
ve davranış arasındaki ilişki çok basit bir ilişki de-
ğildir ama çok genel düzeyde, kişinin bir tutum
nesnesine yönelik tutumunun o tutum nesnesine
yönelik davranışını etkileyeceği kabul edilir. Aşırı
basitleştirmeyi göze alarak şöyle örnekler verilebi-
lir: Pizzayı seviyorsanız pizza yersiniz, hayvanların
deneylerde kobay olarak kullanılmasına karşıysa-
nız, üzerinde “hayvanlarda test edilmemiştir” ya-
zısının olduğu ürünleri alırsınız.
Tutum kavramının sosyal psikolojide bu kadar
merkezi bir konu olmasının tutum ve davranış ara-
sındaki ilişkiden başka nedenleri de vardır. Biriyle
yeni tanıştığınızı farz edin. Karşılıklı olarak adınızı,
nereli olduğunuzu vb. kimlik bilgilerinizi öğren-
dikten sonra muhtemelen aynı okul ya da işyerinde
iseniz buraya ait fikirlerinizi ya da bulunduğunuz
şehre ait fikirlerinizi ve çeşitli konulardaki (müzik,
sinema, edebiyat, politika vb.) beğenilerinizi payla-
şacaksınız. Böyle bir etkileşim sosyal psikolojik açı-
72
Tutumlar
dan yeni tanıdığınız kişinin çeşitli konulardaki tu-
tumlarını öğrenmeye çalışmak kadar kendinizin de
bu konulardaki tutumlarını ifade etmeye çalışmak
olarak görülebilir. Ve karşınızdaki kişiye ait bu et-
kileşimden çıkarsadığınız tutumlar, sizin bu kişiyle
ilişkinizi sürdürmenize ya da bu ilişkiyi kesmenize
yol açabilir. Dolayısıyla tutumların sosyal psikolo-
jide merkezi bir yeri vardır, çünkü tutumların bi-
zim sosyal yaşamlarımızda merkezi bir yeri vardır
diyebiliriz. İnsanlar genellikle kendi tutumlarına
benzer tutumları olan insanlara yaklaşırlar ve on-
lardan hoşlanırlar ve beklenebileceği gibi kendisi-
ninkinden farklı tutumları olan insanlardan kaçın-
maya çalışırlar ve onlardan hoşlanmazlar (Bohner
ve Wanke, 2002).
Tutumların sosyal psikolojide çok önemli bir
çalışma konusu olmasının diğer bir nedeni, tu-
tumların tutum nesnesi ile bilgiyi işleme biçimini
de belirlemesidir. İnsanlar genellikle kendi tutum
ve inançlarını onaylamayan bilgidense onaylayan
bilgiyi ararlar ve seçerler. Tutuma dair seçicilik
etkisi adı verilen bu olgu dikkat, bellek gibi bil-
gi işleme süreçlerinde etkindir. Bir futbol maçını
izleyen iki taraftar grubunu gözlediğinizde, iki
tarafın da aynı maçı izlemiş olmalarına rağmen
aynı maçı çok farklı yorumladıklarına tanık olabi-
lirsiniz. Kendi takımlarına yönelik olumlu, rakip
takıma yönelik olumsuz tutumlardan dolayı maça
dair bilgiyi kendi takımlarını haklı ya da üstün
çıkaracak işlemden geçirecekler, örneğin bir taraf
diğer tarafın daha fazla faul yaptığını iddia ede-
cektir. Özetle, tutumlar çevremizde algıladığımız
sosyal bilgi ile ona nasıl tepki verdiğimiz arasında
önemli bir aracılık görevi yapmaktadır (Bohner ve
Wanke, 2002).
Genel olarak tutumlar sosyal uyarıcılara (buna
kendimiz de dahiliz, kendimize yönelik de tutum-
larımız vardır) büyük ölçüde nasıl tepki verdiğimiz,
onlar hakkında ne hissettiğimiz, ne düşündüğümüz
ve ne yaptığımızı belirler. Tam da bu yüzden sosyal
psikolojinin büyük bölümünün çeşitli biçimler-
de tutumlarla ilgilendiği söylenebilir. Kişiler arası
ilişkilerde çekicilik, önyargı, benlik saygısı ya da
değerler gibi sosyal psikolojik çalışma konuları tu-
tumlarla yakından ilgilidir. Kişiler arası çekicilikte
diğer kişilere yönelik tutumlardan, önyargıda belir-
li bir grup insana yönelik tutumlardan, benlik-say-
gısında kişinin kendisine yönelik tutumlarından,
değer konusunda insanların soyut ilkelere yönelik
tutumlarından söz edilebilir. O hâlde tutumların
Sosyal Psikoloji I
öneminin çeşitli sosyal psikolojik analiz düzeyle-
rinde ortaya çıktığı söylenebilir. Bunlar:
• Bireysel düzeyde tutumlar algıyı, düşünme-
yi, diğer tutumları ve davranışı etkiler. Bu
nedenle tutumlar kişinin psikolojik varolu-
şuna ciddi bir katkı yapar.
• Kişiler arası düzeyde rutin olarak tutumlar
hakkında bilgi aranır ve iletişimin konu-
su olur. Diğerinin tutumları bilindiğin-
de dünya daha tahmin edilebilir bir yer
hâline gelir. İnsanın kendi düşünceleri ve
davranışları bu bilgi tarafından şekillendi-
rilebilir ve belki kişi diğerinin tutumlarını
değiştirmek yoluyla davranışını kontrol
edebilir.
• Toplumsal düzeyde kişilerin kendi gruplarına
ve diğer gruplara yönelik tutumları gruplar
arası işbirliğinin ve çatışmanın temelinde
yer alır. Kişilerin kendisinin dahil olmadığı
gruba (dışgrup) karşı olumsuz tutumları ya
da önyargısı ayrımcılığa yol açabilir (Boh-
ner ve Wanke, 2002).
Yukarıda tutumların sosyal psikolojide 1920’ler-
den itibaren çalışıldığı ifade edilmişti. 1920’lerde
başlayan çalışmalar bugün hâlâ devam etmektedir.
Ancak arada geçen süre içinde tutum araştırma ve
kuramlaştırma çalışmalarının odak noktası tarihsel
dönemlere göre farklılaşma göstermiştir. McGuire
(Hogg ve Vaughan, 2005:174) sosyal psikolojide
tutumların tarihsel olarak değişimini izlememize
olanak veren üç evre saptamıştır:
1. 1920’ler ve 1930’lar: Bu dönemde tutum
çalışmaları oldukça statik konulardaki tu-
tumları ölçmeye ve bu tutumların davranış-
la nasıl ilişkili olduğuna odaklanmıştır.
2. 1950’ler ve 1960’lar: Bu dönemdeki tutum
çalışmaları tutum değişimine odaklanmıştır.
3. 1980’ler ve 1990’lar: Tutumun bilişsel bir
sistem olarak yapı ve işlevlerinin açıklanma-
sına odaklanılmıştır.
Yukarıdaki dönemlerin aralarında o konuya
duyulan ilginin kaybolduğunu belirtmek gerekir.
Özellikle 1960 ve 1970’lerde tutum çalışmaların-
da gerileme görülmüştür. Bu gerileme büyük ölçü-
de tutum ve davranış arasında varsayılan ilişkinin
görgül araştırmalar tarafından desteklenmemesinin
sonucudur. Ancak 1980’lerde modern bilişsel psi-
koloji sayesinde tutumlar yine ama bu kez farklı
yönden sosyal psikologların ilgi odağı hâline gel-
miş, bu kez tutumlar zihinsel bilgi işleme süreçle-
riyle ilişkilendirilmiştir.
Tutumların Tanımlanması
Sosyal psikolojide bu kadar önemli olmasına ve
üzerinde en fazla araştırma yapılan konu olmasına
rağmen tutum kavramıyla ne denmek istediği çok
belirgin değildir. Sosyal psikolojide sıklıkla kul-
lanılan iki tanım örneği verilebilir: “Tutumlar en
azından örtük olarak ‘yargılama boyutları’ üzerinde
‘düşünce nesneleri’ni yerleştirmek olarak tanım-
lanır”. Diğer tanım ise şöyledir: “Bir tutum bazı
kişi, nesne ya da konularda genel ve görece kalıcı
olumlu ya da olumsuz hislerdir” (Akt. Augousti-
nos, Walker ve Donaghue, 2004; 113).
Bu iki tanım temelde aynıdır fakat farklı vur-
gular içerir. Birinci tanımda tutumların spesifik bir
nesne, olay, kişi vb.ne referansla kullanıldığı vur-
gulanır. Tutumların spesifik referansları var dendi-
ğinde, belirli bir nesne, kişi ya da konunun, tutu-
ma sahip kişi için tutuma uygun olarak kategorize
edilmesi anlaşılmalıdır. Gerçekten de herhangi bir
nesne, olay, kişi ya da konuyu işaret etmeden tu-
tumdan bahsedilemez. Tüm tutumların bir nesnesi
vardır. Bu nesne çok spesifik ve somut olabilir: Bu
bir devlet başkanı olabileceği gibi, örneğin brokoli
de olabilir, bir müzik türü, örneğin caz olabilir, fut-
bol olabilir ya da bir çiçek türü, mesela kaktüs ola-
bilir. Diğer yandan tutum nesnesi soyut da olabilir:
demokrasi, özgürlük, eşitlik gibi. Buradan anlaşıla-
bilecek diğer bir nokta herkesin tutum nesneleri-
nin farklı olabileceğidir. Bir kişi için örneğin küre-
sel ısınma sorunu bir tutum nesnesi iken başka biri
küresel ısınma sorunundan haberdar bile olmaya-
bilir. Yine zaman içinde biri için bir kişi, nesne ya
da konu tutum nesnesi değilken deneyimle birlikte
daha sonradan bir tutum nesnesi hâline gelebilir.
Üzerinde çalıştığınız eski bir masanız olduğunu
farz edin. Sizin için hiçbir anlam ifade etmeyen
bu masanın bir antikacı dükkanının vitrininde çok
pahalıya satılan bir masayla çok benzer olduğunu
fark ettiğinizde artık kendi masanız sizin bir tutum
nesneniz hâline gelir. Yani artık o sizin için sıradan
bir masa değil, iyi bakılması ve özen gösterilmesi
gereken ayrıcalıklı bir masadır.
Bir kişi için belirli bir kişi, nesne ya da konu-
nun tutuma uygun olarak kategorize edilmesi, yani
tutum nesnesi olmaya uygun bir nesne olarak gö-
rülmesi, zihinde tutumun aktive edilmesinin biliş-
73

sel bir süreç olarak görülmesini gündeme getirir.
Dolayısıyla tutumun zihinde harekete geçirilmesi-
nin çaba gerektiren bir süreç olduğunu iddia eden
sosyal psikologlar vardır. Ancak tutumların zihinde
harekete geçirilmesi için bazı durumlarda mini-
mum çaba gerektiğini ve hatta bazı durumlarda da
tutum aktivasyonunun otomatik gerçekleşebilece-
ğini gösteren kanıtlar da vardır.
Diğer yandan ikinci tanımda vurgulanması
gereken nokta tutumların kalıcılığı meselesidir.
Tutumların kalıcılığı görece bir kalıcılık olarak
anlaşılmalıdır. Zira tutumlar değişebilir. Ancak tu-
tumların bir kişi, nesne ya da konu hakkında geçi-
ci değerlendirmeler olduğu da düşünülmemelidir.
Çünkü tutumlar genellikle bir kişi, nesne ya da
konuyla ilgili büyük ölçüde istikrarlı olan bilgi ve
deneyimin ifadesidir.
1990’lara kadar sosyal psikolojide tutumları üç
bileşenli bir zihinsel yapı olarak tarif etme eğilimi
çok yaygındı. Bugün tutumun ABC modeli (biliş,
duygu ve davranışın İngilizcedeki baş harfleri do-
layısıyla verilen bir addır. Türkçede belki kısaltma
olarak BDD denebilir) denilen bu üç bileşenli ta-
nımlamayı hâlâ kullananlar vardır. Orijinal olarak
Yale Üniversitesi’nde 1950 ve 1960’lar boyunca
gerçekleştirilen Yale İletişim ve Tutum Değişimi
Programından kaynaklanan bu yaklaşıma göre tu-
tumlar bilişsel, duygusal ve davranışsal bileşenlerden
oluşur. Tutumların bilişsel bileşeni belirli bir nesne
ile ilişkilendirilen inanç ya da düşünceyi ifade eder.
Pek çok durumda kişinin tutumu, tutum nesne-
sinin olumlu veya olumsuz özelliklerinin irdelen-
mesine dayanır. Örneğin vejetaryenlerin et yeme-
melerinin temelinde bir canlının başka bir canlıyı
öldürmemesi gerektiği gibi ahlaki bir ilkeye dayalı
inanç ya da bu dünyanın hepimize ait olduğu ve
hayvanları öldürmeye hakkımızın olmadığına
dair politik anlamda türcülük karşıtı bir inanç ya
da belki bazılarının et yemenin sağlıklı olmadığı-
na dair daha bencilce görünecek bir inanç yatıyor
olabilir. Burada vurgulanması gereken nokta, bu
tutumun temelinde yatan inancın bilimsel olarak
doğrulanmış ya da başka insanlar tarafından onay-
lanmış olması gerekmediğidir. Tutumun bilişsel te-
melini oluşturan bilgi/inanç örneğin dini nitelikte
de olabilir. Tutumun duygusal bileşeni bir tutum
nesnesiyle ilişki olan duygu veya hislerdir. Önceki
örnekten devam edilirse vejetaryen bir kişi et yiyen
insanlara ilişkin kızgınlık ya da vejetaryenliği seçmiş
diğer insanlara sempati duyabilir. Duygusal boyut
74
Tutumlar
açıkça tutum nesnesini sevmek-sevmemek, hoşlan-
mak-hoşlanmamak biçiminde ifade edilebilir. Kişi-
nin bir tutum nesnesine yönelik duygusal tepkileri
sadece sözel olarak değil, sözel olmayan ipuçların-
dan (örneğin jest ve mimiklerinden) anlaşılabilir.
Tutumun davranışsal bileşeni kişinin tutum nesne-
sine yönelik davranış niyetini ya da eğilimini ifade
eder. Sosyal psikologlar tutumun bir bileşeni olan
davranış eğilimini davranışın kendisinden ayırır.
Yukarıdaki örnekte hayvanların yenmesine çeşitli
nedenlerle karşı olan ve vejetaryenliğe sempatiyle
bakan bir kişinin henüz vejetaryen olmadığını ya
da sosyal psikolojik terimlerle kişinin vejetaryen-
liğe karşı olumlu tutumu olduğunu söylenebilir.
Ama kişi bir kez kararını verdiğinde kişinin tutu-
munun davranışa dönüştüğünü görürüz. Diğer
yandan kişinin vejetaryenliğe karşı tutumu olumlu
olabilir ama hâlâ vejetaryen olmayabilir. Tutum ile
davranış arasındaki bu fark ya da tutarsızlık üni-
tenin son bölümünde detaylı olarak ele alınmıştır.
1990’lardan sonra tutumun bu ABC mode-
li sosyal psikolojide büyük ölçüde terkedilmiştir.
Zira tutumun varlığından bahsedebilmek için bu
üç bileşenin de olması gerekmediği gösterilmiştir.
Bunun yerine tek boyutlu, çok daha basit bir ta-
nım benimsenmiştir: Tutum, bir nesnenin olumlu
ya da olumsuz olarak değerlendirilmesidir. Burada-
ki “nesne”, daha önce belirtildiği gibi somut ya da
soyut, canlı ya da cansız tüm varlıkları kapsamak-
tadır. Tutumun bir değerlendirme olması daima ve
mutlaka bir yargı içermesi anlamına gelir. Diğer bir
deyişle, tutumların dili “sevme/sevmeme”, “yaklaş-
ma/kaçınma” ve “iyi/kötü” dilidir. Tutum sahibi ol-
mak tanımı gereği taraflı olmaktır (Franzoi, 2003).
Tutum
Bir tutum nesnesi hakkında bilişsel, duy-
gusal ve davranışsal bilgiye dayalı olarak
yapılan genel bir değerlendirmedir.
1
sıra sizde
Tutumların kişilerin hayatındaki olayları
ve başkalarının ve kendinin davranışları-
nı değerlendirme ihtiyacıyla ilişkili olabi-
lir mi? Tartışınız.
Sosyal Psikoloji I
TUTUMLARIN YAPISAL
ÖZELLİKLERİ
Spesifik olarak tutumları bir zihinsel yapı ya da
temsil olarak tanımlayabilmek için tutumu tutum
yapan özellikleri bilmek gereklidir. Tutumun başlı-
ca yapısal özellikleri arasında tutumun olumlu veya
olumsuz olması, tutumun tek kutuplu ya da çift
kutuplu olması, tutumun çok boyutluluğu ve tutu-
mun güçlü ya da güçsüz olması sayılabilir.
Tutumların Olumluluğu/Olumsuzluğu
Başlangıç olarak bir tutum nesnesine yönelik
tutumun çok kabaca olumlu ya da olumsuz oldu-
ğu söylenebilir. Yani bir tutumun yönü artı ya da
eksi değerde olabilir. Örneğin idam cezasına karşı
çıkıyorsanız bu tutumun değeri eksi, idam cezasını
onaylıyorsanız bu tutumun değeri artıdır. Ancak
burada sizin tutumunuzun değeri tutum nesnesine
yaklaşmak ya da ondan kaçınmak şeklinde anlaşıl-
malıdır. Siz idam cezasına karşı çıkıyorsanız tutum
nesnesi ile aranıza mesafe koyuyorsunuz ve bu tek-
nik olarak eksidir ama elbette bu tutum sizin için
olumludur. Diğer yandan idam cezasını onaylayan
birinin tutumu artıdır ve o kişi için bu tutum öznel
olarak olumludur ama idam cezasına karşı çıkanlar
bu tutumu olumsuz olarak değerlendirirler.
Tek Kutuplu ve Çift Kutuplu Tutumlar
Konuyu biraz daha karmaşıklaştırmak pahasına
tutumların olumluluğunun /olumsuzluğunun tek
kutuplu ya da çift kutuplu olarak kavranabileceği-
ni vurgulamak gerekir. Bir tutumu bir değerlendir-
me çizgisi üzerinde değerlendirmek istediğimizde
bu çizginin kapsadığı alanı bilmek isteyebilirsiniz.
Örneğin “dondurmayı ne kadar seversiniz” ya da
“caz müziğini ne kadar seversiniz” sorularının ce-
vabı büyük olasılıkla nötrden olumluya kadar uza-
nan bir aralıkta yer alacaktır. Bu tür tutumlar tek
kutuplu tutumlar olarak adlandırılır. Yani cevap-
larınız bunlardan ya hiç zevk almamak ya da çok
zevk almak arasında değişecektir. Ancak diğer bazı
tutumlar daha fazla kutuplaşmış tepkiler ortaya
çıkarabilir. Örneğin bazı kişiler kürtajın yasal bir
uygulama olması gerektiğini öne sürerken diğerle-
ri bunu istememekle kalmaz, buna karşı çıkarlar.
Ya da idam cezası örneğinde olduğu gibi kimile-
ri bunun yasallaşmasını savunurken, kimileri de
yasallaşmasına çok ciddi karşı çıkabilirler. Bu tür
tutumlar çift kutuplu tutumlar olarak adlandırılır.
Değerlendirme çizgisi üzerinde böyle bir tutum
örneğin -5 ile +5 arasında (-5, -4, -3, -2, -1, 0, 1,
2, 3, 4, 5) gösterilebilir. Peki tutumların tek ku-
tuplu (nötrden olumluya ya da nötrden olumsuza
kadar bir aralıkta değerlendirme) ya da çift kutuplu
(olumludan olumsuza, bir şeyin yanında olmadan
bir şeyin karşısında olmaya kadar bir aralıkta de-
ğerlendirme) olması önemli midir? Belirli bir tu-
tumun tek kutuplu ya da çift kutuplu olması tutu-
mun ve onun bileşenlerinin bellekte nasıl organize
edildiğini, yeni bilgiye nasıl tepki verildiğini ve tu-
tumların nasıl değiştiğini etkiler mi? Çift kutuplu
tutumlar söz konusu olduğunda o tutumun her iki
yanında yer alanların (yani bir tutum konusunun
yanında ve karşısında olanlar) her ne kadar kendi
taraflarını tutuyor olsalar da her iki tarafın da iddi-
alarını iyi bildikleri gösterilmiştir. Diğer bir deyişle
bir tutum nesnesinin/konusunun yanında olanlar
da karşısında olanlar da benzer bilgi yapılarına sa-
hiptir. Tek kutuplu tutumlar söz konusu olduğun-
da ise, bu tek kutup ister artı ister eksi olsun, kişiler
kendi tutumlarıyla tutarlı bilgiye sahiptirler, kendi
tutumlarıyla tutarlı olmayan bilgiye sahip değildir.
Bir tutumun tek kutuplu ya da çift kutuplu olarak
zihinde temsil edilmesi kişilere göre değişebilir ama
tutum nesnesine/konusuna göre de değişebilir. Eğer
bir konu çevrenizde çok tartışılıyor ve bu konuya
ilişkin farklı iddialar ortaya atılıyor ise bunların çift
kutuplu tutum olarak temsil edilme olasılığı fazla-
dır. Diğer yandan spor ya da müzik gibi konularda
bu kadar çok tartışma çıkması beklenmez ve bunlar
hakkındaki tutumların tek kutuplu olarak zihinde
temsil edildiği söylenebilir.
Tutumların Çok Boyutluluğu ve
Çelişkili Tutumlar
Yukarıda tutumlar aslında tek boyutlu bir bi-
çimde tanımlandı. Tek boyutlu tutum, bir tutu-
mun iki ya da daha fazla boyutsal uzamda değil, tek
bir değerlendirme çizgisi üzerinde bir nokta, tek bir
puan ile betimlenmesi anlamına gelir. Ancak bu,
bir konu/nesne hakkındaki tutumun farklı boyut-
lardaki değerlendirici tepkileri içermesini engelle-
mez. Yukarıdaki aynı örneği kullanacak olursak, bir
vejetaryen hayvanların öldürülmesine karşı olduğu
için et yemeyi bırakmıştır. Bu kişinin inancı ahlaki
bir nedene dayanır. Başka bir vejetaryen buna ek
olarak etin gut hastalığına ve et yemenin koleste-
75

rolü yükselterek kalp hastalığına neden olduğunu
düşünüyor olabilir. Bu durumda bu kişinin et ye-
meye ilişkin olumsuz tutumu iki boyuta dayanır:
ahlak ve sağlık.
Tek boyutlu tutum
Tutum nesnesinin tek bir boyut üzerinde
olumlu veya olumsuz değerlendirilmesidir.
Ayrıca bir değerlendirme boyutunda iki zıt
uç gibi görünen olguların aslında iki farklı ve bir
dereceye kadar bağımsız olabildiklerini belirtmek
gerekir. Bu, tutum nesnesi olarak politik ideolo-
jilerde daha belirgindir. Örneğin liberalizm ile
muhafazakârlığın birbirinin zıttı ideolojiler ol-
duğu düşünülse bile aslında farklı odak nokta-
ları olduğu söylenebilir. Genel olarak liberalizm
yurttaşlık hakları ve toplumsal eşitlikle daha çok
ilgiliyken muhafazakârlığın düzen, güvenlik ve
ekonomik büyümeyle ilgili olduğu düşünülür.
Buradan iki kutuplu modelin varsaydığı gibi, bir
tutum nesnesine ilişkin olumlu ve olumsuz ku-
tupların (tepkilerin) uzlaşmaz ve karşılıklı olması
gerekmediği sonucuna ulaşılabilir. Bu ise bir tu-
tum nesnesine ilişkin olumlu ve olumsuz tepki-
lerin tek boyutlu değil, iki boyutlu olarak tem-
sil edilmesi gerektiğini düşündürür. İki boyutlu
tutum modelinin avantajı, olumlu ve olumsuz
uçların ayrı boyut olarak kavramsallaştırılmasının
daha incelikli tutum pozisyonlarını görmemize
izin vermesidir. İki boyutlu modelde, iki boyut-
tan alınan yüksek ve düşük puanların dörtlü kom-
binasyonu ortaya çıkar. Birinden düşük birinden
yüksek ve tam tersi, ikisinden de yüksek ve iki-
sinden de düşük puan alınabilir. Her iki boyut-
ta alınan düşük puanlar tutum nesnesine ilgisiz
olunduğunu gösterir.
İki boyutlu tutum
Bir tutum nesnesinin iki ayrı boyut üze-
rinde olumlu veya olumsuz olarak değer-
lendirilmesidir.
Ama asıl üzerinde düşünülmesi gereken sonuç
bazı durumlarda her iki boyutta yüksek puanlar
76
Tutumlar
alınıp, bu tepkilerin hem olumlu hem olumsuz
değerlendirmeleri içermesidir. İşte burada çelişkili
tutumdan söz edebiliriz. Aslında herkes bir tutum
nesnesine yönelik çelişkili tutum geliştirme dene-
yimine sahiptir. Örneğin pek çok insanda sağlıkla
ilişkili davranışlara (sigara içmek, alkol tüketmek
vb.) yönelik böyle bir tutum pozisyonu görülebilir.
Örneğin yürüyüş yapmak kişi için iyidir (sağlık-
lıdır) ama diğer yandan kişiye sıkıcı gelebilir. Ya
da sigara sağlığa zarar verir ama kişi içmekten hoş-
lanır. Birini romantik anlamda gerçekten seviyor
olabilirsiniz ama ciddi bir ilişkiye girmek istemi-
yor olabilirsiniz.
Çelişkili Tutum
Bir kişinin bir tutum nesnesini hem sev-
mesi hem de sevmemesidir.
Tutumların Gücü
Çok sevdiğiniz bir arkadaşınızla birlikte ta-
til yapmaya karar verdiğinizi farz edin. Yalnız bir
problem var: Arkadaşınız deniz kenarında tatil
yapmak isterken siz deniz ve güneş yerine dağ ve
orman tatili düşlüyorsunuz. Bu durumda ne yapar-
sınız? Bu, tipik tutumlar arası çelişkili bir duruma
işaret etmektedir (tek bir tutumun kendi içinde çe-
lişkili olması ile iki tutumun çelişkili olması farklı-
dır). Arkadaşınızı seviyorsunuz ama dağ ve orman-
da tatil yapmak sizin için daha mı ağır basıyor? Ya
da siz bir deniz insanı değilsiniz ama arkadaşınız
sizin için öyle önemli ki onun hatırı için dağ ve
orman tatili hayalinizden vazgeçip deniz kenarına
mı gidersiniz? Bunlar aynı zamanda bu iki tutu-
munuzdan hangisinin daha güçlü olduğu sorusunu
sormak anlamına gelir.
Aslında tutumların yapısal ve deneyime daya-
nan pek çok yönü “tutumun gücü” başlığı altında
çalışılmıştır. Genel olarak tutumlardan ne yap-
ması bekleniyorsa (bilgi işleme sürecine rehberlik
etmek, davranışa yol açmak vb.) güçlü tutumların
tüm bunları daha iyi yapabileceği düşünülmekte-
dir. Bu tutumların değişmeye daha dirençli, za-
mana daha dayanıklı ve davranışla daha tutarlı
olduğu varsayılmaktadır. Aslında tüm bunlar ga-
yet mantıklı düşüncelerdir ama burada önemli bir
açmaz var: Tutumların gücü dendiğinde gerçek-
Sosyal Psikoloji I
ten neyi anlıyoruz ve tutumun gücünü nasıl kav-
ramlaştırabiliriz? Farklı araştırmacılar tutumun
gücüne dair farklı kavramsal dayanaklar öner-
mektedirler. Örneğin bazıları tutumun gücünü,
tutumun çelişkisiz olmasıyla ve tutumun aşırılı-
ğıyla ilişkilendirmekte ve güç kavramını bu bağ-
lamda tutum nesnesi üzerinde düşünme miktarı
olarak betimlemektedir. Diğer tanımlar, tutum
nesnesinin kişinin çıkarıyla ne kadar ilişkili oldu-
ğu, kişinin bir tutumuna ne kadar güvendiği ya
da tutumun ne kadar erişilebilir olduğu, yani akla
ne kadar kolay geldiği gibi noktaları içermektedir.
Özetle, kişi için tutum konusu (nesnesi) ne kadar
önemliyse, kişi bir nesne/konu hakkında ne kadar
net ya da kesin duygu ve düşüncelere sahipse, kişi
tutum nesnesi/konusu ile direkt (dolaysız) bir de-
neyim yaşamış ise, tutum nesnesi/konusu kişiyle
ne kadar ilgiliyse ve tutum içeriği bellekten ne ka-
dar hızlı çağrılabiliyorsa, yani zihinde tutuma ne
kadar çabuk erişilebiliyorsa kişinin o konu/nesne
hakkında güçlü bir tutumu olduğu söylenebilir.
Örneğin geri dönüşüm sizin için önemli bir konu
ise ve bu konu hakkında ortalama bilgiden daha
fazla bilgiye sahipseniz geri dönüşüm konusunda
güçlü bir tutumunuz olduğu iddia edilebilir.
Genelde tutumun gücünden bahsedildiğinde
tutum nesnesine yönelik düşünce ve duygu yoğun-
luğunun kastedildiğini düşünebiliriz. Bir tutum
nesnesinden hoşlanmak ile o tutum nesnesini ta-
parcasına sevmek, bir tutum nesnesinden hoşlan-
mamak ile ondan nefret etmek arasında fark gibi.
Literatürde buna tutumun aşırılığı adı verilmekte-
dir. Bir tutumun güçlü olması onun aşırı olduğu
anlamına gelmez. Örneğin yeni tanıştığınız bir ki-
şiyi sonradan düşündüğünüzde onu genel olarak
sevdiğinizi ama bazı yönlerinin biraz da rahatsız
edici olduğuna karar verdiniz. Artık o kişiyi her
düşündüğünüzde buna benzer bir değerlendirmeyi
yapıyorsanız burada aşırı değil ama güçlü bir tu-
tumdan bahsedilebilir. Belki de tutumun gücünü
kişinin tutumuna bağlılık derecesi olarak genel bir
şekilde tanımlayabiliriz.
2 dırmaların bir parçasını oluşturur. En erken sınıf-
sıra sizde
Örtük ve açık tutum ayrımını araştırınız.
TUTUMLARIN İŞLEVLERİ
Uzun yıllar boyunca sosyal psikologlar tutumla-
rın ne tür psikolojik ihtiyaçlara hizmet ettiğini gös-
teren birçok sınıflama geliştirmişler, ancak bunu
farklı terim ve kavramlaştırmalarla yapmışlardır.
Bu konudaki kavramlaştırmalar çoğu kişi için kafa
karıştırıcıdır. Ancak tüm bu çabaların amacı en iyi
sınıflandırmayı yapmak ya da tutumların olası bü-
tün işlevlerini kapsamak değil, işlevleri aracılığıyla
tutum değişimini açıklamaktır. Zira bu çalışmaları
başlatan temel düşünce bir tutumun değiştirilmesi
için o tutumun işlevi ya da işlevlerinin, yani han-
gi psikolojik ihtiyaçlara cevap verdiğinin bilinmesi
gerektiğidir. Dolayısıyla örneğin önyargıyla uğ-
raşanlar önyargılı tutumların işlevlerine, tüketim
araştırması yapanlar tüketici davranışını etkileyen
tutumların işlevlerine odaklanmışlardır. Örneğin
bir restoranı diğerlerine tercih ediyorsanız bunun
nedeni oranın yemeklerini seviyor olmanız (fayda-
cılık) ya da belki orayı tercih ederken başkalarına
ne kadar zevk sahibi olduğunuzu göstermek iste-
meniz (sosyal kimlik) olabilir.
Tutumların işlevlerine dair yapılan pek çok sı-
nıflama birbiriyle örtüşmektedir. Tutumlara ilişkin
farklı teorik yaklaşımların özünü ortaya çıkaran iki
temel işlevi olduğu öne sürülmektedir:
1. Bilginin örgütlenmesine ve yaklaşma ve ka-
çınmaya rehberlik etmek
En temel düzeyde dünyayı iyi ve kötü olarak
bölmek esaslı bir sürece işaret eder. Çalışmalar in-
sanların tutum nesnelerini (nesne, olay, kişi, grup
vb.) bu boyutta değerlendirdikleri gibi bu değer-
lendirmeyi çok hızlı bir biçimde gerçekleştirdikle-
rini de göstermektedir. Araştırmalarda katılımcıla-
ra tanıdık ya da yeni bir uyarıcı (sözcükler ya da
resimler) gösterilmesi fark etmeksizin bu uyarıcı-
nın iyi ya da kötü olduğuna ilişkin değerlendirme
süresi bir saniyenin altındadır. Bu ise, en azından
bazı tutum nesneleri için değerlendirmenin otoma-
tik bir süreç olduğuna işaret etmektedir.
İyiyi ve kötüyü saptamak ya da çevreyi dostça
ve düşmanca olarak kategorilendirmek tutumların
en açık ve en temel işlevi gibi görünmektedir. Bu
yüzden bu işlev, tutum işlevlerine ait tüm sınıflan-
landırmalardan birini yapan Katz buna bilgi işlevi
adını vermiştir. Tutumlar başka türlü karmaşık ve
belirsiz olacak olan çevreyi (ortamı) örgütleyen ve
77

başa çıkmayı sağlayan bir yapı sağlamaktadır. Bu
anlamda tutumlar Sosyal Biliş ünitesinde yer veri-
len bilişsel şema kavramına çok benzerdir. Bir tu-
tumun bir bilişsel şemayı temsil ettiği söylenebilir.
Bilgi işlevi
Tutumların enerjiden tasarruf etmek için
kullanılmasını ifade eder.
Bilgi sırf bilgi edinmiş olmak için istenebi-
lir ama faydacı işleve de hizmet eder. Mesele bir
şeye yaklaşma ya da ondan kaçınmaya gelince o bir
şeyin iyi ya da kötü olduğunu bilmek çok yarar-
lıdır. İnsanlar çekici buldukları ya da dost canlısı
gördükleri insanlara yaklaşırlar ya da lezzetli bul-
dukları yiyecekleri yerler. Katz’ın sınıflandırmasına
dayanan pek çok araştırmacı bu işlevin ödüle ulaş-
maya ve cezadan kaçınmaya hizmet ettiğini öne
sürmektedir.
Faydacı işlev
Tutumların ödülleri maksimize etmek ve
bedelleri minimize etmek için kullanıl-
masını ifade eder.
2. Yüksek psikolojik ihtiyaçlara hizmet etmek
Şüphesiz pek çok deneyim hoş olan ve olmayan
olarak sınıflandırılabilir ve böylece ödül ve cezayla
temsil edilebilir. Ve buradan hareketle de çoğu tu-
tumun faydacı bir işlevi olduğu söylenebilir. Bazı
araştırmacılar tutum nesnesinin kendisinden kay-
naklanan hoşlanma ve hoşlanmamayla, bir tutumu
ifade etmek ya da dışa vurmaktan kaynaklanan
hoşlanma ve hoşlanmamayı birbirinden ayırmak
gerektiğini iddia ederler ki bu sonuncusuna dışavu-
rumcu ya da sembolik işlev adı verilir. Bazı tutum-
lar kişinin benliği için öyle temeldir ki kişi bunları
sözle ifade ederek ya da bir takım sembollerle dışa
vurarak bu değerleri başkalarına yansıtmış olur.
Kişi için örneğin açık fikirli olmak ya da gelenek-
sel değerlere bağlı olmak önemliyse diğer insanlara
bu değerleri yansıtacak tutumları göstermek onun
benliğini onaylar. Tutumun bu sembolik işlevi
Katz’ın sınıflandırmasında içsel değerlerin ifade
edilmesi olarak adlandırılır.
78
Tutumlar
İçsel değerlerin ifade edilmesi
Tutumların kişinin değerlerini ifade et-
mek için kullanılmasını ifade eder.
Tutumun işlevlerinde Katz’ın sınıflandırma-
sına özgü olan ve buradaki sınıflandırmada yük-
sek psikolojik ihtiyaçlardan biri olarak görülebi-
lecek bir işlev de egoyu koruma işlevidir. Bazı
tutumlar kişinin egosunu, yani benlik saygısını
koruma işlevine sahip olabilir. Psikanalitik teoriye
referansla anlaşılabilecek egoyu koruma, kişinin
bilinçdışı çatışmalarından kaynaklanan kaygıla-
rını gidermek için ego savunma mekanizmaları
kullanmasını ifade eder. Kişi bu çatışmalarla yüz-
leşemediği için savunma mekanizmaları yoluyla
bu çatışmaların yarattığı kaygıyı azaltmaya çalışır.
İşte bu bağlamda kişinin edindiği bazı tutumlar
birer savunma mekanizması olarak işlev görerek,
kaygısını azaltmaya hizmet eder. Örneğin basket-
bolda başarısız biriyseniz bunu kabul etmek ye-
rine egonuzu korumak için basketboldan nefret
ettiğinizi ve o yüzden oynamadığınızı söylersiniz.
Günlük yaşamdan bunun gibi pek çok örnek veri-
lebilir ama tutumların egoyu koruma işlevine dair
toplumsal sonuçları da olan en önemli konular
önyargıyla ilişkili olanlardır. Örneğin homofobi
(eşcinsellere yönelik düşmanlık) ya da zenofobi
(yabancı düşmanlığı) gibi sosyal tutumlarda (bir
gruba yönelik tutumlarda), nefret ya da düşmanlı-
ğın nedeni kişinin karşısındaki o hedef grup değil,
kişinin kendi yaşadığı çatışmadır. Kişi kendine
yönelik aşağılık duygusunu ve değersizlik hissini
bastırdığında, bu duyguları toplumda dışlanan
hedef gruplara yansıtarak egosunu korur. Egoyu
koruma ihtiyacı kişinin kendisinden kaynaklan-
dığı için, değersizlik hisleriyle boğuşan birinin
bunları yansıtacağı hedef yoksa da bu hedefi ya-
ratır. Ancak böylelikle kişi kendi grubunu ve do-
layısıyla kendisini diğerlerinden üstün hisseder ve
değerli görür (Sakallı Uğurlu, 2018).
Egoyu koruma işlevi
Tutumların benlik-saygısını korumak
için kullanılmasını ifade eder.
Sosyal Psikoloji I
3 yapılmadığı söyleniyordu. Bu sonuç, tutumlar ile
sıra sizde
Tutumların kültürel olarak farklılaşması
tutumların işlevleri açısından nasıl değer-
lendirilebilir, araştırınız.
TUTUM VE DAVRANIŞ
ARASINDAKİ İLİŞKİ
Tutumların davranışı etkilediği aslında açık
değil midir? Eğer çikolatalı dondurmayı seviyor-
sanız elbette çikolatalı dondurma yersiniz. Ya da
büyük bir tutkuyla korku film izlemeyi seven bi-
riyseniz tabii ki başka film türlerindense korku
filmi izlemeyi tercih edersiniz. Fakat bu kadar
açık görünen cevapları her zaman ve her konuda
veremeyebilirsiniz.
Tutumların neden davranışı yordayamadığını,
yani tutumlardan hareket ederek neden davranışı
tahmin edemediğimize dair tartışma sosyal psi-
kolojide tutum çalışmalarının erken dönemine
kadar geriye gider. Bu erken dönemdeki çalışma-
lardan biri tutum ve davranış arasındaki tutarlılık
(yani insanlar söylediklerini yapıyorlar mı) tartış-
masını başlatmıştır. Bu çalışmaya geçmeden önce
sosyal psikologların kafasında tutumun davranışla
tutarlı olduğu ya da olacağı yönünde bir varsayım
bulunduğunu hatırlatmak gerekir. Dolayısıyla
tutum ve davranış arasındaki tutarlılık çalışma-
larının tutum ve davranış arasındaki bu ilişkiyi
bir varsayım olmaktan çıkarmak anlamına gel-
diği söylenmelidir. Bu ilk çalışmalardan birinde,
ABD’de Fransız kökenli Sosyolog LaPiere Güney-
batı Amerika’da bir Çinli çiftle seyahat etmiştir.
Bu çalışmanın 1930’larda yapıldığını söylemek
önemlidir. Zira bu dönemde ABD’de Asyalılara
karşı açık bir ayrımcılık yaşanmaktaydı. Bunu veri
olarak alan LaPiere seyahatleri boyunca gittikleri
250’den fazla otel ve restoranda yanındaki Çinli
çifte servis yapılıp yapılmadığını gözlemledi. Ve
gittikleri yerlerin biri hariç hepsi Çinli çifte servis
yaptı. Seyahat bitip LaPiere üniversitesine dön-
dükten sonra gittikleri tüm otel ve restoranların
yönetimlerine, işletmelerinde Asyalılara servis ya-
pıp yapmadıklarını soran bir anket gönderdi. Bu
anketlerin sadece yarısı LaPiere’e geri gönderildi
(Veri kaybı denilen bu durum araştırmalarda bek-
lendik bir durumdur). Ancak geri gönderilen an-
ketlerin %90’ında işletmelerinde Çinlilere servis
davranışlar arasında büyük bir farklılık olduğunu
ortaya koydu. Sonraki yıllarda LaPiere’in çalışma-
sı pek çok açıdan eleştirildi, ancak araştırmacılar
tutumların davranışları çok az etkilediğine ilişkin
iddialarını hep bu çalışmaya dayandırdılar. Wic-
ker 1969’da tutum ve davranış arasındaki ilişkiyi
çalışan kırktan fazla araştırmayı toplu bir biçimde
analiz ettiğinde tutum ve davranış arasında çok
zayıf bir ilişki buldu. Bunun üzerine Wicker tu-
tum kavramından vazgeçilmesi ve davranışa odak-
lanılması gerektiğini ileri sürdü (Brewer ve Crano,
1994).
Ancak yine bu tartışmaların başından beri tu-
tum ve davranış arasında ilişki olduğunu ve bu
ilişkiyi daha detaylı araştırmak gerektiğini söyleyen
sosyal psikologlar oldu. Onlara göre tutumların
ifade edilmesini sağlamak, onların davranışı ortaya
çıkarmasından çok daha kolaydı. Örneğin pek çok
insan için zayıflamak gerektiğini söylemek kolay-
dır ama bunu yapmak zordur. Dolayısıyla tutum
ve davranış arasında tutarlı bir ilişkinin yokluğu
tutum kavramından vazgeçmeyi gerektirmez fakat
tutumların davranışa yansımasını engelleyen diğer
faktörlerin (şişmanlık için alışkanlıklar, genetik,
iştah vb.) ortaya çıkarılmasını gerektirir. Bu tartış-
maların sonucunda tutum kavramından vazgeçil-
memiş, bunun yerine tutum ve davranış arasındaki
ilişkiyi etkileyen değişkenlere odaklanılmıştır (Bre-
wer ve Crano, 1994).
Tutum ve Davranışın Genelliği/
Spesifikliği
Tutumların davranışları yordadığını iddia eden
sosyal psikologlar ilk çalışmaların tutum ve davra-
nışı aynı spesifiklik düzeyinde ölçmediğini gözle-
mişlerdir. Araştırmacılar genellikle çok spesifik bir
davranışı tahmin edebilmek için çok genel bir tu-
tum ölçümü yapmışlardır. LaPiere’in çalışmasında
da anketle sorulan sorular çok genel iken gözlem
yapılan davranış çok spesifiktir. Ankette işletmelere
genel olarak Çinlilerin girip giremeyeceği sorul-
muş, oysa davranış gözlemi düzleminde iyi giyimli,
iyi İngilizce konuşan ve yanında bir beyazla otele
ya da restorana giren iki Çinliye nasıl davranıldı-
ğı gözlemlenmiştir. Bu durumda ölçülen tutum ile
gözlenen davranış arasında tutarsızlık olması bekle-
nen bir durumdur (Franzoi, 2003).
79

Bir çalışmada araştırmacılar katılımcıların çev-
reye ilişkin tutumlarını üç farklı spesifiklik düze-
yinde ölçmüşlerdir. En az spesifiklik düzeyinde
katılımcılar genel çevresel sorunlara ilişkin tutum-
larını, orta düzeyde çeşitli çevre örgütlerinin ilgi-
lendiği spesifik ekolojik kaygılara yönelik tutumla-
rını ifade etmişler ve en spesifik düzeyde de önemli
bir çevre kulübünün değerlendirmesini yapmışlar-
dır. Beş ay sonra katılımcılara, araştırmanın bir dü-
zeyinde sözü geçen çevre örgütünün üyelik formu
gönderilmiştir. Bu üç düzeydeki tutumlar ile bu
çevre örgütüne üye olmak arasındaki ilişkiyi araştı-
ran araştırmacılar, en genel düzeydeki tutumlar (ge-
nel çevresel sorunlara duyarlılık) söz konusu çevre
kulübüne üye olma arasında bir ilişki bulunmamış-
tır. Yani çevre sorunları hakkında güçlü ve olumlu
olsa da genel bir tutum sahibi olmak, katılımcılar
açısından bir çevre kulübüne üye olmak gerekti-
ği anlamına gelmemiştir. Diğer yandan tutum ile
davranış arasındaki en güçlü ilişki en spesifik dü-
zeyde, yani bir çevre kulübüne ilişkin tutumlar ile
o çevre kulübüne üye olmak arasında bulunmuştur
(Brewer ve Crano, 1994). Tutumların ölçülme ve
davranışların gözlenme düzeyi arasındaki bu karşı-
lıklılığa denklik hipotezi adı verilmektedir.
Denklik hipotezi
Tutumların ölçülmesi ve tutuma ilişkin
davranış gözleminin genellik/spesifiklik
düzeylerinin karşılıklılığını ifade eder.
Tutumların Gücü
Ünitenin “Tutumların Yapısal Özellikleri” baş-
lığı altında tutumların gücüne değinilmişti. Ancak
burada tutumların gücünün tutum-davranış tu-
tarlılığıyla (tutum doğrultusunda davranış sergile-
mek) ilişkisine odaklanılmıştır. Güçlü tutumların
davranışı belirlemesi ve değişmeye dirençli olması
çok beklendik bir durumdur. Yine daha önceki
tutumların gücü bahsinden hatırlayacağınız gibi,
eğer güçlü tutumlar davranışı daha fazla yordama-
ya olanak veriyorsa, yani tutum doğrultusunda bir
davranış gösteriliyorsa, o hâlde ne tür koşullarda
güçlü tutumlar davranışı belirliyor sorusunu sor-
mak gereklidir. Araştırmalar bir konu hakkında
bilgi edinmenin basitçe o konudaki tutum-davra-
nış tutarlılığını arttırdığını göstermiştir. Örneğin
80
Tutumlar
bir çalışmada katılımcılara ilk önce çevre sorunları
ile tutumları ve bu konudaki bilgisi ve daha sonra
çevreyi korumak için yapılan aktivitelere katılma-
yı isteyip istemedikleri sorulmuştur. Çevreyle ilgili
daha çok bilgisi olanlarda tutum ve davranış tutar-
lılığının bu konuda daha az bilgi sahibi olanlara
göre daha yüksek olduğu bulunmuştur. Bir konu
hakkında daha çok düşünmek genellikle daha yük-
sek tutum-davranış tutarlılığına yol açmaktadır.
Tutumların gücünün diğer bir kaynağı kişinin
tutum nesnesiyle kişisel olarak ilişkili olma düze-
yidir. ABD’de yasal alkol tüketme yaşının 18’den
21’e yükseltilmesine ilişkin oylama girişimine karşı
bir kampanyaya üniversite öğrencilerinin yardım
edip etmeyeceklerinin sorulduğu bir çalışmada,
tutumun gücünün kişisel durumla ne kadar ilişkili
olabildiği gösterilmiştir. Neredeyse tüm öğrenciler
bu oylama girişimine karşı bir tutum içindeyken
sadece 20 yaşının altında olanların bu yasa tasa-
rısıyla kaybedecek bir şeyleri vardı. Ve beklendiği
gibi bu yasa girişimine karşı kampanyaya genç öğ-
renciler daha fazla destek vermişlerdir. Diğer bir
deyişle tutum nesnesinin kişisel yaşamıyla daha çok
ilişkili olanların tutumları davranışı tahmin etmede
çok daha etkilidir (Franzoi, 2003).
Tutumların Oluşumunda Direkt
(Dolaysız) Deneyimin Rolü
Tutumun konusu olan kişi, nesne ya da olayla
direkt deneyim yaşamış olmak tutum ve davranış
arasındaki tutarlılığı arttırmaktadır. Bu tür dene-
yimler kişinin tutumunun kesinliğini ve tutum
nesnesi hakkındaki bilgisini arttırır. Literatürdeki
çalışmalar direkt deneyim yoluyla oluşturulan tu-
tumların böyle oluşturulmayanlara göre neredeyse
her zaman kişinin daha sonraki eylemlerini belir-
lediğini göstermiştir. Örneğin köpeklere yönelik
olumlu tutumu olduğunu söyleyen bir çocuk, eğer
bu tutumunu deneyimle oluşturmamışsa küçük
bir köpek gördüğünde bile korkup kaçabilir. Oysa
bu tutum daha önceki bir deneyime dayanıyorsa,
tutum ve davranış arasında bir eşleşme olur, ço-
cuk köpekten kaçmaz. Deneyimin tutum-davranış
tutarlılığı üzerindeki etkisini gösteren bir çalışma
ABD’de bir üniversitede çıkan sorun üzerinden
gerçekleştirilmiştir. O yıl öğrenci sayısının fazlalı-
ğı yüzünden üniversiteye yeni başlayanlara yurtta
yer bulunamamış ve bir dönemliğine yurdun lobi-
sinde portatif karyolalarda kalmışlardır. Tutumları
Sosyal Psikoloji I
ölçüldüğünde hem bu problemden mağdur olan
birinci sınıf öğrencileri hem de mağdur olmayan
öğrencilerin (kendi odalarında kalan) bu düzenle-
meye ilişkin olumsuz tutumları olduğu görülmüş-
tür. Bu sorunu çözmek için gönüllü olmak isteyip
istemedikleri sorulduğunda mağdur öğrenciler
mağdur olmayanlardan üç kat daha fazla gönüllü
olmuşlardır. Aslında direkt deneyim tutumu güç-
lendiren bir kaynak olarak bir önceki başlıkta yer
alabilirdi. Ancak bu çalışmada da görüldüğü üzere
her iki grubun olumsuz tutumlarının gücü aynı ol-
duğu hâlde bu tutumu davranışa yansıtma açısın-
dan farklılaştırmışlardır. Bu durum belki de Türk-
çede çok sık söylediğimiz “ateş düştüğü yere yakar”
sözüne uymaktadır. Daha sonraki çalışmalar da
direkt deneyimin tutum-davranış tutarlılığını art-
tırdığını göstermiştir. Direkt deneyimle elde edilen
birinci elden bilginin tutum-davranış tutarlılığını
arttırmada bir rol oynadığını söylemek mümkün-
dür (Brewer ve Crano, 1994).
Tutumların Erişilebilirliği
Tutumu bilişsel bir yapı olarak görmek, onun
bellekte temsil edildiğini söylemek anlamına gelir.
Tutumlar diğer tüm deneyimler gibi bellekte sakla-
nıyorsa o zaman onları bellekten geri çağırma yani
hatırlanmaları üzerine de konuşmamız gerekir. Bu
bağlamda erişilebilir tutumdan bahsedildiğinde
bellekten kolay ve hızlı bir biçimde geri çağırıla-
bilen tutumlar kastedilmektedir. Diğer bir deyişle
eğer bir tutum erişilebilirse kolayca geri çağırılabilir
ve akla kendiliğinden gelebilir. Bu yüzden de bu
tutumların davranışı etkileme olasılığı çok yüksek-
tir (Hogg ve Vaughan, 2011).
Direkt deneyimler tutumların erişilebilirliğini
arttırmada önemli bir faktördür. Diğeri ise tutum-
ların gücüdür. İnsanlar arasındaki belirli tutumlar-
daki tutum erişilebilirliği arasındaki farklılıkların
tutumun gücünden kaynaklandığı düşünülmekte-
dir. Bilişsel anlamda bir tutumun güçlü olması bir
tutum nesnesi ile onun değerlendirmesi arasında
tutarlı ve tekrarlanmış bağ kurulmuş olması de-
mektir. Eğer Ayşe Özlem’i düzenli olarak düşünü-
yorsa ve her defasında onu hafif olumsuz anlamda
değerlendiriyorsa, Ayşe’nin Özlem hakkında güçlü
bir tutum oluşturduğu söylenebilir. Daha önce de
vurgulandığı üzere, tutumun gücünün, tutumun
aşırı uçlarda olması (aşırı olumlu ya da aşırı olum-
suz) anlamına gelmediğine dikkat çekilmelidir.
Tutumun gücü, bu bağlamda, ifade edilmesindeki
tutarlılık ve sıklıktır.
Tutumun erişilebilirliği
Tutumun zihinsel temsiline ne kadar hızlı
ve kolay erişilebildiğini ifade eder.
Verili bir zamanda kişideki tüm tutumlar ak-
tif hâlde değildir. Dolayısıyla tutumların zihinde
aktive edilmesi, yani harekete geçirilmesi gerekir.
Bilişsel psikolojiden hareketle tutumlar bellekte-
ki düğümler olarak görülür ve çağrışımsal bir ağ
içinde yer alırlar. Tutumlar yani düğümlerle ilgili
bir deneyim yaşadığımızda düğümler harekete ge-
çer ve bununla bağlantılı olan diğer düğümler de
aynı anda aktive olur. Tutumların bu çağrışımsal
ağ modelinde, bir tutum, nesnesi ile onun öznel
değerlendirmesi arasındaki bağlantı olarak görülür
(Augoustinos, Walker ve Donaghue, 2006).
Özel ve Kamusal Benlik-Farkındalığı
Tutum ve davranış arasındaki ilişkiyi etkile-
yen bir başka faktör benlik-farkındalığıdır. Özel
benlik-farkındalığı yüksek olan kişiler davranışı
gerçekleştirmede kişisel standartlarına daha çok
dikkat gösterirken, kamusal benlik-farkındalığı
yüksek olan kişiler kamusal standartlara daha faz-
la dikkat ederler. 1980’lerin başında yapılmış bir
deneyde özel ya da kamusal standartlara dikkat
etmenin tutum ve davranış ilişkisini nasıl güçlen-
dirdiği ve zayıflattığı gösterilmiştir. Araştırmacılar
ilk önce üniversite öğrencilerinin fiziksel cezayla ile
ilgili tutumlarını ölçmüştür. Daha sonra bu öğren-
cilerden fiziksel cezaya yönelik olumsuz tutumları
olan ve fakat aynı zamanda diğer insanların bu tür
davranışları onayladığına inanan (yani fiziksel ce-
zayı onayladıklarına inanan) bir grup seçilmiştir.
Böylelikle bu öğrencilerin kamusal standart olarak
algıladıklarından farklı olan özel standartları oldu-
ğunu anlamış oluyoruz. Haftalar sonra aynı öğren-
ciler bir “öğrenme” deneyinin bir parçası olarak bir
kişiye elektrik şoku vermeleri gereken (Gerçekte
deneyde hiç kimseye elektrik şoku verilmemiştir)
bir deneye katılmışlardır. Bu deneyde öğrenciler,
verdikleri elektrik şokunun yoğunluğunu kendile-
ri ayarlayabiliyorlardı. Bazı öğrenciler karşılarında
kendilerini gördükleri küçük bir ayna varken elekt-
81

