BÖLÜM-25

Kapasitörler

Bu bölümde aşağıdaki konulara değinilecektir:

• İzole iki iletkenden oluşan sistemin sığası (C).

• Basit geometrilere sahip bazı kapasitörlerin sığalarının hesabı.
• Seri ve paralel bağlı kapasitörlerde eşdeğer sığa.
• Kapasitörde depolanan enerji.
• Plakaları arası dielektrikle doldurulmuş kapasitörler.
• Dielektriğin varlığında Gauss yasası.

(25-1)
Sığa (Kapasitans) :

Birisi + q ve diğeri de - q yüküne sahip, aralarında hava ya da

boşluk bulunan iki izole iletkenden oluşan sisteme "kapasitör"
denir. Elektrik devrelerdeki sembolik gösterimi, iletken plakaları
temsil eden paralel iki çizgidir. Bir kapasitörün yükü denilince,
plakalardaki yükün mutlak değeri anlaşılır. Şekilde görüldüğü
gibi, plakalarındaki yükten dolayı kapasitörü çevreleyen uzayda

bir elektrik alan oluşur. Pozitif ve negatif yüklü plakaların potansiyelleri, sırasıyla,
V+ ve V− ' dir. Böylece, plakalar arasındaki potansiyel farkı da V =∆V =V+ − V−
ifadesiyle verilir. Bir kapasitörün yükü (q), plakaları arasındaki potansiyel fark (V )
ile doğru orantılıdır. Orantı sabiti de, o kapasitörün sığasıdır ve birim potansiyel fark
başına yük olarak tarif edilir.
q
C= C/V ≡ Farad (F)
V
(25-2)
Paralel Plakalı Kapasitör :

Plakalarının yüzey alanı A ve aralarında d mesafesi bulunan iki paralel plakadan oluşan
sisteme "paralel plakalı kapasitör" denir. Plakaların boyutları, plakalar arası mesafeye
göre çok büyüktür. Bu nedenle, plakalar arasındaki bölgede elektrik alan düzgün, kenar
kısımlarına yakın bölgelerde ise düzgün değildir. Plakaların dışındaki bölgelerde elektrik
alan "sıfır" dır.
Bataryalar :
İki ucu arasında sabit bir potansiyel fark oluşturan ve bunu sürekli
kılan cihazlara "batarya" diyoruz. Elektrik devrelerinde biri uzun
diğeri kısa iki paralel çizgi ile sembolize edilirler. Uzun çizgi
potansiyelin pozitif olduğu ucu, kısa çizgi de potansiyelin negatif
olduğu ucu gösterir.

(25-3)
Kapasitörün Yüklenmesi :
Yanda bir kapasitörün doldurulması için basit bir devre
kurulmuştur. S anahtarı kapatıldığında, batarya negatif
ucundan kapasitörün "2" nolu plakasına elektron sürer.
Bataryanın pozitif ucu da, "1" nolu plakadan eşit sayıda
elektronu toplar. Böylece, plakalardaki yük ve plakalar
arasında başlangıçta sıfır olan potansiyel fark artmaya
başlar. Sonuç olarak, bataryanın birim zamanda topladığı
ve sürdüğü yük azalır. Yük akışı, kapasitörün plakaları
arasındaki potansiyel fark bataryanın uçları arasındaki
potansiyel farka eşit olana kadar devam eder ve sonra
durur.

(25-4)
 Sığanın Hesaplanması :
Bir kapasitörün sığası, plakalarının boyutlarına,
şekline ve birbirlerine göre konumlarına, özetle
geometrisine, bağlıdır. Sığa hesabı için aşağıda
sıralanan yol izlenir:

1. Plakaların + q ve − q yüklü oldukları varsayılır.

2. Plakalar arası bölgedeki elektrik alan Gauss
 
(
yasasından bulunur ε0 ∫ E ⋅ dA = )
q iç .
 
+
− ∫ E ⋅ dl eşitliği kullanılarak hesaplanır.
3. Plakalar arasındaki potansiyel fark, V =
−

q
4. Hesaplanan potansiyel fark, C = eşitliğinde yerine konur ve sığa bulunur.
V

(25-5)
Paralel Plakalı Kapasitörün Sığası :
Şekildeki plakaların yüzey alanı A ve aralarındaki mesafe
d olsun. Üstteki plakanın yükü + q, alttaki plakanın yükü
ise − q' dur. Plaka ile aynı kesit alanına sahip ve plakayı
ortasına alan dikdörgen prizma şeklinde bir Gaussiyen
yüzey seçelim.

Gauss yasasını uygularsak, plakalar arasındaki bölgedeki elektrik alanı:

q q
Φ= EA cos 0= EA= → E=
ε0 Aε 0
bulunur. Buradan da, iki plaka arasındaki potansiyel fark için,
+ +
qd
− ∫ Edl cos180 =
V= E ∫ dl =
Ed =
− −
Aε 0
bağıntısı elde edilir. Dolayısıyla, paralel plakalı bir kapasitörün sığası:
q q Aε 0
C = →C =
V qd / Aε 0 d
olarak bulunur.

