Prof.

dr Natalija Bogdanov
Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Beogradu,
Nemanjina 6, Beograd, Srbija

IZAZOVI POLJOPRIVREDNO-PREHRAMBENOG SEKTORA SRBIJE U PROCESU

PRIBLIŽAVANJA EU

Challenges faced by the agro-food sector in Serbia as regards its integration with the EU

ABSTRACT

The paper describes situation in agricultural and food sector of Serbia and most important changes in
its macroeconomic surroundings since 2000 until nowadays. The year 2000 is considered as the
beginning of transition and fundamental reforms of economics system which started after changing of
political regime. Apart from other central and east European countries Serbia’s access to the process of
transition was significantly lagging behind and it is for this reason that initial comparative advantages
of the agricultural sector in comparison with other neighboring countries were rapidly annulled by
2000, the year denoting the beginning of serious system reform undertakings. The institutional,
production and organizational complexity of the problems registered in the agricultural sector of Serbia
were enormous and were given priority in relation to finding solutions to system development. Since
2004 strategic assignments and implementation mechanisms have been major turning points in the
main objectives and implementation mechanisms of agricultural policy of Serbia in comparison with
the preceding period. The important constrain of further progress of the agro-food sector is the ever-
present uncertainty with regard to the pace of accessing European and other integration processes
(WTO) which has a significant impact on the macroeconomic stability provoking unpredictable inflow
of financial capital, foreign investments and the use of European funds for institutional and sector
adoption.
Key words: agriculture, agricultural policy, rural development, Serbia, EU accession

ABSTRAKT

Ovaj rad predstaviće stanje u poljoprivredno prehrambenom sektoru Srbije i ključne promene
makroekonomskog okruženje u kojem je on funkcionisao od 2000. godine do danas. U Srbiji se 2000.
godina smatra godinom početka tranzicije i suštinskih reformi privrednog i društveno-ekonomskog
sistema koje su usledile nakon promene političkog režima. Srbija je ušla u tranzicioni proces sa
značajnim zakašnjenjem u odnosu na druge zemlje Centalne i Istočne Evrope. Samim tim početne
komparativne prednosti agrarnog sektora, koje je do početka 1990-tih Srbija imala u odnosu na druge
zemlje u okruženju, bile su uveliko anulirane do početka ozbiljnijih sistemskih reformi početkom
2000-tih. Zatečeni institucionalni, proizvodni i organizacioni problemi u agrarnom sektoru Srbije bili
su izuzetno kompleksni, pa im je prva reformska vlada dala prioritet u odnosu na formulisanje
sistemskih razvojnih rešenja. Od 2004. godine u agrarnoj politici Srbije načinjen je snažan zaokret u
strateškim opredeljenjima i implementacionim mehanizmima u odnosu na prethodni period.
Reformisana agrarna politika od 2004. godine usmerena je na rast konkuretnosti porodičnih
komercijalnih gazdinstava i podsticanje investicija. Značajno ograničenje daljem unapređenju sektora
predstavlja još uvek prisutna neizvesnost u pogledu tempa priključivanja evropskim i drugim
integracionim procesima (STO), koja utiče na stabilnost makroekonomskog ambijenta i neizvesnost
pristizanja finansijskog kapitala, stranih ulaganja i evropskih fondova za institucionalno i sektorsko
prilagođavanje.
Ključne reči: poljoprivreda, agrarna politika, ruralni razvoj, Srbija, priključenje EU

1. UVOD
Srbija je do početka 1980-tih godina imala impresivnu stopu rasta poljoprivredne proizvodnje (3.5-
4%), koja je tokom 1980-tih stagnirala, a u 1990-tim naglašeno opadala. Izrazito nepovoljni
proizvodno-ekonmski indikatori poljoprivrede Srbije u tom periodu ogledaju se u sledećem:
proizvodnju gotovo svih poljoprivrednih proizvoda karakterisalo je izraženo variranje i negativan
trend; redukovana je upotreba inputa agrotehnike; niska produktivnost rada; nizak nivo tržišnosti
proizvodnje i rezultirajuća niska akumulativna sposobnost; proizvodna struktura dobila je odlike
ekstenzivne proizvodnje. Slični trendovi zabeleženi su i u drugim zemljama u tranziciji i u literaturi se
obrazlažu svojinskom i organizacionom transformacijom, tehnološkom zastarelošću, inflatornim i
monetarnim poremećajima i sl. (Davidova S., Bluckwell A., 2000; Swinnen J. 2003; Volk T., 2004).
Pomenuti faktori su u slučaju Srbije bili "dopunjeni" još nekim (Bogdanov N., 2004): ratno okruženje i
sankcije Saveta bezbednosti; dezintegracija SFRJ na čijem je tržištu Srbija bila dominantni proizvođač
poljoprivrednih proizvoda; opšta privredna recesija praćena monetarnim poremećajima i
hiperinflacijom koja je umanjila kupovnu moć i standard domaćeg stanovništva; nastojanje države da
socio-ekonomski teret krize prevali na poljoprivredu, održavanjem socijalnog mira niskim cenama
hrane.

Tranzicioni period i suštinska reforma privrednog ambijenta započeli su promenom političkog režima
krajem 2000. godine. Najznačajniji elemanti reformskih procesa u agrarnom sektoru Srbije od 2000.
godine do danas su svakako bili: liberalizacija tržišta, privatizacija prerađivačke industrije i početak
formiranja novih institucionalnih formi na svim nivoima. Reprivatizacija zemljišta, suprotno drugim
tranzicionim zemaljama, u Srbiji nije imala značajnije posledice na agrarnu strukturu obzirom na
visoku zastupljenost privatnih gazdinstava u ukupnim poljoprivrednim resursima i pre početka
tranzicije. Međutim, višegodišnje mešanje nadležnosti republičkih i saveznih institucija je umnogome
usporilo značajnije izmene u funkcionisanju sektora, budući da je veliki deo nadležnosti u sektoru
poljoprivrede prenet na Vladu Republike Srbije tek početkom 2003. godine. Strateška i programska
opredeljenja reformskih vlada (tri promene na državnom vrhu od 2000.godine) menjala su se (samo
delimično) usled objektivnih promena u ukupnom makroekonomskom okruženju. Otuda je do danas
izosatlo kreiranje jasno definisanog razvojnog opredeljenja i mehanizama za njegovo ostvarivanje, pa
su samim tim efikasnot i ukupni rezultati sektora ispod očekivanog i objektivno mogućeg nivoa.
Generalno, u proteklih pet godina reforma agrarne politike Srbije odvijala se u pravcu sledećih izmena
(Božić D., Bogdanov N. 2006):

• Sredstva agrarnog budžeta su povećavana, dok je njihovo ućešće u ukupnom budžetu ostalo
približno konstantno;
• U mehanizmu implementacije načinjen je zaokret sa podrške dohotku na podsticanje investicija;
• Osnovna sistemska promena nastupila je u načinu inplementacije državne podrške, koja je od 2004
godine namenjena samo registrovanim farmerima;
• Izvršena je značajna diversifikacija mera podrške po uzoru na SAPARD sistem.

Cilj ovog rada je da ukaže na osnovne indikatore stanja u agrarnom sektoru od 2000. godine i ključne
promene koje su uticale na kreiranje ambijenta u kojem on posluje i razvija se. U radu će biti korišćeni
zvanični statistički podaci Zavoda za statistiku Republike Srbije1. Budžetska podrška poljoprivredi
Srbije koja je u ovom radu prezentirana zasnovana je na podacima Zakona o korišćenju sredstava
agranog budžeta i (od 2002. godine) Zakona o budžetu, razdeo Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i
vodoprivrede. Iz analize su isključena sredstva za plate i druga socijalna davanja za zaposlene u
službama Ministarstva (Bogdanov N., Božić D., Munćan P., 2006). Tokom analiziranog perioda deo
nadležnosti u oblasti poljoprivrede bio je na nivou savezne države Srbija i Crna Gora i/ili drugih
ministarstva u Vladi Republike Srbije, tako da se taj deo budžetskih izdvajanja za poljoprivredu nije
mogao precizno razvrstati. Generalno, nastojalo se da se obezbedi što veća konzistentnost u grupisanju
pojedinih oblika podrške i uporedivost tokom analiziranog perioda.

2. STANJE POLJOPRIVREDE I RURALNIH PODRUČJA SRBIJE

2.1. Makroekonomsko okruženje

1
Ovi podaci ne uključuju područje Kosova i Metohije, koje je od 1999. godine pod civilnom upravom UN-a.
Period od 2001. do 2006. godine u Srbiji karakteriše sprovođenje brojnih reformi u pravcu
uspostavljanja makroekonomske stabilnosti i održivog i stabilnog privrednog razvoja. U ovom periodu
izvršeno je (ili započeto) restruktuiranje velikih sistema, privatizacija preduzeća i pojačane
aktivnostima na planu pridruživanju EU. Proizvodna aktivnost u tom periodu odvijala se uz reformu
poreskog sistema, tržišta rada i socijalnog sektora. Kurs dinara je (izuzimajući 2005. godinu) bio
stabilan, devizne reserve zemlje su permanentno rasle, u velikoj meri su izvršene deregulacija i
liberalizacija cena i spoljnotrgivnskog poslovanja, i regulisani odnosi sa međunarodnim finansijskim
institucijama. Ostvaren je značajan napredak u sprovođenju strukurnih reformi, posebno u oblasti
privatizacije preduzeća i konsolidacije i privatizacije devastiranog bankarskog sektora. Sa druge
strane, i pored pozitivnih promena makroekonomskog ambijenta u odnosu na prethodni period, indexi
globalne i poslovne konkurentnosti Svetskog ekonomskog foruma rangiraju Srbiju 2006.godine na 87.
odn 86. poziciju2. Tokom čitavog tranzicionog perioda, prisutna je tendencija pada broja zaposlenih i
rasta broja nezaposlenih (Tabela 1). Razlog smanjenju zaposlenosti je činjenica da je u periodu od
2001.-2006. godine, restruktuirano oko 100 velikih privrednih sistema koji su sukcesivno sprovodili
svoje socijalne programe i rasterećivali se tehnoloških i strukturnih viškova radne snage.

