Jamhuuriyadda soomaaliya.

JAAMACADDA JAZIIRA.
Daraasaad ku saabsaan Soomaalida.

‫دراسات صوما لية‬

Waxa diyariyay.
Prof.Maxamed Cilmi Toxow.

Muqdisho-Soomaaliya.
23/10/2013
 Jamhuuriyadda soomaaliya.

JAAMACADDA JAZIIRA.
Daraasaad ku saabsaan Soomaalida.

‫دراسات صوما لية‬

W/ diyaariyay.
Prof.Maxamed Cilmi Toxow.

Muqdisho-Soomaaliya.
kii 23/10/2013
 Qeybta 1aad
Sooyaalka Qawmiyadda
Soomaalida.

‫تاريخ الصومال قديما وحديثا‬

Hordhac.
In badan oo ka mid ah Bulshada Soomaaliyeed, uma
arkaan barashada aqoonta la xiriirta dalka iyo dadka
Soomaaliyeed ,in ay ka mid tahay aqoonta loo baahan
yahay in la barto,haddiise loo dhigo aqoon ku saabsan
wadamo kale sida: Yurub, Aasiya,Ameerika iyo
Afrika ,waxay u arkaan in ay tahay aqoon loo baahan
yahay in la barto,waxayna ku dadaalaan in ay korka
ka qeybaan.
Fahamka noocaan ah waxuu dhaxlsiiyay dad badan
oo Soomaalida ka mid ah in ay is yasaan , oo ay u
arkaan in ay ka hooseeyaan ummadaha kale, ilaa heer
ay yasaan midebkooda, Afkooda hooyo , iyo wixii
dhaxal dhaqameed Abkahar ah, oo Soomaalida u ah
Summaddii Awoowe iyo sinji ma guuraan ah.
Waxa kale, oo ay yasaan kuwa sidaaas ah oo
innaga midka ah, ee hanjabku ku dhacay aqoon-
yahanka Afkiisa hooyo wax ku qora ama wax ku
sharraxa, ilaa heer ugu dambeyntii qofka Soomaaliga
ah uu gaaro heer maskaxda laga qabsado ,oo la arko
mararka qaarkood shirar waaweyn oo dadka ka
qabgelaaya ay yihiin 100% Soomaali, oo loo jeedinaayo
Casharro, ama qoraallo lagu soo bandhigaayo Afaf
shisheeye, ama hadalka ay meesha ka jeedinaayaan
intiisa badan uu noqdo amaahsi ay Af shisheeye ay ka
soo amaahsadaan ,iyaka oo u arkaaya in uu kor u
qaadaayo magaca iyo milggaha ay bulshada ku dhax
leeyihiin.
mararka qaarkood arrinka hanjabku intaas waa uu
dhaafaa, oo waxa uu gaaraa in kuwa innaga mid ah ay
ku faannaan in ayba yihiin “Biritish ama
Mareykan”.
Si haddaba looga jawaabo baahidaa loo qabo in
ummadda loo soo celiyo hankeedii iyo sharaftii ay beri
lahaan jirtay ,waxna looga beddelo fahamka noocaan
ah,oo bahddilay ummaddeena, gaar ahaan faca soo
koraaya, oo aan lagu soo barbarin ama an soo arag
hanki iyo islaweynidii Soomaalidu lahaan jirtay ,ama
aanan soo arag Dawladnimo Soomaaliyeed iyo sharaftii
ay beri lahaan jirtay ,ayaa aqoonyahanna
Soomaaliyeed waxay dareemeen ,in loo baahan yahay
in la helo daraasaad la xiriirta Soomaalida, si loo daba
qabto qofnimadii iyo hankii qofka Soomaaliga lagu
aqoon jiray, oo manta u muuqda mid salguuri raba,
sida kaliya, ee lagu soo celin karana waa in qofka la
baro qiimiha sooyaalkiisa , dhulkiisa , awoodaha
dadkiisa, dhaqaalihiisa, iyo ugu dambeyntii qiimihiisa
qarannimo iyo sharaftii uu beri ku lahaan jiray dunida.
Qoraallada aan ku soo qaadaneyno darasadaan
looguma talagelin in la faahfaahiyo ; waayo ardayga
loo dhigaayo daraasadaan waa arday heer
jaamacadeed jooga ,oo looga baahan yahay in uu
Cilmibaaris ku sameeyo ilaha laga soo xigtay aqoonta
kala duwan ee uu ku qaadanaayo jaamacadda,si uu u
helo xog dheeri ah oo xiriir la leh duruusta loo dhigo.

* **
Waa maxay Daraasaadka Soomaalida?
Daraasaadka Soomaalidu waa qoraallo Cilmi ah oo
si koo kooban looga hadlaaya qayba kala duwan, oo
xiriir la leh dalka iyo dadka Soomaaliyeed ,sida
sooyaalka iyo isirka Soomaalida,qaabdhismeedka
dhulka qawmiyadda Soomaalida iyo ahmiyadda
istiraatiijiyadeed ee uu dunida u leeyahay.
Waxa kale oo aan daraasadkaan ku soo qaadan donna
qoraallo ka hadlaaya sooyaalka qoridda Afka
Soomaaliga iyo halgankii dheeraa ee loo soo galay
qoraalka Afka iyo Suugaanta laamaheeda kala
duwan,sidoo kale waxaan ku soo qaadaneynaa
qormadaan qoraallo ka hadlaaya dhaqanka iyo
hiddaha u gaarka ah qawmiyadda Soomaalida.
Qoraalladaani waa qoraallo si gaar ah loogu soo xulay
ardayda dhigata waxbarashada sare,sida macaahidda
sare iyo jaamacadaha,si ay wax uga ogaadaan ugana
fahmaan sooyaalka , dhaqanka iyo hiddaha
ummadooda,laguna dhiirrigeliyo in ay Cilmibaaris ku
sameeyaan dhaqanka iyo hiddaha ummaddooda.

***
 Ujeeddada Daraasadaan.
Ujeeddooyinka daraasadkaan laga leeyahay waxaan
ka tilmaami karnaa:

 In la kobciyo fahamka ardaydu ka qabto sooyaalka

Soomaalida , waayihii hore, waayihii dhaxe iyo
waayaha cusub.

 In ardayda lagu beero fahamka,jaceylka iyo

dhedhensiga Suugaanta Soomaalida qeybaheeda
kala duwan,isla markaana ardaydu ay gartaan
kaallinta Suugaantu ku leedahay kicinta iyo kobcinta
dareenka bulshada iyo xilliyada isrorogaaya ,sida:
xilliyada colaadaha,nabadda, murugada iyo
farxadda iwm.

 In ardaydu Cilmibaaris ku sameeyaan qaybaha

kala duwan ee dhaxaldhaqameedka filka weyn ee
Abkaharka ah, oo facba faca ka dambeeyay u soo
gudbinaayay intii Soomaalidu soo jirtay, sidoo kale
in ay daraasad ku sameeyaan isir ahaan halka
Soomaalidu ka soo jeeddo ,iyo waxyaabaha
astaamaha u ah isirka Soomaalida, maadaama
uusan helin dhaqanka iyo hiddaheennu CilmIbaaris
ku filan oo ay sameeyeen aqoonyahanna
Soomaaliyeed oo wax ka qoray dhaqanka
ummaddooda.

 In daraasad kooban laga siiyo Sooyaalka iyo

Suugaanta Soomaalida ardayda jaamacadda
 dhiganeysa ,oo wax badan laga soo baray Sooyaal,
Suugaan iyo dhaqamo ay leeyihiin ummada kale.

 In ardayda la baro in aqoonyahanno shisheeya ah

ay wax badan ka qoreen Afka iyo dhaqanka
Soomaalida,ayna u soo bandhigeen dunida
waxtarka Afkeenna iyo dhaqankeennu
leeyahay,loona baahanyahay in la helo qoraallo
Cilmi ah oo ay sameeyaan aqoonyahanna
Soomaaliyeed, oo si dhab ah u soo bandhiga qiimaha
dhaqanka wanaagsan ee ummaddeennu leedahay.
***

Mawduucyada la daraasaynaayo.
Waxan ku dadaali donna in aan halkaan ku soo
bandhigno, kuna gorfeyno daraasadkaan aqoon kala
duwan oo la xiiseeyo,kana hadllaayaan mawduucya
kala duwan,sida:
 Sooyaalka Soomaalida ee waayihii hore,waayihii
dhexe,iyo waayaha cusub.
 Jogoraafiga dhulka qawmiyadda Soomaalidu
degto halka uu ku yaal, qaabdhismeedkiisa
sida:buurahiisa ,dhulkiisa sare,xeebihiisa,togagga
uu leeyahay Cimilladiisa,dooxooyinkiisa,
xilliyadiisa,dabeylihiisa,iyo qiimaha Istiraatiijiyadeed
ee uu leeyahay Gobalka Geeska Afrika ee
qawmiyadda Soomaalidu degto iyo waddama la
deriska ah.
  Dhaxldhaqameedka Soomaaliyeed laamihiisa kala
duwan,sida :

 Maansad iyo laamaheeda kala duwan.

 Heesaha iyo laamahooda kala duwan.

 Qiimaha Suugaaneed ee Afka Soomaaligu

leeyahay.
 Qoraallo ka hadlaaya baadigoobkii iyo halgankii
dheeraa ee loo soo galay qorista farta Soomaaliga,
Ugu dambeyntii waxaan ku soo gebengebeyn doonnaa
mawduucyo ka hadlaaya Aqoon guud oo xiriir la leh
dawladnimada,wadaniyadda, iwm.
***

Sooyaalka Dunida & Soomaaliya.

Soomaalidu waa umad leh sooyaal fil weyn, oo mudda
dheer soo jiray ,waxaana la mala-awaalaya in
Soomaalidu mudda aad u sii fog oo lagu qiyaasay
10.000 kun oo sano iyo ka badan, ay ku noolaan jirtay
Gobalkaan Geeska Afrika, waxayna xiriir wax wada
qabsi la lahaan jirtay ummadihii dunida ka jiri jiray oo
lahaan jiray ilbaxnimooyinkii filka weyna oo dunida soo
maray ,waxeyna u aqoon jireen dadkii deggana
Gobalka Geeska Afrika magacya kala duwan,oo
qolaba magac gaar uaqoon jirtay.
Raaadadka filka weyn ee ay ka tageen
ilbaxnimooyinkii hore ayaa ah isha kaliya oo laga
raadraaci karo sooyaalka Soomaalidii hore,maadaama
aan la heynin wax raadad sooyaal ah oo Soomaalidii
hore ka tageen oo laeysku halleyn karo. waxaana loo
kala qeybiyaa sooyaalka dunida ,sida loo badan yahay
seddex marxaladood ,oo kala ah:

1-Waayihii hore ee Dunida.

Marxaladdaani waxay ka billaabataa,soo dejintii Nabi
Aadam iyo Xaawo (cs) laga soo dejiyay samada, si ay
u camiraan, ugana faa’iideystaan khayraadka dhulka
dhax ceegaaga ,iyo wixii marxaladaas ka
dambeeyay,ilaa laga soo gaaro burburkii Dawladdii
Roomaankii Galbeed,ee sanadkii 997m/476h,
Caasimadeeduna ahaeyd magaalada (Rooma).

Raadadkii Sooyaal oo ka hadllaaya Soomaaliya

kuwa ugu faca weyna oo ay ka tageen
ilbaxnimooyinkii hore ,waxa ugu fac weynwaxa laga
xusi karaa:
 Sanadkii 2589-2504tii(dh.c.k.h),waxa Soomaaliya
ka talinaayay Amiir la dhihi jiray”Hortiisa”oo lagu
fasiray in loola jeeday magacaas“Boqorkii
badaha”, waxaana markhaati cad u ah arrintaas
in sawir qaadayaashii faraacinadu boqorkaas
Soomaaliga ah sawireen asiga oo la taagan wiilkii uu
dhalay boqor khufu,oo ahaa Boqorkii dalka Masar ,
dhisayna “haramka” ugu weyn ahraamta Masar,oo
lagu magacaabo (Khufu),waxaana la dhisay
haramka khuufu intii u dhaxeysay 2589-
2504ti(dh.c.k.h)., waxayna sheegeen
 sooyaalyahannadu in boqor “Khufu” uu ahaa
baqorkii u horreeyay ee reer Masar ah, oo safar u
diray dalka Soomaaliya.

 Kooxo Cilmibaaris ku sameeyay xeebaha magaalada

Muqdisho,waxay soo saareen noocya ka mid ah
qalabka guryaaha looga adeegto,iyo noocya ka mid
ah hub waaya hore la adeegsan jiray oo lagu
sameeyay dalka shiinaha,gaar ahaan boqortooyadii
faca weyneed oo lagu magacaabi jiray baqortooyadii
“Cagaarneed”.
 Waxa kale oo sooyaalyannadu qoreen in
Qarnigii14aad ee (dh.c.k.h),ay safar ku tageen
Gobalka Geeska Afrika,gaar ahaan magaalada
Muqdisho,Koox badmareenno reer Masar ah,
waxaana xilligaas xakumaayay dalka Masar
fircoonkii la dhihi jiray “Biibigii 2aad.”
 Sanadkii 978-976kii(dh.c.k.h.),Soomaaliya waxa
soo gaaray qaxooti reer Iiraan ah, ka dib markii uu
dhulgariir ka dhacay magaalada shiiraas, oo ka mid
aheyd dalka Iiraan ,waxayna dadkaasi degaan iyo
megengelyo ka heleen dalkii iyo dadkii
Soomaaliyeed, mudda ka dibna waxay ku milmeen
dadkii Soomaaliyeed,ilaa heer ay ka mid noqdeen
boqotooyooyinkii dalka Soomaaliya soo xakumi jiray.
 Sanadkii 302-292 ee(dh.c.k.h.),Boqortooyadii
faaris (iiraan),waxa heshiis ganacsi la gashay
suldaan ka talin jiray Gobalka Geeska Afrika,oo la
dhihi jiray suldaan (Wiriiri),waxayna dawladdii
 faaris u bixisay Boqrkii Soomaalida “shaahii
Afrika.”,oo macnihiisu yahay Boqrkii Afrika.
sooyaalyahanna badan waxay qabaan in xaruntii
Boqor wiriiri ee xilligaas ay aheyd magaalada “laas
qoray” oo ku taal Gobalka sanaag ee xeebaha
waqooyiga Soomaaliya.

 Qarnigii 13aad,ee (dh.c.k.h.),xilligii ay xakumeysay

dalka Masar Baoqoraddii(Xatshabsuut),waxa safar

taariikhi ah ku yimid Gobalka Geeska Afrika oo loo
aqoon jiray (dhulkii bonti),badmareenno reer Masar
ah, waxaana ku soo dhaweeyay dekadda “Feylak”
Boqorkii Soomaaliyeed ee dhulkii Boonti,oo lagu
magacaabi jiray Boqor “Baraxow” iyo xaaskiisii
“Itiya”.

 Sanadkii 247-222kii bartamahiisii, (dh.c.k.h),

xilligii ay dalka Masar ka talineysay dawladdii
Giriigga ee la dhihi jiray” Badaalimada” ,gaar
ahaan Baqor “Badleymuuskii” 3aad,waxa safar ku
tegay Gobalka Geeska Afrika, badmareenno reer
Giriig ah ,waxayna u bixiyeen xeebaha koofur bari ee
Soomaaliya dhulkii (Azaniya).

 Sanadkii 222-205aad , ( dh.c.k.h.),isla xilligii

dalka Masar ay xakumeysayka dawladdii
Badaalimada, gaar ahaan “Badleymuuskii”

 Qarnigii 4aad,badmareennadii Badaalimadu waxay

ku guuleysteen , in ay ku soo wareegaan Gobalka
Geeska Afrika,waxayna xog badan ka soo
uruuriyeen dadkii ku noola Gobalka Geeska Afrika.
 Sanadkii 147kii(dh.c.k.h),Baddaalimadu waxa
xiriir ganacsi oo xoog leh la sameysteen dadyawgii
degganaa xeebaha Xadaramawt,iyo Soomaaliya,
oo caan ku ahaa waxyaabaha udugga ah oo laga
heli jiray labada waddan.

Sooyaalyahankii(Istiraboon),ee reer Giriig ahaa

waxuu qoray in muddadii u dhaxeysay (27
dh.c.k.h.-14kiim),ay ku noolaayeen dalka Masar,
ganacsato reer Giriig ah oo ganacsi xoogleh la lahaa
dekadaha dalka Soomaaliya.

 Dawladdii” Roomaanka”,ee qabsatay dalka

Masar,muddadii u dhaxeysay (30-640kiim), waxay
laba jibbaartay xiriirkii ganacsi ee ay la laheyd dalka
Soomaaliya, waxayna u aqoon jireen dalka
Soomaaliya dhulkii (Barbarka).

 Ilbaxnimadii fiiniiqiyiinta oo ka jirtay xeeba waqooyi

bari ee badda dhexe , uguna caansaaneyd
badmareennadii dunida waayadii hore,waxay
safarro badan ku yimaadeen Gobalka Geeska Afrika
,waxayna xiriir ganacsi la lahaayeen dadkii
Soomaaliyeed ee deggana Gobalka Geeska
Afrika,waxayna u aqoon jireen Soomaaliya dhulkii
(udugga).

 Ilbaxnimooyinkii hore ee ka jiri jiray koofurta

jasiiradda Carabta ,sida: ilbaxnimadii “saba,’
micyan” iyo ilbaxnimadii ximyar” dhammantood
waxay xiriir ganacsi iyo dhaqan la lahaayeen
 dadyawgii ku noolaa Gobalka Geeska Afrika,
waxayna u aqoon jireen dalka Soomaaliya (dhulkii
Cajamta,ama dhulkii dadkii madoobaa ee aan
Afrikaanka ahayn).

 Xilligii soo bixitaankii islaamka,waxa soo gaaray

Gobalka Geeska Afrika kooxo muslimiin ah oo ka mid
ahaa asaxaabtii Nabiga (NNKHA) ayaa u ka soo
haajiray magaalada Maka ,ka dib markii Nabigu
(NNKHA) kula taliyay in ay u haajiraan dhulka
xabashida, oo xilligaas carabtu u aqoon jiray
Gobalka Geeska Afrika,kooxahas asaxaabta ahaa
waxay ka cararaayeen, oo ay u adkeysan waayeen
cadaadiskii ay ku haayeen kufaartii reer maka,ee
ka talin jirtay magaalada Maka, kana so hor jeeday
fiditaanka Diinta islaamka,waxayna ku beegneed (5)
sano ka dib markii Nabiga la soo diray,kooxdii u
dambeysay asxaabtaas waxay soo laabteen
maalintii la furtay khaybar oo ku beegneed sanadkii
7aad ee hijrada.
waxaana markhaati cad u ah in asxaabtu xilligaas soo
gaartay Gobalka Geeska Afrika masaajidka ku yaalla
magaalada (Zaylac) oo leh labada mixraab oo marna
loo dukan jiray xagga iyo (Beytul- muqadas),marna loo
dukan jiray xagga iyo (Maka Al-mukarrama).
 Qarnigii 1aad ee hijriga,gaar ahaan sanadihii u
dhaxeeyay (65-86h/685-705m),waxa soo
gaararay Gobalka Geeska Afrika,muslimiin badan
oo ka soo cararay cadaadiskii Dawladdii
 Umawiyiinta oo xakumeysay dunidii
islaamka,waxaana hor kacaayay kooxahaas
muslimiinta ah laba wiil oo walaala ahaa oo la
kala dhihi jiray Suleymaan iyo Siciid Bin Cabbaad
“Aljalandi”,waxayna ku biireen kooxa kale oo
muslimiin aha oo Gobalka uga soo horreeyay.
 Qarnigii 2aad ee hijriga billawgiisii oo ku beegneed
(122h/740m),waxa soo gaaray dalka
Soomaaliya, kooxo kale oo ka soo haajiray dalka
yaman, oo ka mid ahaa Shiicadii Seydiyiinta ,ka
dib markii Dawladdii Umawiyiintu ay dileen
hoggaamiyahoodii,waxayna degeen kooxahaasi
xeebaha Banaadir ee Gobalka Geeska Afrika.
 Qarnigii 3aad ee hijiga iyo 8aad ee hijriga,
Sooyaalyahannada wax ka qoray Soomaaliya
waxay sheegeen in magaalada Muqdisho ay
imaan jireen maraakiib Shiinaha laga
leeyahay,taaso caddeyneysa in Soomaaliya iyo
Shiinaha xiriir ganacsi ka dhaxeyn jiray.
 Boqortooyadii “Tangolo” ee ka talin jirtay dalka
Shiinaha ,intii u dhaxeysay 1416-1818kii m,
raadadkii qoraal oo ay ka tageen wax aka mid
ah,in uldaankii ka talin jiray magaalada Muqdisho
uu go’aan ku soosaaray in maraakiibta Shiinaha
loo ogolaado in ay soo galaan dalka
Soomaaliya,waxa kale oo ay qoreen qorayaashii
Shiinuhu qoreen in maraakiib ganacsi oo ay
wateen wufuud Soomaaliyeed,oo ka kala yimid
 Muqdisho iyo Baraawe ay gaareen dalka
Shiinaha,ayna booqasho ku tageen magaalada
Bakiin oo ay ula yaabeen qaabka ay u dhisan
tahay.
 Xilligii dalweynaha ay ka talineysay boqortooyadii
Shiinaha oo lagu magacaabi jiray “sanji” ,waxa la
helay qoraallo uu qoray xilligaas ,nin sheyniis
ah,oo ahaa badmaax naftiis hura ah,oo uu uga
hadlay socdaal uu ku tegay jasiiradaha Baajuun,
ee ku yaalla xeebaha maagaalada
kismaanyo,waxuu ku caddeyay qoraalkaas in
Sheyniisku u direen maraakiib ganacsi oo
farabadan dalka Soomaaliya.
Waxa kale ee uu qoray badmareen Shiina ah oo in
mudda ah joogay magaalada Muqdisho,waxuuna
badmareenkaasi u qoray magaca magaalada Muqisho
sida tan (MU-CU-TU-CIH,OO),waxuuna tilmaan guud ka
baxshay tilmaamaha dadka Soomaaliyeed.
 Qarnigii 4aad ee h. kuana beegneed billaawgiisii
Qarnigii10aad ee m,waxa ka soo haajiray Gobalka
“Alaxsa”ee ku yaalla Gacanka Carabta, kooxo
kale oo muslimiin ah oo watay (3)doomood, oo ka
soo cararay dagaalladii Dawladdii Cabbaasiyiinta
oo ka talineysay dunidii islaamka ,ay la gashay
kooxo khawaarij ahaa oo la dhihi jiray
“Qaraamiddada”, waxayna kooxahaani degeen
xeebaha Gobalka Banaadir,waxaana la sheegaa
 in ay aasaaseen magaalooyinka Muqdisho iyo
Baraawe.
 Qarnigii 4aad ee H,waxa soo gaaray xeebaha
waqooyiga Soomaaliya ,kooxo Culum’udiin ah oo
uu hor kacaayay sheekh la dhihi jiray sheekh
Abaadir,oo ujeeddada safrkoodu aha in ay Diinta
islaamka ku fidiyaan Gobalka Geeska Afrika ,gaar
ahaan Soomaaliya.
***

2-Waayihii Dhexe ee Dunida.

Marxaladaan waayaha dhexe ,waxay ku egtahay
qabsashadii muslimiintu qabsadeen magaala
madaxdiiDawladdii Roomaankii Bari oo la dhihi
jiray“Alqusdandiiniya” ,oo ku beegneed sanadkii
(857H/1453kiiM).

Dhacdooyinkii waaweyn ee Soomaaliya ka

dhacay,waayahaan dhaxe ,waxa laga xusi kara:
 Qarnigii 7aad ee h.waxa si xawli ah uga socday

Gobalka Geeska Afrika fidinkii diinta iyo ilbaxnimadii

islaamka oo dadyawgii degganaa Gobalka Geeska
Afrika si wey u soo dhawwyeen,mudda yar ka
dibna,waxa ka dhashay Gobalka Geeska Afrika
Imaaradihii islaamiga aha oo lagu magacaabi jiray
Dawladihii ku xardhana xeebaha Soomaaliya,oo awood
ballaaran ku laha Gobalka Geeska Afriga.
 Qarnigii 13aad ee m,waxa heshiis dhax maray
madaxdii Imaaradihii islaamka ee ka talinaayay
waqooyiga Soomaaliya ,iyo Boqorkii Xabashida
(yukuuno mallaak), waxyna ku heshiiyeen :

1- in Imaaradaha islaamku Boqorka ku gacan siiyaan

sidii uu xukunka Xabashida ku qabsan laha.
2- In Boqrtooyada xabashida iyo Imaaradaha islaamku
ay nabadgelyo ku wada noolaadaan Gobalka, oo
aan labada dhinac isku xadgudbin.
Laakiin nasiib darro ,sidii lagu aqoon jiray Boqorrada
Xabashida ,Boqorkii Xabashidu ballantii uu la galay
Imaaraadkii muslimiinta waa uu ka baxay , markii la
gacan siiyay oo uu guuleystay ,waxuuna ogaaday in
uusan xukunkiisu sii jiri kareynin haddii uusan
meesha ka saarin awoodda Imaaraadka islaamka,
waxuuna dagaal faraha looga gubtay la galay
Imaaradihii islaamka ee ka jiray Gobalka Geeska
Afrika.
Dagaalladii xarig jiidka ahaa ee diinta ku saleysna ee
dhaxmaray Imaaradihii islaamka ee ka jiray
waqooyiga Soomaaliya ,iyo Boqorradii Xabashida,
waxa loo aaneeyaa asbaabta ka dambeysay
dagaalkaas laba qodob oo kala ah:
1-Boqorkii Xabashida oo ku guuleystay in uu mideeyo
awooddii Xabashida.
2-in uu xumaaday xiriirkii ka dhaxeeyay Imaaradihii
islaamka , hoos u dhacna uu ku yimid iskaashigii ka
dhaxeyn jiray madaxdii muslimiinta ee madaxda ka
ahaa Imaaradihii islaamka.
Waxayna ku guuleysteen Boqortooyadii Xabashidu in
ay jebiyaan muslimiintii ,oo ay ka qabsadaan
magaalada (Zaylac),oo aheyd magaala madaxdii
muslimiinta, ka dib markii ay laayeen qaar ka mid ah
madaxdii imaaraadka iyo ciidamadoodii ,intii kalana
ay u carareen waddamada Carabta.
 Madxdii imaaraadkii islaamka oo imaaradd
Zaylac madaxda u aheyd intoodii badbaaday waxay
Dagaallo rogaal celis ah ku soo qaadeen ciidamadii
Xabashada oo dalka qabsaday, ka dib markii ay hub
iyo ciidan kala yimaadeen walaalahooda muslimiinta
ee jasiiradda carabta, si ay dalka uga xureeyaan
cadawga qabsaday.
wixii muddadaa ka dambeeyay,imaaradihii islaamku
way kala go’go’een waxayna noqdeen imaarado kala
madax banana oo amiir kastaaba uu heshiis hoose ula
galay Boqorka Xabashida, asiga oo ogolaanaaya in uu
cashuur (koodhi) ah siiyo Boqorka, taa bedelkeeda
aqoonsi gar ah la siiyo imaarad kasta oo Gobalka ka
jirta.

