GÜNEŞİN SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİNİ SAĞLAMAK

GÜNEŞ ENERJİSİ
YOL HARİTASI
GÜNEŞİN SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİNİ
SAĞLAMAK
GÜNEŞ ENERJİSİ
YOL HARİTASI

Ankara • Ekim 2018

 ÖNSÖZ
Dünyamızda gelişen teknoloji ile birlikte enerjide de önemli bir dönüşüm ya-
şanıyor. Ülkemiz jeopolitik konumu ve bunun sağladığı güneş enerjisi potan-
siyeli yanında üretim ve yatırım gücü ile bu dönüşümün bir parçası olmayı
sürdürmektedir.

GÜNDER, güneş enerjisi sektörünün sürdürülebilir ve sağlıklı gelişimi adına

yaklaşık bir yıldır sürdürdüğü çalışmanın ürünü olan Güneş Enerjisi Yol Hari-
tası Raporunu siz paydaşların görüş ve önerilerine sunmaktadır.

Günümüzde ülkemiz için hazırlanmış en kapsamlı ve sektörün tüm paydaş-

larının katkılarını içeren bu yol haritası mevcut durum ışığında gelecek bek-
lentilerini de içermektedir.

Bu raporun sektör temsilcileri, sivil toplum kuruluşları, kamu kurumları araş-

tırmacılar ve güneş enerjisi ile ilgili tüm paydaşlara faydalı olmasını diliyoruz

Saygılarımızla

Güneş Enerjisi Yol Haritası III

 YÖNETİCİ ÖZETİ
Güneş enerjisinde yeni bir döneme girildi
Güneş enerjisi uzun yıllar boyunca “geleceğin
enerjisi / teknolojisi” olarak gündemde yer al-
maktaydı. Son on yılda ise bu olgu kökünden
değişmiştir. 2007 yılında 8 GW olan küresel gü-
neş enerjisi kurulu gücü 2017 yılının sonunda
402 GW’a ulaşmıştır. Güneş, 2017 yılında küre-
sel elektrik üretim kurulu gücü artışının yüzde
38’ini karşılamış, kömür, doğal gaz ve nükleer
gibi konvansiyonel baz yük elektrik üretim kay-
naklarını geride bırakmıştır. Uluslararası Enerji
Ajansı’nın belirttiği üzere, güneş enerjisi yenile-
nebilir enerji kurulu gücündeki artışın tartışma-
sız lideri haline gelmiştir.
Maliyetlerdeki çarpıcı düşüş, PV güneş enerjisi-
nin sergilediği logaritmik büyüme seyrinin ana
sürükleyicisi olmuştur. 2010 yılından bu yana
PV modül fiyatları yüzde 83 oranında düşüş
gösterirken, 2050’ye kadar yüzde 71 oranında
ek bir düşüşün yaşanacağı öngörülmektedir1.
Bunun sonucunda güneş enerjisi, doğal gaz,
kömür ve nükleer gibi konvansiyonel elektrik
enerjisi kaynaklarıyla finansal destekler olmak-
sızın rekabet edebilir duruma gelmiştir. Fotovol-
taik güneş projelerinin seviyelendirilmiş enerji
1  Bloomberg New Energy Finance, 2018. New Energy Outlo-
ok 2018. https://bnef.turtl.co/story/neo2018?teaser=true
IV Güneşin Sürdürülebilirliğini Sağlamak
maliyetlerinin 2020 yılında 6 $ sent / kWs dü-
zeyine ineceği, güneş enerjisi projelerinin fosil
yakıta dayalı projelerin çoğundan daha ucuza
elektrik üreteceği öngörülmektedir2.
Bloomberg New Energy Finance (BNEF) 2050
yılında elektrik enerjisi üretiminin yarısının gü-
neş ve rüzgârdan karşılanmasını beklemekte-
dir. Bu dönemde yeni elektrik enerjisi kurulu
güç projelerine 11,5 trilyon $ tutarında toplam
yatırım yapılırken söz konusu miktarın 8,4 tril-
yon $’ı güneş enerjisi ve rüzgâr enerjisi pro-
jelerine aktarılacaktır.3 Güneş ve rüzgâr başta
olmak üzere yenilenebilir enerji teknolojilerinin
mevcut elektrik sisteminde hâkim konuma ge-
lip gelmeyeceği değil, bunun ne zaman olaca-
ğının ve nasıl yönetileceğinin tartışılması ge-
rekmektedir.
Güneş Türkiye’yi de aydınlatmaya başladı
Türkiye’de 2014 yılı sonunda sadece 40 MW
olan güneş enerjisi kurulu gücü, Temmuz 2018’in
sonunda 4.800 MW seviyesine yükselmiştir.
Güneş enerjisi toplam kurulu gücün yüzde 5’ini
2  IRENA, 2018. Renewable Power Generation Costs in 2017.
http://irena.org/-/media/Files/IRENA/Agency/Publication/2018/
Jan/IRENA_2017_Power_Costs_2018.pdf
3  Bloomberg New Energy Finance, 2018. New Energy Outlo-
ok 2018. https://bnef.turtl.co/story/neo2018?teaser=true
www.gunder.org