rik şoku vermişler (özel benlik-farkındalığı koşulu),
diğer bir grup ise kendilerini gözleyen ve ne kadar
“etkili öğretmen” olduklarını değerlendiren bir iz-
leyici grubunun önünde elektrik şoku vermişler
(kamusal benlik-farkındalığı koşulu) ve son grup
ise elektrik şokunu ayna ve izleyici bir grup olmak-
sızın (kontrol koşulu) uygulamışlardır. Araştırma-
nın sonuçları küçük bir aynanın varlığıyla kendile-
rinin farkına vardırılan grubun, kontrol grubundan
daha fazla tutum-davranış tutarlılığı (fiziksel cezaya
ilişkin daha önceden ölçülen tutum ile ayna karşı-
sında elektrik şoku verme arasında) sergilediklerini
göstermiştir (yani fiziksel cezaya karşı tutumla-
rı var ise ayna karşısında yüksek düzeyde elektrik
şoku vermedikleri anlaşılmalıdır). Bunun tersine
izleyici bir grubun varlığında elektrik şoku uygu-
layanlar, kontrol grubuyla karşılaştırıldığında daha
fazla kamusal standart algılarıyla uyumlu davranış
sergilemişlerdir. Bu ve buna benzer çalışmaların
ortak sonucu şöyle özetlenebilir: Tutum ile davra-
nış arasındaki ilişki, kişinin o davranış öncesinde
deneyimlediği benlik farkındalığı türü (özel ya da
kamusal) tarafından belirlenir (Franzoi, 2003).
Özel benlik-farkındalığı
Kişinin davranışını gerçekleştirirken ki-
şisel standartlarını dikkate almasını ifade
eder.
Kamusal benlik-farkındalığı
Kişinin davranışını gerçekleştirirken
normları (başkalarının değerlendirmeleri-
ni) dikkate almasını ifade eder.
Davranışa Yönelik Niyet
1970’lerde tutumların davranışı belirleyip be-
lirlemediği tartışmasının ürünlerinden biri de
planlanmış davranış teorisinin geliştirilmesidir. Bu
teoriye göre davranış belli sonuçları elde etmek ni-
yetiyle gerçekleştirilir. Dolayısıyla bu teori açısın-
dan insanlar bir davranışı yapmadan önce sonuçla-
rını düşünerek eyleme geçerler.
Planlanmış davranış teorisine göre davranışın
en dolaysız nedeni tutum değil, davranışın sonuç-
larına göre eyleme geçip geçmemeyi belirleyen ni-
yettir. Bu yüzden de teori tutumların niyeti etki-
leme aracılığıyla davranış üzerinde etkili olduğunu
82
Tutumlar
ileri sürer. Bu teorik modelde bir davranışa yönelik
niyetin ortaya çıkması için tutuma ek olarak iki bi-
leşene daha ihtiyaç vardır. Dolayısıyla niyeti ortaya
çıkaran üç temel bileşen söz konusudur: davranışa
yönelik tutum, öznel normlar ve algılanan davra-
nışsal kontrol.
Planlanmış davranış teorisyenleri (Fishbein ve
Ajzen) bir davranışı gerçekleştirmeye yönelik tutu-
mun oluşturulmasının oldukça rasyonel bir süreç
olduğuna ve bu tutumun iki faktörün ürünü ol-
duğuna inanırlar: 1. Belirli bir davranışın sonuçla-
rına ilişkin kişinin inancı, 2. Kişinin olası sonuçlara
ilişkin değerlendirmesi. Buna göre örneğin evli ve
çocuksuz bir kadının çocuk sahibi olmaya yönelik
tutumunu bir çocuk sahibi olmanın sonuçlarının
neler olacağına dair inançlarını ve bu inançları na-
sıl değerlendirdiğini (ne kadar olumlu ya da olum-
suz bulduklarını) sorarak öğrenebiliriz. Bu teoriye
göre, hamile kalmaya niyetli olan kadınlar böyle
bir niyeti olmayanlara göre hamileliğin daha olum-
lu sonuçları olduğuna inanacaklardır.
Teorinin diğer bir bileşeni öznel normdur. Öz-
nel norm, kişinin çevresindeki diğer insanların
onun belirli bir davranışını onaylayıp onaylamaya-
caklarına dair yargısıdır. Tutumlar gibi öznel norm
de iki faktörün ürünü olarak ortaya çıkar: 1. Kişi
için önemli olan insanların algılanan beklentileri,
2. Kişinin bu beklentilere uyma motivasyonu. Yine
aynı örnek üzerinden öznel normu göstermeye ça-
lışırsak, evli ve çocuksuz bir kadının hamilelik ko-
nusundaki beklentileri mesela şunlar olabilir: “Ko-
cam çocuk sahibi olmak için kendi evimiz olana
kadar beklememiz gerektiğini düşünüyor”. Ya da
“Annem-babam bir kadının evliliğindeki ilk önce-
liğinin çocuk sahibi olmak olduğunu düşünüyor”.
Ama daha önemlisi aynı kadının çevresindeki ki-
şilerin bu beklentilerinin hangisine uyma gösterip
göstermeyeceğine dair motivasyonudur. Örneği-
mizdeki kadın şöyle düşünebilir: “Kocam haklı ve
kocamı memnun etmek istiyorum.” Ve “ Ailemin
bu konudaki fikirleri çok geleneksel”.
Davranışa yönelik tutumla öznel norm birlikte
ele alındığında şu söylenebilir: Her ikisi de dikkatli
bir biçimde ölçüldüğünde, sonuçlar genel olarak
niyet ve davranış arasında yüksek bir örtüşme oldu-
ğunu göstermektedir. Ayrıca araştırmalar davranış
niyetinin öznel normlara göre tutumlar tarafından
daha fazla etkilendiğini gösterse de bu ikisinin her
birinin niyete olan katkısı hangi tutumun söz ko-
nusu olduğuna, ortama ve araştırmanın yapıldığı
Sosyal Psikoloji I

popülasyona bağlıdır. Örneğin daha önce de görüldüğü üzere, kişinin özel benlik-farkındalığı arttırıldı-
ğında tutumların davranışları, kamusal benlik-farkındalığı arttırıldığında ise öznel normların davranışı
etkileme olasılığı artmaktadır. Bundan başka araştırmalar tutumların mı öznel normların mı kişinin davra-
nışını daha çok etkileyeceği sorusuna kişinin bireyci ya da kolektivist eğilimde olup olmamasına göre de-
ğişebileceği cevabını verirler. Bireyci yönelimleri olanların eylemleri tutumlarından daha çok etkilenirken,
kolektivist yönelimi olanların eylemleri öznel normlardan daha çok etkilenmektedir. Tüm bu çalışmaların
gösterdiği daha genel bir sonuç, tutumlar ve öznel normların birlikte davranış niyetini belirlemesine rağ-
men her ikisinin ayrı ayrı denkleme girme biçimleri değişmektedir.
Pek çok durumda tutumlar ve öznel normlar davranışa yönelik niyetin ortaya çıkması için yeterlidir.
Ancak bazen öyle durumlar olabilir ki, bu iki belirleyicinin de davranış niyetini ortaya çıkarmasına rağ-
men kişi hâlâ “bu davranışı gerçekten yapabilir miyim” sorusunu sorabilir. Bu yüzde araştırmacılar oriji-
nal teorilerine sonradan üçüncü bir bileşeni daha eklemişlerdir: algılanan davranışsal kontrol. Bu, kişinin
gerçekleştireceği davranışın ne kadar zor ya da ne kadar kolay olduğuna ilişkin algısıdır. Teoriye göre,
insanlar yapmayı planladıkları davranış için yeteneklerinin olmadığına ya da bunun için yeterli kaynakları
olmadığına inanıyorlarsa davranış yönelik tutumları ve öznel normlarına rağmen davranışa yönelik niyet
oluşmayacaktır. Örneğin Ayşe’nin 30 yıllık sigara içme alışkanlığını bitirmek istediğini farz edin. Ayşe’nin
sigarayı bırakmaya yönelik olumlu bir tutumu vardır ve çevresinin de (ailesi ve yakın arkadaşları) bu davra-
nışını destekleyeceğini bilmektedir. Ancak sigaranın günlük yaşamında yaptığı her şeyle nasıl iç içe geçmiş
olduğunu fark eden Ayşe, olumlu tutumuna ve destekleyici öznel norma rağmen algılanan davranışsal
kontrolü düşük düzeyde olduğu için sigarayı bırakma niyeti ortaya çıkmayacaktır.
Planlanmış davranış teorisi pek
çok araştırmada sınanmış ve genel
Tutum olarak rasyonel düşünme ve plan-
lamaya bağlı davranışı açıkladığı
görülmüştür. Ancak niyeti tutum-
lar ile davranış arasına yerleştirdi-
Öznel ği için teorinin tutumların bazen
Niyet Davranış
Norm spontane, niyetlenilmemiş davra-
nışlara yol açma olasılığını göz ardı
ettiği ileri sürülmüştür. Bazen in-
Algılanan
san davranışı o kadar ani, o kadar
Davranışsal spontan ortaya çıkabilir ki insanın
Kontrol salt rasyonel bir varlık olduğu tezi-
ni ileri sürmek imkansızlaşır. Ge-
Şekil 4.1 Planlanmış Davranış Teorisi nellikle sevgi ve nefret gibi yoğun
duygular böyle öngörülemeyen
davranışlara yol açabilmektedir. Bu tür öngörülemeyen davranışların yanı sıra paradoksal olarak çok ön-
görülebilir bazı davranış biçimleri de niyetlenilmeden yapılır. Alışkanlık adını verdiğimiz davranış sınıfı,
öncesinde herhangi bir tutum ya da normun pek de değerlendirilmediği, gerçek bir planlama ve bilinç-
li bir niyet olmaksızın aslında düşünmeden gerçekleştirilirler.
Kan bağışlamak, derslere devamsızlık yapmamak, belirli bir
4
partiye oy vermek, egzersiz yapmak gibi pek çok davranış alış-
sıra sizde
kanlıklar tarafından biçimlendirilir. Bunlar başlangıçta bilinç-
Tutumların erişilebilir olup olmaması li ve kontrol atında yapılan davranışlardır ama zaman içinde
kendiliğinden davranışı öngörmeye nasıl tekrar edile edile bir çeşit otomatik davranışlar hâline gelirler.
etki etmektedir? Yani hiç düşünmeden gerçekleştirilirler (Franzoi, 2003).

83
 Tutumlar

Araştırmalarla
İlişkilendir
KAMUOYU ARAŞTIRMALARININ ANLAMI, AMACI VE ÖNEMİ
19. ve 20. yüzyıllarda dünyada giderek demokratik yönetimlerin egemen olması ve kitle iletişim
araçlarının daha etkin konuma gelmesi sonucu kamuoyu teriminin göz ardı edilemez bir önem dü-
zeyine ulaşmıştır. Kamuoyunun bu düzeyde öneme sahip olması ile halkın düşünce ve eğilimlerinin
öğrenilmesi, siyasal yaşam başta olmak üzere toplumun her alanında arzulanan bir durum olmuştur.
Bu nedenle, halkın düşünce ve eğilimlerini tespit etmek amacıyla birtakım yöntemlere başvurulmuş ve
kamuoyu araştırmaları da bu yöntemlerden biri olarak ortaya çıkmıştır.
Lake ve Harper’a  göre kamuoyu araştırması, “alt bir gruba veya daha büyük bir gruba genelleş-
tirmek için kullanılan örneklemden, elde edildiği popülâsyondan sistematik, bilimsel ve tarafsız bilgi
toplama işlevidir. Kamuoyu araştırması zamanın bir bölümündeki tutum, davranış, düşünce, nitelik ve
ilişkilerin bütün parametrelerinin ölçülendirilmesidir”.
Yeğenoğlu’na göre kamuoyu araştırması, “belirlenmiş bir yığını temsil ettiği düşünülen belli sayı-
daki kişiye önceden belirlenmiş belli sayıda soru sorma ve cevap alma işi olup, örnekleme yöntemiyle
elde edilen cevap dağılımlarının söz konusu yığının bütünü için geçerli tahminleri vermesidir”. Daha
geniş bir anlamda kamuoyu araştırması terimi ile kamuoyunun bütünü, belirli kesim veya bölümleri-
ni oluşturan halkın ve kişilerin ekonomik, sosyal, kültürel siyasî ve günlük faaliyetleri çerçevesindeki
toplumsal ihtiyaç, tutum, davranış, beklenti, eğilim, yönelim ve düşüncelerinin ortalama görüntüsü ile
bilgilerin sistemli biçimde toplanması, objektif olarak kaydedilmesi, sınıflandırılması, tahlil ve takdim
edilmesi kastedilmektedir.
Tufan, kamuoyu araştırmasını “kamuoyunu temsil etmek üzere seçilen örnek grubunu oluşturan
bireylerle görüşülerek belirli bir (ya da birkaç) konu hakkındaki eğilimlerini, görüşlerini, kanaatle-
rini ya da kimi zaman tutum ve davranışlarını saptamak amacıyla yapılan araştırma biçimi” olarak
tanımlamıştır.
Bu tanımlamalar ışığında kamuoyu araştırmalarının ikna etmek veya davranışları tanımlamak ama-
cıyla yapılamayacağını, çünkü bu amaçları içeren bir kamuoyu araştırmasının sonuçlarının büyük oran-
da yanlı olacağını söylemek gerekir.  Belirtilen tanımlardan yola çıkarak kamuoyu araştırmalarının üç
temel amacından söz edilebileceği değerlendirilmektedir: 
1. Toplumsal gerçeklikleri belirlemek,  
2. Belirli konularda tutum ve kanaatleri ölçmek, 
3. Zaman içerisinde hedef kitlede meydana gelen değişmeleri ortaya çıkarmak
Kamuoyu araştırmalarının bir faaliyet olarak ortaya çıkmasını sağlayan toplumsal gerçeklikler, araş-
tırmanın üzerinde yürütüldüğü kitlenin mevcut durumunu yansıtan özellikleri ile belirli olaylarla ilgili
tutum ve kanaatleridir. İkinci amaç olan tutum ve kanaatlerin ölçülmesi, araştırma konusu kitlenin

84
Sosyal Psikoloji I

gelecekteki davranışlarının tahmini için imkân vermekte ve bu davranış tahminleri, ilgililerin hedef
kitle ile ilgili plan ve programlar yapmasına yardımcı olmaktadır. Son amaç olan zaman içerisinde hedef
kitlede meydana gelen değişmeler ise kitlenin gerek toplumsal gerçekliklerinde, gerek tutum ve kanaat-
lerinde zaman içerisinde oluşan değişimleri ifade etmektedir. Kamuoyu araştırmalarının toplumsal ger-
çeklikleri saptaması, tutum ve kanaatleri ölçmesi ve hedef kitledeki değişimleri tespit etmesi, toplumun
birçok kesimi tarafından önemli bir unsur olarak görülmesini sağlamıştır.
Bireyler açısından bakıldığında, toplumu oluşturan bireyler, toplumdaki diğer insanların neleri so-
run olarak gördüğünü, siyasi hareketliliği, ekonomik kaynakların nasıl kullanılacağını, siyasi partilerin
dönemlere göre oy potansiyelini, hükümet çalışmalarının kamuoyu tarafından nasıl algılandığını, hangi
sorun ve gelişmelerin toplumu etkilediğini, kişilerin neleri beğenip beğenmediğini öğrenmek için ka-
muoyu araştırmalarına yönelirler. Kamuoyu araştırmaları, toplumdaki bireyler kadar siyasi partiler ve
birçok kurum tarafından da strateji belirlemek amacıyla sonuçlarına başvurulan bir araç olarak görülür.
Siyasi partiler, yapılan icraatların vatandaş bazında nasıl karşılandığının tepkisini almak ve diğer parti-
lerin konumlarını öğrenmek amacıyla periyodik olarak kamuoyu araştırmalarına müracaat eder. Ayrıca,
taraftarlarına güven verme, rakiplerin güvenini sarsma, başarının tescili gibi amaçlarla da kamuoyu
araştırmalarına başvururlar.
(Atakan ERDEM-İZLEYİCİ EĞİLİMLERİNİN TESPİTİNDE KAMUOYU ARAŞTIRMALARI)

Kaynak: https://accueiler.wordpress.com/2014/03/11/kamuoyu-arastirmalarinin-anlami-amaci-ve-
onemi/ (Erişim Tarihi: 24.06.2019)

85
 Tutumlar

Tutum kavramını
1 tanımlayabilmek ve tarihsel
gelişimi içinde değerlendirmek

İngilizcedeki tutum teriminin tarihi 15 ve 16. yüzyılda resim ve heykel sanatında figürlerin fiziksel duruşunu
ifade etmek için kullanılmasına kadar geriye gider. Tutumlar, zihinsel duruş olarak bugünkü anlamını 19. yüz-
yılın ortalarında kazanmıştır. Tarihsel olarak tutumlar demokratik rızanın üretildiği politik sistemlerde (yöne-
timlerin seçimle iş başına geldiği sistemler) ve tüketimci kapitalizmin geliştiği toplum ve dönemlerde yaygın bir
bölüm özeti

biçimde kullanılmıştır. Sosyal psikoloji disiplini için tutumlar 1930’dan beri çok temel bir araştırma geleneği
hâline gelmiştir. Bu gelenek çeşitli tarihsel dönemlerde odak noktası farklılaşarak bugüne kadar sürmüştür.
1980’lerden bugüne kadar devam eden süreçte tutumlar bilişsel açıdan ele alınmakta ve çalışılmaktadır. Sosyal
psikolojide tutumların önemli bir araştırma konusu olmasının nedenleri şöyle sıralanabilir: Tutumların davra-
nışı belirlediğine ilişkin varsayım, tutumların tutum nesnesine ilişkin bilgiyi işlemede belirleyici etkisi ve tu-
tumların kişiler arası ilişkileri düzenlemedeki belirleyici etkisi. Sosyal psikolojide tutumun nasıl tanımlanacağı
tartışmalıdır.1990’lara kadar ABC modeli adı verilen tanımda tutumlar duygusal, bilişsel ve davranışsal eğilim-
den oluşan üçlü bir yapı olarak tanımlanmaktaydı. 1990’lardan itibaren büyük ölçüde terkedilen bu tanımın
yerine tutum, çok daha basit bir biçimde, tutum nesnesine ilişkin değerlendirme olarak tanımlanmaktadır.

Tutumların yapısal
2 özelliklerini betimlemek

Tutumların başlıca yapısal özellikleri şunlardır: tutumların olumlu ya da olumsuz oluşu, tutumların tek ku-
tuplu veya çift kutuplu oluşu, tutumların tek ya da çok boyutluluğu, tutumların çelişkili olması ve tutumların
gücü. Tutumların olumlu ya da olumsuz olması tutumların artı ya da eksi değerde olmasıdır. Tek kutuplu
tutumlar nötrden artı ya da eksi kutba kadar değerlendirme içerirken, çift kutuplu tutumlar eksi uçtan artı uca
kadar değerlendirme içerir. Tutumlar tek boyutlu ya da birden fazla boyutlu olabilir. Tek boyutlu tutum, tutu-
mun sadece bir değerlendirme boyutunda bir değer alması, çok boyutluluk ise tutumun birden fazla değerlen-
dirme boyutunda değerler alması anlamına gelir. Bazen çok boyutluluk tutumun kendi içinde çelişkili olduğu
bir yapı ortaya çıkarabilir. Tutumun gücü önemli bir araştırma konusudur ve bu kavram çeşitli göstergelerle
ifade edilmektedir. Direkt deneyim, tutum nesnesinin kişisel olanla ilgili olması, tutumun erişilebilir olması,
tutum nesnesi hakkında bilgi sahibi olma gibi faktörler tutumun gücünü belirler.

86
Sosyal Psikoloji I

Tutumların işlevlerini
3 açıklamak

Tutumları işlevlerinin neler olduğunu ortaya çıkarmak sosyal psikologlar için önemlidir. Çünkü tutumlar de-
ğiştirilmek isteniyorsa, ilk önce tutumların kişilerin hangi ihtiyaçlara cevap verdiğini bilmek gerekir. Çok genel
düzeyde tutumlar işlevleri açısından ikiye ayrılabilir: 1. Bilgiyi örgütlemeye ve yaklaşma ve kaçınmaya rehberlik
etmek 2. Yüksek psikolojik ihtiyaçlara hizmet etmek. Bu iki temel ayrımın altında dört spesifik tutum işlevi

bölüm özeti
şunlardır: bilgi sağlama, tutumların araçsallığı, içsel değerlerin ifade edilmesi ve egoyu korumak.

Tutum ve davranış arasındaki

4 ilişkiyi tartışmak

Tutum ve davranış arasındaki tutarlılık, diğer bir deyişle tutumlardan hareket ederek davranışı yordayabilmek
(tahmin etmek) sosyal psikolojide tutum çalışmalarının başlangıcından beri yoğun bir tartışmaya konu olmuş-
tur. 1930’ların başında LaPiere’in Çinli bir çiftle ırkçılık temel alınarak yapılan çalışmanın tutum ve davranış
tutarsızlığını göstermesinden sonra sosyal psikolojide tutum kavramından vazgeçilmemiş ancak tutumların
ancak belirli koşullar altında davranışı yordayabildiği ileri sürülmüştür. Bu koşullar şöyle sıralanabilir: Denklik
hipotezi, tutumun gücü, tutumun erişilebilirliği, direkt deneyimin rolü, kamusal ve özel benlik-farkındalığının
etkisi ve davranışa yönelik niyet. Bunlar arasında özellikle davranışa yönelik niyetin tutumlarla davranış ara-
sında aracılık yaptığını ileri süren bir bakışla teori üretilmiş olması kayda değerdir. Planlanmış davranış teorisi
davranışa yönelik niyeti şu üç bileşenin ortaya çıkardığını ileri sürer: davranışa yönelik tutum, öznel norm
ve algılanan davranışsal kontrol. Bu teori, rasyonel ve planlanmış davranışlar söz konusu olduğunda ampirik
bulgular tarafından desteklenmiştir. Ancak düşünülmeden yapılan pek çok davranış için bu teorinin geçerli
olduğu söylenemez.

87

1
ABC modeline göre tutumun üç bileşeni aşa-
ğıdakilerden hangisinde birlikte ve doğru olarak
neler öğrendik?
verilmiştir?
A. Duygu, niyet, güdü
B. Biliş, güdü ve davranış
C. Biliş, duygu ve davranış
D. Davranış, duygu ve güdü
E. Biliş, duygu ve güdü
2
Tutum kavramının tarihine ilişkin aşağıdaki
ifadelerden hangisi doğrudur?
A. Tutum terimi ilk ortaya çıktığında bir konudaki
zihinsel duruşu ifade etmek için kullanılmıştır.
B. Tutum kavramı en çok diktatörlükle yönetilen
toplumlarda yaygın olarak kullanılmıştır.
C. Tutum kapitalizm öncesi geleneksel toplumlar-
da çok sık ve yaygın olarak kullanılan bir kav-
ram olmuştur.
D. Tutum bir konuda seçme şansının bulunduğu
toplumlarda ve tarihsel dönemlerde yaygın ola-
rak kullanılan bir kavramdır.
E. Tutum günümüzde en çok yoksul ülkelerde
kullanılan bir kavramdır.
3
Denklik hipotezine göre bir grup insanın
nükleer santral yapımına karşı düzenlenen bir pro-
testo gösterisine katılıp katılmayacaklarını tahmin
edebilmek için aşağıdaki tutumlardan hangisini
sormak gereklidir?
A. Bilim insanlarının atom çalışmaları hakkındaki
tutumları
B. Nükleer silahlara yönelik tutumları
C. Çevresel sorunlara ilişkin tutumları
D. Nükleer atıklar hakkındaki tutumları
E. Nükleer santraller hakkındaki tutumları
4
Bir kişi başka bir etnik kökenden gelen kişi-
ye yönelik düşmanca tutumunu kendi değersizlik
duygularını bastırmasısonucunda edinmiştir. Buna
göre tutumun işlevi aşağıdakilerden hangisidir?
A. Egoyu korumak
B. Sosyal dünya hakkında bilgi edinmek
C. İçsel değerlerini ifade etmek
D. Cezadan kaçınmak
E. Ödüle ulaşmak
88
Tutumlar
5 Aşağıdakilerden hangisinin bir tutum nesnesi
olması zordur?
A. İnsanın kısa ya da uzun boylu olması
B. İnsanın iki bacağı ve iki kolunun olması
C. İnsanın zayıf ya da şişman olması
D. İnsanın erkek ya da kadın olması
E. İnsanın esmer ya da sarışın olması
6 Tutumların yapısal özellikleri ile ilgili aşağıdaki
ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Güçlü tutumlar aşırı uçlarda yer alan tutumlardır.
B. Çift kutuplu tutumlar eksi uçla artı uç arasında
değer alır.
C. Tutumun iki boyutta değer alması bazen çelişki
ortaya çıkarabilir.
D. Tek kutuplu tutumlar genellikle çok tartışmalı
olmayan konularla ilgilidir.
E. Direkt deneyimle oluşan tutumlar böyle olma-
yanlara göre daha güçlüdür.
7 Planlanmış davranış teorisine göre davranı-
şa yönelik niyeti ortaya çıkaran üç bileşen aşa-
ğıdakilerden hangisinde birlikte ve doğru olarak
verilmiştir?
A. Tutum, motivasyon, öznel norm
B. Motivasyon, öznel norm, algılanan davranışsal
kontrol
C. Tutum, öznel norm, algılanan davranışsal
kontrol
D. Algılanan davranışsal kontrol, tutum, kamusal
norm
E. Tutum, motivasyon, kamusal norm
8 Planlanmış davranış teorisine göre aşağıdaki
ifadelerden hangisi doğrudur?
A. Özel benlik-farkındalığı arttığında öznel nor-
mun davranışı etkileme olasılığı artar.
B. Kolektivist yönelimi olanların davranışlarını
tutumları belirler.
C. Kamusal benlik-farkındalığı arttığında tutum-
ların davranışı etkileme olasılığı artar.
D. Bireyci yönelimi olanların davranışları tutum-
ları tarafından etkilenir.
E. Kamusal benlik-farkındalığı azaldığında öznel
norma göre davranış sergilenir.
Sosyal Psikoloji I

9 ABC modeline göre tutumun üç bileşeni aşa- 10 Aşağıdakilerden hangisi tutumların işlevle-

neler öğrendik?
ğıdakTutumların erişilebilirliği ile ilgili aşağıdaki rinden biri değildir?
ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Bireyin diğer bireylere önyargılı olmasını önle-
A. Tutumların erişilebilir olması tutumların bel- mek
lekte temsil edildiği anlamına gelir. B. Kaotik olan sosyal dünyayı basitleştirerek başa
B. Tutumlar ne kadar erişilebilirse davranışı etkile- çıkılır hâle getirmek
me olasılıkları o kadar fazladır. C. Tutumlar aracılığıyla kişinin istediği ödüllere
C. Bilişsel bir yapı olarak tutumlar bellekte her an ulaşmasını sağlamak
aktive edilmeye hazır durumdadır. D. Tutumları sayesinde kişi kendi değersizlik duy-
D. Bilişsel anlamda güçlü tutum, sık ve tutarlı ola- gularıyla başa çıkarmak
rak ifade edilen tutumdur. E. Kişinin tutumlarını ifade ederek kimliğini ser-
E. Direkt deneyimle oluşan tutumların bellekte gileme imkanı bulmak
erişilebilirlik olasılığı daha fazladır.

89
 Tutumlar

Yanıtınız yanlış ise “Tutumların Yapısal

1. C Yanıtınız yanlış ise “Tutumlar: Tarihçe ve 6. A
Özellikleri” konusunu yeniden gözden ge-
Tanım” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
çiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. D Yanıtınız yanlış ise “Tutumlar: Tarihçe ve 7. C Yanıtınız yanlış ise “Tutum Davranış İlişkisi”
Tanım” konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. E Yanıtınız yanlış ise “Tutum Davranış İlişkisi” 8. D Yanıtınız yanlış ise “Tutum Davranış İlişkisi”
konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. A Yanıtınız yanlış ise “Tutumların İşlevleri” ko- 9. C Yanıtınız yanlış ise “Tutum Davranış İlişkisi”
nusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. B Yanıtınız yanlış ise “Tutumlar: Tarihçe ve 10. A Yanıtınız yanlış ise “Tutumların İşlevleri” ko-
Tanım” konusunu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt

4 Anahtarı

Sosyal psikologlar neredeyse tüm biliş ve algının değerlendirici olduğunu var-

sayarlar. Onlara göre insanlar sadece çok nadir olarak insanlara ve olaylara
değerlendirme yapmadan bakarlar. İnsanlardaki bu eğilimi gösteren birçok
ampirik kanıt bulunmaktadır. Bu kanıtlar insanların sadece çok bildikleri nes-
nelere ya da davranışlara değil ama onlara aşina olmayan nesnelere bile değer-
lendirici yaklaştığını göstermektedir. Ancak tüm bu kanıtlara son zamanlarda
yapılan bir itiraz vardır. Buna göre insanların sırf çok kolay değerlendirme
Sıra Sizde 1 yapabiliyor diye otomatik olarak ya da alışkanlıktan dolayı her zaman değer-
lendirme yapmalarının gerekmediği ileri sürülmüştür. Bu yaklaşım, değerlen-
dirme ihtiyacının bireyden bireye değiştiğini iddia etmektedir. Değerlendirme
İhtiyacı Ölçeği ile bireylerin yüksek değerlendirme ihtiyacı ve düşük değer-
lendirme ihtiyacı açısından farklılaştıkları gösterilmiştir. Beklenebileceği üzere
yüksek değerlendirme ihtiyacı olanlar, düşük değerlendirme ihtiyacı olanlara
göre günlük kendi yaşamlarındaki olaylara yönelik tutum geliştirme eğilimine
daha fazla eğilimlidirler.

Örtük tutum otomatik olarak bellekte harekete geçirilen ve genellikle kişinin

böyle bir tutuma sahip olduğunun farkında olmadığı türde tutumlardır. Yeni
tanıştığınız bir kişide size rahatsız eden bir şeyler olması, belki de bilinçdışında
size sevmediğiniz bir insanı hatırlatıyor olmasıdır. Bu durum örtük tutuma
Sıra Sizde 2 iyi bir örnek teşkil eder. Buna karşılık açık tutum bilinçli olarak sahip olunan
tutumdur. Eğer tanıdığınız bir kişiden hoşlanmıyorsanız o kişinin kişiliği ve
davranışları üzerinde düşünmüş ve hoşlanmadığınıza karar vermiş olmalısınız.
Bu ise açık tutuma bir örnektir.

90
Sosyal Psikoloji I

Sıra Sizde Yanıt

4 Anahtarı

Tutumlar açısından kültürel farklılıklar olduğunu gösteren çeşitli çalışmalar

mevcuttur. ABD toplumunda ve Kore toplumundaki reklamları inceleyen bir
araştırmada A.B.D.’deki reklamlarda bireyci tutumları vurgulayan reklam slo-
ganları (“biricik olma sanatı”, “liderler içinde lider” gibi) kullanılırken Kore
toplumunda kolektif tutumların (“İnsanları bir araya getirmenin yolunu biz
bulduk”, “Paylaşmak güzeldir”gibi) ağırlıkta olduğu gösterilmiştir. Wendy
Sıra Sizde 3 Stainton Rogers (2003) bu farklılıklardan yola çıkarak, tutumların dört işlevi-
nin sadece bireyler için değil kolektif olarak da geçerli olduğunu ileri sürmek-
tedir. Sadece bireyler değil kolektiviteler de tutumları dünyaya ilişkin bilgiyi
organize etmek, ödülleri arttırmak ve bedeli minimize etmek, kolektif değer-
leri ifade etmek, grubun statüsünü yükseltmek ve grup saygısını arttırmak için
kullanıldığını belirtmektedir.

Bazen spontane davranır, yapmak üzere olduğumuz şey üzerine çok az düşü-
nürüz. Örneğin yolda yürürken biri size durdurup çevreyi korumayla ilgili
bir dilekçeyi imzalamanızı istediğinde orada durup düşünmezsiniz, dilekçeyi
imzalama konusunda hızlı bir karar verirsiniz. Kararınızın ne olacağı daha
Sıra Sizde 4 ziyade çevre konusundaki tutumunuzun erişilebilir olup olmamasına bağlıdır.
Tutumlar, yalnızca erişilebilirlikleri yüksek olduğunda kendiliğinden davranı-
şı öngörür. Erişilebilirlik yüksek olduğunda tutum nesnesini her görüşünüzde
ya da düşünmenizde tutumunuz aklınıza gelir. Böyle olduğu için de kişi dav-
ranışı yapmak üzereyken tutumunu düşünme olasılığı daha yüksektir.

Kaynakça
Augoustinos, M., Walker, I. & Donaghue, N. (2004).
Social Cognition: An Integrated Introduction.
London: Sage Publications.
Bohner, G. & Wanke, M. (2002). Attitudes and
Attitude Change. East Sussex: Psychology Press.
Brewer, B. M. & Crano, D. W. (1994). Social
Psychology. New York: West Publishing Company.
Franzoi, L. S. (2003). Social Psychology (Third Edition).
Boston: McGraw-Hill.
Hogg, M. A. ve Vaughan, G. M. (2006). Sosyal
Psikoloji. Çev. İ. Yıldız ve A. Gelmez. Ankara:
Ütopya Yayınevi.
Sakallı Uğurlu, N. (2018). Sosyal Psikolojide Tutumlar
ve Tutum Değişimi. Ankara: İmge Kitabevi.

91
 Bölüm 5
Tutum Değişimi
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
Amaçlarımız

1 Tutum değişimiyle ilgili kuramsal yaklaşımları açıklayabilecek,

2 Tutum değiştirme sürecini değerlendirebilecek,
3 İkna tekniklerini tanımlayabilecek
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

Anahtar Sözcükler: • Denge • Bilişsel Dengeleme • Bilişsel Çelişki • İkna • Merkezi İkna Yolu
• Çevresel İkna Yolu • Aşılama
İçerik Haritası

• GİRİŞ
• TUTUMLAR NEDEN DEĞİŞİR? TUTUM DEĞİŞİMİNE
Sosyal Psikoloji I Tutum Değişimi KURAMSAL YAKLAŞIMLAR
• TUTUM DEĞİŞTİRME SÜRECİ: İLETİŞİM ve İKNA
• İKNA TEKNİKLERİ

92
Sosyal Psikoloji I
GİRİŞ
Tutumların neden değiştiği ve nasıl değiştirile-
bileceği sosyal psikoloji alanında çokça çalışılan bir
konudur. Çünkü insanlar sosyal dünyadaki olgu ve
olaylara tutumları doğrultusunda yaklaşırlar. Han-
gi dine inandıkları, bir dine inanıp inanmadıkları,
hangi yiyecekleri yemek için seçtikleri, hangi si-
yasal görüşe yakın oldukları, kimi arkadaş olarak
seçtikleri gibi sosyal dünya içerisinde yaşadıkları
her şeyin temelinde tutumları yatar. Bu tutumların
nasıl değiştiği de sosyal psikologlar için ilgi çekici
bir konudur. Satış, pazarlama, reklamcılık, siyasal
iletişim, kişilerarası ilişkiler gibi alanlar için tutum
değişimi ve ikna konusu önemlidir.
TUTUMLAR NEDEN DEĞİŞİR?
TUTUM DEĞİŞİMİNE KURAMSAL
YAKLAŞIMLAR
Yukarıda belirttiğimiz gibi birçok alanda tutum
değişimi ve ikna konusu çalışılmaktadır. Örneğin
pazarlama kişilerin ürünler konusundaki tutumla-
rını ve bunları nasıl değiştirebileceğini ya da siyasal
iletişim kişilerin partiler konusundaki tutumlarını
ve bunları nasıl kendisine çalışma konusu yapar.
Özellikle 20. yüzyılın ilk yarısını kapsayan iki dün-
ya savaşı nedeniyle - soğuk savaşta daha yoğun ola-
rak- ikna konusu ve etkili propaganda önemli bir
yer edinmiş ve sosyal psikoloji çalışmaları -bununla
birlikte iletişim çalışmaları da- bu alana yönelmiş-
tir. Kişilerin nasıl ikna edileceği, yapılan propagan-
daların amacına nasıl ulaşabileceği konusunda ça-
lışmalar yapılmıştır. Bu çalışmaların temelinde bazı
kuramsal açıklamalar yatar.
Heider’in Denge Kuramı
Sosyal Psikolog Fritz Heider, tutum değişimiyle
ilgili olarak tutarlılık kavramı çerçevesinde çalış-
mış ve kendisinden sonraki birçok kurama ilham
kaynağı olmuştur. Heider (1946), bir olaya yönelik
tutumun, olaya neden olan kişiye yönelik tutumu
değiştirebileceğini ve bir olaya ya da kişiye yönelik
tutum benzer olduğunda da, olayın kişiye kolay-
lıkla atfedileceğini belirtir. Kuramına göre kişinin
tutumu kişide denge durumu uyandırmalıdır aksi
takdirde kişi bir dengesizlik durumu yaşar ve bu
durum onun için rahatsızlık vericidir. Heider kura-
mını açıklama için bir kişinin (A), diğer bir kişiye
(B) ve bir tutum nesnesine (C) (ki bu nesne bir
olay, durum, nesne, fikir vb. olabilir) olan ilişki-
sini incelemiştir. Bu ilişki olumlu ya da olumsuz
olabilir; hoşlanma, sevme, değer verme, saygı duy-
ma, onaylama ya da bunların tam tersi olabilir.
Örneğin, A B’yi seviyor, beğeniyor, değer veriyor
olabilir ya da B, A için pozitif anlam ifade ediyor
olabilir. Bunların tersi durumlar da söz konusudur
ve tutumlar kişide denge ya da dengesizlik durumu
yaratmaktadır. Heider bu denge durumlarını açık-
lamak için üçlü birimler oluşturur (1946, 1958).
Eğer birimlerin üçü de olumlu tutuma sahipse ya
da iki olumsuz bir olumlu tutum varsa ilişkide den-
ge vardır. Eğer iki olumlu bir olumsuz tutum varsa
ya da tutumların üçü de olumsuzsa bu durum bir
dengesizlik yaratır ve kişi rahatsız olur. Şimdi bun-
ları daha iyi anlaşılması için tek tek inceleyelim.
A’nin ve B’nin birer kişi, C’nin de tutum nesne-
si olduğunu belirtmiştik. A’nın B’yi sevdiği, B’nin
C nesnesini sevdiği bir durumda, A da C nesnesini
seviyorsa dengeli bir durum oluşacaktır. Diyelim ki
C sigara içmek olsun:
A, B’yi seviyor, B sigara içiyor, A da sigara içi-
yorsa bir dengesizlik durumu yoktur ve rahatsızlık
yaratmayacaktır. A, B’yi seviyor, B sigarayı sevmi-
yor, A da sigarayı sevmiyorsa yani yukarıda belirtti-
ğimiz gibi iki olumsuz bir olumlu tutum varsa yine
bir denge durumu söz konusudur. A, B’yi sevmi-
yor, B sigara içiyor, A sigarayı da sevmiyorsa A kişisi
sevmediği kişi sevmediği bir eylemi gerçekleştirdiği
için olumsuz atfettiği tutumla ilgili bir dengesizlik
yaşamayacaktır. A, B’yi sevmiyor, B sigara sevmiyor
ancak A sigara içiyorsa yine bir dengesizlik durumu
yaşanmayacaktır.
Ancak yaşamımızda her an dengeli durumlar
söz konusu değildir, biz sıklıkla tutumlarımız yü-
zünden dengesiz durumlar da yaşarız. Şöyle ki;
A, B’yi seviyor, B sigara içiyor, A da sigara sev-
miyorsa A bir dengesizlik durumu yaşayacak, sev-
diği bir kişinin sevmediği bir eylemi yapması onu
rahatsız edecektir. A, B’yi seviyor, B sigara sevmi-
yor, A da sigara içiyorsa yine dengesiz durum oluşa-
caktır çünkü sevdiği bir insan sevdiği bir eylemden
hoşlanmıyordur. A, B’yi sevmiyor, B, sigara içiyor,
A da sigara içiyorsa yine bir dengesizlik durumu
söz konusudur. Ya da A, B’yi sevmiyor, B sigara iç-
miyor, A da sigara içmiyorsa yine bir dengesizlik
oluşacaktır.
93

A A
+ + + -
B + C B - C B
A A
+ - + +
B + C B
- C B
Şekil 5.1 Heider’in Denge Kuramında Dengeli ve Dengesiz Durumlar
Son iki durumda dengesizlik yaşanması sizi
şaşırtabilir. İki durumda da kişinin sevmediği bir
insanın sevdiği bir şeyi sevmesi ya da sevmediği bir
şeyi sevmemesi kişide hoşnutsuzluk yaratır. Sigara
yerine ırkçılık örneği verelim. A, B’yi sevmiyor, B
ırkçı ve A da ırkçıysa ikisi birbirini sevmediği için
olumlu tutuma sahip oldukları nesneyle ilgili ra-
hatsızlık hissederler. Yine aynı şekilde A, B’yi sev-
miyor, B ırkçılığa karşı ve A da ırkçılığa karşıysa,
üç olumsuz tutum yine bir dengesizlik yaratacaktır.
İnsanlar sevilmeyen bir insanın kötü bir fikre sa-
hip olmasını beklerler, kendilerinin hayran olduğu
bir fikre sahip olduğunu fark ederlerse o insan as-
lında kişinin sevmediği bir insan olmamalıdır, kişi
bu durumda bir dengesizlik hisseder (Kağıtçıbaşı
ve Cemalcılar, 2017:165). Hissedilen bu rahatsız-
lık durumu, dengesiz ilişkiyi dengeli hâle getirmek
için bireyi güdüleyecektir (Sakallı, 2010:160). Bu
rahatsızlık durumunun giderilmesi de tutum deği-
şimiyle olacaktır. A kişisi ya B kişisiyle ilgili ya da
C nesnesi ya da eylemiyle ilgili tutumunu değişti-
recektir ki dengeli duruma ulaşsın.
Denge kuramına göre, rahatsızlık yaratan denge-
sizlik durumunu düzeltmek için kişi harekete ge-
çecektir ve bu noktada en az çaba ilkesini uygular.
İnsanlar dengesiz durumdan dengeli duruma geç-
meye çalışırken olabildiğince az tutum değiştirme
eğilimindedirler (Taylor, Peplau ve Sears, 2015).
A, B’yi sevmiyorsa aynı zamanda hem A hem de
B sigarayı sevmiyorsa A’nın dengeye ulaşmak için
değiştireceği tutum kendisi için en kolay olan ola-
caktır, ya B’ye olan tutumunu ya sigaraya yani C’ye
olan tutumunu değiştirecektir.
94
Tutum Değişimi
A A
Dengeli
Durumlar
- - - +
+ C B - C
A A
Dengesiz
Durumlar
- + - -
+ C B
- C
dikkat
Denge kuramına göre, kişinin tutumu kişide
denge yaratmalıdır. Aksi takdirde tutum rahat-
sızlık verici olur.
Rosenberg ve Abelson’un Bilişsel
Dengeleme Kuramı
Heider’in denge kuramının üzerine Rosenberg
ve Abelson bilişsel dengeleme kuramını inşa etmiş-
tir. Rosenberg ve Abelson, Heider’in denge kura-
mından farklı olarak bir ilişki daha kurgulamışlardır.
Heider’in olumlu ve olumsuz bağının yanına nötr
(ya da ilgisiz) bağ eklemişlerdir. Heider’den farklı
olarak kişilerin denge durumunu sağlamak için tu-
tum değişiminden başka yol kullanıp kullanmaya-
caklarını da analiz etmişlerdir. Dengeye ulaşmak için
olumlu tutumu olumsuza ya da olumsuz tutumu
olumluya değiştirmekten başka bir yol daha olabilir
ki bu da tutumu yani nesnesiyle arasındaki ilişkiyi
nötr hâle getirmektir (Kağıtçıbaşı ve Cemalcılar,
2017). Ayrıca Rosenberg ve Abelson, “öğeyi ayrıştır-
mak ve öğelerden birini güçlendirmek” olmak üzere
iki denge durumu sağlama yolu daha eklemişlerdir.
Kısaca Rosenberg ve Abelson, bilişsel dengele-
me kuramında;
1. Nötrleme
2. Ayrıştırma ve
3. Güçlendirme olarak üç yeni öğe eklemiştir.
Sosyal Psikoloji I

Daha iyi anlamak için bunları yine örneklerle
anlatalım. Ali, Veli’ye karşı olumlu tutum gelişti-
riyor olsun. Veli, savaşa karşı olumlu tutum bes-
lerken Ali savaş karşıtı olsun. Bu durumun Ali’de
dengesizlik yaratacağını görmüştük:
Bu durumun Ali’de dengesizlik
yaratacağını görmüştük:
A
+
V Cemalcılar’ın verdiği örnekle (2017), örneğin, kişi
-
+
S azaltabilir. Örneğin sigaranın sosyalleşmesini güç-
Şekil 5.2 Dengesizlik durumu
Rosenberg ve Abelson, Ali’nin denge durumuna
ulaşabilmek için, Veli ve savaş düşüncesi arasında-
ki olumlu ilişkiyi nötr hâle getirebilir. Abelson’un
(1959:344) deyimiyle bunu “inkar” ederek yapar. Ör-
neğin Veli’nin savaşı olumlamasını görmezden gele-
bilir, bunu aklına getirmemeye çalışabilir ya da onun
savaşla ilgili olumlu düşündüğüne inanmayıp tama-
men reddedebilir. Böylece zihninde tekrar bir denge
durumuna ulaşmış olacaktır, olumlu tutum olumsuza
ya da olumsuz tutum olumlu tutuma dönüşmeden
de denge durumu sağlanmış olur. Nötr durumu 0 ile
gösterirsek yeni durum şu şekilde oluşur:
Nötr durumu 0 ile gösterirsek
yeni durum şu şekilde oluşur:
A
+
V genelleyici bularak savaşa karşı tutumunu yeniden
- 0
S
Şekil 5.3 Nötrleştirilmiş durum
Diyet yapması gereken bir kişinin “ben zaten
hamur işi sevmem” demesi, maddi yetersizliği olan
bir kişinin “para insanı bozar” demesi bu reddetme
durumuna örnek verilebilir. İnkâr başarılı olursa
dengesiz yapı dengeli yapıya dönüşür.
Diğer dengesizlikten kurtulma yolu güçlen-
dirmedir. Güçlendirmede bilişsel nesneyi değerli
nesnelerle dengeli bir şekilde ilişkilendirmeyi, böy-
lece yapıdaki dengesizliği azaltmayı amaçlar. Bu
durum çoğunlukla dengesizliği ortadan kaldıramaz
sadece azaltabilir (Abelson, 1959). Kağıtçıbaşı ve
sigara içiyor ama aynı zamanda sigaranın sağlığa
zararlı olduğunu ve kanser riskini artırdığını bili-
yor olsun. Güçlendirmeyle, sigaranın bazı olumlu
öğelerle olumlu ilişkilerini düşünerek rahatsızlığını
lendirdiğini, stres anlarında onu rahatlattığını ya
da kilosunu korumasına yardımcı olduğunu düşü-
nebilir ve olumsuz olan öğeyle olumlu ilişkiler ku-
rabilir. Güçlendirme mekanizması reddetmeyle (ya
da nötr hâle getirmeyle) birlikte kullanılabilir. Tu-
tum nesnelerinin anlamı, nesnelere yönelik tutum
inkarla zayıflatılsa veya desteklenerek güçlendirilse
de aynı kalır.
Bir diğer denge sağlama yolu ise öğeleri ayrış-
tırmadır. Yine savaş karşıtlığı örneğinden açıklaya-
lım. Ali’nin Veli’ye karşı olumlu tutumu vardı ve
savaş karşıtıydı. Veli ise savaş yanlısı olduğu için Ali
dengesiz durumdan kaynaklı rahatsızlık yaşıyordu.
Ali, öğelerden birini ayrıştırarak dengesizlikten
kurtulacaktır. Ali savaş karşıtlığını bütün silah kul-
lanımı üzerine genellemişse, Veli ise özellikle saldırı
durumunda savaşmayı olumlu buluyorsa Ali denge
durumuna geçmek için önceki düşüncesini fazla
tanımlayabilir. Yine savaş karşıtı ancak saldırı du-
rumlarında savaşmayı gerekli bulan bir kişi olarak
kendisini tanımlayabilir. Ayrıştırmada görüldüğü
gibi bir öğe eski ve yeni öğe olarak iki parçaya ayrı-
lır. Eski parça, yapıdaki ayrıştırılmış olana eski et-
kiyi korur fakat diğer elemana olan ilişkinin göster-
gesi değişir olumluya yani artıya döner (Abelson,
1959). Ali savaş karşıtlığını iki öğeye ayırır, böylece
savaşa dair olan olumsuz düşünceleri, örneğin in-
sanların ölümü hakkındaki düşüncelerinde denge-
ye ulaşır.

