KAPASİTÖR VE DİELEKTRİKLER

Kapasitörün tanımı
Sığa’nın hesaplanması
Kapasitörlerin bağlanması
Yüklü kapasitörde depolanan enerji
Dielektrikli Kapasitörler
Dielektrikler ve Gauss Yasası

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

Anahtar

Hareketli plaka
Yalıtkan
Sabit plaka

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

1
 Kapasitörler, yük depolayan ayıtlardır. Farklı şekil ve
boyutlarda olabilirler. Ancak genel olarak eşit ve zıt
işaretli Q yükü ile yüklenmiş iki izole iletkenden oluşan
bir sisteme “kapasitör” denir. Kapasitörün yanı sıra
kapasite, kondansatör ve sığaç adları ile de anılırlar.

eğim

büyük
Verilen bir kapasitör için biriken yük
miktarı arttıkça iletkenler arasındaki
küçük
potansiyel farkı da artacağından bu
kapasitör için Q/V oranı daima sabittir.

Büyük C  Daha fazla yük biriktirme !

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

Bu orantı katsayısı Kapasitörün “sığa”sı ya da Q

C=
“kapasitans”ı diye adlandırılır ve C ile sembolize edilir. V

Plakalar aynı büyüklükte

fakat zıt işaretli yükler taşır
 Bir kapasitörün sığası onun depoladığı yük miktarı
ve plakaları arasındaki potansiyel farkın bir
ölçüsüdür.
 C daima + bir niceliktir ve SI birim sisteminde
C olarak verilir
F ( Farad ) ≡
V
 Bir kapasitörün sığası iletkenlerin geometrik
düzenine bağlıdır.

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

2
 Farklı türlerde kapasitör

Paralel plakalı Koaksiyel Küresel kapasitör Rastgele şekil İkinci

kapasitör kablo ve boyutlu iki iletkenden
iletken sonsuz
uzaklıktaki
izole iletken

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

SIĞANIN HESAPLANMASI
Paralel Plakalı Kapasitör
Eşit A yüzey alanına sahip iki paralel metal plaka, şekildeki
gibi d uzaklığı ile birbirlerinden ayrılsınlar. Plakalardan
birinin yükü Q diğerininki –Q olsun.

Plakalar arası mesafe, d plaka boyutları ile kıyaslandığında

çok küçük ise, elektrik alandaki saçaklanmalar ihmal
edilebilir ve plakalar arasındaki elektrik alan düzgün kabul
edilebilir.

+Q

-Q

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

3
 Paralel plakalı kapasitörün
sığasını bulamak için önce
plakalar arasındaki elektrik
alanı bulmalıyız.

Bunun için Gauss yasasını

kullanabiliriz.
Gauss
yüzeyi

q q
 E.dA = ε
S 0
 E  dA =
S
ε0 Üst Plaka
σA
EA =
ε0 Alt Plaka

σ Q
E= =
ε 0 Aε 0

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

Elektrik alanı bulduğumuza göre plakalar arasındaki potansiyel farkı;

V’yı bulmak için integral

alacağımız yol

üst
∆V = −  E.d l = Ed Q
alt V= d
Aε 0 C=
Q
 C = ε0
A
∆V = Ed
Q d
Q d
C= Aε 0
E=
Q ∆V Paralel plakalı
Kapasitörün sığası
Aε 0

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

4
 Silindirik Kapasitör

q q
S
E .d A =
ε 0
 E 
S
dA =
ε 0

Q
E (2π rℓ ) =
ε 0

Q
E =
2π ε 0r ℓ
b b
Q dr
ΔV = −  E.d l = -  Edr = −  Q ℓ
a
2πε0 L a r C=  C = 2πε0
Q b ln(b a )
Q b Q b ln
∆V = − ln  ∆V = ln 2πε0 ℓ a
2πε0 ℓ a 2πε0 ℓ a
Silindirik Kapasitörün
Q sığası
C=
∆V
SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