aşmış, aylık üretiminde güneş enerjisinin payı
Nisan 2018’de yüzde 3 seviyesine yükselmiş-
tir.4 2014’ün sonundan bu yana elektrik enerjisi
kurulu gücündeki net artışın yüzde 25’i güneş
enerjisi alanında gerçekleşmiştir.5 Türkiye Çin,
ABD, Hindistan ve Japonya’nın ardından 2017 yı-
lında PV güneş enerjisini kurulu gücünü en çok
artıran 5. ülke olmuştur.
Çevreyle dost, temiz bir enerji kaynağı olma-
nın yanında güneş enerjisi, Türkiye’nin ithalat
faturasını düşürmekte, enerji arz güvenliğini
güçlendirmektedir. Türkiye gibi fosil yakıt itha-
latçısı ülkelerin yenilenebilir enerji yatırımları
yoluyla enerji sepetindeki yerli kaynak payını
artırmaları onları enerji güvenliği konusunda da
daha avantajlı konuma getirmektedir. Ülkemi-
zin resmi güneş enerjisi hedeflerine ulaşması
halinde 2030 yılına kadar doğal gaz talebinde
24,2 ile 46,3 milyar m3 arasında tasarruf edile-
4  Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Enerji İşleri Genel Mü-
dürlüğü. Aylık Enerji İstatistikleri Raporu, Nisan 2018. http://
www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT/1/Documents/E%-
C4%B0GM%20Periyodik%20Rapor/2018%20Nisan%20Ay%-
C4%B1%20Enerji%20Raporu.pdf
5  TEİAŞ Elektrik Kurulu Gücü İstatistikleri. https://www.teias.
gov.tr/tr/i-kurulu-guc
ceği, ekonomiye 26,6 milyar $’a varan bir katkı
sağlanabileceği hesaplanmaktadır.6 Hedeflerin
ve kurulumların yükseltilmesi halinde bu fay-
danın katlanacağı ortadadır.
Güneş enerjisinin sunduğu fırsatlar enerji arzı
ile sınırlı değildir. Güneş enerjisi makine-ekip-
manları, yüksek katma değerli sanayi üretimi
için önemli bir potansiyel barındırmaktadır. Ye-
nilenebilir enerji ekipmanları teknolojik içerik
olarak diğer enerji ekipmanlarına göre daha
yüksek niteliklere sahiptir.7 Büyüyen bir piya-
sanın desteklediği yenilenebilir enerji maki-
ne-ekipman üretimi, ülke sanayinin yüksek
katma değerli üretimine geçişinde önemli bir
rol oynayacaktır.
Yenilenebilir enerji teknolojilerinin, özellikle de
güneş enerjisi ve depolama teknolojilerinin,
imalat sanayinin diğer alt kollarıyla daha faz-
la bağlantılı olması nedeniyle, yayılım etkisinin
de daha yüksek olduğu hesaplanmaktadır.8 Bir
başka deyişle, yenilenebilir enerji makine-e-
kipmanları ve ilgili diğer ekipmanların üretimi,
6  Cebeci, Seda. Türkiye’de Güneş Enerjisinden Elektrik Üre-
tim Potansiyelinin Değerlendirilmesi, T.C. Kalkınma Bakanlığı,
Uzmanlık Tezi, 2017
7  Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı (TEPAV), Enerji
Makine-Ekipman Dış Ticareti: Mevcut Durum ve Fırsatlar, 2017.
8  Noailly, J. and Victoria Shestalova. Knowledge Spillovers
from Renewable Energy Technologies: Lessons from Patent
Citations. Environmental Innovation and Societal Transitions,
Volume 22, March 2017.
Güneş Enerjisi Yol Haritası V
 sadece doğrudan değil, aynı zamanda dolaylı
olarak da yüksek katma değerli sanayi üretimi-
ni destekleyecek niteliktedir.
Güneş enerjisi yatırımları istihdam açısından
da büyük fırsat sunmaktadır. Güneş enerjisi bir
yandan yeni enerji tesislerinin kurulumu ve iş-
letmesi gibi alanlarda doğrudan istihdam ya-
ratırken, diğer yandan değer zincirinin ileri ve
geri bağlantıları yoluyla dolaylı olarak da istih-
dama katkı sağlamaktadır. Yenilenebilir enerji
sektöründeki küresel istihdamın üçte biri (3,4
milyon) güneş enerjisi sektöründe aittir. Türki-
ye’de 2017 yılında güneş enerjisi sektöründeki
toplam istihdamın 33.400 fotovoltaik ve 16.600
solar termal olmak üzere 50.000 kişi olduğu
hesaplanmaktadır. Güneş enerjisi Türkiye’de,
yenilenebilir enerji sektöründeki toplam istih-
damın yüzde 60’ını karşılamaktadır.
Güneş enerjisinin önünde yeni zorluklar var
Güneş enerjisi maliyetlerindeki düşüşe rağ-
men makro düzeyde ufukta yeni zorluklar
bizleri beklemektedir. Pek çok ülkede yenile-
nebilir enerji üretim lisanslarının tahsisinde “fe-
ed-in-tariff” tabanlı satın alma garantilerinden
rekabetçi ihalelere geçilirken, borçlanma faiz-
lerinde de kayda değer bir artış gözlenmek-
tedir. Bu durum, özellikle yatırım maliyetinin
işletme maliyetine kıyasla yüksek olduğu gü-
neş ve rüzgâr gibi yenilenebilir enerji yatırımları
açısından zorluk teşkil etmektedir.9 Birleşmiş
9  UNEP and Bloomberg New Energy Finance, 2018. Global
Trends In Renewable Energy Investment 2018. http://fs-u-
nep-centre.org/sites/default/files/publications/gtr2018v2.pdf
VI Güneşin Sürdürülebilirliğini Sağlamak
Milletler Çevre Programı, güneş ve rüzgâr ener-
jisinin maliyetlerinin daha da düştüğü, ancak
finansmanın daha zor ve pahalı hale geldiği
yeni bir dönemin arifesinde olunduğunun altını
çizmektedir.10
Küresel olarak daralmakta olan finansman im-
kanlarının yükselttiği maliyetlere ek olarak, Tür-
kiye’nin kendine özgü şartlarının da yenilenebi-
lir enerji yatırımlarını olumsuz etkileme ihtimali
söz konusudur. Ülkeye özgü risklerin maliyeti
olarak yorumlanabilecek olan CDS priminin
2008-2009 küresel krizindeki seviyelere ulaş-
masıyla Türkiye en yüksek risk primine sahip
ülkeler arasına girmiştir. Bu durum, gelecek dö-
nemde gelişmekte olan ülkelere yönelecek kı-
sıtlı fonların Türkiye açısından maliyetinin daha
da artacağına işaret etmektedir. Yenilenebilir
enerji yatırımları uzun dönemde çekiciliğini ko-
rurken, piyasalardaki dalgalanmalar ve artan
riskler sonucunda kısa vadede yatırımların ya-
vaşlayacağı öngörülmektedir. Bu çerçevede,
güneş enerjisi kurulu gücünün de daha önce
tahmin edilen seviyelerin yüzde 10-15 altında
10  UNEP and Bloomberg New Energy Finance, 2018. Glo-
bal Trends In Renewable Energy Investment 2018. http://fs-u-
nep-centre.org/sites/default/files/publications/gtr2018v2.pdf
www.gunder.org
 kalabileceği hesaplanmaktadır.11 Güneş enerjisi yol haritası ile sektörde son yıl-
larda görülen büyümenin sürdürülebilirliğinin
Güneş enerjisi yol haritası ile güneş enerji- sağlanması hedeflenmektedir. Sürdürülebilirli-
sinin sürdürülebilir büyümesinin sağlanması ğin yapı taşları şunlardır:
hedefleniyor.
1. Piyasada öngörülebilirlik
Sürdürülebilirlik hedefleriyle uyumlu, düşük
maliyetli ve herkesin enerjiye erişebildiği bir 2. Elektrik üretiminde güneş enerjisinin payının
enerji geleceğinin anahtarı güneştedir. Ülkemiz artırılması
özellikle 2014 yılından bu yana küresel dalgayı
yakalayarak güneş enerjisinde kayda değer bir 3. Yerli ve milli teknoloji ve üretim
atılım gerçekleştirmiştir.
Bu yapı taşlarının üzerine inşa edilen ‘Gü-
neş Enerjisi Yol Haritası’ enerji politikası
GÜNDER ailesi, güneş enerjisi kurulu gücünün
ile sanayi, istihdam ve teknoloji politikala-
2023 yılında en az 14 GW, 2030 yılında ise en az
rı arasındaki sinerjinin açığa çıkarılmasını
38 GW’a yükselmesini beklemektedir. Yapılan
amaçlamaktadır.
analizler, bu ölçekte bir artışın iletim sistemine
esneklik sağlayan yeni teknolojilerin kullanı- Yol haritası kapsamında “piyasa öngörüle-
mı, daha etkin ve etkili bir şebeke yönetimi ve bilirliği”, ‘’yerli üretim’’, ‘’yatırım’’ ve ‘’yaygın-
planlaması ile TEİAŞ’ın mevcut yatırım planları laştırma’’ alanlarına ilişkin sektörün çözüm
üzerine eklenecek, kabul edilebilir düzeylerde- önerileri ortaya koyulmaktadır. Söz konusu
ki bir ek yatırım ile mümkün olduğunu göster- öneriler “ulusal politikaların yönü”, “bürok-
mektedir. 12 ratik süreçler”, “finansman ve teşvikler” ile
“iletişim ve özendirme” başlıkları altında sı-
11  “Turkey Currency Crisis To Cement Focus On Renewables ralanmaktadır.
And Coal Power”, Fitch Solutions / Energy & Natural Resources
/ Turkey / 31 Aug, 2018 https://www.fitchsolutions.com/corpo-
rates/energy-natural-resources/turkey-currency-crisis-cement-fo-
cus-renewables-and-coal-power-31-08-2018
12  SHURA, 2018. Türkiye’nin Enerji Sisteminde Yenilenebilir
Kaynakların Artan Payı: İletimde Genișleme ve Esneklik Seçe-
nekleri. https://www.shura.org.tr/wp-content/uploads/2018/05/
Grid-Study-TR-1-1.pdf

Güneş Enerjisi Yol Haritası VII

 tablo listesi
Tablo 1: 2017 Yılındaki Fotovoltaik Güneş Enerjisi Kurulumları ve
Toplam Kurulu Güç (İlk 10 Ülke)....................................................................................... 3

Tablo 2: Alternatif senaryolar altında24 2015-2030 yılları arasında muhtemel

doğal gaz talebindeki düşüşün net bugünkü değeri (milyar dolar).....................10

Tablo 3: Fotovoltaik ürün dış ticaretinde seçili ülkelerin yıllar

itibarıyla aldıkları paylar...................................................................................................11

şekil listesi
Şekil 1: Küresel Ölçekte Fotovoltaik Güneş Enerjisi Kapasitesi ve
Yıllık Artışlar (2007-2017).................................................................................................... 2

Şekil 2: Fotovoltaik Güneş Enerjisinde Ortalama Kurulum Maliyetleri,

Kapasite Faktörleri ve Seviyelendirilmiş Enerji Maliyetlerinin
Gelişimi (Küresel Ortalama / 2010-2017)....................................................................... 4

Şekil 3: Türkiye’de PV Güneş Kurulu Gücü (MW / 2015 - 2018 Temmuz) ........................... 8

Şekil 4: Enerji ürünleri arzında ithalatın payı ve kaynak bazında dağılımı (2016)............... 9

Şekil 5: Enerji makine-ekipmanları teknoloji içeriği (2015)....................................................12

Şekil 6: 20C senaryosuyla uyumlu emisyon azaltımlarına katkılar.......................................15

Şekil 7: Türkiye 5 yıllık CDS primi (Ocak 2005-Eylül 2018).......................................................19

www.gunder.org
VIII Güneşin Sürdürülebilirliğini Sağlamak
İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ................................................................................................III

YÖNETİCİ ÖZETİ............................................................................... IV
Tablo Şekil Listesi.......................................................................................................VIII

A. GÜNEŞ ENERJİSİNDEKİ KÜRESEL

GELİŞMELERE BİR BAKIŞ............................................................1
GÜNEŞ ENERJİSİNDE YENİ BİR DÖNEM..................................................................... 1
GELECEK DAHA GÜNEŞLİ............................................................................................. 5

B. GÜNEŞİN TÜRKİYE’DEKİ YÜKSELİŞİ......................................................... 7

HEDEFLER....................................................................................................................... 8
GÜNEŞ ENERJİSİ VE ENERJİ ARZ GÜVENLİĞİ HEDEFLERİNİ DESTEKLİYOR...... 9
YERLİ GÜNEŞ ENERJİSİ SANAYİNİN GELİŞİMİ, ÜRETİM VE İSTİHDAM...............11
GÜNEŞ ENERJİSİ VE ÇEVRESEL HEDEFLER...........................................................14

C. GÜNEŞ ENERJİSİNİN SÜRDÜRÜLEBİLİR

BÜYÜMESİNİ SAĞLAMAK.................................................................................17
GÜNEŞ ENERJİSİNDE YENİ DÖNEM VE YENİ ZORLUKLAR...................................17
GÜNEŞ ENERJİSİ YOL HARİTASI...............................................................................20
ÖNERİLER TABLOSU................................................................................................EK-1

