คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม

นวดแผนไทย
เสนอ ส�ำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.)

ส�ำนักกิจการในพระด�ำริพระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าพัชรกิติยาภา
ส�ำนักงานปลัดกระทรวงยุติธรรม กระทรวงยุติธรรม
ศูนย์ราชการเฉลิมพระเกียรติฯ อาคารราชบุรีดิเรกฤทธิ์
ชั้น 9 ถนนแจ้งวัฒนะ แขวงทุ่งสองห้อง เขตหลักสี่ กรุงเทพฯ 10210
โทรศัพท์ 0-2141-5140-1 โทรสาร 0-2143-8245 โดย โครงการพัฒนาสุขภาวะและคุณภาพชีวิตผู้ต้องขังผู้หญิง
www.kamlangjai.or.th
ด้วยกิจกรรมทางกายและใจในชีวิตประจ�ำวัน
นวดแผนไทย

การแพทย์แผนไทย (Thai Traditional Medicine)

หมายถึง กระบวนการทางการแพทย์เกีย่ วกับการตรวจ
วินิจฉัย บ�ำบัด หรือการป้องกันโรค หรือการส่งเสริม
ฟื้นฟูสุขภาพ การผดุงครรภ์ การนวดไทย รวมทั้งการ
ผลิตยาไทย การประดิษฐ์อุปกรณ์ และเครื่องมือทาง
การแพทย์ ทั้ง นี้ โดยอาศัยความรู้หรือต�ำราที่ได้
ถ่ายทอดและพัฒนาสืบต่อกันมาการแพทย์แผนไทย
คือ ปรัชญา องค์ความรู้ และวิถีการปฏิบัติเพื่อการ
ดูแลสุขภาพและการบ�ำบัดรักษาโรค ความเจ็บป่วย
ของประชาชนแบบดัง้ เดิมสอดคล้องกับขนบธรรมเนียม
วัฒนธรรมไทยและวิถีชีวิตแบบไทย วิถีการปฏิบัติของ
การแพทย์แผนไทยประกอบด้วยการใช้สมุนไพร (คือ
การต้ม การอบ การประคบ การปั้นเป็นลูกกลอน)
หัตถบ�ำบัดการรักษากระดูกแบบดั้งเดิม การใช้บ�ำบัด
ซึ่งได้จากการสะสมและถ่ายทอดประสบการณ์อย่าง
เป็นระบบ โดยการบอกเล่าการสังเกตการณ์บนั ทึกการ
วิเคราะห์ และวิจัย (สมพร ภูติยานันต์ 2542 : 42-43)

คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย 1
 ปัทมาวดี กสิกรรม (2545 : 373) ได้ให้ความหมายว่า การแพทย์แผนไทย
หมายถึงระบบการแพทย์แผนดั้งเดิมของไทย ซึ่งมาจากการผสมผสานระหว่าง
การแพทย์พื้นบ้านที่มีการจัดระบบองค์ความรู้แล้วกับการแพทย์อายุรเวทของ
อินเดีย ซึ่งเข้ามามีอิทธิพลพร้อมๆ กับการเผยแพร่ของศาสนา พราหมณ์ และ
พุทธศาสนา โดยมีต�ำราต่างๆ ที่สืบทอดมาเป็นเวลานานและใช้เป็นแม่บทหลัก
ของระบบองค์ ค วามรู้ ซึ่ง อาศัยหลักการปรับสมดุลของธาตุภ ายในร่า งกาย
โดยใช้ยาต�ำรับซึ่งปรุงจากสมุนไพรหลายชนิด การนวด รวมไปถึงการให้ค�ำแนะน�ำ
เกีย่ วกับการปรับพฤติกรรมและอาหารให้เหมาะสกับธาตุเจ้าเรือนและความเจ็บป่วย