A V A - - A1 V
+ +
Saldırı amaçlı savaş

-
+ + +
A1 - + Savunma amaçlı savaş

S S
dengesiz durum dengeli durum
Şekil 5.4 Ayrıştırma Yoluyla Denge Sağlama

95

Güçlendirme
Güçlendirme, bilişsel nesneyi değerli nesne-
lerle dengeli bir şekilde ilişkilendirmeyi, böy-
lece yapıdaki dengesizliği azaltmayı amaçlar.
Ayrıştırma
Ayrıştırmada bir öğe eski ve yeni öğe ola-
rak iki parçaya ayrılır. Eski parça, yapıdaki
ayrıştırılmış olana eski etkiyi korur fakat
diğer elemana olan ilişkinin göstergesi de-
ğişir ve olumluya döner.
Festinger’in Bilişsel Çelişki Kuramı
Leon Festinger’in bilişsel çelişki kuramı, tu-
tum değişimi konusunda en çok bilinen ve üze-
rinde konuşulan kuramlardandır. Yapıldığı dönem
itibariyle çok ses getirmiş biri katılımlı gözlem di-
ğeri deney metodu kullanılan iki çalışması, bilişsel
çelişki kuramının temelini oluşturur.
İlk katılımlı gözlem çalışması kehanetlere ina-
nan bir tarikatın üyelerinin sahip olduğu inanışlar-
la ilgilidir. Bir tarikat dünyanın sonunun 21 Aralık
1955 tarihinde geleceğine inanıyordu. Ancak bu
durum tabii ki gerçekleşmedi. Temelde bizim ilk
aklımıza gelen 22 Aralık sabahı tarikat üyelerinin
dünya yok olmadığı için bir bilişsel çelişki yaşama-
ları ve bu yüzden inançlarını değiştirmeleri yönün-
dedir. Ancak Festinger ve arkadaşlarına göre, değil
tutum ve inançları değiştirmek, inanışlarında ısrar
edecek ve hatta daha da hevesle inanacaklardı. Bu
çalışmayı yapmak için araştırmacılar tarikat grubu-
na girdiler ve onların bir üyesiymiş gibi gözlemle-
meye başladılar. Grup bir uzay gemisinin gelece-
ğini ve kendilerini götüreceğini düşünüyorlardı.
Gemi gelmemesine rağmen inançta sarsılma olma-
dı çünkü tarikatın başındaki kişi Tanrının onlara
felaketin iptalini bahşettiğini, dünyanın sonunun
gelmemesinin tanrının onları felaketten korumak
istediği için olduğunu belirttiler. Tutarsız bilişler
güçlü inançlara dönüştü. Kehanetler gerçekleşme-
mesine rağmen grup bunu yeniden yorumluyordu
ve çelişkiyi bu şekilde azaltıyordu. Bu çalışma bir
deney ortamında değildi, kontrollü değildi ve sade-
ce gözlem ve raporlama içeriyordu (Cooper, 2016).
96
Tutum Değişimi
Festinger’e göre, bireyler dış dünyayı zihinsel
bilişler seti olarak temsil ederler. Bizim bütün dün-
yayı algılamamız, bilişsel temsiller olarak oluşur.
Bu temsiller zihnimizde birbirleriyle bazen tutar-
lıdır bazen de tutarsızdır. İnsanlar, bilişleri ile zi-
hinsel temsilleri arasındaki çelişkiyi istemezler ve
bu durumdan rahatsız olurlar (Cooper, 2016). Çe-
lişkinin varlığı ve psikolojik olarak rahatsız olma,
kişiyi çelişkiyi azaltmaya ve uyuma ulaşmaya güdü-
leyecektir. Çelişki olduğunda kişi bunu azaltmaya
çalışmanın yanı sıra, çelişkiyi artıracak durumlar-
dan ve bilgilerden de aktif bir şekilde kaçınacaktır
(Festinger, 1957).
Bilişsel Çelişki
Bilişsel çelişki kişilerin inançları, düşünce-
leri ve tutumlarıyla, gerçek hayatta karşı-
laştıkları durumlar ya da yaptıkları davra-
nışlar arasında meydana gelen tutarsızlığın
yarattığı rahatsızlık durumudur.
dikkat
Bilişsel çelişki kuramına göre çelişkinin varlığı
ve psikolojik olarak rahatsız olma, kişiyi çelişki-
yi azaltmaya ve uyuma ulaşmaya güdüleyecektir.
Festinger bilişler -ki bu bilişleri çevreyle, ev-
renle, kendisiyle ya da başka birinin davranışlarıy-
la ilgili herhangi bir bilgi, fikir ya da inanç olarak
ele alır- arasındaki çelişkilerin sadece kendi başına
bile motive edici bir faktör olduğunu belirtir. Çe-
lişkilerin varlığı, çelişkileri azaltmak ya da ortadan
kaldırmak için baskıya yol açar. Çelişkiyi azaltma
baskılarının gücü, çelişkinin büyüklüğünün bir
sonucudur. Başka bir deyişle çelişki, güdü, ya da
ihtiyaç ya da gerilim durumu ile aynı şekilde davra-
nır. Çelişkinin varlığı, tıpkı açlığın varlığının açlığı
azaltma eylemlerine yani yemek yeme eylemlerine
yol açtığı gibi, çelişkiyi azaltmak için eylemlere yol
açar. Ayrıca bir güdüde olduğu gibi; çelişki arttık-
ça, çelişkiyi azaltma eğiliminin yoğunluğu artar ve
çelişkiyi artıracak durumlardan kaçınılma eğilimi
artar (Festinger, 1957).
Sosyal Psikoloji I
Çelişkiden kastedilense sigaranın kanser olma
eğilimini artırdığı bilinmesine rağmen sigara bağım-
lısı olma, kalitesiz bir ürüne çok para verme, aksi
ispatlanabilir olmasına rağmen bazı inançlara sahip
olma gibi bizim de gündelik yaşamda hem kendi-
mizde hem çevremizde görebileceğimiz durumlardır.
Festinger ve Carlsmith’in (1959) Stanford Üni-
versitesinde yaptığı ikinci önemli çalışması olan çı-
ğır açıcı deneye geçmeden önce çelişki ve zorlama
arasındaki ilişkiye de kısaca bakalım. Bir kişinin X
düşüncesine sahip olduğunu ancak üzerinde baskı
uygulanması nedeniyle “X olmayan” düşüncesine
inandığını söylediğini düşünelim:
1. Bu kişi psikolojik olarak birbirine uyma-
yan iki bilişe sahiptir. Bunlardan biri X’e
inanması diğeri insanlara “X olmayan”a
inandığını söylemesidir. Normalde kişilerin
X’e inanıyorsa X’e inandığını söylemeleri
gerektiğini düşünürüz. Bu yüzden kişinin
kendi bilişi ile kamuya açıkladığı biliş ara-
sında bir çelişki vardır.
2. “X olmayan”a inandığını belirttiği durum,
kendisini X olmayan demeye iten sebeple-
rin, baskıların, vaatlerin ve/veya cezalan-
dırma tehditlerinin karşılığı olan bilişsel
unsurlarla uyumludur.
3. Toplam çelişki büyüklüğünü değerlendirir-
ken kişi, hem uyumsuzluğu hem uyumlu-
luğu dikkate almalıdır. Bütün uyumsuzluk-
ların toplamı D ve uyumlulukların toplamı
ise C olsun. Toplam çelişkiyi D + C’ye bö-
lünmüş olarak düşünebiliriz (Toplam Çe-
lişki = D / D + C). Şimdi de “X olmayan”
diyen ancak gerçekte X’e inanan bir kişide-
ki toplam çelişkiyi görelim. Diğer her şey
sabit tutulduğunda bu çelişki büyüklüğü,
kişinin “X olmayan” demesine neden olan
baskıların sayısı ve önemi arttıkça azalacak-
tır. Dolayısıyla vaatler ve tehditler, kişinin
“X olmayan” demesine yetecek kadarsa çe-
lişkinin büyüklüğü azamidir. Bu noktada
vaatlerin ve tehditlerin büyüklüğü arttıkça
çelişkinin büyüklüğü azalacaktır.
4. Çelişkinin azaltılmasının bir yolu, kişinin
inancını değiştirmesidir. Böylece söylediği
şeyle uyumlu olacaktır. Kişi, kendi düşün-
düğüne zıt bir şey söylemeye zorlandıktan,
ya da teşvik edildikten sonra böyle bir fikir
değişikliği beklenir. Çelişkiyi azaltma baskı-
sı, çelişkinin büyüklüğünün bir fonksiyonu
olacağından, kullanılan baskı yoğun bir bas-
kı değil de yeteri kadar bir baskı olduğunda,
fikir değişiminin azami olması gerekir. Bir
kişinin fikrine aykırı bir şey yapması ya da
söylemesi teşvik edilirse, söylediği veya yap-
tığı şeyle uyumlu olarak fikrinin değiştirme
eğilimi olacaktır. Açık davranış ortaya çıkar-
mak için kullanılan baskı ne kadar büyükse
(davranışı ortaya çıkarmak için gerekli olan
minimum baskıdan çok daha büyükse) bu
eğilim de o kadar zayıf olacaktır.
Karmaşık gibi görünen bu çıkarımlar Festinger
ve Carlsmith’in (1959) Stanford Üniversitesinde
okuyan psikoloji öğrencileriyle yaptığı deneyi an-
lattığımızda daha açıklayıcı olacaktır. Öğrenciler
deney ortamına alınmış ve bir performans testi ge-
liştirilmiştir. Her bir öğrenciye, bir tabla üzerine 12
bobini yerleştirmek, boşaltmak, tekrar yerleştirmek
ve bunları tek eliyle ve kendi hızında yapmak gö-
revi verilmiştir. Öğrenci bunu yarım saat boyunca
yapar. Daha sonra önüne 48 kare vida içeren bir
tahta getirilmiş ve görevinin her bir vidayı çeyrek
tur döndürmek tekrar çeyrek tur döndürmek…
olduğu söylenir ve yine tek elle ve kendi hızında
yapması istenir. Bu görev de yarım saat sürer. Bu
tekrarlayıcı ve monoton görevi yapan öğrenciye,
araştırmacı, işinin bittiğini ancak ona bir itirafta
bulunmak istediğini söyler. Deneyin aslında el iş-
leri üzerindeki beklentilerin kişinin performansını
etkileyip etkilemeyeceği üzerine kurulduğunu ve
kapının önünde bekleyen diğer deneğe bu deneyi
para karşılığında eğlenceli bir deney olarak tanıtıp
tanıtamayacağını sorar. Deneyin, yapılan işin eğ-
lenceli olduğu söylenen ve söylenmeyip herhangi
bir beklentisi olmayan kişiler arasında bir perfor-
mans farkı olup olmayacağını araştırdığını belirtir.
Bunlar tabii ki deneye dâhildir, bir sonraki denek-
le konuşması için bazı kişilere 1 dolar bazı kişilere
20 dolar teklif edilir. Teklifi kabul eden denekler
deney için bekleyen diğer deneklere (bekleyen de-
nekler araştırma grubundandır ve denek değildir)
deneyin çok eğlenceli ve heyecan verici olduğunu
söylerler. Bilişsel çelişki buradadır. Denek yaptığı
için aslında çok sıkıcı bir iş olduğunu deneyimle-
miştir ve inancı sıkıcı olduğu yönündedir. Ancak
çevreye (yani bekleyenlere) tam tersini, yani yuka-
rıdaki açıklamamıza benzer şekilde “X olmayanı”
savunması istenmiştir. Ortada deneyin sıkıcı ol-
duğu gerçeği eşdeyişle X vardır. Katılımcılara bir
97

ödül, bir teşvik önerilmiştir ve “X olmayan” de-
meleri, deneyin eğlenceli ve heyecanlı olduğunu
söylemeleri istenmiştir. Çelişki bir gerilim durumu
yaratacaktır ve kişi dengeye gelmeye çalışacaktır.
Sonuçta görüldü ki verilen teşvik ancak düşük ol-
duğunda (1 dolar) katılımcılar kendi tutumların-
dan farklı açıklamada bulunduklarında tutumları-
nı davranışlarıyla eşleştirmeye çalışmışlardır. Teşvik
yüksek olduğunda (20 dolar) denekler yine açıkla-
ma yapmış, heyecanlı bir görev olduğunu belirtmiş
ancak bu davranışları tutumları üzerinde (işi sıkıcı
bulmaları üzerinde) bir etkisi olmamıştır. Teşvik
büyük olduğunda çelişki küçük, teşvik küçük ol-
duğunda çelişki büyük olmuştur. Baskı ya da teşvik
ne kadar büyükse kişinin çelişki yaratan fikrini de-
ğiştirme olasılığı o kadar zayıf olacaktır.
dikkat
Baskı ya da teşvik ne kadar büyükse kişinin çe-
lişki yaratan fikrini değiştirme olasılığı o kadar
zayıf olacaktır. Zorlama ve cezalandırma da çe-
lişki yaratan fikri değiştirme olasılığını düşürür.
Çünkü iki durum da bir gerekçe olarak görülür
ve bu gerekçe tutumu değiştirmeden çelişki ya-
şama düşüncesini azaltır.
20 dolar alan kişiler, aslında sıkıcı olan bir işe
eğlenceli deme işini nedenini bu paraya atfetmişler
ve paranın miktarı yüksek olduğu için pek rahatsız
olmamışlardır. 20 dolara sıkıcı bir işi eğlenceli olarak
tanıtmışlardır ve sıkıcı buldukları iş hakkındaki tu-
tumlarını değiştirmemişlerdir. Ancak 1 dolar alanlar
için çelişki büyüktür. “Sadece 1 lira için” sıkıcı bir işe
eğlenceli demişler, davranışlarına dışsal bir gerekçe
bulamadıkları için de bu işi sevdiklerine ve aslında
gerçekten eğlenceli olduğuna kendilerini inandır-
mışlardır. Başta sıkıcı buldukları işle ilgili tutumları-
nı değiştirmişler ve eğlenceli olduğunu düşünmüşler
böylece çelişkiden kurtulmuşlardır (Sakallı, 2010).
Para ödülüyle gerçekleşen bu durum cezalandır-
ma ya da zorlamayla da gerçekleşmektedir. Kişinin
gerçek tutumuna ters düşen bir davranış gerçekleş-
tirdiğinde bilişsel çelişki duyup rahatsız olduğunu
biliyoruz. Eğer bu davranışı bir zorlama ya da ceza-
landırmayla yaparsa bunu gerekçesi olarak görecek
ve çelişki azalacaktır böylece çelişkiyi azaltmak için
bir tutum değişimine ihtiyaç yoktur. Eğer dışarıdan
98
Tutum Değişimi
bir ceza ya da zorlama olmadan kişi bu davranışını
yapacak olursa yine çelişki yaşayacağı için rahatsızlık
hissetmemek adına tutumunu değiştirecek ve uyum
yakalamaya çalışacaktır (Kağıtçıbaşı ve Cemalcılar,
2017). Çocuğunuzu, yemek yemediğinde cezalan-
dırdığınızı varsayalım. Yemek yemediğinde çok sev-
diği çizgi filmi de izleyemesin. Bu cezayı çekmemek
için sizin kontrolünüz altında olduğu zaman yemek
yiyecek ancak sizin görmediğiniz zaman bu davranı-
şından vazgeçecektir. Çünkü çok baskı gördüğü için
zorla yaptığı bir davranıştır ancak tutumu değişme-
yecektir. Yemek yemediği zaman daha az zorlayan
bir baskı gördüğünde ise yemek yemeyi sevmeye
başladığını görürsünüz. Çünkü bu kadar az bir ce-
zayla neden bilişsel çelişkiye düştüğünü açıklayamaz
ve denge durumuna gelmeye çalışır böylece de dav-
ranışıyla birlikte tutumu da değişmiş olur.
Bem’in Kendini Algılama Kuramı
Daryl Bem, bilişsel çelişki kuramına karşı çıkarak
dengesiz durumlar ortaya çıktığında, kişilerin moti-
vasyonlarının bilişsel çelişkileri azaltmak olmadığı-
nı, bu durumun kendilik algılarıyla ilgili olduğunu
belirtmiştir. Kendini algılama kuramına göre kişiler
önce kendi davranışlarını gözlemler ve algılarlar daha
sonra tutumlarını değiştirirler (Plotnik, 2009:590).
Bem’e göre gerçekte tutumlarımızın ne olduğu-
nu bilemeyiz, tutumlarımızı ancak davranışlarımı-
zın ne olduğuna bakarak çıkarılmayabiliriz. Bir lo-
kantaya gittiğinizde menüdeki onlarca seçenekten
et yemeğini seçtiğinizde, davranışınıza bağlı olarak
et yemeyi sevdiğinizi çıkarımlarsınız. Tutumunuzu
fark etmenize neden olan o anki davranışınızdır.
Bem, Festinger’in yaptığı deneyin sonucunun ma-
kul olduğunu ancak bunun bilişsel çelişkiyi den-
geleme çabasıyla açıklanamayacağını belirtir. Şöyle
ki Festinger’in deneyinde 1 dolar verilmiş denekler,
işin zevkli olduğunu söylediklerinde, yani aslında
yalan söylediklerinde 1 doları bu yalana değmeye-
cek bir miktar olarak görürler ve o işi gerçekten se-
viyor olduklarını düşünürler. Aynı şekilde 20 dolar
verilmiş kullanıcılar için 20 dolar yalan söylemek
bakımından yeterli miktarda bir paradır o yüzden
para için yalan söylediklerini kabul ederler. İşin
zevkli olduğuna kendilerini inandırmalarına gerek
yoktur. Bilişsel çelişki kuramıyla benzer şekilde, ki-
şinin tutumuna ters düşen fikirleri söylemesi için
verilen para miktarı arttıkça deneğin bu sözlere
inanma olasılığı azalacaktır. Ancak kendini algı-
Sosyal Psikoloji I
lama kuramına göre denek tepkisini, davranışına
ilişkin algısına dayandırır. Öncelikli olan davranışı-
na ilişkin algıdır. Biz tutumlarımızın ne olduğunu
davranışlarımızı ve davranışlarımızın içinde geçtiği
koşulları, dışarıdan bir gözlemci gibi gözlemleyerek
anlarız (Taylor, Peplau ve Sears, 2015: 150).
Bem’in Kendini Algılama Kuramı, insanların tu-
tumlarının nasıl farkına vardıkları ve bilgi işleme sü-
reci ile ilgiliyken, Bilişsel Çelişki Kuramı, fikirler ve
tutumlar arasındaki tutarsızlık nedeniyle oluşmuş bir
durum ve bu durumun yarattığı rahatsızlık hissinden
kurtulma güdüsü ile ilgilidir (Sakallı, 2010: 170).
dikkat
Kendini Algılama Kuramı bilgi işleme süreciyle,
davranışa ilişkin algıyla, Bilişsel Çelişki Kuramı
ise tutarsızlığın yarattığı rahatsızlık hissinden
kurtulma güdüsüyle ilgilidir.
1
sıra sizde
Birbirinden hoşlanmayan iki insanın aynı
takımın fanatik taraftarları olması bu kişi-
lerde neden rahatsızlık yaratmaktadır?
TUTUM DEĞİŞTİRME SÜRECİ:
İLETİŞİM VE İKNA
Hâlihazırda oluşmuş tutumlarımızın değişti-
rilme süreci, siyaset bilimi, pazarlama, reklamcılık
gibi birçok alanın ilgilendiği bir konudur. Bir par-
tiye oy verme davranışımızı değiştirmeden tutun
da yediğimiz bir sucuk markasını değiştirilmesi ve
başka bir markanın satışını artırılma çabasına kadar
hepsi bu tutum değiştirme ve sonucunda davranış
değişikliği yaratma sürecinin ürünüdür. Etkili ile-
tişim, propaganda, ikna gibi kavramlar bu sürecin
ürünüdür. Kitleleri ayaklandırmaktan, deterjan
markasını değiştirmeye, siyasal parti oylarını ar-
tırmaktan yaşam tarzı yaratmaya kadar çok geniş
bir skalada ele alabileceğimiz bütün süreç aslında
kaynaktan alıcıya giden ve alıcının tutum ve davra-
nışını değiştirmeyi amaçlayan sürecin bir çıktısıdır.
İkna yaklaşımlarına geçmeden önce iletişimle ilgili
bu temel kavramlara bakalım.
İletişimin en temel üç ögesi; kaynak, alıcı ve ile-
tidir. Kaynak, iletinin, mesajın çıktığı yerdir. Tek
bir kişi olabildiği gibi, kurum veya gazete, televiz-
yon, radyo vb. gibi kitle iletişim aracı olabilir. Kay-
naktan çıkan ileti, kanal aracılığıyla alıcıya yönel-
tilir. Kanal, telefon görüşmesindeki kablo, internet
ağı, ya da yüz yüze görüşmedeki atmosfer olabilir.
Kaynağın kodlayarak gönderdiği ve bu kanaldan
geçen ileti, alıcıya gider. Alıcı, bir uçta kaynağın ol-
duğu mekanizmanın diğer ucudur. Kaynağın kod-
ladığı iletide hedeflediği alıcı kitlesi ise hedef kitle
olarak adlandırılır (Oskay, 2007:10).
Kaynak
Kaynak, mesajın çıktığı yerdir.
İleti
Kaynak tarafından hedefe gönderilen me-
sajdır.
Hedef Kitle
Kaynağın kodladığı iletiyi gönderdiği ve
iletiyi açımlamasını beklediği yerdir.
Alıcı ve hedef kitle çoğu zaman aynıymış gibi
düşünülse de aslında farklı kavramlardır. Bir spor
otomobilin televizyon dizisi arasında verilen rek-
lamı için, o anda o diziyi seyreden herkes alıcıdır.
Ancak o diziyi seyreden genç, otomobil alma niyeti
olan ve o markayı alabilecek sosyo-ekonomik düze-
ye dahil olan kişiler ise hedef kitledir. Bu bağlamda
alıcıyla hedef kitle aynı konumda yer almasına rağ-
men hedef kitle kaynağın nokta atışı yapmaya ça-
lıştığı kesimdir, alıcı ise iletinin gönderildiği yerde
olan herkesi kapsar. Alıcı genellikle hedef kitleden
daha geniş bir kitleyi kapsar.
dikkat
Alıcı ve hedef kitle aynı değildir.
Bu temel kavramları öğrendikten sonra, ikna
konusundaki üç temel yaklaşıma bakalım. Bunlar;
Mesajı Öğrenme Tezi, Sosyal Yargı Kuramı ve Ayrın-
tılandırma Olasılığı Modelidir.
99
 Tutum Değişimi

Mesajı Öğrenme Tezi

Yale Yaklaşımı olarak da bilinen Mesajı Öğrenme Tezi, Carl Hovland ve arkadaşları tarafından, etkili
propagandaların nasıl yaratılabileceği konusu üzerinde çalışırlarken oluşturulmuştur. II. Dünya Savaşı döne-
mindeki propaganda savaşları, askeri mekanizmaları ve hükûmetleri bu çalışmalara itmiş ve bilim insanlarını
bu konuda çalışmaya yöneltmiştir.
Hovland ve arkadaşlarına göre bir iletişim sürecinin etkili olması için 3 temel öge vardır. Bunlar:
• Verilen iletinin dikkat çekici olması,
• Verilen mesajın anlaşılır olması,
• Verilen mesajın hatırlanması ve kabul edilmesidir.
Bu basamaklardan birinin ihmal edilmesi durumunda süreç tökezleyecek ve etkili iletişim gerçek-
leşmeyecektir. Aynı zamanda basamakların birbirini izlemesi gereklidir. Mesaj dikkat çekici olmadan,
izleyici mesaja dikkat etmeden mesaj anlama aşamasına geçilemez, mesaj anlaşılmadan da kabul edi-
lip hatırlanamaz. Bu basamaklarla birlikte yukarıda değindiğimiz iletişim öğeleri de karşımıza çıkar.
Hovland ve arkadaşlarına göre 4 unsur etkili iletişimin belirleyicilerindendir. Bunlar (Kağıtçıbaşı ve
Cemalcılar, 2017; Sakallı, 2010):
• Kaynak (İletiyi kim gönderiyor?)
• İleti (Ne söyleniyor?)
• Ortam (Nasıl söyleniyor?)
• Hedeftir (Kime söyleniyor?).
Etkili iletişim için bu dört ögenin bazı özelliklere, koşullara sahip olması ve bazı davranışlarda bulun-
ması gereklidir.

Tablo 5.1 Mesajı Öğrenme Tezi’ne Göre Etkili İletişimin Unsurları ve Sahip Olunması Gereken Özellikler
Kaynak İleti Ortam Hedef Kitle
• İnanılırlık • Tekrarlama • Ortam türleri • Tutuma bağlılık
- Uzmanlık • Görüş farkı • Özsaygı
- Güvenilirlik • Konuşma sırası • Zekâ ve eğitim
• Fiziksel çekicilik • Tek yönlü - Çift yönlü • Yaş
• Benzerlik iletişim
- Yaş • Korku çekiciliği
- Statü
- Etnik köken

Kaynak
Öncelikli olarak iletinin kimin tarafından gönderildiği ikna sürecinde önemlidir. Kaynağın inanılırlığı,
fiziksel çekiciliği, hoşa gitmesi ve benzerliği hedef kitlenin ikna olmasında etkilidir.
Kaynak, inanılır bir kaynaksa, mesajın etkili olma olasılığı yüksek olacaktır. Bu inanılırlık uzmanlık
ve güvenilirlik içerir. İletilerde uzman görüşü varsa hedef kitlenin saygı duyma olasılığı artar. Örneğin bir
sabah programında sağlıkla ilgili önerilerde bulunuluyorsa kaynağın doktor önlüğü giymesi iletinin inanı-
lırlığını etkileyecektir. Ya da bir diş macunu reklamında dişçi kullanımı, reklamın etki düzeyini artıracaktır.
Aynı şekilde güvenilirlik de etkilidir. Kaynak, iletiyi gönderirken bu işten ne kadar az kazanç sağlıyor gibi
görünürse o derece etkili olacaktır ancak para karşılığı bu iletiyi gönderdiği belirginse etkililiği düşecektir.
Toplumda inanılırlığı yüksek olarak algılanan kişilerin ikna etkisi yüksektir. Özellikle reklamlarda toplum-
da kabul görmüş kişilerin önerilerde bulunmasına sıklıkla rastlanılır.

100
Sosyal Psikoloji I
Hoşa gitme ya da fiziksel çekicilik bir diğer kay-
nak özelliğidir. Fiziksel çekicilik, kişilerin kiminle
kişilerarası ilişki kuracaklarını belirlemede önemli
bir role sahiptir. Kişiler fiziksel olarak çekici bul-
duklarıyla ilişki kurmaya eğilimlidirler. Bu yüzden
ikna süreçlerinde de çokça kullanılırlar. Bu nokta-
da, reklamlarda güzel kadın ve erkeklerin kullanıl-
dığını hatırlayabiliriz. Ürün fark etmeksizin araba,
dondurma, ayakkabı, çikolata vb. birçok reklamda
fiziksel çekiciliği yüksek kişiler kullanılmaktadır.
Daha iyi bir görünüme sahip olma ikna sürecinin
belirleyicilerindendir (Sakallı, 2010). Fiziksel çeki-
ciliğin beğenilmesinde özdeşleşme çabası etkilidir.
Beğenilen bir kişi gibi olma arzusu, onu taklit etme
çabası, iknayı etkili kılabilir (Kağıtçıbaşı ve Cemal-
cılar, 2017).
Kaynağın hedefine benzer olması, benzer yaş,
etnik grup, statüde bulunması da etkililiği artırır
(Sakallı, 2010:140). Annemize benzer birinin kul-
landığı deterjan, bize benzer bir kişinin sahip ol-
duğu araba ya da “bizim gibi” olanların oy verdiği
siyasi parti bize daha cazip gelebilir.
İleti (Mesaj)
Kaynaktan hedef kitleye doğru giden iletide
tekrarlama, görüş farkı, sunum sırası, tek yönlü-çift
yönlü iletişim ve çekiciliğin türü mesajın etkili olup
olmayacağını belirlemektedir. Tekrarlama etkilidir
çünkü bir mesaja ne kadar çok maruz kalınırsa o
mesaj o kadar çok beğenilecektir. Birçok reklama
sıkça maruz kalmamızın temelinde bu tekrar etkisi
yatar. Ancak bazen aşırı maruz kalma kişide duyar-
sızlaşmaya da yol açabilir bu yüzden aynı mesajla-
rın değişik formatlarda hedef kitleye ulaştırılması
tercih edilir (Kağıtçıbaşı ve Cemalcılar, 2017:205).
Mesajın etkili olması için iletinin kaynağı ile
iletinin hedefi arasındaki görüş farkının az olması
gereklidir. Çünkü görüşler arasında uçurum oldu-
ğunda tutum değişimi yaratmak güçleşir. Yapılan
propaganda ile kişinin tutumu arasındaki uçurum
ne kadar büyükse tutarsızlık da o kadar büyük ola-
caktır. Kaynakla hedef kitlenin görüşü birbirine
yakın olduğunda bilişsel tutarsızlık olmayacağın-
dan tutum değişimine gerek de olmayacaktır. Orta
derecede fark varsa bir tutarsızlık var demektir ve
tutum değişimi de çok olacaktır. Ancak aradaki
fark çok genişse, tutum değişiminin meydana gel-
mesi güçleşecek; hedef kitle propagandaya karşı
direnecektir. Tutum değişiminde azalma olacaktır.
Görüş farkı önemlidir ancak bu noktada kaynağın
inanılırlığı da devreye girer. Şöyle ki orta derece-
de görüş farkı yüksek oranda tutum değişimi ya-
ratacaktır ancak bu propagandacının inanılırlığı
tarafından belirlenir. Çok ayrı görüşte olunsa yani
büyük görüş farkı olsa bile propaganda inanılır bir
kaynaktan geliyorsa kişide tutum değişimi meyda-
na gelecektir (Kağıtçıbaşı ve Cemalcılar, 2017:193-
195). İdeolojik olarak dahil olduğunuz bir siyasal
parti olduğunu ve partinin liderini inanılır ve güve-
nilir bulduğunuzu düşünün. Partinin lideri size ve
kendi önceki söylemlerine tam olarak zıt bir tutum
takınsa bile görüş farkı büyük olmasına rağmen
kaynağın inanılırlığı nedeniyle ikna olmanız ve bir
tutum değişimi yaşama olasılığınız yüksektir.
İletişimin sunum sırası ya da konuşma sırası da
ikna sürecini etkiler. Konuşmanın önce mi yapıla-
cağı sonra mı yapılacağı üzerinde bazı çalışmalar
yapılmıştır. Çalışmalara göre yapılan konuşmalar
arasında geçen süre önemlidir. Siyasi parti liderle-
rinin seçim öncesi bir televizyon kanalında, halkı
kendi partisine oy vermek için ikna etmeye çalış-
tıklarını ve sırayla konuştuklarını düşünün. Konuş-
malar arka arkaya yapılıyorsa ve konuşmayla karar
verme arasında uzun zaman geçiyorsa konuşmayı
ilk yapan olmak iknada etkili olacaktır. Ancak ko-
nuşmalar arka arkaya yapılmayacak, iletiler farklı
zamanlarda gönderilecekse ve dinleyiciler ikinci
iletiyi dinledikten sonra karara varacaksa son ko-
nuşmacı olmak daha etkilidir (Kağıtçıbaşı ve Ce-
malcılar, 2017:204). Ayrıca hedef kitlenin, iletinin
bir propaganda olarak kendisine yönelmediğine
inanması etki gücünü artırmaktadır. Propaganda
olduğunu bildiği bir iletinin ikna gücü hedef kit-
le üzerinde düşüktür. İkna etmek için tasarlandığı
belli olmayan iletiler insanları daha çok etkiler.
Bir diğer etkili özellik iletinin tek yönlü mü çift
yönlü mü olması gerektiğidir. Tek yönlüden kasıt,
tek bir görüşün açıklanması, karşıt görüşe yer ve-
rilmemesi, çift yönlüden kasıt ise karşıt görüşün
iletiye dâhil edilmesidir. Çift yönlüde karşıt görüş
çürütülüp kendi görüşünün üstünlüğüne değinilir
(Sakallı, 2010:143).
Tek Yönlü İletişim
Tek yönlü iletişim karşıt görüşe yer veril-
memesi, tek bir görüşün açıklanmasıdır.
101

Çift Yönlü İletişim
Çift yönlü iletişim kişinin kendi görüşüyle bir-
likte karşıt görüşe de yer vermesi durumudur.
Yapılan araştırmalar, çift yönlü propagandanın
daha etkili olduğunu gösterse de buradaki asıl be-
lirleyici olan şey dinleyicinin zekâ ve eğitim düze-
yidir. Dinleyicinin zekâ ve eğitim düzeyi ne kadar
yüksekse çift yönlü propagandanın etkisi o oranda
artacaktır. Zekâ ve eğitim düzeyi düşük dinleyicilere
problemin birden fazla yönünü göstermek, çift yön-
lü propaganda yapmak, onların zihnini karıştırabilir.
Tek yönlü propaganda böyle durumlarda daha etki-
li olacaktır (Kağıtçıbaşı ve Cemalcılar, 2017, 198).
Bu noktada “aşılama” kavramını anmamız gerekir.
Aşılama, insanları ikna çabasına dirençli kılmanın
yollarından biridir. Aşılamada kişilere karşıt görüş
seyreltilmiş olarak aktarılır ve onların bu görüşle
karşılaştıklarında onu çürütecek donanıma sahip ol-
maları sağlanır (Hogg ve Vaughan, 2011).
Aşılama
Aşılama, insanları iknaya dirençli kılma-
nın yollarındandır. Kişilere seyreltilmiş
bir şekilde karşıt görüş aktarılır ve onların
karşıt görüşle karşılaştıklarında onu çürü-
tecek donanıma sahip olmaları sağlanır.
Aşılamada çift yönlü propaganda daima etkili-
dir. Aşılama yapılmış kişi karşıt propagandaya daha
dirençli hâle gelir ve kendi görüşlerini savunma
becerisi edinir. Bir politik ideolojiye karşı kendi
görüşümüzü korumanın en iyi yolu, karşıt ideolo-
jiyi hiç bilmemek ve kendi görüşümüzü hiç eleştir-
memek değil, o ideolojiden haberdar olmak, kendi
görüşümüzü eleştirebilmek ve karşıt ideolojiyi çü-
rütebilmektir. Aksi takdirde kişi hiç aşina olmadı-
ğı karşıt propagandaya maruz kalınca savunmasız
kalabilir (onların zihnini karıştırabilir). Tek yönlü
propaganda böyle durumlarda daha etkili olacaktır
(Kağıtçıbaşı ve Cemalcılar, 2017:199).
Son olarak, iletide kullanılan çekicilik türünün ik-
nayı etkilediğini söyleyebiliriz. Özellikle korku duygu-
sunun kullanılması etki düzeyini artırmaktadır. Örne-
ğin kişileri sigara içmekten vazgeçirmek için kanserli
102
Tutum Değişimi
akciğer fotoğrafı, erken ölüm, oksijen tüpü takılmış
hasta gibi görseller kullanılır. Ya da emniyet kemeri
takmaya ikna etmek için ölümlü kaza görselleri kul-
lanılır. Korku çekiciliğinin iknada pozitif bir etkisi
vardır ancak bu ters bir U şeklindedir. Korku düzeyi
düşük tutulduğunda tutum değişimi yüksektir, orta
düzeyde tutulduğunda tutum değişimi en yüksektir,
yüksek düzeyde korku çekiciliği ise en düşük düzeyde
tutum değişimi yaratır. Bu anlamda makul düzeyde
korku çekiciliğinin tutum değişiminde etkili olduğu
söylenebilir (Hogg ve Vaughan, 2011).
Tutum değişim miktarı
Artan korku çekiciliği
Şekil 5.5 Korku Çekiciliği ile Tutum Değişimi Arasındaki İlişki
Kaynak: Hogg ve Vaughan, 2011: 232.
Korku çekiciliği kullanmak iknada yüksek başa-
rı sağlasa da her zaman istenilen sonucu getirmez.
Kanser yapıcı etkisi bilinmesine rağmen birçok
insan sigara içmekte, bulaşıcı cinsel hastalık riski
olmasına rağmen birçok insan kondom kullan-
madan cinsel ilişkiye girmektedir. Aronson’a göre
(1997’den akt. Kağıtçıbaşı ve Cemalcılar, 2017)
korku, haz verici bir davranışı ortadan kaldırmak
için kullanılmışsa sonuçta tutum ve davranış deği-
şiminden ziyade inkar ve karşı çıkma görülür. Ki-
şilerde tutum değişimi yaratmak için sadece korku
öğesini kullanmak yeterli değildir, bu değişimi nasıl
yaratacağını gösteren kılavuzlar, bilgiler, yönlendir-
meler de verilmeli, kişiye tutumunu ve davranışını
nasıl değiştireceği anlatılmalıdır.
Ortam
Yapılan çalışmalar, iletilerin hangi araçla aktarıl-
dığının ikna üzerinde etkili olduğunu göstermiştir.
Chaiken ve Eagly (1983), görsel, işitsel ve yazılı
mesajların izleyici üzerindeki etkisini araştırmışlar
ve eğer ileti basitse en etkili olanın görsel mesajla-
rın olduğunu bulmuşlardır. Eğer ileti görece zor ise
yazılı iletişim en iyi araçtır çünkü hedef kitle geriye
dönüp tekrar tekrar metni okuma fırsatına sahiptir
Sosyal Psikoloji I

(Akt. Hogg ve Vaughan, 2015). Hem görsel hem işitsel ortamı kullanmak yani birden fazla duyu organını
kullanmak da etki gücünü artıracaktır. Örneğin televizyon hem görme hem işitme duyusunu kullanır.
Aynı anda birçok kişiye ulaşma gücünün de televizyonun etkisinde önemli yeri vardır.

Hedef
Hedef kitlenin, kendi tutumuna ne kadar bağlı olduğu ikna sürecini etkilemektedir. Dinleyici tutu-
muna ne kadar bağlıysa tutum değişimi o kadar zor olacaktır. Tutumlar, değerler, inançlar kişide önceden
varsa bunlarla uyuşmayan yeni görüşler daha detaylı olarak tetkik edilecektir bu yüzden değiştirilmeleri
daha zordur (Hogg ve Vaughan, 2011, 237).
Tutuma bağlılık ile birlikte, cinsiyet, yaş, zekâ durumu, kişilik özellikleri gibi birçok dinleyici özelliğiyle
ilgili çalışmalar da yapılmıştır. Çalışmalara göre özsaygısı düşük olan insanlar daha çabuk ikna olurlar. Yine
de bu durum kesinlik göstermemektedir. Çalışmalara göre, kendine güveni eksik olan kişiler, gelen iletiyi
alımlayamayacak kadar endişeli olabilirler. Yüksek olan kişilerse dış iletilere kapalı olabilirler. Bu yüzden
kendine güveni yüksek ve düşük kişilerin ikna olma olasılığı düşükken, orta düzeyde kendine güveni olan
kişilerin ikna olma olasılığı yüksektir (Hogg ve Vaughan, 2015).
Zekâ ve eğitim konusunda yapılan çalışmalar da çelişkili sonuçlar vermektedir. Hovland’a göre, ikna
edici mesajlar en çok orta düzeyde zekâya sahip kişileri etkiler. Daha zeki olanların daha karşıt düşünce
üretme potansiyeli varken, daha az zeki olanlar mesajı anlamakta güçlük çektikleri için ikna edilmeleri
güçleşir (Sakallı, 2010:137).
Son olarak, hedef kitlenin yaşının da göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Yetişkinliğin ilk yıl-
larında kişiler, tutum değişimine daha açıkken, kişiler yaş aldıkça, tutumlar, inanışlar, değerler katılaşır ve
değişmesi güçleşir. Yaşlılıkta ise tutum değişimi görece daha kolaydır. Yetişkinliğin ilk yıllarında ve yaşlılık-
ta, orta yaşa göre tutum değişimine eğilim daha yüksektir. Ancak yine de bireyler yaşam boyu az ya da çok
tutum değişimine açıktırlar (Hogg ve Vaughan, 2015).

Sosyal Yargı Kuramı

Muzafer Sherif ve arkadaşları tarafından öne sürülen bu kurama göre kaynaktan gelen ileti herkes tara-
fından aynı şekilde algılanmaz. Bireyler, yeni gelen iletiyi eski tecrübelerine göre değerlendirirler. Kişinin
bir nesne ile geçmiş yaşantısı, bu kişinin o nesneye tutumunu oluşturur. Bu tutumun kuvvetli ya da zayıf
olması ikna sürecinde önemlidir. Bireylerin bir konudaki tutumunu bir nokta olarak ele alalım; bu nokta,
diğer tutumlar hakkında karar verirken nirengi noktası olarak kullanılır. Tutumlarımızın bir sayı doğrusu
üzerinde var olduğunu düşünelim.

Tutumlarımızın bir sayı doğrusu üzerinde var olduğunu düşünelim:

Kabul alanı Tarafsızlık alanı Ret alanı

Şekil 5.6 Sosyal Yargı Kuramına Göre Tutumlarımız

Kişinin tutumu bu doğru üzerinde herhangi bir noktada olsun ve kişiye bir ileti gönderilsin. Bu gönderi-
len ileti, kişinin tutumuna yakın bir noktada ise kabul edilebilir durumdadır ve buna kabul etme alanı de-
nilir. Gönderilen ileti, kişinin düşüncesinden uzak bir noktada ise reddedilir ve buna reddetme alanı denilir.

Kabul Etme Alanı

Kabul etme alanı kişinin tutumuna yakın olan alandır. Gelen iletinin buraya düşmesi durumunda
kabul etme olasılığı artar.

103

Reddetme Alanı
Reddetme alanı kişinin tutumuna uzak
olan alandır. Gelen ileti buraya düştüğün-
de kişinin ikna olma olasılığı düşer.
Tarafsızlık Alanı
Kişinin ilgilenmediği ve nötr olduğu bir nokta-
dır. Gelen iletinin buraya düşmesi durumunda
kişinin ne kabul edecek ne de reddedecektir.
Eğer kişinin nötr kaldığı ve ilgilenmediği bir
noktada ise da ne kabul ne ret oluşur ve bu da
tarafsızlık alanıdır. Bu yüzden bir mesajın ikna
ediciliği, onun kabul edilebilirlik, reddedilebilirlik
ya da tarafsızlık alanlarında nereye düştüğüyle bağ-
lantılıdır. Kişinin kendi yaşantısı, eski tecrübeleri,
yeni gelen iletinin ikna ediciliğini belirler. Kabul
alanına düşerse tutum değişir, ret alanına düşerse
değişmez (Sakallı, 2010, 148-149). Güçlü bir şekil-
de bağlanılan tutumun kendinden farklı görüşleri
ret alanı, kabul alanından daha geniştir.
dikkat
Güçlü bir şekilde bağlanılan tutumun kendinden fark-
lı görüşleri ret alanı, kabul alanından daha geniştir.
Tutuma olan bağ güçlü değilse, farklı görüşleri
kabul alanı, ret alanından daha geniştir. Kuvvetli tu-
tumlarda kişi kendi görüşünden farklı bir görüş duy-
duğunda kontrast etkisi oluşur, karşıt görüşü oldu-
ğundan daha aykırı görür ve ret alanına iter. Güçlü
olmayan tutumlarda ise kişi kendisinden farklı bir
görüş duyduğunda, benzetme etkisi oluşur, karşı
fikri kendi fikrine olduğundan daha benzer görür ve
kabul alanına alır (Kağıtçıbaşı ve Cemalcılar, 2917).
Kontrast Etkisi
Kuvvetli tutumlarda kişinin kendi görü-
şünden farklı bir görüş duyduğunda, kar-
şıt görüşü olduğundan daha aykırı görme-
si ve ret alanına itmesidir.
Benzetme Etkisi
Kuvvetli olmayan tutumlarda kişinin kendi
görüşünden farklı bir görüş duyduğunda,
karşı fikri kendi fikrine olduğundan daha
benzer görmesi ve kabul alanına almasıdır.
104
Tutum Değişimi
İdeolojik görüşlerde ya da oy verme davranışla-
rında bu durum sıklıkla görülür. Kişinin tutumu
güçlüyse kendi politik görüşüne sıkıca sarılır ve ge-
len iletileri ret alanına iter. Siyasi partilerin “kemik
oy” ya da “çekirdek seçmen” dedikleri ve bir daha-
ki seçimlerde de kendilerini destekleyeceklerinden
emin oldukları oylar vardır ve yapılan karşıt propa-
gandaların bu kemik oyları etkileyebilme olasılığı
düşüktür. Kararsız oylar ise güçlü bir tutuma sahip
olmadığı için siyasal iletişim çalışmalarının ikna
için hedeflediği hedef kitleyi oluştururlar.
Ayrıntılandırma Olasılığı Modeli
Petty ve Cacioppo (1986), kişilerin iletiyi alımlar-
ken hangi bilişsel süreçlerden geçtikleri ile ilgilenmiş
ve Ayrıntılandırma Olasılığı Modelini geliştirmişler-
dir. Modele göre insanların içinde bulundukları ko-
şullar, iletiyi nasıl okuyacakları açısından önemlidir.
Bazı durumlarda kişiler iletideki içeriğe dikkatlerini
yoğunlaştırmaya güdülüdürler ve dikkatle mesajın
içeriğine bakarlar. Dikkatlice analiz edip bu bilgileri
işlerler. Bazı koşullardaysa insanlar iletinin içeriğine
dikkat etmezler, buna güdülenmemişlerdir, mesajın
sadece yüzeysel özelliklerini almaya eğilimlidirler.
Mesajın uzunluğu, kısalığı, aktarıcının fiziksel çeki-
ciliği gibi özelliklere dikkat ederler. Mesajın içeriği
onlar için önemli değildir. İlk yol merkezi ikna yolu
olarak adlandırılırken ikinci yol çevresel ikna yolu
olarak adlandırılır.
Merkezi İkna Yolu
Kişinin iknaya yönelik iletiyi dikkatle din-
lediği, üzerinde düşündüğü ve değerlen-
dirdiği, detaylıca analiz ettiği yoldur.
Çevresel İkna Yolu
Kişinin iknaya yönelik iletiye dikkat et-
meden dolaylı ipuçlarını izleyerek kanıya
vardığı yoldur.
Merkezi yol, kişinin ikna edici iletiyi dikkatle
dinlemesi, işlemesi, değerlendirmesi durumudur ki
kişinin dikkatle dinleme yetisine ve güdüsüne sa-
hip olma durumunda gerçekleşir. Çevresel yol ise
kişinin ikna edici iletiye dikkatinin olmaması, dü-
şünmeden sadece dolaylı ipuçlarından etkilenme
durumudur (Aronson, Wilson ve Akert, 2012).
Sosyal Psikoloji I
Bu iki yol da kişiyi tutum değişimine götürür
ancak tutum değişiminin uzun süreli mi kısa süre-
li mi olduğu kullanılan yola bağlıdır. Peki, insan-
lar neye göre bu iki yoldan birini seçerler? Petty
ve Cacioppo’ya göre, kişinin motivasyonu, kişinin
yeteneği ve mesajın niteliği, kişinin hangi yolu kul-
lanarak iletiyi alımlayacağını belirler. Eğer kişinin
motivasyonu yüksekse o kişi mesajı alımlamada
merkezi yolu seçecektir çünkü konuya bağlıdır, ko-
nudan bir çıkarı vardır ve bilişsel çalışmalara ihtiyaç
duyar. Ama motivasyonu düşükse çevresel yoldan
dolanmayı seçer ve mesajı yüzeysel olarak alımlar.
Motivasyon kadar kişinin bilgiyi işleme yeteneği de
önemlidir. Bazı insanların mesajı detaylıca inceleme
yetisi varken bazı insanlar mesajı detaylı değerlendir-
me yeteneğinden yoksundurlar, dikkatleri dağınıktır
ve çevresel yolu seçerek kısa yoldan yüzeysel bir şe-
kilde mesajı alımlarlar. Kişilerin bu özelliğiyle birlik-
te mesajın özellikleri de kullanılacak yolun seçimini
etkiler. Mesaj mantıklı ve güçlü ise hedef kitleyi et-
kiler ancak kalitesiz ise aynı etkiyi yaratmaz (Sakallı,
2010). Eğer mesaj sağlam değilse, kişinin ilgi seviye-
si düşecektir, mesajlara daha az dikkat edip zihinsel
kestirme yollarından gidecektir. Eğer mesaj ilgisini
çekerse daha dikkatli dinleyecek, merkezi yolu kulla-
nacaktır, böylece tutum değişimi daha güçlü olacak-
tır (Aronson, Wilson ve Akert, 2012).
dikkat
Kişinin hangi yolu seçeceği, motivasyonuna, ye-
teneğine ve iletinin niteliğine bağlıdır.
Bir örnekle konuyu daha iyi açıklayabiliriz.
Sağlıklı yaşamı benimsemiş bir kişinin, bir dergi-
de yulaf ezmesi reklamını gördüğünü düşünün.
Kişi merkezi bir yola yönelecek ve bu konuda bilgi
edinmeye çalışacaktır; yulaf ezmesinin kalorisine,
enerjisine, içeriğine, katkı maddelerine bakmaya
güdülenmiştir. Reklamın içeriğinde bunlar varsa
dikkatlice okuyacaktır çünkü ilgi alanındadır, bi-
lişsel yetisi vardır ve güdülenmiştir. Eğer ileti, yani
örneğimizde reklam, ihtiyacını karşılıyorsa, bilgi-
lendirici bir reklamsa kişinin ikna edilme olasılığı
ve tutum değişiminin uzun erimli olma olasılığı
yüksektir. Aynı kişinin yine bir dergide şekerleme
reklamı gördüğünü düşünün. Hâlihazırdaki bilgisi
zaten çok şekerleme yemenin sağlıksız olduğu yö-
nündedir. İlgi alanına girmez, motive değildir ve
çevresel yola yönelir. Şekerleme reklamındaki şeker
yiyen karakterin fiziksel çekiciliğine odaklanabilir,
yüzeysel olarak iletiyi alımlar. Belki ikna olacak ve
bu şekerlemeyi deneyecektir ancak çevresel yolla
mesajı alımladığı için uzun erimli bir tutum değişi-
mi görülmeyecektir.
2
sıra sizde
Reklamlarda neden fiziksel görünümü
çekici olan kişiler kullanılmaktadır?
İKNA TEKNİKLERİ
Kabul ettirmeye yönelik taktikler, özellikle satış
ve pazarlamaya yönelik ikna süreçlerinde sıklıkla
kullanılsa da arkadaşlarımızla olan gündelik ikili
ilişkilerimizde, kendi fikirlerimizi kabul ettirme ça-
basında bile sıklıkla karşımıza çıkar. İnsanları bir
şeye razı etmek için kullanılan birçok taktik vardır.
Biz burada kapıya ayak koyma, kapıyı yüzüne çarp-
ma ve fiyat kırma taktiklerini göreceğiz.
Kapıya Ayak Koyma
Birinden bir şey isteyeceğiniz zaman önce küçük
bir şey rica etmeniz, ardından daha büyük bir şey
istediğinizde o kişinin razı olmaya yatkın hâle gel-
mesinin temelini atar. Kişi öncelikle küçük bir şeye
razı edilir, kişi kendini geri çekemez ve kabul eder.
Ardından daha büyük bir şey istediğinizde de kişi
tutarlı davranmak istediği için bu büyük şeyi yap-
maya da rıza gösterir (Hogg ve Vaughan, 2011).
Çok basit bir örnekle, bir derneğin sokakta cüzi
miktarda bir ücretle kendi dergilerini satarken sizi
de almaya razı ettiklerini düşünün. Ucuz olduğu ve
herhangi bir yaptırımı olmadığı için satın almak size
büyük bir bedel ödetmeyecektir. Ancak bundan son-
ra gelen büyük rica, derneğe üye olmanız ya da aylık
bağışçı olmanız gibi büyük bir talep geldiğinde, ön-
ceki küçük talebi kabul ettiğiniz için kendinizi bu
büyük talebi de kabul etmek zorunda hissedersiniz.
Cialdini (2019) bu taktiğe örnek olarak Kore Savaşı
sırasında esir düşen Amerikan askerlerinin komünist
Çinlilerce nasıl ikna edildiklerini gösterir. “Önce
küçük sonra büyük rica tekniği” olarak da adlan-
dırılan bu yöntemle, öncelikle esir Amerikan asker-
lerinden Amerikan karşıtı ya da komünizm yanlısı
105
 Tutum Değişimi

cümleler söylemeleri istenir. Bu küçük talep yerine Fiyat Kırma

getirildikten sonra yine bu konuyla ilgili ancak daha Fiyat kırma taktiğinde ise kabul ettirmeye çalı-
büyük talepler istenir. Neden öyle düşündüğüne şan kişi yarı yolda kuralları değiştirir ve hedef kitle
dair örnekler vermesi talep edilir. En sonunda ise kurallar değişmesine rağmen kabulüne devam eder.
Amerika’nın kötü yanlarıyla ilgili bir liste yapması, İnsanlar, bir eylemde bulunmaya kalkıştıktan son-
bunu imzalaması ve yüksek sesle okuması rica edilir. ra, bu eylemin maliyetindeki küçük bir artışı da
Bir tehdit ya da zorlama olmadan birçok asker bu kabul etmeye eğilimlidirler. Karar veren insanlar
süreci kabul etmiş, çok az sayıda Amerikan askeri bu önlerindeki küçük barikatları ikna olarak aşacak-
işbirliğine karşı koymuştur. lardır (Hogg ve Vaughan, 2011). Fiyat kırma tak-
tiğiyle internet üzerinden yaptığınız alışverişlerde
Kapıyı Yüzüne Çarpma sıkça karşılaşabilirsiniz. Çoğu zaman ürünün fiyatı
KDV harici fiyatıdır ve siz KDV dâhil fiyatını satın
Kapıyı yüzüne çarpma taktiği, önce büyük son-
almaya karar verip işleme başladıktan sonra görür-
ra küçük rica taktiği olarak da bilinir. Bu taktikte
sünüz. İlk gördüğünüz fiyatla alım işlemi yaparken
insanlardan öncelikle büyük bir şey istenir, karşı-
karşılaştığınız fiyat arasında fark vardır. Satın alma
daki kabul etmediğinde bu sefer daha küçük bir
kararı aldığınız için de fazla fiyata rağmen kararı-
talepte bulunulur. Elinizi bir süre sıcak suda tut-
nızdan vazgeçmez ve kabul ederek satın alma işle-
tuktan sonra ılık suya batırdığınızda suyu soğuk
mine devam edersiniz. Burada farkın küçük olması
algılamanız gibi, büyük istekten sonra gelen küçük
önemlidir çünkü büyük ve tolere edilmesi zor bir
istek size daha normal gelecektir (Hogg ve Vaug-
fark kişinin tutumunu ve kabulünü değiştirmesine
han, 2011). Çoğu satıcının size söylediği ilk fiyatı
neden olabilir.
düşünün, bir çoğu pazarlıktan sonra hemen fiyatı
indirir ve siz satılan ürünün fiyatını makul bir fiyat
olarak düşünürsünüz. Önce yüksek sonra düşük
bir fiyat -ürünün ederi gerçekte pazarlıkta düşür- 3
düğü fiyat bile olsa- size mantıklı gelecek ve ikna sıra sizde
olacaksınızdır. Ya da Ayşe’nin annesinden gece ar- Gündelik yaşamınızda en çok hangi ikna
kadaşında kalmak için izin istediğini ve annesinin tekniğini kullandığınızı düşününüz.
izin vermediğini düşünün. Ayşe’nin bu reddedilen
talebinden sonra “o zaman akşam onunla sinemaya
gidip film bitince eve döneyim” demesi, annesinin
kabul yüzdesini artıracak, büyük talebi reddeden
anne küçük talebi onaylayacaktır.