GÜNEŞ ENERJİSİNDEKİ
A KÜRESEL GELİŞMELERE
BİR BAKIŞ
“Fotovoltaik güneş
enerjisi yeni bir
döneme giriyor.
Güneş enerjisi
sektörü yenilenebilir
enerji kurulu
gücündeki artışın
tartışmasız lideri.”
Uluslararası Enerji Ajansı,
2017. Renewables 2017:
Analysis and Forecasts to
2022 Executive Summary.
GÜNEŞ ENERJİSİNDE YENİ
BİR DÖNEM
Güneş enerjisi yıllar boyunca “geleceğin
enerjisi / teknolojisi” olarak resmedildi. Özel-
likle fotovoltaik (FV) güneş enerjisi kurulu
gücünün 2007 yılından bu yana küresel öl-
çekteki artış seyri sonucunda bu algı çok ge-
rilerde kalmıştır. 2007 yılında 8 GW olan kü-
resel güneş enerjisi kurulu gücü 2017 yılının
sonunda 402 GW’a ulaşmıştır. Güneş enerjisi
kapasitesi sadece 2017 yılında 98 GW artış
göstermiştir1. Bu rakam elektrik üretim ku-
rulu gücü artışının %38’ine tekabül ederken,
kömür, nükleer ve doğal gazdaki toplam net
kapasite artışından daha yüksek olduğu gö-
rülebilir2.
1  REN21, 2018. Renewables 2018 Global Status Report.
http://www.ren21.net/wp-content/uploads/2018/06/17-8652_
GSR2018_FullReport_web_final_.pdf
2  UNEP and Bloomberg New Energy Finance, 2018. Global
Güneş Enerjisi Yol Haritası 1
 combined.1 In 2017, solar PV was the top source of new power begun to contribute significantly to global growth.10 By the end
capacity in several major markets, including China, India, Japan of 2017, every continent had installed at least 1 GW and at least
and the United States. 2 Globally, at least 98 GWdci of solar PV 29 countries had 1 GW or more of capacity.11 The leaders for solar
capacity was installed (on- and off-grid), increasing total capacity PV capacity per inhabitant were Germany, Japan, Belgium, Italy
by nearly one-third, for a cumulative total of approximately and Australia.12
402 GW. 3 (p See Figure 24.) On average, the equivalent of more
than 40,000 solar panels was installed each hour of the year.4
The significant market increase relative to 2016 was due primarily
to China, where new installations were up more than 50%.5 India’s
market doubled, while other major markets (Japan and the United
States) contracted.6 For the fifth year running, Asia eclipsed all
other regions, accounting
for 75% of global additions.7
Asya ülkeleri, FV güneş enerjisi kurulu gü-
Solar PV
cündeki artışa öncülük etmektedirler. 2017
yılında küresel kuruluwas güç theartışının
top source%75’iof new
power capacity in several
bu kıtada gerçekleşmiştir. Tahmin edilece-
major markets
ği üzere söz konusu büyümenin ana sü-
rükleyicileri Çin ve Hindistan’dır. Türkiye ise
Çin, ABD, Hindistan ve Japonya’nın ardın-
dan 2017 yılında FV güneş enerjisini kurulu
3
i gücünü
The en çok
GSR endeavours artıran
to report 5. data
all capacity ülke olmuştur.
in direct current (DC). See endnotes and Methodological Notes for further details.

FIGURE 24. Solar PV Global Capacity and Annual Additions, 2007-2017

Gigawatts
World Total Total
450
402 Gigawatts global
capacity
400
+98
350
303 Annual
300
+76 additions
250
228 Previous
year‘s
+51 capacity
200
177
+40
150 137
100 +38
100
70 +29
40
50 8 15 23 +17 +31
+6.6 +8
+2.5
0
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Note: Data are provided in direct current (DC). Totals may not add up due to rounding.

Source: IEA PVPS. See endnote 3 for this section.

90  Şekil 1: Küresel Ölçekte Fotovoltaik Güneş Enerjisi Kapasitesi ve Yıllık Artışlar (2007-2017)4

Trends In Renewable Energy Investment 2018. http://fs-u-

nep-centre.org/sites/default/files/publications/gtr2018v2.
pdf
3  IEA PVPS, 2018. Snapshot of Global Photovoltaic
Markets. http://www.iea-pvps.org/fileadmin/dam/public/
report/statistics/IEA-PVPS_-_A_Snapshot_of_Global_PV_-
_1992-2017.pdf
4  REN21, 2018. Renewables 2018 Global Status
Report. http://www.ren21.net/wp-content/uploa-
ds/2018/06/17-8652_GSR2018_FullReport_web_final_.pdf
www.gunder.org
2 Güneşin Sürdürülebilirliğini Sağlamak
  Tablo 1: 2017 Yılındaki Fotovoltaik Güneş Enerjisi Kurulumları ve Toplam Kurulu Güç (İlk 10 Ülke)5
FV güneş enerjisinin sergilediği bu geo-
metrik büyüme seyrinin ana sürükleyicisi,
maliyetlerdeki keskin düşüşlerdir. 2010 yı-
lından bu yana FV modül fiyatları %83 ora-
nında düşüş göstermiştir6. Bloomberg New
Energy Finance (BNEF) FV modül fiyatla-
rında 2050’ye kadar %71 oranında ek bir
düşüş öngörmektedir. Modül fiyatlarındaki
5  REN21, 2018. Renewables 2018 Global Status
Report. http://www.ren21.net/wp-content/uploa-
ds/2018/06/17-8652_GSR2018_FullReport_web_final_.pdf
6  Bloomberg New Energy Finance, 2018. New Energy
Outlook 2018. https://bnef.turtl.co/story/neo2018?tea-
ser=true
düşüşün etkisi seviyelendirilmiş enerji ma-
liyetlerine (SEM)7 de yansımıştır. 2010-2017
arasında büyük ölçekli (şebeke ölçeği) FV
projelerinin seviyelendirilmiş enerji mali-
yetlerinin küresel ağırlıklı ortalaması %73
oranında azalmış, 10 $ sent / kWs seviye-
7  Seviyelendirilmiş Enerji Maliyeti / Levelized Cost of
Electricity (LCOE): SEM, bir enerji santralinin yatırım, işlet-
me, bakım vb. masrafları dâhil edilerek hesaplanan enerji
birim maliyetidir. Elektrik üreticisi ve yatırımcı için makul
bir getiri oranını karşılayan bir projenin sıfır net bugünkü
değer seviyesini yakalaması için gerekli olan elektrik satış
fiyatı için de bir gösterge olarak kabul edilebilirler
Güneş Enerjisi Yol Haritası 3
 sine inmiştir.8 Bunun sonucunda güneş
enerjisi hâlihazırda doğal gaz, kömür ve
nükleer gibi konvansiyonel elektrik enerjisi
kaynaklarıyla finansal destekler olmaksı-
zın rekabet edebilir duruma gelmiştir.

Bu eğilimin devam etmesi beklenmekte-

dir. Uluslararası Yenilenebilir Enerji Ajan-
sı, FV projelerinin seviyelendirilmiş enerji
maliyetlerinin 2020 yılında 6 $ sent / kWs
düzeyine inebileceğini, güneş enerjisi pro-
R E N E WA B L E P OW E R G E N E R AT I O N COS T S
jelerinin fosil yakıta dayalı projelerinin ço-
ğundan daha ucuza elektrik üreteceğini
ortaya koymaktadır9.
Figure 2.4 Global weighted average total installed costs, capacity factors and LCOE for solar PV, 2010-2017

Total installed cost Capacity factor Levelised cost of electricity

5 500 0.4 0.40
0.36
5 000
0.35 95th
4 394 percentile
4 500
0.3 0.30
4 000
0.28
3 663
3 500 0.25
Capacity factor
2016 USD/kW

2016 USD/kWh

3 000 3 066 0.22

0.2 0.20
2 500 2 424 0.18
0.18
0.16 0.17
2 224 0.16
0.16 0.17
2 000 0.14 0.16 0.15
1 749 0.14 0.13
0.12
1 500 1 510 0.1 0.10
1 388 0.10
1 000
5th
0.05 percentile
500

0 0.0 0.00
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017

Source: IRENA Renewable Cost Database.