Prema preliminarnim podacima, ostvarivanje visoke stope privrednog rasta, inflacija ispod
projektovanog nivoa, povećanje izvoza i stranih direktnih investicija i budžetski suficit su najznačajniji
makroekonomski razultati u 2006. godini. Stanje na tržištu roba i usluga u 2006. godini karakterisao je
rast cena na malo (ispod projektovanog nivoa), pad inflatornih očekivanja i jačanje makroekonomske
stabilnosti. Tokom protekle dve godine, značajno je poboljšana investiciona klima, što je dovelo do
povećanog priliva stranih direktnih investicija (SDI).

2.2. Stanje poljoprivrede

Prirodni uslovi. Zahvaljujući reljefu i klimatskim uslovima područja na kom se prostire, Srbija ima
pogodne prirodne uslove za razvoj raznovrsne poljoprivredne proizvodnje. Srbija raspolaže sa 5.1
miliona hektara poljoprivredne površine (0,60 ha po stanovniku), od čega 4.2 miliona hektara čine
obradive povrišne (0,50 ha po stanovniku). Odnos šumske i poljoprivredne povrišne (39:61%) je
takođe povoljniji nego u mnogim evropskim zemljama. Međutim, dobar deo obradivog zemljišta je
zakišeljen, kao razultat nekontrolisane upotrebe hemijskih sredstava, a u Vojvodini (poljoprivredno
najrazvijenijem delu zemlje) i zaslanjen, što umanjuje prinose i povećava troškove proizvodnje.
Procenjuje se da je na oko 1/3 obradivih površina neophodono preduzeti mere poboljšanja fizičko-
hemijskih osobina zemljišta. Udeo registrovanih navodnjavanih u ukupnim obradivim površinama je
među najnižim u Evropi (oko 1.5%), dok je oko 85% poljoprivrednog zemljišta ugroženo erozijom
vetra i vode.
Posedovna struktura. Poljoprivredu Srbije karakteriše nepovoljna posedovna struktura, posebno
seljačkih gazdinstva koja su najbrojniji subjekti u poljoprivredi i dominantno opredeljuju njen ukupan
razvoj. Približno 80% poljoprivrednog zemljišta je u privatnom vlasništvu. Preostalih 20% koriste
preduzeća različite vlasničke strukture i veličine. Prema Popisu iz 2002. godine broj poljoprivrednih
gazdinstava u Republici Srbiji iznosio je 778891 (Tabela 6). U posedovnoj strukturi gazdinstava u
Republici Srbiji dominiraju sitna gazdinstva, budući da gazdinstva sa posedom manjim od 2 ha čine
46.26%, dok gazdinstva sa više od 10 ha čine svega 5.3% od ukupnog broja gazdinstva. Gazdinstva u
Republici Srbiji, sa površinom do 2 ha poseduju 12% obradivih površina, dok gazdinstva sa posedom
većim od 10 ha koriste oko 25% ukupnih korišćenih obradivih površina. Prosečna veličina gazdinstva u
Srbiji u 2002. godini iznosi 3.68 ha sopstvenih poljoprivrednih površina. Ove vrednosti približno su
iste kao i u Popisu iz 1991. godine. Pored male veličine poseda, zemljoradnička gazdinstva Srbije
karakteriše i relativno veliki broj odvojenih delova i parcela (3-5 parcela, zavisno od područja).
Zakonska regulativa vezana za zemljište nedovoljno je uređena, pa je i tržište zemljištem nerazvijeno i
neefikasno. Poslednji dostupni podaci (Anketa o životnom standardu, 2006) ukazuju da se procesi

2
Prema novom metodološkom konceptu analize konkurentnosti Svetskog ekonomskog foruma.
polarizacije gazdinstva prema veličini, jačanja bimodalne posedovne strukture i smanjenja broja
poljoprivrednih gazdinstava u Srbiji nastavljaju3.

Kapaciteti prehrambene industrije u Srbiji struktuirani su prema sirovinskoj bazi, ali po obimu
predimenzionirani. Kao takvi oni su nasleđeni iz prethodne države i makroekonomskog ambijenta u
kome je Srbija bila značajan faktor prehrambene sigurnosti za tržište od 20 miliona stanovnika. To je
ujedno razlog što je permanentno prisutan relativno nizak stepen iskorišćenosti kapaciteta prehrambene
industrije. Iskorišćenost kapaciteta kreće se između 10% i 80%, pri čemu se najviše koriste kapaciteti
za proizvodnju mineralne vode, uljare, mlinovi, kapaciteti za preradu voća i povrća, za proizvodnju
konditorskih proizvoda, pivare, mlekare i šećerane, a najmanje u industriji za preradu stočne hrane i
klanicama. Deo kapaciteta (posebno u sektorima kao što su klanična i mesna industrija, prerada mleka
idr.) nije inoviran i tehničko-tehnološkim karakteristikama ne može da odgovori zahtevanim
standardima. Ovi pogoni su regionalno/lokalnog značaja, cenovno i kvalitetom nekonkurentni i opstaju
zahvaljujući privilegovanoj poziciji na lokalnom tržištu.

Značaj agroprivrede za nacionalnu ekonomiju i socijalnu stabilnost u Srbiji je izuzetno velik.

Tokom tranzicionog perioda došlo je do smanjenja udela primarne poljoprivredne proizvodnje u
ostvarenom BDP u odnosu na 1990-te godine, tako da je on u 2005. godini iznosio 12.5% (Tabela 2).
Učešće prehrambene industrije, proizvodnje pića i duvana u ostvarenom BDP tokom tranzicionog
perioda iznosilo je prosečno 5.5% i takođe beleži trend permanentnog smanjenja. Međutim, i pored
ovakvih promena agrarni sektor u Srbiji nije u periodu tranzicije izgubio na značaju, obzirom na
značajan doprinos ostalim industrijskim sektorima zavisnim na sirovinama iz poljoprivrede (tekstil,
koža i obuća,) i industriju inputa za poljoprivredu (hemijska, mašinska, građevinska) i prateće uslužne
delatnosti.

Učešće poljoprivrede u ukupnoj zaposlonosti (Tabela 2) značajno je veće u odnosu na druge zemlje u
okruženju. Prema poslednjim zvaničnim podacima (anketa o radnoj snazi, oktobar 2005), čak 23.24%
zaposlenih radi u poljoprivredi, što čini oko 17% aktivnog stanovništva. Osnovni razlog visoke
zavisnosti od poljoprivrede svakako su smanjene mogućnosti zapošljavanja, pre svega mladih u
ruralnim područjima i niska investiciona aktivnost.

Troškovi hrane, pića i duvana zastupljeni su u ukupnim izdacima porodičnih budžeta u Srbiji sa preko
40% (Tabela 1). Udeo ovih troškova u ukupnim izdacima beleži permanentno smanjivanje od početka
posmatranog perioda, ali su i dalje značajno visoki. Razlog visokom udelu troškova ishrane se može
tražiti u nedovoljnoj konkurenciji i monopolskom položaju trgovinske mreže i domaćih proizvođača.

Proizvodna struktura poljoprivrede. Poljoprivredna proizvodnja u Srbiji pod velikim je uticajem

vremenskih prilika – pogotovo suše i nekontrolisanog dejstva voda. Relativno ekstenzivan način
proizvodnje uslovio je pad fizičkog obima proizvodnje posebno u godinama nepovoljnih klimatskih
uslova (posebno u 2000, 2002, 2003. i 2005. godini). U strukturi ostvarene vrednosti poljoprivredne
priozvodnje oko 60% potiče iz biljne proizvodnje, a 40% iz stočarstva, bez izraženije tendencije
promene tokom posmatranog perioda (Tabela 2).

U proizvodnoj strukturi poljoprivrede dominantno mesto pripada žitima (kukuruz i pšenica). Površine
pod žitima zauzimaju oko 60% obradivih površina, sa izraženom tendencijom smanjenja tokom
poslednjih godina (Tabela 3). Smanjenje površina pod žitima posledica je smanjenog interesa seljaka
za proizvodnju pšenice, koja je poslednjih godina bila izuzetno nekonkurentna drugim usevima.
Vrednost proizvodnje žita i dalje je izuzetno visoka i čini oko 40% ukupne vrednosti poljoprivredne
proizvodnje u Srbiji. Ujedno, kukuruz je najznačajniji izvozni proizvod srpske poljoprivrede.