(25-6)
Örnek : Plakaları arası hava dolu olan paralel plakalı bir kapasitörün plakalarının
alanı 7.6 cm 2 ' dir ve aralarında 1.25 mm mesafe vardır. Plakalar arasındaki potansiyel
fark 20 V ise,
a−) plakalar arası bölgedeki elektrik alanını
b −) plakalardaki yüzey yük yoğunluğunu
c −) kapasitörün sığasını ve plakalardaki yük miktarını
bulunuz.

V 20
a −) V = Ed → E = = −3
= 16 × 10 3
V/m
d 1.25 × 10
σ
b −) E = → σ = ε 0 E = ( 8.85 × 10−12 ) ∗ (16 × 103 ) = 1.416 × 10−7 C / m 2
ε0

c −) C =
ε0 A
=
(8.85 ×10 ) ∗ ( 7.6 ×10 ) =
−12 −4

5.381× 10−12 F
d 1.25 × 10−3
C = → Q = CV = ( 5.381× 10−12 ) 20 =
Q
107.62 × 10−12 C
V

(25-7)
Örnek : Plakaları arası hava dolu olan paralel plakalı bir kapasitörün plakaları
arasına 150 V' luk potansiyel fark uygulandığında, plakalardaki yüzeysel yük
yoğunluğu 30 nC/cm 2 oluyor.
a−) Kapasitörün plakaları arasındaki mesafe nedir?
b−) Plakaların yüzey alanı 4 cm 2 ise, kapasitörün sığasını ve plakalardaki yük
miktarını bulunuz.

σ
a −) V = Ed = d
ε0
ε 0V ( 8.85 ×10 )150
−12
−6
d= = = 4.425 × 10 m
σ −9 −4
(30 × 10 / 10 )

b −) C =
ε0 A
=
( 8.85 × 10 ) ∗ ( 4 × 10 )
−12 −4

=
8 × 10 −10
F
d 4.425 × 10−6
 30 × 10−9 
 ∗ ( 4 × 10 ) = 120 × 10 C
Q
σ = → Q =σ A=  −4
−4 −9

A  10 

(25-8)
Örnek : Ağırlıksız bir iple paralel plakalı kapasitörün pozitif
plakasına bağlı olan m kütleli bir q nokta yükü şekildeki gibi
dengededir. Plakalar arasındaki potansiyel farkını bulunuz.
Plakalardaki yük miktarı Q ise, kapasitörün sığası ne olur?

V = Ed
Denge durumunda, q nokta yükü üzerine etkiyen net
kuvvet sıfır olmalıdır:

T sin θ = qE  qE mg tan θ
 → tan θ = → V = d
T cos θ = mg  mg q

Q Qq
=
C =
V mgd tan θ

(25-9)
Silindirik Kapasitör :
Aynı L uzunluğuna sahip, a ve b yarıçaplı eş-eksenli iki silindirik
kabuktan oluşan sisteme "silindirik kapasitör" diyoruz. Silindirlerin
boyu yarıçaplarının yanında çok büyüktür. Silindirlerle aynı uzunluğa
sahip, r (a < r < b) yarıçaplı silindirik bir Gaussiyen yüzey seçerek,
ara bölgedeki elektrik alanını bulabiliriz:
Q Q
Φ= 2π rLE cos 0= 2π rLE= → E=
ε0 ε 0 2π rL
Bu durumda, içteki ve dıştaki silindirler arasındaki potansiyel fark:
+ + a
Q dr
− ∫ Edl cos180 =
− ∫ E (−dr ) cos180 =
ε 0 2π L ∫b r
V= −
− −

Q Q b
=− [ln r ]b =
a
ln  
ε 0 2π L ε 0 2π L  a 
Q Q
bulunur ve buradan da sığa: C = =
V ( Q / 2π Lε 0 ) ln ( b / a )
2π Lε 0
C=
ln ( b / a )
(25-10)
 Örnek : Uzunluğu 50 m olan koaksiyel bir kablolonun iç
iletkenin yarıçapı 1.3 mm ve taşıdığı yük 8 µ C' tur. Dış
iletkeninin ise iç yarıçapı 3.8 mm ve yükü − 8 µ C' tur. İki
iletkenin arasındaki bölgenin hava ile dolu olduğunu kabul
ederek, kablonun kapasitansını ve iletkenleri arasındaki
potansiyel farkını bulunuz.