 Şekil 2: Fotovoltaik Güneş Enerjisinde Ortalama Kurulum Maliyetleri, Kapasite Faktörleri ve Seviyelendirilmiş Enerji
Maliyetlerinin Gelişimi (Küresel Ortalama / 2010-2017)10

As deployment has accelerated in regions as the weighted average LCOE fell 14% in 2017 (to
8  IRENA,
that have 2018. Renewable
previously hadPower Generationuntapped
significant Costs in USD 0.046/kWh), compared to 2016.
2017. http://irena.org/-/media/Files/IRENA/Agency/Publi-
potential, notably in Asia and South America,
cation/2018/Jan/IRENA_2017_Power_Costs_2018.pdf Small-scale hydropower can also be very economic,
recent
9  IRENA,development has Power
2018. Renewable had to start depending
Generation Costs in although typically it has higher costs than large-
on
2017.projects at more challenging sites, with higher
http://irena.org/-/media/Files/IRENA/Agency/Publi-
cation/2018/Jan/IRENA_2017_Power_Costs_2018.pdf scale projects. This is partly due to economies of
project development costs and civil engineering
10  IRENA, scale, but is often because it is being deployed in
costs, either2017.
due Renewable Power
to conditions at Generation Costs
the dam location,
in 2017. http://www.irena.org/publications/2018/Jan/Re- remote areas, as it can provide low-cost electricity
or in terms of more expensive infrastructure and
newable-power-generation-costs-in-2017 to isolated communities or locations.
logistics for the project. This means that projects’ www.gunder.org
4 Güneşin
total Sürdürülebilirliğini
installed Sağlamak
costs have started to rise (Figure 2.5). Onshore wind now rivals hydropower, geothermal
To some extent, this was offset by an increase and biomass as a source of low-cost electricity,
in the weighted average project capacity factor, without financial support. Capacity factors have

GELECEK DAHA GÜNEŞLİ
Güneş enerjisi yatırımları son yıllarda ge-
rek diğer yenilenebilir enerji teknolojileri
gerekse doğal gaz, kömür ve nükleer enerji
gibi konvansiyonel elektrik üretimi tekno-
lojilerine yapılan yatırımları geçmiş durum-
dadır. Seviyelendirilmiş enerji maliyetlerine
bakıldığında, yeni elektrik üretim projele-
rinde güneş enerjisinin konvansiyonel kay-
naklara göre pek çok coğrafyada maliyet
avantajı sağladığı görülmektedir. Güneş
enerjisini önümüzdeki 5-10 yıl zarfında
sabit yatırım maliyetlerine değil, sadece
değişken maliyetlere maruz kalan mevcut
doğal gaz ve kömür santralleriyle de başa
baş durumda geleceği öngörülmektedir. 11
Dolayısıyla, güneş ve rüzgâr başta olmak
üzere yenilenebilir enerji teknolojilerinin
mevcut elektrik sisteminde hâkim konu-
ma gelip gelmeyeceğini değil, bunun ne
zaman olacağını ve nasıl yönetileceğinin
tartışılması gerekmektedir.
11  Bloomberg New Energy Finance, 2018. New Energy
Outlook 2018. https://bnef.turtl.co/story/neo2018?tea-
ser=true
Bu öngörülere rağmen, 2017 sonu itibarıyla
güneş enerjisinin toplam elektrik enerjisi
kurulu gücündeki payı %4 12, küresel elekt-
rik tüketimindeki payı ise %1,9 seviyesin-
de13 gerçekleşmiştir. Gelecek öngörülerine
göre elektrik üretim pastasındaki dilimler
yeniden dağıtılacaktır.
Uluslararası Enerji Ajansı yenilenebilir
kaynakların elektrik üretimindeki payının
2022’de %30’a 14, 2040’ta ise %40’a çıka-
cağını öngörmektedir15.
Bloomberg New Energy Finance’in (BNEF)
öngörüleri ise daha iddialı, BNEF, 2050 yılında
elektrik enerjisi üretiminin %50’sinin güneş
ve rüzgârdan karşılanacağını öngörmekte-
dir16. Bu dönemde yeni elektrik enerjisi kurulu
güç projelerine 11,5 trilyon $ tutarında toplam
yatırım yapılırken söz konusu miktarın 8,4
trilyon $’ı güneş enerjisi ve rüzgâr enerjisi
projelerine aktarılacağı tahmin edilmekte-
dir.17 Hindistan’ın 2022 yılı rüzgâr ve güneş
enerjisi kurulu güç hedefini 175 GW’tan 222
GW’a çıkarması, Avrupa Birliği’nin 2030 yılı
yenilenebilir enerji hedefini %27’den %32’ye
yükseltmesi gibi gelişmeler söz konusu ön-
görüleri destekler niteliktedir.
12  Bloomberg New Energy Finance, 2018. New Energy
Outlook 2018. https://bnef.turtl.co/story/neo2018?tea-
ser=true
13  REN21, 2018. Renewables 2018 Global Status
Report. http://www.ren21.net/wp-content/uploa-
ds/2018/06/17-8652_GSR2018_FullReport_web_final_.pdf
14  Uluslararası Enerji Ajansı, 2017. Renewables 2017:
Analysis and Forecasts to 2022 Executive Summary. htt-
ps://www.iea.org/media/publications/mtrmr/Renewable-
s2017ExecutiveSummary.PDF
15  Uluslararası Enerji Ajansı, 2017. World Energy Out-
look, Executive Summary. https://www.iea.org/Textbase/
npsum/weo2017SUM.pdf
16  Bloomberg New Energy Finance, 2018. New Energy
Outlook 2018. https://bnef.turtl.co/story/neo2018?tea-
ser=true
17  Bloomberg New Energy Finance, 2018. New Energy
Outlook 2018. https://bnef.turtl.co/story/neo2018?tea-
ser=true
Güneş Enerjisi Yol Haritası 5
 B 
GÜNEŞİN TÜRKİYE’DEKİ
YÜKSELİŞİ

Sektör paydaşları,
Güneş enerjisinden su ısıtma kurulu gücünde dünyada önemli
bir yeri olan Türkiye, 2017 yılında da bu alanda önemli gelişme
kaydetmiştir. Ülkemiz, güneş enerjisinden elektrik üretiminde

Türkiye’nin güneş uluslararası derecelendirme listesine ilk defa 2017 yılında giriş
yaptı; Çin, ABD, Hindistan ve Japonya’nın ardından 2017 yılında
enerjisi kurulu güç FV güneş enerjisini kurulu gücünü en çok artıran 5. ülke ola-
rak dikkatleri üzerine çekti.18 2015 yılında 248 MW olan güneş
hedefinin 2023 yılı enerjisi kurulu gücü 2018’in Temmuz ayının sonunda ayında
için 14 GW, 2030 4,8 GW seviyesine yükselmiştir. Güneş enerjisi toplam kurulu
gücün yüzde 5’ini aşarken, aylık üretiminde güneş enerjisinin
yılı için ise 38 GW payı Nisan 2018’de %3 seviyesine yükselmiştir19. 2014’ün so-

düzeyinde olmasını nundan bu yana elektrik enerjisi kurulu gücündeki net artışın
yüzde 25’si güneş enerjisi alanında gerçekleşmiştir.20
bekliyor. 18  IEA PVPS, 2018. Snapshot of Global Photovoltaic Markets. http://
www.iea-pvps.org/fileadmin/dam/public/report/statistics/IEA-PVPS_-_A_
GÜNDER Güneş Enerjisi Snapshot_of_Global_PV_-_1992-2017.pdf
19  Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Enerji İşleri Genel Müdürlüğü. Aylık
Yol Haritası Çalıştayı Enerji İstatistikleri Raporu, Nisan 2018. http://www.enerji.gov.tr/File/?pat-
anket sonuçları, 10 Mayıs h=ROOT/1/Documents/E%C4%B0GM%20Periyodik%20Rapor/2018%20
Nisan%20Ay%C4%B1%20Enerji%20Raporu.pdf
2018, Ankara. 20  TEİAŞ Elektrik Kurulu Gücü İstatistikleri. https://www.teias.gov.tr/tr/i-
kurulu-guc

Güneş Enerjisi Yol Haritası 7

  Şekil 3: Türkiye’de PV Güneş Kurulu Gücü (MW / 2015 - 2018 Temmuz)

HEDEFLER dan nasıl bir yaklaşım değişikliği ve yatırım ih-

tiyacı gerektireceği önemli bir soru olarak öne
Türkiye’nin fotovoltaik güneş enerjisi kurulu
çıkmaktadır. SHURA Enerji Dönüşümü Merkezi
gücü 2015 yılının sonundan 2018 yılının ortası-
tarafından gerçekleştirilen kapsamlı bir ana-
na kadar neredeyse 20 kat artış gösterip 4,8
liz, Türkiye’nin 2026 yılında güneş enerjisi ku-
GW seviyesine ulaşmıştır. 2023 yılı için konul-
rulu gücünü 20 GW’a çıkarması ve buna ek
muş olan 5 GW hedefinin aşılmasına ramak
olarak rüzgâr enerjisi kurulu gücünde de 20
kalırken Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı
GW hedefini yakalaması halinde doğacak
güneş enerjisinde önümüzdeki 10 yılda 10 GW
olan iletim sistemi yatırım ihtiyacının TEİAŞ’ın
kapasite artışı hedefini açıklamış21, bu hedef-
2026 yılı için yaptığı mevcut iletim sistemi
lere ulaşıldığı takdirde 2027 yılında Türkiye’nin
planlamasındaki yatırım miktarı ile başa baş
kurulu gücü 15 GW düzeyine çıkabilecektir.
olduğunu ortaya koymaktadır22. Analizin bul-
gularına göre Türkiye’nin 2026 yılında güneş
Güneş enerjisi hedeflerinin daha da yükseltil-
ve rüzgâr kapasitesini 60 GW’a (30 GW güneş
mesinin mümkün olduğu, sektör paydaşlarıy-
ve 30 GW rüzgâr) çıkarması sisteme esneklik
la gerçekleştirilen anket sonuçları, Türkiye’nin
sağlayan yeni teknolojilerin kullanımı, daha
güneş enerjisi kurulu güç hedefinin 2023 yılı
efektif bir şebeke yönetimi ve planlaması ile
için 14 GW, 2030 yılı için ise 38 GW düzeyinde
TEİAŞ’ın mevcut yatırım planları üzerine ekle-
olmasının beklendiğini göstermektedir.
necek, kabul edilebilir düzeylerdeki bir ek ya-
Bu düzeyde bir gelişimin iletim sistemi açısın- tırım ile mümkün olacaktır.