Küresel Kapasitör

a ve b yarıçaplı, eşmerkezli ve
yalıtılmış 2 küreden oluşan
küresel kapasitörün iç plakası
+Q dış plakası ise –Q yükü ile
yüklenmiştir.
Kapasitörün sığasını bulalım.
b b
Q dr
q q ΔV = −  E.d l = -  Edr = − r

S
E.dA =
ε0
 E  dA =
S
ε0
Gauss
Yüzeyi a
4πε 0 a 2

Q Q 1 1
E (4π r 2 ) = ∆V = −  − 
ε0 4πε 0  b a 
1 Q Q b−a
E= ∆V =  
4πε 0 r 2 4πε 0  ab 

Q Q ab
C= =  C = 4πε 0
V Q b−a (b − a )
 
4πε 0  ab  Küresel Kapasitörün
sığası

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

5
 İkinci plakası sonsuzda bulunan izole bir iletken küre de bir kapasitör gibi
davranır. b→∞ limit durumunda, bu Kapasitörün sığası;
ab a
lim C = lim 4πε 0 = lim 4πε 0 = 4πε 0 a
b→∞ b→∞ (b − a ) b → ∞ a
(1 − )
b
Buna göre, R yarıçaplı tek izole bir küresel Kapasitörün sığası;

C = 4 πε 0R olur.

Sığasının sadece Kapasitörlerin geometrik faktörlerine bağlı olduğuna

dikkat ediniz !!!

A L ab
C = ε0 C = 2πε 0 C = 4 πε0
d ln(b a) (b − a)
C ∝ A ve d C ∝ L, a ve b C ∝ a ve b

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

KAPASİTÖRLERİN BAĞLANMASI
Bir devrede iki veya daha fazla kapasitör çeşitli yollarla birbirine bağlanabilir.
Bu bağlantı şekline göre toplam etki “eşdeğer sığa” olarak adlandırılır.

Bir devrede kapasitörü şeklinde sembolize ederiz.

Bir batarya ise devre içinde ile sembolize edilir.

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

6
 Paralel Bağlı Kapasitörler

C1 ve C2 kapasitörlerinin sol plakaları

∆V2
bataryanın pozitif terminaline
bağlandığından potansiyelleri bu
terminalinki ile aynı olmalıdır.
Benzer şekilde bataryanın negatif ∆V1
terminaline bağlanan sağ plakalar da
negatif terminal potansiyeline eşit
olacaktır.
Bu da paralel bağlanmış kollarda
potansiyel farkının aynı olması
gerektiğini gösterir.

∆V= ∆V1= ∆V2

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

Kapasitörler devreye bağlandığında elektronlar

batarya üzerinden kapasitörlerin sol
plakalarından sağ plakalarına doğru akarlar. Bu
yük transferinin enerji kaynağı bataryanın
kimyasal enerjisidir. Yük akışı tüm kollardaki
potansiyel farkı eşit olduğu anda durur ve bu
anda kapasitörler maksimum yüke ulaşmış
olurlar. C1’de depolanan yük Q1 ve C2’de
depolanan yük Q2 ise, her iki kapasitörde
biriken toplam yük;
QToplam= Q1+ Q2 olur.
Bu iki kapasitörün etkisine karşılık gelecek eşdeğer kapasitörde depolanan yük
miktarı da QToplam kadar olacaktır.

Q1 = VC1 QToplam = Q1 + Q2
Q2 = VC 2 VC eş = VC1 + VC 2
QToplam = VCeş C eş = C1 + C 2

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

7
 Paralel bağlı Kapasitörler için eşdeğer sığa
en genel hali ile
N
Ceş = C1 + C2
Ceş =  Ci
i

şeklinde verilir.

Paralel bağlı kapasitörlerin potansiyelleri birbirine eşittir.

V = V1 = V2
Kapasitörlerin yüklerinin toplamı kaynağın yüküne eşittir.
Q = Q1 + Q2

Paralel bağlı kapasitörlerin yükleri sığalarıyla doğru orantılıdır.