2π Lε 0
C=
ln ( b / a )

2(3.14)(50)(8.85 × 10−12 )
=C = 2.591× 10−9 F
ln(3.8 / 1.3)

Q Q 8 × 10−6
C= →V = = −9
= 3.09 × 10 3
V
V C 2.591× 10

(25-11)
Küresel Kapasitör :
Yarıçapları a ve b olan eş-merkezli iki küresel kabuktan
oluşan sisteme "küresel kapasitör" denir. a < r < b olacak
şekilde küresel bir Gaussiyen yüzey seçerek, ara bölgedeki
elektrik alanını bulabiliriz:
q q
Φ =4π r 2 E cos 0 = 4π r 2 E = →E=
ε0 4πε 0 r
2

Bu durumda, içteki ve dıştaki küreler arasındaki potansiyel fark:

+ + a
drq
V= − ∫ E ( −dr ) cos180 =
− ∫ Edl cos180 = − ∫
− −
4πε 0 b r 2

a
q 1 q 1 1
=    − 
4πε 0  r  b 4πε 0  a b 
q q  ab 
bulunur ve buradan da sığa: C= = → C = 4πε 0  
V q 1 1  b−a
 − 
4πε 0  a b 
(25-12)
Örnek : Küresel bir kapasitör, yarıçapları 7 cm ve 14 cm olan
eş-merkezli iki iletken küreden oluşmuştur. Kapasitörün sığasını
hesaplayınız. Kürelerin taşıdığı yük 4 µ C ise, küreler arasındaki
potansiyel farkını bulunuz.
Küresel bir kapasitörün sığası:
 ab 
C = 4πε 0  
 b − a 
=
ifadesine sahiptir. a 7=
cm ve b 14 cm olduğuna göre,
−4
(7 × 14) × 10
4(3.14)(8.85 ×10−12 )
C= −2
=
15.56 × 10 −12
F
(14 − 7) ×10

Q Q 4 ×10−6
C= →V = = −12
= 2.57 × 10 5
V
V C 15.56 ×10
(25-13)
 Örnek : Yarıçapı d olan çok uzun iki silindirik iletken, şekilde
gösterildiği gibi birbirlerine paraleldir ve eksenleri arasındaki
mesafe D' dir. Silindirler zıt işaretli Q yükleri taşıdığına göre, iki
silindirden oluşan bu sistemin birim uzunluğunun sığası ne olur?
(L  D, d).
Gauss yasası kullanılarak, silindirlerin bulunduğu düzlemde ve
silindirler arasındaki bölgede elektrik alan:
2kQ 2kQ
=
E + (pozitif yükten negatif yüke doğru)
Lr L( D − r )
bulunur. Burada r , negatif yüklü silindir ekseninden olan uzaklıktır.
D−d
  2kQ
D−d
1 1 
V= V+ − V− = − ∫ E ⋅ dl = − ∫  +  dr cos180
d
L d r D−r 
2kQ   D − d
  d   4kQ  D − d 
=
V  ln   − ln  = ln  
L   d   D − d  L  d 
Q L C πε 0
C= = → =
V  D−d  L  D−d 
4k ln   ln  
 d   d  (25-14)
 Eşdeğer Kapasitör :
Sayfanın her iki yanında, bir batarya ve
üç farklı kapasitörden oluşmuş devreler
verilmiştir. Amacımız, her iki devrede de
tüm kapasitörleri temsil edebilecek tek
bir kapasitörün sığasının ( Ceş ) ne olması
gerektiğini bulmak.

Soldaki resimde (Şekil-a ve b), uyguladığımız V potansiyel farkı

nedeniyle, bataryanın devreye sürdüğü yük miktarı aynıdır. Aynı
durum sağdaki resim için de geçerlidir. Başka deyişle, şekil-a' da
verilen sığaları (C1 ,C2 ,C3 ) ve şekil-b' deki sığayı (Ceş ) ayrı ayrı
kapalı kutulara alsak ve birtakım elektriksel ölçümler yapsak,
ölçümler arasında bir fark bulamazdık.

(25-15)
 Paralel Bağlı Kapasitörler :
Şekil-a' da bir batarya ve birbirine paralel bağlı üç farklı
kapasitörden oluşan bir devre verilmiştir. Paralel bağlı
olmaları, herbirinin uçları arasındaki potansiyel fark ile
bataryanın uçları arasındaki potansiyel farkın eşit olduğu
anlamına gelir. Şekil-b' deki gibi, batarya aynı kalmak
koşuluyla, birbirine paralel bağlı bu üç kapasitöre eşdeğer
tek bir kapasitör bağlamak istiyoruz.