***
 3-Waayaha Cusub ee Dunida.
Marxaladdaan waayaha cusub ee dunidu waxay ka
billaabaneysa qabsashadii muslimiintu qabsatay
magaala madaxdii Roomaankii
Bari(Alqusdandiiniya),iyo wixii waqtigaa ka
dambeeyay ,waxaanna ka xusi karna dhacdooyinkii
waaweynaa oo ka dhacay Gobalka Geeska Afrika
dhacdooyinka soo socda:
 Qarnigii 10aad ee h. horraantiisii oo ku beegneed
horraantii qarnigii 16aad ee m, Hoggaamiyihii madaxa
ka ahaa imaaraddii “Zaylac” Al-imaam Axmed
gurey,waxuu duullaan ballaaran ku qaaday
Boqortooyadii Xabashida ,oo dagaal joogta ah ku
heysay imaaradihii islaamka,ka dib markii uu mideyay
imaaradihii islaamka, oo tafaraaruqu ka
dhexeeyay,waxuuna noqday Amiirkii Dawladii
islaamka ee Gobalka Geeska Afrika,waxuuna ku
guuleystay in uu qabsado Caasimaddii Xabashida oo
la dhihi jiray (Beyt Amxaaro),sanadku markuu
aha(937h/1521m),ka dib markii uu guluf dagaal oo
ballaaran ku qaaday Boqortooyadii Xabashida.
 1543kiim/949h,waxaa geeriyooday Al-imaam
Axmed Gurey, oo ahaa madaxii u sarreeyay
imaaradihii islaamka ee ka jiray waqooyiga
Soomaaliya, 27sano ka dib markii uu ku guuleystay in
uu mideeyo Soomaalidii iyo ummadihii kale ee la
deggan Gobalka, kana adkaaday Boqortooyadii
Xabashida oo mudda dheer damacsaneed in ay liqdo
ummadaha Gobalka deggan,waxuuna Imaamku u
geeriyooday dhaawac ka soo gaaray dagaal ka mid
ahaa dagaalladii uu la galay ciidamadii Boortaqiiska
aha oo garab siinaaya ciidamadii Xabashida oo laga
adkaaday dagaalka.

***
Gumeystayaashii dalka qabsaday
iyo sidii ay u qeybsadeen.
 Qarnigii 19aad ee m.niskiisii dambe ,sahan iyo xog
uruurin dheer ka dib,waxa dalka Soomaaliya ku soo
duulay gumeystayaashii reer yurub iyo Xabashida oo
garab ka heleysay gumeystayaasha,waxayna u kala
qabsadeen dalkii iyo dadkii Soomaaliyeed,sida tan:
 1884kii ,Engiriisku waxuu qabsadayBerbera,
waxaana loo aqoonsaday in ay tahay dhul Engiriisku
ka taliyo.
 1884kii ,Faransiisku waxuu qabsaday Obokh,
waxaana loo aqoonsaday in ay tahay dhul Faransiisku
ka taliyo.

 1887kii ,Xabashidu waxay qabsatay Harar,

waxayna u aqoonsadeen gumeystayaashii reer yurub
in ay tahay harar dhul Xabashidu ka taliso.
 1889kii,Talyaanigu waxuu qabsaday Muqdsho,
waxaan loo aqoonsaday in ay tahay dhul uu Talyaani
ka talyo .
 1891kii ,Engiriisku waxuu qabsaday(N.F.D.),
waxaana loo aqoonsaday in ay tahay dhul uu
Engiriisku ka taliyo.
Sidaas ayaa dalkii iyo dadkii Soomaaliyeed loogu
qeybiyay (5)qeybood,waxayna Dawladihii reer yurub
heshiisyo xeeladeysan oo maqaarsaar ah la galeen
Boqorradii iyo madaxdii Qabaa’ilka Soomaaliyeed,si
ay dadkooda iyo dalkoodada u hoos geeyaan
maamulka gumeysiga, mudda ka dibna si xoog ah
ayeey ku qabsadeen dalkii oo dhan.
***

Halgankii hubeysnaa oo lala galay

Gumeystayaashii reer Yurub.
 Qarnigii 19aad ee m.dhammaadkiisii,waxa dalka
Soomaaliya ka billaawday ,halgan hubeysn oo
gumeysi diid ah,oo u dhaxeeyay dadkii
Soomaaliyeed oo ay hogaaminaayeen
Culumaa’diinki iyo waxgaradkii Soomaalieed iyo
gumeystayaashii reer yurub,waxaana dhaxmaray
labada dhinac dagaal faraha looga gubtay oo socday
intii u dhaxeysay 1897 -1927kii ,ugu dambeyntiina
waa loo awood sheegtay xoogaggii Soomaalida ee
gumeysi diidka aha.

***
Hoggaamiyayaashii Halgankii Hubeysna.
Halgankii gumeysi diidka ahaa iyo naceybkii loo
qabay gaalo iyo cawaankeed, waa uu wejiya
badna,halgamayaal fara badan ayaana ka qeyb
qaatay,waxaanse halkaan ku soo qaadaneyna
halgankii hubeysna ee dhiigga badni ku daatay, oo ay
horseedka ka ahaayeen geesiyaalkii Soomaaliyeed oo
naftooda qaaliga ah u huray in ay iska tuuraan
heeryadii gumeysiga .
waxaanna ka xusi karna halyeeyadii hoggaanka u
haayay dagaalkii hubeysna ee ka curtay dalka
Soomaaliya, halgamayaasha soo socda :
1-Halgame: Sayid Maxamed Cabdalla Xasan.
2-Halgame:Shiikh Bashiir Yuusuf.
3-Halgame: Shiikh Cabdi Abiikar “Gaaflle.”
4-Halgame:Shiikh Xasan Barsane.
5-Halgame:Nasiib Buunddo. iwm.
Waxuuna halgakaasi dhmaaday 1927kii m.

***
 Maamulkii Ciidamada Engiriiska ee
Koofurta iyo Waqooyiga Soomaaliya.
 1941- 1950kii,dalka Soomaaliya intiisa badan,
waxuu gacanta ugu jiray Dawladdii Engiriiska, oo ka
mid ahaeyd Dawladadihii ku guuleystay dagaalkii
2aad ee dunida,inta aan ka aheyn xeebta
Soomaaliyeed oo Faransiisku gacanta ku haayay
gumey.

 16kii febiraayo 1941kii,Ciidamadii Engiriisku

waxay ka qabsadeen Ciidamadii Talyaaniga
magaalada Muqdisho .

 17kii maarso 1941kii,waxuu Engiriisku dib uga

soo ceshaday Talyaaniga magaalooyinka Berbera iyo
Hargeysa oo Talyaanigu ka qabsaday Engiriiska intii
dagaalku socday, waxuuna ku guuleystay Engiriisku in
uu gacanta ku dhigo dhammaan dalka ay degto
qawmiyadda Soomaalida inta aan ka aheyn xeebta
Soomaaliyeed oo Faransiisku gacanta ku haayay.
Inkasta oo Dawladdii Engiriisku ku guuleystay
dagaalkii (2)aad ee dunida ,haddana dhaawac weyn
ayaa ka soo gaaray dagaalka,awoodna uma laheyn in
ay si dhab ah gacanta ugu dhigto dhammaan goballadii
gacanteeda soo galay,oo ka mid aha dalka Soomaaliya.
Si haddaba Engiriisku uu uga badbaaddo carada iyo
dareenkii guud ee xurnimaddoonka aha ee ka jiray
dhammaan dalalkii la gumeysan jiray, Engiriisku
waxuu ku dhaqaaqay in uu adeegsado siyaasad
wejiya badan leh,waxaana ka mid ahaa siyaasadihii
Engiriisku adeegsaday:
 Wejiga1aad ee muuqday.

 In uu siiyo dadkii Soomaalieed ee uu

Gumeysanaayay waxooga xurriyad ah oo aan jiri jirin
ka hor maamulka Engiriiska, waxaana ka mid ahaa
waxyaabihii uu u ogolaatay dadka Soomaaliyeed,
furashadii golayaal dadku isugu tagaan iyo
Dugsiyo waxbarasho oo gaar ah.
waxaana dalka ka curtay dareen xurnimo iyo dadaallo
loogu bud dhigaayay halgan siyaasadeed iyo
dadaalladii xurnima doon aha oo ka socday
dhammaan waddamadii la gumeysan jiray.

 Inuu xididdada u siibo siyaasadihii Talyaaniga oo ka

jiray koofurta Soomaaliya,isla markaana uu xididdada
u siibo xoogaggii la shaqaeynaayay Talyaaniga oo sida
weyn uga soo horjeeday isbaallaarinta Engiriisku uu
isku ballaarinaayay dhammaan dalka Soomaaliya.

 Waxuu soo bandhigay fikradii aheyd “Soomaali

weyn”,oo uu xilligaas inteeda badan gacanta ku
haayay ,haddii laga reebo xeebta jabbuuti,
waxuuna ku andacoonaayay in uu Soomaali
mideynaayo haddii ay u doortaan in uu xurnima
gaarsiiyo.
  Wejiga 2aad ee qarsoona

 Waxuu heshiis hoose la galay dawladdii Xabashida,

si uu ugu fududeeyo in ay qeyb libaax ka qaadato
dhulka Soomaaliya inta uu Engiriisku gacanta ku
haayo,waxuuna ku wareejiyay Gobalka Soomaali
galbeed dawladda Xabashida sanadku markuu ahaa
1947kii,waxa kale oo uu mar kale ku wareejiyay
Gobalka loo yaqaan “Hawd”,oo ah dhulka ku dhirirsan
xudduudda jamhuuriyadda dawladda Xabashida
sanadkii 1954kii.sidaas ayaana Engiriisku eed
taariikheed uga galay qawmiyadda Soomaalid.
***
Halgankii Siyaasadeed ee
Xuriyadda Soomaaliya.
 1943kii,oo ku beegneed nuskii hore ee
qarnigii 20aad ee m. dhammaadkiisii ,waxa dalka
Soomaaliya ka curtay markii u horreysay halgan
siyaasadeed oo looga soo horjeeday gumeystayaashii
reer yurub oo dalka xoogga ku qabsaday ,waxaana
horsed ka ahaa halgankaas siyaasadeed dhalinyara
Soomaaliyeed oo ku mideysna Axsaab siyaasadeed oo
ka hana qaaday dhammaan dacallada dalka
Soomaaliya.
waxanna ka mid aha Axsaabtaas:
o Xisbigii S.Y.L. oo lagu aasaasay Muqdisho 1943kii.
o Xisbigii H.D.M.oo lgu aasaasay Muqdisho 1947kii.
o Xisbigii X.W.X.S. oo lagu aasaasay Jabbuuti
1947kii.
o Xisbigii S.N.L. oo lagu aasaasay Hargeysa 1951kii.
o Xisbigii S.N.U. oo lagu aasaasay Hargeysa 1954kii.
o Xisbigii G.S.L. oo lagu aasaasay Muqdisho
1958kii.
Dhammaan Axsaabtaasi waxay u halgamaayeen in
shacabka Soomaaliyed uu midoobo, lana gaarsiiyo
xurnima taam ah oo uu ayaaihiisa uga tashado.
 1949kii,Golahii guud ee qaramada
midoobay ,waxuu go’aamiyay in Soomaaliya loo
diyaariyo xurnimo muddo 10 sano xurnima gaarsiinta
koofurta Soomaaliya Dawladdii Talyaaniga oo gobalka
u gumeysan jirtay ,iyada oo wakiil ka ah qaramada
midoobay.
waxa kale oo goluhu magacaabay guddi qaramada
midoobay uga wakiil ah xurnima gaarsiinta Soomaaliya
oo ka koobnaa (3) dawladood oo kala aha:
o Masar (Afika).
o Filibiin (Aasiya).
o Kolombiya(laatiin Ameerika).
Si ay Dawladda Talyaaniga uga talasiiyaan sidii
koofurta Soomaaliya xurnimo buuxda loo gaarsiin lahaa
1960ka.

***
Diyaargarawgii Xurriyadda
Waqooyiga & Koofurta Soomaaliya.
Muddadii u dhaxeysay 1950-1960kii ,waxa dalka oo
dhan ka billaawday diyaargaraw iyo dareen xurnimo
oo diiradda lagu saaraayay sidii loo gaarsiin lahaa
Goballada waqooyiga iyo koofurta Soomaaliya midnimo
iyo xurnimo buuxda,waxaana ugu waaweynaa
dhacdooyinkii dalka ka dhacay muddadaas
dhacdooyinka soo socda:

 Goballada Koofurta.

 1951kii,waxa markii u horreysay la sameeyay gole

maamul oo heer gobal ah,oo loo diyaarinaayay sidii
ay ula wareegi lahaayeen maamulka dalka.
 1953kii,waxa la Soomaaliyeeyay xafiisyadii
Dawladda ee Goballada koofurta.
 1954kii,waxa la sameeyay astaanta Calanka
Soomaaliyeed oo dhaxda ku leh xiddig cad oo leh
shan gees .

 1956kii,waxa markii u horreysay dalka laga

aasaasay gole sharci dejin (Baarlaman)
Soomaaliyeed,oo ka kooban (70) xubnood.
 1956kii,waxa markii u horreysay dalka laga dhisay
xukuumad Soomaaliyeed oo uu madax ka ahaa
md:Cabdullaahi Ciisa Maxamuud,oo ka koobneed
(5)wasaaradood oo Soomaali madax ka aheyeen iyo
laba wasaaradood oo maamulkii Talyaanigu gacanta
ku haayay,waxayna kala ahaayeen wasaaradda
difaaca iyo arrimaha dibadda.

 1956kii,waxa la sameeyay astaanta qaranka

Soomaaliyeed uu yeelanaayo,waxayna ka koobneed
gaashaan dhaxda ku leh xiddig cad oo laba shabeel
dhinacyada ka haayaan,kuna taagan laba waran oo
isdhaafsan iyo laba caleen oo moos ah.

 Goballada Waqooyiga .
Sidoo kale waxa si xawli ah uga socday goballada
waqooyiga Soomaaliya dareenkii xurnimaddoonka oo
dalka oo dhan wada saameeyay,waxayna Axsaabtii
siyaasadeed ee ka jirtay Goballada Waqooyi ku
cadaadiyeen Dawladdii Engiriiska in ay gobalka
xurnimo u diyaariso ,si ay ula midoobaan
walaalahooda koofutra Soomaaliya.

 1957kii,waxa la wareegay hoggaankii Xisbigii

(S.N.L),koox dhalinyara ah oo ku cadaadiyay Dawladdii
Engiriiska in ay u diyaariso xurnima buuxda 1960ka, si
ay ula midoobaan walaalahooda koofurta Soomaaliya.

 1959kii,waxa laga dhisay Goballada Waqooyi gole

sharci dejin, waxuuna goluhii go’aan ku gaaray in
gobalka xurnimadiisa la siiyo 1960ka, si ay ula
midoobaan walaalahooda koofurta Soomaaliya.
 ***

Asbaabtii Israacii iyo Xurnimada

Soomaaliya.
Inkasta oo gumeystayaashii reer yurub u kala
googooyeen ummadda Soomaaliyeed si arxandarro ku
dheehan tahay,haddana ummadda Soomaaliyeed meel
ay joogtaba waxay aaminsaneyd in ay tahay ummad
isku asal ah,isku dhaqan ah,isku diin ah ,isku af
,dhaqan iyo caada ah , oo wada degata Gobalka
Geeska Afrika.
Waxaanna ka xusi karna waxyaabihii soo dedejiyay
israacii iyo xurnimadii labada gobal qodob oo soo
socda:
 Aasaasidii ururkii isku xirka qawmiyadda
Soomaalida, oo Muqdisho laga aasaasay 1959kii,ayna
wada aasaaseen xubnno ka kala socday shanta
Soomaaliyeed,oo uu madax ka ahaa
md: Maxamuud Xarbi Faarax, oo ka mid ahaa
halyeeyadii xurnimo doonka xeebta
Soomaaliyeed(Jabbuuti).

 Xaddiddii la xaddiday maalinta xurnimada Gobalkii

u horreyay ,uguna weynaa shanta Soomaaliyeed.
 Heshiisyadii qarsoodiga ahaa ee Engiriisku ku
siiyay Xabashida dhulka loo yaqaan hawd iyo dhulka
ku dhirirsan xudduudda dhulka Xabashidu la
wadaagto Soomaaliya sanadihii 1948 iyo1952kii ka
dib markii Engiriisku ka baxay ballantii uu la galay
Qabaa’lka Soomaaliyeeda oo dhigaaya in uusan
dalkooda cid kale u dhiibeynin,
arrintaasina waxay noqotay mid kor u qaadday
dareenkii iyo baahidii ummadda Soomaaliyeed u
qabtay in ay midawdo oo ay cadawgooda meel qura
uga soo wada jeestaan.

***

Wada hadalladii Israacii

iyo Midawgii labadii Gobal.

 Si looga jawaabo dareenkii qawmiyadeed ee ka jiray

dalka Soomaaliya ,waxa dalka ka billaawday 29
Desember 1959kii,wada hadallo dhax maray madaxdii
labadaii Gobal, si laysula meel dhigo maalinta
xurnimada iyo midawga labada Gobal, waxaana lagu
dhawaaqay midawga labada Gobal 22kii Abriil
1960kii.

 26kii Juun 1960kii,waxa xurnima buuxda qaatay

Goballadii waqooyiga Soomaaliya, oo Gumeysiga
Engiriisku gacanta ku haaya mudda dhan (76)
sanadood.

 1dii bishii Luuliyo 1960kii,waxa (4) maalmood ka dib

xurnima buuxda qaatay Goballadii koofurta Soomaaliya
oo Gumeystihii Talyaanigu gacanta ku haayay mudda
dhan(71)sano,waxaana maalintaas loo asteeyay
midawgii labadii Gobal oo xurnimada qaatay ,waxaana
loo damaashaaday maalintaas dhalashadii
Jamhuuriyadda Soomaaliya.
 1960kii,1dii Luuliyo waxa waa cusub u baryay
Soomaali weyn meel ay joogtaba, waxayna gacanta
ku dhigtay gobannimadii dhiigga badani ku soo daatay
oo ay muddada dheer sugeysay, waxaana guri kasta
iyo goob kasta laga taagay Calanka Soomaali weyn ee
buluugga ah ,oo dhaxda ku leha xiddigta cad ee
shanta gees lah,
waxuuna aha halheyska maalintaas:
“Manta manta manta *
waa maalin weyne manta”
“Maanta manta manta*
madaxeyn banaane manta”.
Waxaana si ku meel gaar ah madaxweyne loogu
magcaabay, md:Aadan Cabdulle Cismaan,sidoo kale
waxa si ku meel gaar ah loogu magacaabay
guddoomiyihii golahii Baarlamaanka md: Xaaji Bashiir
Ismaaciil,oo ka soo jeeday Goballada waqooyiga.

***
 Dhalashadii Dawlladdii Rayidka ee
Soomaaliya1960-1969kii.
1960-1969kii,waxa dalka ka dhashay dawlad
Soomaaliyeed oo rayid ah,oo dhibaatooyin fara badan
ka dhaxashay Gumeystayaashii dalka Gumeysan
jiray,waxayna dhibaatooyinkaasi isugu jireen
dhibaatooyin dhaqaale,siyaasad iyo maamul, oo
caqabad ku noqday horay u socodkii Dawladdii
cusbeed,muddadii( 9) sano aheyd.
Waxaana la soo gudboonaaday Dawladdii
Soomaaliyeed oo curdunka aheyd,caqabaad fara
badan,oo aan ka xusi karno:

 Gaaristii xurnimada oo Soomaalidu u fahamtay in

nicmo iyo barwaaqo lawada durduuran
doono,waxaana laga soo wada yaacay noloshii
miyiga,waxaana la isugu yimid magaalooyinkii si qof
kasta uu wax uga maalo “hashii maandeeq”.

 Dhaqaalihii dalka oo aad u yaraa iyo dhibaato shaqa

la’aaneed oo dalka ku baahday.

 Aqoon yari maamul iyo adeegsi qabyaaladeed oo

dalkii dhaxalsiiyay in la boobo hantidii ummadda ka
dhaxeysay oo awelba iska yareed.

 Waxa soo baxay dabaqad xaaraan ku naax ah ,oo ku

xooleystay boobkii hantida ummadda.
 Siyaasad qabyaaladeysan oo aan qarannimo meel
ka asaagin,oo habdhaqan siyaasadeed u noqotay
kuwii hoggaanka dalka haayay.

 Madaxweynayaashii Xilligii
Dawladdii Rayidka1960-69kii.
Muddadii Dawladdii rayidka aheyd dalka
maamuleysay,waxa dalka soo maray laba
madaxweyne oo kala ahaayeen:
Md.Aadan Cabdulle Cismaan “Aadan Cadde”oo laba
xilli soo qabtay xilka madaxweynanimada1960-
1967kii.
Md.Cabdirashiid Cali Sharma’arke.1968-1969kii,oo
la dilay asiga oo aan dhameysanin muddadii
madaxtinimadiisa, lagu dilay magaalada
laascaanood ee aheyd magaala madaxdii Gobalka
Sool,asiga oo booqasho ku maraayay dalka.

***
Ra’iisalwasaarayaashii Xilligii
Dawladihii Rayidka 1960- 69kii.
Muddadii ( 9 ) sano aheyd ee ay dalka ka talineysay
Dawlladdi rayidka aheyd,waxa dalka soo maray (3)
Ra’iisalwasaare oo kala ahaayeen:
o Md. Cabdirashiid Cali Sharma’arke .
 o Md. Cabdirisaaq Xaaji Xueen .oo labduba
Ra’iisalwasaarayaal ka ahaayeen xilligii uu
madaxweynaha aha, Md.Aadan Cabdulle.
o Md.Maxamed Ibraahim Cigaal oo dalka
Ra’iisalwasaare ka aha xilligii uu madaxweynaha
ahaa Md.Cabdirashiid Cali Sharma’arke.
1969kii,waxa dharaar cad lagu dilay magaalada laas
caanood, madaxweynihii dalka, Md.Cabdirashiid Cali
Sharma’arke, waxaana dilay askari ka mid ahaa
ilaaladiisii gaarka ahaa,taasina waxay tilmaan cad u
aheyd xaaladdii siyaasadeed ee cakirneed ee xilligaas
dalka ka jirtaay.

***
Dhalashadii Dawlladdii Kacaanka
1969-1990kii.
1969kii ,bishii oktoobar 21keedii ,xukunkii dalka
waxa la wareegay ciidamadii qalabka siday ee
dalka ,iyada oo aan dhiig ku daadan,
waxaynaahaayeen ciidamada qalaka siday awoodda
kaliya oo aan faraha la gelin maamul xummadii
baahsaneyd ee dalka ka jirtay, waxayna lahaayeen
nidaam ciidan oo adag iyo kala dambeyn la isku
halleyn karay.
Waxayna soo saareen go’aanno dhaxalgal ah oo
ummaddu u riyaaqday sanadihii u horreeyay oo ay
dadka kicinaayeen si ummaddu u ogaato in ay
waxqabsan karto.
 Waxayna Dawladdii kacaanku ku tallaabsatay
horuumar degdeg ah ,waxaana dalka oo dhan ku
baahday nabadgelyo iyo isdhaxgal aan horay loo
arag,waxaana la shaqaaleeyay dhammaan dhallintii
dalka wax u soo bartay, oo kacaanka ka hor shaqo
la’aan ba’an dalka ku heysatay.
Waxayna ku guuleystay Dawladdii kacaanku in ay
wax ka qabato adeegyadii bulshada si aan kacaanka
ka hor wax looga qaban;sida: Adeegayadii
Caafimaadka,waxbarashada iyo nabadgelyada.