106
Sosyal Psikoloji I

Araştırmalarla
İlişkilendir
909 Kişiyi İntihara İkna Eden Vaiz: Jim Jones
Modern tarihin en büyük toplu intihar eylemi.

18 Kasım 1978’de, Jonestown Guyana’da, 909 kişi modern tarihin en büyük toplu intihar eylemini
gerçekleştirdi.
Jim Jones (13 Mayıs 1931 —18 Kasım 1978) çocukluğundan beri din ve ölüm konularını takıntı
edinmişti; hayvanlara işkence edip, ölen hayvanlar için cenaze törenleri düzenliyordu. Arkadaşları onu
en nazik tarifle “garip” buluyordu ve toplumdan dışlanmıştı — arkadaş edinmekte zorluk çekiyordu.
Takıntılı olduğu bu konuları diğer çocukları etkilemek için bir araç olarak kullanıyor ve bu yolla çevre-
sinden kabul görmeyi umuyordu.
Yalnızlığını kitaplarla doldurmaya çalıştı. Bitmek bilmeyen bir okuma açlığı vardı ve Joseph Stalin, Karl
Marx, Mao Zedong, Mahatma Gandhi ve Adolf Hitler gibi tarihi figürleri dikkatle okumuş ve çalışmıştı.
Babası bir alkolikti ve beyaz ırkın üstünlüğüne inanıyordu. Onun bu tavrı, Jim’in üzerinde derin
etkiler bırakacak ve Afrika kökenli Amerikalılara hayatı boyunca yakınlık duyacaktı.
Öğrenci olarak girdiği metodist kilisesinde kısa zamanda sivrildi ve bir süre sonra Peoples Temple
adıyla kendi kilisesini kurdu. Karizmatik bir hatipti; başta siyahlar olmak üzere düşük gelirli eğitimsiz
kesimi kolayca etkisi altına alıyordu. Irklar arası birlikteliği ve yardımlaşmayı kendi propagandasının
mihenk taşı yapmıştı.
Vaazlarını bir pop yıldızı edasıyla veriyordu. Oditoryumlarda, onlarca insanın önünde şifacılık be-
cerilerini sergilemekten de geri durmuyordu. Kimi zaman gözleri bozuk birini gözlüğünden kurtarıyor,
kimi zaman vücudunda uyuşukluk şikayeti olan birini hisseder hâle getiriyordu. Vaazlarından birinde
tekerlekli sandalyedeki yaşlı bir kadına döndü ve şöyle dedi:
Hayatım, bugün senin günün. Bugün iyileşeceksin, o sakat bacaklarını iyileştireceğiz ve tekrar yürüyeceksin!
Tüm salon bu sözler üzerine çılgına dönmüştü ve heyecanla olacakları izlemeye başladı. Jim, kürsü-
den yaşlı kadına seslenmeye devam etti:
Bana doğru gel hayatım, ayağa kalk, at şu adımı, tanrı yüreğini kutsasın, at şu adımı!
Bu arada kürsüden, garip mimik ve jestler yapıyor, yaşlı kadını cesaretlendirmeye çalışıyordu. Yaşlı
kadın, titrek elleriyle tekerlekli sandalyesinin iki kolçağını kavradı, gözlerini kıstı, dişlerini kamaştırdı,
yanındakilerin de desteğiyle zar zor ayağa kalkar gibi oldu. Kadın haykırdı, “Hissediyorum!” İleri doğru
titrek bir adım attı. Jim şöyle dedi:
Şimdi bana doğru yürümeni istiyorum. Bir adım daha, ilerle, ilerle hayatım, yapabilirsin!
Kadın ayaklarını test eder gibi bir o yana bir bu yana eğdi, daha emin bir şekilde iki adım daha attı.
Kısa bir süre sonra, ellerini iki yana açarak tamamen iyileşmiş bir hâlde koşturmaya başladı. Salondaki
insanlar gördüklerine inanamıyor, çığlık sesleri gözyaşlarına karışıyordu.
Sonra hepsinin bir kurmaca olduğu anlaşılacaktı. Az önce tekerlekli sandalyeden kalkıp koşan, ağ-
layan yaşlı kadın, Jim’in sekreterlerinden biriydi ve bizzat onun tarafından ayarlanmıştı.
Devrim öncesi Çin ve Kuzey Kore’nin yöntemlerini kullanıyordu. Kendisinin, diğer tüm insanlar-
dan farklı olduğu illüzyonunu ilmek ilmek işliyor, bir takım üstün özellikleri olduğunu “gönülsüz” bir
şekilde itiraf ediyordu. Bu itiraflardan birisi de tüm gezegende sadece kendisinin heteroseksüel olduğu,
geri kalan herkesin homoseksüel olduğuydu.

107
 Tutum Değişimi

Peoples Temple
Jim, tarikatında, Hristiyanlığın temel unsurlarını, sosyalizm, komünizm ve ırk eşitliği gibi konu-
larla kaynaştırıyordu. Tarikata, müphem ve istediği gibi farklı yönlere çekebileceği bir ilke biçmişti:
“Yardımlaşmak.”
Takipçilerinden gelecek herhangi bir muhalefet kıvılcımına karşı çok temkinliydi ve bu konuda asla
taviz vermiyordu. Müritlerinin arasına dikkatlice serpiştirdiği adamlarını, müritlerinin birbirleri arasın-
da konuşmalarını engellemek için kullanıyor ve düzenli aralıklarla sadakat testleri yapıyordu.
Bir gün kürsüye yanında suyla çıktı ve bu sudan herkesin içmesini istedi. Herkesin sudan içtiğinden
emin olduktan sonra mikrofonu eline aldı ve şöyle dedi, “İçtiğiniz su zehirliydi!” Bunun üzerine kalaba-
lıktan panikleyenler ve korkudan çığlık atanlar oldu. Birkaç saniye sonra, Jim’in kadife sesi hoparlörden
tekrar duyuldu, “Su zehirli değildi.” Elbette bu sadece bir sadakat testiydi; sadık olmayanlar, Jim’in
sunduğu ölümü hazla kucaklamayanlar elenecekti.
Jim’in iktidarı kuvvetleniyordu, paranoyaklığı da. İktidarını ve sapkınlıklarını meşrulaştırmak için
bir dış düşmana, kiliselerini tehdit eden bir canavara ihtiyacı vardı. Bu rol için ABD devletini seçti. Tüm
müritlerinin tetikte olmasını öğütlüyordu. Ancak bu, kontrolü tamamen elinde tutmasına yetmemişti.
Müritlerden bazıları, Jim tarafından cinsel istismara uğramış, geri kalanlarsa yoğun psikolojik iş-
kenceye maruz kalmıştı. Birkaç kişi buna daha fazla dayanamadı ve kiliseyi terk etti.
Kiliseyi terk eden eski üyeler, konuyla ilgilenen bir gazeteciye Jim ve Peoples Temple ile ilgili tüm
gerçekleri anlattı ve gazeteci tüm bunları açığa çıkaran bir makale yazdı. Bunun üzerine Jim, başına
gelecekleri anladı ve bir gecede San Francisco’yu terk etme kararı aldı.
Jonestown “Ütopya”
Jim’in maskesini düşürecek olan makale yayınlanmadan sadece altı saat önce, kendisi ve Peoples
Temple’ın bazı üyeleri bir uçağa binip Guyana, Güney Amerika’ya doğru yol aldılar. Burada Jim’in daha
önceden satın aldığı ve kendi soyadını verdiği Jonestown adında bir arazisi vardı.
Jim, kendisini güvenceye almıştı ve ABD’de kalan diğer tüm kilise üyelerini, bir cennet ve özgürlük
vaadiyle yanına davet etti. Jonestown’u bir “Tarım Projesi” olarak lanse ediyordu. Kısa sürede dokuz
yüzden fazla müridi onu takip etti ve Guyana’ya yerleşti.
Başta her şey güzel gidiyordu. Jim ve müritleri kendi tarım ürünlerini, küçük ve büyükbaş hay-
vanlarını yetiştiriyor, dışa daha az bağımlı olmayı umuyorlardı. Fakat Jim, aldığı uyuşturucuların da
etkisiyle zamanla dayanılmaz bir hâle geldi.
Gruptan çatlak sesler yükseliyordu ve kimi üyeler evlerine, ABD’ye geri dönmek istiyordu, ancak
Jim buna izin vermedi.
California kongre üyesi Leo Ryan hadiseyi öğrendi ve olayın iç yüzünü öğrenmek istedi.
Jonestown’da, ABD’ye geri dönmek isteyenlerin olduğu ancak bu kişilerin Jim tarafından bırakılmadığı
dedikodusu da kulağına gelmişti. Bir heyet topladı ve Guyana’ya doğru yola çıktı.
Beraberindeki heyetle Jonestown’a vardıklarında gördükleri manzaradan çok etkilendiler.
Guyana’nın vahşi doğasının ortasında, Jonestown adında şirin mi şirin bir kasaba... Ekilmiş tarım alan-
ları, düzenlenmiş peyzaj, çocuk parkları, yaşlı bakım üniteleri ve hatta bir sağlık ocağı bile vardı.
Kongre üyesi için bir karşılama seromonisi düzenlenmişti. Tüm Jonestown sakinleri toplanmış şar-
kılar söylüyor, oyunlar oynuyor ve orada olmaktan ne kadar mutlu olduklarına dair şeyler söylüyorlardı.
Herkes hâlinden çok memnun görünüyordu. Ancak durum göründüğü gibi değildi.

108
Sosyal Psikoloji I

İnsanlar evlerine, ABD’ye dönmek istiyorlardı ancak hiç kimse cesaret edip bunu dile getiremiyor-
du. Aralarından biri cesaret edip bir not yazdı ve gizlice kongre üyesiyle birlikte gelen gazetecilerden
birine verdi. Gazeteciler bir hikaye bulmuş olmanın verdiği hevesle ertesi gün Jonestown’daki herkesle
röportaj yapmaya başladı.
Tüm atmosfer bir anda değişmiş, sadece birkaç saat önce şarkıların ve coşkunun beslediği bayram
havası bir anda uçup gitmişti. İlk başta birkaç kişi ayrılmak istediğini dile getirdi, sonra diğerleri de
onlardan cesaret alarak konuşmaya başladı. Tüm bu konuşmalar Jim’i aşırı derecede rahatsız ediyordu.
İhanete uğradığını düşünüyordu ve müritlerini iknaya girişti:
Burayı terk edemezsiniz. Siz benim insanlarımsınız, neden ayrılmak isteyesiniz?
Bu duygu girdabı ile birlikte bir kaos ortamı oluştu ve sonunda olan oldu. Jim’e sadık tapınak üye-
lerinden birisi cinnet geçiriyordu ve kongre üyesi Ryan’a bıçakla saldırdı. Herkes şok olmuştu. ABD’nin
koruyucu kalkanı altındaki bir kongre üyesi saldırıya uğramıştı, artık kimse güvende değildi.
Ryan ve ekibi apar topar uçağa gitmek için bir kamyona atladı. Jonestown’dan bir an önce ayrılmak
isteyen birkaç kişi de onları takip etti. Tam uçağın yanına gelmişlerdi ki birden silahlı adamları taşıyan
bir kamyonet belirdi, bunlar Jim’in adamlarıydı. Adamlar bir süre yolcuların etrafında tur attıktan sonra
kalabalığa doğru ateş açtılar. Kongre üyesi Ryan öldürülmüştü.
Geride, Jonestown’da Jim’in ikna edici sesi tekrar yankılanmaya başlamıştı:
Kongre üyesi öldü. Bu saatten sonra bizi rahat bırakacaklarını mı sanıyorsunuz? Çıldırmış olmalısınız.
Buraya gelip çocuklarımıza işkence edecekler. İnsanlarımıza işkence edecekler. Bunu kabul edemeyiz.
Jim, tüm müritlerini meydana toplamış, onları manipüle etmeye devam ediyordu. Çekip gitmek,
terk etmek gibi laflar ediyordu:
Burayı terk etmeliyiz. Eğer huzur içinde yaşayamıyorsak, huzur içinde öleceğiz. Bu konuda benimle aynı
fikirde olmayan varsa lütfen şimdi konuşsun.
Jim, bu sırada adamlarına kovalarca siyanürle karıştırılmış meyve suyu hazırlamalarını emretmişti.
Jim’in adamları ellerinde zehirli içecek dolu kovalar, sırtlarında silahlarla meydana geldiler. Belli ki, zeh-
rin tadına bakmayan mermilerin tadına bakacaktı. Fakat Jim, nazik konuşma tarzından ödün vermedi,
müritlerini yüreklendirmeye çalışıyordu, “Bunu yapmak zorundayız!”
Anneler kucaklarında bebekleriyle ağlıyor. Artık Jim’e inananların ve inanmayanların tavırlarındaki
farkı kestirmek zorlaşıyordu. Korku herkesi birbirine benzer hâle getirmişti. Jim, kendi arzuladığı üzere,
ölümü heyecanla kucaklamayan annelere seslendi:
Anne, anne, anne… Lütfen, yapma bunu. Çocuğunu da yanına al, vazgeç şu hayatından ama bunu
yapma. Haydi çabuk, acele edin çocuklarım! Haydi, düşmanın eline düşmeyelim. Acele edin çocukla-
rım. Saygıyla ölün. Bir nebze olsun onurunuzla ölün. Istırap ve göz yaşıyla uzanmayın yere öyle. Ölüm,
başka bir düzleme adım atmaktan ötesi değil.
O gün Jonestown’da 909 kişi hayatını kaybetti. Ormana kaçan 5 kişi hayatta kaldı. Jim Jones, kafa-
sından vurulmuş hâlde ölü bulundu.
Faik İzan, 14 Ocak 2018

Kaynak: https://medium.com/t%C3%BCrkiye/inceleme-31446e012858 (Erişim Tarihi: 21.07.2019)

109
 Tutum Değişimi

Tutum değişimiyle ilgili

1 kuramsal yaklaşımları
açıklamak

Tutumların neden ve nasıl değiştiği konusunda başlıca kuramsal yaklaşımlar, Heider’in Denge Kuramı,
Rosenberg ve Abelson’un Bilişsel Dengeleme Kuramı, Festinger’in Bilişsel Çelişki Kuramı ve Bem’in
Kendini Algılama Kuramıdır. Heider’in Denge Kuramında, bir olaya yönelik tutumun, olaya neden olan
kişiye yönelik tutumu değiştirebileceğini ve bir olaya ya da kişiye yönelik tutum benzer olduğunda da,
olayın kişiye kolaylıkla atfedileceğini belirtir. Heider kuramında bir kişinin, diğer bir kişiyle ve bir tutum
bölüm özeti

nesnesiyle olan ilişkisini incelemiştir. Bu ilişki olumlu ya da olumsuz olabilir; hoşlanma, sevme, değer
verme, saygı duyma, onaylama ya da bunların tam tersi olabilir. Eğer bu ilişkidekilerin üçü de olumlu
tutuma sahipse ya da iki olumsuz bir olumlu tutum varsa ilişkide denge vardır. Eğer iki olumlu bir olum-
suz tutum varsa ya da tutumların üçü de olumsuzsa bu durum bir dengesizlik yaratır ve kişi rahatsız olur.
Denge kuramına göre, kişinin tutumu kişide denge yaratmalıdır. Aksi takdirde tutum rahatsızlık verici
olur. Rosenberg ve Abelson’un Bilişsel Dengeleme Kuramında Heider’den farklı olarak kişilerin denge
durumunu sağlamak için tutum değişiminden başka yol kullanıp kullanmayacaklarını araştırmışlardır.
Rosenberg ve Abelson, bilişsel dengeleme kuramında; nötrleme, ayrıştırma ve güçlendirme olarak üç yeni
öğe eklemiştir. Festinger’in Bilişsel Çelişki Kuramına göre bireyler dış dünyayı bilişsel temsiller olarak
algılarlar. Bu temsiller zihnimizde birbirleriyle bazen tutarlıdır bazen de tutarsızdır. İnsanlar, bilişleri
ile zihinsel temsilleri arasındaki çelişkiyi istemezler ve bu durumdan rahatsız olurlar. Çelişkinin varlığı,
kişiyi çelişkiyi azaltmaya ve uyuma ulaşmaya güdüleyecektir. Çelişkilerin varlığı, çelişkileri azaltmak ya
da ortadan kaldırmak için baskıya yol açar. Çelişkiyi azaltma baskılarının gücü, çelişkinin büyüklüğünün
bir sonucudur. Tutumları değiştirmeye yönelik baskı ve teşvik olduğunda da baskı veya teşvik ne kadar
büyükse kişinin çelişki yaratan fikrini değiştirme olasılığı o kadar zayıf olacaktır. Zorlama ve cezalan-
dırma da çelişki yaratan fikri değiştirme olasılığını düşürür. Kişi eğer bir davranışı bir zorlama ya da
cezalandırmayla yaparsa bunu gerekçesi olarak görecek ve çelişki azalacaktır böylece çelişkiyi azaltmak
için bir tutum değişimine ihtiyaç yoktur. Bem’in Kendini Algılama Kuramı ise bilişsel çelişki kuramına
karşı çıkarak, dengesiz durumlar ortaya çıktığında, kişilerin motivasyonlarının bilişsel çelişkileri azaltmak
olmadığını, bu durumun kendilik algılarıyla ilgili olduğunu belirtmiştir. Kendini Algılama Kuramı, in-
sanların tutumlarının nasıl farkına vardıkları ve bilgi işleme süreci ile ilgiliyken, Bilişsel Çelişki Kuramı,
fikirler ve tutumlar arasındaki tutarsızlık nedeniyle oluşmuş bir durum ve bu durumun yarattığı rahat-
sızlık hissinden kurtulma güdüsü ile ilgilidir.

110
Sosyal Psikoloji I

2 Tutum değiştirme sürecini

değerlendirmek

İletişimin en temel üç ögesi; kaynak, alıcı ve iletidir. Kaynak, iletinin çıktığı yerdir. İleti, kaynak tarafın-
dan hedefe gönderilen mesajdır. Alıcı ve hedef kitle çoğu zaman aynıymış gibi düşünülse de aslında farklı
kavramlardır. Alıcı, kaynağın iletisinin yönlendirildiği herkesi içerir. Hedef kitle ise kaynağın kodladığı
iletiyi gönderdiği ve iletiyi açımlamasını beklediği yerdir. ikna konusundaki üç temel yaklaşım; Mesajı
Öğrenme Tezi, Sosyal Yargı Kuramı ve Ayrıntılandırma Olasılığı Modelidir. Mesajı Öğrenme Tezine göre

bölüm özeti
-Kaynak (İletiyi kim gönderiyor?), İleti (Ne söyleniyor?), Ortam (Nasıl söyleniyor?) ve Hedef (Kime söy-
leniyor?) etkili iletişimin belirleyicilerindendir. Sosyal Yargı Kuramına göre kaynaktan gelen ileti herkes
tarafından aynı şekilde algılanmaz. Kişinin bir nesne ile geçmiş yaşantısı, bu kişinin o nesneye tutumunu
oluşturur. Bir mesajın ikna ediciliği, onun kabul edilebilirlik, reddedilebilirlik ya da tarafsızlık alanlarının
neresinde olduğuyla ilgilidir. Ayrıntılandırma Olasılığı Modeline göre ise insanların içinde bulundukları
koşullar, iletiyi nasıl okuyacakları açısından önemlidir. Bazı durumlarda merkezi ikna yolunu kullanırlar;
iletideki içeriğe dikkatlerini yoğunlaştırmaya güdülüdürler ve dikkatle mesajın içeriğine bakarlar. Bazı
durumlardaysa çevresel ikna yolunu seçerler; iletinin içeriğine dikkat etmezler, mesajın sadece yüzeysel
özelliklerini almaya eğilimlidirler.

3 İkna tekniklerini
tanımlamak

Kapıya ayak koyma tekniğine göre kişi öncelikle küçük bir şeye razı edilir, kişi kendini geri çekemez ve
kabul eder. Ardından daha büyük bir şey istediğinizde de kişi tutarlı davranmak istediği için bu büyük
şeyi yapmaya da rıza gösterir. Kapıyı yüzüne çarpma tekniğinde insanlardan öncelikle büyük bir şey
istenir, karşıdaki kabul etmediğinde bu sefer daha küçük bir talepte bulunulur. Fiyat kırma tekniği ise
insanlar, bir eylemde bulunmaya kalkıştıktan sonra, bu eylemin maliyetindeki küçük bir artışı da kabul
etmeye eğilimli olmaları üzerine kuruludur. Kabul ettirmeye çalışan kişi yarı yolda kuralları değiştirir ve
hedef kitle kurallar değişmesine rağmen kabulüne devam eder.

111

1 Bilişsel nesneyi değerli nesnelerle dengeli bir
şekilde ilişkilendirmeyi, böylece yapıdaki dengesiz-
liği azaltmayı amaçlayan bilişsel dengeleme yolu
neler öğrendik?
aşağıdakilerden hangisidir?
A. Güçlendirme B. Ayrıştırma
C. Nötrleme D. Aşılama
E. Teşvik etme
2 I. Verilen iletinin dikkat çekici olması
II. Verilen mesajın anlaşılır olması
III. Verilen mesajın hatırlanması ve kabul
edilmesi
Yukarıdakilerden hangileri mesajı öğrenmeleri ile
ilgilidir?
A. Yalnız I B. Yalnız II
C. I ve II D. II ve III
E. I, II ve III
3 Diyet yapmaya çalışan bir kişi aşağıdaki rek-
lamlardan hangisini alımlarken merkezi ikna yolu-
nu kullanacaktır?
A. Fıstık ezmesi
B. Cips
C. Otomobil lastiği
D. Kitap okuma lambası
E. Detoks karışımı
4
Bir kişinin patronundan zam istemesi ve pat-
ronunun bunu reddetmesi sonucunda o kişinin
hiç olmaz ise avans vermesini rica etmesi aşağıdaki
ikna etme tekniklerinden hangisi ile ilgilidir?
A. Kapıya ayak koyma B. Benzetme
C. Aşılama D. Kapıyı yüzüne çarpma
E. Fiyat kırma
5 Kişinin sahip olduğu çok kuvvetli tutumlar-
da, kendi görüşünden farklı bir görüş duyduğunda,
karşıt görüşü olduğundan daha farklı görmesi du-
rumuna ne ad verilir?
A. Azınlık etkisi
B. Çoğunluk etkisi
C. Kontrast etkisi
D. Benzetme etkisi
E. Direniş etkisi
112
Tutum Değişimi
6 I. İpuçlarının yoğun olması
II. Mesajın güçlü olması
III. Kişinin yeteneğinin olması
IV. Kişinin motivasyonunun olması
Yukarıdakilerden hangileri mesajı öğrenmeleri ile
ilgilidir?
A. Yalnız IV B. I ve II
C. III ve IV D. II, III ve IV
E. I, II, III ve IV
7 Kişilerin inançları, düşünceleri ve tutumla-
rıyla, gerçek hayatta karşılaştıkları durumlar ya da
yaptıkları davranışlar arasında meydana gelen tutar-
sızlığın yarattığı rahatsızlık durumuna ne ad verilir?
A. Bilişsel yargılama B. Bilişsel dengeleme
C. Sosyal yargı D. Kendini algılama
E. Bilişsel çelişki
8 I. İnanılır olması
II. Fiziksel çekiciliğinin olması
III. Tekrarlanabilir olması
IV. Benzerliğinin olması
Yukarıdakilerden hangileri mesajı öğrenmeleri ile
ilgilidir?
A. Yalnız I B. Yalnız III
C. I ve II D. I, II ve IV
E. I, II, III ve IV
9 İnsanlar, bir eylemde bulunmaya kalkıştıktan
sonra, bu eylemin maliyetindeki küçük bir artışı da
kabul etmeye eğilimlidirler. Bu durumu kullanan
ikna tekniği aşağıdakilerden hangisidir?
A. Kapıya ayak koyma B. Aşılama
C. Propaganda D. Fiyat kırma
E. Kapıyı yüzüne çarpma
10 I. Tutuma olan bağ güçlü değilse, farklı görüş-
leri ret alanı, kabul alanından daha geniştir.
II. Tutuma olan bağ güçlüyse, farklı görüşleri
kabul alanı, ret alanından daha geniştir.
III. İleti kişinin ilgilenmediği bir noktadaysa
tarafsızlık alanına düşmüştür.
Yukarıdakilerden hangileri mesajı öğrenmeleri ile
ilgilidir?
A. Yalnız III B. I ve II
C. I, II ve III D. II ve III
E. I ve III
Sosyal Psikoloji I

Yanıtınız yanlış ise “Tutumlar Neden Deği- Yanıtınız yanlış ise “Tutum Değiştirme Süre-
1. A 6. D
şir? Tutum Değişimine Kuramsal Yaklaşım- ci: İletişim ve İkna” konusunu yeniden göz-
lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. den geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Tutum Değiştirme Süre- Yanıtınız yanlış ise “Tutumlar Neden Deği-
2. B 7. E
ci: İletişim ve İkna” konusunu yeniden göz- şir? Tutum Değişimine Kuramsal Yaklaşım-
den geçiriniz. lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Tutum Değiştirme Süre- Yanıtınız yanlış ise “Tutum Değiştirme Süre-
3. E 8. D
ci: İletişim ve İkna” konusunu yeniden göz- ci: İletişim ve İkna” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz. den geçiriniz.

4. D Yanıtınız yanlış ise “İkna Teknikleri” konu- 9. D Yanıtınız yanlış ise “İkna Teknikleri” konu-
sunu yeniden gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Tutum Değiştirme Süre- Yanıtınız yanlış ise “Tutum Değiştirme Süre-
5. C 10. A
ci: İletişim ve İkna” konusunu yeniden göz- ci: İletişim ve İkna” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz. den geçiriniz.

113
 Tutum Değişimi

Sıra Sizde Yanıt

5 Anahtarı

Bu durumun kişilerde rahatsızlık yaratmasının nedeni, oluşan dengesizlik-

tir. İkisi de aynı nesneye karşı olumlu tutumlar beslerken birbirlerine karşı
tutumları olumsuzdur. Bu durumda bir dengesizlik yaşanır. Çünkü insanlar,
kendilerinin olumsuz tutuma sahip oldukları bir kişinin, kendilerinin sahip
olmadığı bir fikre sahip olmalarını ya da kendi sahip oldukları tutumdan tam
Sıra Sizde 1 zıt bir tutuma sahip olmalarını beklerler. Kişi, karşısındakinin kendisinin hay-
ran olduğu bir fikre sahip olduğunu fark ederse, karşısındaki kişinin sevme-
diği bir insan olmaması gerekir, aksi takdirde bir dengesizlik durumu oluşur.
Birbirine karşı olumsuz tutuma sahip olan iki kişi aynı takıma karşı olumlu
tutuma sahip olduklarını fark ettiklerinde dengesizlik yaşayacaklar ve dengede
olmanın yollarını arayacaklardır.

Reklamlarda genellikle fiziksel olarak çekici insanlar kullanılır çünkü kişiler,

kişiler fiziksel olarak çekici bulduklarıyla ilişki kurmaya eğilimlidirler. Daha
iyi bir görünüme sahip olma, çekici olma, güzellik gibi kavramlar ikna süre-
cinde belirleyicidir. Beğenilen bir kişi gibi olma arzusu, onu taklit etme çabası,
Sıra Sizde 2 iknayı etkili kılmaktadır. Ancak bu sürecin aynı zamanda bedeni metalaştırdı-
ğı da göz ardı edilmemelidir. Cinsiyet ayrımcılığından, beden politikalarının
yarattığı fizyolojik ve psikolojik rahatsızlıklara kadar birçok durumun nedeni
olabilmektedir.

İkna teknikleri bölümünü okuduktan sonra, gündelik yaşamınız içinde birçok

ikna tekniği kullandığınızın farkına varacaksınız. Önce küçük sonra büyük
bir şey için, diyelim ki önce bir kahveye ikna edip sonra yemek de yemek için
Sıra Sizde 3 ricacı olduğunuz arkadaşlarınız olduğunu, önce büyük sonra küçük bir izin
için ricacı olduğunuz ebeveyninizi ikna çabanızı ya da fiyat kırma tekniğine
maruz kaldığınız internet sitesini fark edeceksiniz.

114
Sosyal Psikoloji I
Kaynakça
Abelson, R. P. (1959). Modes of resolution of belief
dilemmas, Journal of Conflict Resolution, 3(4), 343-352.
Aronson, E., Wilson, T. D. ve Akert, R. M. (2012).
Sosyal Psikoloji. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
Cialdini, R. B. (2019). İknanın psikolojisi-teori ve
pratik bir arada. İstanbul: Mediacat Kitapları.
Cooper, J. (2012). Bilişsel çelişki: Festinger’in Dünyanın
Sonu çalışmasını yeniden değerlendirmek. J. R.
Smith & S. A. Haslam (Eds.) Sosyal Psikoloji.
Klasik Çalışmaları Yeniden Değerlendirmek. (ss.
42-56). Ankara: Nobel.
Festinger, L. (1957). A theory of cognitive dissonance.
Stanford University Press.
Festinger, L. & Carlsmith, J. M. (1959). Cognitive
consequences of forced compliance, The Journal of
Abnormal and Social Psychology, 58(2), 203-210.
Heider, F. (1946). Attitudes and cognitive organization.
The Journal of Psychology, 21. 107-112.
Heider, F . (1958). The psychology of interpersonal
relations. John Wiley & Sons.
Hogg, M. A. ve Vaughan, G. M. (2011). Sosyal
Psikoloji. Ankara: Ütopya Yayınevi.
Kağıtçıbaşı, Ç. ve Cemalcılar, Z. (2017). Dünden
bugüne insan ve insanlar (20. Baskı). İstanbul:
Evrim Yayınevi.
Oskay, Ü. (2007). İletişimin ABC’si. İstanbul: Der Yayınları.
Plotnik, R. (2009). Psikolojiye giriş. İstanbul: Kaknüs
Yayınları.
Sakallı, N. (2010). Sosyal etkiler-Kim kimi nasıl etkiler?
(3. Baskı). Ankara: İmge Kitabevi.
Taylor, S. E., Peplau L. A. ve Sears, D. O. (2015).
Sosyal psikoloji. Ankara: İmge Kitabevi.
115
 Bölüm 6
Kişilerarası İlişkiler
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
Amaçlarımız

1 İnsanın neden kişilerarası ilişki kurduğunu açıklayabilecek,

2 Kişilerarası ilişkilerdeki temel ilkeleri değerlendirebilecek,
3 Kişilerarası ilişkilerdeki temel süreçleri tanımlayabilecek,
4 Kişilerarası çekicilik kuramlarını ayırt edebilecek,
5 Aşk kuramlarını tanımlayabileceksiniz.

Anahtar Sözcükler: • Çekicilik • Benzerlik • Biriciklik • Karşılıklı ilişki • Bağlanma • Yalnızlık • Çatışma • Empati
İçerik Haritası

• GİRİŞ
• BİR İHTİYAÇ OLARAK SOSYAL İLİŞKİ KURMA
• KİŞİLERARASI İLİŞKİLERDE TEMEL İLKELER
Sosyal Psikoloji I Kişilerarası İlişkiler
• KİŞİLERARASI İLİŞKİLERDE SÜREÇLER
• KİŞİLERARASI ÇEKİCİLİK KURAMLARI
• AŞK KURAMLARI

116
Sosyal Psikoloji I
GİRİŞ
Hepimiz gündelik yaşamımızda az ya da çok,
başka insanlarla ilişki kurmaktayız. Ailemizle, ar-
kadaşlarımızla, sevgilimizle, gofret satın aldığımız
bakkalla, bindiğimiz otobüsün şoförüyle fark-
lı düzeylerle kişilerarası ilişki yaşamaktayız. Bu
kimi zaman bir baş selamı olurken kimi zaman
da hayatı paylaşmak gibi çok daha derin bir ilişki
şeklinde olmaktadır. İlişki kurma insanın en te-
mel özelliklerinden birisidir, sosyal çevreyle olan
etkileşiminin bir yansımasıdır ve bu yüzden sosyal
psikoloji tarafından çokça çalışılan bir alan olarak
karşımıza çıkar.
BİR İHTİYAÇ OLARAK SOSYAL
İLİŞKİ KURMA
İlişki kurma, birçok canlıda olduğu gibi insan-
da da önemli ihtiyaçlardan biridir. İnsan yavrusu
doğumundan itibaren bir toplumsallaşma süreci
içerisindedir ve bu toplumsallaşma, karşılıklı ilişki
üzerine kuruludur. Yenidoğanın annesiyle, bakıcı-
sıyla kurduğu ilişki, ileriki yıllarda gelişimsel süreç
içerisinde akran ve arkadaş ilişkileriyle, kurumsal
ilişkilerle ve yetişkin duygusal ilişkilerle genişler ve
insan geniş bir ilişki ağına dâhil olmuş olur. Ebe-
veynlerle kurulan karşılıklı ilişki gelişim süreci içe-
risinde içine arkadaş, eş, öğretmen, iş arkadaşı gibi
karakterleri dâhil eder.
Toplumsallaşma
Toplumsallaşma (socialization) insanın
doğduğu andan itibaren, aile, arkadaşlık,
din, okul, devlet gibi kurumlarla toplu-
mun bir parçası olmayı, toplum içerisinde
bulunmayı öğrenme, toplumun norm ve
değerlerini içselleştirme sürecidir.
İnsan, kişilerarası ve gruplar arası ilişkilerin öz-
nesidir. Tercih edilen bazı yalnızlık biçimleri olsa
da insan karşılıklı ilişki kurmaya ihtiyaç duyar.
Tercih edilmeyen yalnızlık zordur ve sıklıkla insan
için özellikle zihinsel açıdan olumsuzluklar yaratır.
Yapılan çalışmalara göre insanların birçoğu, arka-
daş edinmekten ve yakın ilişki kurmaktan mutlu
olurlar ve aksi bir durum kişiyi mutsuz ve olum-
suz duygu durumlarına sürükler (Aronson, Wilson
ve Akert, 2012: 559). Klinger (1977) insanların
yaşamlarını nasıl anlamlandırdığı üzerine yaptığı
çalışmada, katılımcıların %89’unun yaşamlarına
anlam katan şeyin ne olduğu sorusuna verdikleri
yanıtın, kurdukları kişilerarası ilişkiler olduğunu
belirtir. Bu anlamda kişinin çevresiyle kurduğu iliş-
ki ve bu ilişkinin kendisi için doyum verici olması
çok önemlidir.
Gündelik yaşamımızın büyük bir kısmını kap-
sayan kişilerarası ilişkilerin en temelde üç yönü var-
dır (Jackson-Dwyer, 2013). Bunlar:
• karşılıklı bağımlılık
• tamamlama gereksinimi ve
• duygusal bağlılıktır.
Hiçbir kişi izole olmadığı gibi hiçbir ilişki de
izole değildir, hepsi bir sosyal bağlam içerisinde yer
alır. İçinde bulunduğumuz herhangi bir ilişkiyi dü-
şündüğümüzde, bunun sadece iki kişi arasındaki
bir bağımlılık, tamamlanma ve bağlılık içeren bir
süreç olmadığını aynı zamanda başka ilişkilerin
birleşiminden oluşan geniş bir ilişki ağının parçası
olduğunu görürüz (Jackson-Dwyer, 2013). Kişile-
rarası ilişkilerin bütüncül bir niteliği vardır. Kişile-
rarası ilişkiler izole etkileşim anlarından fazlasıdır.
Bu yüzden sadece tek başına bir ilişkiyle değil,
ilişkiler ağıyla karşı karşıyayızdır. İlişkileri, ilişkiyi
kuran kişiler belirlediği gibi ilişkinin içerisinde ku-
rulduğu bağlam da etkiler. Bununla birlikte kişile-
rarası ilişkiler sadece olumlu ilişkiler değildir. Ta-
raflara zarar verici, olumsuz, duygusal bütünlüğü
zedeleyici ilişkiler de mevcuttur.
dikkat
İlişki kurma insanın en temel ihtiyaçlarından
biridir.
1
sıra sizde
Sosyal ilişki kurma kişinin yaşamında ne-
den önemlidir?
117

KİŞİLERARASI İLİŞKİLERDE
TEMEL İLKELER
İnsanlar yaşamları boyunca kişilerarası ilişki
kuracak ve doyuma ulaşacak kişileri ararlar. Peki
insanların ilişki kurma eğilimleri nelerdir? İnsan-
lar ilişki kuracakları insanları neye göre seçerler?
Hangi özellikler kişinin dikkatini o insana yönel-
tir? Bazı durumların kişilerin kuracakları ilişkileri
diğerlerinden daha fazla belirlediği yapılan çalışma-
larda açığa çıkmıştır. Benzerlik, yakınlık, karşılıklı-
lık ve çekicilik bu özelliklerden bazılarıdır.
Benzerlik
Benzer fikirler, benzer kişilik özellikleri, ben-
zer tarz ve iletişim becerileri, ortak ilgi alanları ve
yaşam deneyimleri kişilerin karşılıklı ilişki kurma-
sındaki en önemli etkenlerden biridir (Aronson,
Wilson ve Alert, 2012). Genellikle kişilerarası iliş-
kilerimizi bize benzeyen insanlarla kurarız. Ben-
zer yaşam görüşüne, siyasi görüşe sahip insanlarla,
benzer ilgi alanları olan ve yaşam görüşü örtüşen
kişilerle ilişki kurarız. Bu benzerlik ilişkilerimiz-
de pekiştirici bir rol oynar ve bizi ilişki kurmaya
ve sürdürmeye teşvik eder. Benzerlik ödüllendi-
ricidir. Bununla birlikte bize benzemeyen insan-
lar bizde bir dengesizlik durumu yaratır. İnsanlar
kendilerine benzeyen insanlarla birlikte olmayı ve
bu denge durumunun bozulmamasını tercih eder-
ler ki aksi durumda kendimizi rahat hissetmeyiz
(Hogg ve Vaughan, 2011). Aynı siyasi görüşe sa-
hip kişilerle, aynı müzik tarzını dinleyen kişilerle,
ortak hobilerimiz olan kişilerle bir araya gelmeyi
tercih ederiz. Bu durum “homofili” ilkesiyle açık-
lanabilir. Homofili; aynı demografik özellikleri
gösteren, birbirine benzeyen insanların ilişki kur-
ma eğilimidir. Homofili, çoğu sosyal ilişkinin iyi
belgelenmiş bir özelliğidir ve sosyal bağların etnik
köken, cinsiyet ya da dini görüşler gibi benzerlik
boyutlarında ve arkadaşlık ve evlilik gibi kişilera-
rası yakın ilişkilerden ticari işbirlikleri ve günlük
etkileşimlere kadar olan geniş sosyal bağ tipolo-
jilerinde mevcuttur (McPherson, Smith-Lovin ve
Cook, 2001; Currarini ve Mengel, 2016). Meslek,
cinsel yönelim, siyasi görüş, dünya görüşü, yaş,
etnisite, eğitim, değer, inanç, istek veya tutum
gibi sahip olduğumuz özelliklere sahip olan ya da
en azından yakın bulunan kişilerle ilişki kurmaya
eğilimliyizdir.
118
Kişilerarası İlişkiler
Homofili İlkesi
Homofili ilkesi, kişilerin kendileriyle ben-
zer özellikler taşıyan kişilerle ilişki kurma
eğilimini betimler.
Bu eğilim sadece arkadaşlık ilişkilerinde değil
romantik ilişkilerde de görülür. Eşleşme hipotezi-
ne göre insanlar, kendileriyle aynı seviyede fiziksel
çekiciliği olan insanlarla romantik ilişki ya da arka-
daşlık ilişkisi kurma eğilimindedirler. Çalışmalar,
romantik ilişkilerde çekicilik düzeyinin iki tarafta
benzer seviyede olduğunu bulmuştur. Ancak düşük
özsaygıya sahip insanlar-kendilerinden çok mem-
nun olmadıkları için-kendilerine benzer olduğunu
düşündükleri insanlarla ilişki kurmaktan kaçın-
maktadırlar (Jackson-Dwyer, 2013).
Eşleşme Hipotezi
Eşleşme hipotezine göre insanlar, kendile-
riyle aynı düzeyde fiziksel çekiciliği olan
insanlarla romantik ilişki ya da arkadaşlık
kurma eğilimindedirler.
İlişki kuran taraflar başlangıçta zaten benzer
özellikler gösterirler ancak bunun ötesinde süreç
içerisinde de birbirlerine daha da benzer hâle ge-
lirler (Hogg ve Vaughan, 2011). Tabii ki benzer
kişilerle ilişki kurma eğilimimize rağmen bunun
aksi yönünde ilişkiler de kurabiliriz. Bu durum
benzerliğin karşıtı olarak tamamlayıcılıkta kendisi-
ni bulur, çünkü benzerliğin zıttı olan farklılık çoğu
zaman bir önyargı nedenidir.
Tamamlayıcılık, iki insan arasındaki ilişki-
de her birinin diğerinde mevcut olmayanı ta-
mamlaması durumudur. Bazı durumlarda, görev
paylaşımlarında karşılıklı ilişkinin kurulmasının
temelinde yer alabilir. Kişilerin farklı becerileri bir-
birlerini tamamlayabilir ve bu sayede ilişki kuru-
labilir. Ancak çoğunlukla ilişki içerisindeki kişiler
yine de ortak ilgi ve değerlere sahiptirler (Taylor,
Peplau ve Sears, 2015).
Tamamlayıcılık
Tamamlayıcılık, iki insan arasındaki ilişki-
de her birinin diğerinde mevcut olmayanı
tamamlaması durumudur.
Sosyal Psikoloji I
Yakınlık
Fiziksel yakınlık kişilerarası ilişkilerin belirleyi-
cilerindendir. Fiziksel yakınlığı bulunan kişilerin
ilişki kurma olasılığı uzak olanlardan daha yüksek-
tir. Yan komşumuzla kişilerarası ilişki kurma olası-
lığımız farklı kentte yaşayan biriyle kurmamızdan
daha yüksektir. Yakınlık etkisinde salt maruz kal-
ma teorisi (mere exposure theory) önemlidir. Bir
uyarıcıya maruz kalma sıklığımızla o uyarıcıyı be-
nimseme, beğenme, hoşlanma olasılığımız arasında
pozitif yönde bir korelasyon bulunmaktadır.
Salt Maruz Kalma Teorisi
Teoriye göre bir uyarıcıya maruz kalma sık-
lığımızla o uyarıcıyı beğenme olasılığımız
arasında pozitif yönde bir korelasyon vardır.
Aynı toplu taşımayı kullandığınız kişiler, sıra ar-
kadaşınız, kat komşunuzla ilişki kurma olasılığınız
yüksektir. Aşinalık, ulaşılabilirlik ve sürekli etkile-
şim beklentisi yakınlık ilkesinde önemlidir. Aşinalık
ilişki olasılığını artırır çünkü uyaranların tekrar-
lanması, uyaranın biliniyor olması, yani aşinalığı o
uyarandan hoşlanma olasılığını artırmaktadır. Ula-
şılabilirlik de bu olasılığı yükseltir çünkü ulaşılabi-
lir kişilerle ilişki kurmanız rahatça erişebileceğiniz
insanlar olduğu için size daha az bedel ödetir, az
çabayla, az bedelle büyük bir ödüle ulaşırsınız. Sü-
rekli etkileşim beklentisi de yakınlık ilkesini pekişti-
rir çünkü etkileşime dair bir ihtiyaç duyulmaktadır
(Hogg ve Vaughan, 2011). Yakınlığın kişilerarası
ilişki kurmaya yönelik bu etkisi bize dilimizdeki
“gözden ırak gönülden ırak olur” atasözünü anım-
satabilir. Yakın olmayan, gözden uzak olan kişiyle
aşinalığınız aşınacak, kişiye ulaşılabilirliğiniz aza-
lacak ve etkileşim ihtiyacınız doyuma ulaşamaya-
caktır. Bu yüzden ilişki ihtiyacımızı gidermek için
algımız bize en yakın olana, sıra arkadaşımıza, kapı
komşumuza, oda arkadaşımıza yönelir.
Yakınlık bazı durumlarda düşmanlığı da doğu-
rabilir ki çoğu saldırının ya da cinayetlerin tarafları
birbirlerine yakın yaşayan insanlardır. Ama yakın-
lık sıklıkla birbirinden hoşlanmayı, birbirini sev-
meyi tetikler. Etkileşim doğurduğu için karşılıklı
ilişkiye yol açar. Kişi, yakınlık nedeniyle etkileşime
geçtiği kişilerle kişilerarası ilişki kurmaya meyil-
lidir. Yakınlık insanların ortak noktalarını keşfet-
melerini sağlar. Ancak bunun ötesinde sadece bir
etkileşim beklentisi içerisinde bulunmak bile hoş-
lanma ya da sevme gibi olumlu duygular hissetme
durumunu artırmaktadır. Kendisine benzer birinin
olma, kendi benzerini bulma ihtimali bu durumu
artıran etkenler arasındadır. Etkileşim umma, et-
kileşim kurma beklentisi faydalı bir ilişki kurma
şansını artırmaktadır (Myers, 2009).
dikkat
Yakınlık bazı durumlarda düşmanlığı doğurabilir.
Tanışıklık-Aşinalık
Yakınlık durumu aynı zamanda aşinalık da
yaratır. Her gün gördüğünüz komşunuzla, aynı
saatte mesaiye yetişmeye çalıştığınız için aynı cad-
deyi yürürken gördüğünüz insanlarla, parkta spor
yaparken karşılaştığınız kişilerle coğrafi olarak ya-
kınsınızdır ama aynı zamanda bir tanışıklık ya da
aşinalık yaşarsınız. Adlarını bilmeseniz de yüzlerini
tanırsınız, belki hangi işyerinde çalıştıklarını, hangi
kattaki daire oturduklarını bilirsiniz. Aşinalık kişi-
nin kişilerarası ilişki kurma olasılığını artırmakta-
dır. Bu durum bir önceki bölümde teorisini gör-
düğümüz salt maruz kalma etkisi (mere exposure
effect) ile açıklanır. Her türlü yeni uyarana maruz
kalma, insanın bunu zihinsel değerlendirme olası-
lığını artırır. Maruz kalma durumu kişide olumlu
duygular uyandırır. Zajonc (1968) yaptığı çalışma-
da bireyin bir uyarıcıya tekrar tekrar maruz kalma-
sının o uyarıcıya karşı tutumunu oluşturup oluş-
turmadığını ölçmüştür. Maruz kalma, uyarıcıyı,
kişinin algısına erişebilir kılmadır. Denekler, ken-
dilerinin tanımadığı dilde ve alfabelerde kelimelere
ve tanımadıkları insan fotoğraflarına maruz bıra-
kılmış ve çalışmanın sonucunda maruz kalmanın
tutum oluşturma ve geliştirme için yeterli koşul
olduğu görülmüştür. Maruz kalma etkisi, olumlu
tutum geliştirmede etkilidir.
Maruz kalmanın yarattığı bu etki başlangıçta
nötr olarak algılanan, kişinin daha önce haberdar
olmadığı uyarıcılara ya da olumlu tutuma sahip ol-
duğu uyarıcılara karşı geçerlidir. Başlangıçta olum-
suz algılanmış uyarıcılar için böyle bir durum bu-
lunmamakta, olumsuz tutum gösterilen uyarıcılar,
maruz kalmayla olumluya dönüşmemektedir. Ni-
tekim çatışma durumları da sık maruz kalmalarda
artabilmektedir (Taylor, Peplau ve Sears, 2015).
119