Her üç kapasitörün plakaları arasında aynı V potansiyel farkı vardır. Her biri üzerindeki
=
yük, sırasıyla, 1V ; q2
q1 C= C2V= ve q3 C3V olacaktır. Bu durumda, batarya tarafından
devreye sürülen toplam yük ve eşdeğer sığa:
q ( C1 + C2 + C3 ) V
q =q1 + q2 + q3 =( C1 + C2 + C3 ) V → Ceş = = =C1 + C2 + C3
V V
bulunur. Özetle, birbirine paralel bağlı n tane kapasitörden oluşan devrenin eşdeğer sığası:
n
Ceş = C + C + ... + Cn = ∑ C j
1 2 j =1
(25-16)
 Seri Bağlı Kapasitörler :
Şekil-a' da bir batarya ve birbirine seri bağlı üç farklı kapasitörden
oluşan bir devre verilmiştir. Bu, kapasitörlerin aynı hat üzerinde ard
arda sıralandığı anlamına gelmektedir. Bu kombinasyonun iki ucuna
bir batarya ile V gerilimi uygulanmıştır. Şekil-b' deki gibi, batarya
aynı kalmak koşuluyla, birbirine seri bağlı bu üç kapasitöre eşdeğer
tek bir kapasitör bağlamak istiyoruz.
Aynı hat üzerinde oldukları için her üç kapasitör de aynı q yüküne
sahip olacaktır. Böylece kapasitörlerin uçları arasındaki gerilimler,
=
sırasıyla, V1 q= / C1 , V2 q / C
= 2 ve V3 q / C3 olacaktır. Kombinas-
yonun iki ucu arasındaki toplam potansiyel fark ve eşdeğer sığa:

 1 1 1  q 1 1 1 1
V = V1 + V2 + V3 = q  + +  → Ceş = → = + +
 C1 C2 C3  V Ceq C1 C2 C3
Özetle, birbirine paralel bağlı n tane kapasitörden oluşan devrenin eşdeğer sığası:
1 n 1
= ∑
Ceş i=1 Ci
(25-17)
 Genellikle, kapasitörlerden oluşan bir devre
kendi içlerinde paralel ve seri bağlı küçük
alt gruplar içerir. Böyle durumlarda, önce
alt grupların eşdeğer sığaları bulunur ve
sonra da ana gruba geçilir.

Yukarıda basit bir devre verilmiştir. A ve C uçları arasındaki eşdeğer sığayı bulmak
isteyelim:

C1 ve C2 paralel bağlıdır (şekil-a ) → C12 =C1 + C2

1 1 1
C12 ve C3 seri bağlıdır (şekil-b) → = +
C123 C12 C3

=
C C=
C12C3
=
( C1 + C2 ) C3
C12 + C3 C1 + C2 + C3
eş 123

sonucu elde edilir.

(25-18)
Örnek : Kapasitörlerden oluşan yandaki devrenin a ve b
uşları arasındaki eşdeğer sığasını hesaplayınız.

4 µ F.
C2 ile C3 paralel → C23 =
8 µ F.
C4 ile C5 paralel → C45 =
1 1 1 1
C1 ile C23 seri → = + = → C123 =2 µ F.
C123 4 4 2
1 1 1 1
C45 ile C6 seri → =+ = → C456 =4 µ F.
C456 8 8 4
6 µ F.
C123 ile C456 paralel → Ceş =

(25-19)
Örnek : Kapasitörlerden oluşan yandaki
devrenin a ve b uşları arasındaki eşdeğer
sığasını bulunuz.

1 1 1 1 3 C
C4 , C5 ve C6 seri → = + + = → C456 =
C456 C C C C 3
1 1 1 2 C
C2 ve C3 seri → = + = → C23 =
C23 C C C 2
C C 11
C1 , C23 ve C456 paralel → Ceş =C+ + = C
2 3 6

(25-20)
Örnek : Şekildeki devrede C1 = 6 µ F, C2 = 3 µ F
ve V = 20 V' tur. Önce S1 anahtarı kapatılarak C1
kapasitörü dolduruluyor. Daha sonra S1 anahtarı
açılıp, S2 anahtarı kapatılıyor. C1 sığasının ilk
yükünü ve denge kurulduktan sonra sığaların yüklerini
bulunuz.

Q0
S1 anahtarı kapatılırsa: C1 = → Q0 = C1V = 120 µ C
V
Q Q
S1 açılıp, S2 kapatılırsa: VC1 = VC2 → 1 = 2
C1 C2
Q= Q1 + Q2 
0
 Q1 = 80 µ C
Q1 Q2  →
=  Q2 = 40 µ C
C1 C2 

(25-21)
Elektrik Alanda Depolanan Enerji :
Sığası C olan bir kapasitörü yüklemek için yapılması gereken
iş ne kadardır? Bunu hesaplamanın yolu da, dolan kapasitörün
herhangi bir andaki resmini çekmektir. Plakaları arasındaki
gerilimin V' ve yükünün de q' olduğu bir an düşünelim. Plaka-
ların yükünü dq' kadar artırmak için yapılması gereken iş,
q′
=dW dq = ′V ′ dq′
C
ile verilir. Kapasitörü toplam q yükü ile yüklemek için yapılması gereken
toplam iş:
q
1  q ′2 
q
1 1 q2
W= ∫ V ′dq=′ ∫ q′dq=′ W=  =
C0 C  2 0 2 C
bulunur.
1 1
q = CV → W = CV veya W = qV
2

2 2

(25-22)
 Kapasitörde Depolanan Potansiyel Enerji :
Kapasitörü yüklemek için harcadığımız enerji, kapasitörde potansiyel
enerji olarak depolanmıştır:
q 2 CV 2 qV
=U = =
2C 2 2
Bu enerji, kapasitörün boşaltılmasıyla tekrar kazanılabilen bir enerjidir.