3
Ovi podaci ne mogu se adekvatno interpretirati neujednačenosti metodologije primenjene prilikom Popisa i
Ankete.
Površine zasejane industrijskim biljem beleže od 2000. godine permanentan rast. Njihovo učešće u
obradivim površinama povećalo se u periodu 2000-05. godina sa 9.8% na približno 13%. Udeo
proizvodnje industrijskog bilja u ukupnoj vrednosti poljoprivredne proizvodnje Srbije iznosi 8-9%.
Otvaranje spoljnog tržišta, državni podsticaji proizvođačima tokom 2000-03. godine, izvozni podsticaji
i privatizacija prerađivačkih kapaciteta, doprineli su brzoj revitalizaciji proizvodnje industrijskog bilja
nakon krize 1990-tih. Više nego u drugim segmentima prehrambenog lanca u Srbiji, u ovom sektoru
uspostavljeno je tržišno-proizvodno povezivanje na relaciji proizvođač-otkupljivač/prerađivač, što se
takođe pozitivno odražava na rast površina i proizvodnje.

Proizvodnja voća i povrća beleži poslednjih godina pozitivne tendencije, i formira oko 1/4 vrednosti
poljoprivredne proizvodnje. U ovom sektoru učinjen je značajan napredak na planu unapređenja
standarda u proizvodnji i preradi i jačanju proizvodnog povezivanja. Poslednjih godina, zahvaljujući
povoljnim kreditnim uslovima za nabavku sistema za navodnjavanje i izgradnju plastenika,
proizvodnja je značajno intenzivirana.

Indeksi stočarske proizvodnje ukazuju na stabilizaciju i blago poboljšanje stanja u sektoru tokom
tranzicinog perioda (Tabela 2). Razlog se može tražiti u velikim budžetskim podsticajima (premije za
mleko, regresiranje priplodnih grla, krediti) sa jedne strane, i poboljšanje pristupa EU tržištu sa druge
strane. Uvođenje sistema obeležavanja životinja i celokupnog sistema monitoringa proizvodnje i
prerade mesa približili su Srbiju evropskim standardima, što je osnovni preduslov za povećanje
izvoza. Na taj način su otklonjene samo osnovne institucionalne prepreke za izlazak na evropsko
tržište. Naredni korak trebali bi da budu dalji napori na obnovi stočnog fonda, kako bi se u većoj meri
iskoristila kvota za izvoz u EU (dosadašnja ikorištenost bila je oko 20%). Proizvodnja mleka je
poslednjih godina stabilizovana na nivou pomirenja domaćih bilansnih potreba (Tabela 4).

Cene poljoprivrednih proizvoda Cene poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda tokom 1990-tih

godina formirane su u uslovima dinamičnog opšteg rasta cena, monetarnih poremećaja, čestih promena
u institucionalnim rešenjima i merama njihove državne kontrole (Bogdanov N., 2004). Sistemski
zakoni koji se odnose na regulaciju tržišta poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda (zakoni o cenama,
spoljnotrgovinskoj razmeni, robnim rezervama, podsticajima proizvodnji i izvozu) tokom 1990-tih nisu
u dovoljnoj meri uvažavali funkcionalne veze u agroindustrijskom kompleksu. Cene strateških
poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda nisu regulisane sistemskim zakonima i dovoljno efikasnim
mehanizmima, već uredbama i odlukama republičkih organa. Otuda je izostalo sinergetsko dejstvo
mera agrarne politike vezanih za tržišnu regulaciju, što je zajedno sa neefikasnim i nedoslednim
implementacionim mehanizmima tržišne podrške značajno umanjivalo proizvodno-ekonomske efekte
sektora.

Krajem 2000. godine započeta je revitalizacija politike cena i ranije definisanih mehanizama. Savezna
Vlada je (do 2002. godine) imala nadležnosti u propisivanju zaštitnih cena, prelevmana, i izvoznih
podsticaja, čime je najvažniji instrumentarijum regulisanja tržišta bio pod njenom kontrolom, a da su
pri tom suprotstavljeni interesi republika (Srbije i Crne Gore) bili nepomirljivi4. Vlada Srbije opredelila
se (tokom 2001-2003) za oblik orijentacionih cena (koje nisu bile precizno definisane) u otkupu žita za
potrebe Republičke direkcije za robne rezerve, po kojoj su i žitomlinske organizacije vršile otkup.
Dogovorene cene industrijskog bilja (2002. i 2003.) operacionalizovane su tako što su budžetski
podsticaji proizvođačima (definisani po ha zasejane površine i ostvarenog referencijalnog prinosa)
distribuirani preko prerađivača, na osnovu sklopljenih ugovora o proizvodnji i otkupu. Generalno,
politika i sistem cena posle 2000. godine nisu značajnije unapređeni u odnosu na period tokom
devedesetih (Tabela 5). Primenjivani mehanizmi bili su ad hoc rešenja, limitirana institucionalnom i
administrativnom neuređenošću sektora, skromnim budžetskim sredstvima i (pre svega) odsustvom
usaglašenog i dugoročnog programskog opredeljenja (Bogdanov N., 2005). Osim toga, izraženo

4
Propisivane zaštitne cene od strane Savezne vlade bilo je nemoguće sprovesti, obzirom na nedostatak sredstava
za te namene u Saveznom budžetu. Tako je zaštitna cena pšenice 2001. godine kreirana na nivou iznad evropskih
tržišnih cena, ali ispod nivoa proizvođačke cene za veliki broj gazdinstava u Srbiji, čak i ona sa produktivnošću
većom od prosečne.
kolebanje cena tokom tranzicionog perioda, odsustvo stabilnih pariteta i trenda posledica je i
nepovoljnog uticaja vremenskih uslova koji su izazivali ciklične tržišne poremećaje.

2.3. Ruralna područija Srbije

Ruralna područja Srbije5 odlikuju se visokim stepenom izdiferenciranosti u pogledu prirodnih,

infrastrukturnih i drugih uslova za poljoprivrednu proizvodnju i razvoj drugih privrednih aktivnosti,
blizine tržišta i uslova za tržišni plasman proizvoda, kao i u pogledu veličine i morfologije naselja. Ova
izdiferenciranost pokazuje se i na planu socijalnog razvoja, demografskih karakteristika, kulturoloških
osobenosti itd. Svi navedeni faktori snažno se odražavaju na efikasnost privređivanja i kvalitet života u
pojedinim ruralnim oblastima Srbije. Iako su regionalni aspekt poljoprivredne proizvodnje i
heterogenost ruralnog prostora oduvek apostrofirani u strategijskim i planskim dokumentima koji se
odnose na razvoj poljoprivrede, tek od 2005. godine učinjeni su značajniji pokušaji u pravcu
institucionalizacije i uspostavljanja integralne državne politike u toj oblasti (Bogdanov N., Stojanović
Ž., 2006).

Ruralna područja6 zahvataju 85% teritorije Srbije, u njima živi 55% stanovništva i ostavruju više od
40% BDP Srbije. Gustina naseljenosti u ruralnim oblastima je 63 stanovnika/km2 i za 1/3 je manja od
nacionalnog proseka. Broj stanovnika u ruralnim područjima je relativno stabilan, i u periodu 1991-
2002 smanjen je za 2.5% više u odnosu na nacionalni prosek. Tokom 1990-tih došlo je do značajnih
promena u odnosu na ranije trendove ruralnog stanovništva i radne snage u Srbiji (Bogdanov N., 2007):

• Zaustavljeni su ili značajno usporeni migracioni tokovi na relaciji selo-grad koji su tokom druge
polovine XX veka doveli do smanjenja ruralnog stanovništva i demografskog pražnjenja sela u
pojedijim regionima;
• Reverzibilne migracije, grad-selo, karakteristične za tranzicione zemlje, zabeležene su i u Srbiji. Ovi
procesi u Srbiji se prvenstveno tumače dubokom ekonomskom krizom i zatvaranjem velikih
industrijskih kompleksa, usled čega je porast ruralne populacije posebno zabeležen u suburbanim i
ruralnim područjima u okolini većih privrednih centara. Porastu ruralne populacije doprinela je i
činjenica da je veliki broj izbeglih i interno raseljenih lica sa prostora bivše Jugoslavije naseljen tokom
1990-tih upravo u ruralnim područjima7. Eksterne migracije, van zemlje, u Srbiji su bile karakteristične
za visoko i najviše obrazovanu radnu snagu i nisu posebno pogodile ruralna područja kao u nekim
susednim zemljama.