Waxa meel sara gaaray magacii Soomaaliyeed, oo

maamuus iyo qaderin ku yeeshay shirarka heer Gobal
iyo heer Caalami ah.
Waxa dalka laga abuuray ila dhaqaale oo dalka soo
gelinaayay dhaqaala fara badan,sida wershedihii
dalka ka hana qaaday oo gaaraayay (40)
wershadood,wakaaladihii ka qeyb qaadanaayay
horuumarinta dalka dhinacyadiisa kala duwan.
waxa kale oo dalka ka jiray adeegyo caafimaad iyo
waxbarasho oo lacag la’aan ahaa ilaa heer
Jaamacadeed.
Waxa kale oo meel sara gaaray xiriirkii Soomaalidu la
laheyd dunida kale,sida: Afrika,Aasiya iyo
0robba,waxaana dalka laga fuliyay mashaariic wax ku
ool ah oo ay dalka ka hirgeliyeen waddamadii xiriirka
saaxiibtinimo la lahaa dalka Soomaaliya.

***

Waxqabadkii Dawladdii Kacaanka.

Waxaanna ka xusi karna waxyaabbihii Dawladdii

kacaanku dalka u qabatay:
 Qoroddii farta Soomaaliga iyo hirgelinteedii.
 0lolihii horuumarinta reermiyiga oo dalka oo dhan la
wada gaareiiyay.
 0lolayaashii iska wax u qabso oo lagu dhisay dalka.
 Dib u qaabeyntii waxbarashada dalka iyo
baahinteedii.
 Qarameyntii ilihii dhaqaalaha oo gacanta ugu jiray
dabaqad ku xooleysatay intii ay xukunka dalka
haayeen.
 lawreegiddii Dugsiyadii kaniisaduhu gacanta ku
haayeen oo lagu fidin jiray kirishtaannimada iyo
dhaqamada reer galbeedka oo ku yaallay meel
badan oo dalka ka mid ah.
 Ubuuridii xiriirradii saaxiibtinimo ee lala yeeshay
ummadaha dunida.
 Abuuriddii cudud ciidan oo sharaf iyo heybad ku
lahaa Gobalka Geeska Afrika.
1991kii,waxa shacabka Soomaaliyeed gacantiisa ku
burburiyay waxuu shalay uu qabsaday, waxuuna ka
doortay qaranimadii uu magaca iyo maamuuska ku
gaaray,oo uu ku waayay geesyaalka faraha badan, in
uu dib ugu noqdo qabiilnimo,qabbaannimo iyo kala
qoqobnaan qeyrkiis ka reebtay.

***
 Qaybta2aad.
Tilmaanta Dhulka
Qawmiyadda Soomaalida.

.‫جغرافية الصومال‬
‫خريطة بالد الصومال‪.‬‬
 Qaabdhismeedka Dhulka
Qawmiyadda Soomaalida.
Meesha uu ku yaallo.
Dhulka ay degto Qawmiyadda Soomaalidu, waxuu ku
yaalla bariga qaaradda Afrika, gaar ahaan Gobalka
loo yaqaan Geeska Afrika.

 Xagga dhirirka.
Dhulka ay degto qawmiyadda Soomaalidu waxuu ku
yaalla inta u dhaxeysa xarriiqinta 3aad oo ka mid ah
xarriiqmaha ballaca,oo koofur ka xigta dhulbaraha iyo
xarriiqa 12aad ee waqooyi ka xigta dhulbaraha,
waxuuna noqonaaya dhirirka dhulka qawmiyadda
Soomaalidu degto dhul ku fadhiya 15 xariiq oo ka mid
ah xarriiqmaha ballca.

 Xagga ballaca.
Dhulka qawmiyadda Soomaalidu degto,waxuu ku
yaalla inta u dhaxeysa laga billaabo badweynta
hindiya ee xarriiqa dhirirka 15 aad oo bari ka xiga
xarriqa (Girinitishka), gudaha dhul qaaradeedka
Geeska Afrikana, waxu gaarsiisan yahay ilaa xarriqa
35aad ee bariga xariiqa(Girinitish), waxuuna gaaraya
ballaca uu ku fadhiyo dhulka qawmiyadda Soomaalidu
15 xariiqmo oo ka mid ah xariiqmahadhererka.
***
Muuqaalka guud ee Dhulka
Qawmiyadda Soomaalida.
Guud ahaan muuqaalka dhulka ay qawmiyadda
Soomaalidu,waxuu u egyahay seddex xagal aan
toosneyn,geeskiisuna noqonaayo geeska
“Gordafooy”(Raas caseyr),dherirka feertiisa waqooyiga
ee ku dhirirsan gacanka cadmeed,waxuu gaaraayo
600 oo mayl ,laga billaabo gordafooy ilaa laga
gaaraayo Gacanka “Tajorra” ee ku yaal waqooyiga
dalka Jabbuuti.
Feertiisa koofur bari ee ku dherersan badweynta
hindiya,waxuu gaaraaya dhererkeedu 1200m/l, oo ku
eg webiga (Taana) oo ku yaalla bariga dalka
Kenya,kaas oo ah xadka koofuro ee dhulka
qawmiyadda Soomaalidu degto.
Salka seddax xagalku ku fadhiyo, waxuu noqonaayaa
xudduudda dhabta ah ee dhulka qawmiyadda
Soomaalida, oo ku dhirirsan buuraleyda shawa ee
dhulkd Xabashida,
dhulka qawmiyadda Gaallaha,xudduudda Gobalka
Harar uu la leeyahay Xabashida iyo bariga
(Badyareyda Rodolf),oo dhammaantood ku dhirisan
dhuka Xabashida.

***
 Xudduudda iyo Bedka dhulka
Qawmiyadda Soomaalida.
Bedka dhulka.
Bedka dhulka ay degto Qawmiyadda
Soomaalidu, waxa lagu qiyaasa in uu gaaraayo
bedkiisu 1000,000 mayl oo laba jibaaran ,inta ay ku
fadhido Dawladda Jamhuuriyadda Soomaaliya waxa
lagu qiyaasaa in uu gaaraayo 597541mayl oo laba
jibbaaran.

Xudduuddaha Dhulka Qawmiyadda

Soomaalida.
Xudduudaha dhulka qawmiyadda Soomaalidu, waa
xudduud ballaaran, oo isugu jirta xudduud dhuleed iyo
xudduud badeed, oo ku gedaaman dhulka
qawmiyadda Soomaalidu degto,waxaana loo kala
qaadaa :

o Xudduud dhuleedka.

Xudduudda waqooyi ee dhulka qawmiyadda

Soomaalidu degto ,waxay ka billaabaneysa “Gacanka
Tajorra” ee ku yaalla dalka Jabbuuti, waxuuna u
soconaaya khadka xudduuddu dhanka koofur galbeed
,waxuuna maraaya “Webiga Hawaash” ee ku yaalla
xudduudda Xabashida.
marka uu dhaafo xudduudda Xabashida waxuu u
soconaaya dhanka koofure,asiga oo maraaya meel u
dhaw magaalada “Marsabad” ee ku taalla dalka
keenya,intaa ka dibna waxuu u soconaaya dhanka
koofur bari ilaa uu ka gaaro “Webiga Taana” ee ku
dara badweynta Hindiya.

o Xudduud badeedka.
Waxa ka xadeeya dhulka qawmiyadda Soomaalidu
degto xagga bariga badweynta Hindiya ,xagga
waqooyigana waxa ka xadeeya Gacan badeedka
Cadmeed iyo badda Cas.

***
Qaabdhismeedka Dhulka
Qawmiyadda Soomaalida.
Qaabdhismeedka dhulka qawmiyadda Soomaalidu
degto, waxa loo kala qeybiya qeybaha soo socda:

1-Dhul Hoosaadka Xeebaha.

Dhul xeebeedka waxa loola jeedaa dhammaan dhulka

ku dhirirsan ama xiga badaha ku gedaaman dhulka
qawmiyadda Soomaalida,sida badweynta Hindiya
,badda Cas iyo badda Gacanka Cadmeed,tilmaanta
guud ee uu leeyhay dhul xeebeedku waa in uu yahay
dhul hooseeya, isla markaana toosan sida
badan,waana dhul u foorara xagga badda.
Waxaana ku baahsan dhul xeebeedka Soomaalida
buuro bacaad ah,mar marna waxa lagu arka buuro ka
sameysan dhagxaanta loo yaqaan Jiirka ama
bacaadka.sidoo kale waxa meelaha qaar lagu arkaa
buuro ka sameysan dhagxaanta garaaniidka ah ,iyo
dhagxaanta murjaanka loo yaqaan oo leh farafarha.
Kala duwnaashaha dhul xeebeedka Soomaalida iyo
toosnaantiisa inta badan, waxa ka dhashay in ay ku
yar yihiin xeebaha qawmiyadda Soomaalida dekedaha
dabeeciga ah, oo ay ku soo xiran karaan maraakiibta
waa weyn.

Qeybaha Xeebaha Soomaalida.

Dhul xeebeedka qawmiyadda Soomaalida waxa loo kla
qaada laba qeybood oo kala ah:

o Dhul Xeebeedka Waqooyiga dalka.

Dhul xeebeedkaani waxuu caan ku yahay in uu yahay
dhul intiisa badan qalqallooca oo ku leh meela
qaarkood gacan biyoodya waa weyn,sida: Gacnka
Tajorra,Gacanka Jabbuuti,Gacanka 0bokh iyo Gacanka
Saylac.
Dhul xeebeedka waqooyiga Soomaaliya waxuu ka
billaabanaaya geeska Gorddafoy ilaa laga gaaraayo
Gacanka Tojorra ee ku yaalla Cirifka waqooyi ee dhula
qawmiyadda Soomalida, waxana ku yaalla xeebaha
waqooyiga buuro waa weyn sida buuraha :
Durba, Maroodiley iyo 0xol ,oo dhammaantood ay ka
tilmaan qaataan maraakiibta marta Gacanka
Cadmeed.
Dekadaha xeebahaan ku yaalla waxa ka mid ah:

 Dekadda 0bokh.

 Dekedda Tajorro.

 Dekadda Saylac.

 Dekadda Jabbuuti.

 Dekadda Berbera.

o Dhul Xeebeedka hoose ee

Bariga iyo Koofurta.
Xeebaha baerigu waxay ka billaabanaayaan geeska
(Gordafooy) ilaa xadka ugu dambeeya ee dhulka
qawmiyadda Soomaalidu degto, waxayna caan ku
yahay,sida badan in uu yahay dhul hooseeya intiisa
badan,waxaana ku badan xeebahaan buuraha
bacaadka oo ku baahsan dhul xeebeedkaan intiisa
badan,waxoogaa gacan biyooya ah ayaa laga hela
xeebaha koofre,gar ahaan xeebaha u dhaw magaalada
kismaayo.
Xeebaha bariga dhula Soomaaliya waxa ku yaalla
dekedo sanaaci ah ,waxaana ka mid ah dekadahaas:

 Dekedda Boosaaso.

 Dekadda Kismaanyo.

 Dekedda Baraawe.
 2- 0ogada dhulka Qawmiyadda
Soomaalida.
Dhulka qawmiyadda Soomaalida in badan oo ka mid
ah waxa ku fadhiya dhul 0oga sare ah oo isku xiran,
oo ka badan seddex meelood laba meel , guud ahaan
dhulka Soomaalida,dhulkaan 0ogada ah waxuu ka
billaabanaya waqooyiga dalka ,waxuuna u
hoobanaaya dhulka 0ogadu laba dhinac oo kala ah:

- Waqooyiga Oogadada.
Dhanka waqooyi ee 0ogadaan ,waxuu u hoobanaya
dhanka Gacanka Cadmeed si toos ah,waxaana lagu
qiyaasaa inta uu ka sarreeyo heerka badda 200 mitir.

-Koofuta Oogadada.
0ogadaan dhankeeda koofuro, waxuu u hoobanaya si
tartiibtartiib ah dhanka waqooyi galbeed iyo dhanka
koofur bari ee Soomaaliya.
waxaana loo kala qaadaa qaabdhismeedka dhulkaan
0ogada ah oo baaxadda weyn qeybaha soo socda:

o Qaabdhismeedka Oogada Waqooyiga.

0ogadaan waxa ku badan dhul hooseedyo teel teel
ah,waxa kale oo ku badan qeybtaan dhul buuraley ah
oo ka kooban buuro bacaad iyo dhagxaan kala duwan
ka sameysan, waxayna caan ku tahay qaybtaani
kuleyl fara badan.
 o Qaabdhismeedka Oogada Dhexe.
0ogadaani waxay caan ku tahay in ay tahay dhul
intiisa badan uu siman yahay, waxaana laga hela
meelaha qaarkood buuro bacaad iyo buuro kali kali
ah,sida buur Heybe iyo buur Hakaba.

o Qaabdhismeedka Oogada Koofure.

0ogadaani waa ugu ballaaran uguna hooseysa

taagagga dhulka Soomaaliya,isla markaana ah tan ugu
siman, waxaana ku badan taagga koofurta dalka
meelalaha biya qabadka ah, gaar ahaan Gobalka
Jubbada Hoose.

3-Buuraleyda Dhulka Qawmiyadda

Soomaalida.
Buuraleyda dhulka qawmiyadda Soomalidu,waxay
ka billaabaneysa galbeedka Soomaaliya,waxayna u
soconeysa dhanka bariga,waxayna ka
billaabanaayaan galbeedka magaalada “Harar”
dhanka xudduudda aan la leenahay Xabashida.
Buurahaani waxay ka billaabanayaan dhul ballaan oo
gaaraya 60 meyl oo u dhaw magaalada
“Harar”,waxayna u fidaayaan xagga bariga ilaa ay ka
gaaraan 15 meyl meel kaga began dhanka koofure
magaalada “Bender siyaad”waxaana loo yaqaan
buuraleydaas “Buuraleyda Goolis,”celceleska
silsiladdaan buuraleyda ah ee ku taalla aagaan,
waxuu u dhexeeyaa 5000-6000 Cagood, oo ka
sarreeya cabirka heerka badda.
Waxaana ugu caansan buuraleydaan silsiladaha soo
socda:

Silsiladda Buuraleyda Cal-madaw.

Oo ah silsilad buuraley ah oo ka billaabaneysa meel u
dhaw magaalada “Berbera”,waxeyna u fideysaa
xagga bariga ilaa ay ka gaarto meel u dhaw
magaalada “Qandala”, celceliska dhirirka
buuraleydaan waxa lagu qiyaasaa in uu gaarayo 2500
Cagood,oo ka sarreysa cabirka heerka
badda,waxaana ka mid ah silsiladaan fiinta ugu dheer
dalka Soomaaliya oo lagu magacaabo “Fiinta
Surrad”,waana buuraley ka sameysan dhagxaan
madmadaw,oo markasta cagaar ah,waxaana ka baxa
buuraleydaan geeda kala duwan.

Silsiladda Buuraleyda Cal-maskood.

oo ah silsilad buuraley ah oo ka billaabaneysa
galbeedka magaalada “Qandala”,waxayna ku
dhamaadaan meel u dhaw xagga bari magaalada
“Caluula”,celceliska dherirka silsaladaan buuraleyda
ah waxa lagu qiyaasaa in uu gaarayo1800 Cagood,oo
ka sarreeya cabirka heerka badda.
Malaha silsiladaan buuraleyda ahi geeda badan oo
ka baxa ,haddii laga reebo geedaha luubaanta ee
buuraleydaani caan ku tahay ,oo la sheego in
buuraleydaani tahay halka aasaasa u ah wax
soosaarka luubaanta Soomaalida, waxaana laga soo
saara buuraleydaan 80% luubaanta laga soo saaro
dalka Soomaaliya.

Silsaladda Buuraleyda Karkaar.

Waa silsilad buuraley ah oo ku taalla meel u dhaw
magaalada “Iskushuban”ee ka mid ah Gobalka
“Bari”,cslcsliska dherirka buuraleydaan waxa lagu
qiyaasaa in uu gaarayo 2625 Cagood,oo ka sarreeya
cabirka heerka badda,waxaana ka baxa
buuraleydaan geeda kala duwan oo ay ka mid yihiin
geedaha luubaanta,moxorka,iyo geedka loo yaqaan
murka.

Buuraleyda Cal-bari ( Cal-boqor).

Buuraleydaan lama dhihi karo waa silsilad, waayo
waa buuraley kala go’go’an, waxayna u dhaxeeyaan
magaalooyonka “Boosaaso” iyo magaalada
“Qardho”,ee Gobalka Bari, waxaana lagu qiyaasaa
celceliska dhirirka buuraleydaan in uu gaaraayo 6562
Cagood, oo ka sarreysa cabirka heerka badda.
Waxaana lagu magacaabaa buurta ugu dheer
buuraleydaan “Cal-baqor”,waxaana ka baxa
buuraleydaan geedaha luubaanta,iyo geeda kale oo
fara badan, oo laga helo xabka kala duwan.
***
 4-Jasiiradaha Dhulka Qawmiyadda
Soomaalida.
Xeebaha dhulka qawmiyadda Soomaalidu
degto,waxa ku yaalla jasiirada fara badan, oo ay ku
nool yihiin dad Soomaaliyeed,
qaar ka mid ah jasiiradahaas gumeystayaashii reer
yurub ayaa si ulakac ah uga barakiciyay dadkii
Soomaaliyeed oo horay u deggana.
Waxaana ugu caansan jasiiradaha ku dhirirsan
dhulka qawmiyadda Soomaalidu degto jasiiradaha soo
socda:

 Jasiiradaha Biyaha Gacanka Cadmeed

ilaa Badda Cas.
o Dhawr jasiiradood oo ku yaalla halka laga galo
Gacan biyoodka Tajorra.
o Jasiiradaha “Sacdudiin iyo Ciibaad” ,oo ku
yaalla agagaarka magaalada “Zaylac”.
o Jasiiradaha “Xiis iyo Mayr” ,oo ku yaalla meel
aan sidaa uga fogeyn dekedda Berbera, xagga
bariga.
o Jasiiradaaha “Bahaama, Alkoori iyo Soqodara”
oo ku yaalla agagaarka Geeska Gordafooy.
**
  Jasiiradaha Koofurta Soomaaliaya.
Koofurta Soomaaliya laga billaabo Gordafooy ilaa laga
gaaro xudduudda u dambeysa ee Soomaaliya ,waxa ku
yaalla jasiirada badan oo yaryar,waxaana ugu
caansan jasiiradahaas:
o Jasiiradaha loo yaqaan “Baajuunta.
Sida; Najwa ,Shaqya,iyo Jawiila” oo dhammaantood
ku yaalla agagaarka magaalada Kismaanyo ee
Gobalka Jubbada Hoose.

5-Ilaha Biyaha Dhulka Qawmiyadda

Soomaalida.
Ilaha biyaha dhulka Soomaaliya,waxa loo kala
qaadaa qeybaha soo socda:
 Biyaha Roobabka.
Roobaabka ka da,aan Soomaaliya waxay da’aan
labada xilli oo kala ah :
 Xilliga Gu’a,ama Guga,oo qorraxdu ku socoto
waqooyiga dhulbaraha,waana xilliga dalka ay ka
da’aan roobabka ugu badan.
 Xilliga Dayrta, oo qorraxdu ku socoto koofurta
dhulbaraha,xilligaan roobabka ka da’ dalka waa
yaryihiin.
2-Biyaha Togagga.
Oo loola jeedo biyaha ku socda dhulka korkiisa,
waxaana loo kala qaadaa togagga mara dhulka
qawmiyadda Soomaalidu degto qeybaha soo socda:
Togagga Webiyada.
oo loola jeedo toagga biyuhu ku socdaan sida badan
sanadka oo dhan,waxaana ka mid ah:

 Webi Shabeelle.
Oo mara bartamaha Soomaaliya,waana webiga ugu
dheer webiyada mara dhulka qawmiyadda Soomaalidu
degto,waxaana la sheega in uu dhererkiisu gaaraayo
1500 km.waxuuna ka mara dhulka Soomaaliya
800km,halka uu Etobiya ka maro dhul gaaraya
700km. waxuuna ku dhamaada,oo uu ku faafa dhul
bacaad ah oo u dhaxeeya Baraawe iyo Kismaayo.

 Webiga Jubba.
oo mara koofurta Soomaaliya, waxuuna leeyhay laago
biyaha soo siiya,sida laagta daawe,iyo weeb,waxuuna
gaaraaya dhirirkiisu 1600km.waxuuna uga shuba
badweynta Hindiya meel u jirta 15km waqooyiga
magaalada Kismaayo.
  Webiga Hawaash.
oo mara galbeedka Soomaaliya,gaar ahaan dhulka
Soomaali galbeed.

 Webiga Taana.
oo mara xudduudda koofurta Soomaaliya ,gaar ahaan
xudduudda ugu dambeysa ee dhulka ay degto
qawmiyadda Soomaalidu uu la leedahay dalka
keenya.
3-Biyaha Roobabka.
Roobabka ka da’a dhulka qawmiyadda Soomaalidu
degto, waxay da’aan laba xilli oo kala ah:
 Xilligaan Gu’a.
Roobabka da’a xilligaan gu’a waxay intooda badan
da’aan inta u dhaxeysa 21ka bisha Maarso ilaa 21ka
bisha Juun ama billaawga bisha luuliyo, waana xilliga
roobabka ugu badan ay ka da’aan dhulka
qawmiyadda Soomaalida.
 Xilliga Deyrta.
Roobabka da’a xilligaan dayrta ,waxay dalka ka
billaawdaan 22ka bisha Sabteember ilaa dhamaadka
bisha ka Desember ,roobabka xilligaan da,a way ka
yaryihiin roobabka da’a xilliga Gu’a.
4-Biyaha Ceelasha.
Biyaha ceelashu waa biyaha ugu badan oo dalaka
laga helo ,siyaaba kala duwan ayaana loo
adeegsada,sida: waraabka beeraha,xoolaha,iyo dadka
iwm.
Ceelasha laga qodo dalka ,waxay isugu jiraan kuwa
gaagaaban,kuwa dhaxdhaxaad ah iyo kuwa aad u
dhaadheer,waxuuna ku xiran yahay dhererka ama
gaabnida ceelku hadba sida uu yahay
qaabdhismeedka dhulka ceelka laga qodaayo.

***
Xilliyada Dalka Qawmiyadda Soomaalida.
Soomaalidu waxay leedahay xilliyo sanadeed ,oo u
kala qeybsan sida tan:

 Xilliga Guga:
Waxuuna xilligaani dalka ka billaawdaa 21ka bisha
Maarso ilaa laga gaaro bisha juun ama billaawga bisha
luuliyo,waana xilliga roobabka ugu badan ay dalka ka
da’aan,waxaana dalka laga beertaa dalagya
kaladuwan;sida: Galleyda,sisinta,khudaarta
noocyadeeda kala duwan,lawska iwm.
  Xilliga Xagaayaha:

Xilligaan waxa dalka ka billaawda 22ka bisha Juun

ama billaawga bisha luuliyo ilaa laga gaaro
dhammaadka bisha Ogos.
Waxaana dalka ka da’a roobab aan badneyn oo inta
badan ku da’a xeebaha koofurta dalka.

 Xilliga Deyrta:
Xilligaani waxu dalka ka billaawdaa 22ka bisha
Sabtember ilaa laga gaaro, dhammaadka bisha
Desember,waxaana xilligaas dalka ka da’a roobabka
derta ,waxaana dalka laga beertaa dalagya kala
duwan;sida: Mesegada,suufka,lawska,digirt iyo
khudaarta noocyadeeda kala duwan.

 Xilliga Jiilaalka:
Xilligaan jiilaalku , waxuu dalka ka billaawdaa 21ka
bisha Desember ilaa laga gaaro 20ka bisha
Maarso,xilligaan wax roobab ah dalka kama da’aan,
celceliska heer kulkuna waxuu gaara 35 derejo,waana
xilliga ay dhaceyso dabeysha mansuunka waqooyi.

**
  Cimillada Dhulka Qawmiyadda
Soomaalida.
Dhulaka ay degto Qawmiyadda Soomaalidu,
waa dhul aad u ballaaran oo leh Cimillo kala duwan,
waxaanna ka soo qaadan karnaa Cimilladaas
muuqaallada soo socda:

 Heer kulka dalka:

inkasta oo uu kala duwan yahay heer kulka qeybaha
dhulka Soomaalidu degto,sida heer kulka dhul
xeebeedka ,heer kulka goballada gudaha,heer kulka
qeybaha dhulka sare, iyo heer kulka qeybaha dhulka
hoose,haddana guud ahaan dhulka Soomaalidu
waxuu ka mid yahay waddamada ku yaalla meelaha
ugu kulul qaaradda Afrika,oo uu maro dhul baruhu,oo
dalka ka mara dhanka koofure, haddana waxa la
yiraahda heer kulka dhulka Soomaalidu degto waa mid
dhaxdhaxaad ah sanadka oo dhan,
waxaana lagu qiyaasaa celeliska heer kulka dhulka
Soomaalida in uu u dhaxeey 20-30 derejo.

 Dhedada badda:
Dhedada badduu waxay ka mid tahay muuqaallada
waaweyn ee Cimillada oo aad loo dareemi karo
,waxayna ku badan tahay dheda badeedku dhulka
xeebaha, waxayna ku yartahay goballada gudaha oo
ka fog badda iyo qeybaha sarsare ee dhulka
Soomaalida.

 Roobabka:
Xaddiga roobabka ka da’a dhulka Soomaalidu degto
waa uu kala duwan yahay,xagga xilliyada roobku
da’aayo,inta uu la eg yahay qiyaasta roobka da’aaya.
Waxayna ka da’aan dalka roobabka ugu badan
koofurta iyo galbeedka Soomaaliya,waana
Yaraadaan roobabku mar kasta oo aan waqooyi la
ado,waayo roobabka waxa aad u saameeya sarreynta
dhulka,dhulka Soomaaliduna kor ayuu u kacaya mar
kasta oo aan waqooyi aadno ilaa aan ka gaarno fiinta
ugu dheer dalka ,taas oo ah fiinta “Surrad” ,oo u dhaw
magaalada Ceeragaabo ee Gobalka Sanaag.