21  Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2017. 2018 Yılı
Bütçe Sunumu. http://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROO-
T%2F1%2FDocuments%2FB%C3%BCt%C3%A7e%20Ko-
nu%C5%9Fmas%C4%B1%2F2018_Butce_Sunus_Kitabi.pdf
8 Güneşin Sürdürülebilirliğini Sağlamak
22  SHURA, 2018. Türkiye’nin Enerji Sisteminde Yenilene-
bilir Kaynakların Artan Payı: İletimde Genișleme ve Esneklik
Seçenekleri. https://www.shura.org.tr/wp-content/uploa-
ds/2018/05/Grid-Study-TR-1-1.pdf
www.gunder.org
 Güneş enerjisi bir yandan Türkiye’nin
ithalat faturasını düşürürken, diğer
taraftan da enerji arz güvenliğine
katkıda bulunabilir.

GÜNEŞ ENERJİSİ şılması için biçilmiş bir kaftan olduğu görül-

ENERJİ ARZ GÜVENLİĞİ
HEDEFLERİNİ
DESTEKLİYOR
Enerjide arz güvenliği, tedarik edilen kay-
nakların talebi kısa, orta ve uzun vadede,
herhangi bir kesintiye maruz bırakmadan ve
öngörülebilir maliyetlerle karşılayabilir olması
anlamına gelmektedir. Ülkemiz birincil enerji
ihtiyacının yüzde 83’ünü ithal kaynaklardan
karşılamaktadır. Bu ithalatın neredeyse tama-
mını fosil yakıtlar ve türevleri oluşturmaktadır.
Güneş enerjisinden elektrik üretimi, herhan-
gi bir ülkenin mülkiyetinde bulunmayan bir
kaynak üzerine inşa edilmektedir. Ülkemizin
güneş potansiyelini göz önüne alındığında,
güneşin enerji arz güvenliği hedeflerine ula-
mektedir. Yenilenebilir enerji kaynaklarına
dayalı elektrik üretimine getirilen en önemli
eleştiri olan kaynakların kesintili/değişken
olması ise, hızla gelişmekte olan elektrik de-
polama teknolojileri ile aşılabilir bir noktaya
doğru ilerlemektedir.
Gelişen teknolojiyle birlikte daha yüksek
oranda güneş enerjisinin enerji sepetine dâ-
hil edilmesi, Türkiye için de enerji arz güven-
liğinin güçlendirilmesi anlamına gelmektedir.
Güneş enerjisinin artan payıyla birlikte 2030
yılına kadar doğal gaz talebinde yaşanması
muhtemel düşüşü resmi hedeflerin de dâhil
olduğu senaryolar üzerinden değerlendiren
çalışmalar, 24,2 ile 46,3 milyar m3 doğal gaz
tasarrufunun Türkiye ekonomisine sağlaya-
cağı katkı ise 5 ila 26,6 milyar Dolar arasında
hesaplanmaktadır.23

Kömür 21%

Petrol 23 %

Petrol Ürünleri 22 %

Doğal Gaz 34 %

 Şekil 4: Enerji ürünleri arzında ithalatın payı ve kaynak bazında dağılımı (2016)

Kaynak: Enerji İşleri Genel Müdürlüğü, Denge Tablosu 2016

23  Cebeci, Seda. Türkiye’de Güneş Enerjisinden Elektrik

Üretim Potansiyelinin Değerlendirilmesi, T.C. Kalkınma
Bakanlığı, Uzmanlık Tezi, 2017

Güneş Enerjisi Yol Haritası 9

  Tablo 2: Alternatif senaryolar altında24 2015-2030 yılları arasında muhtemel doğal gaz talebindeki düşüşün net bu-
günkü değeri (milyar dolar)25

MUHTEMEL SENARYO İYİMSER SENARYO

DOĞAL GAZ FİYAT RESMİ HEDEF
DÜŞÜK REFERANS YÜKSEK DÜŞÜK REFERANS YÜKSEK
SENARYOSU SENARYOSU
TALEP TALEP TALEP TALEP TALEP TALEP
AZALAN FİYAT 5.0 5.2 5.6 6.0 7.6 8.2 8.8
SABİT FİYAT 8.4 8.9 9.6 10.4 13.4 14.5 15.7
YÜKSELEN FİYAT 13.7 14.7 16 17.3 22.4 24.5 26.6

Dünyada yenilenebilir enerji yatırımlarında

küresel düzeyde yaşanan artışlar, enerji je-
opolitiğini de değiştirmektedir. Bu dönüşüm
bir yandan fosil kaynakların, diğer taraftan
da enerji makine-ekipmanları ve hizmetleri-
nin dış ticaretini büyük oranda etkilemektedir.
Özellikle fosil yakıt ithalatçısı olan ülkelerin
yenilenebilir enerji yatırımları yoluyla ener-
ji sepetindeki yerli kaynak payını artırmala-
rı, iktisadi faydaların (dış ticaret dengesinde
ve GSYH’da iyileşme, fosil yakıt fiyatlarındaki
dalgalanmalara karşı dayanıklılık) yanında, ül-
keleri enerji arz güvenliği konusunda da daha
avantajlı konuma getirecektir. Fosil yakıt ihra-
catçısı ülke ekonomilerinin ise, bu dönüşümü
iyi yönetmemeleri durumunda daha kırılgan
hale gelmeleri olası görülmektedir.

24  Resmi hedef senaryosu: Ulusal Yenilenebilir Enerji

Stratejisini baz alan senaryoda 2023 hedefi olarak kümülatif
PV kapasitesi 5 GW olarak kabul edilmekte, 2030 yılında ise
kurulu gücün 8,5 GW’a üretimin ise 12,7 TWh’e ulaşacağı
öngörülmektedir. Muhtemel senaryo: 2030 yılında toplam
talebin yüzde 3’ünün güneşten karşılanabileceği varsayımı
altında, toplam PV kurulu gücünün yüksek talepte 12,8
GW’a, referans talepte 11,6 GW’a, düşük talepte ise 10,1
GW’a ulaşacağı tahmin edilmektedir. İyimser senaryo: 2030
yılında toplam talebin yüzde 52inin güneşten karşılanabile-
ceği varsayımı altında, yüksek talepte 21,4 GW’a, referans
talepte 19,4 GW’a, düşük talepte ise 17,2 GW’a ulaşacağı
tahmin edilmektedir.
25  Cebeci, Seda. Türkiye’de Güneş Enerjisinden Elektrik
Üretim Potansiyelinin Değerlendirilmesi, T.C. Kalkınma
Bakanlığı, Uzmanlık Tezi, 2017
www.gunder.org
10 Güneşin Sürdürülebilirliğini Sağlamak
 Güneş enerjisi makine-
ekipmanları, yüksek
katma değerli sanayi
YERLİ GÜNEŞ ENERJİSİ üretimi için önemli bir
SANAYİNİN GELİŞİMİ,
potansiyel barındırıyor.
ÜRETİM VE İSTİHDAM Türkiye Ekonomi Politikaları
Enerji dönüşümü, elektrik üretimi ve enerji
Araştırma Vakfı, 2017. Enerji
altyapısı alanlarında yeni yatırım ihtiyacı- Makine-Ekipman Dış Ticareti:
nı da beraberinde getirmektedir. Enerji arzı Mevcut Durum ve Fırsatlar
tarafındaki yatırımların fosil yakıtlardan
yenilenebilir enerjiye yönleneceği, bu doğ-  Tablo 3: Fotovoltaik ürün dış ticaretinde seçili ülkele-
rultuda yenilenebilir enerji yatırımlarının rin yıllar itibarıyla aldıkları paylar

2040’a kadar iki katına çıkacağı tahmin

edilmektedir26. Talep tarafında ise, enerji 2013 2017
Çin 30% 30%
verimliliğinin yanında, konutlardaki yenile-
Kore 7% 9%
nebilir enerji uygulamalarının yatırımlar açı- Taipei 11% 8%
sından belirleyici olması beklenmektedir. Malezya 6% 7%
Japonya 9% 7%
Yenilenebilir enerji yatırımlarındaki ar- Hong Kong 6% 6%
Vietnam 0% 5%
tış, enerji hammaddeleri ticareti üzerin-
Almanya 7% 5%
den enerji jeopolitiğini değiştirmektedir. ABD 4% 4%
Bu dönüşümün başka bir ayağı da enerji Singapur 3% 4%
ekipmanları dış ticaretinde yaşanmakta- Hollanda 4% 4%
Tayland 0% 3%
dır. Yenilenebilir enerji kurulumları arttıkça Filipinler 2% 1%
söz konusu sektörlerdeki makine-ekipman Toplam ihracatta Asya-Pa- 76% 81%
ve hizmetlerin de ticaretinin büyümesi sifik ülkelerinin payı

beklenmelidir. Yenilenebilir enerji alanda- Toplam ihracat (USD) 52,005,229.00 54,088,254.00