Eşdeğer sığa devredeki en büyük sığadan daha büyüktür.

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

Seri Bağlı Kapasitörler

Kapasitörler şekildeki gibi bataryaya bağlandığında
elektronlar batarya üzerinden geçerek C1’in soldaki
plakasından C2’nin sağdaki plakasına taşınırlar. C2’nin
sağ plakasında – yükler toplandıkça sol plakada
bulunan – yükleri iter ve o plakayı terk etmeye
zorlarlar. Böylece C2’nin sol plakasından ayrılan –
yükler geride kendileri ile aynı miktarda + yük fazlalığı
bırakarak C1’in sağ plakasına yerleşirler.

Bunun sonucunda, seri bağlanan Kapasitörler kaç tane olursa

olsun aynı mekanizma işleyecek ve tüm Kapasitörlerin sol
plakaları +Q, sağ plakaları –Q yükü ile yüklenecektir. Yani seri
bağlı Kapasitörler üzerinde yük akışı durduğu anda eşit
miktarda yük birikmiş olur. Bu yük miktarı aynı zamanda seri
bağlı Kapasitörlerin eşdeğeri olan kapasitörün üzerinde
biriken yük miktarına da eşit olacaktır.

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

8
 1 1 1
= +
C eş C1 C2

Seri bağlı kapasitörlerin uçları arasındaki potansiyel farkı, her bir

kapasitörlerin uçları arasındaki potansiyel farkının toplamına eşittir.

∆V= ∆V1+∆V2

Q Q Q Q
V = V = V1 + V2  = +
Q = V1C 1 C eş C eş C1 C2

Q = V2 C 2 V1 =
Q 1
=
1
+
1
C1 C eş C1 C2
Q = VC eş Q
V2 =
C2
SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

Seri bağlı kapasitörler için eşdeğer sığa en genel hali ile

N
1 1
C eş
= C
i şeklinde verilir.
i

Seri bağlı kondansatörlerin yükleri birbirine eşittir.

Q = Q1 = Q2
Kondansatörlerin potansiyel farklarının toplamı kaynağın potansiyel
farkına eşittir.
V = V1 + V2

Seri bağlı kondansatörlerde, kondansatörlerin uçları arasındaki gerilimler

sığalarıyla ters orantılıdır.

Eşdeğer sığa, devredeki en küçük sığadan daha küçüktür.

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

9
 a ile b noktaları arasında verilen eşdeğer sığayı bulalım.

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

YÜKLÜ KAPASİTÖRLERDE DEPOLANAN ENERJİ

Yüklerin
ayrılması
Elektronlar potansiyel
plakadan tele enerjinin
doğru hareket oluşturur. Elektronlar
Anahtar açık olduğu eder ve plakayı telden plakaya
sürece kapasitör pozitif yüklü doğru hareket
yüksüz kalır. bırakırlar. ederler

Teldeki Plakalar arasındaki

elektrik elektrik alan Teldeki
alan elektrik
alan

Batarya içindeki
kimyasal potansiyel
enerji azalır.

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

10
Kapasitörlerin elektriksel enerji depolayan devre elemanları olduğunu
belirtmiştik.
Depo edilen enerji, kapasitörü yüklemek için yapılan işe eşittir.
Başlangıçta yüksüz olan kapasitörün yüklenmesi için bir dış kuvvetin
elektronları plakalardan birinden alıp diğerine taşıması gerekir. Bu dış kuvvet
kapasitörü yüklemek için bağlanan batarya tarafından sağlanır. Yüklenme
işlemi süresince batarya, yükleri bir plakadan alıp diğerine taşımak için çalışır.