 Dabeylaha:
Dabeyluhu waa qeyb ka mid ah Cimillada
Soomaaliya,waxaana ka dhaca dhulka Qawmiyadda
Soomaalida dabeyla kala duwan,waxaana ugu
caansan laba nooc oo dabeyla ah haddii laga fiiriyo
xagga xoogga dabeysha iyo jahada ay u dhaceyso
dabeyshu,waxayna kala yihiin dabeylahaasi:

 Dabeysha Mansuunka Kofur Galbeed.

Waa dabeyl dalka ka dhacda(8 -9)bilood ,oo xariir
ah,waxayna dalka ka billaabataa bisha Mey,waxayna
socotaa ilaa bisha Sabteember ee sand kasta,waxayna
wadataa dheda badeed fara badan ,maadaama ay soo
kor martay bado badan,waxaana dalka ka da’a Xilliga
dabeylahaani socdaan roobabka gu’a oo dalka
billaawda bisha “Abriil,ilaa dhamaadka bisha
Juun”,waana xilliga roobabka ugu badan ay dalka ka
da’aan.

 Dabeysha Mansuunka Waqooyi Bari.

Waxayna dabeyshaani dalka ka dhacdaa laga billaabo

bisha November ilaa laga gaaro bisha Maarso,waxaana
xilliga dabeyshaani socoto dalka ka da’a roobabka
Deyrta.

***
 Qeybta 3aad.
Afka,Hiddaha
&
Dhaqanka
Soomaalida.
‫اللغة والتراث الثقافي الصومالي‬
Muuqaallo dhaqanka iyo hiddaha
 Baadigoobkii Qorista Farta
Afka Soomaaliga.
Mudda dheer ayaa baadigoob loogu jiray sidii lagu
heli lahaa far lagu qoro Afka Soomllaliga ,waxaana
laga xasuustaa intii billawday baadigoobka farta
Soomaaliga Shiikh Yuusuf Alkowneyn,oo laguna
neynaasi jiray “Aw Barakaale, Aw Barkhadlle,Aw
Rakuublle” oo noola (8) boql sano ka hor ,waxuuna
shiikhu dadaal dheer u galay sidii uu wax uga qaban
lahaa dhibaatadii Soomaalida ka heysatay higaaddii
Afka carabiga oo ahaa Afkii waxbarashada Soomaaliya
ee xilligaas,waxuuna ku guuleystay in uu xalliyo
dhibaatadii higaadda ka taagneed ,waxuuna soo
saaray higaadda dalka Soomaaliya laga adeegsado oo
ah “Alif la kordhebey Alif la hoosdhebey” oo aheyd
higaad aad uga sahalan higaaddii carabiga oo dhibka
badan lagala kulmay.
Waxa kale oo xusid mudan dadaalkii dheeraa ee
culamaau’diinka Soomaaliyeed ugu jireen in ay u
helaan eray kasta oo carabi ah oo diinta ka mid ah
eray u dhigma oo Af Soomaali ah,waxuuna soo
dedejiyay baadigoobkii farta Afka hooyo in Culumadu
sii laba jibbaarto dadaalkii iyo baadigoobkii ay ugu
jireen in ay helaan far lagu qoro Afka hooyo,waxayna
billaabeen in ay far carabi ah ku qoraan Afka
Soomaaliga ,waxana wax isugu qori jiray farta
Carabiga Culumada iyo intii Aqoonta u laheyda
carabiga kaliya.
waxaanna ka xusi karnaa Culumadii farta Carabiga
wax ku qori jirtay: Sayid Maxamed Cabdulla Xasan,
Maxamed Cabdulle Mayaale, Shiikh Aweys Bin
Maxamed Al- qaadiri,oo ilaa iyo maanta lahaayo
qoraalladii ay ku qoreen Af Soomaaliga oo ku qoran far
Carabi ah.
***

Qiimaha Afka Hooyo.

 Afka hooyo waa Summad Awoowe oo aan sal
guurin,waxuuna ka koobanyahay codad la isku af
garto,waxna la isugu gudbiyo,oo ay isku fahmi
karaan laba qof iyo ka badan.
 Afka Soomaaligu waa tiir ka mid ah tiirarka
midnimada qawmiyadda Soomaalida,oo lagu
cabbiro dareenka ummadda ,mar kasata oo
dhaawac gaaro midnimadeeda dib isugu soo celin
kara.
 Afku waxuu marka hore ka abuurma fikir
maskaxdu soo kariso, dabadeedna isku soo
dubbarriddo, waxuuna noqda hadal, tiraab ama
tibaax ah oo la fahmi karo ama aan la fahmi
Karin marka uu dibnaha ka soo baxo.
 Afku waa summad lagu baadi sooco ummad kasta
ee dunidaan ku nool,laguna garto halka ay asal
 ahaan ka soo jeeddo ,heerarka ilbaxnimo oo ay soo
martay iyo halka ay manta joogto.
 Afku haddii uu leeyahay far lagu qoro, waxuu ka
mid yahay waxyaabaha lagu kaydiyo sooyaalka,
hiddaha iyo dhaqanka ummad kasta ay leeday,oo
facba faca ka dambeeya uu dhaxlsiiyo.
 Ummad kasta oo meel degan ee leh hal af oo u
gaar ah ,waxa la dhihi kara waa ummad leh
dareen ummadeed oo isku xira,haddiise
ummadaasi leedahy dhawr af oo kala duwan,
waxa la dhihi kara waa ummad aan laheyn
dareen midnimo oo ka dhaxeeya,oo isku xiri
kara,waxayna halis u tahay ummadaasi in ay
burburto.
 Haddaba Af Soomaaligu waa Af u gaar ah
qowmiyadda Soomaalida ee degta bariga Gobalka
Geeska Afrika ,waana summad lagu baadi sooco
qowmiyadda Soomaalida meel ay joogtaba.
 Af Soomaaligu wuxuu leeyahay xuruuf
shibanayaal ah oo gaareysa 21 xaraf iyo 10
shaqal oo kala ah 5 shaqal dheer ah iyo 5 shaqal
gab ah, dhawaaqa xuruufta Afka Soomaaligu waa
carabi ,dhigaalkeeduna waa laatiin .
 Af Soomaaligu waxuu leeyahay xuruuf
shibbanayaal ah oo laba jibbaarma marka la
qoraayo iyo marka lagu dhawaaqaayo,oo
gaaraaya ( 7)xaraf ,waxaana lagu uruuriya
 xuruuftaas shibbanayaasha ah oraahdaan ah”ma
nala garaadba”.
 Af Soomaaliga mudda aad u dheer ayaa la isku
dayaayay in loo helo xuruuf lagu qoro,xuruufta
carabiguna waxay aheyd xuruuftii u horreysay oo
la isku dayo in lagu qoro Afka Soomaaliga, laakiin
laguma guuleysan.
 Af Soomaaligu waxuu leeyahay Afguriyo
“lahjado”fara badan,oo tilmaamaaya
hodontinamada Afka Soomaaliga,si haddaba aan
u helno erayada ay la gaar tahay lahjad kasta
waa in daraasad lagu sameeya dhammaan
afguriyada dalka ka jira si looga wada
eraybixinta,iyo xikmadda iyo murtida ku keydsan
afgurigaas.
 Qarnigii 20aad niskiisii dambe,waxa dalka
Soomaaliya si xawli leh uga billaawday dadaallo
lagu baadigoobaayay in Afka Soomaaliga loo helo
xuruuf u gaar ah oo lagu qoro,waxaana jiray fara
badan oo ay curiyeen aqoonyahanno
Soomaaliyeed, laakiin hadana isku daygaasi ma
guuleysan, asbaaba jiray awgood.
 1969kii markii kacaankii millataarku xukunka
dalka la wareegay, waxay ku guuleyteen golihii
sare ee kacaanku in ay gu’aamiyaan in Af-
Soomaaliga la qoro.
 1972kii ,markii u horreysay waxa la soo saaray
xuruuf lagu qoro Afka Soomaaliga, sannad
guuradii 4aad ee xuskii dhalashadii Dawladdii
kacaanka.
 Af Soomaaligu waa Af hodon ah marka la fiiriyo
Suugaanta qiimaha badan ee uu leeyahay , iyo
sarbeebta qotada dheer ee uu ximbaarsan yahay.

 Af Soomaaligu waa Af awood u leh in uu abuuro

eraya cusub,mar kasta ee uu isbedel ku yimaado
nolosha Bulshadaku hadasha Afkaan.

**
Isirka Awoowayaashii hore ee Soomaalida.
Mudda laga joogo 10.000 sano ka hor ,ayaa waxa la
sheegaa in jinsiga Xaamiga ah ee ay ka soo jeedaan
Awoowayaashii hore ee Soomaalidu uu ku soo noolaan
jireen hareeraha Buuraleyda loo yaqaan
“Qawqaaz”,oo ku taalla bartamaha waqooyi bari
Aasiya,mudda ka dibna waxay u soo hayaameen
Galbeedka Qaaradda Aasiya, iyaka oo degay
jasiiradda Carabta.
Aqoonyahannada wax ka qora sooyaalka dunida ma
sheegin sababahii ku bixiyay Xaamiyiinta in ay ka soo
hayaamaan ,waxaase la mala-awaalaya in isbedello
ku yimid Cimillada dunida ay ku qasbeen in ay ka
hayaamaan halakii ay horay u degganaayeen.
Waxa kale oo la sheegaa in kooxahaan Xaamiyiinta
ahi ay ka koobnaayeen (3) qolo,oo lagu kala magacaabi
jiray”Masar,Kuush,iyoBuut”,waxayna dhammaantood
u soo hayaameen Gobalka bariga dhaxe iyo waqooyiga
Afrika.
Markii ay u soo tallaabeen waqooyiga Afrika,waxaey
muddo ku nasteen hareeraha webiga “Neyl”,waxana la
sheegay in ay is dhax galeen dadyawgii “Zunuujta”
ahaa ee uga soo horreeyay Gobalka,mudda ka dibna
waxay xoog ugu riixeen Zunuujtii gudaha qaaradda
Afrika.
Jinsiga manta loo yaqaan Soomaalida ,waxuu ka
mid yahay firkii ka tafiirmay faracii “kuush”, oo ka mid
ah jinsiga Xaamiga ah,waxayna isku fir yihiin
Qawmiyadaha kale ee deegaanka la degan,sida:
Qawmiyadaha: Oromada,Cafarta,siidaamaha,
Saahaha,iyo Randiinllaha,waxaana la mala-
awaalayaa in Qawmiyadda Soomaalidu ay ka mida
aheyd Qawmiyadihii ka soo hayaamay koofurta dalka
Masar,oo u soo hayaamay Gobalka Geeska Afrika
abbaarihii dhalashadii Nabi Ciise wax yar ka hor,ka
dib markii ay burburtay ilbaxnimadii kuush oo ka jiri
jirtay dhula manta loo yaqaab “Nowba”,oo Masar iyo
Suudaan u dhaxeeya,ka dib markii isbeddel ku yimid
Cimillada dunida uu isu beddelay lama degaan dhulkii
ay degganaayeen.
 Waxa kale oo la sheegaa in Qawmiyadda Oramadu
ay Soomaalida uga soo horreysay Gobalka Geeska
Afrika,mudda ka dibna hayaankii Soomaalidu uu soo
gaaray Gobalka Geeska Afrika,waxayna Soomaalidii
hayaanka aheyd xoog ku riixeen Qawmayaddii
Oromada(Gaallaha),oo la sheegay in dagaal ba’an uu
dhax maray labada qolo Gobalka ,ugu dambeyntiina
Qawmiyaddii Soomaalida dagaalkii ku adkaatay,oo ay
isku baahiyeen Gobalka Geeska Afrika.
***

Haybta Afka Soomaaliga iyo

Hodontinimadiisa.
Marka la doonaayo in daraasad lagu sameeyo Af
aan wax badan laga qorin sida Afka Soomaaliga ee
aan hadda ka hadleyno ,waxa lagama maarmaan ah
in marka hore la sugo haybta Afka Soomaaliga iyo
Afafka kale ee ay isku bahda yihiin.
Haddaba haddii aan isku dayno in aan wax ka
ogaanno haybta Afkeenna hooyo ,waa in aan
ogaannaa in Afkeennu uu ka mid yahay Afafka la isku
yiraahdo (Afro-aassiya), gaar ahaan Afafka (bahda
kushiistiga) oo looga hadllo(4) waddan, oo ka mid ah
waddamada ku yaalla Gobalka Geeska Afrika.
Xagga hodontinimada iyo awoodaha kale ee Afafku
leeyihiin , Afkeenna hooyo waxa lagu tiriyaa in uu ka
mid yahay Afafka dunida kuwa ugu hodonsan, uguna
awoodda badan xagga la falgalka Afafka kale,asiga oo
aan ka tegin waxyaabaha u gaarka ah,sidaasna waxa
qaba aqoon-yahanno badan oo shisheeya ah oo
Afkeenna hooyo mudda dheer daraaseynaayay
awoodaha Afka Soomaaligu leeyahay.
***

Raadadkii Farihii Hore ee Soomaalida.

Raad raaca raadadka sooyaal ee laga helay gooba
badan oo ku yaalla dalak Soomaaliya, waxay tilmaan
ka bixinaayaan in Soomaalidu lahaan jirtay qaab
qoraal ay ku cabiraan dareenka ay rabaan in ay soo
bandhiga an,waxaana la dhihi karaa raadadka ilaa iyo
hadda la helay,waxay markhaati u yihiin in ay jiri
jireen waxyaaba badan oo Soomaalidii hore
dareenkooda ku cabbiri jireen,waxaanna shaki laheyn
in la daah rogi lahaa raad dhab ah ,haddii la sameyn
lahaa Cilmi baaris dhab ah .
Raadadka qaab qoraal oo ilaa iyo hadda la helay ,
waxa laga helay godad iyo dhagxaan ku yaal Goballo
ka mid ah dalka Soomaaliya, waxayna isugu jiraan
raadadka la helay ,sawirro iyo xariiqmo kala nooc nooc
ah,oo la dhihi karo waxay qayb ka ahaayeen qaabab
wax loo qori jiray, oo Soomaalidu lahaan jirtay, laakiin
nasiib darro goor dambe baaba’ay.
Haddii aan qirsannahay in Soomaalidii hore xiriir qota
dheer la lahaan jiratay ilbaxnimooyinkii dunida kuwii
ugu faca weynaa,sida: Faraacinadii hore, Baabil,
Beershiya iyo Giriigga,waa in aan qirnaa in Soomaalidu
lahaan jirtay far ay wax ku qorato oo iyada u gaar ah,
inkasta oo wax sugan oo la isku halleyn karo naga soo
gaarin.
Waxaana ka mid ah waxyaalaha loo daliishan kara in
soomaalidii far u gaar ah lahaan jirtay qodobada soo
socda:
1-Calaamadaha Summaddhaqameedka.
Summaddhaqameedku waa calaamado u taagan in
wax lagu sunto ama lagu calaamadiyo,si wax kale
looga baadi sooco,waxaana Soomaalidu ku suntata
xoolaha,ceelasha iyo geedaha waaweyn ee ku yaalla
meelaha qabaa’ilku iska saran yihiin,waana astaan u
taagan in wax lagu baadi sooco.
Markii la isu keenay ilaa 100 sumadadood ,oo ka mid
ah sumadaha laga dhigto dhulka ay degto
qawmiyadda Soomaalidu,waxa soo baxday in
sumadadhaqameedku ay ka mid tahay raad ka mid ah
raadkii hore ee waxyaabihii soomaalidii hore ku
dhaqmi jirtay,oo ay ugu horreyso fartii hore oo
soomaalidu wax ku qoran jirtay, sidaa daraadeed
waxa loo daliishan karo in Soomaalidii hore lahaan
jirtay far ay wax ku qorato,ayna ku soo hartay
summaddhaqameedka xoolaha lagu dhigto.
 2-Goobo laga helay Raadad fartii hore ee
Soomaalida.
Magaca Nooca raadka Gobalka
goobta

God xariiqmo iyo sawirro

xardhane Sool

Qubbiyaalo qoraallo iyo sawirro Nugaal

Hilaayo Qoraallo Sanaag

Karin qoraallo iyo sawirro

heegaane Sanaag

Dhalanlle Qoraallo
Sanaag

Buq –aqablle dhagxaan la qoray

Hiiraan

Dooyaale sawirro iyo boholo

Hiiraan
Heer ku Qoraallo Sanaag
qoran

Maduunaha qoraallo iyo sawirro Sanaag

***
  Iskudaygii 1aad.
Sooyaalka Qorista Farta Soomaaliga.
Mudda dheer ayaa baadigoob loogu jiray sidii lagu
heli lahaa far lagu qoro Afka Soomllaliga ,waxaana
laga xasuustaa intii u horreysay ee billawday
baadigoobkaas “Shiikh Yuusuf Alkowneyn”, oo noola
(8) boql sano ka hor, waxuuna Shiikhu dadaal dheer u
galay sidii uu wax uga qaban lahaa dhibaatadii
Soomaalida ka heysatay higaaddii Afka Carabiga, oo
ahaa Afkii waxbarashada Soomaaliya ee
xilligaas,waxuuna ku guuleystay in uu xalliyo
dhibaatadii higaadda ka taagneed ,waxuuna soo
saaray higaadda dalka Soomaaliya laga adeegsado oo
ah “Alif la kordhebey Alif la hoosdhebey Alila
gudan” oo aheyd higaad aad uga sahalan higaaddii
Afka Carabiga oo dhibka badan lagala kulmay.
Waxa kale oo xusid mudan dadaalkii dheeraa ee
Culamaau’diinka Soomaaliyeed ugu jireen in ay u
helaan eray kasta oo Carabi ah oo diinta ka mid ah,
eray u dhigma oo Af Soomaali ah.
Culumaddiinka Soomaaliyeed, maadaam ay ahaayeen
Aqoonyannada kaliya oo dalka ka jiray, waxay marba
marka kadambeysa sii laba jibbaaraayeen dadaaladii
ay ku raadinaayeen in ay u helaan Eray kasta oo
Carabi ah Eray u dhima oo Af soomaali ah,waxuuna
dadaalkaasi soo dedejiyay baadigoobkii loogu jiray in
la helo far u gaar ah Afka hooyo ,waxayna billaabeen
in ay far Carabi ah ku qoraan Afka Soomaaliga,
waxana wax isugu qori jireen farta Carabiga Culumada
iyo intii Carabiga taqaan kaliya, oo ahaayeen intii
fahmsaneed fartaas. waxaanna ka xusi karnaa
Culumadii farta Carabiga wax ku qori jirtay: Sayid
Maxamed Cabdulla Xasan, Maxamed Cabdulle
Mayaale, Shiikh Aweys Bin Maxamed Al- qaadiri,oo
ilaa iyo maanta lahaayo qoraalladii ay ku qoreen farta
Carabiga.

***

Iskudaygii 2aad.
Qoristii Qaamuuskii u horreeyay oo Far
Soomaali ku qoran.
Aqoonyahanno badan oo shisheeye ah,gaar ahaan
kuwa daneeya Afafka ummadaha,ayaa mar hore
dareemay baahida weyn ee loo qabo in la helo far lagu
qoro Afka Soomaaliga,waxaanna ugu horreeyay
aqoonyahannadii shisheeye ee isku daygaa sameeyay
nin Engiriis ahaa oo la oran jiray “RV.delarajaas” oo
qoray buug Qaamuus ah oo ahaa “Soomaali-
Engiliish,Engiliish-Soomaali ah”, kana koobnaa ku
dhawaadaad (4000)oo eray, sannadku markuu ahaa
1897kii.

***
  Iskudaygii 3aad.
Gumeystayaashi reer yurub iyo isku daygii
Qorista Farta Soomaaliga.
Gumeystayaashii reer yurub ee dalka Soomaaliya
qabsaday, waxay isku dayeen in ay helaan far u gaar
ah,oo lagu qoro Afka Soomaaliga,waxaana dadaallada
ka mid ahaa:
 1938kii,Dawladii Engiriisku waxay isku dayda
in ay sameyso far laatiin ah oo u gaar ah Afka
Soomaaliga,laguna dhigo Dugsiyadii hoose ee dalka ka
jiray maxmiyaddii Engiriiska,laakiin arrintaas waa
laga horyimid, oo waa la diiday.
 1939kii,Dawladii Engiriisku markii ay ku
fashilantay isku daygeedii koowaad, waxay mar
labaad u xilsaartay in uu daraasad qota dheer ku
sameeyo mudda 3 sano ah ,nin Caalim aha oo ka
tirsana Machad baara Afafka reer bariga iyo Afrika, oo
la dhihi jiray “D.r. Enderveski”, waxuuna soo saaray
daraasad qota dheer ee uu uga hadlaayay Afka
Soomaaliga .

 1955kii,waxa lagu qabtay magaalada

Muqdishow shir laba geesood aha, oo ay ka soo qeyb
galeen madax iyo aqoonyahanno ka socday labadii
gumeysi ee dalka ka talinaayay,waxaana shirkaas ka
soo baxay bayaan tala jeedin aha oo lagu tala bixiyay
in Afka Soomaaliga lagu qoro far laatiin ah, oo ku
saleysan dhawaaqyada Afku uu leeyahaqy.

***

 Iskudaygii 4aad.
Dadaalladii qoraalka farta Soomaaliga
Xunimada ka hor.
1920kii ,waxaana markii u horreysay la soo saaray
far lagu qoro Afka Soomaaliga oo uu soo saaray
aqoonyahan Soomaaliyeed oo la dhihi jiray:
Md:Cismaan yusuf keenidiid, waxaana loo aqoon
jiray fartaas fartii” Cusmaaniyadda”,waxaana laga
isticmaali jiray koofurta Soomaaliya.
1928kii ,waxa mar kale soo baxay isku day la isku
dayay bal in la soo saaro far wax ka qabata baahidii
farta loo qabay oo ahey dareen ku taagan aqoonyahan
kasta oo wadani ah,waxuuna soo saaray aqoonyahan
Soomaaliyeed oo la dhihi jiray Md: Daa,uud Maxamed
Cali
1933kii, waxa mar kale la soo saaray far u gaar ah
Afka Soomaaliga ,oo uu soo saaray nin la dhihi jiray
Md :Shiikh Cabdiraxmaan Shiikh Nuur oo ahaa
macallin mudda ka soo shaqeynaayay waxbarashada
goballada waqooyiga , qaallna ka soo noqday
magaalada boorama ,wxaana loo aqoon jiray fartii
gudabeersiga,oo ahaa magacii qabiilkii ninkii fatra soo
saaray ,waxaana laga istcmaali jiray goballada
waqooyiga Soomaaliya
1938kii,dawladii engiriisku isku dayday in ay u
smaeyso far laatiin ah oo ugaar ah afka
soomaaliga,isla markaana laga dhigo dugsiyada hoose
ee ka jiray maxmiyadda soomaali laandi,waxaana
lagala hortegay mudaaharaadyo lagu diidan yahay
arrinkaas.
1939kii,markii dawladii engiriisku aragtay in arrinta
fartu ay tahay arrin khatarteeda leh,waana joojisay
mashruucii farta,waxayna u xilsaartay nin khabiir ku
ahaa Afafka bariga Afrika,oo la dhihi jiray
Dr.Endarviski oo Engiriis ahaa,in daraasad ku
sameeyo farta ku habboon ee lagu qori karo fafka
Soomaaliga,waxuuna ninkaas 3 sano ka dib soo
saaray warbixin uu ku talabixnaayo in afka
soomaaliga lagu qoro farta laatiinka ah.
1951kii,waxa mar kale la soo saaray far lagu qoro
afka hooyo, waxaana soo saaray aqoonyahan
Soomaaliyeed oo la dhihi jiray Md: Mustdafa shiikh
xasan ,oo ka mid noqday aqoonyannadii soomaaliyeed
oo baadigoobka ugu jiray in la helo far lagu qoro Afka
soomaaliga.
1952kii,waxa si xawli ah isu soo taraayay
baadigoobkii loogu jiray farta afka hooyo ,waxaana soo
baxay sanadkaan ( 3) farood oo ay soo kala saareen
aqoonyahannada kala ahaa:
1-Md: Xuseen Shiikh Axmed Kadare.
2-Md: Cali Shiikh Cabdullaahi Qudbi
3-Md:Muuse X .Ismaaciil Galaal.
1955kii,waxa ka dhacay magaalada muqdisho shir
laba geesood ahaa oo ay ka yeesheen labadii gumeysi
ee dalka gumeysanaayay fartavlagubqoraayo afka
soomaalia ,waxaana shirkaa ka soo baxay bayaan ku
talinaayay in lagu qoro afka Soomaaliga ah farta
laatiinka ah.

 Iskudaygii 5aad.
Xukuumadihii Rayidka iyo
Qorista Farta Soomaaliga.
1960kii,Markii la qaatay Calankii xurnimada, Golihii
Baarlamaanka ee u horreeyay oo dalku yeesho, waxuu
ku tala bixyay in xukuumadda dalka ka jirta ay soo
magacaawdo guddi qaran oo wax ka qabta arrinta
farta Afka hooyo lagu qoraayo .
1960kii ,oo ku beeneed 16 Sabtember , xukuumaddii
dalka ka jirtay ,waxay hordhigtay Golihii
Baarlamaanka, qorshe qabya ah oo la xiriiray soo
magacaabidda Guddi qaran ee Afka Soomaaliga,
waxayna xukuumaddu u xilsaartay wasiirkii
waxbarashada dalka in uu soo magacaabo Guddi
qaran ee Afka Soomaaliga.
1960kii ,horraantii bishii 0ktoobar ,wasiirkii
waxbarashada md:Cali Garaad Jaamac, waxuu
magacaabay Guddi ka kooban (9) xubnood,oo kala
ahaayeen:

1-Md:Muuse X. Ismaaciil Galaal. Madaxa guddiga.