Enerji Yoğunluğu :
Kapasitörün plakaları arasındaki bu bölgede E = V / d ifadesi ile verilen düzgün bir
elektrik alan olduğu düşünülürse, enerjinin bu elektrik alanda depolandığını söylemek
yanlış olmaz. Başka deyimle, elektrik alan boş uzayda enerji depolar.
U
Enerji yoğunluğu (u ), birim hacimdeki potansiyel enerji olarak tanımlanır: u = .
Hacim
Paralel plakalı bir kapasitörün plakaları arasındaki bölgenin hacmi, A plakaların
yüzey alanı ve d plakalar arasındaki mesafe olmak üzere Hacim = Ad olduğundan:
CV 2  ε 0 A  V 2 ε0  V 
2
U U 1
=u = = =   =   → u = ε 0 E 2

Hacim Ad 2 Ad  d  2 Ad 2  d  2
sonucuna ulaşılır. Bu genel bir bağıntıdır ve her durumda geçerlidir.

(25-23)
Örnek : Sığaları C1 ve C2 olan iki kapasitör, zıt kutuplu ve
plakaları arasında aynı Vi gerilimi olacak şekilde dolduruluyor.
Daha sonra bu kapasitörler bataryadan sökülerek yandaki devre
kuruluyor ve her iki anahtar da (S1 ve S2 ) aynı anda kapatılıyor.
a −) a ve b noktaları arasındaki Vs gerilim farkı ne olur?
b −) Sistemin, anahtarlar kapatılmadan önce ve sonraki toplam enerjisini bulunuz.
Sistemin son enerjisinin ilk enerjisine oranı nedir?
Q = C1Vi ve Q2i = −C2Vi 
a −) 1i  → Q = Q1i + Q2i = Q1s + Q2 s
Q1s C= V
1 s ve Q 2s C 2 s 
V
Q1s C1 C  C2   C1 
= → Q = Q1s + Q2 s = ( 1 + 1)Q2 s → Q2 s =   Q ve Q =  Q
 C1 + C2  C1 + C2
1s
Q2 s C2 C2  

=
Vs
Q1s
=
Q
=
( C1 − C2 ) V
C1 C1 + C2 ( C1 + C2 )
i

1 ( C1 − C2 ) 2
2
1 1
b −) U i = ( C1 + C2 )Vi 2 ve U s = ( C1 + C2 ) Vs2 = Vi
2 2 2 ( C1 + C2 )
1 ( C1 − C2 ) 2
2

Vi
2 ( C1 + C2 )
2
Us  C1 − C2 
=  
1 +
Ui
( C1 + C2 )Vi  1 2 
2 C C
2
(25-24)
Örnek : Yükü Q ve plaka alanı A olan paralel plakalı bir kapasitörün plakaları
arasındaki etkileşme kuvvetini bulunuz.

Herhangi bir anda plakalar arasındaki mesafe x olsun. Plakalar arasındaki

mesafenin x + dx olması için yapılması gereken iş:
 1 Q2 1 Q2 
dW = −∆U = −  − 
 2 Ci 2 C s 

ε A 
Ci = 0 
x  Q2  x x + dx  Q2
 → dW = −  −  = dx
ε A 2  ε 0 A ε 0 A  2ε 0 A
Cs = 0 
x + dx 

Q2
dW = Fdx → F=
2ε 0 A

(25-25)
Dielektriğin Varlığında Kapasitörler :
Michael Faraday 1837 yılında, kapasitörün plakaları arasındaki
bölgeyi farklı yalıtkanlarla tamamen doldurarak, bunun sığaya
olan etkisini incelemiştir. Yaptığı birçok denemeler sonucunda,
yalıtkanla doldurulmuş kapasitörlerin sığası ile doldurulmadan
önceki sığası (Chava ) arasında C = κ Chava eşitliği ile verilen bir
ilişki olduğunu farketti. Burada κ sabiti, plakalar arasına konan
yalıtkan malzemenin dielektrik sabitidir ve birimsizdir. Hava ya
da boşluk için κ = 1, bunun dışındaki yalıtkanlar için κ > 1' dir.
Faraday deneylerini iki farklı şekilde yapmıştır:
1. Sabit bir gerilim altındayken (batarya bağlı iken), plakalar
arasına yalıtkan bir malzeme yerleştirmiştir (Şekil-a).
2. Batarya bağlı değilken, plakalarındaki yük sabit iken,
plakalar arasına yalıtkan malzeme yerleştirmiştir (Şekil-b).