กลุ่มงานพัฒนาวิชาการแพทย์แผนไทยและสมุนไพร (2548 : 4) ได้อ้างถึง
การแพทย์แผนไทยตามพระราชบัญญัติคุ้มครองและส่งเสริมภูมิปัญญาการ
แพทย์แผนไทย พ.ศ. 2542 หมายความว่ากระบวนการทางการแพทย์ที่เกี่ยวกับ
การตรวจ วินิจฉัย บ�ำบัด รักษา หรือป้องกันโรค หรือส่งเสริมสุขภาพของมนุษย์
หรือสัตว์ การผดุงครรภ์ การนวดไทย และให้หมายถึงรวมการเตรียมการผลิตยา
แผนไทย และการประดิษฐ์อุปกรณ์และเครื่องมือทางการแพทย์ ทั้งนี้ โดยอาศัย
ความรู้หรือต�ำราที่ได้ถ่ายทอดและพัฒนาสืบต่อกันมา
จากความหมายของการแพทย์แผนไทยที่กล่าวมาสรุปได้ว่า การแพทย์
แผนไทย เป็นวิธีการดูแลสุขภาพและการบ�ำบัดรักษาความเจ็บป่วยของคนไทยที่
สอดคล้องกับวัฒนธรรมอันดีของไทย มีการใช้สมุนไพร การอบ การประคบ และ
การนวดไทย ที่มีเอกลักษณ์เป็นแบบแผนไทย
แนวคิดทฤษฎีการแพทย์แผนไทย
ทฤษฎีการแพทย์แผนไทย เป็นการแพทย์แบบองค์รวมเกี่ยวข้องกับวิถีชีวิตของ
2 คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย
คนไทยโดยอาศัยแนวทางของพระพุทธศาสนาเป็นหลัก และยังเกี่ยวข้องกับ
พิธีกรรมตามธรรมชาติ มีแบบแผนเป็นวัฒนธรรม ในการด�ำรงชีวิตตามทฤษฎี
ของการแพทย์แผนไทยมิได้มองความเจ็บป่วยเป็นเพียงเชื้อโรคเท่านั้น แต่เชื่อว่า
ความเจ็บไข้ได้ปว่ ยของมนุษย์มาจากสิง่ เหนือธรรมชาติ โดยมีสาเหตุมาจากอิทธิพล
ดังต่อไปนี้ (เพ็ญนภา ทรัพย์เจริญ 2538 : 18)
1. มูลเหตุ ทั้ง 4 (ธาตุสมุฎฐาน) ซึ่งประกอบด้วย ดิน น�้ำ ลม ไฟ โดยมีดิน
อย่างน้อย 20 น�้ำ 12 ลม 6 และไฟ 4 รวม 42 ประการ ซึ่งตามปกติจะอยู่
ในลักษณะสมดุลเป็นธาตุภายใน และธาตุภายนอก ธาตุภายนอก หมายถึง
สิ่งแวดล้อมได้แก่ ดิน น�้ำ ลม ไฟ อากาศ ธาตุภายใน หมายถึงธาตุ
เจ้าเรือนซึ่งเป็นอิทธิพลของธาตุมารดา และบิดา รวมทั้งอาหารและน�้ำที่
มารดาดื่มกิน ตลอดจนภูมิอากาศในขณะปฎิสนธิ การเกิดโรคจึงอาจมี
สาเหตุมาจากธาตุ 4 ไม่สมดุล
2. อิทธิพลของฤดูกาล (อุตุสมุฎฐาน) ฤดูการอาจเป็นสาเหตุของโรคได้ ภูมิ
อากาศร้อนฝนหนาว ที่มนุษย์ต้องปรับตัวอยู่เสมอ ความร้อนความเย็นที่
ร่างกายสัมผัสระหว่างรอยต่อของฤดูการจะมีผลต่อสุขภาพของร่างกาย
โดยสามารถสรุปเป็นทฤษฎีได้ว่า ฤดูร้อนจะเจ็บป่วยด้วยธาตุไฟ ฤดูฝน
เจ็บป่วยด้วยธาตุน�้ำ ฤดูหนาวเจ็บป่วยด้วยธาตุลม และยังสามารถแบ่ง