2-Md: Yaasiin Cismaan Keenidiid xubin.
3-Md: Maxamuud Saalax ladane xubin.
4-Md:Yuusuf Meygaag Samatar. Xubin.
6-Md :Shire Jaamac Axmed. Xubin.
7-Md : Musdafa Sheikh Xasan. Xubin.
8- Md: Khaliif Suudi Xubin. Xubin
9-Md : Dr. Ibraahim Xaashi Maxa’uud. xubin.
Guddigaan waxa si gooni ah loogu xilsaaray in ay
ka soo baaraandegaan sida ugu habboon ee Af
Soomaaliga loo qori karo ,iyaka oo qadderiya luqadaha
kala duwan ee dalka ka jira ,si gaar ahna u
daraaseeyaan dhammaan fasamooyinka faraha kala
duwan ee la soo saaray,meelaha ay ku fiican yihiin, iyo
haddey macquul tahay in ay talo ka soo jeediyaan
farta ay isleeyihiin way ku habboon tahay in far
Soomaali ahaan loo qaato, ka dibna Guddigu uu
gudbiyo warbixintiisa Dawladda ugu dambeyn bisha
Maarso 1961ka, waxaana Guddigaas loo aqoon jiray
“Guddigii luqada Soomaaliga.”
Waxaana lagu saleeyay soo magacaabidda Guddigaan
heer qaran arrimaha soo socda:
1-waxay ahaayeen Aqoonyahanno horay ugu
mashquulsana arrimaha farta.
2-waxay ahaayeen Aqoonyahanno aqoon gaar ah u leh
qaab dhismeedka Af Soomaaliga.
3-waxay kala masilaayeen Afguriyo kala duwan oo
dalka ka jira.
4-waxay kala taageersanaayeen faraha kala duwan ee
Guddiga la soo hordhigay.
Inkasta oo Guddigu ka koobnaa aqoonyahanno loo
qaateen ah, oo lagu soo xulay si miisaaman,lahaana
aqoon iyo khibrad ku filan hawsha loo xilsaaray,
haddana Guddigii dhaxdiisa ayaa isku qabsaday
arrinta farta,waxaana mudda ka dib Guddigii ka baxay
md:Yaasiin Cismaan Keenidiid ,oo aabbihii uu Allifay
farta” Cismaaniyadda”,waxuuna dhaliil u soo
jeediyay xubnihii kale ee Guddiga ka tirsanaa,
wuuna iska casilay ka sii mid ahaanshii Guddiga inta
uusan dhameysanin hawshii loo xilsaaray.
Waxaana ka gawaabay dhaliishaas,md:Muuse
X.Ismaaciil Galaal,oo ahaa madax Guddiga,wuu
difaacay hawsha Guddiga, waxuuna yiri: “Dawladdu
tallaaba sax ah ayey qaaday markii ay u xilsaartay
Guddigiisa hawsha farta,oo intiisa badan aha raggii
faraha soo saaray, haddana waxa qarsoon ma aheyn
in Guddigu ka koobana xubna kala argti duwan oo u
kala baxaayeen :
1-2 xubnood oo taageersana farta Carabiga.
2-2 xubnood oo taageersana farta laatiinka.
3-xubnaha kalana waxay taageersanaayeen faraha
kala duwan ee Soomaalidu soo saartay, yaa kale oo
arrintaas xallin lahaa ?,haddii ay ku heshiiyaan
hawsha loo xilsaaray waa hagaag,haddii ay ku heshiin
waayaanna dhibaatada fartu waa sii jireysaa.”
Guddigii Afku intii uu shaqeynaayay, waxa la soo
gudboonaaday dhibaatooyin ay ka mid ahaayeen,in
aan Guddigu Dawladda ka helin wax taageero
dhaqaale iyo mid moral intii uu hawsha qaran ku
mashquulsana.
Waxa kale oo ka mid ahaa dhibaatooyinka la soo
gudboonaaday Guddiga in laba xubnood oo kale kana
mid ahaa Guddiga siyaaba kala duwan Guddigii looga
saaray.
Waxuuna soo saaray Guddigu dood iyo falanqeyn
dheer ka dib 17 qodob oo aasaas looga dhigi karo farta
ku habboon in lagu qoro Afka Soomaaliga, waxaana ka
mid ah qodobbadaas:
1-waa in xuruufta la qaadanaayo cod leedahay.
2-waa in qoraalka xuruufteedu sahllan yahay.
3-waa in aysan laheynin calaamado gaar ah oo codka
kala saara.
4-waa in aysan laheyn calaamado hal wax ka badan
loo isticmaalo.
5-waa in aysan laheynin wax ka badan laba
calaamadood oo codaadka kal saara.
6-waa in aysan laheynin calaamado laftoodu cod u
taagan ama leh.
7-waa in ay leedahay qalabka wax lagu daabaco oo
hadda waddanka laga heli karo.
8-waa in ay nidaamka caalamadaha ah waafaqsan
tahay.
9-waa in xuruufteedu habeysan tahay.
10-waa in hab xuruufeed ku saleysan tahay.
11-waa in ay dhaqaal aahaan istcmaalkeeda la awoodi
karo.
12-waa in ay tahay far la isku dardari karo marka la
qoraayo.
13-waa in ay san jirin wax la mid ah oo horay loo
qoray.
14-waa in lagu qori karo dhammaan Afguriyada Afka
Soomaaliga.
15-waa in aysan adkeynin in dib u habeyn lagu
sameeyo.
16-waa in Dugsiyada dalka lagu dhigi karo.
17-waa in ay xuruufteedu leedahay cod joogta ah oo loo
yaqaanno.
Markii Guddigu shuruudahaas dejiyay , waxuu tala ku
soo jeediyay in farta uu sameeyay md:Shire Jaamac
Axmed ay tahay tan ugu wanaagsan faraha la soo
saaray haddii dib u habeyn lagu sameeyo,tan ku
xigtana ay tahay farta uu soo saaray md:Xuseen
Shiikh Axmed Kaddare .
Intii aan si rasmi ah aan loo soo saarin go’aanka
Guddiga, waxa markii seddexaad iska casilay Guddigii
farta xubna ay ka mid ahaayeen : md:Ibraahim
Xaashi iyo md:Maxamuud Saalax ,maadaama aysan
taageersaneyn go’aanka Guddiga intiisa badan uu
qaatay,waxaana booskoodii lagu soo beddelay xubna
kale,waxayna go’aankii u dambeeyay ee Guddiga Af-
Soomaalig saxiixiixay 6 xubnood ,oo kala ahaayeen:
1-Md: Muuse X.Ismaaciil Galaal madaxii guddiga.
2-Md:Shire Jaamac Axmed. ku xigeen.
3-Md: Xuseen Sheikh Axmed Kaddare. Xogheynta
farshaxanka.
4-Md: Cadde Sheikh Cali xubin.
5-Md: Abuubakar Joodax xubin.
6-Md:Cali Shiikh Axmed Qudbi xogheynta
farshaxanka.
Waxaase nasiib darro noqotay in wasiirkii kowaad
“Ra’iisal wasaarihii dalka”, md: Cabdirashiid Cali
Shrm’arke iyo wasiirkii waxbarashada md: Cali
Garaad Jaamac, in aysan jecleysan go’aanka
Guddiga ,xattaa iskuma dayin in ay wax saxaan haddii
wax ka khaldanaayeen.
Waxa kale oo caddeynaayay in aan Dawladdu raalli
ka aheyn warbixintii Guddiga Afka Soomaaliga, in aan
la horgeynin warbixinta Guddiga Golihii wasiirrada si
looga doodo ,sidoo kale lama horgeyn Golihii shacbiga,
oo lahaa talada sameynta Guddiga, waxaana
warbixintii lagu keydiyay xasuusdhawrka wasaaradda
waxbarashada,waxaana korka looga qoray
“Qarsoodi”.
1965kii,Dawladdii Soomaaliyeed waxay isku dayday
in ay wax ka qabato arriinta Afka ,oo mudda dheer soo
socotay, waxna laga qaban waayay ,waxayna u
yeeratay khubaro heer Caalami ah oo ka socday
hey’adda “UNESCO”,waxayna hey’addu u soo
magacawday (3) khabiir oo ka mid ah khubarada
Afafka,si ay uga tala bixiyaan arrinta Afka oo
welwelweyn ku heysay Dawladda Soomaaliyeed,
waxuuna ka koobnaa Guddiga qaraamada midoobay:

 B.W.Andrzejewki.

 S. Strelcyn .

 J .Tbiana.
Guddigaan heer Caalami ah, Dawlada Soomaalidu wax
shaqa ah kuma laheyn hawsha Guddiga,oo waxa
maamulaayay hey’adda “UNESCO”, ee Qaramada
midoobay ugu qeybsan waxbarashada iyo
dhaqanka,waxuuna Guddigu daraaseeyay warbixntii
uu soo saaray Guddigii Afka ee ka horreeyay ,ee uu
madaxa ka ahaa md:Muuse Galaal,waxa kale ee uu
daraaseeyay (7) ka mid ahaa farihii la soo saaray oo
isugu jiray farihii waddaniga ahaa iyo kuwii laatiinka
ahaa .
1966kii, Guddigii “UNESCO”,waxuu soo saaray
warbixin uu kula talinaayaan Dawladda Soomaaliyeed
in farta uu soo saaray, md: Shire Jaamac Axmed, ay
tahay farta ku habboon in la qaato,haddii dib u habeyn
lagu sameeyo.
Guddigu waxa kale oo uu intaas ku deray in arrinta
hortaagan qorista farta Soomaaliga aysan aheyn arrin
farsamo ,balse ay tahay arrima Siyaasadeed oo
Dawladduu ka baqesay in dalka ay ka dhacaan
rabshado iyo dhibaatooyin kale oo bulshada ka dhax
dhaca.
Laakiin nasiib darradii ka hortimid hawshii Guddiga,
waxay noqotay in warbixinta Guddigu ku soo
beegantay iyada oo xukuumaddii dalka isbedel uu ku
yimid, oo loo dhiibay xilka wasiirka koowaad,md:
Maxamed X.Ibraahim Cigaal, xukuumaddii Cigaal
waxa kama qaban arrintii Afka ,oo meel ayey iska
dhigtay, ilaa laga gaaro waqti ku habboon in la soo
saaro.

***
Asbaabtii loo qori waayay farta
Soomaaliga ka hor Dawladdii Kacaanka.
Inkasta oo daddaal dheer loo galay in la helo far u
gaar ah qorista Afka Soomaaliga, hadddana laguma
guuleysan in la soo saaro far laysku raacsan yahay ,oo
lagu wada qancsan yahay.
waxaanna ka tilmaami karnaa sababahaas loogu
dhiirran waayay in hal far la qaato:
 Awood yaridii xukuumadihii rayidka ahaa ee
dalka soo maray.
 Dawlado shisheeye, oo la kala safnaa farihii la soo
saaray,oo qolaba far gaar ah taageereysay.
 Fikradaha qaar oo laga urinaayay xusul duub
qabiil.

Isu quurid la’aan Soomaalidu isu quuri weyday in

qof uu magac ku yeesho soo saaridda farta lagu
qoraayo Afka hooyo.
***
  Isku daygii 6aad.
Guushii Dawladdii kacaanku ka soo
hoysay Qorista Farta Soomaaliga.
1969kii, waxa dalka ka dhashay kacaankii
Ciidamadu hoggaaminaayeen,oo uu madax ka ahaa
md.Maxamed Siyaad Barre, waxana ka mid ahaa
mabaad’diisii siyaasadda gudaha ,gaar ahaan
qodobka 4aad ,”in la saaro far lagu qoro Afka
Soomaaliga,iyada oo la adeegsanaayo
tallaabooyinka ugu habboon”.
***

Xubnihii Guddigii Qaran ee

Soo saaray Farta Soomaaliga.
1971kii,horraantii Bishii jannaayo,xoghayihii
Waxbarashada, korneyl C/risaaq Maxmuud
Abuubakar, waxuu soo magacaabay Guddi
aqoonyahanno ahaa ,oo lahaa aqoon iyo farsamo ku
filan qorista farta Afka hooyo,oo ka koobnaa 23
xubnood,oo kala ahaa:
1- Shariif Saalax Maxamed Cali guddoomiye.
2- Muuse x.Ismaaciil Galaal. xubin
3- Yaasiin Cismaan Keenidiid. “
4- Sheikh Ibraahim Xaashi Mmax’uud. “
 5- Cabdirraxmaan Nuur Xirsi. “
6- Shiikh Jaamac Cumar Ciise. “
7- Musdafa sheikh xasan. “
8- Maxamed sheikh xuseen(sheeko –xariir). “
9- Xuseen sheikh Axmed “Kaddare”. “
10-Cabdullaahi X. Maxamuud(insaaniya). “
11-Xirsi Megan Ciise. “
12- Axmed Cartan Xaangge. “
13-Cabdullaahi Ardeeye. “
14-Cabdi Daahir Affeey. “
15-Maxamed Xasan Aadan (Gaheyr). “
16-Iikar Baana Xaddaad. “
17-Dr.Yuusuf Xirsi Axmed. “
18-Dahabo Faarax Xasan. “
19-Cabdullaahi X. Abuubakar. “
20-Maxamed Nuur Caalin. “
21-Maxamed Shire Maxamed. “
22-Axmed Cali Abuubakar. “
23-Cumar Aw Nuux. “
***
Xilkii Guddigii Qaran ee Afka Soomaaliga.
Waxaana ku caddeeyay xoghaya waxbarashadu
warqadda uu ku magacaabay Guddiga qaran ee Afka
Soomaaliga looga baahan yahay in ay soo saaraan far
lagu qoro Afka Soomaaliga, si looga baxo dhibaatadii
qoris la’aanta fatra Soomaaliga iyo isqabqabsigii
curyaamiyay dadaalladii muddada dheer soo socday,
oo la doonaayay in lagu qoro Afka Soomaaliga.
waxaana loo xilsaaray Guddiga qaran ee qorista farta
Soomaaliga, arrimaha soo socda:

 In uu dejiyo buugta Dugsiga hoose oo ku qoran Afka

Soomaaliga.

 In uu dejiyo buug Naxwaha Af Somaaliga .

 In uu dejiyo Qaamuus Soomaali –Soomaali ah.

Waxuuna Guddigii ku dhaqaaqay hawl aan loo kala
kicin,waxayna mudda yar ka dib soo ebyeen hawshii
qaran ee loo xilsaaray,waxayna ku wareejiyeen Golihii
sare ee kacaanka.
1972kii, Sanadguuradii 4aad,ee dhalashadii
kacaanka 21kii Bishii oktoobar ,Golihii sare ee
kacaanku waxay qaateen go’aan Geesinima leh, oo
Dawlad kasat oo dalka ka dhalata ay baqi
jirtay,waxayna noqotay tallaabadaasi guul taariikheed
oo u soo hoyatay Soomaali weyn meel ay
joogtaba,waxuuna ku dhawaaqay Md: Jinnalaal
Maxamed Siyaad Barre (AHN) in si rasmi ah
Dawladda Soomaaliyeed u qaadatay in lagu qoro Afka
Soomaaliga farta laatiinka ah ee leh dhawaaqa
Carabiga.

***
Qaabqoraalka lammaanaha
Af Soomaaliga.
 Waa maxay lammaane?
 Lammaane waa Eray ka sameymay aasaasayaal
kala kaan ah,oo u kala baxa magacsaleedyo,
magacyo farac ah,sifo(Tilmaan) iyo qurubyo kala
duwan,oo isku qobtolan.
 Israacraaca iyo iskunudanka aasaasayaasha
lammaanuhu ka sameysan yahay, waxa ka
abuurma magacyo leh qaabdhismeed iyo macne
cusub,oo aan horay afka ugu jirin.
 Lammaanuhu ma aha wax abyan(dhameystiran),
ee xirmay,oo qaamuusyada ku wada uruursan,ee
waa wax furan,oo had iyo goor dhalanaaya, oo soo
kordhaaya.
  Aasaasayaashaa kala duwan ee isku nudma,
waxa ka dhasha in uu yahay magac lammaana ah iyo
inkale maxa noo caddeynaaya,oo lagu garta?, maxaase
summada u ah oo lagu oqaansan kara?
Waxana noo caddeynaaya in eraygu lammaana yahay
qodobada soo socda:
o Qodobka macrrifada , oo gadaal ama
dhammaadka ka raaca magaca;
Tusaale: Ratiga.,rida,runta iwm.
o Lammaanuhu afka waa uu tarmiyaa, oo erayo aan
horay ugu jirin,ee kolkaa dhashay ayuu afka ku soo
kordhiyaa.
o Inkasta oo lammaanuhu ka sameysan yahay
weero iyo qurubyo la isu geeyay,oo la isku nabay,
haddana waxuu ka mid yahay weeraha galay
qaamuusyada kala duwan, ee Afka Soomaaliga.
o Xeerka cusub,ee qaabdhismeedka
lammaanuhu,waxuu sida badan noo caddeeyaa,waxa
lammaanaha ugu horreeya ,oo ka gala dhanka bidix,
waa magacsaleed la yiraahdo:magacmadaxeedka
lammaanaha.
 o Moorfiimyada kala duwan ,ee lammaanuhu ka
sameysan yahay,waxa mar kasta ka mid ah magac la
yiraahdo “magacmadaxeedka lammaanaha.”(Morfiin ,waa
erayga ugu yar oo aan la kala jebin Karin,oo sideeda macna u leh.).

o Hadduu lammaanuhu ka sameysan yahay laba

magacsaleed,oo isku laran,kan hore,ee bidixda ka xiga,
ayaa ah ,”magacmadaxeedka lammaanaha”.
o Hadduuse ka soo jeedo lammaanuhu
magacsaleed+magac farac +qurub iwm.waxa ka
sameysmaaya magacmadaxeedka ka koobnaa
moorfiimyada la isku kabkabay magac farac ah.
o Sidoo kale ,haddii uu yahay lammaanuhu mid ka
abuurmay qurub (falkaab)+magac farac ah,waxa isna
magacmadaxeed u noqonaaya,magac falka ka soo
dhanbalmay oo faraca ah.
o Ma dhacdo in lammaanuhu ka billaawdo fal ama
magac faleed,waxaase mararka qaarkood dhacada
,halkii magacsaleedku degi jiray in ay
qurubyo(falkaabyo) degaan.
o Dhawr siyaabood oo kala duwan ,ayaa noqn
karaan qurubyada lamaanuhu ka kooban
yahay,waxaana ka soo qaadan karna tusaalayaasha
soo socda:
  Tusaalaha 1aad.
1-Magacsaleed+magacsaleed.
Waxuu u qormaaya sida tan:
 Haruub+gaal =haruubgaal.
 Af+guri + afguri =afguri.
 Cago+barruur =cagabarruur.
 Askar +maroodi = askarmaroodi.
 Daba+dhilif =dabadhilif.
 Fara+ magaalo =farasmagaalo.
 Dhallaan+ciil =dhallaanciil.
 Xddig+dhul =xiddigdhul.
 Lab+xuunsho =laabxuunsho.
**
 Tusaalaha 2aad.
Magacsaleed+magacfaleed.
Waxuuna u qormaaya sida tan:
 Mahad+celin =mahadcelin.
 Guryo+ noqosho =guryanoqosho.
 Dhabar+wreemid =dhabarwareemid.
  Nabad+sugid =nabadsugid.
 Nabaad+guurid =nabaadguurid.
 Xagal+daacid =xagaldaacid.
 Dhaqan+doorsoomid=dhaqandoorsoomid.
 Baqa+cararid =baqacararid.
 Dhir+beerid =dhirbeerid.
 Dhiirri+gelin =dhiirrigelin.
**
 Tusaalaha 3aad.

Magacsaleed+fal+qurub.
Waxuuna u qormaaya sida tan:
 Geel+jir+e =geeljire.
 Saami+sug+e =saamisuge.
 Habaar+qab+e =habaarqabe.
 War+gur+e = wargure.
 Miino+baar+e =miinabaare.
 Hanti+dhawr+e =hantidhawre.
 Gar+soor+e =garasoore.
 Kaba+tol+e =kabatole.
 Xaq+soor+e = xaqsoore.
 **
 Tusaalaha 4aad.
Magacsaleed+magacsaleed+sifo.
Waxuu u qormaaya sida tan:
 Caasho+carrab+dheer=caashacarrabdheer
 Ayeeyo+lug+dheer =ayeeyolugdheer.
 Wiiqo+war+dheer =wiiqowardheer.
 Abooto+ida+badis =abootoidabadis.
 Waraabe+lug+gab =waraabaluggaab.
**
 Tusaalaha 5aad.
Magacsaleed+qurub+fal.
Waxuu u qormaaya sida tan:
 Dabo+ka +ruub =dabakaruub.
 Deris+ku+nool =deriskunool.
 Jare+ka+bood =jarakabood.
 Seef+la+bood =seeflabood.
 Keeb+la yuurar =keeblayuurar.
 Garab+ku+guur =garabkuguur.
 Gacan+ka +hadal =gacankahadal.
  Tala+ku+nool =talakunool.
**
 Tusaalaha 6aad.
Magacsaleed+sifo.
Waxaana loo qoraa sida tan:
 Keyn+madaw =keynmadaw.
 Maan+gab =maangaab.
 Bad+weyn =badweyn.
 Beer+nugeyl =beernugel.
 Indho+gaduud =indhagaduud.
 Casi+gab =casirgaab.

 Dgeg+dheer =dhegdheer.

**
 Tusaalaha 7aad.
Magacsaleed+sifo+qurub.
Waxuuna u qormaaya sida tan:
 Madax+weyn+e =madaxweyne.
 Ilko+cas +e = ilkacase.
 Af+weyn+e =afweyne.
 Garab+yar+e =garabyare.
  Gacmo+dheer+e =gacmadheere.
 Maraya+ cadd+e =maryacadde.
 Madax+yar+e =madaxyare.
 Carrab+cad+e =carrabcadde.
 Lugo+dheer+e =luga dheere.
**
Tusaalaha 8aad.
Qurub+magacsaleed.
Waxuuna u qormaaya sida tan:
 Kala+barid =kalabarid.
 Kala+tegid =kalategid.
 Kala+soocid =kalasoocid.
 Kala+irdhoobid =kala-irdhoobid.
 Kala+yaacid =kalayaacid.
 Kala+beyrid =kalabeyrid.
 Kala+geyn =kalageyn.
 Kala+guurid =kalaguurid.
***
 xxxxxxxjoogsi

Goorma lammaanaha la kala googooyn

Kara ,oo xarriiq loo dhaxeysiiya?
Waxa saba in xarriiqma la dhaxgeliyo lammaana ka
kooban erayo iyo qurubyo marka ay dhacdo laba
xaaladood middood:
B-hadduu aasaasaha hore, ee (bidix) xiga uu
Ku dhamaado shaqal ,kan midig ka xigana uu
Shaqal ka billaawdo,waxa khasab ah in la kala gooyo
oo xarriiqmo loo dhaxeysiiyo,
Waayo waxaan suurtagal aheyn ,in inta leysku laro
lagu dhawaaqo,oo uu ka soo baxao eray la yaqaanno
oo ka mid ah af Soomaaliga .
**
Tusaalayaal.
Waxuuna u qormaaya sida tan:
 Ilma-adeer = ilmaadeer x
 Baqti-afuuf =baqtiafuuf x
 Waaya- arag = waayaarag x
 Xiddigo- aqoon = xiddigaaqoon x
 Wedki- arag =wedkiarag x
  Balaaya- abuur = balaayaabuur x
 Laba-aabur = labaaabur x
 Mala-awaal = malaawaal x
 Indho- indheyn = indhoindheyn x
**

T-waxa kale oo lammanaha xarriiqmo loo

dhaxeysiiya,marka ay caddaato in isku nudanka
aasaasuha uu ka abuurmaayo eray silloon, oo aan af
Soomaaliga ka mid aheyn,sida tusaalayaashaan soo
socda:
 Fiid-horor = fiidhoror. x
 Bir-ujuuraan = birujuuraan. x
 Colool- adeyg =calooladeyg. x
 Naar-afuuf =naarafuuf. x
 Geed-hindi =geedhinddi. x
 Habar-ari = habarari. x
 Is-arag =isarag. x
 Fal-amar =falamar. x
 Hal-abuur = halabuur. x
 Qaamuus-afeed =qaamuusafeed. x
**
 Qaybaha Afka Soomaaliga.
Marka laga hadlaayo qaybaha Afka Soomaaliga loo
kala qaado,waxaan dhihi karnaa Afka Soomaaliga
waxa marka hore loo kala qaada laba qaybood,oo
waaweyn oo kala ah :
B- Tix (Suugaan).
T- Tiraab (hadal,tibaax).

Waa maxay Tix?

Erayga tix waxa loola jeedaa hadalka Af Soomaaliga
intiisa iskula xiran qaafiyadda xarafka ku socota,lehna
miisaan lagu cabiro,luuq u gooni ah ,jiib,jaan iwm.,
waxayna Soomaalidu u taqaanaa weerta ah
“Suugaan .”
***

Qeexidda Erayga Suugaan.