dikkat
Maruz kalma etkisi, başlangıçta nötr olan ya da
olumlu tutuma sahip olan uyarıcılar için geçerlidir.
Karşılıklılık
Karşılıklılık ilkesi kişilerarası ilişki içerisinde
olacak iki tarafın birbirine yönelmesiyle ilişkili-
dir. Taraflardan birinin yönelmesi diğerinin buna
karşılık vermesi olasılığını artırır. Bize ilgi duyan,
bizi seven insanlara aynı tepkiyi göstermeye, bize
olumsuz duygularla yaklaşanlara da yine olumsuz
duygularla yaklaşmaya meyilliyizdir. Ancak bazı
durumlarda karşılıklılık ilkesi aynı şekilde işlemez,
bireylerarası farklılıklar önem kazanır. Bebekliğinde
güvensiz bağlanma yaşayan insanlarda ya da özsay-
gısı düşük bireylerde karşılıklılık ilkesi diğerlerine
göre daha iyi işlemektedir. Özsaygısı yüksek insan-
lar karşılıklılıkta bir beklentiye ihtiyaç duymamak-
ta, özsaygısı düşük insanlar ise karşılıklılık ilkesi ge-
reği karşı tarafın kendisiyle ilgili ne düşündüğünü
gözetmektedirler (Hogg ve Vaughan, 2011).
Çekicilik
Benzerlik, yakınlık, karşılıklılık ve aşinalık,
kimlerle ilişki kurduğumuz sorusunun yegane be-
lirleyicileri değildir. Çekicilik, özellikle fiziksel çe-
kicilik, ilişkiyi kurmada belirleyici özelliklerdendir.
Fiziksel çekicilik olumlu özellikleri içerir. Güzel
olma bu özelliklerin en önemlilerindendir. Tahmin
edebileceğimiz gibi “güzellik” evrensel değildir; ki-
şiden kişiye, toplumdan topluma, kültürden kültü-
re değişir. Bunun ötesinde medya aracılığıyla bize
güzelin ne olup olmadığı, nasıl tanımlamamız ge-
rektiği, neyin güzel olmadığı ve kimlerin güzel ol-
mak için çabalaması gerektiği bildirilir ve güzellik
anlayışımızı medyanın içerikleri belirlemeye çalışır.
Belirli boy ve kiloda olmak, belirli saç, göz, kaş, ten
rengine ve belirli yüz hatlarına sahip olmak empoze
edilir ve güzellik tarifleri buna göre yapılır.
Güzelliğin evrensel ölçütleri olmamasına rağmen,
kültürler bazı noktalarda ortaklaşırlar. Güzellikle iliş-
kili olarak bir çeşitlilik vardır ancak görüş birliği de
söz konusudur. Örneğin simetrik yüzler asimetrik
yüzlere göre daha çekici bulunur, büyük gözler, be-
lirgin elmacık kemikleri, ince çene çekici bulunma
nedenidir (Aronson, Wilson ve Akert, 2012).
120
Kişilerarası İlişkiler
Langlois ve Roggman, 1990 tarihli çalışma-
larında, hangi yüzlerin daha çekici bulunduğunu
araştırmışlardır. Kadın ve erkek yüzlerinden oluşan
fotoğraflar dijitale aktarılmış, matematiksel olarak
ortalaması alınarak yüzler birleştirilmiştir. Denek-
lere hem orijinal fotoğraflar hem de ortalamaya
ulaşana kadar birleştirilen fotoğraflar gösterilmiş
ve yargıları sorulmuştur. Hem erkek hem kadın
yüzlerinden birleştirilmiş olan fotoğraflar, birleş-
tirilmemiş bireysel olan fotoğraflardan daha çekici
bulunmuştur (Langlois ve Roggman, 1990).
Güzellik anlayışı kültürden kültüre değişmesine
rağmen bazı özelliklerin kültürlerarası olması du-
rumunu bazı sosyal psikologlar evrimsel süreçlerle
açıklarlar. Buna göre ortalama değerler, aşırı ve uç
değerlere yeğlenir. Doğal seçilim sürecinde, orta-
lama özelliklere sahip olanlar uç özelliklere sahip
olanlara göre daha şanslıdır, hayatta kalma ihtima-
li fazladır. Bu yüzden ortalamaya yakın özelliklere
sahip bireylerin daha az zararlı genetik mutasyon
taşıma olasılığı vardır ve türün bireyleri tarafından
daha çok tercih edilir. Çekicilikte de ortalaması
alınmış yüzler daha az risk içeriyor görünür ve ter-
cih edilir (Langlois ve Roggman, 1990).
Bir diğer açıklama bilişsel ve gelişimsel psiko-
lojinin açıklamasıdır. Bu yaklaşıma göre zihinsel
prototipler çıkarmak önemlidir. Bir prototip, bir
grubun merkezi temsili olarak tanımlanabilir, bu
grubun niteliklerinin ortalama değerine sahiptir ve
grubun ortalama üyelerini temsil eder. O grubun
birçok örneği görüldüğünde, zihinde ortalamayı
temsil eden bir prototip inşa olacak ve grubun yeni
örnekleri için bu ortalama tiplere güvenilecektir.
Çekicilikte de bir prototip mevcuttur ve yeni yüzle-
ri tanımlamada bu prototip nirengi noktası olarak
kullanılır. Bebekler dahi aşina oldukları prototipe
diğerlerine oranla daha olumlu tepki gösterirler
(Langlois ve Roggman, 1990).
Langlois ve arkadaşları (2000) yaptıkları me-
ta-analiz çalışmasında yüz çekiciliğinin güçlü ve
yaygın olduğunu bulduklarını belirtirler. Kültürler
içinde ve kültürlerarasında kimin çekici olup kimin
çekici olmadığına dair güçlü bir görüş birliği var-
dır. Ayrıca çekicilik, hem çocuklar için hem yetiş-
kinler için önemli bir avantaj yaratmaktadır. İnsan-
lar, etkileşimde bulundukları diğer insanları çekici
olup olmadıkları temelinde yargılarlar ve buna göre
davranırlar.
Sosyal Psikoloji I
Bununla birlikte “Güzel olan iyidir” şeklinde
bir kalıpyargı da bulunmaktadır. Çekici insanların
daha mutlu, cana yakın, samimi oldukları ve olum-
lu özelliklere sahip oldukları düşünülür ve onlara
gösterilen tutumlar olumludur. Bu durum hale
etkisi olarak adlandırılır (Jackson-Dwyer, 2013).
Bu tutum hem çekici insanların avantajlı olmasını
hem de onlara genelde olumlu tutumlar yansıtıldı-
ğı için olumlu davranış özellikleri sağlayan insanlar
olmalarını beraberinde getirir.
Kalıpyargı
Bir toplumsal birimin ya da grubun bütün
üyelerinin sahip olduğuna inanılan inançlardır.
Hale Etkisi
Bir özelliği olumlu olarak değerlendirilen insan-
lar, diğer özelliklerde de olumlu olarak değer-
lendirilme eğilimindedir. Kişilerarası ilişkilerde
fiziksel olarak çekici olan insanların diğer arzula-
nan sosyal özelliklere de sahip olduğu inancıdır.
2
sıra sizde
Neden güzel olan insanların aynı zaman-
da iyi bir insan olduğunu düşünürüz?
KİŞİLERARASI İLİŞKİLERDE
SÜREÇLER
İnsan yaşamı içerisinde kişilerarası ilişkiler ku-
rar, bu ilişkiler büyür, gelişir, çözülür ve biter. Bu
ilişkiyi yaşarken kişiler bazı önemli süreçlerden ge-
çerler. Bu bölümde, bu süreçlerden olan bağlanma,
çatışma, empati ve yalnızlık kavramlarını göreceğiz.
Bağlanma
Bağlanma, bebeğin anne-babasına ya da ihti-
yaçlarını gideren ve bakımını üstlenen bakıcısına
olumlu tepki vermesi, korku durumunda onlara
ihtiyaç hissetmesi ve yanlarında güven duyma-
sı durumudur. Bununla birlikte bağlanma sadece
bebeklikle ilgili değildir yaşam boyu sürer ancak
güven duygusunun gelişiminde ilk bebeklikte ku-
rulan bağlanma çok önemlidir. Bağlanmanın;
• güvenlik duygusu oluşturma,
• çevre hakkında bilgi edinme,
olmak üzere iki işlevi vardır. Bebekler korktukla-
rında, bu korkunun üstesinden gelebilmek için
bağlanma yaşadıkları kişilere yönelirler ve onlar-
dan kendilerine destekleyici tepki beklerler. Aynı
zamanda bağlandıkları kişinin verdiği tepkiler be-
beklerin çevreyle ilişkili ne düşüneceklerini belirler.
Bebek ya da çocuk yeni bir durumla karşılaşıp na-
sıl tepki vereceklerini bilemediklerinde, bağlanma
yaşadıkları kişilere yönelirler ve onların tepkilerini
takip ederler. Bebekler anne-baba ya da bakıcının
tepkisinin benzerini gösterme eğilimindedirler. Yeni
durumla ilgili olarak bağlanılan kişi korkarsa be-
bek onun korkulacak bir şey olduğunu anlayacak,
olumlu tepki verirse o da olumlu tepki verecektir
(Taylor, Peplau ve Sears, 2015).
Bağlanma
Bebeğin anne-babasına ya da bakıcısına
olumlu tepki vermesi, korku durumunda
onlara ihtiyaç hissetmesi ve yanlarında gü-
ven duymasıdır.
dikkat
Bebeklerde bağlanma sürecinin nasıl yaşandı-
ğı, ileride yaşayacakları kişilerarası ilişkilerin
belirleyicilerindendir.
Bebekler de üç tür bağlanma olduğunda söz
edilebilir. Bunlar:
• Güvenli bağlanma,
• Kaygılı bağlanma ve
• Kaçınan bağlanmadır.
Güvenli bağlanma, anne-baba ya da bakıcı be-
beğin gereksinimlerine duyarlı olduğunda, gerek-
sinimlerini giderdiğinde ve bebekle etkileşimini
olumlu şekilde kurduğunda oluşur. Bu bebekler
bağımlı oldukları insana güven duyarlar, endişelen-
mezler, terk edilme korkusu yaşamazlar ve kendile-
rini değerli görürler.
Kaygılı bağlanma, anne-baba ya da bakıcı bebeğin
gereksinimlerine tutarlı tepki vermediğinde oluşur.
Bazen gereksinim giderilir bazen kayıtsız kalınır. Bu
121

durum bebeği etkiler. Bebek, bakıcısının gereksinim-
lerine nasıl tepki vereceği yolunda bir öngörü gelişti-
remediği için bağlanma kaygılı bir hâl alır. Bakıcıya
yakın durma ve varlığında bile kendisini güvensiz
hissetme eğilimindedir. Sinirlilik ve endişe gösterirler.
Kaçınan bağlanma, anne-baba ya da bakıcı bebe-
ğin gereksinimlerine karşı ilgisiz kaldığında bebeğin
yakınlaşma çabalarını geri çevirdiğinde reddedici ol-
duğunda oluşur. Bakıcıyla bir yabancı arasında bebek
için çok az fark vardır ve her ikisi de onun için gü-
ven verici değildir (Aronson, Wilson ve Akert, 2012;
Jackson-Dwyer, 2013; Taylor, Peplau ve Sears, 2015).
Bebeğin gereksinimlerinin ne derece giderildiği
sonucu oluşan bu bağlanma türlerinin etkisi sadece
bebeklikte kalmaz. Yetişkinlikte kurulan kişilerarası
ilişkilerin biçiminde de bu gereksinimlerin nasıl kar-
şılandığı belirleyicidir. Anne-baba ya da bakıcısıyla
güvenli bir bağlanma süreci yaşayabilmiş bebekler
yetişkinliklerinde tatmin edici ve uzun süreli ilişkiler
kurarlar. Terk edilme kaygısı yaşamazlar, kendilerini
karşı tarafa rahatça açarlar. Özgüvenleri ve özsaygı-
ları yüksektir. Anne-baba ya da bakıcısıyla kaçınan
bağlanma kurmuş bebekler yetişkinliklerinde baş-
kalarına daha az güvenirler, güven sorunu yaşarlar
ve yakın ilişki kurmakta sıkıntı yaşarlar. Kişilera-
rası ilişki kurarken temkinlidirler, duygusal açıdan
mesafeli, başkalarına güvenmeyen bir yapıdadırlar.
Güven duymayla ilgili sorun yaşadıkları için iliş-
kilerinde tatmin yaşama olasılıkları düşüktür. Ro-
mantik ilişki kurma eğilimleri düşüktür. Anne-baba
veya bakıcısıyla kaygılı bağlanma kuran bebeklerse
yetişkinliklerindeki ilişkilerinde de kaygılı olurlar.
İlişki kurdukları kişiyle yakın olmak isterler ancak
karşılık görüp göremeyecekleri konusunda kaygı ya-
şarlar. Duygusal iniş çıkışları çoktur, ilk görüşte aşk
gibi romantik duygulara eğilimlidirler ancak kaygı
düzeyleri her zaman yüksektir (Aronson, Wilson ve
Akert, 2012; Taylor, Peplau ve Sears, 2015).
Çatışma
Çatışma kişilerarası ilişkilerde sıkça yaşanan sü-
reçlerden biridir. Sadece kişilerarası ilişkilerde değil,
kişi ve grup arasında ya da grup ve grup arasında
da sıklıkla yaşanır. İş yaşamında, ev ortamında, ar-
kadaşlık ilişkilerinde hatta devletlerarasında görüle-
bilir. Çatışma zarar verici olabildiği gibi ilişkiyi yeni
bir yöne sürükleyici ve tamir edici de olabilir. Yıkıcı
davranışlar içerebildiği gibi ilişkinin tarafları arasında
tartışma sonucu ulaşılan bir uzlaşma da yaratabilir.
122
Kişilerarası İlişkiler
dikkat
Çatışma zarar verici olabildiği gibi ilişkiyi ta-
mir edici de olabilir.
Çatışma olmadan ilerleyen bir ilişki yoktur. Az
ya da çok tarafların arasında çatışmalar yaşanır. Ça-
tışma, bir kişinin davranışları diğerininkileri engel-
leyici olduğunda yaşanan bir süreçtir (Taylor, Pep-
lau ve Sears, 2015). Çatışma genellikle, ilişkinin
taraflarında bulunan kişilerin yöneldiği hedeflerin
birbirleriyle uyuşmadığı durumlarda ortaya çıkar
(Aronson, Wilson ve Akert, 2012).
Çatışma
Çatışma, bir kişinin davranışları diğerininki-
leri engelleyici olduğunda yaşanan bir süreçtir.
Çatışmanın kaynakları kabaca üç grupta topla-
nabilir (Taylor, Peplau ve Sears, 2015):
Belirli davranışlar: Bazı çatışmaların kaynağı
taraflardan birinin gerçekleştirdiği davranışlardır.
Örneğin sınavınıza çalışmanız gereken bir gün ev
arkadaşınız evde parti verirse rahatsız olursunuz.
Hedefinize giden bir yolda engellenmişsinizdir.
Normlar: Bazı çatışmaların kaynağı kişilerin
uyması gereken normları ve yerine getirmesi gere-
ken rolleri göz ardı etmesidir. Örneğin sıra ev ar-
kadaşınızda olmasına rağmen temizlik yapmaması
ilişkinizde çatışma yaşatacaktır çünkü paylaştığınız
görevden kendi payına düşeni yerine getirmemiştir.
Kişisel eğilimler: Bazı çatışmaların kaynağı ise ta-
rafların kişilik yapılarından kaynaklanır. Çatışma, ev
arkadaşınız dağınık bir insan olduğu için çıkabilir.
Çatışma, çoğu zaman ilişki doyum verici ol-
madığında ortaya çıkar. İlişkinin tarafları tatmine
ulaştırması, ilişkinin sürmesi açısından belirleyi-
cidir. Peki insanlar, ilişkileri tatmin edici olmadı-
ğında bu duruma nasıl tepki verirler? Rusbult ve
Zembrodt’un ilişki doyumsuzluğuyla ilişkili geliş-
tirdikleri modele göre (1983 akt. Jackson-Dwyer,
2013) ilişkide tatminsizlik yaşamaya verilen dört
ana tepki vardır ve bu yanıtlar iki boyutta farklı-
laşır. Bu boyutlar aktif veya pasif ve yapıcı veya yı-
kıcıdır. Tepkilerse ifade etme, bağlılık gösterme, yok
sayma ve terk etmedir.
Sosyal Psikoloji I

İfade etme: İfade etme, aktif ve yapıcı bir tepkidir. Çatışmaya neden olan problemleri tartışmayı, uz-
laşma önermeyi, ilişki için uğraşmayı, kendisini ya da karşı tarafı ya da her iki tarafı birden değiştirmeyi
denemeyi içerir.
Bağlılık gösterme: Pasif ve yapıcı bir tepkidir. Kişi pasif konumdadır ama iyimser bir şekilde işlerin
ilerleyeceğine dair destekleyici bir tepkisi vardır. “Biraz zaman vereceğim” ya da “Affedip unutmayı dene-
yeceğim” gibi kararlar içerir.
Yok sayma: Pasif ve yıkıcı bir tepkidir. Sorunla ilgilenmeyi reddeder, çaba harcamadığı için de durumun
kötüleşmesine izin verir. Yok sayma tepkisi, ilişkideki tarafları görmezden gelmeyi, onlarla daha az vakit ge-
çirmeyi, onları eleştirmeyi, fiziksel ve/veya duygusal olarak onları istismar etmeyi ve sadakatsiz olmayı içerir.
Terk etme: Aktif ve yıkıcı bir tepki olan terk etme, ilişkiden tamamen çıkmayı içerir. Terk etme tepkisi,
evli bir çiftin resmi olarak boşanması, ev arkadaşlığı ilişkisinde evden ayrılma ya da çatışma yaşadığı işten
istifa etme gibi ilişki bitirmeleri içerebilir.

Aktif
(Eyleme geçme)

Terk etme İfade etme

(ilişkiden ayrılma) (problemleri tartışma)
Yıkıcı Yapıcı
(ilişkiyi bitirme (ilişkiyi onarma
ya da zayıflatma amacında
amacı olan tepkiler) olan tepkiler)
Yok sayma Bağlılık gösterme
(ilişkide geri çekilme) (ilişkinin düzelmesini bekleme)

Pasif
(doğrudan eylemde
bulunmama)

Şekil 6.1 Rusbuldt ve Zembrodt’un İlişki Doyumsuzluğuna Verilen Tepkiler Tablosu.

Kaynak: Jackson-Dwyer, 2013.

Yapıcı ve yıkıcı boyutlar tepkinin ilişki üzerindeki etkisini belirtir. Yok sayma ve terk etme ilişkiyi yık-
maya eğilimliyken ifade etme ve bağlılık gösterme ilişkiyi sürdürmeyi amaçlar. Bu tepkilerin hangisinin
gösterileceğine dair üç belirleyici bulunmaktadır. Bunlar:
• Bireyin ilişki gerileme sürecine girmeden ilişkide yaşadığı doyum,
• Bireyin ilişkisine yaptığı yatırım ve
• Bireyin var olan ilişkisine alternatif başka bir ilişki ihtimalinin olup olmamasıdır.
İlişki çatışma sürecine girmeden önce ne kadar tatmin ediciyse kişilerin çatışmada ifade etme ya da bağlılık
gösterme tepkilerini verme ihtimalleri o kadar yüksektir. Bu yapıcı tepkiler, ilişkiyi önceki durumuna getirme
olasılığı en yüksek olanlardır. Yapıcı tepkiler aynı zamanda ilişkiye çok fazla yatırım yapmış kişiler tarafından
kullanılır çünkü çatışma süreci olumsuz sonuçlanırsa kaybedecekleri şey, ödeyecekleri bedel büyüktür. Yatı-
rımlar; paylaşılan kaynaklar ve ortak arkadaşlar gibi dışsal, kendini ifade etme ya da duygusal yatırım gibi içsel
öğeleri içerir. Alternatifler açısından da iyi alternatiflerin terk etme olasılığını yükseltirken zayıf alternatiflerin
bağlılık gösterme ihtimalini artırdığını gösteren bazı araştırmalar mevcuttur (Jackson-Dwyer, 2013).

123

dikkat
Yok sayma ve terk etme ilişkiyi yıkmaya eğilim-
liyken ifade etme ve bağlılık gösterme ilişkiyi
sürdürmeyi amaçlar.
İletişim Çatışmaları
Kişilerarası ilişkilerde iletişim çatışmaları da
önemli boyut oluşturmaktadır. Sağlıklı ilişkilerde
iletişim önemli bir yer tutar. İletişim, en temelde
kaynak ve alıcı arasında gerçekleşen ileti aktarma
sürecidir. İki tarafın etkileşiminde sorun oluşursa
iletişim çatışması meydana gelir.
İletişim
Kaynak ve alıcı arasında gerçekleşen ileti
aktarma sürecidir.
Harary ve Batell (1981’den akt. Dökmen,
2012), sekiz temel iletişim çatışması türü olduğun-
dan bahseder. Bunları kısaca açıklayalım:
Aktif çatışma: İletişimin tarafları birbirlerine
tam zıt olduğunda ortaya çıkar. Taraflar birbirlerini
dinlemeden birbirlerini iknaya çalışırlar.
Pasif çatışma: Taraflar arasında bir çatışma var-
dır ancak pasiftirler. Birbirlerine küserler, birbirle-
riyle iletişim kurmazlar.
Varoluşsal çatışma: Kişi iletişimde sadece tek
taraf var gibi düşündüğünde oluşur. Kişinin dik-
kati karşısındakine yoğunlaşmaz, kendisindedir.
Önemli olan karşısındakinin anlaması değil, ken-
disinin söylemesidir. İletisi yerine ulaşamaz, ileti-
şim kuramadığı için de varoluşsal çatışma yaşar.
Tümden reddetme: Kişi kendisine yöneltilen
iletiye kapalıdır, bütün eleştirileri reddeder ve baş-
rolde hep kendisi olmak ister. Karşısındaki ne söy-
lerse söylesin kişi iletişime kapalıdır.
Önyargılı çatışma: Taraflar önyargıya sahiptir
ve tartışma sürecinde de bu önyargıları değişmez.
Önyargısı o kadar güçlüdür ki karşı tarafın ifadele-
rinin tümüne kapalıdır.
Yoğunluk çatışması: İki kişinin görüşleri ara-
sında kısmen uyuşma olması durumunda yaşanır.
Bir romantik ilişkide bir taraf delice sevdiğini söy-
lüyorsa ama karşı tarafın duyguları o kadar da yo-
ğun değilse yoğunluk çatışması yaşanır.
124
Kişilerarası İlişkiler
Kısmi algılama çatışması: İletişimin tarafla-
rından biri, kendisine gelen iletiyi eksik ya da kıs-
mi olarak alımlarsa orada kısmi algılama çatışması
yaşanacaktır.
Alıkoyma çatışması: Bu çatışma türündeyse
ileti düzgün olarak alımlanır ancak üçüncü kişiye
kısmi olarak iletilir, tam olarak iletilmez ya da ileti
taşınma sürecinde değişikliğe uğratılır.
Empati
Empatik iletişim, kişilerarası ilişkilerde yaşanan
bu sıkıntıları giderebilecek ve iletişimin tam ve ek-
siksiz gerçekleşmesini sağlayacak bir iletişim türü-
dür. Empati, “bir insanın kendisini karşısındaki
insanın yerine koyarak onun duygularını ve düşün-
celerini doğru olarak anlamasıdır” (Dökmen, 2012).
Empati
Bir insanın kendisini karşısındaki insanın
yerine koyarak onun duygularını ve dü-
şüncelerini doğru olarak anlamasıdır.
Dökmen’e göre (2012), empati kurulması için
gerekli olan üç önemli nokta bulunmaktadır:
• Öncelikle empati kuracak kişi kendisini kar-
şısındakini yerine koymalı ve dünyaya onun
gözlüklerinden bakabilmelidir. Her insanın
dünyaya bakışı farklıdır, herkes kendine
özgü bir bakış tarzına sahiptir. Bu yüzden
empati kurabilmek için dünyaya karşımız-
dakinin bakış tarzıyla bakmalıyız.
• İkinci olarak karşımızdaki kişinin duygu ve
düşüncelerini doğru olarak algılamalıyız.
• Son olarak, empati kurarak zihnimizde oluşan
empatik anlayışı karşımızdaki kişiye aktarma-
lıyız. Empati kurmamız ve karşımızdakinin
duygu ve düşüncelerini tam olarak algılama-
mız, bu aktarmayı yapmadığımız, ona onu
anladığımızı ifade etmediğimiz durumda işe
yarar bir süreç olmaktan uzaklaşacaktır.
Empati kavramı bazı durumlarda sempati kavra-
mıyla karıştırılmaktadır. Sempati en temel anlamıyla
“birisiyle birlikte acı çekmektir”. Karşımızdaki kişinin
sahip olduğu duygu ve düşüncelerin aynısına sahip
olmaktır. Empatinin temelinde ise karşımızdakinin
düşüncelerinin aynısına sahip olmak değil onun duy-
gu ve düşüncelerini anlamak yatar (Dökmen, 2012).
Sosyal Psikoloji I
dikkat
Empati ve sempati birbirinden farklı kavramlardır.
En yakın arkadaşımız kalabalık bir topluluk
önünde konuşma yapacak olsun. Çok iyi hazır-
lanmasına rağmen yaşadığı kaygı ve heyecan ne-
deniyle konuşması esnasında teklesin ve söyleye-
ceği şeyleri unutsun. Arkadaşınız bu durumda bir
utanma duygusu yaşayacaktır. Sizin, arkadaşınızla
birlikte utanmanız sempati, arkadaşınızın utandı-
ğını fark etmeniz ve onun duygu durumunu anla-
manız ise empatidir.
Yalnızlık
Yalnızlık çok yaygın bir yaşanan bir süreçtir.
Muhtemelen çok az sayıda insan yaşamı boyunca
yalnız olmaktan kaçınabilmiştir. Yaygınlığının yanı
sıra aynı zamanda üzücü bir deneyimdir. Yalnızlık,
“bir kişinin sosyal ilişkiler ağının, niteliksel ya da
niceliksel olarak önemli bir şekilde eksik olduğu
durumlarda meydana gelen nahoş bir deneyimdir”
(Perlman ve Peplau, 1981).
Yalnızlık
Bir kişinin sosyal ilişkiler ağının eksik olduğu
durumlarda meydana gelen bir deneyimdir.
Yalnızlığın nedenlerini Perlman ve Peplau
(1981), kişinin kazanılmış toplumsal ilişkilerinde
meydana gelen değişiklikler ve kişinin arzuladığı
toplumsal ilişkilerdeki değişiklikler olarak sınıflandı-
rır. Kazanılmış toplumsal ilişkilerdeki değişiklikler;
Bitiş: Eş kaybı, boşanma gibi yakın duygusal
ilişkilerin bitişidir.
Fiziksel ayrılık: Toplumsal hareketlilik içeri-
sinde fiziksel ayrılık yaşama durumudur. Yeni bir
yere taşınmak, aileden ya da arkadaşlardan uzağa
gitmek, hapishane ya da hastane gibi yerlerde uzun
süre geçirmek, kariyer için mekân değiştirmek gibi
süreçleri kapsar.
Statü değişimi: Kişinin bir grup ya da kurum içe-
risindeki pozisyonunun değişimi yalnızlık getirebi-
lir. Statünüz yükseldiğinde akranlarınızla aranızdaki
bağ zayıflayabilir, yeni ilişkiler kurana kadar yalnız
kalırsınız. Emeklilik ya da işsiz kalma gibi durumlar
da bir rol kaybıdır ve yalnızlık nedenidir.
Arzulanan toplumsal ilişkilerdeki değişiklikler;
kişinin kazanılmış toplumsal ilişkileriyle arzulanan
toplumsal ilişkileri birbirine uymadığında yaşanan
yalnızlıkların nedenidir.
Gelişimsel değişiklikler: Yaşa bağlı değişiklikleri
içerir. Her yaşın ihtiyaçları ve sosyal becerileri farklı
farklıdır. Ergenlik öncesinde, ergenlikte ve sonra-
sında arzulanan sosyal ilişki ve gerçekleşen sosyal
ilişki arasında farklılık olabilmektedir.
Durumsal değişiklikler: Kişinin başkasıyla bir-
likte olma isteği sabit değildir. İşe, fiziksel ortama,
kişinin duygu durumuna ve hoşlandıklarına göre
değişiklik gösterir.
Beklentilerdeki değişiklikler: Bazı durumlarda
gelecekteki sosyal ilişkilerle ilgili beklentiler yalnız-
lığı önlemeye ve azaltmaya yardımcı olur. Örneğin
hastanede tedavi görecek bir kişi sosyal ilişkilerinin
azalacağını tahmin edip beklentilerini de azaltabi-
lir. Bazı durumlarda ise beklentiler yalnızlık olasılı-
ğını artırır. Kampa giden bir çocuk az bir zamanda
çok sayıda arkadaşlık kurmak isteyebilir ve beklen-
tisini gerçekdışı bir seviyeye yükseltebilir. Beklediği
kadar arkadaşlık kuramayınca da yalnızlık duygusu
yaşayacaktır.
Sosyal izolasyon da kişinin yalnız kalmasıyla ilgi-
li bir durumdur ancak yalnızlıkla eş anlamlı olarak
kullanılamaz. Yalnızlık sosyal izolasyonla doğrudan
bağlantılı değildir. Sosyal izolasyon diğer insanlarla
ilişkilerin olmaması durumudur. Yalnızlıksa, mev-
cut ilişkiler ve ilişki standartları arasındaki tutarsız-
lığı bilişsel değerlendirmesinin olumsuz sonucudur
(Gierveld, Tilburg ve Dykstra, 2006).
dikkat
Sosyal izolasyon ve yalnızlık farklı kavramlardır.
3
sıra sizde
Yalnızlık ve sosyal izolasyon arasında na-
sıl bir farklılık bulunur?
125

KİŞİLERARASI ÇEKİCİLİK
KURAMLARI
Kişilerin birbirleriyle hangi temel üzerinden
ilişki kurduğunu, çekiciliğin neden kaynaklandı-
ğını, ilişkilerin neden sürdüğünü vb. açıklamaya
çalışan birçok kuram vardır. Biz bu ünitemizde en
temel kuramları; Sosyal değiş-tokuş kuramını, Denk-
lik kuramını ve Evrimsel kuramı göreceğiz.
Sosyal Değiş-Tokuş Kuramı (Sosyal
Takas Kuramı)
Bir ilişki içerisinde olduğumuzda, sahip olma-
dığımız bir şeyleri edindiğimizi düşünürüz. Sosyal
değiş-tokuş kuramı, faydaları en üst düzeye çıkar-
mak ve maliyeti en aza indirmek eğiliminde oldu-
ğumuz şeklinde çok temel bir öncülü olan, insan
davranışına dair ekonomik bir kuramdır.
Sosyal değiş-tokuş kuramı, insanların mali-
yetleri ve faydaları ölçtüğünü ve faydaları en üst
seviyeye çıkaracak ve maliyetleri en aza indirecek
şekilde davrandıklarını belirtir. Kurama göre, en
tatmin edici ilişkiler, en düşük maliyetle en büyük
ödülü edinen ilişkilerdir. İlişkiler insanlar arasın-
daki ödül ve bedel değişimine dayanır; amaç; en
büyük ödülleri en düşük maliyetle içeren tatmin
edici ve uzun süreli ilişkiler kurmaktır. Bu durum
patronumuzla, öğretmenimizle, arkadaşlarımızla
ya da sevgililerimizle kurduğumuz bütün ilişkilere
uyarlanabilir (Jackson-Dwyer, 2013: 50).
Sosyal değiş-tokuş kuramı
Kuram kişilerin faydayı en üst seviyeye çı-
karıp maliyeti en aza indirmek için çaba-
ladığını öne sürer. Kurama göre en tatmin
edici ilişkiler en düşük maliyetle en büyük
ödülü edinen ilişkilerdir.
İnsanlar değerli şeyleri elde etmek, korumak ve
takas etmek isterler. Ama bu süreçte bizim ne vere-
ceğimiz ve karşı taraftan ne alacağımız önemlidir.
Sosyal değiş-tokuş kısaca insanlar arasındaki bir
alma verme meselesidir (Hogg ve Vaughan, 2011).
Kurama göre bir ilişkide doyum sağlayıp sağlama-
dığımızı belirleyen üç faktör vardır. Bunlar; kârlar,
alternatifler ve yatırımlardır.
126
Kişilerarası İlişkiler
Kârlar: Kâr ödüle karşılık gelir. Kurama göre,
bir ilişkinin bizim için değerli olduğunu söylediği-
mizde genellikle bu, ilişkinin bize başka bir yerde
elde edilemeyen benzersiz ödüller sağladığı anlamı-
na gelir. Bedeller ise kişinin olumsuzluk yaşadığı,
rahatsız edici olduğunu düşündüğü herhangi bir
şeydir; tartışmalar, rahatsızlık verici alışkanlıklar ya
da toplumsal cinsiyet kalıpyargılarının belirlediği
ilişki rollerinin kişide yarattığı zorluklar olabilir.
Bedeller dışarıdan da gelebilir; başkalarının ilişki-
yi onaylamaması ya da bu ilişki içerisinde oldu-
ğumuz için eleştiri almamız gibi. Bu olumsuz bir
durumdur ve aslında bizim ödediğimiz bedeldir.
İlişkinin ödülleri, dostluk, sevilme hissi, cinsel haz,
mutluluk, sosyal destek vb.; bedellerse tartışmalar,
sosyalleşme özgürlüğündeki kısıtlamalar, parasal
kayıplar, ilişki hakkında yaşanan kaygılar ya da iliş-
kiye bağlı olmak için harcanan zaman ve çaba vb.
olabilir (Jackson-Dwyer, 2013).
Alternatifler: Yukarıdaki “çatışma” başlığında
alternatiflerin varlığının ilişkideki önemini gör-
müştük; iyi alternatiflerin varlığı terk etme olasılı-
ğını yükseltiyordu. Kurama göre de alternatiflerin
varlığı durumunda ilişkinin bitirilme eğilimi, al-
ternatifin yokluğu durumuna göre daha yüksektir.
Kişi ilişkinin alternatifinin olup olmadığını, alter-
natif gördüğü şeyle hali hazırda var olan şey arasın-
da kıyaslama yaparak belirler. Bu kıyaslamanın iki
boyutu vardır. Bunlar kıyaslama düzeyi ve alterna-
tifler için kıyaslama düzeyidir.
Kıyaslama düzeyi; sosyal normlar ve kişisel bek-
lentilerden kaynaklanan ölçütler üzerine kurulu
ilişkiden hak ettiğimizi düşündüğümüz ödül mik-
tarıdır. Yani karşılaştırma düzeyimiz, geçmiş ilişki
deneyimlerimize ve diğer ilişkilerde gördüklerimize
bağlıdır. Diğer ilişkiler çevremizde gördüğümüz
ilişkiler olabileceği gibi bir filmde gördüğümüz ya
da kitapta okuduğumuz ilişkiler olabilir. Sürekli
yeni ilişkiler yaşadığımız için karşılaştırma düze-
yimiz zaman içinde değişmeye eğilimlidir. Kişinin
karşılaştırma düzeyi özsaygısıyla ilişkilidir. Özsay-
gısı yüksek kişilerin kıyaslama düzeyi de yüksektir;
ilişkide yüksek oranda kar beklerler. Özsaygısı dü-
şük insanlar ise az kâra hatta zarara razı olabilirler
çünkü kıyaslama düzeyleri düşük olacaktır nitekim
bu az kârı ya da zararı hak ettiklerine dair de bir
inançları vardır.
Sosyal Psikoloji I
Alternatifler için kıyaslama düzeyi ise kişinin al-
ternatif ilişkisinden elde edeceğine inandığı maliyet
ve ödüllerin miktarıdır. İlişki içerisinde kişiler ken-
dilerini alternatiflere kapatırlar. Özellikle romantik
ilişkiler içerisinde dışarıya kapalı olma eğilimi vardır.
İlişki gelişirken, bireyler kademe kademe kendilerini
diğer çekici alternatiflere kapatırlar. İlişki doyumu
yüksekse kişiler alternatifleri görmezler. Her zaman
alternatifler vardır ancak onları fark etmemiz mev-
cut ilişkide yaşadığımız doyumla ilişkilidir (Jackson-
Dwyer, 2013). Gördüğümüz gibi ilişkide ödüller
ve alternatifler önemlidir. İlişkide çok ödül az bedel
hedefi vardır ancak az ödül çok bedelde de süren iliş-
kiler olduğunu görmekteyiz. Ya da alternatifi oldu-
ğunda bile doyum sağlamayan ilişkilerin sürdüğüne
tanık olmuşuzdur. Bu yüzden bir üçüncü faktörün
önemli olduğunu görürüz. Bu faktör yatırım, eş de-
yişle emek faktörüdür. İlişkiye yapılan yatırım, ilişki-
ye verilen emek sosyal değiş-tokuş kuramında önemli
yere sahiptir (Aronson, Wilson ve Akert, 2012).
Yatırımlar: Rusbult (1983) bir ilişkinin yalnızca
ödüllere ve bedellere ya da mevcut alternatiflere değil,
yapılan yatırım miktarına da bağlı olduğunu söyler
ve sosyal değişim kuramına yatırım yani ilişkiye veri-
len emek boyutunu ekler (Jackson-Dwyer, 2013). Bu
yatırım maddi olabilir, mali kaynaklar olabilir ancak
ilişkinin kurulmasına ve ilerlemesine harcanan enerji
gibi soyut şeyler de yatırımdır. İlişkiye ne kadar emek
verildiğinin yanında ilişkinin bitiminde nelerin kay-
bedileceği de önemlidir. Kişi ilişkiye ne derece emek
verdiyse tatmini düşük olsa ve başka ilişki alterna-
tifleri bulunsa bile ilişkiyi bitirme olasılığı o derece
düşük olacaktır (Aronson, Wilson ve Akert, 2012).
Çok çalışarak kazandığınız bir kariyeri despot patro-
nunuza ya da size gelen başka iyi iş tekliflerine rağ-
men bitiremeyebilirsiniz. Uzun süreli bir romantik
ilişkinizi, ilişkiye yıllarca verdiğiniz emekten dolayı,
ilişkiden tatmin yaşamıyor olsanız ve başka alternatif-
ler size sunulsa da sonlandıramayabilirsiniz. Kurama
göre ilişkiden ne kadar tatmin olduğunuz, alterna-
tifler hakkında neler düşündüğünüz ve ilişkinize ne
derece yatırım yaptığınız belirleyicidir.
Denklik Kuramı
Denklik ilkesine göre insanlar ilişkilerini, an-
cak ilişkiye kattıkları şey ilişkiden kazandıkları
şeye denk olduğunda adil ve tatmin edici görürler.
Buradaki denklik eşit olmakla aynı şey değildir.
Tarafların eşit olmasıyla ilişkili değildir. Kurama
göre, bir taraf ilişkiye daha fazla katkı sunarsa,
ondan daha fazla getiri elde etmelidir. Eğer böyle
olmazsa kişi kendisini sömürülmüş hisseder. İn-
sanlar, kaynakların adil bölüştürüleceği beklenti-
sindedirler; herkesin katkıda bulunduğu ölçüde
kaynaktan pay almalarını beklerler (Hogg ve Va-
ughan, 2011:554).
Denklik Kuramı
İnsanlar ilişkiye kattıkları şeyler ve ilişki-
den edindikleri ödüller birbirlerine denkse
ilişkiyi adil olarak görme eğilimindedirler.
dikkat
Denklik, eşitlikle aynı şey değildir.
Kuram, taraflardan birinin diğerinden az yarar-
landığı ya da çok yararlandığı bir ilişkinin mutlu
ilişki olamayacağını öngörür. Dengesizlik, ilişkiyi
aşındırıcı bir güç olan psikolojik sıkıntı yarattığı
için, daha az yarar sağlayan taraf kendisini öfkeli,
küskün ve mahrum kalmış hissetme eğilimindedir.
Çok fayda sağlayan tarafsa utanç, suçluluk ve rahat-
sızlık hissedebilir (Jackson-Dwyer, 2013). Kurama
göre, bireyler ilişki içerisinde ilişkiden edindikle-
rini, kazançlarını maksimize etmek isterler. Eğer
kendilerini denk olmayan bir ilişki içerisinde bu-
lurlarsa sıkıntı yaşayacaklardır. İlişki ne kadar denk
değilse taraflar kendilerini o kadar stresli ve sıkıntılı
hissedecektir. Bununla birlikte taraflardan birinin
daha fazla kazandığında hissettiği stres, daha çok
kaybettiğinde hissettiğinden daha az olacaktır. İliş-
kinin denk olmadığını fark eden taraflar denkliği
inşa etmek için uğraşacaklardır. Denklik ne kadar
sarsılmışsa, kendilerini ne kadar stresli hissediyor-
larsa denkliği inşa etmek de o kadar zor olacaktır
(Hatfield, 1983).
İlişkide daha çok kazanç elde eden kendisini
suçlu hissedebilir, haksızlık hisseden güçlü bir öfke
duyabilir. İlişkideki taraflar özgürce alma-verme
işlemi gerçekleştirdiğinde, birlikte karar aldığında,
daha denk ve tatmin edici bir ilişki yaşayacaklardır
(Myers, 2009: 430).
127

Evrimsel Kuram
Evrimsel kuram, diğer kuramlardan farklı ola-
rak kişinin sosyal davranışlarının biyolojik temelle-
rine odaklanır. Kuram, kişilerarası ilişkilerin teme-
linde türün en iyi şekilde gelişimi amacı olduğunu
belirtir, eş seçiminde iyi genlerin rolü olduğunu
vurgular. Bu bakış açısına göre kişilerin bize çekici
gelmesinde bize yansıttıkları doğurganlık, gençlik,
sağlıklılık izlenimleri önemlidir.
Kurama göre bütün hayvan davranışları, birey-
lerin genlerini gelecek nesillere geçirme ihtimalini
en üst düzeye çıkarmak için gelişmiştir. Bireyler çe-
kici partnerler ararlar çünkü bu, sağlığın ve üreme
becerisinin önemli bir göstergesidir. Evrim kuram-
cılarına göre güzellik ya da çekicilik kültürel değil-
dir biyolojiktir, çekici olarak kabul edilebilecek bazı
kültürel ve bireysel farklılıklar olsa da kurama göre
“güzelliğin bakanın gözünde olduğunu” söyleye-
meyiz. Kurama göre erkekler daha çok üremek için
birden fazla partnerle ilgilenirken kadınlar bir yav-
ruya çok uzun süre emek verdikleri için, yavru için
en iyi babayı arayıp bulma amacıyla eş seçiminde
daha seçici davranırlar (Jackson-Dwyer, 2013). Bu
bakış açısına göre üreme kadınlar için erkeklere göre
daha çok çaba ve enerji gerektiren bir davranıştır. O
yüzden üreme için yaptıkları seçimde daha dikkatli
olmak zorundadırlar. Yüksek bir üreme bedeli vardır
o yüzden çocuk yetiştirmek için ona kaynak sunan
ve destek olacak olan erkek arayışındadırlar. Kura-
ma göre erkekler kadının üreme yeteneğine uygun
olup olmamasının bir belirtisi olarak fiziksel görün-
tüsüne, kadınlarsa çocuklarının gereksinim duyaca-
ğı ekonomi ve kariyere bakarlar. Ancak bu noktada
kuramın eksiklikleri açığa çıkar. Eşitsiz ilişkiler so-
nucunda zaten az güç ve statü sahibi olan kadınlar
denklik gereğince ekonomik güvenliği olan erkekleri
seçeceklerdir. Ayrıca kişilerarası ilişkiler, kitle iletişim
araçlarının ve reklamların pompaladığı toplumsal
cinsiyet rollerinden azadeymiş gibi görülür (Aron-
son, Wilson ve Akert, 2012). Bu anlamda kuram,
kültürü görmezden geldiği için eleştirilir. Kültürü
evrimden ayırmak zor olduğu için kuram her zaman
tartışmalara açık kalacaktır (Jackson-Dwyer, 2013).
dikkat
Toplumsal cinsiyet rollerini göz önünde bulun-
durmadan kişilerarası ilişkileri analiz etmemiz
güçleşecektir.
128
Kişilerarası İlişkiler
AŞK KURAMLARI
Aşk bizim gündelik yaşamda sıklıkla karşılaş-
tığımız, romanlarda, şarkılarda, dizilerde ya da
filmlerde gördüğümüz bir konudur. Peki bilim bu
konuda, sosyal psikoloji özelinde ne söylemekte-
dir? Aşk da birçok başka kavram gibi farklı birey-
lerin farklı farklı anlamlarda kullandığı, bağlamı-
na göre değişebilen kavramlardan biridir. Sosyal
psikologlar sevgi kavramını; hoşlanma, arkadaşça
sevgi ve tutkulu aşk ya da romantik aşk olarak ka-
baca üçe ayırırlar. Hoşlanma ve sevgi bir sürecin
iki ucunda yer alır ve aralarında duygu derinliği
ve bağlanma derecesi açısından farklılıklar var-
dır. Sevgi daha kuvvetlidir. Sevgi, arkadaşlarımıza
ailelerimize beslediğimiz duyguyken tutkulu aşk
bundan farklı bir şeyi ifade eder. Bir başkasını
yoğun şekilde arzulamaktır. Hoşlanma, eşimize
dostumuza hissettiğimiz olumlu hislerdir. Sevgi,
yaşamımıza derinden etkisi olan kişilere, ailemiz,
arkadaşlarımız, dostlarımıza hissettiğimiz olumlu
hislerdir. Tutkulu aşk ise karşı konulmaz bir şe-
kilde şefkat, coşku, kaygı ve cinsel arzu hissedilen
güçlü bir duygusal durumdur (Jackson-Dwyer,
2013). Tutkulu aşk, yoğun bir enerjiyle doludur
ve bu enerjiyi sağlayan fizyolojik uyarılmanın
kaynakları; cinsel arzu, reddedilme korkusu, en-
gellenmişlik duyguları, kavga sonucu oluşan kız-
gınlık vb. olabilir. Kişi zihinsel olarak tutkulu aşk
duyduğu kişiyle sürekli meşguldür, onu mükem-
mel olarak görür. Genellikle bir anda gerçekleştiği
söylenir, çok taşkındır ancak bununla birlikte kı-
rılgan ve kısa ömürlüdür (Taylor, Peplau ve Sears,
2015). Aşk ile ilgili birçok çalışma yapılmaktadır.
Biz bu bölümde Aşk’ın Renkleri Tipolojisini ve
Üçlü Aşk Kuramını göreceğiz.
Lee’nin Aşkın Renkleri Tipolojisi
Lee, 1973 tarihli klasik çalışmasında aşkın bir
tipolojisini çıkarmıştır. Renkleri bir alegori olarak
kullanır. Ona göre üç temel sevme biçimi vardır ki
bu temel biçimler birleşerek aşkın ikincil biçimleri-
ni oluştururlar. Ancak tıpkı renklerde olduğu gibi
ilişkilerde de ikincil olmak daha aşağıda olmak an-
lamına gelmez, birleşerek oluşmak anlamındadır.
Nasıl ki temel renkler birleşerek diğer renkleri oluş-
tururlar aşkın tipolojisi de bu şekilde oluşur (Lee,
1977). Aşkın temel biçimleri Eros, Ludus ve Storge
olmak üzere üç tanedir. Eros tutkulu aşkı, Ludus
oyun oynama aşkını, Storge ise arkadaşça aşkı yani
Sosyal Psikoloji I
sevgiyi betimler. Eros ve Ludus birleşerek Mania’yı,
Storge ve Ludus bir araya gelerek Pragma’yı ve Eros
ve Storge bir araya gelerek Agape’yi meydana getirir.
Mania saplantılı aşkı, Pragma gerçekçi aşkı, Agape
ise özgeci aşkı ifade eder (Jackson-Dwyer, 2013).
Tablo 6.1 Lee’nin Aşkın Renkleri Tipolojisi.
Bileşenlerin
özellikleri
Eros Tutkulu aşk
Temel
Ludus Oyuncu aşk
bileşenler
Storge Arkadaşça aşk
Mania (eros+ludus) Saplantılı aşk
İkincil
Agape (eros+storge) Özgeci aşk
bileşenler
Pragma (ludus+storge) Gerçekçi aşk
Eros; yakınlık, cinsel aktivite, güçlü fiziksel
çekim ve yoğun duygular içeren tutkulu aşktır.
Lee’nin yaptığı çalışmada tipik bir eros sevgisi gös-
teren kişi, çocukluğunu mutlu bir çocukluk olarak
tanımlamakta, ebeveynleri ve kardeşleriyle sıcak bir
ilişkiyi hatırlamaktadır.
Ludus; eğlence ve stratejiye dayanan, bir bağlanma
ya da güven ilişkisi içermeyen, kıskançlıktan kaçınılan
kısa ömürlü bir aşktır. Yine çalışmasında, tipik bir Lu-
dus sevgisi gösteren kişi, çocukluğunu sıradan olarak
tanımlamakta, şimdiki hayatını tatmin edici bulmak-
tadır ancak bu konuda hevesli olmaktan uzaktır.
Storge; yavaş yavaş büyüyen, karşılıklı paylaşım
ve kendini açma içeren bir aşktır. Uzun erimlidir,
ihtirastan uzaktır. Tipik bir Storge sevgisi gösteren
kişi güvenli bir aile geçmişine sahiptir, yaşamın gü-
zel olduğunu düşünür ve arkadaşlarına güvenebile-
ceğini hisseder.
Mania; takıntılı, kıskanç duygusal olarak yoğun
aşk biçimidir. Ait olmayla ilgili sürekli kaygı duyar
ve sevildiğine dair tekrar tekrar onay ister. Tipik bir
mania sevgisi gösteren kişi, çocukluğunun mutsuz
olduğunu düşünür. Genellikle yalnızdır ve eğlenceli
işlerden de yoksundur. Aşık olmayla ilgili kaygı yaşar,
sevgilisi ile takıntılı derecede meşgul olur, bütün ra-
kipleri ve başına gelebilecek felaketler hep gözünün
önündedir ayrıca ilişkinin kötüye gittiğine dair gelen
işaretlere karşı son dakikaya kadar kayıtsız kalır.
Agape; özgeci bir aşktır, kişi karşılık beklentisi
olmadan sevmeyi kendi görevi olarak görür. Ko-
şulsuz, sevecen, bağışlayıcı, duygudan çok mantık
içeren, şefkatli ve kendini feda edicidir.
Pragma ise yaşamın bilinçli bir değerlendiril-
mesini içerir, pratik ihtiyaçları karşılayabilenle, yaş,
eğitim, meslek, din, hayat tarzı, kişilik gibi özellik-
ler açısından kendisine uygun olanla eşleşilen bir
aşk tipolojisidir (Jackson-Dwyer, 2013; Lee, 1977).
Sternberg’in Üçlü Aşk Kuramı
Sternberg aşkın üç temel bileşeni olduğunu belirtir.
Bunlar; yakınlık, tutku ve bağlanma bileşenleridir. Bir
üçgen düşündüğümüzde yakınlık en tepede, tutku sol
köşede, bağlılık ise sağ köşede bulunacaktır. Yakınlık
bileşeni, aşk ilişkisinde samimiyet ve bağlanmışlık ifa-
de eder. Tutku bileşeni; romantizme, fiziksel çekicili-
ğe, cinsel tüketime yol açan güdüleri belirtir. Bağlılık
bileşeni ise kısa dönemde birinin bir başkasını sevme
kararını ve uzun dönemde bu sevgiye sürdürmeye olan
bağlılığını, buna dair verdiği taahhüdü işaret eder. Ya-
kınlık bileşeni, ilişkideki duygusal yakınlığı; tutku bi-
leşeni güdüsel katılımı; bağlanma bileşeni ise ilişkideki
bilişsel bileşeni ifade eder (Sternberg, 1986).
Yakınlık bileşeni
Aşk ilişkisinde samimiyet ve bağlanmışlık
ifade eder.
Tutku bileşeni
Aşk ilişkisinde fiziksel çekiciliği, roman-
tizmi, cinsel tüketime yol açan güdüleri
ifade eder.
Bağlanma bileşeni
Aşk ilişkisinde kısa dönemde birini sevme
kararını uzun dönemde bu sevgiyi sürdür-
me taahhüdünü ifade eder.
Sternberg (1986), aşk türlerinin 8 tane olduğu-
nu ve bu üç temel bileşenlerin varlığı ve yokluğuyla
belirlendiğini belirtir. Bunlar: Sevgisizlik, hoşlan-
ma, ilk görüşte aşk, boş aşk, romantik aşk, arkadaşça
aşk, saçma aşk ve mükemmel aşktır.
Sevgisizlik: Aşk bileşenlerinin üçünden de yok-
sundur. İçinde sevgi barındırmayan gündelik etki-
leşimlerimizden ibaret kişilerarası ilişkilerimizin
büyük bir çoğunluğunu karakterize eder.
Hoşlanma: Yakınlığı içeren ancak tutku ve
bağlılığı içermeyen bir sevgi türüdür. Bir arkadaşlık
ilişkisi buna örnek verilebilir. Kişi arkadaşına ya-
kınlık hisseder ancak uzun erimli bir taahhüdü ya
da derin bir tutkusu yoktur.
129
 Kişilerarası İlişkiler

İlk görüşte aşk: Yakınlık ve bağlanma olmadan Tablo 6.2 Aşk Türlerinin Sınıflandırılması.
sadece tutku içeren aşktır. Anında ortaya çıkabilir
Bileşen
ve çabucak dağılabilir. Yüksek düzeyde psikofizyo-
lojik uyarılma, yüksek kalp atışı ya da çarpıntı gibi Aşk türleri Yakınlık Tutku Bağlanma
somatik belirtiler, hormonal salgılarda artış, cinsel Sevgisizlik - - -
bölgede uyarılma gibi belirtiler yaşanır. Hoşlanma + - -
Boş aşk: Sadece bağlanma mevcuttur. Zamanla İlk görüşte aşk - + -
tutkusunu ve yakınlığını yitirmiş durgun ilişkiler Boş aşk - - +
bu kategoriye girebilir. Tutku ve yakınlık içerme- Romantik aşk + + -
yen birçok “düzenlenmiş evlilik”te, boş aşk duru-
Arkadaşça aşk + - +
mu yaşanmaktadır.
Saçma aşk - + +
Romantik aşk: Yakınlık ve tutku bileşenlerinin
birlikteliğinden oluşur. Sadece fiziksel bağlılıkları Mükemmel aşk + + +
değil duygusal olarak yakınlıkları da vardır. Kaynak: Sternberg, 1986.
Arkadaşça aşk: Yakınlık ve bağlanma bileşenleri-
ni içerir. Uzun süreli adanmış bir dostluk ya da fizik- Kişiler ilişkilerini birebir bu sınıflamaya göre
sel çekicilik gibi önemli bir tutkusunu yitirmiş uzun yaşamazlar ancak bileşenler açısından bakıldığın-
ömürlü bir evlilik arkadaşça aşka örnek gösterilebilir. da ortalama olarak bu tipolojinin bir yerinde yer
Saçma aşk: Tutku ve bağlanma birleşiminden almaktadırlar. Konusunu insanın oluşturduğu her
oluşur. Yakınlık bileşeninin dengeleyici unsuru durumda olduğu gibi bunda da farklılıklar ya da
bulunmaz. Kısa sürede tanışma, hemen aşık olma tipolojiye uymayan durumlar görülebilir.
ardından hemen evlilik gibi hızlı bir süreci vardır.
Çabuk sonlanabilir, boşanmayla sonuçlanabilir.
Mükemmel aşk: Üç bileşeni de içerisinde ba- 4
rındırır. Özellikle romantik ilişki içinde olanların sıra sizde
ulaşmak isteyeceği bir aşk türüdür. Mükemmel Sternberg’in Üçlü Aşk Kuramındaki han-
aşka ulaşmak, onu sürdürebilmekten daha kolaydır gi bileşen diğerlerinden daha önemlidir?
ve mükemmel aşka ulaşmak onun kalıcı olacağının
garantisini vermez.