ki yatırımlarını hızla artırarak yatırımcılara Kaynak: Trademap

uygun bir yatırım ortamı sağlayan ülkele-
rin, yeni oluşan piyasalara erken aşamada
erişim ile daha avantajlı bir konum almaları
mümkündür.
Son 10 yılda yaklaşık olarak 10 kat 27 bir bü-
yüme sergileyen güneş enerjisi pazarında
ana itici güç, gelişen teknolojiyle birlikte
panellerin daha ucuza üretilmesi olmuştur.
26  IEA & IRENA, Perspectives for the Energy Transition:
Investment Needs for a Low-Carbon Energy System, 2017
27  2004 yılında 11,2 milyar Dolar olan toplam güneş
enerjisi yatırımlarının, 2016 yılında 10 katına çıkarak 113,7
milyar Dolara ulaştığı raporlanmaktadır (Mordor Intelligen-
ce, 2018).
Genişleyen iç pazarlarıyla Asya-Pasifik ül-
keleri güneş enerjisi yatırımları açısından
da bölgesel yoğunlaşmanın odağı duru-
mundadır. 2017’de 54 milyar dolar seviye-
sinde olan fotovoltaik ürün28 dış ticaretinin
ana tedarikçisi (yüzde 80) Asya-Pasifik
bölgesi olmuştur. Bölgenin toplam dünya
ticaretinden aldığı pay yıllar içerisinde ar-
tarken, bölge içindeki tedarik zinciri zaman
içerisinde değişiklik göstermiştir.
28  Söz konusu ürün grubu içerisinde, ışığa duyarlı yarı
iletken tertibat (bir modül halinde birleştirilmiş veya pano-
larda düzenlenmiş olsun olmasın fotovoltaik piller dahil);
ışık yayan diyodlar bulunmaktadır.

Güneş Enerjisi Yol Haritası 11

 2018-2023 dönemi için pazardaki yıllık bi- Yenilenebilir enerji ekipmanları teknolo-
leşik büyüme oranının ise yüzde 17 seviye- jik içerik olarak diğer enerji ekipmanlarına
sinde olacağı öngörmektedir.29 Özellikle son göre daha yüksek niteliklere sahiptir.30 Kö-
yıllarda dünya ticaretine yön veren ‘ticaret mürlü termik santral ekipmanlarında yüzde
savaşları’nın güneş panelleri başta olmak 5 seviyesinde olan yüksek beceri ve tek-
üzere, yenilenebilir enerji ürün gruplarını da noloji içeriği, yenilenebilir enerji ekipman-
hedef alması, söz konusu ürünlerin ticaret ları söz konusu olduğunda ortalamada
haritasını da hiç kuşkusuz etkileyecektir. yüzde 23’e çıkmaktadır. Yenilenebilir ener-
Değer zincirinin farklı aşamalarında yeni ji ekipmanları arasında yüksek beceri ve
oyuncuların pazara dâhil olmasını mümkün teknoloji içeriği konusunda liderliğin yüzde
hale getirecek bu değişiklik, aynı zamanda 31 ile güneş enerjisi alanında olduğu görül-
kritik üretim aşamalarını yurtiçine taşıyabi- mektedir. Bu durum, büyüyen bir piyasanın
len ülkeler açısından da bir yüksek teknolo- desteklediği yenilenebilir enerji makine-e-
jili sanayi hamlesi anlamına gelecektir. kipman üretiminin, ülke sanayinin yüksek
katma değerli üretimine geçişinde önemli
29  Mordor Intelligence, Solar Photovoltaic (PV) Market -
Segmented by Product, and Geography - Growth, Trends bir rol oynayabileceğine işaret emektedir.
and Forecast (2018 - 2023).
30  Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı (TEPAV),
Enerji Makine-Ekipman Dış Ticareti: Mevcut Durum ve
Fırsatlar, 2017.

5%
11%
23%
31%

80%
74%
68% 55%

14% 9% 12% 15%

0% 1% 2% 0%

Termik santral Yenilenebilir Güneş enerjisi Rüzgan enerjisi

makine ekipman enerji makine makine ekipman makine ekipman
ekipman

 Şekil 5: Enerji makine-ekipmanları teknoloji içeriği (2015)