Erayga Suugaan Soomaalidu siyaaba kala duwan
bay u aqoon jirtay waayadii hore, waxaana la mala -
awaalaya in eraygaan markii hore loo aqoon jiray
waxooga caleen ah oo deegaan gaar ah ku yaalla .
Ninka Soomaaliga ah, gaar ahaan oo reer Guuraaga ah
marka uu rabo in uu meel ka guuro, ee uu meel kale uu
u guuraayo iskama guuri jirin asiga oo aan soo
sahansan halka uu u guuraayo ee uu reerka ku
furaayo.
Marka uu ninka reer guuraaga ah uu sahmiyo, oo uu
sahanka ka yimaado ,waxa wax laga weydiin jiray
halkii uu sahanka ku tegay waxii uu ku soo arkay,
waxuuna ku jawbi jiray hadii uu soo arkay dhul
dhaqan leh “waxaan soo arkay dhul waxoogaa
Suugaan ah leh”,waxuuna ula jeeda erayga Suugaan
waxooga caleen ah leh, ama waxooga jiilaal jog ah .
Waxa kale oo Soomaalidu eraygaan u aqoon jirtay
hadalka gunuunaca ah ee aan si cad loo fahmi Karin
wax loola jeedo ,ujeedda fiicanna aan laheyn.waxayna
Soomaalidu ku maahmaahda: “Hilb sooryo ma aha,
doqonina sokeeya ma aha, Suugaanina hadal
maaha”, waxaana halkaan loola jeeda erayga
Suugaan, warka hoos u hadalka ah, ee aan la fahmi
Karin.
Haddii aan u soo noqonno xilligaan aan joogno
erayga Suugaan waxa la siiyaa macaani kale oo kuwii
hore ka duwan ,waxaana macaanidaas ka mid ah in
erayga Suugaan loo yaqaan maaddooyin ka mid ah
maaddooyinka laga dhigo Dugsiyda ,Macaahidda iyo
Jaamacadaha dalka.
Ugu dambeyntii ,erayga Suugaan waxaan ula jeedna
marka aan ka hadleyno hiddaha iyo dhaqanka
Soomaaliyeed, Afka Soomaaliga ah intiisa tixda ah oo
ximbaarsan xikmadda,murtida iyo sarbeebta, oo u
baahan in loo fahmo hab ay ku dheehan tahay dhuuxid
iyo dhedhensi Suugaaneed, oo la dhuuxaayo macnaha
qotada dheer ee ay tixdu ximbaarsan tahay.
 ***
 Astaamaha Suugaanta Soomaalida.
Suugaanta Soomaalidu waxay leedahay astaama guud
oo u gaar ah, oo hadalka Afka Soomaaliga intiisa kale
looga sooco iyo astaama u gaar ah laan kasta oo ka
mid ah laamaha Suugaanta Soomaalida,sida:

 Xarafraaca tixda.

 Ridmada.

 Luuqda & laxanka.

 Jiibka & Jaanta.

 Miisaanka.

 Halbeegga.

 Durbaanka & sacabka. iwm.

Waxaa kale oo Suugaantu la gaar tahay in ay tahay
erayo la xiiseeyo marka la dhegeysanaayo, si
sahalanna lagu xifdi karo,oo lagu kaydiyo
dhacdooyinka ummadda soo mara , oo facba faca ka
dambeeya u gudbiyo.
Suugaantu ma aha wax qof kasta sameyn karo,balse
waxa sameyn kara oo kaliya ruux leh hal abuur
sugaaneed,waxaana lagu magacaaba ruuxaas
“Laashin ,Abwaan,hal abuure iwm”.
Suugaanta marka la tirinaayo waxa lagama maarmaan
ah in uu jiro dareen kiciya ruuxa laashinka ah,iyo hilin
uu ku arooriyo tixihiisa min billaaw ilaa dhamaad.

***
Hoyga Suugaanta Somaalida.
Waxa jira waxyaaba baadan oo saameyn ku leh
qofka noloshiisa,siyaaba kala duwanna u saameeya,
sida: Suugaanta,Diinta, Caadooyinka iwm.
haddii aan soo qaadanno Suugaanta laamaheeda kala
duwan ,waxaanna arkeyna kaallinta weyn ee ay ku
leedahay kicinta dareenka bulshada Soomaaliyeed
meel ay joogtaba, marka la doonaayo in la kiciyo
dareenka bulshadadha.
Haddaba Suugaata qiimaha iyo qaderintaas ku leh
bulshda dhaxdeeda, waxa la is weydiin kara halka ay
ka soo billaabatay ,halka hoy u ah ,oo dalka intiisa
kale ay uga fiday?. shaki kuma jiro in aan si sax ah
loo heynin halkii u horreysay ee Suugaanta lagu
billaabay,ciddii billaawday iyo goortii la billaabay
midna, waxaase la mala- awaalaya in hoyga
Suugaanta Soomaalidu uu ahaa miyiga, oo dadka
Soomaalida intooda badan ay ku nool yihiin ilaa iyo
manta.
Ruuxa laashinka ah marka uu tixda marinaayo
waxuu indhaha la raacaa muuqaallada qurxda badan
ee deegaakiisa, waxuuna tixdiisa ku xardhaa
muuqaalladaas kala duwan ,sida Buuraha quruxda
badan,daruuraha waaweyn,onkodka roobka,
webiyada qulqulaaya,ubaxa medebada kala duwan leh
ee xilliyada roobka meel kasta ka soo carfaaya,
noocyada xoolaha iyo medabooda kala duwan iyo
manaaficda faraha badan ee laga helo xoolahaa iwm.
Sidaa awgeed hoyga miyiga Soomaalida iyo sida uu u
degan yahay , waxa la dhihi kara waa halka ugu
haboonaashada bdan curinta Suugaanta Soomaalida
noocyadeeda kala duwan.

***
Qaybaha iyo laamaha Suugaanta
Soomaalida.
Laamaha Suugaanta Soomaalidu ka kooban tahay
aad bay u badan yihiin ,ilaa iyo haddana lama haayo
tira koob sugan oo la dhihi karo laamaha Suugaanta
Soomaalidu waa intaas kaliya ,laamaha ilaa iyo
hadda la uruuriyay oo lagu uruuriyay Akaadeemiyadii
Cilmiga,fanka iyo Suugaanta, waxay gaarayaan ilaa
(300) oo laamood, wixii ka horreeyay qaran jabkii
Soomaaliya sannadkii 1991kii.
Deegaannada Soomaalidu degto,way ku kala duwan
yihiin noocyada Suugaanta,oo waxa laga yaabaa in
nooc ka mid ah Suugaanta hal deegaan laga
yaqaanno,nooc kalana laga yaqaanno hal deegaan iyo
wax ka badan.
laamaha tirada badan ee aan kor ku soo sheegnay
tiradooda,laan kastaana waxay leedahay astaamo u
gaar ah oo looga sooco laamaha kale ee Suugaanta iyo
astaamo ay la wadaagto laamaha kale ee Suugaanta.
Hadaba haddii aan dooneyno in aan wax ka ogaanno
laamaha Suugaanta Soomaalida ,waxaan dhihi karna
Suugaanta Soomaalida waxa loo Kala qaadaa laba
qeybood oo waaweyn ,oo kala ah:

B - Heeso:
Heesuhu waxay ka kooban yihiin erayo gaagaaban, oo
leh qaab dhismeed iyo astaama Suugaaneed oo kala
duwan,waxayna heesuhu ka kooban yihiin jaadad
badan ,isla markaana leh jiib,jaan,sacab,durbaan ,
luuq lagu qaado iyo xarafraac iwm.
waxaana loo kala qaada heesaha laamaha soo socda:
1. Heeso Jaceyl ah. 2-Heeso Waddani ah.
3-Heeso Horuukac ah. 4-Hees Hawleedyo.
5-Hees Caruureed. 6-Hees Ciyaareed.
7-Hees Ugaareed. 8- Hees Ammaaneed.
Laanta hees Ciyaareedka ah ,waxa iyana loo kala
qaada laba laamood oo waaweyn,oo kala ah:
 Laan ruuxi ah. oo ka kooban laamahaan hoose
oo kala ah:
1- Sharax. 2-Mingis.
3-Beebe. 4-Luunbe.
 5-Boorane. 6-Xayaat.
7-Saarka jaan dheerta ah .iwm.

 Laan dheel ah.oo u kala baxda laamo hoose oo

fara badan,oo ay ka mid yihiin:
1-Maamuus. 2-Dhaanto.
3-Baxdo. 4-Wilisaqo.
5-Hirwo. 6-Eeho.
7-Shub. 8-Shub.
9-Shamal. 10-Waalo.
11-Gaaleyso .iwm.

***

T- Maanso.
Erayga Maanso waa magac guud, oo koobaaya wixii
la tiriyo oo aan hees aheyn ,lehna miisaan, hab
dhac,luuq iyo xarafraac ku dhisan xaraf gaar ah oo ka
gala tuducyada tixda laba meelood iyo ka badan,
aanna laheyn laaxin macnaha tixda wax u dhimi kara.
Maansada Soomaalida waxa loo kala qaadaa ilaa (8)
laamood oo waaweyn , oo laga tiriyo goballada kala
duwan, oo ka mid ah dalka Soomaaliya ,waxeyna kala
yihiin laamahaasi:
1. Gabay. 2-Geeraar.
3-Wegllo/welgo. 4-Guuraaw.
5-Baraanbur. 6-Saar.
 7-Masafo.
Guud ahaan Goballada dalku way ku kala duwan
yihiin laamaha maansada, mana jiro hal Gobal oo laga
tiriyo dhammaan laamaha maansada Soomaalida.
kala duwnaasha hal abuurka maansada Soomaalidu,
waxuu xiisa gaar ah u yeelaaya guud ahaan
maansada Soomaalidu hiddaha iyo dhaqnka u
leedahay, waxaana la dhihi karaa waxa ugu wacan
kala duwnaashaha maansada , kala duwnaashaha
dabeeciga ah ee degaannada dalka Soomaaliya, sida
degaanada beeraleyda, Xoolaleyda, beera-xoolaleyda,
kalluumeysatada iwm.
In badan oo ka mid ah qorayaasha wax ka qora
Suugaanta Soomaalida, waxay qabaan in waqooyiga
iyo koofurta dalka Soomaaliya ay ugu ku kala duwan
yihiin laamaha Suugaanta sida soo socota.
 Waqooyiga dalka.
Wixii ka waqooyeeya Gobalka Mudug,waxa ku badan
Suugaanta maasada ,gaar ahaan Gabayga,waxaana
lagu sababeeya ku badnaashaha maasada ee
Goballadaas , in nolosha miyiga ee Goballadaasi ay
tahay noolol aad qallafsan oo dhib dadan,waxaana ku
badan Goballadaas is qabqabsiga ku saleysan
nolosha adag ee ka jirta degaannadaas .
Waxayna yiraahdaan dadka wax ka qora Suugaanta
Soomaalida , marka ay ka hadlaayaan waxyaabaha
ku bixiya qofka Suugaanta qaar,waxay tilmaamaan
asbaab badan oo ay ka mid yihiin, Ciilka,murugada,
Xanuunka,Jaceylka iyo Xaaladaha adag ee ka
jirta deegaanka.
Waxaana arrinta noo caddeynaaya tixdaan Gabayga
ah ee soo socota:
(Haddaan Gabayga uurkoo bukiyo
* arami kaa keenin)
(Ammaan umal xanuun iyo jaceyl
* kugu ijbaareynin)
(Afka unbaad ka leedahee tixuhu
* arar mayeshaane) .

 Koofurta dalka.
laga billaabo Gobalka Mudug ilaa halka ugu dambeysa
koonfurta Soomaaliya ,waxa la dhihi karaa waa
Goballo noloshu ay caadi tahay oo laga helo khayraad
fara badan ,dadka ku nool Goballadaasina kuma
diriraan daaqsinta xoolaha,daawda ceel iyo
durdurrada biyaha ,sida bandanna dadka ku nool
Goballadaas , waa dad nabadeed ,oo sida badan
deegaannadaas kama dhacaan Colaado lagu hoobto,
oo dad badan ku dhinto ,duunyana lagu kala qado.
Goballadaan waxa ku badan Suugaanta qaybteeda
heesaha oo sida badan tilmaama farxadda, reyn reynta
nabadda iyo barwaaqada ay ku nool yihiin dadka
halkaa degan .
* **
 Hilinnada Suugaanta Soomaalida.
Hilinku waa jidka haloosiga ah ee ruuxa laashinka
ahi tixihiisa marsiiyo, laashinku iskama tiriyo tixaha uu
tirinaayo,hadii aysan hortiisa aallin ujeedda cad ama
hilin cad ee uu marsiiyo ama uu ka mariyo tixdiisa,
sidaa daraadeed waa lagama maarmaan in tixdu
leedahay hilin cad oo tixda lagu abbaaro.
Hilinnada Suugaanta Soomaalidu way fara badan
yihiin halkaan laguma soo koobi kraayo hilinnada
Suugaanta Soomaalida lagu cabiro, waxaanse isku
dayeynaa in aan wax ka tilmaanno hilinnadaas,
waxaana ka soo qaadan karna hilinnada Suugaanta
Soomaalida hilinnada soo socota:
1-Ammaan. 2-Abaal dhac
3-Calaacal. 4-guubaabo.
5-Digasho. 6-faan.
7-Hanjabaad. 8-Ergo. Iyo dood.
9-Talo iyo tusaale. 10-Baryo.
11-Hal xiraale. 12-Sarbeeb.
13-Dacwo iyo diin fidin. 14-Naf –hafrid.
15-Kaftan iyo xifaalo. 16-Diradiro.
17-Habaar. 18-Xikmad iyo murti.
19-Kuhaan. 20-Caay iyo Aflagaaddo.
21-Tamanni ama jecleysi. Iwm.
 ***

Laamaha Suugaanta Soomaalida.

Suugaanta Soomaalida sida aan soo sheegnay,
waxay ka kooban tahay laba laamood oo waa weyn,oo
kala ah heeso iyo maanso,haddaba waxaan ku dadaali
donna in aaan halkaan ku soo bandhigno tusaalayaal
aan ka soo xulnay laan kasta oo ka mid ah laamaha
aan kor ku soo sheegnay, waxaanna ku dadaali donna
in aan faahfaahin dheeri ah ka bixinno tix kasta, si aan
nuxurka tixda u fahamsiinno aqristaha, uuna u fahmo
milgaha Suugaantu leedahay iyo kaalinta ay uga jirto
dhaxal dhaqameed faca weyn ee facba faca ka
dambeeya u gudbiyo.
Si haddaba aqristuhu uu is barbardhig ugu sameeyo
heesaha iyo maansada Soomaaliyeed,waxaan door
bidnay in aan tixaha u soo bndhigno qaab isku dhaf
ah, ,oo aan marba laan soo bandhigeyno,si durba loo
fahmo waxyaabaha labada laamood ku kala
duwanyihiin.

 Suugaanta Maansada.
Maansada Soomaalidu, way laama badan
tahay,waxaanna ka xusi karna laamahheeda:
1-Gabay.
Waa maxay Gabay?
Gabaygu guud ahaan ,waa hal doorka Suugaanta
Soomaalida,gaar ahaan laanta Maansada,marka laga
fiiriyo milggaha uu ku leeyahay Suugaanta Soomaalida
dhaxdeeda.
Gabaygu waxuu ka mid yahay Suugaanta ka dhalata
murugada,ciilka,jaceylka iyo xanuunka qofka la
soo gudboonaada, waxaana tixaha gabayga laga fahmi
kara xaaladda heerka dareenka laashinku halka uu
taagan yahay.
Haddii aan isku dayno in aan wax ka ogaanno
Sooyaalka Gabayga Soomaaliyeed,goortii u horreysay
ee la billaawday, ciddii u horreysay ee billaawday iyo
goobtii lagu billaabay,waa adagtahay in xog
dhameystiran, wixii laga sheegana waa mala awaal
kaliya,cid xog dhab ah ka heyso lama haayo.
Gabygu waxuu leeyahay hal beeg lagu cabiro
miisaanka gabayga,oo laashinku ku billaabo
gabaygiisa, waxuuna gabyaagu ku billaaba
gabaygiisa halbeegaan ah:
“Hoyaalayeey hoyaalayeey *hoyaalayeey hooyee”
Gabaygu waxuu leeyahay beydad uu ka kooban
yahay, ,beyd kastaana waxuu leeyahay laba ligood oo
aan sinneyn,lugta hore waxa lagu magacaaba
“hojis”lugta labaadna waxa lagu magacaaba
“hooris”,lugta dambana mar kasta waa in ay ka
gaabnaata lugta hore.
*

 Tusaale Gabay:
Waxa tiriyay:
(Axmed Ismaaciil Qaasim.)

“Allaw yaa ……”

Allaaw yaa darwiishkii farriin dabacsan gaarsiiya.
Allaaw yaa dabbaaldegiyo farax,kala dul eedaamaa.
Allaaw yaa dadkaagii yiraah,dawladnimo qaaday.
Dheexoow u daakiray xaqoo, naga dahsoonaaye.
Allaaw yaa dalluuntii qabriga ,dib uga soo saara.
Haddaawado dadkuu u hiilliyiyo,doogga soo baxye.
Allaaw yaa dirkii dhoodi-meer ,doona faraciisii.
Allaaw yaa darmaan fara taqaan,dib ugu hanseeya.
Allaaw yaa duleedada taleex,ugu damaashaada.
In dariiqadii nooshahoo,dawladnimo gaartay.
Oo uu debkuu shiday rag kale,degebbo sii saaray.
Allaaw yaa Af lama daaliyee,daacad ugu sheega.
 *

Eraybixinta tixda:
o Darwiish.waa Sayid Maxamed Cabdalla Xasan..
o Daakiray.ku werdin jiray.
o Dalluun.qabriga.
o Dhoodimeer.magacii loo aqoon jiray faraskii
sayidka.
o Darmaan.Geenya qurux badan.
o Haanseyn.kooreyn,ama koore saarid.
o Dariiqada.dariiqadii saalixiyada ee sayidku
raacsana.

*
 Taariikh Nololeedka Gabyaaga.
Laashinka gabagaan curiyay waxa lagu magacaaba :
Axmed Ismaaciil Diiriye,oo ku magic dheeraa
“Qaasim”,laashinku waxuu ahaa nin af tahan ah ,oo
leh Suugaan badan oo uu uga hadlaayo gobanimada ,
wadaniyadda iyo waaya araganimadii uu nolosha ka
dhaxlay.
*
  Munaasabadda tixda.
Laashinku waxuu curiya tixdaan 1960 kii, kolkii la
qaatay Gobanimadii mudda dheer loo soo
halgamaayay, waxuuna xasuustay dareenkii
wadaninimo iyo halgankii dheera ee sayidkii u soo
galay xurnimada manta loo dabaal degaayo ,waxuuna
jecleystay in ay habbooneyd in uu sayidku gob jog u
ahaado farxadda iyo reyn reynta xurnimada manta
loo dabbaal degaayo ,asiga oo ku jooga faraskiisii
dhood-meer ee uu u jecllaa farddihii uu gaalada kula
diriri jiray.
*

 Astaamaha Gabayga.
Gabaygu waxuu leeyahay astaamo ama summad looga
sooco Suugaanta Soomaalida laamaheeda kale,
waxaana loo kala qaadaa astaamaha gabayga laba
qeybood, oo kala ah:

 Astaama Gabayga u gaar ah:

Oo ay ka mid yihiin:
o Hal beeg u gaar ah,oo lagu cabiro.
o Luuq u gooni ah oo lagu qaado.
 o Hojis iyo hooris.
o Miisaan u gooni ah oo lagu cabbiro .

 Astaamha Gabaygu la wadaago

laamaha kale ee Suugaanta:
Waxuu la wadaaga Suugaanta kale:
o Xarafraaca tixda.
o Miisaanka tixda.
o Hilinka tixda.
o Munaasabadda tixda.
o Dulucda tixda.
o Murtida iyo xigmadda .
o Waxa wada tiriya raga iyo Dumarka.
*

 Helinka tixda.
Tixda Gabaygu , waxay ku socota hilin ka mid ah
hilnnada Suugaanta Soomalida,kaas oo ah hilinka
“tamanniga”(jecleysi ), oo uu laashinku tamanninaayo
in uu jeclaan lahaa in uu arko Sayidkii oo dib u
noolaada, oo goob jog u ahaado guushii halgankii
dheera ee uu u soo galay Xurnimada maanta la
gaaray.
Xarafraaca tixda .
Tixdu waxay ku socota xarafka “D” oo tuduc kasta
laashinku si dheelli tiran uu ugu xardhay.

 Dulucda tixda.
Dulucda tixdu waa milgaha iyo maamuuska ay ku
leeyihiin xasuusta ummaddooda kuwa
dalkooda,diintooda iyo dadkooda naftooda qaaliga ah
u huray.
***

2- Geeraar:
Waa maxay Geeraar.
Geeraarku waa laan ka mid ah laamaha maansada
Suugaanta Soomaaliyeed,waxaana la tiriya sida badan
xilliyada farxadda iyo guusha la gaaro,waxuuna ka
kooban yahay tixo gaagaaban oo isku xiran.Geeraarku
waxuu ka mid yahay maansada Soomaaliyeed ee
ragga kaliya ay tiriyaan.
*
Tusaale Geeraar.
Waxa tiriyay:

(Jimcaale Dhegataag)

“Ninkii Dawlad …..”

Ninkii Dawlad qiyaana.
Waa dembiila is mooge.
Dowr hadduu wax ka qaato.
Ee dawr kaleeto ka qaato.
Kuma deeqdo intaane.
Ka doonow is yirahdaa.
Asigoo daldalaaya ayuu.
Dabinkii ku dhacyaa.
Dawlo duul cillan waaye.
Dabeysha wax u sheegta.
Amase duulal qarsoone .
Digtoonaaw weligaaba.
*

Eraybixinta tixda.
o Dawr. Kol,mar.
 o Dabin.siriq,qool.
*

Taariikh Noleedka Laashinka.

Jimcaale Casir Ceynte ,oo magac dheeraa jimcaale
dhegataag, waxuu ku dhashay magaalada Mareeg,ee
ku taalla xeebta bari ee Gobalka Galgaduud.

 1910kii,waxuu u soo haajiray magaalada

Muqdishow,oo uu ku soo barbaaray.

 1934kii, jimcaale waxuu ku biiray Ciidamadii

Talyaaniga ,waxuu ka mid noqday Ciidamadii
Talyaanigu ku jebiyay xabashada.

 1937kii, waxuu ka mid noqday rag geesiyaal

ahaa, oo lagu abaal mariyay in ay dalka
talyaaniga la geeyo,si loo siiyo balladaha
geesinimada dagaalka.

 1960kii, jimcaale dhegataag ,wsaxuu shaqa ka

billaabay idaacadda Raadiya Muqdisho ,oo uu ka
mid ahaa laashimiintii ka gabyi jiray idaacadaas.

 1989kii ,waxuu ku geeriyooday magalada

Muqdisho ,waxuuna ifka uga tegay laba gebdhood
iyo hal wiil.
*
Munaasabada tixda.
Intii laashinku uu shqaalaha Raadiya Muqdisho
,ayaa waxa dalka ku badnaa boobka hantida
ummadda ,oo ninba intii ummadda loogu Dhiibay uu
ku takri falay,si uu kaligiis ku daneysto, waxuuna
laashinku tixdaan geeraarka ah digniin ugu
gudbinaaya qofka xadaaya xoolaaha dawladda ,goor
ay noqotaba gacanata lagu soo dhigi doono.
*

Astaamaha Geeraarka.
Geeraarku waxuu leeyahay astaamo u gaar ah iyo
astaamo uu la wadaago maansada laamaheeda kale.
Waxaana astaamaha loo kala qaada:

 Astaama u gaarka ah Geeraarka.

o Waxuu leeyahay luuq u gaar ah.
o Waa Suugan raggu tiriyo.

 Astaamo Geeraarku la wadaago

laamaha kale ee Suugaanta.
Waxaana ka mid ah waxyaabaha uu la wadaago:
o Xarafraaca.
o Miisaanka tixda.
o Munaasabadda tixda.
 o Hilinka tixda.
o Dulucda tixda.
*

 Hilinka tixda.

hilinka tixdu ku socoto waa” Digiin” loo jeedinaayo

kuwa xadaaya xoolaha Dawladda

 Xarafraaca tixda.
Xarafka tixdu ku socoto waa xarafka “D”.

 Dulucda tixda.
Waxa la isaga digaaya dhaqan xummada ay ku
dhaqmaan kuwa xilalka qaran lagu aaminay.
***

3-Masafo.
Waa maxay Masafo?
Masafadu waa laan ka mid ah laamaha maansada
Soomaaliyeed,waxaana tiriya sida badan Culumada
Diinta Islaamka, si ay u kiciyaan dareenka dadka,
Suugaanta Afkooda hooyana ku fahamsiiyaan
Diinta,waxayna ka mid ahaan jirtay masafadau
qaababkii Culumada Soomaaliyeed ku fidin jireen
Diinta Islaamka.

*
Tusaale Masafo.
Waxa tiriyay:

(Sheekh Axmed “ Gabyow”.)

“Soomaaliyaan u …..”
1-Soomaalyaan u dagaalameyna,
2-Dalkaan ballaaran u daafaceynna,
3-Kuwa dulmaaya la dagaal geleyna,
4-Kufriga soo degay diida leenahay,
5-Diintiinnu duul kale dhawrimeyse,
6-Ha daalino u dulqaata leenahay,
7-Dabelka mawdku intaw i daandeyn,
8-Hilibka duud cunun oonan deb noqon,
9-Dadka tusaan danihiisa leenahay,
10-Durriyadaada deb looma aasee,
11-Kuwa dambaan u dariiq faleynna.
*

 Eraybixinta tixda:
 Dabeylka mawdka: Geerida ruuxu uu geeriyoodo.
 Daandeyn: greqaadid.kaxeyn.
 Duud : tirxiga bakhtiga
  Durriyada. Ilmahaaga,firkaaga.
*

Taariikh Nololeedka Sheekha.