Araştırmalarla
İlişkilendir
Güzellik anlayışı evrensel midir?
Başka bir çağda doğmuş olsaydınız sizi güzel bulurlar mıydı? Çekicilik aslında sandığımızdan daha
esnek ve sübjektif bir kavram.
Güzellik standartları zamanla değişir mi? Yoksa yüzyılları ve kültürleri aşarak evrensel kabul gören
bazı özellikler var mıdır?
Güzelliğin dönemle ilgili olmamasını gerektiren bazı evrimsel nedenler bile vardır aslında. Belli bi-
yolojik özellikler kişinin sağlıklı ve doğurgan olduğunu, yani çiftleşecek uygun bir eş olduğunu gösterir
ve bunlar cinsel bakımdan çekici kılan özelliklerdir. Oysa biyologlar ve psikologlar ne kadar araştırdıysa
da güzellik için tümüyle biyolojik bir neden bulunamadı.
Öğrendiğimiz güzellik anlayışı simetrik ve dengeli özellikleri tercih ettiğimiz sonucunu doğuruyor.
Bunun bilimsel bir temeli var: Çocuklukta geçirilen hastalıklar vücudun gelişimini etkiler ve bir tara-
fımızın diğerinden daha farklı gelişmesine yol açan bir “istikrarsızlık” yaratır. Bu nedenle yüzde hafif
bir eğrilik fiziksel zayıflığın işareti olabilir ve sizin çocuklarınızın annesi ya da babası olma konusunda
onları daha az çekici kılabilir.

130
Sosyal Psikoloji I

Geçmiş araştırmalarda sadece küçük bir gruba farklı yüzlere not vermeleri istenmiş olduğu için
alınan sonuçlar çok da güvenilir olmamıştır. Fakat Belçika’daki Antwerp Üniversitesi’nden Stefan Van
Dongen bu araştırmaları bir araya toplayıp incelediğinde farklı bir sonuca varmıştı: Aslında yüzdeki
simetri sağlıkla ilgili çok da bir şey söylemiyordu. 2014’te 5000 gence uygulanan üç boyutlu yüz tara-
maları ve sağlık kayıtları incelendiğinde en simetrik yüz hatlarına sahip olanların diğerlerine göre daha
sağlıklı olduğunu gösteren bir veriye rastlanmamıştı.
Biyologlar ayrıca insanda “erkeklik” ya da “kadınlığın” somut özelliklerini taşıyan yüzleri tercih ettiği-
mizi ileri sürüyordu. Çünkü şuna inanılıyordu: Kemik yapısı, kanımızdaki seks hormonlarını, yani kadının
doğurganlığını, erkekte ise dominant olma özelliğini gösteriyordu. Bunlar ise bir eşte aranan özelliklerdi.
Fakat çoğu araştırma Batılı toplumları temel almıştı. Brunell Üniversitesi’nden Isabel Scott ve ekibi
bu ağı Asya, Afrika, Güney Amerika ve Rusya’yı da içine alacak şekilde genişletmeye karar verdiğinde
aslında tercihlerin çeşitlilik gösterdiğini gördüler.
Daha erkeksi ve daha kadınsı özellikler en fazla kentleşme olan bölgelerde çok aranır özelliklerdi.
Daha küçük ve uzak topluluklarda birçok kadın daha “kadınsı” görünümlü erkekleri tercih ediyordu.
Aynı şey vücut biçimi için de geçerliydi. Batıda insanlar kadının uzun bacaklı olmasını ve erkeğin
de uzun boylu ve zayıf olmasını tercih ederken, Namibya’daki Himba topluluklarında tam tersi bir
tercih söz konusuydu.
Aslında Batılı tercihleri de zamanla değişim göstermiştir. Örneğin Boticelli’nin bir zamanlar
Batı’nın ideal güzellik sembolü olan Venüs’ünün bacakları vücuduna ve bugünkü modellerde aranan
özelliklere kıyasla daha kısaydı. Kadında 90-60-90 ölçülerindeki vücut biçimi, erkekte ise geniş omuzlu
ve beline doğru V şeklinde inen bir vücut birçok yerde hayranlık uyandırsa da ideal güzellik topluma
bağlı olarak değişiyor.
Belki de eş seçimimiz daha esnek olmalı, mevcut durumumuza göre tercihte bulunmalıyız. “Örne-
ğin açlığın gerçek bir tehlike olduğu toplumlarda muhtemelen daha dayanıklı olacağı için daha kilolu
kişiler eş olarak tercih edilecektir” diyor Stirling Üniversitesi’nden Anthony Little. Aynı şekilde hastalık
riskinin yüksek olduğu yerde yaşayan biri, simetrik yüz gibi sağlıklılık belirtisi olarak görülen bir özelliği
başka yerlere oranla daha fazla tercih edebilir. Ayrıca erkekte dominantlığın ağır bastığı yerlerde ya da
erkek erkeğe rekabete sürekli tanık olunan yerlerde, bu dominantlığın sembolü olarak görülen köşeli
çeneli erkekleri başka yerlere nazaran daha fazla tercih edecektir.
Yani güzellik uhrevi görünse de aslında çevresel koşulların ürünüdür. Ayrıca uyumun etkisini de
görmek gerekir. Birçok araştırma, birinin başkaları tarafından çekici bulunduğunu duyup gördüğünüz-
de sizin de ona karşı benzer duygular beslemeye başladığınızı gösteriyor. Böylece belli bir tip, beğenme
hali toplumda yaygınlık kazanıyor ve güzellik anlayışımızı biçimlendiriyor.
Little’a göre, “Bunun yararı her şeyi kendinizin öğrenmesini gerektirmeden başkalarının deneyi-
minden de yararlanma olanağı sağlamasıdır. Günümüz toplumunda ilginç olan ise sosyal medyanın bu
deneyimi dünya çapında yaygınlaştırması anlamına gelebilir.”
Baltimore’daki John Hopkins Carey İşletme Okulu’nda yakın zamanda yapılan bir deneyi ele alalım.
Araştırmacılar, çöpçatanlık sitelerinden yararlanarak deneklerin rastgele bazı insanlarla ilgili puan vermelerini
istedi. Herkes bu konuda kararını verdikten sonra başkalarının o kişiye verdiği ortalama puanlar gösterildi.
Cevaplarda herhangi bir “doğru” ya da “yanlış” diye bir şey olmamasına rağmen denekler bir süre
sonra hangi tiplerin daha popüler olduğunu öğrenip diğer yüzleri de ona göre puanlamaya başladılar. Yani
siteyi kullandıkları için herkesin beğenisi birleşmiş, kendi güzellik anlayışları değişmişti. Üstelik herkes
gizli puanlama yapıyordu; yani statükoya uymanın getireceği herhangi bir yarar da bulunmuyordu
Bu türden sürü davranışının bazı ünlülerin lehine nasıl işlediğini anlamak zor değil.
İlgimizi biçimlendiren şeylerden biri de benzerliktir. İnsanlar sizi belli bir görünümde gördükçe bu
özellik daha çekici gelecektir. Kozmetik ameliyatların norm haline geldiği bir dönemde bu bize önemli
bir ders sunuyor aslında. Dönemin modasına uymak için sıra dışı görünümünüzü değiştirmek yerine,
bu özelliğinizi kullanarak modayı değiştirebilirsiniz.
David Robson, 23 Haziran 2015
Kaynak: https://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/06/150623_vert_fut_evrensel_guzellik (Erişim
Tarihi: 29.06.2019)

131
 Kişilerarası İlişkiler

1 İnsanın neden kişilerarası

ilişki kurduğunu açıklamak

İlişki kurma, diğer birçok canlıda olduğu gibi insanda da en önemli ihtiyaçlardan biridir. İnsan doğdu-
ğu andan itibaren bir toplumsallaşma süreci içerisine girer. Ailesiyle, arkadaşlarıyla, akranlarıyla, ileride
okuluyla,, işiyle, romantik ilişkileriyle bir sosyal dünyanın parçası olur. Tercih edilen bazı yalnızlık bi-
çimleri olsa da insanlar ilişki kurmaya eğilimlidirler. Kişinin tercih etmediği yalnızlık kişi için nahoş bir
bölüm özeti

deneyimdir ve olumsuz duygu durumları yaratır. Kişi karşılıklı bağımlılık içerisinde olduğu, birbirini
tamamladığını düşündüğü ve duygusal bağlılık gösterdiği ilişkileriyle geniş bir ilişki ağının bir parçasıdır.

2 Kişilerarası ilişkilerdeki temel

ilkeleri değerlendirmek

Kişilerarası ilişkilerdeki temel ilkeler benzerlik, yakınlık, karşılıklılık ve çekiciliktir. Kişi kendisine benze-
yen insanlarla ilişki kurmaya eğilimlidir. Bu durum homofili ilkesiyle açıklanır. Meslek, cinsel yönelim,
tutum, inanç, din gibi ortak özelliklere sahip olan insanlarla ilişki kurmaya eğilimliyizdir. Bu eğilim
hem arkadaşlık ilişkilerinde hem de romantik ilişkilerde geçerlidir. Bir diğer ilke yakınlıktır. Fiziksel
olarak yakın olduğumuz insanlarla ilişki kurmaya eğilimliyizdir. Çünkü tanışık olma yani aşinalık bizim
tutumlarımızı etkiler. Salt maruz kalma etkisiyle açıkladığımız bu duruma göre ne kadar çok uyarana
maruz kalırsak onu beğenme olasılığımız o kadar artar. Maruz kalma kişide olumlu duygular uyandırır.
Bu yüzden aşina olduklarımız bizde olumlu duygular yaratacaktır. Diğer ilke karşılıklılıktır. Biz bize
karşılık vereceğini düşündüğümüz kişilerle birlikte olmaya eğilimliyizdir. Bize ilgi duyanları severiz, bize
olumsuz duyguyla yaklaşana biz de olumsuz duyguyla yaklaşırız. Özellikle özsaygısı düşük insanlar bu
ilkeyi sıklıkla kullanırlar. Son olarak fiziksel çekicilik de bize kiminle ilişki kuracağımızı işaret eden bir
ilkedir. Fiziksel çekicilik ve güzellik evrensel standartlara sahip değildir ve kültürden kültüre değişiklik
gösterir. Ancak yapılan bazı çalışmalarla bazı yüz biçimlerinin genel olarak güzel bulunduğu bulunmuş-
tur. Simetrik yüzler, minik burun ve çene, büyük gözler ve belirgin elmacık kemikleri kişilere daha çekici
gelmektedir. Bazı evrimsel kuramlar bunu doğal seçilim sürecinden bugüne gelmiş ortalama değerlerin
bize hayatta kalma ihtimalini hatırlattığı için çekici geldiğini belirtirken bilişsel ve gelişimsel kuramlar
zihinsel prototipler oluşturduğumuz için bazı biçimlerin bize çekici geldiğini savunur.

132
Sosyal Psikoloji I

3 Kişilerarası ilişkilerdeki
temel süreçleri tanımlamak

Bağlanma, bebeğin anne-babasına ya da bakıcısına olumlu tepki vermesi, korku durumunda onlara ihti-
yaç hissetmesi ve yanlarında güven duymasıdır. Anne baba ya da bakıcı bebeğin gereksinimlerine duyarlı
olup gereksinimleri giderdiğinde güvenli bağlanma, bebeğin gereksinimlerine tutarlı tepki vermediğinde
gereksinimi bazen giderip bazen kayıtsız kaldığında kaygılı bağlanma, bebeğin gereksinimlerine tama-

bölüm özeti
men ilgisiz olduğunda ve bebeğin yakınlaşma çabalarını reddettiğinde kaçınan bağlanma oluşur. Çatış-
ma, bir kişinin davranışları diğerininkini engellediğinde gözlenir. İlişkinin taraflarında bulunan kişilerin
yöneldiği hedeflerin birbiriyle uyuşmadığı durumda ortaya çıkar. İlişkide doyum yaşanmadığında oluşur.
İlişkide doyum yaşanmadığı durumda ifade etme, bağlılık gösterme, yok sayma ve terk etme tepkileri
gerçekleşir. Empati, kişilerarası ilişkilerde çatışmaları giderebilecek bir iletişim türüdür. Bir insanın ken-
disini karşısındaki kişinin yerine koyarak onun duygularını anlama sürecidir. Başkasının yerine koyarak
onunla birlikte acı çekmesi ise empati değil sempati olarak adlandırılır. Yalnızlıksa bir kişinin sosyal
ilişkiler ağının eksik olduğu durumlarda meydana gelir. Üzücü bir deneyimdir. Mevcut ilişkiler ile ilişki
standartları arasındaki tutarsızlığın bilişsel değerlendirmesinin olumsuz sonucudur.

4 Kişilerarası çekicilik
kuramlarını ayırt etmek

Sosyal değiş-tokuş kuramı, en tatmin edici ilişkilerin en düşük maliyetle en büyük ödülü edinen ilişkiler
olduğunu belirtir. Taraflar arasındaki alışveriştir. Ne kadar kar elde edildiği, alternatiflerin varlığı ve iliş-
kiye yapılan yatırım kurama göre doyumun sağlanıp sağlanmadığını belirler. Denklik kuramına göre ise
bir taraf ilişkiye fazla katkı sunarsa ondan daha fazla getiri elde etmelidir. Aksi durum ilişkide dengesizlik
yaratır. Az yarar sağlayan taraf kendisini öfkeli küskün ve mahrum hissedebilir. Çok yarar sağlayan tarafsa
utanç ve suçluluk duyabilir. Evrimsel kuram ise çekiciliğin nedenlerini türün en iyi şekilde gelişim çabası
temelinde tanımlar. Kurama göre bütün hayvan davranışları bireylerin genlerini gelecek nesle geçirme
ihtimalini yükseltmek içindir. Bireyler çekici partnerler ararlar çünkü bu sağlık ve üreme belirtisidir.

5 Aşk kuramlarını
tanımlamak

Lee’nin Aşkın Renkleri Tipolojisine göre üç temel aşk biçimi vardır ve bunlar Eros, Ludus ve Storge’dir.
Eros ve Ludus birleşerek Mania’yı, Storge ve Ludus birleşerek Pragma’yı, Eros ve Storge birleşerek
Agape’yi meydana getirir. Eros tutkulu aşk, Ludus oyuncu aşk, Storge arkadaşça aşk, Mania saplantılı
aşk, Pragma gerçekçi aşk, Agape ise özgeci aşktır. Sternberg ise Üçlü Aşk Kuramını oluşturmuş ve aşkın
üç temel bileşeni olduğunu belirtmiştir. Bunlar yakınlık bileşeni, tutku bileşeni ve bağlanma bileşenidir.
Bunların birleşimiyle sekiz aşk türü meydana gelir. Üç bileşenin de olmadığı tür sevgisizliktir. Hoşlanma
sadece yakınlığı, ilk görüşte aşk sadece tutkuyu, boş aşk ise sadece bağlanmayı içerir. Romantik aşkta
yakınlık ve tutku birlikteliği, arkadaşça aşkta yakınlık ve bağlanma birlikteliği, saçma aşkta ise tutku ve
bağlanma birlikteliği vardır. Mükemmel aşk ise üç bileşenin de aynı anda var olmasıyla oluşur.

133
 Kişilerarası İlişkiler

1 Bir uyarıcıya maruz kalma sıklığımızla o uya- 6 Sosyal değiş-tokuş kuramına göre aşağıdaki
neler öğrendik?

rıcıyı benimseme ve beğenme sıklığımız arasında durumlardan hangisinde ilişki bitirilmez?

pozitif yönde bir korelasyon bulunduğunu söyle- A. İyi alternatifi varsa
yen kuram aşağıdakilerden hangisidir?
B. Bedeli ödülünden çoksa
A. Eşleşme hipotezi C. Mutlu ilişkisini çevre onaylamıyorsa
B. Üçgen aşk kuramı D. İlişkiye yaptığı yatırımı azsa
C. Salt maruz kalma teorisi E. İlişkiye az emek vermişse
D. Sosyal değiş-tokuş kuramı
E. Denklik kuramı 7 Evrimsel kuram çekicilikle ilişkili aşağıdaki
ifadelerden hangisini savunmaz?
2 Kişilerarası ilişkilerde fiziksel olarak çekici A. İlişkinin amacı türün devamıdır.
olan insanların diğer arzulanan sosyal özelliklere de
B. Üreme becerisi bir çekicilik göstergesidir.
sahip olduğu inancına ne ad verilir?
C. Çekicilik biyolojiktir.
A. Sempati D. Reklamlar bize neyin çekici olduğunu söyler.
B. Empati E. Kadınlar üremede daha çok enerji harcarlar.
C. Eşleşme etkisi
D. Denklik etkisi 8 Lee’ye göre aşağıdakilerden hangisi aşkın te-
E. Hale etkisi mel bileşenlerindendir?
A. Ludus-Storge-Mania
3 Anne bir bebeğin gereksinim taleplerine karşı
B. Agape-Eros-Storge
reddedici olduğunda aşağıdaki bağlanma türlerin-
den hangisi gerçekleşir? C. Ludus-Mania-Pragma
D. Eros-Mania-Ludus
A. Kaçınan bağlanma E. Eros-Ludus-Storge
B. Kaygılı bağlanma
C. Güvenli bağlanma 9 Sternberg’e göre yakınlık ve tutku bileşen-
D. Çatışmalı bağlanma lerinin birlikte yer aldığı aşk türü aşağıdakilerden
E. Kritik bağlanma hangisidir?
A. Mükemmel aşk
4 Aşağıdakilerden hangisi ilişkiyi bitirmeye yö-
B. Romantik aşk
nelik pasif ve yıkıcı bir tepkidir?
C. İlk görüşte aşk
A. Terk etme D. Saçma aşk
B. Yok sayma E. Boş aşk
C. İfade etme
D. Bağlılık gösterme 10 Lee’ye göre ait olmayla ilgili kaygı duyan ve
E. Yatırım yapma sevildiğine dair tekrar tekrar onay isteyen aşk türü
aşağıdakilerden hangisidir?
5 En tatmin edici ilişkilerin, en düşük bedelle A. Mania
en büyük ödülü edinen ilişkiler olduğunu öne sü-
B. Eros
ren kuram aşağıdakilerden hangisidir?
C. Ludus
A. Evrimsel kuram D. Agape
B. Salt maruz kalma kuramı E. Storge
C. Denklik kuramı
D. Sosyal değiş-tokuş kuramı
E. Eşleşme kuramı

134
Sosyal Psikoloji I

Yanıtınız yanlış ise “Kişilerarası İlişkilerde

1. C 6. C Yanıtınız yanlış ise “Kişilerarası Çekicilik Ku-
Temel İlkeler” konusunu yeniden gözden
ramları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Kişilerarası İlişkilerde
2. E 7. D Yanıtınız yanlış ise “Kişilerarası Çekicilik Ku-
Temel İlkeler” konusunu yeniden gözden
ramları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

3. A Yanıtınız yanlış ise “Kişilerarası İlişkilerde Sü- 8. E Yanıtınız yanlış ise “Aşk Kuramları” konusu-
reçler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz.

4. B Yanıtınız yanlış ise “Kişilerarası İlişkilerde Sü- 9. B Yanıtınız yanlış ise “Aşk Kuramları” konusu-
reçler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz.

5. D Yanıtınız yanlış ise “Kişilerarası Çekicilik Ku- 10. A Yanıtınız yanlış ise “Aşk Kuramları” konusu-
ramları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt

6 Anahtarı

Sosyal ilişki kurma kişinin yaşamında önemlidir çünkü temel ihtiyaçlardan

biridir. Toplumsallaşma, karşılıklı ilişki üzerine kuruludur ve insan yavrusu
doğumundan ölümüne kadar bir toplumsallaşma süreci içerisinde yer alır.
Sıra Sizde 1 Tercih edilmeyen yalnızlık, insan için özellikle zihinsel açıdan olumsuzluk-
lar yaratır. İnsanların birçoğu, arkadaş edinmekten ve yakın ilişki kurmaktan
mutlu olur;, tercih edilmeyen yalnızlık ise kişiye mutsuzluk hissettirir ve onu
olumsuz duygu durumlarına sürükler.

Güzel olan insanların aynı zamanda iyi bir insan olduğunu düşünme eğilimimiz
hale etkisi olarak adlandırılır. Çekici insanların daha mutlu, cana yakın, samimi
Sıra Sizde 2 olduklarını düşünmeye eğilimliyizdir. Onlara olumlu özellikler atfederiz. Fizik-
sel olarak çekici olan kişilerin diğer arzulanan sosyal özelliklere de sahip olduğu-
nu düşünürüz. Aksi bir durum beklentimiz dışındadır ve bizi şaşırtır.

Yalnızlık, kişinin sosyal ilişkiler ağının eksik olduğu durumlarda meydana

gelen, üzücü bir deneyimdir. Kişinin tek başına olup olmamasından ziyade
kişinin kendisini algıladığı bağlamla ilgilidir. Mevcut ilişkiler ve ilişki stan-
dartları arasındaki tutarsızlığı bilişsel değerlendirmesinin olumsuz sonucudur.
Sıra Sizde 3 Kişi yalnız olmasa da beklentileri nedeniyle kendisini yalnız hissediyor olabi-
lir. Bizim birçok arkadaşı olduğunu düşündüğümüz bir kişi kendisini yalnız
hissediyor olabilir. Yalnızlık beklentilerle ilgilidir. Sosyal izolasyon ise kişinin
diğer insanlarla ilişkisinin olmaması durumudur.

Üçlü Aşk Kuramında bileşenlerin önem derecesi yoktur ve mükemmel aşk

için bütün bileşenler önemlidir. Yakınlık, tutku ve bağlanma bileşeninin bir
Sıra Sizde 4 arada bulunması; samimiyet, bağlanmışlık, fiziksel çekicilik, cinsellik, roman-
tizm ve taahhüt bileşkesi ideal bir ilişki için gereklidir. Bu yüzden herhangi bir
önem derecesi olmadan bu bileşenlerin bir arada bulunması beklenir.

135

Kaynakça
Aronson, E., Wilson, T. D. ve Akert, R. M. (2012).
Sosyal psikoloji. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
Currarini, S., & Mengel, F. (2016). Identity,
homophily and in-group bias. European Economic
Review, 90, 40-55.
Dökmen, Ü. (2012). Sanatta ve günlük yaşamda
iletişim çatışmaları ve empati. İstanbul: Remzi
Kitabevi.
Hatfield, E. (1983). Equity theory and research: An
overview. Blumberg, H. H., Hare, A. P., Kent,
V., Davies, M. P. (Ed.), Small Groups and Social
Interaction (ss. 401–412). New York: Wiley.
Hogg, M. A. ve Vaughan, G. M. (2011). Sosyal
psikoloji. Ankara: Ütopya Yayınevi.
Jackson-Dwyer, D. (2013). Interpersonal relationships.
Routledge.
Jong-Gierveld, J. D., Van Tilburg, T. G., & Dykstra,
P. A. (2006). Loneliness and social isolation. D.
Perlman & A.Vangelisti (Ed.), The Cambridge
Handbook of Personal Relationships (ss. 485-500).
Cambridge, UK: Cambridge University Press.
Klinger, E. (1977). Meaning & Void. Inner experience
and the incentives in people’s lives. University of
Minnesota.
136
Kişilerarası İlişkiler
Langlois, J. H., & Roggman, L. A. (1990). Attractive
faces are only average. Psychological Science, 1(2),
115-121.
Langlois, J. H., Kalakanis, L., Rubenstein, A. J., Larson,
A., Hallam, M., & Smoot, M. (2000). Maxims or
myths of beauty? A meta-analytic and theoretical
review. Psychological Bulletin, 126(3), 390.
Lee, J. A. (1977). A typology of styles of loving, Personality
and Social Psychology Bulletin, 3(2), 173-182.
McPherson, M., Smith-Lovin, L., & Cook, J. M.
(2001). Birds of a feather: Homophily in social
networks. Annual Review of Sociology, 415-444.
Myers, D. G. (2009). Social psychology. McGraw-Hill.
Perlman, D., & Peplau, L. A. (1981). Toward a social
psychology of loneliness. S. W Duck & R. Gilmour
(Ed.), Personal relationships in disorder (ss. 31-56).
London: Academic Press.
Sternberg, R. J. (1986). A triangular theory of love.
Psychological Review, 93(2), 119.
Taylor, S. E., Peplau L. A. ve Sears, D. O. (2015).
Sosyal psikoloji. Ankara: İmge Kitabevi.
Zajonc, R. B. (1968). Attitudinal effects of mere
exposure. Journal of Personality and Social
Psychology, 9 (2), 1-27.
 Bölüm 7
Özgeci Davranış
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
Amaçlarımız

1 özgeci davranışın ne anlama geldiğini açıklayabilecek;

2 özgeci davranış kuramlarını bilecek;
3 özgeci davranış kararı vermenin basamaklarını sayabilecek;
4 insanlar arasındaki özgeci davranış farklılıklarının nedenlerini açıklayabilecek;
5 yardım etme biçimlerine örnekler verebileceksiniz.

Anahtar Sözcükler: • Özgeci davranış • Evrimsel yaklaşım • Yükleme kuramı • Yardım etme biçimleri
• Kültürel yaklaşım • Öğrenme yaklaşımı • Yardım etme güdüleri
İçerik Haritası

• ÖZGECİ DAVRANIŞIN ANLAMI

• ÖZGECİ DAVRANIŞ KURAMLARI
Sosyal Psikoloji I Özgeci Davranış • ÖZGECİ DAVRANIŞ KARAR BASAMAKLARI
• İNSANLARDAKİ ÖZGECİ DAVRANIŞ FARKLILIKLARI
• YARDIM ETME BİÇİMLERİ

138
Sosyal Psikoloji I
GİRİŞ
Çevrenizde şu özdeyişlerdeki nitelemeleri hak
eden ne çok insan vardır: “Dünya yansa bir tutam
otu yanmaz”, “O insana günahını bile vermez”,
“Nalıncı keseri gibi hep kendine yontar”, “Rab
bana hep bana”. Siz bu özdeyişlere daha başkalarını
da ekleyebilirsiniz kuşkusuz. Bu tür insanlar sadece
kendi çıkarlarını düşünürler. Çıkarcılık bir yaşam
tarzıdır onlar için. Buna karşılık “yoksul babası”,
“yardım sever”, “gani gönüllü”, “bir kelebeği bile
incitmekten sakınan” insanlar da var çevremizde.
Kendilerinden önce başkalarının iyiliğini, yararını
düşünüp yardımcı olurlar. Ne o anda ne de gele-
cekte hiç bir beklentileri olmadan, herhangi bir
karşılık düşünmeden insanların iyiliğine koşarlar.
Bu ünitede yukarıdaki ikinci gruba giren insan
davranışlarını ele alacağız. Hiçbir karşılık bekleme-
den başkalarına yardım etme ya da kötülüklerden
korumaya özgecilik denilmektedir. Acaba neden
çıkar gözetmeksizin başkaları için çabalar, enerji ve
zaman harcar, hatta yeri geldiğinde hayatımızı feda
ederiz? Özgeci davranışın kökeni nedir? Kimlere ya
da hangi durumlarda daha çok yardım ederiz gibi
sorulara verilen yanıtları paylaşacağız burada
ÖZGECİ DAVRANIŞIN ANLAMI  açıklayan görüşler vardır. Aşağıda bu üç kuramsal
Özgecilik (altruism) kelimesi, “başkası için”
anlamına gelen Latince kökenli bir kavramdır. Öz-
gecilik, birisine yarar sağlama ya da onu zarardan-
kötülükten koruma dışında herhangi beklentisi
olmayan yardım davranışıdır. Özgeci davranışta,
birey elinden geleni isteyerek yapar. İnsanlara iyi-
lik yapmış olmanın verdiği doyumdan başka bir
ödül ya da karşılığı yoktur. Buna göre bir davranı-
şın özgeci olup olmadığının ölçüsü, yardım edenin
niyetidir. Yardımda bulunanın kafasında, şimdi ya
da gelecekte sağlayabileceğini düşündüğü bir yarar
varsa; yapılan iyilik özgeci olamaz. Örnek vermek
gerekirse; özgeci davranış boğulmakta olan ya da
yanan bir evde mahsur kalanları kurtarmak için
yaşamını tehlikeye atma düzeyinde olabilir. Kuca-
ğında bebekle zorlanan bir bayanın elindeki poşet-
leri arabasına kadar götürme, yaşlı birisinin koluna
girip caddenin karşısına geçirme ya da birisine yol
tarif etme gibi sıradan olabilir. Karşılıksız olmak
koşuluyla yapılan her yardım ve iyilik özgecidir.
Karda yokuşu çıkmayan bir arabayı itmek, birisi-
nin sıkıntısını dinlemek, hatta bir telefon etmek
bile özgeci davranışa girer.
Özgeci davranış
Herhangi bir ödül beklentisi olmadan, bi-
risine isteyerek yardım etmedir.
Gruplar halinde yaşayan diğer türlerde özge-
ci davranışlar göstermektedir. Kuşlar, köpekler,
yunuslar ve şempanzelerden; karınca, bal ve eşek
arılarına kadar birçok canlı özgeci davranışlarda
bulunmaktadırlar. Bu davranışlar ebeveyn bakımı,
karşılıklı savunma, yardıma koşma, birlikte avlan-
ma ve yiyecek toplama gibi konularda olmaktadır.
Doğal yaşamı gösteren belgesel yapımlarda özgeci
davranışın pek çok ilginç örneğini görmek müm-
kündür.
Çeşitli araştırmalar insanların ihtiyacı olan ya-
bancılara yardım etmede istekli olduklarını göster-
miştir. Ancak biz, bildik-tanıdık insanlara yardım
etme konusunda daha istekliyizdir.
ÖZGECİ DAVRANIŞ KURAMLARI
Özgecilik gibi olumlu, insan olmaya yakışır dav-
ranışı açıklamada farklı görüşler ileri sürülmektedir
(Taylor, Peplau ve Sears, 2007). Sözgelimi özgeci-
liği evrimsel kalıtımla,  kültürle ya da öğrenmeyle
yaklaşım kısaca açıklanmaktadır.
Evrimsel Yaklaşım
Hayvanlar arasında var olan özgeci davranışlar
bilim insanlarının da dikkatini çekmiştir. Sözgeli-
mi tavşanlar yırtıcı hayvan tehlikesi algıladıkların-
da, arka ayaklarını kullanarak çıkardıkları seslerle
diğerlerini uyarmaya çalışmaktadırlar. Yine yunus
balıklarının; bir arkadaşları yaralandığında, su al-
tında havasızlıktan ölmemesi için onu su yüzeyine
çıkardıkları gözlenmiştir. Bu ve benzeri birçok ör-
nek, özgecilikle kalıtım arasında ilişki olabileceğini
düşündürmüştür.
Hayvanlar ve insanda görülen bu yardım etme,
gerektiğinde -başkalarının hayatta kalması için-
kendini tehlikeye atma davranışı; evrimsel psikolo-
jiyle ilgilenenler tarafından, bir kuşaktan diğerine
aktarılan genetik bir özellik olduğunu ileri sürmüş-
lerdir. Özgeci davranış sahibi canlılar genlerini pay-
laştığı soyuna yardımcı olmakta, kendi genlerinin
kalıtımla aktarılmasını sağlamaktadır. Bu bakışa
göre özgecilik DNA’nın kalıtımla aktarılması şek-
lindeki bencil biyolojik amaca hizmet etmektedir.
139

Evrimsel yaklaşımdan yola çıkarak şu kestirim-
lerde bulunulabilir.
• Hayvanlar genetik olarak öncelikle kendi-
lerine en yakın olanlara yardım etmelidir-
ler. Sözgelimi kendi aile üyelerine yardımcı
olma eğilimi, akrabalar ya da yabancılardan
daha yüksek olmalıdır.
• Ebeveynler sağlıklı yavrularına, yaşama şan-
sı düşük olanlardan daha özgeci davranma-
lıdırlar.
• Anneler yavrularına, genellikle babalar-
dan daha çok yardımcı olmalıdırlar. Çün-
kü dişilerle kıyaslandığında, erkekler daha
çok yavrunun babası olabilme gizilgücüne
sahiptirler. Erkeğin pek çok dişiyi dölleye-
bilme gücüne karşılık; dişilerin yaşamları
boyunca genlerini aktaracağı yavru sayısı
doğurduklarıyla sınırlıdır. O nedenle dişi
doğurduğu yavrusunun hayatta kalması
için onlara yardım etmek durumundadır.
Özgeci davranışın insandan insana geçen gene-
tik bir özellik olduğu görüşü tartışmalı bir görüş-
tür. İnsanoğlunun neslini sürdürebilmesi güdüsü-
nün her durumda başat bir güdü olmama olasılığı
söz konusudur.
Kültürel Yaklaşım
Özgeci davranışı doğuştan getirilen genlerle
açıklayanlara karşı çıkanlar; özgeci davranışın te-
melinde daha çok toplumsal değerlerin olduğunu
ileri sürmektedirler. Bu görüş; evrimsel yaklaşımın,
sadece anne babaların çocuklarını bakıp büyütme-
siyle sınırlı bir yardım etme davranışını açıklaya-
bileceğini kabul etmektedir. Ancak evrimsel yakla-
şım, hiç tanımadığımız birinin ihtiyacı olduğunda
ona yaptığımız yardımı açıklayamamaktadır.
Kültürel yaklaşıma göre toplumlar; gelişim sü-
reci içerisinde insan ve toplum için iyi olan çeşitli
beceri, inanç, tutum ve davranışlar geliştirmişler-
dir. Yine zaman içerisinde iyi olan tutum ve dav-
ranışlar toplumsal normların bir parçası haline
gelmiştir. Bireyin kültürel normlarına uygun tu-
tum ve davranışlar; yapılacak bir değişiklik ya da
verilecek bir hizmetle ilgili özgeci eğilimleri hare-
kete geçirebilmektedir. Üç toplumsal norm yardım
etme davranışıyla ilgilidir: Toplumsal sorumluluk,
karşılıklılık ve toplumsal adalet (Taylor, Peplau ve
Sears, 2007). Aşağıda kısaca açıklanan bu üç norm
bütün toplumlarda geçerlidir.
140
Özgeci Davranış
Toplumsal norm
Bir gruba mensup üyelerin nasıl düşün-
mesi ve davranması gerektiğine ilişkin ku-
ral ve beklentilerdir.
Toplumsal sorumluluk: Bu kural, yaşamak
için bize muhtaç olanlara yardım etmemizi söy-
ler. Bununla ilgili pek çok örnek verilebilir. Söz-
gelimi ebeveynler, çocuklarının fiziksel ve ruhsal
bakımdan sağlıklı bir şekilde yetişmelerinden so-
rumludurlar. Yine öğretmenlerin, öğrencilerinin
öğrenmesi ve istendik davranışlar geliştirmesine
yardımcı olmaları beklenir. Aynı şekilde çalıştırıcı-
ların sporcularına, sporcuların birbirlerine yardım
etmesi beklenir. Hemen her dinde insanların ihti-
yacı olanlara yardımcı olmaları emredilmektedir.
Pek çok yasa ve yönetmelik, toplumsal sorumluluk
maddeleri içermektedir.
Karşılıklılık: Bu kural, yardım aldığımız in-
sanlara bizim de yardım etmemizi söyler. Aslında
gerçek yaşamda böyle de olmaktadır. İnsanların
“borçlu kalmamak” için yardım gördüğü insanlara
yardım etmek için fırsat kolladıkları araştırmalarla
da kanıtlanmıştır. Bu olgu aşağıda açıklandığı gibi
toplumsal adalet duygusuyla da ilgilidir.
Toplumsal adalet: Özgeci ve olumlu sosyal
davranışı etkileyen bir diğer etken adalet ve top-
lumsal eşitlik duygusudur. Bu ilkeye göre, bir işe
yaptıkları katkı eşit olan insanların aldıkları ödüler
de eşit olmalıdır. Eşitlik duygusu, bir başkasına iyi-
lik yapma sonucunda da görülebilir. Bir iş yapılır-
ken birisinin bize yardım etmesi durumunda, daha
sonra onun yardım gereksinimi olduğunda, bizim
ona yardım etme eğilimimiz yüksek olacaktır. Bu
durum şu şekilde açıklanabilir; birisi size iyilik yap-
tığında, aranızdaki eşitlik dengesi bozulmuş olur.
Eşitliğin yeniden sağlanması için, yardım edenin
bir gereksinimi olduğunda, siz de ona yardım etme
gereği hissedebilirsiniz. Yapılacak yardım zor olsa
bile kolay kolay o kişiye ‘“hayır” denilemeyecektir.
Buna göre, bir kişinin yardım etmesini sağlamanın
bir yolunun, o kişiye yardım etmek olduğu, yani
bir iyiliğe iyilik ile karşılık verme isteğinin olduk-
ça güçlü ve evrensel bir eğilim olduğu söylenebilir
(Freedman ve ark. 1993, Gormley 1996).
İnsanların hayır kurumlarına bağış yapmaları-
nın altında yatan da bir tür hakkaniyet-toplumsal
adalet duygusudur. Birçok araştırma, insanların
Sosyal Psikoloji I
paylarına düşenden fazlasını kazandıklarında, ka-
zançlarının bir kısmını, hakkaniyeti sağlamak için
isteyerek vermeye hazır olduklarını göstermiştir.
Yukarıda özetlenen üç kural toplumsallaşma süreci
yoluyla öğrenilmekte ve insanlar onlara uygun dü-
şecek şekilde davranmaktadırlar.
Öğrenme Yaklaşımı  rin iyi para topladıkları, hatta bankalarda oldukça
Özgeci davranışı öğrenme ile açıklayan yakla-
şım, yardım etmenin toplumsallaşma süreci içeri-
sinde öğrenildiğini -öğretildiğini varsaymaktadır.
Bu yaklaşım “koşullu öğrenme” kuramlarını esas
almaktadır. Buna göre birey, bir davranışı yap-
tı diye ya da yapmadı diye ödül aldığında (aferin
denildiği, başının okşandığı, gülümsendiği, maddi
bir karşılık verildiği...) en azından cezalandırılma-
dığında o davranışı benimser. Buna karşılık yaptığı
bir davranış ceza gördüğünde ya da hoş karşılan-
madığında o davranışı benimsemez. İşte yardım
etme davranışı da bu şekilde ödüllendirmelerle pe-
kiştirilerek edinilir.
Araştırmalar; olumlu toplumsal davranışlar
ödüllendirildiklerinde, insanlardaki yardım etme ve
paylaşma eğiliminin arttığını göstermektedir. Ödül
davranışı pekiştirmektedir. Ödüllendirmenin en
yaygın biçimi övgü sözleridir. Çocuğun yardımda
bulunma eğilimini yani kişiliğini ön plana çıkran
övgüler, yaptığı davranışa vurgu yapan övmelerden
daha etkili olmaktadır. Örneğin çocuğun bir konu-
da yardımcı olmaya çalıştığını belirtip “...çok iyi ve
yardımsever bir kişisin” demek, “... bu çok güzel bir
davranış” demekten daha etkili olmaktadır. Bunun
nedeni, eğilimsel övgünün, çocuğun kendisini ge-
lecekte de yardım etmeye devam edecek bir insan
olarak duyumsamasına yardımcı olmasıdır.
Öğrenmeyi etkin ve kalıcı yapan bir başka etken
gözlemdir. Çocuk televizyon, sinema ya da çevre-
sindeki bazı insanların davranışlarını gözler, model
alır ve kullanır. Çocuk, model alınan kişinin onay
gören, alkışlanan ya da hoşnut kalınan davranışla-
rını kendi yaşamında da kullanır. Gözlem yoluyla
hem davranışın ne olduğunu, hem de hangi du-
rumlarda ya da ne zaman kullanılacağını öğrenir.
Yükleme Kuramı ve Özgeci Davranış
Bir kimseye yardım yapılıp yapılmaması, yardı-
mın niçin istendiğine de bağlıdır. Örneğin büyük
kentlerde sıkça karşılaşılan dilenciler genellikle “bir
ekmek parası ya da açım”, “hastanede yatan bir
yakının tedavisi”, “ilaç parası”, “memleketine dön-
mek için yol parası” gibi nedenlerle para istemek-
tedirler. Bu gerekçelerle para isteyene yardımda bu-
lunma olasılığı, herhalde “elbisem eskidi”, “sağlık
kontrolünden geçeceğim”, “evimde buzdolabım
yok”, “yıllardır hiç tatil yapamadım” diyenden kat
kat yüksek olacaktır. Birinci gruba giren dilencile-
yüklü hesapları olduğu, zaman zaman gazetelere de
yansımaktadır. Yine hastalık nedeniyle yere düşen
birisine, sarhoş olduğu için düşene olduğundan
daha çok yardım ettikleri saptanmıştır. Bu farklı
durumlarda yardım yapılıp yapılmamasını belirle-
yen; durumu uygunluğuna ilişkin inançlardır.
Sosyal algı ünitesinde açıklanan ve insanların
hem kendilerinin, hem de başkalarının davranışla-
rını açıklayan yükleme kuramı da özgeci davranışı
açıklamada kullanılabilir. Bu kurama göre insanın
başına gelenler onun denetimi dışındaysa, ona yar-
dım etme olasılığı artmaktadır. Birey kendi ihmali,
tembelliği vb. nedenlerle mağdur duruma düşmüş-
se, ona kızgınlık duyulmakta, yardımda isteksiz
davranılmaktadır. “Kendi düşen ağlamaz” özdeyişi
bu tutumu özetlemektedir.
Özetlemek gerekirse, kendi tutum ve davranış-
ları nedeniyle zarar gören, sıkıntıya düşen insanlara
kızgınlık duyar ona yardımdan kaçınırız. Yaşanan
duruma kızgınlık ve öfke nedeniyle yapılan yükle-
me; yardımdan vazgeçmeye, görmezlikten gelmeye
neden olmaktadır. Tersine bireyin gücünü aşan,
kontrol edilemez bir nedene yükleme ona olan
sempatiyi, dolayısıyla yardım etme davranışını ar-
tırmaktadır.
ÖZGECİ DAVRANIŞ KARAR
BASAMAKLARI
Yardım etme davranışı, yapılacak yardımın
özelliğine göre hiç düşünmeden ya da enine boyu-
na düşünülerek belli aşamalardan geçilerek yapılır.
Örneğin koltuğun tepesinde düşmek üzere olan bir
çocuğu yakalamak için yerinden fırlayan bir kişi-
nin -doğal olarak- düşünmeye zamanı olmayacak-
tır. Buna karşılık apartmanın yağmur suyu oluğu-
na düşmüş kediye yardım söz konusu olduğunda;
yapılabilecekleri düşünme, farklı olasılıkları hesaba
katmak gerekebilir. Yardım etme kararının verilme-
si süreci, aşağıda kısaca açıklanan dört basamakta
tamamlanır.
141

Birinci basamak: Özgeci davranışta bulunmak
için; öncelikle yardım etmeyi gerektiren bir soru-
nun algılanması gerekir. Bu algılamanın sonunda,
yardımın gerekli olup olmadığı kararı verilir. Bazı
durumlarda yardımın gerekliliği açıktır. Sözgeli-
mi oturduğu yerde elini kalbinin üzerine bastıran,
yüzü kreç gibi beyazlaşan birsinin yardıma ihtiyacı
var mı yok mu diye düşünülmeyecektir. Ama gece-
nin geç saatinde komşudan gelen bir çığlık duyul-
duğunda; yardım gerektirecek bir durumun olup
olmadığına karar vermek kolay olmayacaktır. İn-
sanların yardıma gitmemeleri ya da geç kalmaları-
nın önemli bir nedeni, karar vermede yaşanan zor-
luktur. Taylor, Peplau ve Sears’ın (2007), Shotland
ve Huston’dan aktardığına göre(1979), bir olayın
yardım gerektirip gerektirmediğine karar verirken
beş göstergenin varlığına bakılmaktadır.
• Olayın aniden ve beklenmedik olması.
• Kurbana zarar verecek açık bir tehdit duru-
munun olması.
• Müdahale edilmediği takdirde kurbanın
göreceği zararın daha da artacak olması.
• Kurbanın çaresizliği ve yardıma ihtiyacının
belirgin olması.
• Sonuç verecek bir müdahalenin mümkün
olması.
1 rak- bu getiri-götürü hesabı yapılmaz. “Paran çoksa
sıra sizde
Acil müdahale edilmesi gereken durum-
lara bir-kaç örnek verebilir misiniz?
 Bir mağdura yardım önerip önermemede; du-
rumu nasıl yorumladığımız belirleyici olmaktadır.
Karşılaşılan bir durum için “Kol kırılır yen içinde
kalır”, “karı-koca arasına girilmez”, “onlar dövüşür
de sevişir de” diyorsak, o bizim için müdahale edil-
memesi gereken bir durumdur.
İkinci basamak: Yardım gerekir kararından
sonraki adım, “kişisel sorumluluk almadır”.  Banka-
da sıranızın gelmesini beklerken, yanınızda oturan
bayanın çantasını oturağa koyup bir süre gözden
kaybolduğunu düşünün. Bu sırada bir başkası gelsin
ve çantayı kenara koyup otursun. Siz o yeni gelene,
oranın sahibi olduğunu muhtemelen söylemezdiniz.
Ama o bayan sizden yerini tutmanızı isteseydi, bü-
yük olasılıkla o kişiye müdahale ederdiniz.
142
Özgeci Davranış
Yakınlarımıza yardım için sorumluluk alma
eğilimimiz, yabancılardan daha fazladır. Ayrıca ya-
pılacak yardımın gerektirdiği beceriye sahip oldu-
ğumuzda yardım için duyduğumuz sorumluluk da
artmaktadır.
Üçüncü basamak: Yapılacak yardımın getiri ve
götürüsünün ne olacağını düşünmektir. “Atılan
taş ürkütülen kurbağaya değer mi?” Değer olduğu-
na karar verildiğinde yardım edilecek, değmez diye
düşünüldüğünde ise vazgeçecektir. Bazı durum-
larda yardım etmenin hemen hiçbir bedeli yok-
tur. Ama kimi durumlarda fazlaca enerji ve zaman
gerektirebilir. Götürünün yani ödenecek bedelin
miktarı arttıkça yardım olasılığı düşmektedir. Buna
karşılık yapılacak yardımın getirisi fazla olduğun-
da, yardımcı olma olasılığı da artmaktadır.
Yardım etmenin getiri ve götürüsüyle birlikte
sonuçları da hesaba katılmaktadır. Sözgelimi yar-
dıma ihtiyacı olan birisine yardım etmemek ki-
şide suçluluk duygusuna yol açabilmektedir. Bu
konuyu işleyen birçok film yapılmıştır. Öte yanda
yardım etmeniz gerekirken yapmamanız, başkaları
tarafından görülürse hakkınızda iyi şeyler düşün-
meyecektir. Ayrıca zorda olanlara yardım etmeyi
emreden bir inancın mensubu olabilirsiniz. Bütün
bunlar yardım teklifinde bulunmamızı etkileyen
faktörlerdirler. Belirtmekte yarar var; yardımın acil
olarak yapılması gereken durumlarda -doğal ola-
kefil ol, vaktin çoksa tanık ol” özdeyişi bu kar-zarar
hesabını açıklar.
Dördüncü basamak: Yardım etme kararı sü-
recinin son basamağı, “yardımın biçimine karar
verme ve harekete geçmedir”. Karşı karşıya olu-
nan duruma nasıl müdahale etmek gerekir. Ne ya-
pılırsa sonuç daha sağlıklı-olumlu olabilir? Bazen
yardımın biçimini belirleme konusunda fazla za-
man yoktur. Bu aciliyet sıkça, iyilik yapmak ister-
ken son derece olumsuz durumların yaşanmasına
neden olabilmektedir.
İNSANLARDAKİ ÖZGECİ
DAVRANIŞ FARKLILIKLARI
Bu ünitenin giriş başlığı altında “dünya yansa
bir tutam otu yanmayan”, “insana günahını bile
vermeyen” türde insanlar olduğu gibi; “yoksul ba-
bası”, “yardım sever”, “gani gönüllü” insanların da
olduğundan söz etmiştik. Bu başlık altında neden
bazı insanların yardım etmeye daha eğilimli olduk-
Sosyal Psikoloji I
larını yanıtlamaya çalışacağız. Bu konuda yapılan
çalışmalar insanların duygu durumları ile kişilik
özellikleri üzerine yoğunlaşmışlardır.
Duygu Durumu ve Özgeci Davranış
İnsanın kendisini keyifli, mutlu, neşeli hisset-
tiğinde başkalarına yardım etmeye daha istekli
olduğunu, pek çoğumuz bizzat yaşamışızdır. Tak-
sitleri sizi zorlayacak bir borç altına girdiğiniz za-
manki duygu durumunuz ile o borcun son taksiti-
ni ödeyip bitirdiğiniz anı düşünün. Küçükde olsa
bir ikramiye kazanmak, beklediği bir iş durumu-
nun olumlu sonuçlanması gibi durumlarda her
şey, her insan size güzel görünür; her durumdan
keyif alacak bir yan bulunur. Deyim yerindeyse
havalarda uçarız.
Olumlu duygu durumu ile yardım etme ara-
sındaki ilişkinin varlığı araştırmalarla kesin olarak
kanıtlanmıştır. Ancak bunun temelinde yatanın
ne olduğuna ilişkin çalışmalar devam etmektedir
(Taylor, Peplau ve Sears, 2007). Bu konuda ileri
sürülen iddialar vardır. Sözgelimi olumlu duygu
durumunun devamını sağlamak için yardım edil-
diğini ileri sürenler vardır. Yardım etmek o mutlu-
luğu devam ettirmektedir. Bir başka görüşe göre,
güzel duygular içinde olmak bizi daha olumlu dü-
şünmeye sevk etmektedir. Buna karşılık yapılacak
bir yardım insandaki olumlu duyguları bozacağı
düşünüldüğünde özgeci davranışı azaltmaktadır.
Sözün özü, olumlu duygu durum yaşayan insanlar
bu durumlarını devam ettirmek istemektedirler.
İnsanlardaki kötü duygu durumunun yardım
etme davranışı üzerindeki etkilerine ilişkin araş-
tırma sonuçları bir birini tutmamaktadır. İnsanın
kendisini kötü hissetmesi, başkalarına yardım
davranışını azaltabilmektedir. “Kendi derdine
düşmek”, “Kelin ilacı olsa kendi başına sürer” de-
yişleri bu noktaya ışık tutmaktadır. Buna karşılık
bir başkasına yapılacak yardım insandaki kötüm-
serliği, karamsarlığı giderecek ya da hafifletecek-
se, bu durum insanı yardım etmeye yöneltebilir.
Yaşanılan olumsuz duygu durumundan kurtul-
mak için başkalarına yardım etmek, her zaman
işe yaramayacağı gibi; bu konudaki tek seçenek
de değildir. Bir dostla dertleşmek, mekan değişik-
liği, sevilen birisin ziyaret vb. şeyler de bu konuda
etkili olabilir. Ancak başkalarına yardım etmenin
genel olarak insanın kendisini iyi hissetmesine ne-
den olduğu söylenebilir.
2
sıra sizde
Bireyin içinde bulunduğu olumsuz duy-
gu durumundan kurtulmak için birisine
yardım etmesi özgeci davranış olarak ka-
bul edilebilir mi?
Yardım Etme Güdüleri: Empati ve
Kötü Hissetme
İnsanları hiçbir karşılık beklemeden yardım et-
meye sevk eden duyguların neler olduğu da araş-
tırma konusu yapılmıştır. Birilerini zor ve çaresizli
içinde görmek, insanda güçlü duygular uyandırır.
Bunlardan birisi kendini kötü hissetmedir. Kötü
hissetme, başkalarının yaşadığı olumsuzluklara ve-
rilen duygusal bir tepkidir. Bir kişinin tanık olduğu
bir durum karşısında hissettiği sarsılma, kaygı ve
çaresizlik gibi duygusal tepkiler kötü hissetmedir.
Buna karşılık empati, bireyin kendisini bir başka-
sının yerine koyarak onu duygularını anlama ve
bunu karşıdakine hissettirmedir. Empati, kurban
durumundaki kişinin duygu ve düşünceleri üzerin-
de odaklanıldığında gerçekleşir.
Kötü hissetmede korkma, kaygılanma, isteksiz-
lik gibi duygular yaşanır. Yine kötü hissetme insanı,
kendi rahatsızlığını azaltmaya güdüler. Bunu da zor
durumdaki insana yardım ederek yaparız. Ancak
kötü hissetme ile yardım etme davranışı arasında
zorunlu bir ilişki yoktur. Bazı insanlar çevresindeki
olumsuzlukları görmezden gelerek, oradan uzakla-
şarak da kendisini iyi hissetmesini sağlayabilir. Em-
patide ise karşıdakini anlamaya çalışmak esastır;
duygudaşlık ve şefkate yol açar ve bizi yardım et-
meye güdüler. Amacı da başkalarının kendisini iyi
hissetmesine yardımcı olmaktır. Dolayısıyla empati
özgeci bir davranıştır.
Biz kendimize benzer insanlara empati duy-
maya daha eğilimliyiz. Denetlenemeyen durumlar
nedeniyle ya da elinde olmayan nedenlerden ötürü
sıkıntı yaşan insanlara daha çok empati duyarız.
Empati, bir durumu yaratan nesnel koşullar üzeri-
ne odaklanılarak da artırılabilir. Yani kendimizi zor
duruma bulunan birisinin yerine koymak, duruma
onun gözüyle bakmak empatiyi dolayısıyla yardım
etmeyi artırmaktadır.
 