ย่อยละเอียดลงไปตามการเจือปนของอากาศระหว่างฤดูอีก 18 คาบๆ
ละ 20 วัน รวม 360 ในแต่ละคาบจะมีการเจ็บป่วยเสียสมดุลด้วยธาตุ
ทั้ง 4 แตกต่างกันไป
3. อายุที่เปลี่ยนไปตามวัย (อายุสมุฎฐาน) โรคอาจเกิดจากความแตกต่าง
ของอายุแพทย์แผนไทยแบ่งอายุคนออกเป็น 3 วัน คือ ปฐมวัย (0 -16)
มัชฌิมาวัย (16 – 32) และปัจฉิมวัย (32 ปี ขึ้นไป) การเจ็บป่วยในแต่ละวัย
คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย 3
 จะแตกต่างกัน โดยวัยเด็กมักเจ็บป่วยด้วยธาตุน�้ำ วัยกลางคนเจ็บป่วย
ด้วยธาตุไฟ ส่วนวัยชรามักเจ็บป่วยด้วยธาตุลม
4. ถิ่นที่อยู่อาศัย (ประเทศสมุฎฐาน) สถานที่แตกต่างกัน จะท�ำให้เกิดโรคได้
ต่ า งกั น ไปแสดงถึง ความส�ำคัญ ของสิ่ง แวดล้อมที่มีผลต่อสุขภาพ เช่น
ฝนตกชุก แห้งแล้ง น�้ำเค็ม เขาสูง จะมีผลต่อโรคภัยไข้เจ็บต่างๆ
5. อิทธิพลของกาลเวลาและสุริยจักรวาล (กาลสมุฎฐาน) เวลาที่แตกต่างกัน
ในรอบ 24 ชั่วโมง ย่อมท�ำให้เกิดโรคแตกต่างกันไป เวลา 6.00 – 10.00
น. และ 18.00 – 22.00 น. เจ็บป่วยด้วยธาตุน�้ำ มักมีอาการน�้ำมูกไหล
หรือท้องเสีย เวลา 10.00 -14.00 น. และ 22.00 – 02.00 น. เจ็บป่วยด้วย
ธาตุไฟมักมีอาการไข้ แสบท้องหรือปวดท้อง เวลา 14.00 – 18.00 น.
และ 02.00 – 16.00 น. มักเจ็บป่วยด้วยธาตุลม มีอาการวิงเวียน
ปวดเมื่อยอ่อนเพลีย เป็นลมในยามบ่าย
6. พฤติกรรมที่เป็นมูลเหตุก่อโรค ได้แก่พฤติกรรมที่เสี่ยงต่อการเสียสมดุล
หรือการฝืนธรรมชาติ เช่นการอั้นอุจจาระ ปัสสาวะ การฝืนอิริยาบถหรือ
มีอิริยาบถผิดปกติด้วยท่าทางต่างๆ จะเห็นได้ว่าสมดุลแห่งสุขภาพตาม
ทฤษฎีการแพทย์แผนไทย เป็นองค์รวมที่เป็นธรรมชาติเน้นการท�ำให้
ร่างกายสมดุล แม้มิได้กล่าวถึงเชื่อโรค แต่เน้นที่ก่อโรคอย่างทันสมัย
เน้นระบาดวิทยา อายุ ฤดูกาล เวลา ที่อยู่อาศัย และพันธุกรรม (ธาตุ
เจ้าเรือน) ส�ำหรับการบ�ำบัดรักษานั้นแพทย์จะตรวจร่างกายเน้น วัน เดือน
ปีเกิด และอายุ เพื่อตรวจดูว่าธาตุเจ้าเรือนเป็นอย่างไร มีอาการของธาตุ
อย่างไร กล่าวคือดูความสมดุลของธาตุทั้ง 4 ว่าธาตุอะไรหย่อน ก�ำเริบ
หรือพิการอย่างไรอาการ ที่เจ็บป่วยหากมีการตั้งเชื่อไว้ และมีแบบแผน
การรักษาตามต�ำราแน่นอนจะแต่งยาตามนัน้ เช่นกษัยปู ปัดฆาต สันฑฆาต
4 คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย
ประดง เป็นต้น หากเป็นกลุ่มอาการที่ไม่ชัดแจ้งจะใช้ทฤษฎีตรวจสอบที่
เรียกว่าการคูณธาตุ (ค�ำนวณธาตุ) แล้วแต่ยาหม้อให้ผู้ป่วยแต่ละคนแตก
ต่างกันไป
สรุ ป ได้ ว ่ า รั ก ษาตามแนวคิ ด การแพทย์ แ ผนไทยเป็ น ไปตามความเชื่ อ
คือ มีทั้งการใช้พิธีกรรม เช่น การบูชาสิ่งศักดิ์สิทธิ์ การบวงสรวงเทพเจ้า การเสียง
เคราะห์ต่อชะตา การใช้สมุนไพร การกินอาหารปรับสมดุลของร่างกาย การนวด
การอบ การประคบ และการปรับสมดุลจิตด้วยสมาธิ
การเจ็บป่วย
การสมดุลก่อให้เกิดการเจ็บป่วย พฤติกรรมก่อให้โรคมี 8 ประการ
1. การกินอาหาร ไม่ถกู กันธาตุ ไม่สะอาด บูดเน่า การกินอิม่ เกิน น้อยเกินไป
2. อิริยาบถที่ผิดปกติ ฝืนธรรมชาติ
3. กระทบร้อนจัด เย็นจัดเกินไป
4. อดนอน อดข้าว อดน�้ำ
5. กลั้นอุจจาระ กลั้นปัสสาวะ
6. ท�ำงานเกินก�ำลัง หมกมุ่นในกามารมณ์เกินไป
7. โศกเศร้าเสียใจเกินไป ดีใจเกินไป ขาดอุเบกขา
8. มีโทสะมาก มีความโกรธเป็นนิจ
นอกจากนี้ การแพทย์แผนไทยยังเน้นการกินอาหารตามธาตุ และละเว้น
อาหารที่ไม่สอดคล้องกับธาตุ เช่น ธาตุดินให้กินอาหารฝาดมัน ธาตุน�้ำกินอาหาร
รสเปรี้ยว หลีกเลี่ยงอาหารมันจัดธาตุลมกินอาหารรสเผ็ดร้อน ไม่ควรกินอาหาร
รสหวานจัด ธาตุไฟให้กินอาหารรสขม ไม่กินรสร้อน เป็นต้น
คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย 5
 วิธีการรักษานอกจากใช้อาหาร และยาสมุนไพรแล้ว ยังมีการอบประคบ
และนวดไทยซึ่งเป็นศาสตร์ที่ทรงคุณค่ายิ่งนัก คน ไทยโบราณได้สรุปเป็นท่านวด
และจุดต่างๆ ที่ส�ำคัญไว้มากมายและยังมีท่าดัดตน ที่สามารถฝึกท�ำได้ด้วย
ตนเองอีกเป็นร้อยท่า นอกจากนี้คนไทยยังมีศาสนาซึ่งเน้นการปฏิบัติเพื่อความ
สงบทางจิตใจ การมีวัดทั่วประเทศเกือบครบทุกหมู่บ้าน เป็นศูนย์รวมจิตใจการ
ปฏิบัติธรรมและการนั่งสมาธิ ช่วยให้คนไทยมีจิตใจที่สงบ มีทางสายกลาง คือ
การด�ำเนินชีวิตกินอยู่หลับนอน และมีเพศสัมพันธ์แต่พอเหมาะพอควรไม่มาก
ไปไม่น้อยเกินไป จะท�ำให้มีกายอนามัยที่สมบูรณ์ จิตตานามัยที่บริสุทธิ์ และ
ชีวิตตามนามัยเข้มแข็ง
การรักษาแบบองค์รวม
การแพทย์แผนไทยเป็นการแพทย์แบบองค์รวม จึงต้องพิจารณาปัจจัยทีเ่ กีย่ วข้อง
ควบคู่ไปกับการรักษาในรูปแบบต่างๆ ได้แก่
1. ปัจจัยซึง่ เป็นสิง่ ทีธ่ รรมชาติกำ� หนด ได้แก่ ธาตุเจ้าเรือน ฤดูกาล สุรยิ จักรวาล
ฯลฯ มนุษย์ต้องพยายามปรับตัวให้เข้ากับปัจจัย หรือสมุฎฐานต่างๆ ด้วย