(25-26)
Şekil - a : Sabit V Gerilimi Altındaki Sığa :
Plakalar arasında dielektrik malzeme yokken, plakalardaki
yük q ve plakalar arasındaki potansiyel fark V olduğundan,
kapasitörün sığası Chava = q / V ile verilir. Faraday, plakalar
arasına dielektrik malzeme yerleştirdikten sonra, plakalardaki
yükün κ çarpanı kadar arttığını gözlemiştir (q′ = κ q ).
q′ κq q
Bu yeni durumdaki sığa:=
C = = κ= κChava
V V V
Şekil - b : q Yükünün Sabit Olduğu Durumda Sığa :
Faraday, bataryadan izole edilmiş yükü sabit olan kapasitörün
plakaları arasına dielektrik bir malzeme yerleştirdikten sonra,
plakalar arasındaki potansiyel farkın 1/κ oranında azaldığını
gözlemiştir (V ′ = V / κ ).
q q q
Bu yeni durumdaki sığa: C == = κ= κ Chava
V′ V /κ V
(25-27)
Bir bölge, dielektrik sabiti κ olan yalıtkan bir
malzeme ile tamamen kaplanmışsa, ε 0 terimini
içeren bütün elektrostatik eşitliklerde ε 0 yerine
κε 0 yazılmalıdır.

Örneğin, dielektrik bir ortamda nokta yükün

elektrik alan ifadesi:
1 q
E= .
4πκε 0 r 2

Dielektrik bir ortamda izele bir iletkenin

dışındaki elektrik alan ifadesi:
σ
E= .
κε 0

(25-28)
Örnek : Plaka alanı A ve plakaları arası uzaklığı d olan paralel
plakalı bir kapasitörün tam ortasına, plakalarla aynı yüzey alanına
sahip, kalınlığı a olan yüksüz metal bir dilim konuyor.
a−) Kapasitörün yeni sığasını bulunuz.
b−) Dilimin çok ince olması durumunda, sığanın içi hava dolu bir kapasitöre dönüştüğünü
ve dilimin nereye konulduğunun önemsiz olduğunu gösteriniz.
Dilim iletken olduğu için içindeki elektrik alan sıfırdır. Dolayısıyla, iletken dilim eş-potansiyel
yüzeydir. Dilimin dışında kalan bölgeler birbirine seri bağlı iki kapasitör gibi düşünülebilir:
ε0 A 
C1 = 
(d − a) / 2  1 1 1 d −a d −a d −a ε A
a−) → = + = + = → Ceş = 0
ε 0 A  Ceş C1 C2 2ε 0 A 2ε 0 A ε 0 A d −a
C2 =
(d − a) / 2 

ε0 A ε0 A
b −) a → 0 durumda,= Ceş lim = (plakaları arası hava dolu paralel plakalı kapasitör)
a →0 d − a d
Dilimi, üst yüzeyi ile üst plaka arasındaki mesafe b olacak şekilde yerleştirirsek:
1 1 1 b d −b−a d −a ε A
= + = + = → Ceş = 0 (a şıkkı ile aynı sonuç bulunur)
Ceş C1 C2 ε 0 A ε0 A ε0 A d −a

(25-29)
Örnek : Paralel plakalı bir kapasitör, kenar uzunluğu l olan ve
aralarında d mesafesi bulunan kare şeklinde iki paralel plakadan
oluşmuştur. Şekilde gösterildiği gibi, dielektrik sabiti κ olan bir
dilimin x kadarlık bir bölümü plakalar arasındadır.
a −) Kapasitörün sığasını bulunuz.
b −) Plakalar arasındaki potansiyel fark V ise, kapasitörde depolanan enerji ne kadardır?

a −) Dilimin plakalar arasında kalan kısmı ile plakalar arasında kalan boş kısım, birbirine
paralel bağlı iki kapasitör gibi düşünülebilir:
κε 0lx 
C1 = 
 ε 0l ε 0l
d
 → C = C =
+ C ( κ x + l =
− x ) (κ − 1) x + l 
ε 0l (l − x)  d 
eş 1 2
d
C2 =
d 

ε 0l 2 ε 0 A
x= 0 → Ceş = =
d d
κε 0l 2 κε 0 A
x =→ l Ceş = =
d d
1 ε 0l
b −) =
U CeşV 2 →= U (κ − 1) x + l  V 2
2 2d

(25-30)
Örnek : Alanı A ve aralarındaki mesafe d olan paralel iki metal
plaka arasına, şekilde gösterildiği gibi, dielektrik sabiti κ , kalınlığı
d /3 ve plakalarla aynı yüzey alanına sahip olan dielektrik bir
malzeme yerleştirilmiştir. Bu şekilde oluşan kapasitörün sığasını,
dielektrik malzeme konulmadan önceki sığa (C0 ) cinsinden bulunuz.