143
 Özgeci Davranış

YARDIM ETME BİÇİMLERİ sek bulunmuştur. İlginçtir; lokantada yemek yiyen-

Araştırmalar yardım gerektiren bir durum- ler, havaların güzel olduğu günlerde daha çok bah-
da başka insanların da olması, yardım gerektiren şiş bırakmaktadırlar. Araştırmalarda, zorda kalmış
durumun yaşandığı çevre ve zaman sınırlılığının yabancılara yardım söz konusu olduğunda, küçük
getirdiği baskının yardım etme biçimlerini etkile- yerleşim birimlerinde yardım etmenin daha yüksek
diğini göstermiştir. Bu üç değişken aşağıda kısaca olduğu bulunmuştur. Yabancıya yardım etme dav-
açıklanmıştır. ranışı ile kent büyüklüğü arasındaki ilişki birçok
araştırmada benzer sonuçlar vermiştir. Yani kent
büyüdükçe yardım etme davranışı azalmaktadır.
Başkalarının Varlığı
Araştırmalar, başkalarının olması durumunda 3
yardım etme davranışının azaldığını ortaya koy- sıra sizde
muştur. Bu durum için getirilen açıklamalardan
Yabancılara yardım etme davranışının
birisi, yardım gerektiren ortamda başkalarının da
küçük yerleşim birimlerinde yüksek, bü-
olmasının “sorumluluk dağılması” na neden oldu-
yük kentlerde ise düşük olması sizce nasıl
ğudur. Zor durumdaki bireye çevrede yardım ede-
açıklanabilir?
bilecek başka kimse yoksa; yardım etme sorum-
luluğu bütünüyle ona ait olacak, dahası yardım
yapmazsa suçlanacaktır. Ama birçok insan olaya
Zaman Baskısı
tanık olmuşsa, o zaman sorumluluk paylaşılacak
demektir. İnsanlar yardım gerektiren durumu in- Zaman baskısının yardım etme davranışı üze-
sanların uzaktan görüyor ya da duyuyor olmaları rindeki etkisi son derece güçlüdür. İnsanlar geç kal-
halinde her biri bir diğerinin yardım için gerekeni mamak, bir toplantıya, bir randevuya yetişmek gibi
(örneğin polise haber vermeyi) yapmış olabileceği- zaman baskısı altında olduklarında yardım etme
ni varsayabilir. davranışı azalmaktadır.
Araştırmalar bir grupta lider konumunda ola-
nın, kurbana yardım etmeye daha eğilimli olduğu-
nu göstermiştir. Başkalarının varlığı söz konusu ol-
duğunda durumun yardım gerektirecek kadar acil
olup olmadığı yorumu da farklılaşabilmektedir.
Çevredeki insanların bir duruma tepkisiz kalması Yaşamla İlişkilendir
ya da görmezden gelmesi, ortada yardım gerekti-
recek bir durumun olmadığı şeklinde algılanabilir. Kurtarmak İsteyen Öldü
Tanıkların etkisiyle ilgili üçüncü bir yorum, Ağrı’nın Patnos ilçesinde su deposunda
“değerlendiriliyor olma kaygısı” olabilmektedir. Bi- mahsur kalan çobanı kurtarmaya köy imamı,
rileri bizi seyrediyorsa, yanlış yapma ya da başara- gazdan zehirlenerek öldü. Zehirlenen çoban ise
mama korkusu biz harekete geçmeden alıkoyabilir.  tedavi altına alındı. Akyemiş mezrasında hay-
vanları otlatan iki çobandan Mehmet Güler’in
Çevresel Koşullar (25) yardımına köylülerin tarlada olması nede-
niyle tek başına koşan köy imamı Hüseyin Taş
Yardım yapılması gereken durumla ilgili çev-
(28) depoya indi ancak gazdan zehirlenerek
resel koşullar, yardım davranışını etkileyebilmek-
öldü. Depoya inen imamın da çıkmaması üze-
tedir. Sözgelimi arabası arıza yapmış bir kişiye
rine çobanın arkadaşı bu kez bütün köylüleri
yardım etme olasılığı hava güneşli ya da yağmurlu
yardıma çağırdı. Kurtarma çalışmaları sırasında
olduğunda mı daha yüksektir? Karanlık ve ıssız bir
çok sayıda kişi kısman zehirlenirken, uzun süre
sokakta mı yoksa hareketli, aydınlık bir bulvarda
metan gazına maruz kalan çoban Güler kurta-
mı? Şehirlerarası bir yolda mı yoksa şehir içinde mi?
rıldı (Cumhuriyet Gazetesi, 15 Temmuz 2009).
Yukarıdaki soruları sanırım çoğunuz doğru
yanıtladınız. Yardım etme davranışı havanın çok
sıcak ya da çok soğuk olmadığı günlerde daha yük-

144
Sosyal Psikoloji I

Özgeci davranışın
1 ne anlama geldiğini
açıklamak.

Özgecilik, birisine yarar sağlama ya da onu olası kötülüklerden koruma amacıyla yapılan yardım davra-
nışıdır. Özgeci davranış, isteğe bağlıdır. Yani birey sıkıntı içerisindeki birisine isteyerek yardımda bulu-
nur ve bir muhtaca iyilik yapmış olmanın verdiği doyumdan başka bir karşılık da beklemez. Buna göre
bir davranışın özgeci olup olmadığının ölçüsü, yardım edenin niyetidir. Gruplar halinde yaşayan öteki
hayvan türlerinde de özgeci davranışlar görülmektedir Araştırmalar insanların ihtiyacı olan yabancılara

bölüm özeti
yardım etmede de istekli olduklarını göstermiştir; ancak bildik-tanıdık insanlara yardım etme konusunda
daha istekliyizdir.

2 Özgeci davranış
kuramlarını tanımlamak.

Başkalarına isteyerek ve karşılık beklemeden yardım etmeyi evrimsel kalıtımla,  kültürle ve öğrenmeyle
açıklayan görüşler vardır. Evrimsel yaklaşım, hayvan ve insanlarda görülen yardım etme davranışını; bir
kuşaktan diğerine aktarılan genetik bir özellik olarak görmektedir. Özgeci davranış sahibi canlılar genle-
rini paylaştığı soyuna yardımcı olmakta, kendi genlerinin kalıtımla aktarılmasını sağlamaktadır. Ancak,
yardım etme davranışının insandan insana geçen genetik bir özellik olduğu görüşü tartışmalıdır. İnsanoğ-
lunun neslini sürdürebilmesi güdüsünün her durumda başat bir güdü olma olasılığı söz konusu olmadığı
ileri sürülmektedir. Kültürel yaklaşıma göre, özgeci davranışın temelinde daha çok toplumsal değerler
bulunmaktadır. Olumlu toplumsal davranışlar bireylerin yararına olduğu için toplumsal normların bir
parçası olmuştur. Bireyin içinde yetiştiği kültürel normlar arasında üç tanesinin yardım etme davranışıyla
ilgili olduğu saptanmıştır: Toplumsal sorumluluk, karşılıklılık ve toplumsal adalet. Toplumsal sorumlu-
luk, yardımımıza muhtaç olan insanlara yardım etmemizi söyleyen bir normdur. Karşılıklılık, yardım
aldığımız insanlara bizim de yardım etmemizi söyler. Toplumsal adalet ise, eşit işe eşit ödül ilkesini öne
çıkarmaktadır. Eşitlik duygusu, bir başkasına iyilik yapma sonucunda da görülebilir. Bir iş yaparken
birisinden yardım almamız, gereksinimi olduğunda, bizim ona yardım etme eğilimimizi artırmaktadır.
Yardım etme davranışına öğrenme yaklaşımı, bunun toplumsallaşma süreci içerisinde öğrenildiğini -öğ-
retildiğini varsaymaktadır.

Özgeci davranış kararı

3 vermenin basamaklarını
açıklamak.

Yardım etme kararının verilmesi süreci dört basamakta tamamlanır. Birinci basamak yardım etmeyi ge-
rektiren bir sorunun algılanması basamağıdır. Bu algılamanın sonunda, yardımın gerekli olup olmadığı
kararı verilir. İkinci basamak, kişisel sorumluluk almadır. Üçüncü basamak, Üstlenilecek sorumlulu-
ğun getiri ve götürüsünün ne olacağını düşünmektir. Elde edilecek sonuç göze alınanlara değmelidir.
Yardım etmenin getiri ve götürüsüyle birlikte sonuçları da hesaba katılmaktadır. Yardım etme kararı
sürecinin son basamağı, yardımın biçimine karar verme ve harekete geçmektir.

145
 Özgeci Davranış

İnsanlar arasındaki özgeci

4 davranış farklılıklarının
nedenlerini açıklamak.

Duygu durumu insandaki özgeci davranış üzerinde etkili olmaktadır. Sözgelimi keyifli, mutlu, neşeli
olunduğunda yardım etme isteği de artmaktadır. Bu durum gözlemlerimizle de araştırma bulgularıyla da
tutarlılık göstermektedir. Bunun nedeni olarak, güzel duygular içinde olmak insanı daha olumlu düşün-
meye sevk ettiği ileri sürülmektedir. Buna karşılık insanın kendisini kötü hissetmesi, başkalarına yardım
davranışını azaltabilmektedir. Ancak, yardım etmek insandaki kötümserliği, karamsarlığı giderecek ya da
bölüm özeti

hafifletecekse, bu durum insanı yardım etmeye yöneltebilir.

Empati ve kötü hissetme de özgeci davranış üzerinde etkili olmaktadır. Birilerini zor ve çaresizli içinde
görmek, iki tür duygunun ortaya çıkmasına neden olmaktadır: Kötü hissetme ve empati. Kötü hissetme,
başkalarının yaşadığı olumsuzluklara verilen duygusal bir tepkidir. empati, bireyin kendisini bir başkası-
nın yerine koyarak onu duygularını anlama ve bunu karşıdakine hissettirmedir.

5 Yardım etme biçimlerine

örnekler vermek.

Yardım gerektiren bir durumda; çevrede başkalarının olması yardım etme davranışın azaltmaktadır. Grup
içerisinde lider konumunda olanın, kurbana yardım etmeye daha eğilimli olduğu saptanmıştır. Çevredeki
insanların bir duruma tepkisiz kalması yardım gerektirecek bir durumun olmadığı şeklinde algılanabilir.
Yardım yapılması gereken durumla ilgili çevresel koşullar, yardım davranışını etkileyebilmektedir. Ayrıca
zaman baskısının yardım etme davranışı üzerindeki etkisi oldukça güçlüdür. İnsanlar geç kalmamak, bir
yerlere yetişmek gibi zaman baskısı altında olduklarında yardım etme davranışı azalmaktadır.

146
Sosyal Psikoloji I
1 Aşağıdakilerden hangisi özgeci bir davranıştır?
A. İhtiyacı olan birisine borç para vermek
B. Fala baktırmak
C. Avukat tutmak
D. Tanıdık aracılığıyla beklemeden işini yaptırmak
E. Salıncaktan düşüp yararlanan bir çocuğu hasta-
neye götürmek  E. Koşullu öğrenme
2 Hayvanlar söz konusu olduğunda aşağıdaki-
lerin hangisinde özgeci davranış sayılmaz?
A. Yardıma koşma B. Avlanma
C. Tehlike olduğunda uyarma D. Oynaşma
E. Saldırıya karşı koyma
3 Aşağıdakilerden hangisi özgeciliğin evrimsel
olabileceğine kanıt olarak kullanılmaktadır?
A. İnsanın toplumsal bir varlık olması
B. Hayvanların grup liderliği için dövüşmeleri
C. Hayvanlar arasındaki yardımlaşma
D. İnsanın sosyal bir varlık olması
E. Hayvanların tehlike hissettiklerinde kaçması
4 Aşağıdakilerden hangisi kültürel yaklaşımın
evrimsel yaklaşımın özgeci davranış anlayışına yö-
nelttiği bir eleştiridir?
A. Canlıların neslini sürdürme güdüsü hiçbir za-
man başat bir güdü değildir.
B. Evrimsel yaklaşım yabancı birine yaptığımız
yardımı açıklayamamaktadır.
C. Canlılarda yavru sahibi olma, çiftleşmeden zevk
almanın doğal bir sonucudur.
D. Yavrular yeterince büyüdüklerinde kendi başla-
rına bırakılmaktadırlar.
E. Hayvanlar arasındaki yardımlaşmanın belli ku-
ralları yoktur.
5 Aşağıdakilerden hangisi özgeci davranışın
karşılıklılık normuyla ilgili davranıştır?   dur?
A. Yapılan bir iyiliğin karşılığını vermek
B. Çocuğun sağlıklı yetişmesi için çaba göstermek
C. Vatandaşın işini yokuşa sürmemek
D. Bir futbol takımında galibiyet için işbirliği yapmak
E. Öğretmen olarak öğrencilerin yetişmesi için
çaba göstermek
6 Aşağıdaki kavramlardan hangisi özgeci davra-
nışı öğrenmeyle açıklayan görüşe uygun değildir? 
A. Kalıtım
neler öğrendik?
B. Ödül
C. Ceza
D. Pekiştirme
7 Aşağıdakilerden hangisi birisine yardım edip
etmeme kararını verirken  etkili olan durumlardan
biri değildir?
A. Yardıma ihtiyacı olanın yaşamını tehlikede ol-
ması
B. Yardıma ihtiyacı olanın cinsiyeti
C. Müdahale edilmezse tehlikenin artması olasılı-
ğı
D. Kurbanın kurtulma olasılığının zayıf olması
E. Yapılacak yardımın olumlu sonuç vermesi ola-
sılığının yüksek olması
8 Aşağıdakilerden hangisi yardım etme davra-
nışını engelleyecek etkenlerden biri olabilir?
A. Çevrede yardım edecek başkalarının olmaması
B. Yardım etme konusunda söz verme
C. Yapılacak yardımın fazla zaman alacak olması
D. Yardım alacak olanın tanıdık olması
E. Yardıma ihtiyacı olanın erkek olması
9 Aşağıdaki duygu durumlarının hangisi özge-
ci davranma olasılığını artırır?
A. Kızgınlık
B. Öfke
C. Sinirlilik
D. Neşe
E. Korku
10 Empati için aşağıdakilerden hangisi doğru-
A. İnsanda çaresizlik duygusu yaratır
B. Kaygıya neden olur
C. Sarsılma etkisi yapar
D. Korkuya neden olabilir
E. Özgeci bir davranıştır
147
 Özgeci Davranış

1. E Yanıtınız yanlış ise “Özgeci Davranışın Anla- 6. A Yanıtınız yanlış ise “Özgeci Davranış Kuram-
mı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Özgeci Davranış Karar

2. D Yanıtınız yanlış ise “Özgeci Davranışın Anla- 7. B
Basamakları” konusunu yeniden gözden ge-
mı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
çiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Özgeci Davranış Karar

3. C Yanıtınız yanlış ise “Özgeci Davranış Kuram- 8. C
Basamakları” konusunu yeniden gözden ge-
ları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
çiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “İnsanlardaki Özgeci

4. B Yanıtınız yanlış ise “Özgeci Davranış Kuram- 9. D
Davranış Farklılıkları” konusunu yeniden
ları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “İnsanlardaki Özgeci

5. A Yanıtınız yanlış ise “Özgeci Davranış Kuram- 10. E
Davranış Farklılıkları” konusunu yeniden
ları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt

7 Anahtarı

Birisinin kalp krizi geçiriyor olması, bir araba kazası, kaçırıldığını haykıran bir
çocuk, bisikletinden düşerken çarptığı kafasından kanlar akan birisi, yoksul-
Sıra Sizde 1 luk içinde yaşayan, silahlı çatışmada vurulan... Bu örneklere siz daha başkala-
rını da ekleyebilirsiniz.

Daha önce de belirtildiği gibi özgeci davranış kişinin niyetiyle tanımlanır.

Özgeci davranıştan söz edebilmek için, yapılan bir yardımın hiçbir karşılık
beklenmeden yapılması temel koşuldur. Kendi sıkıntısını hafifletir diye biri-
sine yardımda bulunmak, özgeci davranış tanımındaki “karşılık beklememe”
Sıra Sizde 2 ilkesine ters düşmektedir. Bu bağlamda öte dünyası içi fakir fukaraya yardım
eden, malını-canının sadakası diye yoksula para verenlerin yaptıkları özgeci
davranış olarak görülemez. Bu anlamda öte dünya kaygısıyla yapılanlar özgeci
değil bencil davranışlardır. Varsın özgeci davranış olmasın, yapılan şey kötü
müdür? diyebilirsiniz. Yanıt; hiç kötü olur mu, elbette değil.

Büyük kentlerde yardım gerektiren kimi durumlar (sözgelimi iki insanın so-
kak ortasında kavga etmesi), özel olarak senaryolaştırılıp oynanırken; yardıma
koşanlara zarar verilmesi (üzerlerindeki değerle eşyaların çalınması) nedenler-
den birisi olabilir. Bu olayların sıkça yaşanması ve kitle iletişim araçlarında yer
Sıra Sizde 3 alması; insanlara karşı bir güven eksikliği yaratmaktadır. Kent yaşamı bir yan-
da insanlar arasındaki ilişkileri zayıflatırken, öte yanda insanlarda bıkkınlık ve
çaresizlik duyguları yaratmaktadır. Bütün bunlar insanların tepkisiz kalmasına
neden olmaktadır.

148
Sosyal Psikoloji I

Kaynakça
Bilgin, N. (1991). Sosyal Psikolojiye Giriş, 2. Basım, Michener, H.A.; Delatmar, J.; Schwarts, S.H. (1986).
Editör: Nuri Bilgin, Ege Üniversitesi, Ed.Fak. Social Psychology, Harcourt Brace Jovanovich
Yayınları, No: 48. Publishers.
Franzoi, S. L. (2000). Social Psychology, Second Öz, Fatma (12 Temmuz 2009). Hemşirelikte özgecilik-
Edition, McGraw Hill. Yardım edicilik http://www.nuveforum.net/1634-
hemsirelik-yuksekokulu/55195-hemsirelikte-
Freedman, J.L.; Sears, D. O.; Carlsmith, J. M. (1993).
ozgecilik-yardim-edicilik-nursing-altruism-guilt/
Sosyal Psikoloji, 2. Baskı, Çev.:Ali Dönmez, İmge
Kitabevi Yayınları: 76. Taylor, S. E.; Peplau, L. A.; Sears, D.O. (2000). Social
Psychology. Tenth Edition, Prentice Hall.
Goldstein, J. H. (1980). Social Psychology, Academic
Press, Inc. Taylor, S. E.; Peplau, L. A.; Sears, D.O. (2007). Social
Psychology. Çeviren: D. Ali. İmge Kitabevi.
http://www.psikoloji.gen.tr/modules.php?name=New
s&file=article&sid=53
Semerci, B. (26 Mayıs 2009). Seçimler ve sosyal algı
http://arsiv.sabah.com.tr/2009/02/21/ct/haber,
FDE33DB5A3404D8BA2338112A5E82FB6.
html 

149
 Bölüm 8
Saldırganlık
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
Amaçlarımız

1 saldırganlığı tanımlayabilecek,
2 çeşitli saldırganlık tiplerini ayırt edebilecek,
3 saldırganlığın kökenlerini açıklayabilecek,
4 saldırganlığın sosyal, durumsal ve kişisel belirleyicilerinin neler olduğunu saptayabilecek,
5 saldırganlığı azaltma yollarını sayabilecek
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

Anahtar Sözcükler: • Saldırganlık • Engellenme • Şiddet • Tahrik • Araçsal saldırganlık • Medyada şiddet
• Düşmanca saldırganlık • Duyarsızlaştırma • Özgeci saldırganlık • Model alarak öğrenme
• Antisosyal saldırganlık • A Tipi kişilik • İzin verilmiş saldırganlık • Arınma (Katarsis)
İçerik Haritası

• GİRİŞ
• SALDIRGANLIK NEDİR?
• SALDIRGANLIĞIN KÖKENLERİ
Sosyal Psikoloji I Saldırganlık
• SALDIRGANLIĞIN SOSYAL, DURUMSAL VE KİŞİSEL
BELİRLEYİCİLERİ
• SALDIRGANLIĞI AZALTMA

150
Sosyal Psikoloji I
GİRİŞ
Hepimiz günlük yaşamımızda tanık ya da belki
de kurbanı olduğumuz belirli saldırganlık biçim-
lerini kabul edilemez bulmaktayız. Bazı saldırgan-
lık türlerini kabul edilemez buluruz ama pek çok
saldırganlık biçimine de ses çıkarmayız. Bazen bir
anne ya da babanın ya da bir öğretmenin çocuğuna
ya da öğrencisine uyguladığı cezayı, çocuğu disip-
line sokmanın bir parçası olarak görür ve hatta ge-
rekli buluruz. Bunlara ek olarak, saldırganlık fizik-
sel olduğu gibi psikolojik de olabilir. Kimi zaman
sözler bizi bir bıçak kadar yaralayabilir.
SALDIRGANLIK NEDİR?
Gerek bilimsel literatürde gerekse gündelik dil-
de sık ve yaygın kullanılmasına karşılık, saldırgan-
lık kavramının, üzerinde anlaşmaya varılan bir ta-
nımı bulunmamaktadır. Herhangi bir saldırganlık
tanımında herkesin kesin olarak kabul ettiği nokta,
saldırganlığın diğer bir kişiye zarar vermeyi ya da
onu incitmeyi içermesidir. Ancak ölçüt olarak sa-
dece zarar verme ya da incitme davranışına odak-
lanılması, pek çok davranışın saldırganlık olarak
görülmesine yol açmaktadır. Örneğin bir doktorun
boğulan bir kişinin boğazına delik açarak nefes al-
masına yardım etmesi, sonuçda kişiye acı vermiş
olsa da saldırganlık olarak değerlendirilemez. Do-
layısıyla, zarar verme ya da incitme davranışı, sal-
dırganlığı tarif etmede açıkça yetersiz kalmaktadır.
Saldırganlık
Diğer kişiye fiziksel ve psikolojik olarak
zarar vermeyi ya da incitmeyi amaçlayan
davranıştır.
Araştırmacıların çoğu bu problemi, saldırganlık
tanımına niyet öğesini ekleyerek çözmüştür (Bre-
wer ve Crano, 1994; . Yani, bütün zarar verme ya
da incitme eylemleri değil, sadece zarar verme ya
da incitme niyeti ile yapılanlar saldırganlık olarak
görülmektedir. Ancak, eylemin niyetli yapılması da
sorunu çok fazla çözmemektedir. Bu kez de “Ki-
şinin niyetini nasıl bilebiliriz?” sorusu karşımıza
çıkmaktadır. Çünkü, niyeti, direkt olarak gözleye-
meyiz, sadece tahmin edebiliriz.
Her ne kadar niyet kavramı ile ilgili problem
varsa da, bugün pek çok sosyal psikolog saldırganlı-
ğı tanımlamada niyet kavramını vazgeçilmez olarak
görmektedir. Bu durumda, birbirine benzer olsa da
birkaç saldırganlık tanımı vermek yararlı olabilir.
“Saldırganlık, diğer bir kişiye niyetli olarak zarar
vermek ya da onu incitmektir (Feldman, 1998; s.
297)”. Ya da “saldırganlık, diğerini incitme niyetiy-
le yapılan eylemler ve söylenilen sözlerdir (Brewer
ve Crano, s. 305)”. Üçüncü bir tanım ise şöyledir:
“Saldırganlık, fiziksel ya da psikolojik acıya yol aç-
mayı amaçlayan niyetli davranıştır (Aronson, Wil-
son ve Akert, 1999; s. 457)”.
Yukarıdaki tanımlardan, zarar verme ya da in-
citme niyetiyle yapılmamış eylemlerin, sonuçta
karşıdaki kişiye acı vermiş bile olsa saldırganlık
sayılmaması gerektiği açıktır. Örneğin, diş dokto-
runun bize acı yaşattığı doğrudur; ancak bu, zarar
verme niyeti sonucu değil, tam tersine sağlığımızı
koruma niyetiyle bize yaşattırılan acıdır ve bu yüz-
den saldırgan bir eylem olarak görülemez. Ya da
kalabalık bir belediye otobüsünde ayağımıza basan
ve hemen arkasından nazik bir biçimde özür dile-
yen kişinin davranışını da saldırgan olarak yorum-
lamayız. Diğer yandan, zarar verme ya da incitme
niyetiyle yapılmış, ama bir şekilde bu niyetin ger-
çekleşmediği, diğer bir deyişle hedefin ıskalandığı
durumlar olabilir. Örneğin, karısına kızan alkolik
bir adam elindeki bira şişesini ona fırlatmış ve isa-
bet ettirememiş olabilir. Kadının bu olayda incin-
memiş olmasına rağmen, adamın şişe atması hâlâ
saldırgan bir eylem olarak görülmelidir.
Yukarıda verilen saldırganlık tanımlarının
üçüncüsünde açıkça ortaya konduğu gibi, zarar
verme ya da incitme fiziksel ya da psikolojik olabi-
lir. Bu noktada saldırganlık ile şiddeti birbirinden
ayırmak gereklidir. “Şiddet, kasti olarak yapılan
ciddi fiziksel incitme eylemleridir (Feldman, 1998;
297)”. O halde şiddet, psikolojik değil, sadece fi-
zikseldir. Saldırganlık ise aktif, fiziksel bir şiddet
olabileceği gibi pasif, sözel ya da başka bir biçimde
de ortaya çıkabilir. Örneğin, sevmediği bir memu-
run terfi kararnamesini geciktiren bir yönetici ya
da sınıf içindeki tartışmalarda herhangi bir öğren-
ciyi sürekli önemsememe tavrı gösteren bir öğ-
retmen saldırgan davranış göstermektedir. Bunlar
pasif saldırganlık örnekleridir. “Pasif saldırganlık,
hiçbir faaliyet yapılmamasına rağmen, karşıdakine
zarar vermeyi amaçlayan faaliyetsizlik” olarak ta-
nımlanmaktadır (Bilgin, 2000; s. 276).
151

Şiddet
Diğer kişiye fiziksel olarak zarar vermeyi
amaçlayan davranıştır.
Pasif Saldırganlık
Diğer kişiye zarar vermeyi ya da onu incit-
meyi amaçlayan faaliyetsizlik halidir.
Saldırganlığı daha iyi anlamak için başka bir ay-
rım daha yapmak gereklidir: Araçsal saldırganlık
ve düşmanca saldırganlık. Araçsal saldırganlık, de-
ğerli bir hedefe ulaşmayı sağlamak üzere gerçekleşti-
rilen zarar verme ya da incitme eylemidir. Büyük bir
mirasa konmak için kişinin akrabasını öldürmesi,
profesyonel bir boksörün rakibine vurması, bir hır-
sızın girdiği evin sahibine vurması ya da futbolda
rakip oyuncunun gol atmasını engelleme araçsal
saldırganlık örnekleridir. Bütün bu davranışlarda
karşıdakine zarar verme niyeti vardır, ama ana amaç
saldırganlık yoluyla hedefe ulaşmaktır. Temel olarak
boksör kazanmak, hırsız yakalanmamak ve futbolcu
golü engellemek için saldırganlık gösterir.
Araçsal Saldırganlık
Kişi tarafından değerli görülen bir amaca
ulaşmak için
gösterilen saldırganlıktır.
Düşmanca Saldırganlık
Amacı diğer kişiye zarar verme ya da onu
incitmek olan saldırganlıktır.
Araçsal saldırganlığın tam tersine, düşmanca
saldırganlıkta, amacın kendisi karşıdakine zarar
vermek ya da onu incitmektir. Bu saldırganlık bi-
çiminde hedef sevilmeyen ya da nefret edilen biri-
dir. Bu yüzden, düşmanca saldırganlık öfke ya da
kızgınlık duygusuyla birlikte ortaya çıkmaktadır.
Adamın tartışma esnasında öfkelenip eşine bağır-
ması ya da vurması ya da bir kahvehanede veya bir
kumarhanede hileli kart ya da zardan dolayı patlak
veren bir kavga düşmanca saldırganlık örnekleridir.
152
Saldırganlık
Hem araçsal saldırganlık hem de düşmanca saldır-
ganlık niyetli yapılan eylemlerdir (Feldman, 1998).
Araçsal saldırganlık ve düşmanca saldırganlık
ayrımı, saldırgan bir davranışın arkasında yatan ne-
deni anlamamız için bir dereceye kadar yararını gör-
düğümüz bir ayrımdır. Ancak, çoğu zaman bu iki
saldırganlık türü birbirine karıştığından, ayrım zor-
laşmaktadır. Örneğin bazı spor dallarında, özellikle
futbol, basketbol gibi oyuncular arasında fiziksel
temasın olduğu spor dallarında, saldırganlık başlan-
gıçta araçsal bir şekilde ortaya çıkmakta, ancak bu-
nun rakip oyuncuda kızgınlık ve öfke yaratması so-
nucu düşmanca saldırganlığa dönüşmektedir. Yine
bazı durumlarda saldırgan davranışımızın altındaki
düşmanlık duygularını gizleyerek, davranışımızı bir
takım araçsal güdülerle açıklamaya çalışırız; “Canı-
nı acıtmak istemiyordum; ama emredilmişti”, “Ya
ben ya o idi, başka seçim şansım yoktu.”, “Paraya
çok ihtiyacım vardı, bu yüzden onu vurmak zorun-
daydım” (Bilgin, 2000).
Son olarak, bazı sosyal psikologların (Baron
ve Byrne, 2000; Taylor, Peplau ve Sears, 2000),
saldırgan davranışları toplumsal normlara uygun-
luğu açısından belirli sınıflara ayırma çabaların-
dan da söz edilmelidir. Saldırgan davranışların bir
kısmı toplumsal normlara uygun olarak görülür
ve onaylanırken, diğerleri normlara uygun olarak
görülmezler ve toplum tarafından onaylanmazlar.
Aslında saldırganlığın hep kötü bir davranış biçimi
olduğunu biliriz, ama bazı durumlarda onu onayla-
rız da. Polisin kamu güvenliğini koruma görevinde,
bir suçluyu vurması nedeniyle alkışlanması en sık
karşılaşılan örnektir. Yukarıda verilen polisin davra-
nışı da belki başka bir örnek olabilir. Bu saldırganlık
biçimine özgeci saldırganlık, yani toplumca onay-
lanan saldırganlık adı verilmektedir. Diğer yandan,
suikast, dövme, cinayet, saldırı gibi davranışlar açık-
ça toplumsal normları çiğneyen davranışlardır. Bu
tarz davranışlar toplum tarafından onaylanmadığı
için antisosyal saldırganlık olarak adlandırılmak-
tadır. Aslında toplumsal yaşamda onaylanan pek
çok saldırganlık biçimi bulunmaktadır. Yasaları uy-
gulamaya ve desteklemeye yönelik eylemler, uygun
anababa disiplini, ya da savaş sırasında komutanın
emirlerine uyma uygun hatta gerekli görülmekte-
dir. Bir de özgeci saldırganlık ile antisosyal saldır-
ganlık arasında bir yere yerleştirilebilecek ve izin
verilmiş saldırganlık olarak adlandırılan başka
bir saldırganlık biçimi daha tanımlanmaktadır. Bir
kişinin kendini savunma amacıyla karşısındakinin
Sosyal Psikoloji I
saldırganlığına karşılık vermesi, bir kadının kendine
tecavüze yeltenen bir adama engel olmak için saldır-
ması özgeci saldırganlık olarak değerlendirilmeyebi-
lir ama toplum kurallarının sınırları dahilindedir
ve çok da kötü olarak görülmez (Baron ve Byrne,
2000; Taylor, Peplau ve Sears, 2000).
Özgeci Saldırganlık
Toplumsal normlara uygun olarak görü-
len ve toplum tarafından onaylanan sal-
dırganlıktır.
Antisosyal Saldırganlık
Toplumsal normları çiğneyen ve toplumca
onaylanmayan saldırganlıktır.
İzin Verilmiş Saldırganlık
Toplum kurallarının sınırları içinde olan ve
açık bir onay verilmese de toplum tarafın-
dan meşru olarak algılanan saldırganlıktır.
1
sıra sizde
Bilindiği üzere, güvenlik güçlerinin, toplum
güvenliğini ve toplam huzurunu sağlarken
“güç kullanma” yetkisi bulunmaktadır. Sizce
yukarıda verilen tanım ve kavramsal ayrımlar
çerçevesinde, Türkiye’de güvenlik güçlerinin
kişi ya da kitleler üzerindeki çeşitli tarzlarda-
ki güç kullanımının saldırganlık ve/veya şid-
det sayılabileceği durumlar var mıdır? Varsa
bunlar çoğunlukla araçsal mı yoksa düşman-
ca mıdır? Eğer böyle bir şeyin olmadığını dü-
şünüyorsanız, o zaman aynı soruları polisin
insan hakları ihlalleri kapsamında tartışınız.
SALDIRGANLIĞIN KÖKENLERİ
Bilim insanları, filozoflar ve diğer tüm düşünür-
ler saldırganlığın doğuştan gelen içgüdüsel bir dav-
ranış mı, yoksa öğrenilmiş bir davranış mı olduğu
konusunda tam bir görüşbirliğine varamamışlardır.
Bu iki görüş arasındaki çatışma yüzyıllardır süregel-
mektedir (Aronson, Wilson ve Akert, 1999). Aşağı-
da saldırganlığın doğuştan getirildiğini ileri süren iki
kuramsal yaklaşıma ve bunun karşıtı olarak, saldır-
ganlığın öğrenilmiş bir davranış olduğunu ileri süren
sosyal öğrenme yaklaşımına yer verilmiştir.
Aslında bugün pek çok sosyal psikolog bu iki
görüş arasındaki çatışmanın yanlış olduğunu ve sal-
dırganlığın doğuştan mı getirildiği ya da sonradan
mı öğrenildiği sorusunun reddedilmesi gerektiğini
ileri sürmektedirler. Saldırgan davranışların sadece
doğuştan gelen içgüdülerden kaynaklandığı ya da
bütün saldırgan davranışların öğrenildiği görüşünün
fazlasıyla basitleştirilmiş olduğu, gerçeğin muhteme-
len bu iki görüşün arasında bir yerde olduğu düşü-
nülmektedir. Doğuştan getirdiğimiz genetik etmen-
ler, belirli durumlarda saldırgan dürtülerimizi ortaya
çıkarıyor olabilir; ama gerçekte bunu davranışa dö-
nüştürüp dönüştürmememiz, bu eylemin o ortamda
sosyal olarak ne kadar uygun gördüğümüze bağlıdır.
Bir sosyal ortamda hangi davranışın uygun hangi
davranışın uygun olmadığı konusundaki beceri ise
doğuştan getirilmez, öğrenilir (Feldman, 1998).
Özetle, saldırgan eylemin gerçekte gösterilip
gösterilmeyeceği, doğuştan gelen yatkınlıklar, çe-
şitli öğrenilmiş ketleyici tepkiler ve sosyal ortamın
özellikleri arasındaki karmaşık etkileşime bağlıdır (
Aronson, Wilson ve Akert, 1999).
İçgüdüsel Yaklaşımlar
Saldırganlıkla ilgili ilk kuramsal gelişme, saldır-
gan davranışı, insan ve hayvan doğasının doğuştan
gelen, genetik kökenli bir içgüdünün dışavurumu
olarak gören anlayıştır. Freud’un psikanaliz çerçe-
vesinde geliştirdiği bu kuram, insanlarda ikili bir
içgüdü olduğunu savunur. Buna göre, bireyin dav-
ranışı, iki temel güç tarafından yönetilir: Yaşam iç-
güdüsü (eros) ve ölüm içgüdüsü (thanatos). Eros,
kişileri haz aramaya ve isteklerini gerçekleştirmeye
yönlendirirken, thanatos benlik-yıkımına yöneltir.
Bu iki içgüdü, kişinin içinde hiç bitmeyen bir psi-
kolojik çatışma yaratır. Bu çatışma, yıkıcı gücün,
kişinin kendinden diğerlerine yöneltilmesiyle çö-
zülür. Böylece, birey diğer bir kişiye saldırgan dav-
ranarak, kendi psikolojik dengesini korumuş olur.
Bu kurama göre, saldırganlık insan doğasının kaçı-
nılmaz bir parçasıdır ve bireyin kontrolü dışındadır
(Mummendy, 1996).
153

Saldırgan davranışların kökenini biyolojik bir
içgüdünün varlığına bağlayanlar yalnız psikanaliz-
ciler değildir. Saldırganlığı hayvan davranışlarını
gözlemleyerek inceleyen etologlar (hayvan davra-
nışlarını doğal ortamlarında gözleyen araştırmacı-
lar), saldırganlığın evrim süreci içinde önemli bir
işlevi olduğunu ileri sürmüşlerdir. Bu yaklaşıma
göre, saldırgan davranış, türün en güçlü ve genetik
olarak en uygunlarının hayatta kalmasını sağlaya-
rak, türlerin evrimsel gelişiminde uyumsal bir işlev
görmektedir.
Bu yaklaşım, her ne kadar hayvan davranışları-
na odaklanmışsa da, insan davranışlarını açıklamak
için de kullanılmakta ve bu yüzden eleştirilmekte-
dir. Organizmanın sürekli saldırgan enerjiyi birik-
tirdiğini varsayan bu görüşte, insanın psikolojisi
hidrolik bir modele benzetilmiştir. Sürekli kayna-
yan bir kazanda biriken buhar, azar azar serbest bı-
rakılmalıdır. Eğer buharın dışarı çıkmasını sağlayan
emniyet sübabı devre dışı bırakılırsa, basınç çok ar-
tacak ve buhar kendiliğinden ve daha şiddetli bir
biçimde dışarıya çıkacaktır (Akt. Krahe´, 1996).
Hem psikanalizciler hem de etologlar, saldır-
ganlığı, insan doğasının kaçınılmaz bir özelliği
olarak görmüşlerdir. Ancak etologlar saldırganlığı,
uyum sağlayıcı bir davranış olarak görürken, psi-
kanalizciler saldırganlığı yıkıcı dürtülerin temsilcisi
olarak görmektedirler. Buna bağlı olarak da, sal-
dırganlığın nasıl azaltılacağı ya da bertaraf edile-
ceği sorusuna verdikleri yanıtlar farklıdır. Etolojik
görüşe göre, saldırganlık gibi saldırganlığı ketleme
de içgüdüseldir. Evrim süreci boyunca kendi türle-
rini yok etmelerini önleyen birtakım ket vurmalar
geliştirmiş olan hayvanlar, saldırganlığı yararlı bir
şekilde kullanmışlardır. Ama, insanlar çoğunlukla
uzaktan kullanılan ve anında ölüme yol açabilecek
çok güçlü silahlar geliştirmişlerdir. Tüm dövüş-
ler sadece elle ya da fiziksel olarak, en ufak bir taş
parçası ya da sopa kullanmaksızın yapılsaydı, belki
insanlar da türlerinin yok olmasını önleyecek ketle-
meler geliştirebilirdi. Etolojik görüş açısından, eğer
saldırganlık doğuştan gelen ve çıkış arayan bir içgü-
düyse, o zaman, daha barışçı bir toplum için, sal-
dırgan enerjinin sosyal olarak kabul edilebilir yol-
larla boşaltılması, yıkıcı saldırganlıktan kaçınmak
için çok önem taşımaktadır. Sosyal olarak kabul
154
Saldırganlık
edilebilir bir saldırganlık biçimi olarak spor, özel-
likle de yarışmacı sporlar bir emniyet sübabı ola-
rak önerilmiştir. Etologların ketleme anlayışından
farklı olarak, psikanalizde ketlemeler çevreyle etki-
leşim içinde geliştirilir; bunlar, bireyin ilk yaşlarda-
ki aile ilişkileri ve daha sonra süperegonun gelişimi
ve toplumsal olarak kültürleşme sürecinin sonucu
olarak kazanılırlar. İnsanın saldırgan dürtülerinden
kurtulması mümkün değildir; ama bu enerji başka
kanallara yöneltilebilir (Krahè, 1996).
Saldırganlığı içgüdü temelinde açıklayan yakla-
şımlar, araştırmacılar tarafından başta içgüdülerin
gözlenemeyeceği, dolayısıyla varlıklarının kanıtla-
namayacağı gerekçesi olmak üzere pek çok gerekçe
yüzünden eleştirilmiştir.
Sosyal Öğrenme Yaklaşımı
Saldırgan davranışı insan doğasının kaçınılmaz
bir dışavurumu olarak kabul eden görüşlerin tersi-
ne, sosyal öğrenme kuramına göre, saldırgan dav-
ranış ve diğer tüm davranışlar, öğrenilmiş davranış-
lardır. Bir bisikleti kullanmayı, bir arabayı sürmeyi
nasıl öğreniyorsak, saldırgan davranış göstermeyi
ve saldırgan davranışı ketlemeyi (göstermemeyi) de
aynı şekilde öğreniyoruz (Brewer ve Crano, 1994).
Bu görüşe göre, saldırgan davranışı öğrenmenin en
temel yolu, bireyin bu tür davranışlarının direkt
olarak pekiştirilmesidir. Pekiştirme, bireyin sal-
dırgan davranışının ödüllendirilerek, tekrar yapma
olasılığını arttırma anlamına gelmektedir. Örneğin
okuldan eve gözyaşları içinde gelen küçük bir oğlan
çocuğunu düşünün. Arkadaşının ona vurduğunu
ağlayarak anlatan çocuğa babası, neden onun da
arkadaşına vurmadığını, yani karşılık vermediğini
sorar ve oğluna kızar. Bir dahaki sefere okuldan eve
burnu kanamış ama zafer kazanmış edasıyla gelen
çocuk, babasından arkadaşına vurduğu için övgü
dolu sözler işitir. Bu örnek, intikam temelinde gös-
terilen saldırganlığın çok yaygın görülen öğrenilme
biçimidir (Taylor, Peplau ve Sears, 2000). Anaoku-
lundaki çocuklar, bir kez, arkadaşlarının oyuncak-
larla birlikte oynama önerisine saldırgan bir şekilde
tepki verince, en güzel oyuncaklarla tek başlarına
oynayabileceklerini öğrenmişlerse, artık oyuncak-
larla tek başlarına oynamak için aynı saldırgan tep-
kileri tekrar göstereceklerdir (Feldman, 1998).
Sosyal Psikoloji I
Sosyal Öğrenme Kuramı
Sosyal davranışların direkt pekiştirme ve
model alma yoluyla öğrenildiğini öne sü-
ren kuramsal yaklaşımdır.
Pekiştirme
Davranışı izleyen ve organizma üzerinde
hoşa gidici bir etki yaratarak, davranışın
tekrar olma olasılığını arttıran uyarıcıların
verilmesidir.
Saldırgan davranış, sadece direkt pekiştirme
(kişinin kendi yaptığı davranışın ödüllendirilmesi)
yoluyla öğrenilmez. Saldırganlık dolaylı yollarla da
pekiştirilebilir. Bu yollardan biri, model alarak öğ-
renme ya da taklittir. Bazı sosyal psikologlara göre
saldırgan davranışın en önemli öğrenilme yolu, sal-
dırgan bir modelin gözlemlenmesi ile gerçekleşir.
Model, davranışının taklit edildiği ve uygun dav-
ranış için rehber olarak alınan kişidir. Anaokulu
çocukları ile yapılan klasik bir deneyde, çocukla-
rın, gözledikleri saldırgan davranışı hiçbir ödüllen-
dirme olmaksızın bile taklit ettikleri görülmüştür
(Akt. Brewer ve Crano, 1994; Feldman, 1998).
Eğer gözlenen yetişkin model; 1- Gösterdiği sal-
dırgan davranış için ödüllendirilmişse, 2- Çocukla
aynı cinsiyetten ise ve 3- Çocuğun daha önce yakın
ilişki içinde oldukları kimseler (anababa veya öğ-
retmen ya da diğer sevilen yakınlar) ise, çocukların
modeli daha çok taklit ettikleri görülmüştür (Tay-
lor, Peplau ve Sears, 2000).
Model Alarak Öğrenme
Değer verilen kişilerin davranışlarını göz-
lemleyerek öğrenmedir.
Model
Davranışının taklit edildiği ve uygun dav-
ranış için rehber olarak alınan kişidir.
2
sıra sizde
Saldırganlığın doğuştan mı getirildiği yoksa
sonradan mı kazanıldığı neden önemlidir,
tartışınız.
SALDIRGANLIĞIN SOSYAL,
DURUMSAL VE KİŞİSEL
BELİRLEYİCİLERİ
Sosyal Belirleyiciler: Engellenme,
Tahrik ve Medyada Şiddet
Engellenme
Sizi muhtemelen terfi ettirecek çok önemli bir
iş toplantınız var. Tam vaktinde, hatta toplantıdan
biraz önce işyerinde olmak istiyorsunuz. Sabah
erkenden kalkıp tüm hazırlığınızı yapıp arabanıza
biniyorsunuz. Bir süre gittikten sonra dikkatsiz bir
sürücü gelip arabanıza çarpıyor ve polisin gelip za-
bıt tutması ve diğer işlemler için beklemek zorunda
kalıyorsunuz. Artık büyük olasılıkla toplantıya geç
kalacaksınız. Kendinizi nasıl hissedersiniz?
Yukarıda verilen örnekte yaşanılan engellenme
ve öfke duygusu bir hayli yoğundur. Ama bazen
günlük yaşamımızda çok daha küçük olaylarda bile
engellenme duygusunu yaşarız. Bankamatik kuy-
ruğunda olduğunuzu, para çekmek zorunda oldu-
ğunuzu ve üstüne üstlük çok da aceleniz olduğunu
farz edin. Büyük bir sabırla sıranın size gelmesini
bekliyorsunuz ve sıra tam size geldiğinde ekranda
“Hizmet dışıdır” yazısını okuyorsunuz. Belki yu-
karıdaki gibi meslek kariyerinizi etkileyecek denli
önemli bir toplantıyı kaçırmıyorsunuz; ama gene
de hatırı sayılır bir engellenme duygusu yaşadığınız
muhakkak.
Hiç kuşkusuz saldırganlığın en önemli nedeni
engellenmedir (Engellenme, kişinin amaca yönelik
davranışının dışsal olarak bloke edilmesi demektir).
Bu konudaki en önemli kuramlaştırma 1930’lu yıl-
larda ortaya atılan engellenme-saldırganlık mo-
delidir. Saldırganlığı içgüdü kuramlarından farklı
bir biçimde açıklayan engellenme-saldırganlık mo-
delinde, saldırganlık bir dürtü olarak görülmüştür.
Bir içgüdünün tersine, dürtü her zaman varolan,
sürekli artan bir enerji kaynağı değildir. Dürtü, or-
155