การกินอาหาร สมุนไพร ยาสมุนไพรและการปรับปรุงพฤติกรรม
2. ปรับปรุงพฤติกรรมทีเ่ ป็นมูลเหตุเกิดโรคทัง้ 8 ประการ คือ หลีกเลีย่ งการฝืน
อิริยาบถจนท�ำให้ร่างกายเสียสมดุลเพราะจะท�ำให้ธาตุทั้ง 4 แปรปรวนได้
การแก้ไขคือ การออก�ำลังกายจนดัดตนด้วยท่าฤาษีดัดตน (การจัด
โครงสร้างให้เข้าที่ด้วยตนเอง) การนวดไทย (การแก้ปัญหากระดูกเส้นเอ็น
พิการต่างๆ ) และการแก้ไขปัญหา สุขภาพจิต ซึ่งเป็นเรื่องที่ต้องเน้นเป็น
อย่างยิ่ง โดยใช้หลักการ “ธรรมานามัย” ได้แก่
6 คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย
2.1 กายานามัย การออกก�ำลัง การดัดตนด้วยตนเอง การกินอาหารให้
ถูกกับธาตุกินแต่พอเหมาะมีสติในการกิน การนอน ด�ำรงชีวิตด้วย
ความไม่ประมาท
2.2 จิตตานามัย การออกก�ำลัง การดัดตนด้วยตนเอง การกิจอาหารให้
ถูกกับธาตุกินแต่พอเหมาะ มีสติในการกิน การนอน ด�ำรงชีวิตด้วย
ความไม่ประมาท
2.3 จิตตามัย การฝึกสมาธิให้จิตเข้มแข็ง จิตมีพลัง เกิดปัญญา เกิด
ความสงบสุขจะท�ำให้ความด้านทางโรคดีขึ้น มีพฤติกรรมที่ส่งเสริม
สุขภาพ ไม่ตามใจตนเองด้วยกิเลส และความอยากคือ ตัณหา
2.4 ชีวิตตานามัย การด�ำรงชีวิตด้วยทางสายกลาง เลี้ยงชีวิตชอบย่อม
ไม่เกิดความเครียด ไม่ผิด ศีล รักษาศีล 5 ให้บริสุทธิ์ รักษาสิ่ง
แวดล้อมให้สะอาด สมดุลด้วยธาตุทั้ง 4 ภายนอก มีวินัย ไร้มลภาวะ
3. ให้อาหารหรือยาสมุนไพร แต่งแก้เพื่อปรับให้ธาตุสมดุล
4. การรักษาด้วยการนวด อบสมุนไพร ประคบสมุนไพร และนึ่งหม้อเกลือ
เป็นวิธีการที่น�ำมาเสริมการบ�ำบัดรักษาด้วยการนวดไทย ในการนวดถ้ามี
อาการเจ็บ ปวดขัดตามบริเวณต่างๆ ของร่างกายหลายแห่ง หมอนวดจะ
ให้ผู้ป่วยอบตัวเสียก่อนแล้วนวดจุดที่เหลือ
ธาตุเจ้าเรือน
องค์ประกอบของธาตุที่รวมกันอยู่อย่างปกตินั้น จะมีธาตุอย่างใดอย่างหนึ่ง หรือ
มากกว่าอย่างหนึ่งที่เด่น เรียกว่า “เจ้าเรือน” ซึ่งจะมีลักษณะแตกต่างกันใจแต่ละ
คน โดยแต่ละธาตุหลักทั้ง 4 จะมีลักษณะที่แสดงออกเป็นเจ้าเรือน ดังนี้
คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย 7
 ธาตุเจ้าเรือน จะรูปร่างสูงใหญ่ ผิวค่อนข้างคล�้ำ ผมดกด�ำ เสียงดังฟังชัด
ข้อกระดูกแข็งแรง กระดูกใหญ่ น�้ำหนักตัวมาก ล�่ำสัน อวัยวะสมบูรณ์
ธาตุน�้ำเจ้าเรือน จะมีรูปร่างสมบูรณ์ อวัยวะสมบูรณ์ สมส่วน ผิวพรรณ