Sheekh Axmed Eybakar xasan ,oo ku magac dheera
Sheekh Axmed Gabyaw,waxuu ku dhashay baadiyaha
degmada Cadale ,oo ka tirsan Gobalka Shabeellada
dhexe,sannadku markuu aha1889kii,Sheekhu waxuu
aha Caalim Af tahan ah ,oo u ololleyn jiray in dadka la
baro Diinta iyo anshaxa islaamka,waxuuna si gaar ah
ula dagaallami jiray waxyaabaha anshax xumada ah
ee ka dhax jira bulshada,suugaanta masafaduna
waxay ka mid aheyd waxyaabihii uu u adeegsan jiray
fidinta Diinta islaamka.
*

Munaasabadda tixda:
Waxa la sheegay in tixdu ku baxday madel shireed oo
laysugu yimid,oo Suugaan badan laga soo jeediyay,
ayaa sheekhu tixdaan masafada ah ka jeediyay,si uu
dadka ugu sharraxo maqaamka iyo melgahii raggu
kala laha xilligii markaa la joogay.

*
 Astaamaha Suugaanta Masafada.
Astaamaha masafada waxa look ala qaada :

 Astaamo u gaar ah Masafada.

Waxaana ka mid ah:
o luuq u gaar ah.
o Waxa tiriya Culumada Diinta Islaamka.
o Miisaanka masafadu waa gaagaaban yahay.

 Astaamaha Masafadu la wadaagto

laamaha kale ee Suugaanta.
waxana ka mid ah:
o Xarafraaca .
o Masafadu waa tixa gaagaaban sida geeraarka.
o Hilinka tixdu ku socoto.
o Munaasabadda tixdu ku baxday.
*

 Hilinka tixda.
Sheekhu waxuu tixdiisa qaadsiiyay hilin ka mid ah
hilinnada lagu tiriyo Suugaanta Soomaalida,kaas oo
ahaa hilinka “Guubaabo”.

 Xarafraaca tixda.
Tixdu waxay ku socota xarafka “D”oo tixda uga jira
laba meelood iyo ka badan.

 Dulucda tixda.
Dulucda tixdu waxay u dhaceysa in dadka
Soomaaliyeed lagu guubaabiyo sidii ay uga dhiidhin
lahaayeen gardarrada bareerka ah ,oo lagu doonaayo
in dalkooda lala wareego, khayraadkiisa lagu
daldasho.
***

4-Guuraaw.
Waa maxay Guuraaw?
Guuraawgu waa laan ka mid ah laamaha maansada
Soomaaliyeed,waxuuna ka mid yahay Suugaanta u
gaarka ah Goballada koofurta Soomaaliya,tixaha
Guuraawgu waa sida tixaha geeraarka,masafada,oo
waa gaagaaban yihiin.
*

Tusaale Guuraaw.
Waxa tiriyay:
(Geeddi Garabey.)

“Tarriga yaa …….”

1-Taakow Maxaad Axamadaw,
2-Timira weyska qabnaa,
3-Tolliinse nooma taqaanno,
4-Tif Arjeegna nooma tallaalna,
5-Tagooga dheeraha Geelna ,
 6-Haddii tolkeygu isiiyo,
7-Todoba Aashuunaan ku tixa,
8-Tanagna wawgu daraa,
9-Tallaabo haddu mar la qaado,
10-Tacab ba’ay ku noqdaan,
11-Tanaggu waa ka tirsiis,
12-Inta kalana ka tag waaye,
13-Tacabkeygi maantana,
14-Tanag badara kama helin,
15-Todobaadna wey galayoo,
16-Tawsaa reerki ku raagtay,
17-Ee tagu yey ka gebdheysay,
18-Amase tawsu ku raagtay,
19-0o tarriga iigu yaboohay,
20-0on haddaan ku tufaa?

Shirib:Nikax ah.
“Tarriga yaa tilmaamayo*
oo taws qabo lagu tufa?”
*
 Eraybixinta tixda:
o Taakow Maxamed:waa nabaddoonkii beesha
goobta Shirka iska leh.
o Timiro:waa magac haweenka loo bixiyo ,oo
laashinku siiyay haweenka oo dhan.
o Tolliin: waa farsamada haananka iyo weelasha
kale oo haweenku sameeyaan.
o Tif arjeeg: waa geed magaciis ,oo xididdadiisa
laga sameeyo haananka,dhiilaha iwm.
o Todoba Aashuun: waa dheray dhooba laga
sameeyo oo biyaha lagu shubto.
o Tacab ba’ay: baaba’ bey noqdaan.
o Tacabkeygi: tacabkii beereed.
o Todobaad: xus loo sameeyo ruuxa dhintay,
todoba maalmood ka dib.
o Taws: xanuun,dhibaato.
o Tag: xaas, xilaha la qabo.
o Tarri: haan biyaha lagu dhaansado.
o Tuf: Duco.
*
Taariikh Nololeedka Laashinka.
laashin Geeddi Garabey,lama haayo goortii uu
dhashay iyo halkii uu ku dhashay,waxa kaliya oo la
hubo waxa weeye in uu dhintay dhammaadki qarnigii
20aad, waxuuna ku dhashay Gobalka Shabeellada
dhexe, waxuuna ahaa laashin Caan ah,oo goobaha
Shiribka looga dambeyn jiray. Geeddi garabey waxuu
ka mid aha laashimiinta ku Caan baxay
Afmaalnimada.
*

Munaasabadda tixda:
Munaasabadda tixdu waxay aheyd madal Shireed, oo
ay laheyd beel ka mid ah beelaha deegaanka,waxaana
deegaanka dhaqan aheyd in laga duceysto
laashimiinta ka duceeya goobaha Shibka.waxaana la
siiyay laashinka markii uu mariyay Guuraawgaan Rati
ay saran yihiin 4 haamood oo gocayo ah.
*

 Astaamaha Guuraawga.
Guuraagu waxuu leeyahay astaamo u gaar ah iyo
astaamo uu la wadaago Suugaanta laamaheeda kale.

 Astaamaha u gaarka ah Guuraawga.

Waxaana ka mid ah:
o Waxuu leeyagay luuq u gooni ah.
o Waxa tiriya ragga kaliya.
o Waxuu ka mid yahay Suugaanta u gaarka ah
koofurta dalka.

 Astaamaha uu la wadaago Suugaanta

laamaheeda kale.
Waxaana ka mid ah:
o Xarafraaca tixda.
o Hilinka tixda.
o Miisaanka u gaarka ah.
o Alameynta tixda.
*

 Hilinka tixda:
Hilinka tixdu ku socoto waa “ Yaboohsi ama
Tuugsi”laashinku uu Suugaantiisa uu wax ku
weydiisanaayo.

 Xarafraaca tixda:
Tixdu waxay ku socotaa xarafka ah” T”,oo laashinku si
qurux badan uu ugu xardhay tixaha Guuraawga.
  Dulucda tixda:
Dulucada tixdu u dhaceyso,waa ku xoogsi laashinku
uu ku xoogsanaayo tixaha Suugaaneed eek a tiriyo
goobaha Shirarka.
***

5-Wegllo/Welggo.
Waa maxay Wegllo?
Weglladu waa laan ka mid ah laamaha Maansada
Soomaalida,waxaana la tiriyaa xillayada la soo
guuleysto, oo cadaw laga soo adkaado,waxeyna
leedahay astaama u gaar ah iyo kuwa ay la wadaagto
Suugaanta inteeda kale.
*

Tusaale Wegllo.
Waxa tiriyay:

(Daraawiishtii……)
Ninkii Geesiya….
Nihkii Geesiyaa gentaasha ridee.
Hubkaan genay gaaladuu rogayee.
**
Halkii leysku galo fulaa ganbadee.
Hubkaan genay gaaladuu rogayee.
 **
Sidii Ari goosamoo bahal galay.
Miyaan u gumaadnay gaaladiyee.
**
Taariikh Nololeedka laashinka tiriyay Wegllada.
Lama haayo magaca laashinka tiriyay iyo taariikh
nololeedkiisii midna.
*

Munaasabadda tixda.
Waxa la sheegay in tixdaanu ka mid aheyd ,tixa weglla
ah oo ay tiriyeen daraawiish ku soo guuleysatay goob
ka mid ah,goobohii dagaalka oo ay gaalada kula
dagaallameen,waxaana tixda laga fahmi karaa sida ay
ugu faraxsan yihiin guushii ay ka soo hooyeen
gaalada.

*
 Astaamaha Weglada.

Weglladu waxay leedahay astaama u gaarka ah,iyo

astaamo ay la wadaagto Suugaanta laamaheeda kale.

 Astaamaha wegllada u gaarka ah.

Waxaana ka mid ah:
o waxay leedahay luuq u gooni ah oo lagu qaado.
o Tixaha weglladu waa tuducya gaagaaban .
o Waxa la qaadaa xilliyada guusha la soo hooyo.

 Astaamaha weglladu la wadaagto

laamaha kale ee suugaanta.
Waxaana ka mid ah:
o Xarafraaca tixda.
o Waxa tiriya ragga kaliya xilliga la soo guuleysto.
 Waxay leedahay munaasabad lagu tiriyo.
 Hilin lagu tiriyo.
o Duluc tixdu ay u dhaceyso.
*

 Hilinka tixda.
Hilinka tixdu ku socoto waa “Digasho.”

 Xarafraaca tixda.
Tixdu waxay ku socotaa xarafka “G”.

 Dulucda tixda.
Dulucda tixdu waxay u dhaceysaa sida ay ugu
faraxsan yihiin guushii ay ka soo hooyeen gaaladii ay
la dagaallameen ,oo ay jabka iyo baaba’a ugu
geysteen.
**
6-Saar.
Waa maxay Saar?
Saarku waa laan ka mid ah laamaha maansada
Soomaaliyeed,oo dadku aad u jecel yihiin marka la
tirinaayo,waxaana la tiriyaa xilliyada farxadda iyo
reyn reyntu ay jirto, sida badanna waxa la adeegsada
marka la doonaayo in wax la guubaabiyo.

**

Tusaalle Saar.
Lama helin laashinkii tiriyay.

“Hiddo iyo Dhaqan”.

Soomaalidu waagii hore,
Hab aan la hilmaaminoo,
Hagaagsan bey laheeyd,
Hagardaamada mey aqoon.
**
Hiddiyo dhaqan bey laheyd,
Hatiya xooleey laheyd,
Hawa iyo doohk bey laheyd,
Heybadiyo sharafey laheyd.
**
Hannaan xidideey laheyd,
Heybad dadnimey laheyd,
Digtooni horeey laheyd.
Hubsiima dambey laheyd.
**
Haddii ay dagaallamaan,
Xeeraan la hilmaamin iyo,
Heshiis adag bey laheyd,
Hammigu naduu ahaa.
**
Hannaan qaran bey laheyd,
Hurgumadaa reebaneed,
Hanweyni ayeey laheyd,
Wanaaga la higsan jiray.
**
Horweyn geeleey laheyd,
Haleelada lo’eey laheyd,
Faraddo haanseysan iyo,
Hambada ari bey laheyd.
**
Rag hawl karahey laheyd,
Haween la mideey laheyd,
Hiil iyo hoo bey laheyd,
Martidaa loo heellanaa.
**
Haweenka baraaburiyo,
Gebdho hal xiraala iyo,
Hal abuura bey laheyd,
Heesiyo gabayey laheyd.
**
Hantida la wadaagi jiray,
Haddii ay deris noqdaan,
Hurid iyo deeq bey laheyd,
Dadkuna hagar mey aqoon.

**
Munaasabadda tixda.
Sida laga dhedhensan karo miraha saarka ,tixdu
waxay ku baxaday munaasabada looga hadllaayay
sida Soomaalidu uga tagtay dhaqankii iyo hiddihii ay
lahaan jirtay waagii beri samaadka iyo sida xilligaan la
joogo sida dhaqan guurku ugu socdo ummadda
Soomaaliyeed ,oo inbadan oo ka mid ah aysan u jiri
wax qiyam ah oo ay dhawraan.
*

 Astaamaha Saarka .
Saarku waxuu leeyahay astaamo uu uga duwan yahay
lamaha kale ee maansada Soomaaliyeed, iyo kuwa uu
la wadaago laamaha kale ee maansada,waxana loo
kala qaada:

 Astaamaha Saarka u gaarka ah.

o Saarku waxuu leeyahay cod iyo luuq u gaar ah.
o Tuducyadiisu waa gaagaaban yihiin .
o Waxuu ka mid yahay Suugaan u gaar ah
goballada koofurta Soomaaliya.
o Waxa tiriya sida badan ragga.

 Astaamaha Saarku la wadaago

laamaha kale maansada.
Waxa ka mid ah:

 Xarafraaca tixda.

 Miisaanka uu ku socdo oo ah mid gaagaaban.

 Hilinka laashinku tixdiisa ku tirinaayo.

 Dulucda tixda abbaareyso.

 Munaasabadda tixdu ku baxdo.

  Alameda tixda.
**

 Hilinka tixda.
Hilinka Tixdu socoto waa guubaabo dadka
Soomaaliyeed lagu guubaabinaayo in ay dhaqankooda
iyo hiddahooda ay ilaashadaan.
 Xarafraaca tixda.
Tixdu waxay ku socotaa xarafka” H”oo tixda meela
badan uga jirta.
 Dulucda tixda.

Dulucda tixdu waxay ka hadleysa guubaabo ummadda

Soomaaliyeed lagu guubaabinaayo in ay dhaqkooda
ilaashadaan oo ay ku faanaan.
***
  Suugaanta Heesaha:
Heesuhu waa laan ka mid ah laamaha Suugaanta
Soomaaliyeed,oo aad baaxada weyn,waxaanna ka
xusi karna:

B - Hees Ciyaareedka.
Waxaana loo kala qaadaa hees Ciyaareedka qeyba
badan,waxanna ka soo qaadan karna:

1-Suugaanta Shiribka.
Waa mxay Shirib?.
Shiribku waxuu ka mid yahay Suugaanta
Soomaalida,qeybteeda heesaha,gaar ahaan laanta
hees ciyaareedka oo laga dheelo dhammaan Goballada
koofurta dalka Soomaaliya, waxuuna leeyahay
jiib,jaan, luuq,hojis iyo hooris ama haan iyo haruub
isku xirma,waxaana Ciyaara barbaar Gaashaaman oo
ku hubeysan hubka dagaalka ee Soomaalidu dagaalka
u adeegsan jirtay.
Inkasat oo Shiribku asal ahaan Suugaanta dagaalka,
hadda waxaa lagu soo ban dhigaa sida badan;
farxadda, faanka ,kaftanka iyo maadda aan xanafta
laheyn.

*
 Tusaale Shirib Gelbis ah.
Gelbisku waa hab iyo hannaan lagu maamuuso
Arooska Geber magac ku leh deegaanka ,oo ay kala
guursanaayaan laba qabiil, oo sida badan aan isku
deegaan aheyn,waxaana la tiriyaa Shiribka gelbiska
ah marka la doonaayo in la guri geeyo geber magac iyo
maamuus ku leh deegaanka,ama ka soo jeedda qoys
magac ku leh deegaanka.
Waxaana sida badan lagu soo bandhiga Shiribkaan
Gelbiska ah dardaaran qiima badan oo geberta
aroosadda ah lagula dardaarmaayo waxa laga
doonaayo geberta sharafta badan, isla markaana looga
digaayo dhaqankaa xun oo loo baahan yahay in ay ka
digtoonaato.
Shiribkaan Geliska ah , waxa isdhaafsanaaya laba
laashin oo deegaanka caan ka ahaa, oo la kala dhihi
jiray;
o Aw Xasan Filay Dheere iyo
o Cumar Ma dhinte.
Shiribkiina waxuu u dhacay sida tan:

 Aw Xasan F. dheere.
Horaay u socoo hindiyeey*
waa hawl naaga horreen jirte.
 Cumar.M.dhinte.
Hadbaa habeen damba hadeer*
haqeennuu waa ku heysaya.
  A.X.F.dheere.
Haruubya haan horuu dhameey*
hoggaanku kuma heysayee.
 C.M.dhinte.
Ama mid haanahaan qabnaa*
herti la soo hogoog xumaaw.
**
 A.X.F.dheere.
Muggow gordaa amuu guraa*
gaadaarta gacantuugu haay.
 C.M. dhinte.
Amase guryantooy ahaaw*
gafuurka gaad ha kaa marshee.

**
 A.X.F.dheere.
Feraya duurya faarya dhaay*
la ag fadhiiso fiid gaashaw.
 C.M.dhinte.
Amasee falfalliir qaaroo*
fadiil madooba fiidki keen.

**
 A.X.F.dheere.
Nin waa dhukaan la dhaaniyee*
dhabtuula fadhi dhiilya weel.
 C.M.dhinte.
Ama laabada dhul qaaboow *
sidii dhebeddii dhaydhayeey.
 **
 A.X.F.dheere.
Afar walxaato kaaf ku taal*
haddaad ka weyso iska keen.
 C.M.dhinte.
Kariya keenya kaalay kaay*
haddaad ka weyso iska keen.
**

 A.X.F.dheere.
Haddii duceeyow kuu yimaad*
u duudi waxaa danta yaal.
 C.M.dhinte.
Amase deyrisooy ahaaw*
ha layska kaaba deyriyee.

**

Taariikh Nololeedka labada laashin.

Xog tafatiran lagama haayo labada laashin,goortii
ay dhasheen iyo goobtii ay ku dhasheen midna,waxa
kaliya oo la hubo waxa weeye in labada laashinay
noolaayeen nuskii dambe ee qarnigii 20aad,waxayna
ahaayeen laba laashin oo caan ka aha Goballada
koofurta Soomaaliya,gaar ahaan Goballada Hiiraan
labada shabeelle ,Galgaduud iyo Banaadir,waxa kale
ee aanan helin magacyada labada laashin oo
dhameystiran,waxa kaliya oo aan ka heynno waa
neynaastii ay caanka ku ahaayeen Goobaha Shiribka.
Laakiin waxa xusid mudan labada laashin midkood
sida laga fahmaayo magaciisa ,waxuu ahaa nin
wadaad ah,oo isla markaana ah laashin aad u afdheer
oo goobta uu galo looga dambeeyo.

Munaasabadda tixda:
Shiribkaani waxuu ku baxay munaasabad aroos gelbis
ah ,oo lagu aroosinaayay Geber magac iyo maamuus
ku lahaa Deegaanka ,oo kala guursadeen laba qabiil oo
magac lahaa.
Munaasabadaha noocaan oo kala ah, waxa ka soo
qeyb gala laashimiin,barbaar gaashaaman iyo Afmaal
aad loogu soo xulay.

*
 Astaamaha Suugaanta Shiribka .

Shiribku waxuu leeyahay astaamo u gaar ah oo looga

sooco laamaha kale ee heesaha ,iyo astaamo uu la
wadaago laamaha kale ee heesaha.

 Astaamaha u gaarka ah Shiribka.

o Astaamaha Shiribka u gaarka ah ,wax aka mid
ah:
o Shiribku waxuu leeyahay jiib iyo jaan lagu laro
marka la joogo goobaha Shiribka.
 o Shiribku waxuu leeyahay qalab la qaato marka la
Shirbaayo ,iyo hannaan loo hanseeyo goobta
Shiribka.
o Shiribku waxuu leeyahay madal Shireed waa
weyn oo lagu soo bandhigo Suugaanta Shiribka.
o Shiribku waa Suugaan u gaar ah Goballo ka mid
ah dalka.
o Waxuu leeyahay luuq u gooni ah oo lagu qaado.

 Astaamaha Shiribku la wadaago

Suugaanta kale.
Waxaana ka mid ah:
o Xarafraaca tixda.
o Hilinka tixda.
o Munaasabadda tixda.
o Dulucda tixda.
o Waxa Ciyaara raga kaliya.

 Hilinka tixda.
Hilnka Shiribku waa dardaaran lala dardaarmaayo
gebedha aroosadda ah, si ay reerkeeda uga adkaato.
Xarafraaca tixda.
Tixdu waxay ku socotaa xarafka ah” D”oo si qurux
badan loogu xardhay tixaha Shiribka.
Dulucda tixda.
Dulucda tixdu waxay u dhaceysaa in gebedhu tahay
tiirka ugu weyn tiirarka gurigu ku taaganyahay,haddii
tiirkaas uu xumaadana gurigu ma noqonaayo guri lagu
nasto oo loo soo jeelo.
***

2-Heesaha Durbaanka.
Waa maxay Durbaan?
Durbaan , Gurbaan ama Haan,waa nooc ka mid ah
Ciyaaraha hiddaha iyo dhaqanka Soomaaliyeed ,oo
aad loo xiiseeyo marka la tumaayo,waxaana si gaar
ah u xirta gebdhaha ,si ay u soo jiitaan wiilasha
barbaarta ah oo qeyrkood ah,oo ay isu dhaafsadaan
sheekooyin iyo kaftan dhallinyaro oo xiisa badan.
Sida badan Ciyaarta Durbaanka waxa saldhig u ah
haan gocoyo ah oo afka looga xiro maqaar laga bixiyay
canug neyla ah, oo inta dhogota laga fiiqo caana lagu
qooyo, dabadeed xarig adag lagula xiro hanta afkeeda,
si haantu u bixiyo cod aad u dheer haddii gacanta lagu
dhufto.
Sida badan waxaana lagu xira durbaanka guri ay
leedahay geber ka mid ah gebdhaha barbaarta ah oo
laashimad ah,oo inta gebdhaha dhaxda ka fadhiisata
hanta labada jilib ku qabataa, iyada oo si darandoorri
ah oo farsameysan ugu garaaceysa labadeeda
gacmood hanta afkeeda ,isla markaana tirineysa
heesta durbaanka,gebdhaha kalana ay u jiibinayaan.
 *
Tusaale Hees Durbaan .
Hobeeya hobeey.
Booy Naawireed,
Hobeey hobeey.
Baabuur jid falay,
Hobeey hobeey.
Boon Macallinkeed,
Hobeey hobeey.
Berima Cumar Culus,
Hobeey hobeey.
Waa noo bishaan,
Hobeey hobeey.
Waa noo billaaw,
Hobeey hobeey.
Ama lagu ba’yee.
Hobeey hobeey.
Ama lagu bilmee.
Hobeeya hobeey.
**
  Eraybixinta tixda:

 Booy Naawireed. Ceel magaciis.

 Boon Macallinkeed.Macallin qur’aanka
yaqaan oo ka soo beelahaas.
 Brima Cumar Culus. Nabaddoon ka soo
jeeda beesha Cumar Culus.
*

Taarikh Nololeedka laashimadda.

Sida badan lagama helo xog dhameystiran laashimiinta
heesaha ,waayo waxa lagu tiriyaa Suugaanta
heesaha goobaha ciyaaraha.
*

Munaasabadda tixda.
Sanadihii kontomeeyadii waxa dalka ku
baahay,shirkado mareykan ah,oo dalka oo dhan ku
sameeyay baaris shidaal iyo macaadin,waxaana dalka
oo dhan can ka noqday jidada aad u toosan
oosoomaalidu u taqaanno jid mareykan,waxaana
jidadkaas falaayay baabuur katarbiilla ah.
Waxa marki u horeeysay meela ka mid ah dalka ,gaar
ahaan meelaha biya ka dheerka ah , sida “ceel
Naawireed”,oo laga bajiyay meel aad uga fog biyaha.
Arrimahaas iyo arrimaha kale oo ku cusbaa deegaanka
oo aan horay loo arki jirin,ayaa gebedha laashimadda
ah ku bixiyay in ay tiriso heestaan durbaaka ah.
*

 Astaamaha Heesaha Durbaanka.

Heesaha durbaanku waxay leeyihiin astaamo u gaar
ah iyo astaamo ay la wadaagaan laamaha kale ee
Suugaanata Soomaaliyeed,waxaana loo kala qaada
astaamahaas:

 Astaamo u gaar ah heesaga

Durbaanka.
Waxaana ka mid ah:
o Waxa tiriya gebdhaha dhallinyarada ah.
o Aad buu u taxa gaaban yahay.

o Waxalagu laraa durbaan leh cod aad u dheer.

o Waxa lagu tiriya goobaha dhallinyaradu ku
kulmaan,gaar ahaanhabeenkii.

 Astaamaha Durbaanku la wadaago

laamaha kale ee Suugaanta.
Durbaanka ama heesaha durbaanku waxay la
wadaagaan laamaha kale ee Suugaanta astaama
badan,waxaanna ka xusi karna:
o Hilnka tixda.
 o Xarafraaca tixda.
o Miisaanka
o Alameynta.
o Qalab lagu laro.

Hilnka tixda:
Hilinka tixdu waa “Yaab iyo amankaag”.

Xarafraaca tixda:
Tixdu waxay ku socota xatrafka “B”.

Dulucda tixda:
Dulucada tixdu waa yasid la yasaayo beelo agar ah.
***

T-Hees Waddani ah.

Waa maxay Hees Waddani ah?
Hees waddani ah waxa loola jeedaa hees kasta oo
loogu tala galay in lagu kiciyo dareenka dadka si ay u
jeclaadaan,dalkooda ,Calankooda iwm.
*

Tusaale Hees Waddani ah.

Waxa tiriyay:

(Laashin C/aahi Qarshe.)