ganizmanın yaşamsal bir ihtiyacı tatmin edilmedi-
ğinde ortaya çıktığından, yoksunluğu sona erdirici
bir güç olarak hizmet eder. Yetersiz besinin açlık,
yetersiz suyun susuzluk dürtüsünü ortaya çıkardığı
gibi, engellenme de saldırganlık dürtüsünü ortaya
çıkarır.
Engellenme
Engellenme, kişinin amaca yönelik davra-
nışının dışsal olarak bloke edilmesidir.
Engellenme-Saldırganlık Modeli
Engellenmenin, saldırganlığın güçlü bir
belirleyicisi olduğunu öne süren kuramsal
yaklaşımdır.
Engellenme-saldırganlık modelini ortaya atan
araştırmacılar, ölüm içgüdüsünü ya da saldırganlı-
ğa ilişkin özgül, doğuştan gelen içgüdü kavramını
reddetmişlerdir. İlk ortaya atılan orijinal modelde,
saldırganlığın her zaman engellenmeden kaynak-
landığı, engellenmenin de her zaman saldırgan
davranışa yol açtığı ileri sürülmüştür. Bu ilk mo-
del, daha sonraları pek çok araştırmacı tarafından
eleştirilmiştir. Zira çok açık bir biçimde engellen-
menin her zaman saldırganlığa yol açmadığı, en-
gellenen insanın saldırganlıktan başka tepkiler de
gösterebileceği görülmüştür. Örneğin işsiz kaldığı
için engellenme yaşayan bir insan, saldırgan dav-
ranışlar göstermek yerine umutsuzluk, üzüntü
tepkileri gösterebilir ya da depresyona girebilir.
Ya da tüm bu tepkiler yerine, engellenme yaşadığı
problemi çözmeye çalışır; gidip kendine başka bir
iş aramaya başlayabilir ya da bilgisayar veya yaban-
cı dil kurslarına gidip yeterliliğini arttırma kararı
verebilir. Benzer şekilde, her saldırgan davranışın
engellenme nedeniyle ortaya çıkmadığı da çok
açıktır. Örneğin, saldırgan bir davranış gösteren
asker, bunu engellenme yaşadığı için değil, komu-
tanı emir verdiği için yapmaktadır. Ya da boksör,
rakibine engellendiği için değil, ödülü kazanmak
için vurmaktadır.
Engellenme-saldırganlık modeli son zamanlar-
da yeniden yorumlanmış ve engellenmenin kişide
yarattığı olumsuz duygular ölçüsünde saldırganlığa
156
Saldırganlık
yol açabileceği ileri sürülmüştür. Bu görüşe göre,
saldırganlığa yol açan şey, engellenmenin kendisi
değil, engellenmenin yarattığı olumsuz duygular-
dır. Engellenme yaşantısı, bireyde öfke, düşmanlık
ya da rahatsızlık duyguları hissetmesine yol açacak
ve bu duygular da saldırganlıkla ilgili daha önceki
yaşantıları ve saldırganlığa eşlik eden fiziksel tep-
kileri harekete geçirecektir. Bu bilişsel sürecin so-
nunda saldırgan davranışın gösterilmesi çevresel
koşullara bağlıdır. Eğer saldırganlığı destekleyen
bazı unsurlar çevrede varsa, örneğin bir silah ya da
saldırgan davranan başka biri, saldırgan davranışın
gösterilme olasılığı yüksektir (Feldman, 1998).
Son olarak, engellenmenin, ancak belirli koşul-
lar altında saldırganlığın ortaya çıkmasında büyük
bir rol oynadığını eklemek gereklidir. Eğer engel-
lenme birey tarafından bir niyetin sonucu olarak
algılanırsa, haksız, keyfi ve gayrimeşru bir uygula-
ma sonucunda olduğu düşünülürse, saldırgan dav-
ranışa yol açma olasılığı büyüktür. İşyerinde yüksek
performansı olan ve iyi bir terfi bekleyen bir kadın
çalışanın, beklediğinden çok daha az bir terfi ile
ödüllendirilmesi, kadında yöneticilere ya da şirkete
ya da kuruma karşı düşmanca düşünceler, öfke ve
intikam hisleri yaratabilir (Baron ve Byrne, 2000).
Tahrik
Saldırganlığın muhtemelen en meşru görüldü-
ğü durumlar, saldırgan davranışın tahrik sonucu
göstermiş olduğu durumlardır.
Saldırganlık sıklıkla fiziksel ya da sözel tahrik
sonucu ortaya çıkmaktadır. Saldırgan davranış söz
konusu olduğunda, bireyler arasında karşılıklılık
ilkesi geçerlidir. Bir yanağına vurana diğer yana-
ğını dönmektense, insanlar “dişe diş, göze göz”
intikam almayı istemektedirler. Genellikle, karşı-
mızdakine bize verdiği kadar acı vermek hatta ger-
çekten kötü niyetli olduğuna inanıyorsak bize çek-
tirdiğinden daha fazlasını çektirmek isteriz (Baron
ve Byrne, 2000).
Kişiler tahrike her zaman saldırganlıkla karşılık
vermezler. Saldırganlığın karşılığını saldırganlıkla
vermek, tahrikin ne kadar niyetli bir davranış ola-
rak algılandığına bağlıdır; eğer yapılan davranışın
kasti olmadığına ikna olursak, o zaman saldırgan-
lıkla karşılık vermeyiz, aslında bu durumda muhte-
melen olayı, tahrik olarak algılamaktan da vazgeçe-
riz. (Aronson, Wilson ve Akert, 1999).
Sosyal Psikoloji I
Saldırgan davranışın en sık rastlanan nedenle-
rinden biri tahrik olsa da, yukarıda da belirtildiği
üzere, tahrik her zaman saldırganlığa yol açmaz.
Sözel ya da fiziksel olarak tahrik edilen bir kişi sal-
dırganlık yerine farklı tepkiler verebilir. Örneğin,
tahrik eden kendinden güçlü biriyse, kişi, tahrikin
gerçekten var olduğunu inkar edebilir. Ya da kafa-
sında tahriki yeniden tanımlayabilir; bunu kendini
ne kadar kontrol edebilen bir kişi olduğunu veya
diğerlerine anlayışla yaklaşan biri olduğunu göster-
me fırsatı ya da belki barışa bağlılığının sınanması
olarak görebilir. Burada önemli olan nokta, tahri-
ke ne tür tepkilerin verildiği değil, tahrike zorunlu
olarak saldırgan tepki verilmeyişini vurgulamaktır
(Bilgin, 2000).
Medyada Şiddet
Televizyon programları ve sinema filmlerini çok
sistematik olmayan bir inceleme bile, bize, bu ile-
tişim araçlarının bol miktarda, uzun süreli ve çok
canlı şiddet sahneleri içerdiğini göstermeye yete-
cektir. Görsel medyada tanık olduğumuz şiddetin,
gerçek hayatta karşılaştığımızdan çok daha fazla
olduğu ifade edilmektedir (Baron ve Byrne, 2000).
Kitle iletişim araçlarının özellikle de, görsel
olanlarının saldırgan davranış üzerindeki etkisi sos-
yal psikolojide en çok tartışılan konuların başında
gelmektedir. Bu konuda yirmi yıldan daha uzun
bir süredir, deneysel ve korelasyonel olmak üzere
yüzlerce çalışma yapılmış ve halen de yapılmaya
devam edilmektedir. Bu araştırmalarda temel ola-
rak yanıtı aranan soru şudur: Şiddet içeren görsel
materyalleri (filmler, diziler, çizgi filmler, gerçek
hayattan kesitler, belgeseller vb.) izlemek çocuklar
ve/veya yetişkinlerdeki saldırganlığın artmasına ne-
den olur mu?
Medyadaki şiddetin etkisini gösteren kanıtlar,
üç farklı yöntemle yapılan araştırmalardan elde edil-
miştir; laboratuvar deneyleri, korelasyonel surveyler
ve alan deneyleri. Laboratuvar çalışmaları, çok ke-
sin olmasa da, medyada gözlenen şiddetin saldırgan
davranışı arttırma eğiliminde olduğunu göstermiş-
tir. Korelasyonel çalışmaların büyük bir çoğunluğu,
çocukların şiddet içeren televizyon programlarından
hoşlanmaları ile sergiledikleri saldırgan davranışlar
arasında orta derecede olumlu bir ilişki elde etmişler-
dir. Yani, şiddet içerikli televizyon programlarından
hoşlanan çocukların saldırgan davranma olasılıkları-
nın daha yüksek olduğu belirtilmektedir. Diğer yan-
dan, gerçek yaşam ortamlarında gerçekleştirilen alan
deneyleri, genel olarak, medyadaki şiddetin kişiler
arasındaki saldırganlık üzerinde sadece orta derecede
bir etkisi olduğunu göstermektedir (Taylor, Peplau
ve Sears, 2000).
Bu alandaki çalışmaları toplu bir biçimde de-
ğerlendiren sosyal psikologlar, genelde, şu yorumu
yapmaktadırlar: Saldırgan davranışı ortaya çıkar-
mak için medya şiddeti yeterli bir etmen değildir.
Yani, tek başına medyada şiddeti izlemek saldırgan
davranışı ortaya çıkarmamaktadır. Diğer yandan
saldırgan davranışın gösterilmesi için medyadaki
şiddeti izlemek gerekli de değildir. Diğer bir de-
yişle, böyle bir şiddete tanık olmaksızın da insan-
lar şiddet sergileyebilmektedirler. Ancak, sonuçta,
bütün bu belirsizliğe rağmen, medyadaki şiddete
maruz kalmak ve saldırgan davranış göstermek ara-
sındaki ilişki şöyle ifade edilmektedir: Medyadaki
şiddete maruz kalmak, bazı insanların bazı saldır-
gan davranışları sergilemesine etki eden etmenler-
den sadece biridir (Baron ve Byrne, 2000; Taylor,
Peplau ve Sears, 2000; Hogg ve Vaughan, 1995).
Medyadaki şiddetin etkileri konusundaki araş-
tırmalar, çok anlaşılabilir nedenlerle, çocuklar üze-
rinde yoğunlaşmıştır. Araştırmacılar, şiddet içerikli
program izlemenin, saldırgan eğilimli çocuklarda,
saldırganlıklarını dışarı vurmak için bir zemin
oluşturabileceğini ifade etmektedirler. Bundan da
önemlisi, şiddet içerikli tek bir film izlemenin de-
ğil ama uzun bir dönem boyunca pek çok şiddet
içerikli film izlemenin, saldırganlığa eğilimi ol-
mayan çocuklarda bile saldırganlığı arttırabileceği
bildirilmektedir. Ayrıca, araştırmacılar, medyadaki
şiddetin sadece çocukları değil yetişkinleri de et-
kilediğini belirtmektedirler (Aronson, Wilson ve
Akert, 1999).
Medyadaki şiddetin, izleyicilerin saldırganlığı
üzerindeki etkileri çeşitli yollarla gerçekleşmektedir.
Birincisi, şiddet içerikli film ve programları izleme
yoluyla, izleyiciler yeni saldırganlık teknikleri öğ-
renebilirler. Örneğin, yetişkin izleyiciler, hırsızlık,
cinayet, uçak kaçırma vb. gibi şiddet eylemlerine
ilişkin daha önce hiç akıllarına gelmeyen tuhaf ya
da ustaca yöntemleri öğrenebilir ve belki de bunu
uygulamaya kalkışabilirler. Medyadaki şiddeti izle-
menin ikinci etkisi, duyarsızlaştırma etkisi olarak
adlandırılmaktadır. Çok gerçekçi şiddet sahneleri
izledikten sonra, insanlar kurbanın çektiği acıya du-
yarsızlaşmaya başlamakta ve daha önce gösterdikleri
duygusal tepkiler azalmaya başlamaktadır. Şiddete
157

duyarsızlaşmanın, insanların kendilerinde saldır-
ganlığa ilişkin sınırlamaları da gevşetebileceği düşü-
nülmektedir. Son zamanlarda yapılan araştırmalar
medyadaki şiddetin üçüncü bir etki biçimini daha
ortaya çıkarmıştır. Buna göre, medyada şiddeti iz-
lemek, şiddet sahnelerinin kişide düşmanca duygu-
ların daha öne çıkmasına ve bu duygulara bilinçte
kolayca ulaşılmasına yol açmaktadır. Düşmanca
duygular bu kadar kolay ulaşılabilir olduğunda, en
küçük fırsatta bilince gelmeleri ve kişinin davranış-
larını etkilemesi zor değildir. Sürekli şiddet sahne-
leri izlemek, belki bu etkiyi daha da güçlendiriyor
olabilir (Baron ve Byrne, 2000).
Duyarsızlaştırma Etkisi
Uzun süre şiddeti izleme sonucunda, bi-
reyin acı çeken insanlara karşı duyarsız-
laşması ve eskiye oranla daha az duygusal
tepkiler vermesidir.
Durumsal Belirleyiciler: Alkol ve
Yüksek Sıcaklık
Alkol
Bilindiği üzere, alkollü içkiler saldırganlık da da-
hil olmak üzere toplum tarafından onaylanmayan
davranışlar üzerindeki ketlemeleri gevşetmektedir.
Rastgele gözlemler bile alkol tüketimi ile saldırgan-
lık arasında bir ilişki olduğunu düşündürtmekte-
dir. Bar, gece kulübü veya gazino gibi alkollü içki-
lerin tüketildiği eğlence yerlerinde kavgaların bolca
çıkması bir tesadüf değildir. Bu sıradan gözlemlerle
edindiğimiz izlenim, istatistiksel veriler tarafından
doğrulanmaktadır. Cinayet, saldırı ve diğer suçlar-
dan dolayı tutuklanan kişilerin % 75’inin yakalan-
dıklarında alkollü olduğu bildirilmektedir. Diğer
yandan deneysel çalışmalar da, alkol alan kişilerin
almayanlara göre, tahriklere, şiddet içeren davra-
nışlarla karşılık verdikleri görülmüştür (Aronson,
Wilson ve Akert, 1999).
Alkol alan kişilerde saldırganlığın otomatik ola-
rak arttığını söylemek pek mümkün değildir; aynı
şekilde bütün alkol alan kişiler kavga çıkarmak için
fırsat da kollamazlar. Daha ziyade çalışmalar, alko-
lün ketlemeyi gevşetici bir etkisi olduğunu, sosyal
ketlemeleri azaltarak, davranışlarımız konusunda-
ki özeni de azaltmamıza yol açtığını göstermek-
158
Saldırganlık
tedir. Sadece bu koşullarda, birey şiddete eğilimli
ise, daha saldırgan hale gelecek ya da duygusal bir
kişiyse daha da duygusallaşacaktır. Benzer şekilde,
alkollüyken engellenme hisseden ya da tahrik edi-
len bir kişinin saldırgan davranışlar üzerindeki ket-
lemeleri daha zayıftır (Aronson, Wilson ve Akert,
1999).
Yüksek Sıcaklık
Genellikle sıcaklığın yüksek olduğu zamanlarda
insanların, havanın etkisiyle de daha kolay öfkeye
kapıldıkları ve saldırgan davrandıkları düşünül-
mektedir. Bu bağlamda, sosyal psikologlar, “Yük-
sek sıcaklık ve saldırganlık arasında bir ilişki var
mı?” sorusuna yanıt aramışlardır. Bazı laboratuvar
çalışmaları sıcak havanın sadece belirli bir noktaya
kadar saldırganlığı arttırdığını, ancak o noktadan
sonra saldırganlığı arttırmayıp azalttığını göster-
miştir (Baron ve Byrne, 2000; Feldman, 1998).
Ancak sıcaklıkla saldırganlık arasındaki bu ilişki-
ye ilişkin kanıtlar çok net değildir. Dolayısıyla, bu
konuda kesin bir sonuca ulaşılamamıştır. Yüksek
sıcaklıkla saldırganlık arasında nasıl bir ilişki oldu-
ğunun bilinmesi önemlidir, zira küresel ölçekte bir
ısınmadan söz ediyorsak, belki de şiddetin daha da
artış göstereceği yıllara tanık olabiliriz (Baron ve
Byrne, 2000).
Fiziksel çevrenin sıcaklığı kadar kalabalık ve
hava kirliliği gibi diğer durumsal etmenler de sal-
dırganlığın ortaya çıkışını etkilemektedir. Hem
insanlarda hem de hayvanlarda kalabalığın saldır-
gan davranışı arttırdığı bulunmuştur. Genel olarak
hava kirliliğinin de saldırganlıkta artışa yol açtığı
bildirilmektedir (Feldman, 1998).
Kişisel Belirleyiciler: Kişilik ve
Cinsiyet Farklılıkları
Kişilik
İnsanlar, bazı kişilerin diğerlerinden daha sal-
dırgan olduğunu, bunun da “saldırgan kişilik”ten
kaynaklandığını düşünme eğilimindedirler. Saldır-
ganlıkla ilişkili olduğu varsayılan kişilik özellikle-
rinden birisi sosyal onay ihtiyacıdır. Diğerlerinin
onayını isteyen bireylerin reddedilme (itilme) kor-
kusu nedeniyle saldırgan davranışlardan kaçınacak-
ları tahmin edilmektedir (Bilgin, 2000).
Sosyal Psikoloji I
Kişiliğin saldırganlığı etkilediğine ilişkin en çar-
pıcı bulgu, araştırmacıların yaptıkları çalışmalar
sonunda A tipi kişilik adı verilen bir davranış bi-
çiminin varlığını ortaya koymuş olmalarıdır. A tipi
kişiliği olanların, aşırı rekabetçi, sürekli acelesi olan,
zamana karşı yarışan ve çok aktif kişiler oldukları ve
kalp hastalığına yatkın oldukları ifade edilmekte-
dir. Bunların tam tersi özellikler ise B tipi kişilik adı
verilen davranış tarzını işaret etmektedir (Baron ve
Byrne, 2000).
A Tipi Kişilik
Yüksek düzeyde rekabetçilik, zamanla
yarışma ve düşmanlık içeren bir kişilik
örüntüsüdür.
A tipi insanların stresliyken diğerleriyle değil tek
başına çalışmayı tercih ettikleri, zira hem yetersiz-
liklerini göstermekten kaçındıkları hem de durumu
kontrol altına alma istekleri olduğu belirtilmektedir.
Bu kişilerin bu çalışma tarzlarıyla belki yaşamda bir
noktaya kadar başarılı olabilecekleri, ama bu kişilik
özelliklerinin hem kendileri hem de yakınlarındaki
kişiler için yıkıcı etkileri olabileceği ileri sürülmekte-
dir. Nitekim, A tipi kişilik özelliklerine sahip insan-
ların çocuk istismarına daha yatkın olduğu bildiril-
mektedir (Baron ve Bryne, 2000; Hogg ve Vaughan,
1995).
A tipi kişilik özellikleri göz önüne alındığında,
bu özelliklere sahip olan kişilerin, B tipi kişiliği
olanlara göre daha saldırgan oldukları kolayca tah-
min edilebilir. Araştırmalar, yüksek düzeyde tes-
teron hormonu (bir cinsiyet hormonu) ile A tipi
kişilik özelliklerinin saldırgan davranışı ortaya çı-
karmada önemli bir rol oynadıklarını göstermiştir
Son olarak, A tipi kişiliği olanların düşmanlık
hisleriyle dolu oldukları için, araçsal saldırganlık-
tan çok düşmanca saldırganlık gösterdikleri belir-
tilmektedir (Akt. Baron ve Byrne, 2000).
3 daha fazla göstermektedirler. Dolaylı saldır-
sıra sizde
Saldırganlığın bir kişilik özelliği olduğu gö-
rüşünü toplumdaki çeşitli meslekleri düşü-
nerek tartışınız.
Cinsiyet Farklılıkları
Saldırganlık söz konusu edildiğinde, sorulacak
en önemli sorulardan biri, saldırganlık açısından
kadınla erkek arasında farklılık olup olmadığıdır.
Genel olarak erkeklerin kadınlardan daha saldır-
gan olduğu yönünde kanıtlar mevcuttur (Baron ve
Byrne, 2000; Hogg ve Vaughan, 1995).
Cinsiyetlerin farklı biçimlerde sosyalleşmesi,
saldırganlıkta görülen cinsiyete bağlı farklılıkların
önemli bir kaynağıdır. Modern toplumların çoğunda,
küçük yaşlardan itibaren erkek çocukların saldırgan
davranış göstermesi, kız çocuklarınınkine göre daha
fazla teşvik edilmektedir. Kız çocuklar saldırgan dav-
ranış gösterdiğinde ise, aileler bunun önüne geçmek
için çaba harcamaktadırlar (Hogg ve Vaughan, 1995).
Cinsiyet açısından saldırganlıkta bir farklılık
olup olmadığına ilişkin araştırma sonuçları, ilk ba-
kışta erkeklerin kadınlardan daha saldırgan olduğu-
nu doğrulamaktadır. Fakat biraz daha yakından ba-
kınca, konunun daha karmaşık olduğu görülecektir.
Araştırma sonuçları özetle şöyledir (Baron ve
Byrne, 2000):
• Erkekler genel olarak kadınlardan hem
daha fazla saldırgan davranış göstermekte
ama hem de daha fazla saldırganlığın hedefi
olmaktadırlar. Ve cinsiyetler arasındaki bu
farklılık ömür boyu sürmektedir.
• Saldırganlık açısından iki cinsiyet arasındaki
farklılık tahrik olmadığı durumda daha fazla-
dır. Diğer bir deyişle, erkekler tahrik söz konu-
su olmadığında kadınlardan daha fazla saldır-
gan davranış göstermektedirler. Ancak tahrik
varsa ve bu tahrik yoğunsa, kadınlar da erkek-
ler kadar saldırgan davranış göstermektedirler.
• Saldırganlık açısından iki cinsiyet arasında-
ki farklılık, saldırganlığın tipine göre değiş-
mektedir. Araştırmalar sonucunda, erkekle-
rin direkt saldırganlığı (fiziksel saldırı, itme,
hedefe bir şeyler atma vb.) kadınlara göre
daha fazla gösterdikleri bulunmuştur. Ka-
dınlar ise, dolaylı saldırganlığı erkeklerden
ganlık, hedef kişi hakkında çevreye söylen-
tiler yayma, hedefin arkasından dedikodu
yapma, hedef kişiyi zor durumda bırakacak
hikayeler uydurma vb. eylemleri içermek-
tedir. Son olarak cinsiyetler arası bu fark-
lılığın erken yaşlarda ortaya çıktığı ve farklı
kültürlerde gözlendiği de belirtilmektedir.
159

4 naklandığı kişiye yöneltirsek, daha sonraki saldırgan
sıra sizde
Kadınlarla erkekler arasında saldırgan açısın-
dan görülen farklılıkları kadına yönelik şid-
det bağlamında tartışınız.
SALDIRGANLIĞI AZALTMA
Arınma (Katarsis)
Saldırganlığın kökenlerine ilişkin kuramlardan
hatırlanacağı üzere, psikanalizciler ve etologlara
göre, saldırgan eylemin başlaması içgüdüseldir;
engellenme-saldırganlık modeline göre ise, saldır-
ganlık, bir kez uyarıldığında dışarı vurulması gere-
ken bir dürtüdür. Saldırganlığa ilişkin yaklaşımları
farklı da olsa, üç kuram da saldırgan bir eylemin,
içsel olarak üretilen saldırganlık içgüdüsü veya dür-
tüsünü azaltmaya hizmet ettiğini ileri sürmektedir.
Bu, arınma (katarsis) ilkesidir.
Arınma
Uyarılmış (harekete geçmiş) psişik enerji-
nin harcanması ve sistemin tekrar psikolo-
jik denge durumuna dönmesidir.
Genellikle içimizde biriken ya da bir kez ha-
rekete geçen öfke duygusunu ya da saldırganlığı,
daha zararsız bir biçimde boşaltırsak, rahatlayaca-
ğımızı düşünürüz. Popüler kültürde de, insanlara,
öfkeye kapılınca, bunu içinde tutmamaları tavsiye
edilir, öfkenin bir şekilde dışarı atılmasının (bağır-
mak, çığlık atmak, duvara bir şeyler fırlatmanın
vb.) kişiye iyi geleceği varsayılır.
Saldırganlığı görece zararsız yolla boşaltmak,
daha sonra gösterilmesi olası saldırganlığı gerçek-
ten de azaltır mı? Örneğin, yaygın bir şekilde, fut-
bol gibi birtakım rekabetçi sporlarla uğraşmanın
saldırganlığı azaltmak için iyi bir yol olduğu dü-
şünülmektedir. Araştırma sonuçları, hem rekabetçi
sporlar yapmanın hem de bu tür sporları izleme-
nin, saldırganlığı azaltmadığını, aksine arttırdığını
göstermiştir (Aronson, Wilson ve Akert, 1999).
160
Saldırganlık
Peki, saldırgan eylemlerimizi, öfkemizin kay-
davranışlarımızda bir azalma olur mu? Laboratuvar
deneyleri de gerçek yaşamda yapılan gözlemler de
bu tür durumlarda saldırganlığın azalma yerine art-
tığını göstermiştir. Sonuç olarak arınma (katarsis)
kavramı, araştırmalar tarafından desteklenmemiştir
(Aronson, Wilson ve Akert, 1999; Feldman, 1998).
Cezalandırma
Saldırganlığı kontrol altına alma ya da azaltma
yollarından bir diğeri, saldırgan davranış göstereni
cezalandırmaktır. Ceza karmaşık bir olgudur; bir
yandan saldırgan davranışın sıklığını azalttığı söy-
lenebilir. Ama öte yandan, aşırı durumlarda ceza-
nın kendisi kolayca saldırgan bir biçim alabilece-
ğinden, aslında cezayı veren kişi, taklit edilecek bir
saldırgan davranış için model oluşturuyor olabilir.
Bu nokta, cezalandırılan özellikle çocuklar oldu-
ğunda büyük bir önem kazanmaktadır (Aronson,
Wilson ve Akert, 1999).
Toplumların büyük bir çoğunluğu, toplum ge-
nelinde şiddeti kontrol etmek için, saldırı, gasp,
cinayet, tecavüz gibi şiddet içeren suçlara uzun
dönemli hapis cezaları veren bir adalet sistemi
oluşturmuş, hatta bazılarında bazı suçlar (örneğin
adam öldürme) için ölüm cezası verilmesi, adalet
sisteminin bir parçası haline gelmiştir. Günlük ya-
şam düzeyinde ise, modern toplumlarda bile daha
son zamanlara kadar çocukları disipline sokmak
için okullarda ve evde fiziksel ceza verilmesi meş-
ru ve yasal görülmekteydi (Feldman, 1998). Hatta
Türkiye’de bu tür cezaların en azından evlerde ana
babalar tarafından uygulanmasının hâlâ meşru gö-
rüldüğü söylenebilir.
Cezanın veya misilleme tehdinin kısa bir süre
için saldırgan davranışın ortaya çıkışını bastırdığı
ve böylece saldırganlığı kontrol altına almada işe
yaradığı düşünülebilirse de, uzun vadede etki-
li bir yöntem olduğu çok tartışmalıdır. Saldırgan
oldukları için sık sık cezalandırılan, çoğunlukla
da fiziksel yöntemlerle cezalandırılan çocukların,
uzun vadede daha saldırgan hale geldikleri ileri sü-
rülmektedir. Bu çocukların, yetişkin olduklarında
özellikle eşlerine kötü mumalede bulunma olası-
lıklarının yüksek olduğu belirtilmektedir (Taylor,
Peplau ve Sears, 2000).
Sosyal Psikoloji I
Saldırgan Olmayan Davranışların
Model Alınması
Sosyal öğrenme kuramı, daha önce belirtildiği
üzere, saldırgan modelleri gözlemenin, saldırgan
davranışa yol açacağını ileri sürmektedir. Peki aynı
öğrenme ilkesi gereğince, saldırgan olmayan mo-
delleri gözlemek, saldırganlığı azaltmaya hizmet
edebilir mi? Diğer bir deyişle, tahrik edilen biri,
tahrike saldırganlık yerine daha kontrollü, mantıklı
ve hoş bir tepki verdiğinde, bunun, izleyiciler üze-
rinde ne tür bir etkisi olur? Bu sorulara, çocuklarla
yapılan laboratuvar deneylerinde yanıt aranmıştır.
Araştırma sonuçları, saldırgan olmayan modelleri
izleyen çocukların daha sonraki saldırgan davranış-
larında bir azalma olduğunu göstermiştir (Aron-
son, Wilson ve Akert, 1999; Feldman 1998).
Bu araştırma sonuçları, saldırganlığı azaltabile-
ceğimize dair umutlarımızı arttırıyorsa da, ne yazık
ki, gerçek yaşamda saldırgan olmayan modellerden
ziyade saldırgan modellerle daha sık karşılaşmakta-
yız. Üstelik, saldırgan modellerin davranışları daha
dikkat çekici olarak algılanmakta, saldırgan olma-
yan modellerin davranışları ise daha pasif ve sönük
kalmaktadır (Feldman, 1998).
Sosyal Beceri Eğitimi
Pek çok insanın saldırgan davranış göstermesi-
nin altında yatan en önemli nedenlerden biri, temel
sosyal becerilere sahip olmamasıdır. Çoğumuz tahrik
karşısında nasıl bir tavır alacağımızı, insanlara ricada
bulunurken nelere dikkat edeceğimizi, insanlar bize
bir ricada bulununca, eğer yapamayacağımız bir şey-
se, onları kızdırmadan nasıl “hayır” diyeceğimizi bile-
miyoruz. Dolayısıyla, insanlara, diğer insanlarla nasıl
iletişimde bulunacakları ve nasıl iyi ilişkiler kurabile-
cekleri konusunda birtakım sosyal beceriler kazandı-
rılırsa, kişiler arası ilişkilerde saldırgan davranışların
azalması beklenebilir (Baron ve Byrne, 2000).
Her şeyden önce, yaşamı engellenme, kızgınlık,
öfke, hayal kırıklığı vb. olumsuz duyguları hissetme-
den sürdürmemizin olanaksız olduğu kabul edilmeli-
dir. Bazı koşullar altında bu olumsuz duyguları yaşa-
manın yanlış olan hiçbir yanı yoktur; insan olmanın
bir parçasıdır bu duygular. Esas probleme yol açan
şey, bu duyguların saldırgan bir tarzda ifade edilme-
sidir. Hiçbirimiz öfkemizi ya da kızgınlığımızı saldır-
gan olmayan bir tarzda nasıl ifade edeceğimizi bilerek
doğmuyoruz; ama bu bilgiyi sonradan kazanabiliriz.
Temel iletişim becerilerini ve problem çözme beceri-
lerini öğreten programlar mevcuttur ve bu programlar
hem çocuklara hem de yetişkinlere bu becerileri hızlı
bir biçimde kazandırabilmektedir (Aronson, Wilson
ve Akert, 1999; Baron ve Byrne, 2000).
161

Yaşamla İlişkilendir
AİLE İÇİ ŞİDDET
“Toplumumuzda “İtilmiş-Kakılmış” tiple-
mesiyle medya ve gösteri dünyasında da yerini
bulan “kadınların dövülmesi” olgusu, aile içi şid-
detin ve dolayısıyla saldırganlığın önemli bir bo-
yutunu oluşturmaktadır. Bunun diğer bir boyutu
da çocukların dövülmesidir.
Basın yayın organlarında, hemen her gün
“kadın ve çocuklara dayak” haberlerine rastlan-
maktadır. Dayak pek çok ailevi dramı (boşanma,
intihar, ayrılma, evden kaçma ve hatta öldürme
olayları gibi) beslemektedir. Konunun ancak po-
lisiye vaka haline gelen kısmının bilinebilmesi
nedeniyle gerçek boyutlarını kestirmek oldukça
güç olmakla birlikte, uzmanlar aile içi şiddetin
ürkütücü boyutlarda olduğunu belirtmektedirler.
Üstelik, bu şiddet sadece olayın olup bittiği anla
sınırlı kalmayıp daha sonraki şiddet olaylarına
kaynaklık edebilmektedir. On yıl kadar önce ga-
zetelerde, bir Batı ülkesinde 14 üniversite öğren-
cisi arkadaşını öldürdükten sonra intihar eden ve
eylemini, feministlerden nefretiyle haklılaştırma-
ya çalışan bir gencin, çocukken babası tarafından
sürekli dövüldüğü ve çocuğun annesinin de aynı
muameleye maruz kaldığı şeklinde haberler çık-
mıştı. Buna benzer olaylar, ne yazıktır ki, pek de
nadir değildir.
Starus (1988), aile içi şiddetin çeşitli yönle-
rini saptamayı amaçlayan ve “Çatışma Taktikleri
Ölçeği (Conflicts Tactics Scales)” denilen bir ölçek
geliştirmiştir. Bununla 6000’den çok aile üyesiyle
görüşen araştırmacılara göre, son bir yıl boyunca
aile üyelerinin %16’sı şiddet olarak nitelenen bir
davranışa maruz kaldıklarını beyan etmişlerdir;
162
Saldırganlık
kadınların hedef olduğu şiddet oranı yaklaşık %
12’dir. Ailelerin istisnasız hepsi, son yıl boyunca
en az bir kez çocuklarına vurmuş ve bunların %
11’inin aşırı olduğu sonucuna varılmıştır.
Aile içi şiddet, belirli kültürel gruplara, sos-
yal sınıflara veya ortamlara özgü değildir. Araş-
tırmacılar ailelerdeki şiddetin hemen her tür ai-
lede görüldüğünü kaydetmektedirler. Ancak bazı
değişkenler, şiddet olgularıyla bağlantılı görün-
mektedir: Stres yaratıcı olaylar (işini kaybetme,
istenmeyen gebelik), sosyal soyutlanmanın eşlik
ettiği fakirlik, aile üyelerinin çocukluk yaşantı-
ları, vb. Dayak, dövülen kişilerde çaresizlik ve
umutsuzluk, yalnızlık ve terkedilmişlik duygula-
rına, depresyona, öz-saygı düzeyinin düşmesine
ve gerçeklik duygusunun yitirilmesine vb. yol
açabilmektedir. Şiddete maruz kalanlar tek tip
değil, çok çeşitli duygusal veya davranışsal tepki-
ler göstermektedir. Öte yandan, aile içi şiddetin,
büyüklerden küçüklere, nesilden nesile geçtiğini
düşündüren somut bulgular bulunmaktadır ve
bu olgunun açıklamasını yapmak üzere çeşitli
yaklaşımlar geliştirilmektedir: Bandura’nın sos-
yal öğrenme teorisi; Bowlby’nin bağlılık teorisi
(güven ihtiyacıyla çocuğun anababasına bağlan-
ması; şiddete maruz kalan çocuğun kaygılı bir
bağlılık tarzı geliştirmesi, çatışma ve gücün ha-
kim olduğu bir dünya temsiline sahip olması);
Patterson’ın aile dinamiği teorisi (Anababanın
tepkilerinde istikrar / düzen eksikliği, çocuğun
uygun olmayan davranışlarına uygun olmayan
yaptırımlar uygulamaları).”
Kaynak: Bilgin, 2000; s. 298.
Sosyal Psikoloji I

1 Saldırganlığı tanımlamak

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Modern sosyal psikolojide yapılan saldırganlık tanımlarında, saldırganlığın sonucu kadar niyete de vurgu
yapılmaktadır. Birbirlerine benzerlikleri olsa da, üç farklı saldırganlık tanımı şunlardır: “Saldırganlık,
diğer bir kişiye niyetli olarak zarar vermek ya da onu incitmektir”. Ya da “saldırganlık, diğerini incitme
niyetiyle yapılan eylemler ve söylenilen sözlerdir”. Son olarak “saldırganlık, fiziksel ya da psikolojik acıya
yol açmayı amaçlayan niyetli davranıştır”.

2 Çeşitli saldırganlık tiplerini

ayırt etmek

Çeşitli saldırganlık tiplerini ayırt etmeden önce, günlük yaşamda çok sık aynı anlamda kullandığımız
saldırganlık ve şiddeti birbirinden ayırmak gereklidir. “Şiddet, kasti olarak yapılan ciddi fiziksel incitme
eylemleridir”. O halde şiddet, psikolojik değil, sadece fizikseldir. Saldırganlık ise aktif, fiziksel bir şiddet
olabileceği gibi pasif, sözel ya da başka bir biçimde de ortaya çıkabilir.
Saldırganlıkla ilgili ilk ayrım, araçsal saldırganlık ve düşmanca saldırganlıktır. Araçsal saldırganlık, değerli
bir hedefe ulaşmayı sağlamak üzere zarar verme ya da incitme eylemidir. Araçsal saldırganlığın tam tersi-
ne, düşmanca saldırganlıkta, amacın kendisi karşıdakine zarar verme ya da onu incitmedir.
Saldırganlıkla ilgili diğer önemli bir ayrım, saldırgan davranışları toplumsal normlara uygunluğu açısın-
dan değerlendirmektir. Toplum tarafından normlara uygun görülen ve onaylanan saldırganlık biçimine
özgeci saldırganlık adı verilmektedir. Diğer yandan, suikast, dövme, cinayet, saldırı gibi davranışlar açık-
ça toplumsal normları çiğneyen davranışlardır. Bu tarz davranışlar toplum tarafından onaylanmadığı için
antisosyal saldırganlık olarak adlandırılmaktadır. Son olarak, özgeci saldırganlık ile antisosyal saldırganlık
arasına yerleştirilen ve izin verilmiş saldırganlık olarak adlandırılan başka bir saldırganlık biçimi daha
tanımlanmaktadır. Bir kişinin kendini savunma amacıyla karşısındakinin saldırganlığına karşılık vermesi,
bir kadının kendine tecavüze yeltenen bir adama engel olmak için saldırması özgeci saldırganlık olarak
değerlendirilmeyebilir; ama toplum kurallarının sınırları dahilindedir ve çok da kötü olarak görülmez.

3 Saldırganlığın kökenlerini
açıklamak

Saldırganlığın kökenlerinin doğuştan gelen içgüdüler olduğunu iddia eden ve buna karşılık, saldırganlı-
ğın doğuştan getirilmediğini, sonradan öğrenildiğini iddia eden yaklaşımlar mevcuttur.
Psikanalizciler ve etologlar, saldırganlığı, insan doğasının kaçınılmaz bir özelliği olarak görmüşlerdir. An-
cak etologlar saldırganlığı, evrim sürecinde uyum sağlayıcı bir davranış olarak görürken, psikanalizciler
saldırganlığı yıkıcı dürtülerin temsilcisi olarak görmektedirler.
Diğer yandan sosyal öğrenme yaklaşımı, saldırganlığın diğer tüm sosyal davranışlar gibi öğrenildiğini sa-
vunmaktadır. Saldırganlık çok temel olarak iki yolla öğrenilmektedir: Direkt olarak pekiştirme ve model
alma. Direkt olarak pekiştirme, saldırgan davranış gösteren bireyin, bu davranışının pekiştirilerek tekrar
yapmasını sağlamayı ifade etmektedir. Model alma ise, bireyin saldırgan davranış gösteren ve bu davranışı
için pekiştirilen kişiyi gözlemesi ve bu davranışı taklit etmesini ifade etmektedir

163
 Saldırganlık

4 Saldırganlığın sosyal, durumsal ve kişisel

belirleyicilerinin neler olduğunu saptamak
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Saldırganlığın pek çok sosyal belirleyicisi vardır, ancak bunlar içinde en önemlileri engellenme, tahrik
ve medyada şiddettir. Engellenme hissettiğimizde vereceğimiz olası tepkilerden biri saldırganlıktır. Diğer
yandan kişiler arası ilişkilerde karşılıklılık ilkesi gereğince, bizi sözel ya da fiziksel olarak tahrik eden
birine aynı düzeyde acı vermeye çalışırız. Toplumda şiddetin yaygın olarak görülme nedenlerinden biri,
görsel medyada şiddet içeren sahneleri çok sık izlememizdir.
Saldırganlığın ortaya çıkışını belirleyen pek çok durumsal etmenden ikisi sıcaklık ve alkoldür. Yüksek sı-
caklıkta insanların daha fazla saldırganlık gösterme eğiliminde oldukları bulunmuştur. Ancak bir nokta-
dan sonra sıcaklık artsa da saldırganlık artmamaktadır. Diğer yandan alkolün normal zamanlardaki dav-
ranışlarımız üzerindeki ketlemeleri gevşeterek saldırganlığa yol açabileceği düşünülmektedir. Ancak her
alkol alanın değil, sadece saldırganlık eğilimi olanların alkol aldığında saldırgan davrandığı görülmüştür.
Kişilik yapısındaki farklılılar ve cinsiyet farklıkları saldırganlığın ortaya çıkmasında belirleyici bir role sa-
hiptirler. Rekabetçi, zamanla yarışan ve kalp hastalıklarına yatkın olan A tipi kişilikten söz edilmektedir.
Bu tür kişiliğe sahip olanların daha fazla saldırganlık gösterdikleri belirtilmektedir. Cinsiyet farklılıkları
açısından bakıldığında, beklendiği üzere erkekler kadınlardan daha fazla saldırganlık göstermektedir.
Ancak, bazı durumlarda, örneğin tahrikin varlığında, kadınlar da erkekler kadar saldırgan davranış gös-
termektedirler

5 Saldırganlığı azaltma
yollarını sıralamak

Saldırganlığı azalttığı düşünülen yollardan biri, saldırganlık enerjisinin sporla uğraşma ya da spor izleme
gibi zararsız bir takım faaliyetlerle boşaltılmasıdır. Buna arınma adı verilmektedir. Ancak araştırmalar
arınma düşüncesine destek vermemektedir. Saldırganlığı azaltmada diğer bir yol cezalandırmadır. Ancak
ceza kısa vadede saldırganlığı durdursa da, uzun vadede etkili değildir. Üçüncü bir yol saldırgan olma-
yan davranışları model almadır. Bu yolun işe yaradığı, ancak bu tür modellerle günlük hayatta çok sık
karşılmadığı ifade edilmektedir. Saldırganlığı azaltmada son bir yol olarak da bireylere iletişim kurma ve
problem çözme becerilerinin kazandırılması sayılabilir

164
Sosyal Psikoloji I
1 Aşağıdakilerden hangisi araçsal saldırganlığa
iyi bir örnektir?
A. Kıskanç bir kadın, kocasını başka bir kadınla
uygun olmayan bir durumda yakalayınca ikisi-
ni de tabancayla vurması
B. Televizyonu açmak istediğinde, bozulduğunu
anlayan bir adam, öfkelenip televizyonu pence-
reden aşağı atması
C. Bir adamın, yüksek bir ücret karşılığında adam
öldürmesi
D. Bir futbolcu, oyun sırasında rakip bir futbolcu-
ya sinirlenip çelme takması
E. Bir kişinin üzerine kahve döken garsonu tokatlaması
2 Aşağıdakilerden hangisi saldırganlığı azaltma
etkisi en az olan yoldur?
A. Saldırgan olmayan davranışı ödüllendirmek
B. Şiddet içerikli filmleri izlemekten kaçınmak
C. İnsan ilişkilerinde nazik olmak
D. Saldırgan davranışı cezalandırmak
E. Hümanist düşünceyi benimsemek
3 Aşağıdakilerden hangisi arınma (katarsis) dü-
şüncesi ile ilgili doğru bir ifadedir?
A. Arınma, kişinin içindeki saldırganlık enerjisi-
nin artması anlamına gelir.
B. Araştırma sonuçları arınma fikrini desteklememektedir.
C. Arınma kavramı sosyal öğrenme yaklaşımını sa-
vunanlar tarafından geliştirilmiştir.
D. Rekabetçi sporları izlemek kişide arınmaya yol açar.
E. Saldırganlığı öfkenin hedefine yöneltmek arın-
maya yol açar.
4 Aşağıdakilerden hangisi medyada izlenen şid-
detten etkilenme yollarından biri değildir?
A. Medyadaki şiddet, izleyicileri şiddete duyarsızlaştırır.
B. Şiddet içerikli programları izlemek, insanın bilin-
cinde düşmanlık duygularını ön plana getirir.
C. Medyadaki şiddet, insanların acıma duygula-
rına seslenerek, bireyin düşmanlık duygularını
azaltır.
D. Şiddet içerikli filmler, insanlara değişik saldır-
ganlık teknikleri hakkında yeni ufuklar açar.
E. Gerçekçi şiddet sahneleri izlemek, önceden bu
tür olaylara gösterilen duygusal tepkileri azaltır.
5 Engellenme-saldırganlık modeli ile ilgili ola-
rak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
neler öğrendik?
A. Yeniden yorumlanan engellenme-saldırganlık
modeline göre, engellenme her zaman saldır-
ganlığa yol açmaz.
B. Birey yaşadığı engellenme sonucu, bu engellen-
menin ne kadar haksız ya da gayrimeşru oldu-
ğuna bakmaksızın saldırganlık gösterir.
C. Engellenme, bireyde öfke, kızgınlık vb. olum-
suz duygulara yol açmaktadır.
D. İnsanlar engellenme yaşamadan da saldırgan
davranış gösterebilirler.
E. Engellenme yaşayan bireyin, çevrede saldırgan-
lığı çağrıştıran unsurlar olduğunda saldırgan
davranma olasılığı yükselir.
6 Sosyal öğrenme yaklaşımına göre aşağıdaki-
lerden hangisi doğrudur?
A. Araçsal saldırganlık öğrenilir, düşmanca saldır-
ganlık doğuştan gelir.
B. Saldırgan modelleri gözlemek, saldırgan davra-
nışı arttırır.
C. Saldırganlık, bireyin içinde bir buhar kazanı
gibi sürekli biriken bir enerjidir.
D. Saldırganlığın evrim sürecinde türlerin ayakta
kalmasında önemli bir işlevi vardır.
E. İhtiyaçlar giderilince saldırganlık sona erer.
7 Saldırganlıkla ilgili aşağıdaki ifadelerden
hangisi doğrudur?
A. Fiziksel acıya neden olur.
B. Öfke ve kızgınlık duygularıyla birlikte ortaya
çıkar.
C. Birisine zarar verme niyetini içerir.
D. Engellenme sonucu ortaya çıkar.
E. Maddi hasara yol açar.
8 Aşağıdaki saldırganlığa ilişkin görüşlerden
hangisi, etolojik yaklaşımı diğerlerinden ayırır?
A. Saldırganlık öğrenilmiş bir davranıştır.
B. Saldırganlık bir güdüdür.
C. Saldırganlığın yıkıcı olmaktan çok uyumsal bir
işlevi vardır.
D. Saldırganlık sadece insanlara özgü bir içgüdüdür.
E. Saldırganlık bir dürtüdür.
165
 Saldırganlık

9 Saldırganlıkta cinsiyet farklılıkları ile ilgili 10 Çocuğunu sürekli ihmal ederek, onun sevgi-
olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? siz büyümesine neden olan bir anne aşağıdaki sal-
dırganlık türlerinden hangisini göstermektedir?
neler öğrendik?

A. Kadınlar erkeklerden daha fazla saldırgan dav-

ranışlara maruz kalırlar. A. Araçsal saldırganlık
B. Genel olarak erkekler kadınlardan daha fazla B. Özgeci saldırganlık
saldırgan davranış gösterirler. C. İzin verilmiş saldırganlık
C. Kadınlar tahrik edildiğinde erkekler kadar sal- D. Pasif saldırganlık
dırgan olurlar. E. Antisosyal saldırganlık
D. Erkekler direkt saldırganlık, kadınlar dolaylı
saldırganlık biçimlerini gösterirler.
E. Aileler kız çocukların saldırgan tutumlarının
önüne geçmeye çalışırlar.

166
Sosyal Psikoloji I

1. C Yanıtınız yanlış ise “Saldırganlık Nedir?” ko- 6. B Yanıtınız yanlış ise “Saldırganlığın Kökenle-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

2. D Yanıtınız yanlış ise “Saldırganlığı Azaltma” 7. C Yanıtınız yanlış ise “Saldırganlık Nedir?” ko-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. B Yanıtınız yanlış ise “Saldırganlığı Azaltma” 8. C Yanıtınız yanlış ise “Saldırganlığın Kökenle-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Saldırganlığın Sosyal, Yanıtınız yanlış ise “Saldırganlığın Sosyal,
4. C 9. A
Durumsal ve Kişisel Belirleyicileri” konusu- Durumsal ve Kişisel Belirleyicileri” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Saldırganlığın Sosyal,

5. B 10. D Yanıtınız yanlış ise “Saldırganlık Nedir?” ko-
Durumsal ve Kişisel Belirleyicileri” konusu-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
nu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt

8 Anahtarı

Güvenlik güçlerinin toplumun huzur ve güvenliğini sağlarken, güç kullanmak

durumunda kaldığı zamanlar olabilir. Güç kullanma yetkisi güvenlik güçlerine
yasalarca verilen bir yetkidir. Buna ek olarak, güvenlik güçlerinin güç kullanımı
halkın nezdinde meşru görüldüğü için bu saldırganlık biçimi özgeci saldırgan-
lık ayrımıyla anlaşılabilir. Diğer taraftan, güvenlik güçleri zanlıyı yakalamak ya
da düzeni sağlamak için saldırganlık gösterdiği için bu, araçsal bir saldırganlık
Sıra Sizde 1 olarak nitelenmelidir. Ancak, elbette ki zanlının ya da göstericilerin güvenlik
güçlerine saldırganlıkla karşılık verdiği zincirleme saldırganlık olaylarında araç-
sallığın rdüşmanca saldırganlığa dönüşmesi de mümkündür. Bu konudaki asıl
mesele, güvenlik güçlerinin kullandığı gücün sınırlarıdır. Bu sınırların muğal-
laklığı dolayısıyla son zamanlarda medyada güvenlik güçlerinin şiddetin dozu-
nu arttırdığı durumlarda “orantısız güç” deyimi kullanılmaktadır. Bu durum,
bazı çevreler tarafından insan hakları ihlali olarak değerlendirilmektedir.

Saldırganlığın doğuştan gelen bir davranış mı yoksa sonradan kazanılan bir

davranış mı olduğu önemlidir. Çünkü bir davranışın doğuştan gelmesi de-
mek, çoğu kez o davranışın değiştirilemez olduğunu söylemek anlamına gelir.
Diğer bir deyişle, söz konusu davranış insan doğasının bir parçası olarak görü-
lür. Diğer taraftan saldırganlığın sonradan öğrenilmiş olması demek, insanın
Sıra Sizde 2 doğasından gelmediğini, yani değiştirilebileceğini ima eder. Oysa her öğre-
nilmiş davranışın çok kolay değişmeyeceğini hatırlatmak gerekir. Saldırgan-
lığın insan doğasının bir parçası olduğu görüşü karamsarlık verici bir bakış
açısıdır. Ancak saldırganlık gibi karmaşık bir davranışı ne sadece içgüdüyle ne
de sadece öğrenmeyle açıklamak mümkündür. Muhtemelen her iki durumun
etkileşimi sözkonusudur.

167
 Saldırganlık

Sıra Sizde Yanıt

8 Anahtarı

Psikolojide kişilik değişmez ve istikrarlı bir psikolojik yapı olarak görülür. Eğer
saldırganlık bir kişilik özelliği olarak görülürse, bu, bu tür insanların her or-
tamda saldırganlık gösterme eğilimi olduğu anlamına gelir. Saldırgan kişilik
yapısına sahip olan kişi toplumda bir polis, bir öğretmen ya da diyelim ki bir
doktor ya da hemşire olarak görev yapıyorsa, saldırganlık eğilimlerini meslek-
lerine de yansıtmaları beklenebilir. Her meslekte u eğilimin ortaya çıkaracağı
Sıra Sizde 3 sonuçlar farklı olabilir. Saldırgan eğilimleri olan bir öğretmen öğrencilerinin
özgüvenlerini zedeleyebilir ve saldırganlığın problem çözme yöntemi olduğu
konusunda bir model teşkil edebilir. Diğer yandan elinde güç kullanma yetkisi
olan bir poliste saldırganlık eğilimi varsa bu gücü kötüye kullanabilir. Diğer
yandan bir doktor ya da hemşire hastasına saldırganca bir tutum gösterirse bu
hastanın ruh sağlığını tehdit edebilir. Her durumda, saldırgan kişilik eğilimle-
rinin mesleklere yansımasının ciddi sonuçları mevcuttur.

Erkeklerle kadınlar arasında saldırganlık açısından görülen farklılıklar, günü-

müzde pek çok toplumda kadına yönelik şiddetin büyük çaplı bir sosyal prob-
lem olmasını açıklar niteliktedir. Kadın ve erkek arasında fiziksel güç başta
olmak üzere, ekonomik durum ve statüden kaynaklarıan güç türleri açısından
Sıra Sizde 4 ciddi bir eşitsizlik vardır. Bu eşitsiz durum, sistematik olarak kadınları şidde-
tin mağduru, erkekleri şiddetin faili yapmaktadır. Erkekler, özellikle toplumca
kendilerine öğretilmiş olan erkeklik değerlerine sahip olmayı çok önemsedik-
leri için, bu değerlere yönelik herhangi bir tehdite kolaylıkla saldırgan tepkiler
gösterebilmektedirler.

168
Sosyal Psikoloji I

Kaynakça
Aronson, E., Wilson, T. D. & Akert, R. M. (1999). Krahè, B. (1996). Aggression and Violence in Society.
Social Psychology. Longman, New York. In G. R. Semin & K. Fiedler, (Eds.), Applied Social
Psychology. Sage Publications, London.
Baron, R. A. & Byrne, D. (2000). Social Psychology.
Allyn and Bacon, London. Mummendey, A. (1996). Aggressive Behavior. In M.
Hewstone, W. Stroebe &G. F. Stephenson (Eds.),
Bilgin, N. (2000). Sosyal Psikolojiye Giriş. Ege
Introduction to Social Psychology. Blackwell,
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları: 48, İzmir.
Oxford.
Brewer, M. B. & Crano, W. D. (1994). Social Psychology.
Taylor, S. E., Peplau, L. A. & Sears, D. O. (2000). Social
West Publishing Company, New York.
Psychology. Prentice Hall, New Jersey.
Feldman, R. S. (1998). Social Psychology. Prentice Hall,
New Jersey.
Hogg, M. A. & Vaughan, G. M. (1995). Social
Psychology: An Introduction. Prentice Hall/
Harvester Wheatsheaf, London.

169