สดใส เต่งตึง ตาหวาน น�้ำในตามาก ท่าทางเดินมั่นคง ผมดกด�ำงาม กินช้า ท�ำ
อะไรชักช้า ทนหิว ทนร้อน ทนเย็นได้ดี เสียงโปร่ง มีลูกดก หรือมีความรู้สึกทาง
เพศดี แต่มักเฉื่อยและค่อนข้างเกียจคร้าน
ธาตุลมเจ้าเรือน จะมีผิวหนังหยาบแห้ง รูปร่างโปร่ง ผอม ผมบาง ข้อ
กระดูกมักลั่นเมื่อเคลื่อนไหว ขี้อิจฉา รักง่ายหน่ายเร็ว ทนหนาวไม่ค่อยได้ นอน
ไม่ค่อยหลับ ช่างพูด เสียงต�่ำออกเสียง ไม่ชัดเจน มีลูกไม่ดก คือ ความรู้สึกทาง
เพศไม่ค่อยดี
ธาตุไฟเจ้าเรือน มักขี้ร้อนทนร้อนไม่ค่อยได้ หิวบ่อย กินเก่งผมหงอกเร็ว
มักหัวล้านหนังย่นผม ขนหนวดอ่อนนิ่ม ไม่ค่อยอดทน ใจร้อน ข้อกระดูกหลวม
มีกลิ่นปาก กลิ่นตัวแรงความต้องการทางเพศปานกลางลักษณะที่เป็นอยู่ใน
ปัจจุบันอาจสอดคล้อง หรือไม่สอดคล้องกันลักษณะที่เป็นมาตั้งแต่ปฎิสนธิใน
ครรภ์มารดา ทั้งนี้เป็นเพราะการเลี้ยงดูพฤติกรรมการกิน และสิ่งแวดล้อมท�ำให้
ธาตุเปลี่ยน โดยทั่วไปและธาตุเจ้าเรือนเดิมนะไม่เปลี่ยนแปลงในช่วง 6 ปีแรก
ของชีวติ โดยสรุปแล้วกล่าวได้วา่ การเจ็บป่วยเกิดขึน้ ได้ จากการเสียสมดุลของธาตุ
ทั้ง 4 แล้ว ยังต้องค�ำนึงถึงธาตุเจ้าเรือนด้วย ว่าธาตุก�ำเนิดขณะปฏิสนธิในครรภ์
มารดาเป็นอย่างไร บุคลิกลักษณะนิสัยในปัจจุบันเป็นอย่างไรเปลี่ยนแปลงหรือ
ไม่ อาการที่เจ็บป่วยอยู่เสมอและการเจ็บป่วยในปัจจุบันเป็นอาการของธาตุใด
เป็นการสมุฎฐานว่าเจ็บป่วยด้วยธาตุนั่นเอง
สรุปได้วา่ ตามทฤษฎีการแพทย์ไทย กล่าวว่าคนเราเกิดมาในร่างกายประกอบ
8 คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย
ด้วยธาตุทั้งสี่ คือ ดิน น�้ำ ลม ไฟ ซึ่งในแต่ละคนจะมีธาตุหลักเป็นธาตุประจ�ำตัว
เรียกว่า “ธาตุเจ้าเรือน” ซึ่งธาตุเจ้าเรือนนี้มี 2 ลักษณะ คือ ธาตุเจ้าเรือนเกิด
ซึ่งเป็นไปตามวันเดือนปีเกิด และธาตุเจ้าเรือนปัจจุบัน
แนวคิดเกี่ยวกับการนวดแผนไทย
การนวดแผนไทย หรือการนวดแผนโบราณ เป็นภูมิปัญญาท้องถิ่นอย่างหนึ่งใน
ด้านการแพทย์แผนไทย ซึง่ มีการสืบทอดจากบรรพบุรษุ แต่ชา้ นานจนถึงปัจจุบนั นี้
ประวัติความเป็ น มาความหายของการนวดไทย ประเภทของการนวดไทย
ความแตกต่างที่ส�ำคัญระหว่างการนวดแบบราชส�ำนักและการนวดแบบทั่วไป
ลักษณะการนวดไทย การเตรียมตัวส�ำหรับการนวด และผลของการนวด
รายละเอียดดังนี้
ประวัติความเป็นมา