Kaynak: TEPAV, 2017

www.gunder.org
12 Güneşin Sürdürülebilirliğini Sağlamak
 Türkiye’de güneş
enerjisi, yenilenebilir
enerji sektöründeki
toplam istihdamın
yüzde 60’ını karşılıyor.
Uluslararası Yenilenebilir Enerji
Ajansı, 2018. Renewable Energy
and Jobs: Annual Review.
Yenilenebilir enerji teknolojilerinin, özellikle
de güneş enerjisi ve depolama teknoloji-
lerinin, enerji üretimi dışında, imalat sana-
yinin diğer alt kollarıyla bağlantısının daha
yüksek seviyede olması nedeniyle, yayılım
etkisinin de daha yüksek olduğu hesaplan-
maktadır.31 Yani, yenilenebilir enerji makine
ekipmanları ve ilgili diğer ekipmanların üre-
timi, sadece doğrudan değil, aynı zaman-
da dolaylı olarak da yüksek katma değerli
sanayi üretimini destekleyecek niteliktedir.
Üstelik bu yayılım etkisinin, üretimin çok
daha erken aşamalarında da görüldüğü,
yenilenebilir enerji teknolojilerinin de dâhil
olduğu temiz üretim teknolojileri patentleri-
nin, diğer teknolojilere göre yüzde 43 daha
fazla atıf aldığı, yeni teknolojik gelişmelere
olanak sağladığı ortaya konmaktadır.32
Söz konusu yatırımlar yarattıkları istih-
dam bakımından da önemlidir. Yenilenebilir
enerji kaynaklarının artan payıyla birlikte,
bir yandan yeni enerji tesislerinin kurulu-
mu ve işletmesi gibi alanlarda doğrudan
istihdam yaratılırken, diğer taraftan da
değer zincirinin ileri ve geri bağlantıları
31  Noailly, J. and Victoria Shestalova. Knowledge Spillo-
vers from Renewable Energy Technologies: Lessons from
Patent Citations. Environmental Innovation and Societal
Transitions, Volume 22, March 2017.
32  Dechezlepr tre, A., Martin, R. and Mayra, M. (2014).
Knowledge Spillovers from Clean and Dirty Technologies,
CEP Discussion Paper No 1300, September 2014.
yoluyla dolaylı olarak da istihdama katkı
sağlamaktadır. Dolaylı istihdamın yaratıldı-
ğı sektörler arasında makine-ekipman üre-
timi, altyapı, bakım, ticaret ve mühendislik
hizmetleri sayılabilir.
IRENA, yenilenebilir enerji sektöründe küre-
sel istihdamın 2017 yılında yaşadığı yüzde
5,3’lük artışla 10,3 milyon kişiye ulaştığını
belirtmektedir.33 Sürdürülebilir enerji senar-
yoları altında yenilenebilir enerji sektörün-
deki istihdamın 2030 yılında 23,6 milyon,
2050 yılında da 28,8 milyon kişiye ulaş-
ması beklenmektedir.34
Yenilenebilir enerji sektöründeki toplam is-
tihdamın 3’te 1’i (3,4 milyon) güneş enerji-
si sektöründe aittir. Yüzde 8,7’lik istihdam
artışı yaşamış olan sektörde istihdamın
yüzde 65’ine, büyük iç pazarı ve yoğunlaş-
mış makine-ekipman üretimi ile Çin’in sahip
olduğu görülüyor. Türkiye ise, her ne kadar
2017 yılı için en hızlı kurulum artışında Çin,
Hindistan, ABD ve Japonya’yı takip ediyor
olsa da, toplam istihdam sıralamasında 9.
sırada35 gelmektedir. Türkiye’de 2017 yılında
güneş enerjisi sektöründeki toplam istih-
damın 33.400 solar FV ve 16.600 solar ter-
mal olmak üzere 50.000 kişi olduğu hesap-
lanmaktadır. Bu rakam, yenilenebilir enerji
sektöründeki toplam istihdamının (84.000
kişi36) yüzde 60’ını oluşturmaktadır.37
33  International Renewable Energy Agency (IRENA),
Renewable Energy and Jobs: Annual Review, 2018
34  International Renewable Energy Agency (IRENA),
Global Energy Transformation: A Roadmap to 2050, 2018.
35  Güneş enerjisinde ilk 10’daki ülkeler, sırasıyla: Çin,
Japonya, ABD, Hindistan, Bangladeş, Malezya, Almanya,
Filipinler, Türkiye ve Tayvan.
36  14.200 kişinin rüzgâr enerjisi sektöründe, 18.000 kişi-
nin de küçük ölçekli hidro, jeotermal ve biyogaz sektörün-
de çalıştığı raporlanmaktadır.
37  International Renewable Energy Agency (IRENA),
Renewable Energy Statistics, 2018.
Güneş Enerjisi Yol Haritası 13
 GÜNEŞ ENERJİSİ VE
ÇEVRESEL HEDEFLER
Güneş enerjisini merkeze alan bir enerji
politikası, enerji ile sanayi, istihdam, tek-
noloji ve çevre politikalarındaki hedefler
arasında bir sinerjiye imkân vermektedir.
Enerji arz güvenliğinin ötesinde, sosyal,
çevresel ve ekonomik unsurları bağdaştı-
ran bütüncül bir kalkınma anlayışının ha-
yata geçirilmesini de mümkün kılmaktadır.
Beşerî sistemleri yapısal olarak etkileyen
çevre sorunlarının bertarafı için önemli fır-
satlar sunmaktadır.
İklim değişikliğiyle
mücadele
Küresel enerji talebinde, uzun dönemde
görülen yıllık ortalama yüzde 5’lik büyüme,38
birincil enerji kaynaklarına olan talepteki
büyümeyi de beraberinde getirmektedir.
Enerji sepetindeki karbon yoğun kaynaklar
olan fosil yakıtların (kömür, petrol ve doğal
gaz) payı yıllar içerisinde değişiklik gös-
teriyor olsa da, hala toplamda yüzde 85 39
gibi önemli bir büyüklüğe sahiptir. Bu du-
rum enerji kaynaklı emisyonlarda da artışa
neden olmaktadır.
İnsan kaynaklı emisyonların yüzde 72’sinin
enerji sektöründen kaynaklanmaktadır40.
38  Uluslararası Enerji Ajansı (IEA) tarafından World Ener-
gy Balances: Overview (2018) raporunda 1971-2016 yılları
arasında küresel enerji talebinin 2,25 katına çıktığı rapor-
lanmıştır.
39  BP Statistical Review of World Energy, June 2018.
40  Enerji sektörü içerisinde ilk 3 sırada, yüzde 31 ile
elektrik ve ısıtma, yüzde 15 ile ulaştırma ve yüzde 12,4 ile
imalat sanayi ve inşaat sektörleri yer almaktadır. Bu sektör-
leri yüzde 8,4’lük payla diğer yakıt kullanımı ve yüzde 5,2’lik
payla kaçak emisyonlar izlemektedir. (Climate Analysis
Tool, World Resources Institute,)
14 Güneşin Sürdürülebilirliğini Sağlamak
Enerji sepetinin kompozisyonu, küresel
iklim değişikliğinin ana kaynağı olan sera
gazı emisyonlarının yönetimi açısından da
kritik rol oynamaktadır. Günümüz itibariyle
enerji sepetinde fosil yakıtların (kömür, pet-
rol ve doğal gaz) toplam payı halen yüzde
85 düzeyindedir41. İklim değişikliğinin yol
açacağı geri dönülemez etkilerin engel-
lenebilmesi için küresel ortalama sıcaklık
artışının 20C’nin altında, tercihen 1.50C eşi-
ğinde sınırlandırılabilmesi gerekmektedir.
Mevcut politikaların küresel emisyonları
2030 yılı itibarıyla 56-59 GtCO2e seviyesi-
ne taşıyacağı, bu durumun da yüzyıl sonu
itibarıyla küresel sıcaklıklarda ortalama
3,40C (2,50C-4,70C aralığında) artışa neden
olacağı hesaplanmaktadır.42
İklim değişikliğiyle mücadele hedeflerine
ulaşılması için enerji sektöründe düşük
karbonlu teknolojiler ile enerji verimliliği-
nin merkezde yer aldığı bir dönüşümün
gerçekleştirilmesi şarttır. Gerek dönüşü-
mün ölçeği gerekse yenilenebilir enerji-
nin sunduğu potansiyel oldukça büyüktür.
Uluslararası Enerji Ajansı iklim hedeflerine
ulaşılması için gerekli emisyon azaltımı-
nın yüzde 44’ünün enerji verimliliği, yüzde
36’sının ise yenilenebilir enerji yatırımların
ile sağlanabileceğini ortaya koymaktadır.43
Güneş enerjisine bu doğrultuda çok büyük
bir rol düşmektedir.
41  BP Statistical Review of World Energy, June 2018.
42  Climate Action Tracker, Emission Gaps & Warming
Projections, November 2017.
43  Uluslararası Enerji Ajansı (IEA), Energy Technology
Perspectives, 2017
www.gunder.org
  Şekil 6: 20C senaryosuyla uyumlu emisyon azaltımlarına katkılar
Kaynak: IEA, 2017
Çevre ve halk sağlığı
Enerji sektörü bir yandan sera gazı ve par-
tikül madde emisyonlarıyla iklim değişikliği
ve hava kirliliğine, diğer yandan ise su ve
toprak kirliliğine neden olmaktadır. Küresel
temiz su kaynaklarının yaklaşık olarak yüz-
de 15’i birincil enerji ve elektrik üretim süreç-
leri için kullanılmaktadır.44 Enerji sektörü ta-
rafından kullanılan suyun yüzde 11’i yeniden
kaynaklarına dönmemektedir.45 Deşarj edi-
len kısmın ise çevre sorunlarına yol açabi-
lecek nitelikte olması nedeniyle özellikle su
kaynaklarının sınırlı olduğu bölgeler açısın-
dan riskler oluşturmaktadır. Güneş ve rüzgar
gibi yenilenebilir enerji teknolojileri, yaşam
döngüleri boyunca ihtiyaç duydukları sınırlı
su kullanımıyla, enerji üretimi süreçlerinde
yüksek miktarda suya ihtiyaç duyan fosil
yakıtlar karşısında daha sürdürülebilir fır-
satlar sunmaktadır.46
44  Uluslararası Enerji Ajansı (IEA), World Energy Outlook,
2012
45  Lavelle, Marianne and Thomas K. Grose, Water De-
mand for Energy to Double by 2035, National Geographic,
January 30, ,2013.
46  Uluslararası Yenilenebilir Enerji Ajansı (IRENA), Re-
Yenilenebilir enerji, çevre kirliliği ve halk
sağlığı konularında da önemli faydalar
sağlamaktadır. Fosil yakıt kaynaklı hava ve
su kirliliği akciğer sorunları, nörolojik hasar,
kalp krizi ve kanser gibi ciddi sağlık sorun-
larıyla ilişkilendirilmektedir. IMF raporların-
da, G20 ülkeleri için fosil yakıt kullanımının
yol açtığı hava kirliliğinin sağlık maliyeti
2,76 trilyon dolar olduğu görülmektedir.47
Türkiye özelinde bakıldığında, Sağlık ve
Çevre Birliği (HEAL) tarafından 2017 yılında
yapılan çalışma48, fosil yakıtlara bağlı hava
kirliliği yılda ortalama 19,4 milyar dolar
sağlık maliyeti yaratırken, hava kirliliğine
bağlı erken ölüm sayısının ise yıllık 28.881
olduğunu ortaya koymaktadır.
newable Energy in the Water, Enery and Fodd Nexus,
January 2015.
47  Coady d. Parry O. Sears L. ve diğerleri. How Large
Are Global Energy Subsidies?, IMF Working Paper, 2015.
48  Sağlık ve Çevre Birliği (HEAL), Ödenmeyen Sağlık
Faturası: Türkiye’de Kömürlü Termik Santraller Bizi Nasıl
Hasta Ediyor?, 2015.
Güneş Enerjisi Yol Haritası 15