Privredna struktura ruralnih područja Srbije visoko je zavisna od primarnog sektora i još uvek
zasnovana na iscrpljivanju prirodnih resursa. U Srbiji dominira tradicionalna, monofunkcionalna
poljoprivreda, koja zemlju svrstava u red »najagrarnijih« zemalja Evrope. Visok udeo poljoprivrede,
prehrambene industrije, rudarstva i energetike, i nizak udeo tercijarnog sektora u ostvarenom BDP,
osnovne su odlike privredne strukture ruralnih područja Srbije. Dostignuti nivo diversifikacije po
svojim performansama je sličan zemljama u okruženju (Davis J.R., Bezemer D. 2004) i limitiran
gotovo identičnim faktorima:

• nepovoljnim položajem agrarnog sektora i ruralnih područja u razvojnim politikama i opredelenjima,

• niskom akumulacionom sposobnosti ruralnih domaćinstava,
• nepovoljnim tržištem kapitala i nesigurnim investicionim ambijentom,
• ograničenim tržištem za plasman proizvoda i usluga ruralnih područja,

5
Statistička definicija ruralnih naselja danas praktično ne postoji: podela na urbana i ostala naselja u Srbiji je u
Popisima od 1981. do 2002. godine bazira na opštinskim odlukama kojima same opštine dodeljuju status grada
nekom naselju. Dovoljno je bilo da naselje ima urađen generalni urbanistički plan da bi odlukom skupštine
opštine na čijoj se teritoriji nalazi, ono moglo biti proglašeno gradskim naseljem. Sva naselja koja nisu
proglašena gradskim svrstavaju se u ostala, što se po automatizmu smatra ruralnim.
6
Ruralna područja definisana prema OECD definiciji ruralnosti.
7
Od ukupnog broja lica koja su promenila mesto boravka ili doseljena u Srbiju, 380 hiljada ili čak 44% migriralo
je u okviru ruralnih područja.
• nedovoljno edukovanim ljudskim potencijalom i niskim nivoom privatnog preduzetništva idr.

Ostavreni BDP po stanovniku u ruralnim područjima Srbije je za ¼ niži od nacionalnog proseka i

ukazuje na značajno zaostajanje u razvoju. Razlike u produktivnosti rada i privrednoj strukturi jednako
su očigledne između ruralnih i urbanih područja, kao i među pojedinim regionima odnosno tipovima
ruralnih područja.

2.4. Trgovina poljoprivredno-prehrambenim proizvodima

Spoljnotrgovinska razmena poljoprivredno-prehrambenih proizvoda Srbije u periodu koji je prethodio

tranzicionim reformama odvijala se u uslovima poremećene makroekonomske stabilnosti usled:
secesije zemlje i raspada tržišta, pada proizvodnje u svim sektorima poljoprivrede, gubitka
povlašćenog statusa na izvoznim tržištima (status najpovlašćenije nacije – STO, preferencijalni status u
EU i prestanak važenja brojnih bilateralnih i multilateralnih sporazuma), (pre)brze liberalizacija itd.
Tokom predtranzicionog perioda spoljnotrgovinska razmena poljoprivredno-prehrambenog sektora
Srbije prosečno je ostvarivala vrednost izvoza od približno 400 miliona USD (što je činilo oko 25%
izvoza privrede), i uvoz od oko 460 miliona USD (oko 10% ukupnog uvoza privrede). Ovi rezultati
ukazuju na deficit od 60 miliona USD, i stopu pokrivenosti uvoza izvozom u iznosu od 85-90%.

Tokom tranzicionog perioda bilans spoljnotgovinske razmene agoindustrijskog sektora Srbije se

permanentno popravljao (Tabela 7). Zahvaljujući dinamičnijim stopama rasta izvoza u odnosu na rast
uvoza, negativni saldo razmene se smanjivao da bi 2005. godine po prvi put bio ostvaren suficit. U
2005. godini, izvoz proizvoda poljoprivredno-prehrambenog sektora dostigao je udeo u ukupnom
robnom izvozu od 21%. Posebno značajan kvalitet ostvarenih rezultata u trgovini poljoprivrede tokom
2005. godine, predstavlja ostvareni suficit u razmeni sa EU. Posmatrano u periodu 2000-2005 godine,
prosečna jedinična vrednost izvoza8 poljoprivrede i prehrambene industrije Srbije bila je 0.48 USD/kg,
dok je u uvozu ostvarena jedinična vrednost bila 0.78 USD/kg. Preliminarne procene, na osnovu
ostvarenog obima proizvodnje i ukupnog plasmana robe na domaćem i stranom tržištu, ukazuju da
poljoprivreda sa prehrambenom industrijom skoro četvrtinu svog BDP-a realizuje od izvoza (Stanković
V., Jeftić S. 2006).

Republika Srbija tradicionalno najviše vrednosti robne razmene ostvaruje sa zemljama Evropske Unije
i zemljama JIE (Tabela 9 i 10). Tržište EU predstavlja najznačajnijeg trgovinskog partnera Srbije po
pitanju izvoza poljoprivrednih proizvoda. Najveći izvoz ostvaren je u 2005. godini (54.4%) od ukupno
ostvarenog izvoza te godine. Po pitanju uvoza poljoprivredno-prehrambenih proizvoda, EU takođe
predstavlja glavnog trgovinskog partnera Srbije. Prosečna jedinična vrednost izvoza na tržište EU u
2005. godini bila je 0,35 €/kg, a u uvozu 1,01 €/kg. Navedene cifre ukazuju da se na tržište EU
uglavnom izvoze proizvodi niže faze prerade, koji su cenovno konkurentni, a uvoze se pretežno
proizvodi više faze prerade.

Pored tržišta EU, od posebnog su značaja tržišta regiona zone slobodne trgovine JIE (Hrvatska,
Makedonija, BiH, Rumunija, Bugarska, Albanija i Moldavija), sa kojima postoje Sporazumi o
slobodnoj trgovini, u okviru Pakta za stabilnost zamalja jugoistočne Evrope. Udeo zemalja JIE u
izvozu poljoprivredno – prehrambenih proizvoda, Srbije ima tendenciju smanjenja u odnosu na početak
devedesetih godina i kreće se na nivou od oko 45% za period 2000-05. godina. Istovremeno, u uvozu
agrarnih proizvoda Srbije, posmatrano po zemljama porekla, zemlje JIE imaju nešto ujednačeniji udeo
sa prosekom koji iznosi oko 20%.

Posmatrano po grupama proizvoda (Tabela 8 i 9), najzastupljeniji u strukturi ukupnog robnog izvoza su
voće i povrće (u proseku oko 5% ukupnog robnog izvoza Srbije), žita (preko 4%), šećer i proizvodi od

8
Za procenu cenovnih i kvalitativnih aspekata spoljnotrgovinske razmene agrarnog sektora uobičajeni indikator
je jedinična vrednost proizvoda. Jedinična vrednost proizvoda je vrednosti izvoza, odn. uvoza, iskazana u odnosu
na određenu jedinici mere (naješće kg). Veća jedinična vrednost izvoza praktično ukazuje da je reč o zemlji koja
ima kvalitetnije proizvode, veće dodatne vrednosti.
šećera (oko 2.5%), jestivo ulje idr. Pozitivne tendencije i povećanje učešća zabeleženi su od 2005.
godine i u izvozu mesa i mesnih prerađevina (1.2% ukupnog robnog izvoza), za šta razloge treba tražiti
u činjenici da je pet klanica iz Srbije konačno dobilo izvoznu dozvolu za plasman svojih proizvoda na
tržište EU. Na uvoznoj strani dominantno mesto tradicionalno pripada „nekonkuretnim proizvodima”:
sirova kafa, cigarete i cigare, banane, citrusi, a zatim slede čokolada, uljane pogače od soje i ostaci,
žvakaće gume, biskviti, tost i peciva, ostali prehrambeni proizvodi, riba smrznuta.

2.5. Agrarna politika

Globalni okvir. Agrarna politka Srbije je početkom 2000–tih bila usmerena na rešavanje urgentnih
problema agrara i saniranje zatečenog stanja u sektoru. Osnovni pravac njenog delovanja bila je
podrška zemljoradničkim gazdinstvima podsticajima za izmenu proizvodne strukture. Otvaranje
spoljnog tržišta i autonomni trgovinski preferencijali EU (sadržani u Rezoluciji 2007/2000EC i
dopunjeni regulativom 2563/2000 EC) zajedno sa privatizacijom industrijskih preduzeća (pre svega
šećerana i uljara) uticali su na porast mogućnosti izvoza. Ovakvom strukturom podsticaja uticalo se na
izmenu proizvodne strukture i obezbeđenje sirovina za prehrambene proizvode, jer finansijski
iscrpljeni proizvođači nisu bili u stanju da sopstvenim sredstvima finansiraju proizvodnju9. U ovom
periodu (2000-2003) menjana su i sistemska rešenja vezana za nadležnost institucija i pojačan sistem
kontrole u oblastima u kojima je siva ekonomija bila najviše izražena. Relativno skromna budžetska
izdvajanja za poljoprivredu nisu ostavila prostora za radikalnije promene u mehanizmima podrške
agraru.

Od 2004. godine u agrarnoj politici Srbije načinjen je snažan zaokret u strateškim opredeljenjima i
implementacionim mehanizmima u odnosu na prethodni period. Reformisana agrarna politika
usmerena je na rast konkuretnosti porodičnih komercijalnih gazdinstava. U implementacionim
mehanizmima načinjen je zaokret od politike podsticaja dohotku na podsticanje investicija. Strategiju
razvoja poljoprivrede je 2005. godine usvojila Vlada Republike Srbije. U Strategiji su definisani su
opšti strateški ciljevi:

• Izgraditi održiv i efikasan poljoprivredni sektor koji može da se takmiči na svetskom tržištu,
doprinoseći porastu nacionalnog dohotka.
• Obezbediti hranu koja zadovoljava potrebe potrošača u pogledu kvaliteta i bezbednosti.
• Održati podršku životnom standardu za ljude koji zavise od poljoprivrede, a nisu u stanju da svojim
razvojem prate ekonomske reforme.
• Osigurati podršku održivom razvoju sela.
• Sačuvati životnu sredinu od uticaja efekata poljoprivredne proizvodnje.
• Pripremiti poljoprivredu Srbije za integracije u EU.
• Pripremiti politiku domace podrške i trgovine u poljoprivredi za pravila STO.