การนวดเป็นศาสตร์และศิลป์เพื่อการรักษาความเจ็บป่วยของมนุษย์มาช้านาน
ในสังคมตะวันตกและตะวันออก ใช้ประโยชน์เพื่อการดูแลสุขภาพอย่างกว้าง
ขวางแพร่หลาย มีท่านผู้รู้หลายท่าน ได้กล่าวถึงประวัติความเป็นมาของการนวด
แผนไทย ไว้ดังนี้
สถาบันการแพทย์แผนไทย (2546 : 18 – 19) ได้อธิบายประวัติความเป็น
มาของการนวดแผนไทยว่า การนวดแผนไทย หรือที่บางครั้งเรียกว่า หัตถเวช
หรือ หัตถศาสตร์ ซึ่งเป็นวิธีการรักษาความเจ็บป่วยที่เก่าแก่วิธีหนึ่ง และนับเป็น
วิ ท ยาการสาขาหนึ่ ง ของการแพทย์ แ บบดั้ ง เดิ ม ของไทยในยุ ค ประวั ติ ศ าสตร์
คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย 9
หลักฐานทางประวัติศาสตร์เกี่ยวกับการนวดเก่าแก่ที่สุด คือ ศิลาจารึกสมัย
สุโขทัยที่ขุดพบป่ามะม่วง จังหวัดสุโขทัยราว พ.ศ. 1900 ในสมัยพ่อขุนรามค�ำแหง
จารึกเกี่ยวกับการปลูกสวนสมุนไพร การปรุงยาสมุนไพร และยังรอยจารึดเป็น
รูปการรักษาโดยการนวด
เพ็ญนภา ทรัพย์เจริญ (2540 : 1-2) ได้สรุปเกี่ยวกับประวัติความเป็นมา
ของการนวดแผนไทยไว้วา่ สมัยกรุงศรีอยุธยา รัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช
หลักฐานจากจดหมายเหตุของราชทูตลาซ์ลูแบร์ ประเทศฝรั่งเศส ได้บันทึกเรื่อง
หมอนวดไทยในแผ่นดินสยามมีความว่า “ในกรุงสยามนั้นถ้าใครป่วยไข้ลงก็เริ่ม
ให้ยืดเส้นยืดสาย โดยให้ผู้มีความรู้ความช�ำนาญทางด้านนี้ขึ้นไปใช้เท้าเหยียบ”
และ “ถ้ามีใครป่วยไข้ในกรุงสยามก็ใช้หมอนวด บีบ ขย�ำ ให้ทั่วเนื้อตัว บางทีก็ขึ้น
เดินเอาเท้าเหยียบๆ บนกาย ถึงผู้เล่าให้ข้าพเจ้าฟังว่า แม้สตรีมีครรภ์ก็พอใจให้
เด็กเหยียบที่หลัง เพื่อจะให้คลอดบุตรง่ายไม่พักเจ็บปวดมาก” และในรัชสมัย
พระบรมไตรโลกนาถ ปรากฏหลักฐานจากกฎหมายตราสามดวงใน “นาพลเรือน”
ได้กล่าวถึงการแบ่งส่วนราชการด้านการแพทย์ให้กรมหมอนวด (ส�ำคัญเทียบเท่า
กรมหมอยา) ซ้าย และขวาจ�ำแนกต�ำแหน่งเป็นหลวง ขุนหมื่นพัน และมีศักดินา
เช่นเดียวกับข้าราชการสมัยนั้น
ปรีชา หนูทิม และคณะ (2546 : 18 -19) ได้กล่าวถึงประวัติความเป็นมา
ของการนวดแผนไทยไว้ว่า ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ พระบาทสมเด็จพระพุทธ
ยอดฟ้าจุฬาโลกทรงโปรดเกล้าฯ ให้ปฏิสังขรณ์วัดโพธาราม และสถาปนาเป็น
วัดหลวง ให้นามว่า “วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม” (วัดโพธิ์) ได้รวบรวมผู้มี