Şimdi başlangıçta boş olan bir

kapasitörün yavaş yavaş
yüklendiğini düşünelim. Yüklenme
dℓ
sürecinin herhangi bir anında
kapasitör üzerindeki yükün q olduğu
varsayılırsa,
aynı anda plakalar arasındaki potansiyel farkı ∆V=q/C’dir. Öyleyse dq yükünü
alt plakadan üst plakaya taşımak için yapılması gereken iş;
dW=∆Vdq olur.

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

1
∆V = Q
C

Bu durumda boş kapasitörü, q=0’dan

dW = ∆Vdq
q=Q yükünü kadar doldurmak için q
= dq
yapılması gereken toplam iş; C
Q
1 Q2
W =  qdq  W =
C0 2C
olur.
SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

11
 Q = VC eşitliğini kullanarak
2
Q
W=
İş için

1
2C W =
2
CV 2
ifadelerini de yazılabilir.
1
W = QV
2

enerji

Peki bu enerji nerede depolanıyor?

Bir kapasitörde depolanan enerji,
kapasitörün plakaları arasında oluşan

elektrik alanda depo edilir !!!

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

Paralel plakalı bir kapasitör için sığa ve plakalar arasındaki potansiyel farkı
aşağıdaki gibi verildiğine göre

A 1 1 A 
C = ε0 CV 2  U =  ε 0  ( Ed )
2
U=
d 2 2 d 
V = Ed 1 1 
U = ε0 ( Ad ) E2   ε 0E2  ( Ad )
2 2 
Hacim
A V=Ad A, yüzey
alanı Plakalar arasında kalan
V, hacim
Düzgün elektrik alanın bulunduğu
hacim
Elektriksel Enerji Yoğunluğu
U 1
uE =  uE = ε 0E 2
Hacim 2
d, plakalar arası
mesafe

“Enerji Yoğunluğu” bir kapasitörün plakaları arasındaki düzgün elektrik

alanda birim hacim başına depo edilen enerji olarak tanımlanır. Burada enerji
yoğunluğunu veren ifade paralel plakalı bir kapasitör için türetilmiş olmasına
rağmen tüm kapasitörler için geçerlidir.
SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

12
DİELEKTRİKLİ KAPASİTÖRLER
Kapasitörlerin pek çoğunda plakalar arasında kağıt, plastik gibi yalıtım
malzemeleri bulunur. Bu malzemelere “dielektrikler” adı verilir ve plakalar
arasındaki fiziksel boşluğu güçlendirmek amacı ile kullanılırlar.

Metal yapraklar

Kağıt

Bir kapasitördeki dielektrik etkisini görmek için plakalar

arası boşluk olan bir paralel plakalı kapasitör düşünelim.
Bu kapasitörün yükü Q0, sığası ise C0 olsun ve uçları
arasına bağlanan voltmetre ile potansiyel farkı ∆V0=Q0/C0
olarak ölçülsün.

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

Dielektrik sabiti κ olan bir dielektrik malzeme kapasitörün plakaları

arasına yerleştirilirse voltmetreden okunan potansiyel farkı κ çarpanı
oranında azalır.
Bu durumda voltmetreden okunan potansiyel farkı ; ∆V = ∆V0 / κ olur.

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

13
 Kapasitörün plakalarında biriken yük miktarı değişemeyeceğinden sığanın
değeri;
Q0 Q0 Q0 Q0
C0 =  C = = = κ  C = κC 0
∆ V0 ∆V ∆ V0 κ ∆ V0
olur.
dielektrik

Paralel plakalı kapasitörde dielektrik yokken sığa

A
C0 = ε0 iken; dielektrik yerleştirildiğinde
d
A
C = κε0
d olacaktır.

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

Dielektriklere moleküler açıdan bakalım !

Kapasitörün plakaları arasına bir dielektrik malzeme yerleştirildiğinde sığa
değerinin artmasına neden olan mekanizmayı açıklayabilmek için dielektriklere
kabaca moleküler bakış açışı ile bakmaya çalışalım.

“Dielektrik sabiti, κ” malzemenin, dış elektrik alana verdiği tepkininin bir

ölçüsüdür.