Agrarni budžet i njegova struktura - Budžetska podrška poljoprivredi u periodu 2000-06. godina je
nominalno povećavana, dok je njeno učešće u ukupnom budžetu Srbije samo u 2004. godini bilo veće
od istog u početnoj godini analize (Tabela 10 i 11). Realno, povećanje nije bilo dinamično u meri kako
Grafikon 1. pokazuje. Naime, proces institucionalnog prilagođavanja i prenošenja nadležnosti između
saveznog i republičkog, kao i unutar republičkih ministarstava je tekao sukcesivno tokom celog
posmatarnog perioda, pa su tako povećavana i sredstva Agrarnog budžeta. Među najznačajnije mere
podrške poljoprivredi mereno udelom u strukturi Agrarnog budžeta, spadaju:

9
Ovakav pristup pokazao se opravdanim jer je uz druge sistemske i institucionalne promene doprineo rastu
vrednosti izvoza poljoprivrednog i prehrambenog sektora sa 321 milion eura u 2000 na 597 miliona eura u 2003
godini, odnosno za preko 85%.
 m il e uro % od ukupnog
budže ta
350 7

300 6

250 5

200 4

150 3

100 2

50 1

0 0
2000 2001 2002 2003 2004 2005

Budžetski troškovi za poljoprivredu % ukupnih budžetskih troškova

Grafikon 1. Agrarni budžet Srbije

Izvor: Bogdanov N., Božić D., Munćan P. (2006)

• Premije za proizvodnju mleka U pojedinim godinama (2000, 2001.) gotovo jedna polovina ukupnog
agrarnog budžeta korišćena je za podršku proizvođačima mleka. Državna podrška proizvodnji, uz
visoku uvoznu zaštitu, stabilizovala je domaću proizvodnju i uslovila pojavu skromnih tržišnih viškova
poslednjih godina.
• Premije za biljnu proizvodnju su od 2000. godine isplaćivane za različite useve. Premije su
početkom posmatranog perioda ispalaćivane samo za šećernu repu i duvan, dok su u 2003. godini po
prvi put uvedene i premije za proizvodnju suncokreta i soje. U odnosu na predtranzicioni period od
2003. godine značajno su povećana plaćanja prozvođačima u vidu premija, sa ciljem da se
intenziviranjem proizvodnje industrijskog bilja obezbedi sisrovinska osnova prehrambenoj industriji.
Tokom 2005 i 2006. godine isplaćivane su i premije za hmelj i seme uljane tikve, uskladištene količine
pšenice, a u 2005. godini i za proizvodnju pšenice, dok je ukinuta premija za šećernu repu.
• Kreditna podrška Od 2004. godine Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede učestvuje u
kreditiranju zemljoradnika. Ukupna suma namenjena za subvencionisanje kredita iznosila je u 2004.
godini 51.3 miliona eura, odn. 17.5% Agrarnog budžeta10.
• Izvozni podsticaji. Od 2003. godine u Agrarnom budžetu Republike Srbije predviđena su i sredstva
za podsticanje izvoza poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda. U prethodnom periodu sredstva za
ove namene su se obezbeđivala u okviru saveznog budžeta. Izvozne subvencije u poređenju sa onim
koje daju zemlju u okruženju, a posebno zemlje članice EU su izuzetno skromne. U 2005. godini
izdvojeno je 7.4 miliona eura za izvozne podsticaje i još oko 2.4 miliona eura za poboljšanje izvoza,
kontrole kvaliteta i marketinga11.
• Ruralni razvoj. Sredstva namenjena revitalizaciji sela su u godinama s početka konstituisanja
agrarnog budžeta (1996. i 1997) činila čak 10% u njegovoj strukturi, nakon čega su se smanjivala, a
posle 2000. godine potpuno su ukinuta. Od 2004. godine ponovo se izdvajaju sredstva usmerena na
ruralni razvoj, a u 2005. njihov obim je povećan na oko 9.1 milion eura. U 2004. i 2005. godini MPŠV
je obezbedilo podsticajna sredstva za sledeće projekte ruralnog razvoja: rekonstrukciju i širenje
lokalnih puteva i druge infrastrukturne zahvate; podršku diverzifikaciji ruralne ekonomije kroz
promociju seoskog, eko turizma, tradicionalnih zanata i prerade; podršku za realizaciju investicija za

10
Za kratkoročne kredite bilo je namenjeno 24.1 milion eura, a za za srednjoročne kredite 27.2 miliona eura.
11
Izvozni podsticaji u 2005. godini se odnose na sledeće proizvode: juneće meso (iznos podsticaja na izvoznu
cenu 20%), goveđe i svinjsko meso i mesne prerađevine (iznos podsticaja na izvoznu cenu 10%), mleko i mlečne
prerađevine, osim sladoleda (iznos podsticaja na izvoznu cenu 20%), sveže, konzervisano i sušeno povrće i voće
(iznos podsticaja na izvoznu cenu 7 %), osim šljive i višnje (10%), ulje (prećišćeno, neprećišćeno, sirovo, razne
vrste (iznos podsticaja na izvoznu cenu 10 %), džemovi, pekmez, sokovi od voća ili povrća (iznos podsticaja na
izvoznu cenu 10 %), vino, vermut i ostala alkoholna pića (iznos podsticaja na izvoznu cenu 10 %) i proizvodi koji
se koriste za ishranu životinja -krmne smeše i sl. (iznos podsticaja na izvoznu cenu 5%).
mlade farmere (nabavka sistema za navodnjavanje, stoke, plastenika, mešaona, mehanizacije, silosa,
pakerica itd)12.

Spoljnotrgovinska zaštita. Reforma spoljnotrgovinske regulative u Srbiji je započela 2000. godine

izmenama Zakona o spoljnotrgovinskom poslovanju i Zakona o deviznom poslovanju. Tokom 2001.
godine u saradnji sa MMF i SB učinjeni su dalji koraci u pravcu liberalizacije spoljne trgovine -
ukinuta su kvantitativna ograničenja za većinu proizvoda, smanjen broj proizvoda na režimu izvoznih
kvota i usvojen Zakon o carinskoj tarifi13. Ovim Zakonom i drugim zakonodavnim rešenjima14 uvažen
je osnovni princip STO-a da carina bude osnovni instrument uvozne zaštite. Prosečna carinska stopa u
poljoprivredi je smanjena je za četvrtinu (sa 22,6% na 16, 8%). I pored toga poljoprivredni proizvodi
ostali visoko zastupljeni u grupi proizvoda sa maksimalnom carinskom zaštitom (od ukupno 655
proizvoda sa maksimalnom carinskom stopom od 30%, poljoprivredni proizvodi činili su trećinu).
Maksimalna carinska stopa predviđena je za strateške poljoprivredne proizvode koji imaju posledično
dejstvo na druge delove lanca proizvodnje hrane i čija bi liberalnija opcija uvoza imala snažne
ekonomske i socijalne implikacije. Kod određivanja carinskih stopa za poljoprivredne i
agroindustrijske proizvode, generalno je poštovan princip po kojem se nižim stopama (1%, 5% i 10%)
carine proizvodi (i oprema) koji se ne proizvode u zemlji, ili se proizvode u nedovoljnoj meri
(priplodna grla stoke, aditivi, kakao, agrumi, voćni koncentrati agruma itd.). Više stope (10% i 20%)
predviđene su za proizvode koji mogu biti upotrebljeni i kao repromaterijal a ne proizvode se u
dovoljnoj meri u zemlji, kao i za proizvode široke potrošnje čiji uvoz ranije najčešće nije bio
kvantitativno ograničen.

3. PROBLEMI I IZAZOVI POLJOPRIVREDNO PREHRAMBENOG SEKTORA SRBIJE NA

PUTU KA EU

Pravni osnov saradnje Srbije sa EU sadržan je u brojnim multilateralnim i regionalnim sporazumima

(Pakt o stabilnosti zemalja Jugoistočne Evrope i Memorandum o trgovinskoj liberalizaciji i olakšanju
trgovine), kao i u setu sporazuma koji ima Srbija kao potencijalni kandidat za članstvo u EU.
Preferencijalni status (koji Srbija ima od 2000.godine), i veličina izvoznih kvota za EU tržište, su
instrumenti kojim su u ovom momentu (pre potpisivanja Sporazuma o stabilizaciji i asocijaciji)
definisani uslovi spoljnotrgovinske razmene. Naredna faza, delimično recipročne liberalizacije tržišta
nastaće po potpisivanju Sporazuma (očekuje se do kraja 2007). Osim, evropskih integracija, Srbiji
predstoje i pregovori o uključivanju u STO (2002. godine podnet je formalni zahtev za prijem u
članstvo).