GÜNEŞ ENERJİSİNİN
C SÜRDÜRÜLEBİLİR
BÜYÜMESİNİ SAĞLAMAK

Bu çalışmanın amacı, ülkemizde
son yıllarda artan enerjide dışa
bağımlılığın önüne geçilebilmesi
için desteklenen kömüre dayalı 
elektrik üretim santralleri ile
yine farklı teşvik mekanizmaları
ve politikalar ile ön planda olan
fotovoltaik elektrik üretiminin
yaşam döngüsü perspektifi ile (i)
sera gazı emisyonları (salımları)
ve (ii) su tüketimleri/kullanımları
açısından karşılaştırılmasının
yapılmasıdır.
GÜNEŞ ENERJİSİNDE
YENİ DÖNEM VE YENİ
ZORLUKLAR
Küresel ölçek
FV güneş enerjisinin küresel ölçekte 2008
yılından bu yana sergilediği geometrik bü-
yüme seyri 2016 yılından bu yana Türki-
ye’de de gözlemlenmektedir. Bu büyüme-
nin ana sürükleyicisi teknolojik gelişim ve
öğrenme eğrisindeki hareketle meydana
gelen maliyet düşüşleridir. Pek çok ana-
lizin açıkça gösterdiği üzere, yeni elektrik
enerjisi üretim tesisi yatırımlarında güneş
enerjisi bugün pek çok teknoloji ile mali-
yet açısından rekabet edebilir durumda-
dır. 2020 yılının ortalarına gelindiğinde ise
Güneş Enerjisi Yol Haritası 17
 güneş enerjisi rüzgâr enerjisi ile birlikte en
ucuz iki elektrik üretim teknolojisinden bi-
risi olacaktır.
Maliyetlerdeki çarpıcı düşüşe rağmen
makro düzeyde başka zorlukların ufukta
belirdiğini belirtmek gerekmektedir. Dü-
zenleyici kurumlar tarafından sağlanan
teşvikler (Feed-in-tariff ve benzeri) ile
özellikle 2008-2009 finansal krizinden bu
yana kredi piyasalarındaki düşük maliyetli
kaynakların mevcudiyeti, son 10 yıl zarfın-
da yenilenebilir enerji yatırımlarını destek-
leyen iki önemli dinamiği teşkil etmiştir49.
Son dönemde her iki eğilimde de keskin
değişimler göze çarpmaktadır. Pek çok ül-
kede yenilenebilir enerji üretim lisansları-
nın tahsisinde “feed-in-tariff” tabanlı satın
alma garantilerinden rekabetçi ihalelere
geçilirken, borçlanma faizlerinde de kay-
da değer bir artış gözlenmektedir. Özellikle
borçlanma faizlerindeki artış, yatırım mali-
yetinin işletme maliyetine kıyasla yüksek
olduğu güneş ve rüzgâr gibi yenilenebilir
enerji yatırımları açısından zorluk teşkil et-
mektedir50. Birleşmiş Milletler Çevre Prog-
ramı’nın raporladığı üzere, güneş ve rüzgâr
enerjisinin maliyetlerinin daha da düştüğü,
ancak finansmanın daha zor ve pahalı hale
geldiği yeni bir dönemin arifesinde olduğu-
muz belirtilmektedir51.
Güneş enerjisinin sürdürülebilir büyümesi
49  UNEP and Bloomberg New Energy Finance, 2018.
Global Trends In Renewable Energy Investment 2018.
http://fs-unep-centre.org/sites/default/files/publications/
gtr2018v2.pdf
50  UNEP and Bloomberg New Energy Finance, 2018.
Global Trends In Renewable Energy Investment 2018.
http://fs-unep-centre.org/sites/default/files/publications/
gtr2018v2.pdf
51  UNEP and Bloomberg New Energy Finance, 2018.
Global Trends In Renewable Energy Investment 2018.
http://fs-unep-centre.org/sites/default/files/publications/
gtr2018v2.pdf
18 Güneşin Sürdürülebilirliğini Sağlamak
için bu dönemde iki unsurun önemini koru-
duğu söylenebilir.
1- Hedefler: Hükümetlerin güneş enerjisine
ilişkin ortaya koydukları hedefler, yürürlü-
ğe koydukları mevzuat ve yatırım ortamını
geliştirmek için ortaya koydukları çerçeve,
güneş enerjisine dayalı düşük maliyetli
elektrik üretimi fırsatından ne ölçüde ya-
rarlanacağını belirleyen kritik unsurlardan
birisidir.
2- Destek Mekanizmaları: Neredeyse tüm
maliyetin kurulum aşamasında gerçekleş-
tiği güneş enerjisi yatırımlarında borçlan-
ma maliyetleri rekabetçiliği belirleyen ana
unsurlardan birisidir. Borçlanma maliyetle-
rini düşürecek düzenlemeler (destekleme
mekanizmaları, yeşil/temiz elektrik sertifi-
kaları, iletim ya da dağıtım şirketleriyle ya-
pılacak satın alma sözleşmeleri, tüzel kişi-
lerle yapılacak uzun dönemli elektrik alım
anlaşmaları, vb.), güneş enerjisinin sürdü-
rülebilir gelişimi açısından halen önem ta-
şımaktadır.
3- Altyapı ve Yeni Teknolojiler: İddialı ve
azimli hedeflerin yenilenebilir ve temiz
enerjinin giderek artan bir oranda şebekeyi
beslemesine imkân verecek, iletim ve da-
ğıtım sistemlerinde esnekliği sağlayacak
altyapı yatırımları ile desteklenmesi ge-
rekmektedir. Önümüzdeki dönemde enerji
sektörünü kökünden etkilemesi beklenen
enerji depolama, elektrifikasyon, dijitalleş-
me gibi alanlardaki değişimlerin yakından
takibi ve sistemin dönüşüm odaklı tasar-
lanması güneş enerjinin sunduğu fırsatlar-
dan tam anlamıyla yararlanmamızı sağla-
yacaktır.
www.gunder.org

Kaynak: Turkey Data Monitor
Ulusal ölçek
Küresel olarak daralmakta olan finansman
imkanlarının yükselttiği maliyetlere ek ola-
rak Türkiye’nin kendine özgü şartlarının
da, diğer yatırımlar üzerinde olduğu gibi,
yenilenebilir enerji yatırımlarını olumsuz
etkileme ihtimalinden söz edilebilir. Ülkeye
özgü risklerin maliyeti olarak yorumlana-
bilecek ve borçlanma maliyetlerini artıran
bir faktör olan CDS priminin Türkiye’deki
gelişimine bakıldığında 2008-2009 küresel
krizindeki 500 ve üzeri seviyeler yeniden
görülmektedir. Bu görünümüyle Türkiye, en
yüksek risk primine sahip ülkeler arasında
yer almaktadır. Bu durum, gelecek dönem-
de gelişmekte olan ülkelere yönelecek kı-
sıtlı fonların Türkiye açısından maliyetinin
daha da artacağına işaret etmektedir.
Artan risklilikle birlikte, kredi değerlendirme
kuruluşları Türkiye’deki genel durumu yo-
rumlarken yenilenebilir enerji yatırımlarına
ayrıca yer vermektedir. Yenilenebilir enerji
 Şekil 7: Türkiye 5 yıllık CDS primi (Ocak 2005-Eylül 2018)
yatırımları uzun dönemde çekiciliğini ko-
rurken, piyasalardaki yüksek hareketlilik
ve artan risklerin yurtiçindeki kredi dağılı-
mını yerli enerji kaynakları yönünde, yerli
kömür kaynaklarını öne çıkaracak şekilde
etkilemesi beklenmektedir. Yenilenebilir
enerji cephesinde ise yatırımların yavaş-
layacağından bahsedilmektedir. Bu değer-
lendirmeler ışığında, güneş enerjisi kurulu
gücünün de daha önce tahmin edilen sevi-
yelerin yüzde 10-15 altında olacağı hesap-
lanmaktadır.52
52  “Turkey Currency Crisis To Cement Focus On Re-
newables And Coal Power”, Fitch Solutions / Energy
& Natural Resources / Turkey / 31 Aug, 2018 https://
www.fitchsolutions.com/corporates/energy-natural-re-
Güneş Enerjisi Yol Haritası 19
 GÜNEŞ ENERJİSİ YOL HARİTASI GÜNEŞ ENERJİSİ
Sürdürülebilirlik hedefleriyle uyumlu, düşük ma-
liyetli ve herkesin enerjiye erişebildiği bir enerji YOL HARİTASI
geleceğinin anahtarı güneş enerjisindedir. Ülkemiz
özellikle 2014 yılından bu yana küresel dalgayı ya- Ana Hedef:
kalayarak güneş enerjisinde kayda değer bir atılım
gerçekleştirmiştir. Bunun devamı, gerek enerji arz Güneş enerjisi
güvenliğinin temini gerekse elektrik sektörümüzün sektöründe büyümenin
karbon ayak izini azaltma hedefleri açısından bü-
yük önem taşımaktadır sürdürülebilirliğinin
Güneş enerjisi yol haritası ile sektörde son yıllarda sağlanması
görülen büyümenin sürdürülebilirliğinin sağlanma-
sı hedeflenmektedir. Sürdürülebilirliğin yapı taşları  Hedef 1:
Alt
şunlardır:

1. Piyasa öngörülebilirliğininin artırılması.

Piyasada öngörülebilirlik
2. Güneş enerjisi kurulu gücü ve güneş enerjisinin
elektrik üretimindeki yükseltilmesi.  Hedef 2:
Alt
3. Yerli teknoloji ve sanayi üretimi potansiyelinin Elektrik üretiminde
önceliliklendirilmesi.
güneş enerjisinin payının
Bu yapı taşlarının üzerine inşa edilen ‘Güneş Ener-
jisi Yol Haritası’ enerji politikası ile sanayi, istihdam artırılması
ve teknoloji politikaları arasındaki sinerjinin açığa
çıkarılmasını amaçlamaktadır.  Hedef 3:
Alt
ÖNERİLER Yerli ve milli teknoloji ve
Yol haritası kapsamında “piyasa öngörülebilirliği”, üretim
‘’yerli üretim’’, ‘’yatırım’’ ve ‘’yaygınlaştırma’’ alanla-
rına ilişkin sektörün çözüm önerileri ortaya koyul-
maktadır. Söz konusu öneriler “ulusal politikaların
yönü”, “bürokratik süreçler”, “finansman ve teş-
vikler” ile “iletişim ve özendirme” başlıkları altında
sıralanmaktadır.

Öneriler aynı zamanda uygulanmaya konma vaa-

deleri ve öngörülen etkilerine göre iki boyutlu bir
haritalandırmaya tabi tutulmaktadır.

sources/turkey-currency-crisis-cement-focus-renewables-and-co-
al-power-31-08-2018
www.gunder.org
20 Güneşin Sürdürülebilirliğini Sağlamak
 Tablo 1

2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023

40,2 208,6 ÜLKEMİZ GÜNEŞ ENERJİSİ KURULU GÜCÜ

583,7 2.588,2

1.800 1.000 2.000 2.000 1.000 1.000

VE GELECEK BEKLENTİLERİ 2.500 2.000 3.000 3.000 2.000 2.000

MEVCUT DURUM DÜŞÜK SENARYO YÜKSEK SENARYO

3.000 3.000
3.000

2.588,2
2.500
2.250

2.000 2.000 2.000 2.000 2.000

1.800
1.500

1.000 1.000 1.000

750

583,7

208,6
40,2
0

2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023

Güneş Enerjisi Yol Haritası 21

 NOTL AR
......................................................................................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................
GÜNEŞİN SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİNİ SAĞLAMAK

GÜNEŞ ENERJİSİ
YOL HARİTASI