Dielektrikleri iki gruba ayırabiliriz.

İlk grup kalıcı elektriksel dipol momentine sahip olan “Polar Dielektrikler”dir. Su
bu grup için güzel bir örnektir.

Su molekülü geometrisinden dolayı sürekli elektriksel

dipol momentine sahiptir. Böyle kalıcı elektriksel dipol
p momentine sahip polar moleküllerin dielektrik sabitleri
de büyük olur.

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

14
 Bir dış elektrik alan yoksa polar dielektrik malzemede
dipol momentler tamamen rasgele yönelmiş durumda
bulunurlar.

E0 gibi bir dış elektrik alan etkisi altında kaldığında

dipoller üzerine etkiyen tork onları dış alanla aynı
yönlü yönelmeye zorlar.

Bu durum dielektriğin “kutuplanma”sı olarak

adlandırılır.

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

İkinci grup dielektrik malzemeler ise, “polar olmayan dielektrikler” olarak

adlandırılırlar. Bu gruba giren malzemelerde, diğerinin aksine moleküller
kendiliğinden bir elektriksel dipol momentine sahip değillerdir. Bu
malzemelerde elektrik dipol momenti malzemenin bir dış elektrik alana
yerleştirilmesi ile indüklenir.

Polar olmayan dielektriklerde bir Ancak elektrik alan uygulandığında

dış elektrik alan olmadığı üzerine etki eden elektriksel kuvvet
durumda, moleküllerin pozitif ve nedeni ile başlangıçta çakışık olan yük
negatif yük merkezleri çakışık merkezleri kayarak birbirinden ayrılır
halde bulunur. ve böylece bir elektriksel dipol moment
indüklenmiş olur.
Öyleyse, dielektrik malzeme polar olsun ya da olmasın, bir dış elektrik alan
uygulanarak kutuplanabilir.
SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

15
 Şimdi bir dielektrik malzemeyi bir kapasitörün plakaları arasına yerleştirerek,
onun düzgün bir E0 elektrik alanının etkisi altında kalmasını sağlayalım.

Dış alanla aynı yönlü yönlemiş dipoller malzeme içinde dış alana karşı koyan
(zıt yönlü) bir iç elektrik alan oluştururlar. Bu da plakalar arasındaki net
elektrik alanın azalmasına neden olur. Elektrik alandaki azalma dielektrik
sabitine bağlıdır.

E0
E=
κ
SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

Dış elektrik alan nedeni ile dielektrik içindeki dipollerin yönelimi sonucunda
ortaya çıkan iç elektrik alanın (Eiç) kaynağı malzemenin sağ ve sol yüzlerinde
indüklenmiş olan eşit fakat zıt işaretli yüklerdir. Bu durumda dielektrik
malzemenin kapasitörün pozitif yüklü plakasına yakın kısmında yüzeysel yük
yoğunluğu, -σind , negatif yüklü plakasına yakın kısmında ise +σind olur.

Plakalar arasındaki net elektrik alan dış ve iç alanların vektörel toplamı kadar
olacaktır.
E = E0 + Eind
E = E0 − Eind
Paralel plakalı kapasitörde plakalar arasında oluşan
elektrik alanın büyüklüğünün E0=σ/ε0 olduğunu
hatırlarsak;
E0 σ σ ind
E = E0 = E iç =
κ ε0 ε0
E = E 0 − E ind
σ σ σ  κ − 1
= − ind  σ ind = σ  
κε 0 ε0 ε0  κ 

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

16
Örnek: Şekilde verilenlere göre kapasitörün sığasını belirleyelim.

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

Örnek: şekil üzerindeki verilenleri kullanarak kapasitörün sığasını belirleyiniz.

ε = ε0 κ

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

17
Örnek: Aşağıda verilen kapasitörün sığasını belirleyiniz ?

SUBÜ Teknoloji Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi N. Berna TEŞNELİ

18