Potencijal koji ima poljoprivreda Srbije, zahteva brži razvoj, restrukturiranje i modernizaciju u cilju
porasta konkurentnosti na domaćem i međunarodnom tržištu. Ukupna vrednost poljoprivredne
proizvodnje i robni tokovi poljoprivredno-prehrambenog sektora, sagledani prema ostvarenoj strukturi
i dinamici tokom tranzicionog perioda, i pored evidentno dobrih rezultata još uvek nisu dovoljno
stabilni. Najvažnije obaveze koje predstoje u narednim reformskim procesima su:

1. Harmonizacije zakonodavstva i standarda o bezbednosti hrane sa EU. Ova obaveza odnosi se na

kompletiranje seta zakona i podzakonskih akata vezanih za veterinarske, sanitarne i fito-sanitarne
standarde i procedure15. Srbija je po oceni EC u tom smisilu načinila napredak, ali je nastupio

12
Ciljna grupa poljoprivrednika za podršku ruralnom razvoju su poljoprivrednici mlađi od 40 godina u regionima
sa povoljnim uslovima za razvoj konkurentne i intezivne poljoprivredne proizvodnje i poljoprivrednici mlađi od
55 godina starosti u područjima sa manje povoljnim uslovima za razvoj poljoprivredne proizvodnje U 2006
značajna novina u implemetntaciji agrarne politike je diversifikacija gazdinstava na komercijalna i nekomercijala.
Nekomercijalana gazdinstva nemaju prava na druge vidove budžetske podrške osim podrške dohotku u iznosu od
oko 500 eura po članu gazdinstva starijem od 55 godina, koji najmanje 10 godina plaća socijalno osiguranje u
poljoprivredi.
13
Sl. list SRJ, br. 23/2001. i izmene: Sl. list SRJ, brojevi: 25/2001; 49/2002; 67/2002;
14
Izmene Zakona o spoljnotrgovinskom poslovanju i Carinskog zakona
15
Ministarstvo poljoprivrede je od 2005. godine pomagalo srpskim preduzećima, pre svega onim koja posluju na
EU tržištu, da svoje proizvodne sisteme osposbe za implementaciju HACCP sistema. Struktura korisnika
 zastoj u proteklih godinu dana usled poličke krize i višemesečnog kašnjenja u formiranju vlade u
prvoj polovini 2007. godine. Usvojeni zakoni i standardi u mnogim obalstima još uvek nemaju
adekvatan sistem implementacije i ne operacionalzuju se.
2. Restruktuiranje privrednog ambijenta, što podrazumeva:
• Razvoj finansijskog tržišta - Neophodno je intenziviranje aktivnosti na planu iznalaženja
adekvatnih modela finansiranja računajući i nebankarske institucije, lizing i sl.;
• Intenziviranje podsticaja za privlačenje investicija i rešavanja problema nezaposlenih u
nerazvijenim područjima
• Unapređenje tehničke i organizacione pomoći razvoju proizvođačkih asocijacija i udruživanju,
• Unapređenje i diversifikacija prerade poljoprivrednih proizvoda i razvoj
3. Definisanje razvojnog koncepta poljoprivrede i ruralnih područija sa svim pratećim elementima i
mehanizmima za njegovu realizaciju (ciljevi, mere i instrumenti, sredstva za realizaciju); Ova
obaveza nametnuta je i kao preduslov korušćenja IPARD sredstava i podrazumeva:
• Kreiranje adekvatne informacione osnove za validnu, naučnu i stručnu, interpretaciju stanja u
poljoprivredi i ruralnim područjima.
• Izgradnja institucionalnih i administrativnih mehanizama za kreiranje i sprovođenje strategija i
programa razvoja od nacionalnog do lokalnog nivoa.
• Osnaživanje horizonatalne i vertikalne povezanosti između svih učesnika i jačanje njihovih
postojećih veza i saradnje (saradnja među ministarstvima, sa regionalno-lokalnim institucijama,
jačanje prehrambenog lanca i tržišnog povezivanja, osnaživanje sistema transfera znanja i usluga u
ruralnim sredinama)

REFERENCE

1. Bogdanov N. (2004): „Poljoprivreda u međunarodnim integracijama i položaj Srbije“, DAES,

Beograd ISBN 86-84435-02-8;
2. Bogdanov N. (2004): „Politika ruralnog razvoja u konceptu postproduktivizma“, po-glavlje u
Institucionalne reforme i tranzicija agroprivede u Republici Srbiji, Ekonom-ski fakultet
Univerziteta u Beogradu, Beograd, str.27-41, ISBN 86-403-0669-9;
3. Bogdanov N. (2005): „Ekonomska politika i neophodne institucionalne reforme agrarnog sektora
Srbije“, zbornik radova sa simpozijuma Ekonomska politika u 2006, Ekonomski fakultet
Univerziteta u Beogradu, Beograd, str. 261-272;
4. Bogdanov N., Božić D. (2005): “Promene u posedovnoj i socio-ekonomskoj struk-turi
zemljoradničkih gazdinstva Srbije“, poglavlje u Porodična gazdinstva Srbije u promenama,
Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, str. 91-108, ISBN 86-84435-06-0;
5. Bogdanov N., Božić D., Munćan P. (2006): „Agricultural and rural policy of Ser-bia – institutional
framework and implementation“, Journal of Central European Agriculture Vol 7 (2006) No 3,
Topusko, Croatia;
6. Bogdanov N., Stojanović Ž. (2006): „Metodologija utvrđivanja ruralnosti i iden-tifikacija ruralne
Srbije“ poglavlje u Poljoprivreda i ruralni razvoj Srbije u tran-zicionom periodu, DAES i
Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beo-grad, str. 47-70 ISBN 86-86087-02-7, ISBN
978-86-86087-02-7;
7. Bogdanov N. (2007): «Small Rural Households in Serbia and Rural Non-Farm Economy”,
Beograd: UNDP Serbia, ISBN 978-86-7728-046-8

budžetskih podsticaja za ove namene ukazuje da su među njima zastupljeni predstavnici sledećih prehrambenih
grana: proizvodnja pića 18%, hladnjače 16%, mlinsko-pekarska industrija 15%, konditorska 15%, mlekare 15%,
industrija mesa 10%, itd. Procenjuje se da je krajem 2006. godine bilo oko 650 preduzeća koja su sertifikovala
integrisani HACCP/ISO 9001 standard.
8. Božić D., Bogdanov N. (2006): „Agrarna politika Srbije u periodu tranzicije“, poglavlje u
Poljoprivreda i ruralni razvoj Srbije u tranzicionom periodu, DAES i Poljoprivredni fakultet
Univerziteta u Beogradu, Beograd, str. 17-34, ISBN 86-86087-02-7, ISBN 978-86-86087-02-7
9. Božić Dragica, Marković, D., Munćan, P. (2003): „Agrarni budžet u funkciji razvo-ja
poljoprivrede Srbije“, u zborniku radova Poljoprivreda i ruralni razvoj u evrop-skim integracijama,
Simpozijum agroekonomista povodom 40 godina agroeko-nomskog odseka, Poljoprivredni
fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd;
10. Davidova S., Bluckwell A. (2000): “Transformation of CEEC Agriculture and Integration with the
EU: Progress and Issues” in Tangermann S. and Banse eds. Central and Eastern European
Agriculture in an Expanding European Union, New York and Oxford: CABI Internatioal;
11. Jevtić S., Stanković V. (2006): “Izvozno orijentisan rast i razvoj poljoprivrede Srbije”, Tržište
novac kapital, br. 2, Beograd, UDK 338.43(497.11)
12. Swinnen J. (2003): Between Transition, WTO, and EU Accession: Agriculture and Agricultural
Policies in Formerly Centrally Planned Countries, International Conference Agricultural policy
reform and the WTO: where are we heading? Capri, Italy;
13. Volk T. (2004): Uticaj agrarne politike na razvoj poljoprivrede Slovenije u periodu tranzicije i
uključenja u Evropsku Uniju, Društvo agrarnih ekonomista Slovenije i Društvo agrarnih
ekonomista Srbije, Ljubljana, Beograd; ISBN 961-91094-1-4

Annex
Table 1. Macroeconomic indicators
Units 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Population '000 7747 7727 7504 7481 7463
Economic growth (change in GDP – previous year
=100% )1 % 4.5 4.8 4.2 2.5 8.4 6.2 5.7
Unemployment rate-total % 12.09 12.23 13.28 14.63 18.50 20.8 20.9
Inflation 3 % 112.9 20.5 4.4 6.1 11.0 14.5 5.9
Share of food. beverages and tobacco in total
household's expenditures % 54.0 58.4 48.7 47.7 45.0 41.7 42.1

1-
GDP at market prices 2002. Source: National Bank of Serbia
2-
Source: Survey on Labor force. There are two official definitions of employment/unemployment in
Serbia - according to the internationally comparable Survey on Labour Force and according to the
records of NES. The difference stems from the definition of the status of an individual on the labour
market upon which the definitions rest. As a rule. the unemployment rate under the NES records is twice
as much as the statistical as it the registry of the unemployed of the NES also incorporates those who are
not actively searching for job. but are interested in receiving related benefits. On the other hand. the rate
of unemployment according to the Survey does not provide a clear picture of hidden unemployment. not
of the individuals who work within the black economy. The LFS prior to 2004 was of extremely poor
quality. and this can explain the sharp jump in LFS unemployment between 2003 and 2004. where NES
data stayed constant. Anyhow. the methodology of LFS since 2004 becomes comparable with
internationally standards (recommendations of International Labour Organization – ILO and
EUROSTAT).
3-
Consumer price index (CPI) excluding food and administrative controlled prices; Source: National Bank
of Serbia
Table 2. Agricultural output
Units 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Share of agriculture:
- in GDP % 13.74 15.36 14.22 12.92 14.07 12.52
- in employment1 % 23.91 23.24
Change in volume of GAO2
 - Total % 87 119 97 92.8 119.8 94.7
- Crops % 73 150 96 83.2 144.3 94.3
- Livestock % 95 99 102 98.1 99.8 101.1
Share of crop and livestock output in total GAO2
- Crops % 54.11 66.21 63.37 59.84 60.60 57.26
- Livestock % 45.89 33.79 36.63 40.16 39.40 42.74
1
Source: Survey on Labor force. Statistical Office of the Republic of Serbia
2
Data on GAO does not exist. For indices calculation the data taken from regular agricultural statistical surveys
referring to crop volume and livestock production as well as agricultural producers average prices data at the
level of Republic of Serbia is needed. A list of products includes all economic important agricultural products