Plakalar arasında dielektrikle dolu olan kısım ile boş olan kısım, birbirine seri bağlı
iki kapasitör gibi düşünülebilir:
κε 0 A 
C1 =
d /3   1 1 1 d 2d d 1  d  1 + 2κ 
→ = + = + = + 2 =
 3ε A  κ 
ε 0 A  Ceş C1 C2 3κε 0 A 3ε 0 A 3ε 0 A  κ
C2 = 0
2d / 3 

3ε A  κ 
Ceş = 0  
d  2κ + 1 
ε A  3κ 
κ=1 → C0 = 0 → Ceş =  C0
d  2κ + 1 

(25-31)
Örnek : Alanı A ve aralarındaki mesafe d olan paralel iki metal
plaka arasına, şekilde gösterildiği gibi, dielektrik sabitleri κ1 , κ 2
ve κ 3 olan dielektrik malzemeler yerleştirilmiştir.
Bu şekilde oluşturulan kapasitörün sığasını bulunuz.
Dielektrik sabitleri κ 2 ve κ 3 olan malzemelerle dolu bölgeler birbirine seri bağlı
kapasitörler gibi değerlendirilebilir. Bu birleşik bölge de, dielektrik sabiti κ1 olan
bölge ile paralel bağlıymış gibi düşünülebilir.
κ1ε 0 A / 2 
C1 = 
d

κ 2ε 0 A / 2  1 1 1 d d d κ 2 + κ3 
C2 =  → = + = + =  
d /2  C23 C2 C3 κ 2ε 0 A κ 3ε 0 A ε 0 A  κ 2κ 3 
κ ε A/ 2
C3 = 3 0
d /2  
ε 0 A  κ 2κ 3  ε 0 A  κ1 κ 2κ 3 
C23 =   → C =C + C =  + 
d  κ 2 + κ3  d  2 κ 2 + κ3 
eş 1 23

ε 0 A  κ1κ 2 + κ1κ 3 + 2κ 2κ 3  ε0 A
Ceş =   ; κ =κ =κ =
1 → C =
d  2 (κ 2 + κ 3 )
1 2 3 eş
 d
(25-32)
Örnek : Eş-merkezli iki iletken küresel kabuktan içtekinin yarıçapı a,
dıştakinin yarıçapı c' dir. Şekilde gösterildiği gibi, kabuklar arasındaki
a < r < b bölgesi dielektrik sabiti κ1 olan bir malzeme ile, b < r < c
bölgesi dielektrik sabiti κ 2 olan başka bir malzeme ile doldurulmuştur.
Bu şekilde oluşturulan kapasitörün sığasını bulunuz.

Küreler arasında farklı dielektrik malzemelerle dolu olan kısımlar, birbirine seri bağlı iki
kapasitör gibi düşünülebilir:
ab 
C1 = 4πκ1ε 0
b−a 1 1 1 b−a c −b 1 b − a c − b 
 → = + = + =  +
bc  Ceş C1 C2 4πκ1ε 0 ab 4πκ 2ε 0bc 4πε 0b  κ1a κ 2 c 
C2 = 4πκ 2ε 0
c −b

1 1  κ 2bc − κ 2 ac + κ1ac − κ1ab  1  κ 2 c(b − a ) + κ1a (c − b) 
=    
Ceş 4πε 0b  κ1κ 2 ac  4πε 0b  κ1κ 2 ac 
4πκ1κ 2ε 0 abc
Ceş =
κ 2 c(b − a) + κ1a(c − b)
4πε 0 abc 4πε 0 abc 4πε 0 ac
κ1 =
κ2 =
1 → Ceş = = =
c(b − a ) + a (c − b) cb − ab c−a

(25-33)
Örnek : Yarıçapları a ve b olan iki metal kürenin
merkezleri arasındaki uzaklık d' dir (d  a ve b).
Şekilde gösterildiği gibi, kürelerin yükleri +Q ve
−Q ise, sistemin sığasını bulunuz.

Gauss yasası kullanılarak, küre merkezlerinin bulunduğu düzlemde ve

küreler arasındaki bölgede elektrik alan:
kQ kQ
=
E + (pozitif yükten negatif yüke doğru)
r 2 (d − r ) 2
Burada r , negatif yüklü kürenin merkezinden olan uzaklıktır.
d −a  
 
d −a
1 1
V= V+ − V− = − ∫ E ⋅ dl = −kQ ∫  2 +  dr cos180
b b 
 r ( d − r ) 
2

  1 1 1 1  Q 1 1 2 
V= kQ  −  − + − =  + − 
  d − a b   a d − a   4 πε 0  a b d − a 
Q 4πε 0 4πε 0
C= = ≈
V 1 1 2  1 1 2
 + −   + − 
a b d −a a b d 
(25-34)
Örnek : Paralel plakalı bir kapasitörün plakalarının kenar
uzunlukları L ve W, plakaları arasındaki mesafe ise d ' dir.
Plakalar arasındaki bölge, şekilde gösterildiği gibi, köşeden
köşeye çizilen hatla ikiye bölünmüş ve dielektrik sabitleri
κ1 ve κ 2 olan malzemelerle doldurulmuştur. Bu şekilde
oluşturulan kapasitörün sığasını bulunuz.
κ1ε 0Wdx 
dC1 =
d − y  1 1 1 1 d−y y  y d
 → = + =  +  ; =
κ 2ε 0Wdx  dCeş dC1 dC2 ε 0Wdx  κ1 κ2  x L
dC2 =
y 
L
L
dx ε 0WL  κ1κ 2   1  κ1 − κ 2  x 
Ceş ε 0W= ∫0  d κ − κ d  d  κ1 − κ 2  ln  κ1 +  κ1κ 2  L 
 0
 + x
1 2