Qolabaa Calankeedu…..
Qolobaa Calankeedu Waa Caynoo
Innaga Keenu Waa Cirkoo Kale ee
Aan Caadna Lahayne ee Caashaqa e
Xidigyahay Cadi Waad noo Ciidamisee
Carrada Kaligaa Adoow Curadee
Cadceed Sideedaa aad Caan Noqote
Hooris
Qoloba Calankeedu Waa Caynoo
Innaga Keenu Waa Cirkoo Kala ee
Aan Caadna Lahayn ee Caashaqa e
Cishadad Dhalataad Caloosheena
Sidii Culaygii baad Cidaad Marisee
Allow ha Ku Celin Cawoy Dhaha e
Hooris
Qoloba Calankeedu Waa Caynoo
Innaga Keenu Waa Cirkoo Kala ee
Aan Caadna Lahayne ee Caashaqa e
Shanteennii Cududood Cadkii Ka Maqna
Adow soo Celiyoo na Caawimayee
Wa Calaf Cimrigiisku Keen Simayee
Hooris
Qoloba Calankeedu Waa Caynoo
Innaga Keenu Waa Cirkoo Kala ee
Aan Caadna Lahayne ee Caashaqa e.
Taariikh Nololeedka laashinka .
Cabdullaahi Qarshe,waxuu ku dhashay goballada
waqooyi galbeed,waxuuna ka mid aha dhallinyaradii u
horreysay ee fanka ka billaabay goballada waqooyiga
Soomaaliya,waxuuna ka mid ahaa tiirarkii ay ku
taagneed kooxdii qaranka ee la dhihi jiray “hoballada
waabari”,waxuu caan ku ahaa tirinta heesaha
waddaniga ah.
*

Munaasabadda tixda:
Heestaani waxay ka mid aheyd ,heesihii qiimaha
badnaa ee loogu waqlalay dhalashadii Calanka
Soomaaliyeed ee buluugga ah,oo xiddigta shanta gees
leh dhaxda ku lahaa,ee asiga oo xur ah la taagay
1960kii.
*

 Astaamaha Heesaha Waddaniga ah.

Guud ahaan heesuhu waxay leeyihiin Astaamo lagu

baadi sooco,laamaha kale ee heesaha,waxaanna u
kala qaadi karna:

 Astaamo u gaar ah Heesaha

Waddaniga ah.
waxaana ka mid ah:
 o waa tixa gaagaaban oo gudbiyo dareen
waddaninimo.
o Waxay leeyihiin Munaasabado waddani ah oo
lagu qaado.

 Astaama heesuhu la wadaagaan

Suugaanta laamaheeda kale.
Waxaana ka mid ah:
o Waxay leeyihii jiib iyo luuq.
o Xarafraac iyo miisaan u gaar ah.
o Waxay leeyihiin Alamo u gaar ah.
o Waxay leeyihiin Hilin lagu tiriyo.
o Waxa lagu lara sacab ,muusig iwm.
*

Hilinka tixda.
Tixdu waxay ku socotaa hilnka “waddaniyad”.

Xarafraaca tixda:
Tixdu waxay ku socotaa xarafka “C”.

Dulucda tixda.
Dulucada tixdu waa tilmaanta iyo astaamaha lagu
garto Calanka Soomaaliyeed.
 ***

J-Hees Hawleed.
Waa maxay Hees Hawleed?
Hees hawleedku, waa nooc ka mid ah Suugaanta
Soomaalida ,gaar ahaan qeybta heesha,waxaana la
tiriyaa hees hawleedka marka hawlaha adag faraha
lagu haayo,si la isu hilmaansiiyo culeyska hawshu
leedahay. Waxaana ka mid ah:heesaha
mooyaha,Salsalka,badar sumcidda,xoola
shubidda,beera limidda,kalluun dabidda iwm.
*
Tusaale Hees Hawleed.
1-Heesaha Mooyaha.
{Iihi iihi ihii.}
{Gacalooy Gacalooy,}
{Gebedheyda yareey,}
Goortaan gabayi maago,
Gabayga mooyaha maago.
Oon gunuunuc billaabo,
Geedo waa lulushaan,
Geelu waa ololaa,
Anna weyska gabyaa.

*
{Gacalooy gacalooy,}
{Gebedheyda yareey,}
Kol haddaan kasha qaato,
Kasha mooyaha qaato,
Oon korkiisa istaago,
Ka shaqeeyo haruurka,
Kun hal baan ka dilaa.

*
{Gacalooy gacalooy,}
{Gebedheyda yareey}
Geel haddan kugu waayo,
Iyo guunyo la maalo,
Iska joog gurigiinna,
Iska guudad xirnaaw,
Gacalkaa u adeego.
*
{Gacalooy Gacalooy}
{Gacanteey Midigeey,}
Afaraan kaaga digaa,
Kaaga deyrinayaa,
Kaaga diin dhigayaa,
Ninka Geesi ha guursan,
Marka Geela la qaado,
Gudubow ka ardaa,
Goob xun baa la dhigaa,
Ggabllan buu ku badaa,
*
Ninka Gaaban ha guursan,
Marka Geelu Cadhoobo,
Garbihiisa ma gaaero,
Gondahaw ka dhayaa,
*
Ninka dheerna ha guurin,
Markii Gaajo timaado,
Gurigoow is gogllaa,
Go’ayeey ka yiraa,
Waan bukaa ku dhahaa,
Ma bukee ha bukoodo,
Baarka caara ha goyso
*
Fulagiina ha guursan,
Meel faciis ka tagoow,
Weligiis fadhiyaahe,
Fol xumow ku badaahe.
*
Ninka waaxid yaqaanna,
Ninkeey weeso ku taallo,
Wacdiyo waxsan sheega,
Wehelkaa ha ahaado,
Wax haddaad heli weyso,
Waalidkaa u adeego,
Isaa kaa welwelaahe.
*
{Gacalooy Gacalooy,}
{Gacanteey Midigeey,}
Afaraan kaaga digaa,
Kaaga diin dhigayaa,
Kaaga deyrinayayaa,
Habarraawe ha guursan,
Habar weyn nin qabaa,
 Habartii nimeey joogto,
Habllo key la dhasheen,
Habarraawe koryaa,
Habar weyn la furyaa,
Habllo guursadayaa,
Hooggu waa habartii,
Geesna kaaga hareyn,
Muu haruub kuu biyeeyo,
Muu hoggaan la wareego,
Horbannaan ha ahaado,
Yaan lagaaga horreynin.

{Iihi iihi ihii}

**

Eraybixinta tixda.
 Mooye: Geed loo qoro qaab weel ,oo badarka lagu
tummo.

 Gacalo:Gber magaceed,laashimaddu ku hal

qabsatay.

 Kal:waa geed la qoro qaab ul ,oo badarka mooyaha

lagula tumo.

 Haruur:badarka meseggada ah.

 Guunyo: xoolaha la dhaqdo oo aan geela ka aheyn.

 Gudub:dhinac ordaa.

 Gabllan:ilma la’aan.

 Gonddo:qoobabka geela.

 Waaxid: Eebbe weyne.

 Habarraawe: ilama hooyadood dhimatay.

*
Sida badan waa adagtay in xog tafatiran laga helo
laashinnada tiriya Sugan heesaha , waxa kaliya oo
Lagu daalo ama la isu gudbiyo waa miraha tixda iyo
xikmadda ay ximbaarsantahay.

*
Munaasabadda Tixdu ku baxday:
Munaasabadda tixdu ku baxday waxay la sheegay in
ay aheyd munaasabad haween badani ay ku
tumaayeen badar loo diyaarinaaya Madal Shireed ee la
isugu imaanaayay.
*

 Astaamaha Heesaha Mooyaha.

Laantaan heesaha Mooyuhu waa laan ka mid ah

laamaha faraha badan ee heesaha,gaar ahaan
heesaha hees hawleedka Suugaanta Soomaalida,
waxuuna leeyahay hees hawleedku astaama u gaar ah
iyo astaamo uu la wadaago Suugaanta laamaheeda
kale.

 Astaamaha u gaarka ah Hees

hawleedka.
Waxaana ka mid ah:
o Waa Suugaan u gaar ah haweenka.
o Waxuu leeyahay luuq u gaar ah.
o Waxuu leeyahay munaasabdo lagu tiriyo.
o Waa tixa gaagaaban.

 Astaamaha hees hawleedku la wadaago

laamaha kale ee Suugaanta.
Waxaanna ka xusi karnaa:
o Waxuu la wadaaga luuqda.
o Miisaan u gaar ah.
o Alameynta.
o Hilinka .
o Xarafraaca.
o Dulucda.

Hilinka tixda.
Hilinka tixdu ku socoto waa “Dardaaran”.
Xaraf-raaca tixda.
tixdu waxay ku socoto hal xaraf ka badan,waxana ka
mid ah xarafaha tixda”G,K,D,W,H.

Dulucda tixda.
Waa dardaaran ximbaarsa xikmad iyo murti dhaxalgal
ah oo loo gudbinaay gebedha caruusadda ah ,ee
aqalka cusub loo dhisaayo.
***

2-Hees Hawleedka Geela.

Geelu waxu ka mid yahay xoolaha Soomaalidu dhaqato
kuwa ugu qiimaha badan,haddii laga eego qiimaha uu
leeyahay noloshooda,iyo adkeysiga uu adkeysto
isrogrogga xilliyada iyo dhibaatada ka dhalata.
Haddaba waxa jira Suugaan fara badan Soomaalidu
ka marisay waxtarkiisa ,qiimahiisa adkeysigiisa
iwm,waxaanna ka soo qaadaneynaa Suugaanta laga
mariyay Geela heesaha lagu heeso marka gacanta lugu
haayo hawlaha adag ee geela la xiriira,waxaana loo
kala qaadaa heesa geela laba qeybood oo kala ah:
*

B- Heesaha Salsalaka Awrta.

Waa maxay Salsal?
Salsalku waa hees hawleed la qaado marka Awrta la
raraayo,marka la dhaaminaayo,iyo marka la fulinaayo,
Waxayna Soomaalidu rumeysan tahay in ratigu uu ka
helo marka loo heeso,ninka dhaaminaayana uu isku
hilmaansiiyo dhibaatada dheelmadka iyo dhaxnta uu
la kulmaayo inta uu gacanta ku haayo hawsha
dhaanka.
***

o Tixo ka mid ah Salsalka Awrta.

 Tixda 1aad.
Awr geel waa agoon koris.
Waa adduunya tiirkeed,
Isha aadanaw daran,
Iyo erayga naagood,
Waana laga ilaalsha.
**

 Hilinka tixda:
Hilinka tixdu ku socoto waa “Ammaan iyo
kalgacalsi”.

 Xarafraaca tixda.
Tixdu waxay ku socota xarafka “A”.

 Dulucda tixda:
Dulucda tixdu waxay tilmaan cad ka bixineysa qiimaha
iyo jaceylka uu u haayao ninka dhaanshawga ah
ratigiisa ,iyo soo bandhigid uu soo bandhigaayo
kaallinta ratigu ku leeyahay nolosha adag ee miyiga
Soomaaliyeed.
***

 Tixda 2aad.
Bacadllow yaa bun kuu duba.
Yaa billaawe kuu xira,
Bafta kuu garaariya,
Bilcaan kuu aroosiya,
Waan loo baranin maahine.
**

 Hilinka tixda:
Hilinka tixdu ku socoto waa “tamanni iyi
kalgacalsi”.

 Xarafraaca tixda:
Tixdu waxay ku socota xarafka” B”.

 Dulucda tixda:
Dulucda tixdu waxay tilmaameysa qiimaha ratigu ku
leeyahay bulsshada miyiga.
***

 Tixda 3aad.

Haantaan hargarta loo tolay,

Iyo biya hamuuntood,
Haddii huurki leys dhigo ,
Yaa la heybin doonaa.?
**

 Hilinka tixda:
Hilinka tixdu ku socoto waa “warbixin iyo weydiin
yaab ku dhisan”.

 Xarafraaca tixda:
Tixdu waxay ku socota xarafka”H”.

 Dulucda tixda:
Dulucda tixdu waxay u dhacaeysa in aakhiro leysu
raacan doono dhibaatada loo geysanaayo xayawaanka
la adeegsanaayo ,gaar ahaan gaadiidka oo markasta
la saaro waxa culus badan.
**

 Tixda 4aad.
 Iyadooy kaliil tahay,
Dadku wada kadeed qabo.
Ninkaan kebed la xiimeyn,
Oon koron raraninaa ba’ay.
**
 Hilinka tixda:

Hilinka tixdu ku socoto waa “ammaan”.

 Xarafraaca tixda:
Tixdu waxay ku socota xarafka” K”.

 Dulucda tixda.
Dulucada tixdu waxay u dhaceysa muujinta milggaha
geela ,gaar ahan awrta xilliyada dhibaatada badan oo
reer miyiga la soo gudboonaada.
**

 Tixda 5aad.
Haddaan dheelli kuu raro,
Iyo dhooma laallaad,
Igu dhiibadaad tahay,
Dhaxdaan iiga soo dhacay.
**

 Hilinka tixda:
Hilinka tixdu ku socoto waa “kalgaceyl” uu u haayo
ratigiisa.

 Xarafraaca tixda:
Tixdu waxay ku socotaa xarafka”DH”.

 Dulucada tixda:
Dulucada tixdu u dhacaeyso,waa jaceylka uu qabo
ratigiisa iyo sida uu markasta ugu daalo in aan wax
dhibaata ahi aeysan soo gaarin.

 Eraybixin tixaha.

 Bun: subag iyo marxa bun oo la dubo ,oo lagu marti

qaado dadka sharafta leh.

 Billaawe: Toorreey,Ablleey.

 Bafto:mara aad u cad.

 Bilcaan:haween kuu guuriya.

 Huurki :qabri.

 Kaliil: waqti aad u kulul.

 Kadeed: dhibaato.

 Kebed:raro,heeryo.

 Xiimeyn:la ordaeynin.

 Koron : Awr la xaniinya baxshay si uu u yeesho

xoog badan.
 Dhoomo: haanan.

 Dhiibad:dhaan ciddii lheyd la socon.

**

 Astaamaha Suugaanta Salsalka.

Salsalku sida laamaha kale ee Suugaanta Soomaalida,
waxuu leeyahay astaamo looga baadi sooco laamaha
kale ee Suugaanta,waxaana loo kala qaadi kara:

 Astaamaha Salsalka u gaarka ah.

Waxaana ka mid ah:
o Waxuu leeyahay luuq u gaar ah.
o Waxuu xiriir la leeyahay Awrka la adeegsanaayo.
o Waxuu ka hadllaya dhibaatada uu la kulmaayo
Awrka iyo ninka wada.

 Astaamaha uu la wadaago Suugaanta

kale.
Waxaan ka xusi karna astaamaha uu la wadaago
laamaha kale ee Suugaanta:
o Hilinka tixda.
o Xarfraaca tixda.
o Munaasabadda tixda.
o Dulucda tixda.
 ***

T-Heesaha Waraabka Geela.

Waraabka Geelu waxuu ka mid yahay hawlaha adag
ee Geeljiraha la soo gudboonaada inta uu haayo
hawlaha la xiriira Geela,waayo Geelu waxuu cabaa
biya aad u badan, oo waxalagu ogaaday Cilmi baaris
ay sameysay jaamacadii ummadda Soomaaliyeed
xilligii Dawladdii kacaanka in Geelu uu biyaha ku
qaato jirkiisa oo dhan,uuna cabi karo biya u dhigma
miisaankiisa.
Hawshaa waraabka Geela oo ah hawl dhib badan ,ee
u baahan ciidan fara badan iyo cudud iskaashata iyo
biyaha oo aad u yaraada xilliyada jiilaalk,arrimahaas
oo dhan waxa ka dhasha Suugaan lagu magacaabo
hees hawleed, oo aad loo xiiseeyo,waxaanna la tiriyaa
heesahaan marka Geela la shubaayo,marka la
aroorinaayo,marka la geeddi gelinaayo,iwm.
**

T-Hees Hawleedka Waraabka Geela.

 Waa maxay Heesaha waraabka Geelu?

Heesaha waraabka geelu waxay ka mid yahiin hees

hawleedka Suugaanta Soomaalida Tan ugu
xammaasada badan,waxaana geeljiruhu isku
hilmaansiiyaa dhibaatada shubidda geela,waxayna
isugu jiraan hees hawleedku amman geela lug
amanaayo iyo waxtarka uu u leeyahay nolosha miyiga.
 o Tixo ka mid ah Heesaha waraabka
Geela.
 Tixda 1aad.
Geerideydana,
Gurya ba’ay iyo,
Gabllan laga qaad,
Geerida haween,
Guud la firo iyo,
Guursi laga qaad,
Geerdaadana,
Ganuun meran iyo,
Gaajo laga qaad.
**

 Hilinka tixda:
Hilinka tixdu ku socoto waa “Qiimaha Geela.”

 Xarafraaca tixda:
Tixdu waxay ku socota xarafka “G”.

 Dulucda tixda:
Dulucda tidu waxay u dhaceysa dhibaatada lagala
kulmaayo geel la’aanta.
***

 Tixda 2aad.
Umul wiilliyoo,
Aroos maa tahay,
Maxaa uunsigu,
Kaaga soo uri?
**

 Hilinka tixda:
Hilinka tixdu ku socoto waa “Yaab iyo amankaag”.

 Xarafraaca tixda:
Tixdu waxay ku socota shaqalka “U”.

 Dulucda tixda.
Dulucda tixdu waxay u dhaceysa in habeedda Geelu
ay uga dhigan tahay geel jiraha sida uunsiga oo kale.
***

 Tixda 3aad.
Qaayib qoyska leh,
Jeeruu qun u dhalo,
Oo nirgaha qubo,
 Quulla dubadkiyo,
Qiiqu kama haro.
**

 Eraybixin:
 Qaayib: hal magaceed.

 Qun: si fiican .

 Nirggo: ilmaha yaryar ee geela.

 Quulle: miraha geedka loo yaqaan jeerinka ,oo

degaannada qaarkood marka la gaajoodo inta
ladubo la cuno.

 Qiiq: qaaca debka lagu dubaayo quullaha.

**
 Hilinka tixda:
Hilinka tixdu ku socoto waa “xog warran” la xiriira
waxtarka Geela.

 Xarafraaca tixda:
Tixdu waxay ku socota xarafka “Q”

 Dulucda tixda:
Dulucda tixdu waxay u dhacaeysa in aan dhibaata
laga baxeynin haddaan Geelu si fiican u dhalin.
***
  Tixda 4aad.
Markey taalliyo,
Ameey kala taal,
Ama lala tago,
Waa tolleeyoo,
Looma kala tago.
***
 Eraybixinta tixda.

 Marka ay taal: marka ay meel ku dhacdo,ama

fadhiisato.

 Markey kala taal: marka la qalo ,oo hilibkeeda la

kala dhigo.

 Marka lala tago: marka la dhaco ,oo cadaw

qaado.
**

 Hilinka tixda:
Hilinka tixdu ku socoto waa “ Qiimaha Geela”.

 Xarafraaca tixda:
Tixdu waxay ku socota xarafka “T”.
 Dulucda tixda:
Dulucda tixdu waxay u dhaceysa in geelu yahay hanti
toleed ,oo ninka iska leh uu u haayo tolkiisa.
***

 Tixda 5aad.
Meel xabbada badan,
Oo xinjiri taal,
Oo rag ku xarbiyay,
Xayaat ololsheey.
**

Eraybixin:
 Xinjir: dhiig daadsan.

 Xayaat: hal magaceed.

**

 Hilinka tixda:
Hilinka tixdu ku socoto waa “Qiimaha geela”.

 Xarafraaca tixda:
Tixdu waxay ku socotaa xarafka “ X”.

 Dulucda tixda:
Dulucda tixdu waa dhibaatada ku lifaaqan lahaasha
geela .
***
  Tixda 6aad.
Goodeey geesigu,
Geerida horteed,
Gaadasheeyoo,
Geel la’aan diid.
**

 Hilinka tixda:
Hilinka tixdu ku socoto waa “Qiimaha geela”.

 Xarafraaca tixda.
Tixdu waxay ku socotaa xarafka “ G ”.

 Dulucda tixda:
Dulucda tixdu waa in aan qof adduuya jooga uusan
noolaan Karin geel la’aan,waa sida uu qabo ruuxa
geeljiraha ah.
***

 Tixda 7aad.
Weynidaayoo,
Wanaagsanidaa,
Waxes kuu dhiman,
Adoo waaroo,
Aan wedba laheyn.
 **

 Hilinka tixda:
Hilinka tixdu ku socoto waa “Tamanni.”

 Xarafraaca tixda:
Tixdu waxay ku socotaa xarafka “W”.

 Dulucda tixda:
Dulucda tixdu waxay u dhaceysa in aysan jirin wax ka
dhiman geela wanaagiisa. oo aan ka heyn in uu waaro
kaliya, oo uusaan weligii dhiman.
***

6-Heesaha Waraabka Lo’da.

 Waa maxay heesaha waraabka lo’du?
Lo’du waa xoolaha isjinta ah oo Soomaalidu dhaqato
mid ka mid ah ,oo aad ugu nugul abaaraha,biyaha iyo
cudurrada la is qaadsiiyo,dhibaata fara badan ayeyna
laga soo maraan waraabka lo’da xilliga raababku
da’ayaan iyo xilliga jiilaalka intaba.
**

o Tixo ka mid ah Heesaha Wraabka

lo’da.
 Tixda 1aad.
Sidii duulalkii,
 Diinka dhigan jiray,
Daaman qalinlaha,
Waaba duunyee,
Diinka yaw dhigay,
Oo dugsiga baray.
**
 Hilnka tixda:
Hilinka tixdu ku socoto waa “yaab iyo amankaag”.

 Xarafraaca tixda:
Tixdu waxay ku socota xarafka “D”.

 Dulucada tixda:
Dulucda tixdu waxay u dhaceusa yaab uu la yaaban
yahay lo’ jiruhu medebada kala duwan oo lo’du
leedahay.
***
 Tixda 2aad.
Hadduu weyl dhalo,
Weyl labaaddii,
Wallaceed yahay,
Waalid waayoo,
Yaan la waabinin.
 **
 Hilinka tixda:
Hilinka tixdu ku socoto waa qaderinta iyo qiimeynta
lo’jiruhu u haayo lo’da uu dhaqanaayo.

 Xarafraaca tixda:
Tixdu waxay ku socota xarafka “W”.

 Dulucda tixda:
Dulucda tixdu waxay u dhaceysa in sida lo’jiruhu u
jecel yahay saca isku xijiya dhaw da’ood oo weyla ah.
***
 Tixda 3aad.
Gosha lama dego,
Gaari lama furo,
Geesi lama dilo,
Gosha kii dega,
Giir la’aan iyo,
Gaaja waw halis,
Geesi kii dila ,
Col galbeed iyo,
Gawrac waw halis,
Gaari kii fura,
 Guur la’aan iyo,
Gabaw waw halis.
**

 Hilinka tixda:
Hilinka tixdu ku socoto waa “xikmad iyo murti”.

 Xarafraaca tixda:
Tixdu waxay ku socota xarafka “ G”.

 Dulucda tixda:
Dulucda tixdu waxay u dhaceysa oo ay gudbineysa in
seddexdaan waxyaabood ay ka mid yihiin
waxyaabaha laga bartay waaya aragnimada nolosha
aaddamiga.
***
 Tixda 4aad.
Allaw ooridaan,
Aameelkaa culin,
Ku agaasimin,
Aroos lagu furo.
**

 Hilinka tixda:

Hilinka tixdu ku socoto waa “ Habaar”.

  Xarafraaca tixda:
Tixdu waxay ku socota xarafka”A”.

 Dulucda tixda:
Dulucda tixdu waxay u dhaceysa in naagaha midda
aan si wanaagsan lo’da u gaasimin ,aanna mar kasta
Aan culin weelka lagu lisaayo in ay habbontahay in si
degdeg ah la isaga furo.
***
 Tixda 5aad.
Daw ku rimiddiyo,
Diraac dhaliddeey,
Duunya dheertahay,
Anna daristiyo,
Dadaal badi iyo,
Isla dadabkaan,
Dadka dheerahay.
**
Hilinka tixda:
Hilinka tixdu ku socoto waa “Qiimeyn”.
Xarafraaca tixda:
Tixdu waxay ku socota xarafka” D”.
Dulucda tixda:
Dulucda tixdu waxay u dhaceysa in saciisu lo’da kale
uu wax dheer yahay ,asiguna uu lo’jirrada kale wax
dheer yahay.
***
 Tixda 6aad.
Allaw awrkaan ,
Afar deyrood,
Oo isdabataal,
Aala socotiyo,
Eyra kug derin,
Arooryada hore ,
Aar ha kaa dilo.
**
 Hilnka tixda:
Hilinka tixdu waxay ku socota inkaar la inkaaraayo
dibiga awrka ah oo lo’da boodin xilliga lo’du osollan
tahay.
 Xarafraaca tixda:
Xarafka tixdu ku socoto waa shaqalka “A”.
 Dulyucda tixda:
Dulucda tixdu waxay u dhaceysa in aan la jeclleyn
dibiga awrka ah oo lo’da rimin xilliga lo’du asollan
tahay,oo lo’jiruhu jecel yahay inlo’da all aka
dhaxsaaro.
***

 Tixda 7aad.
Wanaagsane weris.
Weyluu xalay dhalay,
Wiil la moodyoo,
Loo waqlali gaar.
**

 Hilinka tixda:
Hilinka tixdu ku socoto waa qiimaha uu lo’ jiruhu u
haayo lo’da.
 Xarafraaca tixda:
Tixdu waxay ku socota xarafka “ W”.
 Dulucda tixda:
Dulucda tixdu waxay u dhaceysa sida lo’ jiruhu u jecel
yahay in saciisu uu weyla la dhalo.

Dhammaad.