Table 3. Crops: Area and production

Units 2000 2001 2002 2003 2004 2005 20061
Area:
Total agricultural area '000 ha 5109 5112 5107 5115 5113 5112
of which:
- Arable land '000 ha 3672 3355 3351 3345 3344 3330 3318
- Permanent crops (orchards + vineyards) '000 ha 316 313 314 313 310 303
- Grassland (meadows + pastures) '000 ha 1.388 1.400 1.394 1.402 1.401 1.418
Utilised agricultural area:
Total grain '000 ha 2047.7 2120.0 2102.0 1997.0 2020 1972
of which:
- Wheat '000 ha 651.1 692.0 694.0 612.0 636 564.0 543
- Corn/Maize '000 ha 1203.0 1221.0 1202.0 1204.0 1203.0 1223.0 1172
Oilseeds (sunflower + soya been) '000 ha 294.3 254.4 253.3 334.0 307.7 331.7 343.4
Sugarbeet '000 ha 44.7 43.3 52.1 65.0 60.4 64.3 71.6
Potatoes '000 ha 93.8 93.6 91.1 88.0 89.1 85.0 84.4
Grapes '000 ha 70.6 69.0 68.6 67.0 66.0 64.3
Fruit (without strawberries and raspberries) '000 ha 245 244 245 246 244 239
Vegetables (total) '000 ha 140.1 138.6 138.6 139.6 140.8 140.8
Other:
- Tobacco raw '000 ha 9.7 11.7 11.8 8.6 7.9 7.2
- Strawberries '000 ha 8.64 8.29 8.88 9.12 8.57 8.35
- Raspberries '000 ha 13.519 14.75 15.293 16.36 16 15.413

Production:
Total grain '000 t 5255.8 9027.5 8329.2 5477.3 9925.7 5255.8
of which:
- Wheat '000 t 1924.0 2530.0 2240.0 1365.0 2758 2007.0 1875.3
- Corn/Maize '000 t 2938.0 5910.0 5586.0 3817.0 6569.0 7038.4 5980.1
Oilseeds '000 t 399.1 530.5 530.3 583.6 759.9 728.7 815.0
Sugarbeet '000 t 1070.0 1806.0 2098.0 1738.0 2814 3085.5 3200.1
Potatoes '000 t 620.9 1015.0 917.6 679.0 975 963.2 911.1
Wine grapes '000 t 327.0 381.0 395.0 450.0 424.5 240.6 227.1
Fruit (total) '000 t 1178.4 1170.9 987.4 1679.0 1527.5 1085.1
Vegetables (total) '000 t

Other:
- Tobacco raw '000 t 11.067 16.59 17.99 11.5 12.47 11
- Strawberries '000 t 25 35 35 30 34 32
- Raspberries '000 t 56 78 94 79 92 84
1
Estimated data for 2006
Source: Statistical Office of the Republic of Serbia

Table 4. Livestock and livestock products: Herd size and production

Units 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Herd size:
Cattle '000 heads 1246 1162 1128 1112 1102 1079 1096
 of which:
- Cows '000 heads 817 787 752 740 742 721 710
Pigs '000 heads 4066 3615 3587 3634 3349 3165 3212
Sheep/Goats '000 heads 1794 .669 1612 1685 1741 1728 1748
Production:
Beef & Veal (carcass weight3) '000 t 104 93 97 95 93 90
Pig meat (cw) '000 t 283 254 277 258 242 253
Sheep meat (cw) '000 t 19 17 15 18 20 21
Poultry meat '000 t 67 62 66 59 65 67
Eggs mill. pieces 1374 1357 1335 1421 1536 1476
Milk mill. l 1585 1594 1596 1590 1593 1616
3
Gross indigenous meat production in carcass weight
Source: Statistical Office of the Republic of Serbia

Table 5. Agricultural prices

Units 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Wheat EUR/t 124.68 112.81 125.74 95.45 91.25

Corn/Maize EUR/t 146.55 91.47 104.71 122.99 78.49
Oilseeds (sunflower) EUR/t 200.40 197.38 184.23 156.53 179.46
Sugarbeet EUR/t 30.12 28.90 26.87 25.91 25.15
Potatoes EUR/t 156.99 106.41 229.68 107.85 85.18
Wine grapes EUR/t 846.0 572.6 459.1 510.4 582.4
Tobacco raw EUR/t 1157.44 1192.81 876.73 973.54 1077.28
Apples EUR/t 340.89 455.20 302.76 284.02 296.35
Pears EUR/t 347.96 422.68 370.62 493.18 303.89
Peaches EUR/t 197.37 238.27 162.43 143.99 156.62
Beef (live weight) EUR/t 1118.8 1266.2 1001.3 962.4 1107.4
Pig meat (live weight) EUR/t 1244.3 1167.2 836.1 1018.9 1090.0
Sheep meat (live weight) EUR/t 1936.3 2022.1 1835.1 1728.8 1809.0
Poultry meat (live weight) EUR/t 1161.95 1071.58 1643.84 889.82
Eggs EUR/000p 62.9 63.7 54.3 62.3 64.9
Milk (raw cows milk) EUR/000 lit 184.2 174.2 166.6 173.4 172.7
Source: Statistical Office of the Republic of Serbia. unpublished data

Table 6. Farm structure

Units 1991 2002
Agricultural holdings - Total No 997235 778891
Up to 2 ha No 453018 360317
Above 2 ha to 5 ha No 319066 244064
Above 5 ha to 10 ha No 179654 131438
Above 10 ha to 20 ha No 40960 36772
Above 20 ha No 4537 6300

Agricultural area - Total 'ha 3459847 2869000

Up to 2 ha 'ha 413349 347252
Above 2 ha to 5 ha 'ha 1089029 854366
Above 5 ha to 10 ha 'ha 1290257 957719
Above 10 ha to 20 ha 'ha 540534 503358
Above 20 ha 'ha 126678 206305

Average size ha/farm 3.47 3.68

Source: Statistical Office of the Republic of Serbia. The Census of population. households and flats. 1991. 2002

Table 7. Agro-food trade

Units 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Agro-food trade
Agro-food exports Mill. EUR 320.61 345.08 519.93 596.13 587.00 745.18
Agro-food imports Mill. EUR 315.48 581.70 632.55 640.41 614.58 620.08
Agro-food trade balance Mill. EUR 5.13 -236.62 -112.62 -44.28 -27.58 125.1
Share of agro-food trade in:
- Total exports % 19.2 18.2 23.8 24.1 23.3 21.1
- Total imports % 8.9 12.2 11.0 9.9 8.1 7.4
Source: Statistical Office of the Republic of Serbia.
Table 8. Agro-food exports by commodity group
Units 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

01 01 - Live Animals mill.€ 7.56 7.94 4.86 5.76 2.27 1.97

02 02 - Meat and edible meat offal mill.€ 11.65 3.75 2.12 9.97 8.07 11.10
03 03 - Fish, crustaceans, molluscs mill.€ 1.21 1.48 2.36 3.24 2.16 0.93
04 04 - Dairy produce mill.€ 3.10 3.28 3.23 15.79 5.90 7.74
05 05 - Products of animal origin mill.€ 1.93 1.23 0.91 1.34 1.43 1.78
06 06 - Live trees and other plants mill.€ 1.78 2.92 3.78 7.42 6.34 7.28
07 07 - Edible vegs, roots & tubers mill.€ 20.74 37.78 38.95 29.72 31.35 35.44
08 08 - Edible fruits & nuts mill.€ 89.19 97.45 133.76 148.45 126.76 142.90
09 09 - Coffee, tea, mate & spices mill.€ 3.81 3.78 4.00 6.22 6.21 5.75
10 10 - Cereals mill.€ 34.55 12.26 90.85 34.89 43.71 100.69
11 11 - Products of the milling industry mill.€ 15.10 7.15 6.76 15.96 7.21 9.86
12 12 - Oil seeds & oleaginous fruits mill.€ 6.85 5.52 8.36 11.43 12.20 16.80
13 13 - Lacs, gums, resins & other veg. mill.€ 0.01 0.00 0.04 0.01 0.03 0.05
14 14 - Vegetable products n.e.s. mill.€ 0.59 1.48 1.47 1.17 1.23 0.91
15 15 - Animal or vegetable fats & oils mill.€ 18.42 20.39 18.78 23.93 47.82 36.50
16 16 - Preparations of meat mill.€ 11.75 8.46 6.98 19.62 10.18 17.40
17 17 - Sugars & sugar confectionery mill.€ 2.99 46.68 99.33 72.85 130.08 141.86
18 18 - Cocoa & cocoa preparations mill.€ 10.33 12.09 13.73 22.64 12.32 31.07
19 19 - Preps. of cereals, flour, etc. mill.€ 19.01 19.98 16.78 38.68 24.18 40.00
20 20 - Preps. of veg, fruits, nuts & plants mill.€ 17.71 18.17 16.71 28.74 26.89 45.39
21 21 – Misc. edible preparations mill.€ 13.21 12.04 14.14 28.97 23.22 30.48
22 22 - Beverages, spirits & vinegar mill.€ 12.05 11.94 14.32 41.96 36.70 41.64
23 23 - Residues from food industry mill.€ 14.75 6.09 14.61 19.37 15.73 14.64
24 24 - Tobacco & tobacco products mill.€ 2.29 3.21 3.12 8.02 5.00 3.00