 κ1 κ1κ 2 L 
∆ 1 

ε 0WL κ1κ 2   κ1   ε 0WL  κ 2   ∆  κε 0WL
Ceş =   ln   ; κ1= κ + ∆  → Ceş ≈   ln 1 +  ≈
d  κ1 − κ 2   κ 2   d  ∆   κ d
κ2 = κ 

(25-35)
Dielektrikler : Atomik Bakış
Dielektrikler, "polar" ve "polar olmayan" diye iki sınıfa
ayrılır. Polar dielektrikler, elektrik alan sıfır olsa bile
yapılarındaki yük dağılımlarının simetrik olmayışından
dolayı sıfırdan farklı dipol momente sahiplerdir (H 2 O).
Elektrik alan sıfırken dipollerin yönelimleri gelişigüzel

dağılım gösterir (Şekil-a ). Düzgün bir E0 dış elektrik alan
uygulandığında (Şekil-b), minimum enerji durumuna
 
( )
karşılık geldiği için U =− p ⋅ E dipoller elektrik alanla

aynı yönde yönelmeyi tercih ederler. Termal hareketlilik nedeniyle

bu yönelim tam olarak gerçekleşemez. Ancak, bu kısmi yönelim
kendisini oluşturan dış elektrik alanla zıt yönde bir iç elektrik alan
 
oluşturur. Bu nedenle, net elektrik alan E , dışardan uygulanan E0
alanından daha zayıftır.
(25-36)
 Polar olmayan dielektrikler, elektrik alanın olmadığı
durumda herhangi bir dipol momente sahip değildir
(Şekil-a ). Plakaları arasında düzgün elektrik alanının

E0 olduğu paralel plakalı bir kapasitörün plakaları

arasına böyle bir dielektrik malzeme koyarsak, E0

alanı kendisiyle aynı yönde yönelmiş bir p elektrik
dipol momenti indükler (Şekil-b). Yönelen moleküller
dielektriğin içinde net bir yük oluşturmazlar. Ancak,
dielektriğin plakalara yakın yüzeylerinde net bir yük
birikimi oluşur. İndüklenen bu yükler, dipolün negatif ve pozitif uçlarından
kaynaklanır ve yakın oldukları plakanın yükü ile ters işaretlidir. Bu yükler,
 
dielektriğin içinde E0 ile ters yönde bir E ′ elektrik alanı oluşturur (Şekil-c)

ve bunun sonucunda da, kapasitörün plakaları arasındaki net elektrik alan E
daha zayıftır (E = E0 / κ ).
(25-37)
Dielektriğin Varlığında Gauss Yasası :
Tamamen dielektrikle kaplı bir ortamda Gauss yasası nasıl
ifade edilir? Plakaları arası hava dolu olan paralel plakalı bir
kapasitörün (Şekil-a ) plakaları arasındaki bölgede elektrik
alan, Gauss yasasından,
q q
Φ= E0 A= → E=
ε0 0
ε0 A
ifadesine sahiptir.
Aynı kapasitörün plakaları arası dielektrik sabiti κ olan bir yalıtkanla tamamen dolu
(Şekil-b) ise, dielektriğin plakalara yakın yüzeylerinde indüklenen yük q′ olmak üzere:
q − q′ q − q′ E0 q − q′
Φ
= EA = →E = = =
ε0 Aε 0 κ Aε 0
q   q
q′
q −= → ∫ E ⋅ dA =
κ κε 0
sonucu elde edilir.

(25-38)
   q
Φ ∫ κ E ⋅=
Dielektriğin varlığında Gauss yasası:= dA
ε0

Bu sonuç paralel plakalı kapasitör için türetilmiş olsa da, tüm diğer durumlar için de
doğru ve geçerlidir.

Not 1 : Akı ifadesi dielektrik sabiti κ ' yı içermektedir.

Not 2 : Dielektriğin varlığında yazılan Gauss yasasındaki q yükü kapasitörün yüküdür,
dielektrik malzemenin yüzeyinde indüklenen yükle ilgisi yoktur.
Not 3 : Gauss yüzeyinin her yerinde sabit olmayabileceği genel durumu düşünülerek,
dielektrik sabiti κ integral içine alınmıştır.

(25-39)