Total agricultural products mill.€ 320.61 345.08 519.93 596.13 587.00 745.18

Table 9. Agro-food imports by commodity group

Units 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

01 01 - Live Animals mill.€ 2.63 3.03 3.77 4.10 3.08 6.74

02 02 - Meat and edible meat offal mill.€ 3.29 5.16 8.32 5.32 6.09 5.75
03 03 - Fish, crustaceans, molluscs mill.€ 7.46 20.17 22.30 23.94 28.61 28.33
04 04 - Dairy produce mill.€ 6.98 6.73 8.88 6.59 8.38 8.68
05 05 - Products of animal origin mill.€ 0.77 1.19 1.19 1.16 1.50 1.80
06 06 - Live trees and other plants mill.€ 2.95 3.45 4.79 6.67 7.63 8.00
07 07 - Edible vegs, roots & tubers mill.€ 11.58 18.42 18.93 26.45 29.13 26.41
08 08 - Edible fruits & nuts mill.€ 24.32 39.66 55.98 59.03 60.57 75.01
09 09 - Coffee, tea, mate & spices mill.€ 83.30 56.56 51.59 49.95 22.00 48.96
10 10 - Cereals mill.€ 2.42 37.94 5.18 12.16 27.32 7.97
11 11 - Products of the milling industry mill.€ 3.21 5.77 5.13 4.74 12.99 7.89
12 12 - Oil seeds & oleaginous fruits mill.€ 6.55 11.25 15.84 18.08 24.89 22.26
13 13 - Lacs, gums, resins & other veg. mill.€ 3.02 3.10 3.79 3.17 3.74 3.95
14 14 - Vegetable products n.e.s. mill.€ 0.16 0.81 1.87 1.31 1.48 0.31
15 15 - Animal or vegetable fats & oils mill.€ 7.28 7.83 13.84 13.36 12.51 15.70
16 16 - Preparations of meat mill.€ 2.60 7.00 12.06 14.91 17.10 21.69
17 17 - Sugars & sugar confectionery mill.€ 5.96 33.86 36.67 37.26 18.40 32.76
18 18 - Cocoa & cocoa preparations mill.€ 16.95 25.56 39.65 40.15 41.07 44.07
19 19 - Preps. of cereals, flour, etc. mill.€ 1.87 10.07 15.46 19.16 25.65 24.75
20 20 - Preps. of veg, fruits, nuts & plants mill.€ 5.69 9.97 17.58 20.15 23.05 26.14
21 21 – Misc. edible preparations mill.€ 23.99 37.75 50.93 62.51 73.05 70.19
22 22 - Beverages, spirits & vinegar mill.€ 22.06 104.54 98.82 88.31 35.13 24.26
23 23 - Residues from food industry mill.€ 31.29 52.26 71.78 38.95 57.09 39.47
24 24 - Tobacco & tobacco products mill.€ 39.15 79.62 68.22 82.97 74.11 68.99

Total agricultural products mill.€ 315.48 581.70 632.55 640.41 614.58 620.08

Table 10. Regional breakdown of agro-food trade

1
Units 2001 2002 2003 2004 2005
Export mill €
Total mill € 353.61 564.89 514.52 650.17 722.50
of which:
EU-15 mill € 184.45 291.00 263.24 296.35 332.11
New member states (EU10) mill € 27.26 35.31 25.17 49.84 61.24
NIS mill € 12.03 7.46 12.27 16.90 21.19
Non EU member states in the region mill € 120.96 209.75 199.86 267.02 283.23

Western Balkan
of which:
Albania mill € 0.46 5.49 7.52 9.37 10.07
BIH mill € 58.17 87.10 104.65 166.23 176.92
Bulgaria mill € 4.06 6.06 4.43 5.61 6.05
Croatia mill € 7.48 9.24 12.82 23.09 21.59
Macedonia mill € 49.27 73.67 62.14 58.72 59.96
Romania mill € 1.51 28.19 8.30 4.00 8.64

Import mill €
Total mill € 505.90 580.22 575.80 692.30 612.81
of which:
EU-15 mill € 166.77 200.58 202.02 235.74 211.29
New member states (EU10) mill € 59.74 58.12 67.28 73.90 65.52
NIS mill € 9.22 5.00 8.88 12.18 8.35
Non EU member states in the region mill € 88.77 79.04 81.14 93.62 99.24

Western Balkan
of which:
Albania mill € 0.01 0.03 0.02 0.02 0.17
BIH mill € 7.69 10.83 16.18 16.30 14.69
Bulgaria mill € 9.04 11.82 10.88 10.97 11.19
Croatia mill € 25.22 18.56 17.70 23.46 27.84
Macedonia mill € 41.64 35.78 34.47 36.52 41.88
Romania mill € 5.16 2.02 1.90 6.35 3.48
1-estimated data for 2005

Table 11. Agricultural policy measures

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
1. Market-price policy measures
Market support measures
- administrative price control Yes
- border protection Yes Yes Yes Yes Yes Yes
- export subsidies Yes Yes Yes Yes Yes Yes
- intervention system (buying-in. storage…) Yes Yes
Production support measures
- payments based on output (price aids)
- payments based on area planted/animal numbers Yes Yes Yes Yes Yes
Input subsidies Yes Yes Yes Yes Yes Yes
Income support measures
- decoupled direct payments
- other (natural disaster payments. compensation payments)
2. Structural and rural development measures
Compensatory allowances for agricultural producers
- support for less favourable areas Yes
- agro-environmental payments Yes
- other Yes
Measures to support restructuring and increase competitiveness
- farm investment support Yes Yes Yes Yes
- food industry restructuring support Yes Yes
- support for infrastructure related to agriculture Yes Yes Yes Yes Yes Yes
Other measures to support rural development
3. General services for agriculture
Extension service Yes Yes Yes Yes Yes Yes
Professional services (i.e. breeding control. selection …) Yes Yes Yes Yes Yes Yes
Research. training and related infrastructure Yes Yes Yes

Table 12. Budgetary transfers to agro-food sector

Units 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Budgetary market price support measures

- premium for milk production Mill. EUR 42.9 39 42.8 44.6 44.9 37.7
- premium for crop production Mill. EUR 0 35.7 17.3
- premiums for wheat purchase Mill. EUR 7.1 3.3 27.3 12.2
Direct payments
- Investment support for planting new vineyards
and plantations of plums Mill. EUR 2.3 2.1 1.3 5
- Premium for crop production (per ha of sown
area) Mill. EUR 14.3 19 38.6 0.1
Input subsidies
- Refunding for production and supply of quality
breeding animals Mill. EUR 3.6 2.3 3.6 4.1 5.5 4.9
- Refunding for fertilizers and Diesel fuel Mill. EUR 15.7 4.9
Farm investment support
- Support for upgrade milk quality Mill. EUR 12.3 9.7
- Expanding agricultural households and
improving chemical quality of the land Mill. EUR 9.7 5.1 5.8
- Support for mechanization and equipment Mill. EUR 51.4 9.1
- Added measures for increase farm productivity Mill. EUR 0.6 0.9
Processing industry support
- Export incentives Mill. EUR 4.7 4.6 14.5 6.9 8.3 9.8
Infrastructure
- Agricultural land planning Mill. EUR 1 0.7 1 1.4 5.1 1
- Multi-purpose water use Mill. EUR 11.2 6.8 23.7 29.2 31.3 38.9
- Farm Register Mill. EUR
Research. education extension
- competent agricultural services Mill. EUR 2 1 1.8 1.8 3.3
- measures for plant protection Mill. EUR 2 1.5
- promoting livestock breeding Mill. EUR 6.6 2.5 2.5 2.3 1.6 1.5
- animal health protection Mill. EUR 7.6 13.5 15.1 16.1 31.1 9.1
Other support to agro food sector
 - Forestry and hunting Mill. EUR 7.6 2.2 2.3 4.6 4.8
- Rural revitalisation Mill. EUR 4.6 6.1 9.1
- Other measures and actions** Mill. EUR 3.4 3.5 6 2.1 1 4.3
- measures for support farm modernization
(machinery. equipment) - credits Mill. EUR 42.5

Total budgetary transfers to agro-food sector Mill. EUR 95.1 90.4 141.5 162.1 292.9 230.2
- as share of total budgetary expenditure % 4.98 4.99 3.73 2.98 5.73 4.38
- as share of GDP %