ความรู้ทางการแพทย์และทรงโปรดฯ ให้จารึกต�ำรายาสมุนไพรไว้ตามศาลา
รายรอบอุโบสถ และยังทรงโปรดฯ ให้สร้างภาพฤาษีดัดตนไว้ให้ประชาชนศึกษา
และน�ำไปปฏิบัติเพื่อให้ร่างกายสมบูรณ์ ต่อมารัชสมัยของพระบาทสมเด็จ
พระนัง่ เกล้าเจ้าอยูห่ วั ทรงประสงค์ให้วดั โพธิเ์ ป็นมหาวิทยาลัยของปวงชนทรงให้
10 คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย
เลือกสรร และปรับปรุงต�ำรายาสมุนไพรรอบพระอารามและทรงโปรดฯ ให้ปั้น
รูปฤาษีดัดตนซึ่งเป็นรูปหล่อด้วนสังกะสีผสมดีบุกเพิ่มเติมจนครบ 80 ท่า พร้อม
โปรดให้เขียนโคลงอธิบายท่าแต่ละท่าว่าแก้โรคนั้นจนครบ 80 ท่า และจารึก
สรรพวิชาการนวดไทยลงบนแผ่นหินอ่อน 60 ภาพ แสดงถึงจุดนวดอย่างละเอียด
ประดับบนผนังศาลารายและบนเสาภายในวัดโพธิ์ ต่อมารัชสมัยพระบาทสมเด็จ
พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว หลักฐานจากการแบ่งส่วนราชการสมัยรัตนโกสินทร์
ยังคงมีกรมหมอนวดเช่นเดียวกับสมัยอยุธยา และพระองค์ทรงให้หมอนวดถวาย
การรักษาความเจ็บป่วยยามทรงพระประชวร และในรัชสมัยสมเด็จพระจุลจอมเกล้า
เจ้าอยู่หัวพระองค์ทรงโปรดการรวดเป็นที่สุด ยามพระองค์เสด็จประพาสแห่งใด
จะต้องมีหมอนวดถวายงานนวดทุกครั้ง และพระองค์ทรงโปรดฯ ให้มีการช�ำระ
พระคัมภีร์แพทย์ทั้งมวลให้ถูกต้อง และในปี พ.ศ. 2449 กรมหมื่นภูบดีราชหฤทัย
กรมหมื่นอักษรสาสน์โสภณ และหลวงสารประเสริฐ์ ได้ช�ำระต�ำราการนวดไทย
และเขียนต�ำราฉบับนี้ว่า “ต�ำราแผนนวดฉบับหลวง” ต�ำรานวดนี้ใช้เรียกในหมู่
แพทย์หลวง หรือแพทย์ไนพระราชส�ำนัก ต่อมาเมื่อเพื่อแผนตะวันตกเข้ามาใน
สังคมไทย การนวดจึงหมดบทบาทจากราชส�ำนักในรัชสมัยพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยูห่ วั
ส่วนหมอนวดแบบชาวบ้านยังคงใช้การนวดแบบดัง้ เดิมทีถ่ า่ ยทอดจากบรรพบุรษุ
สมบัติ ตาปัญญา (2540 : 27-28) ได้สรุปเกี่ยวกับประวัติความเป็นมาของ
การนวดแผนไทยไว้ว่า มีต้นเค้ามาจากวิชาแพทย์ของท่านชีวโกมารภัจจ์ ซึ่งเป็น
แพทย์หลวงของพระเจ้าพิมพิสารและถือเป็นบรมครูของแพทย์แผนโบราณมาถึง
ปัจจุบันนี้ เราได้รับการถ่ายทอดวิชานวดนี้มาจากอินเดียพร้อมกับพุทธศาสนา
และวัฒนธรรมประเพณีบางอย่างทีซ่ มึ ซาบเข้ามาสูส่ งั คมไทย ก็คงไม่หา่ งไกลจาก
ความเป็นจริงมากนัก และตลอดเวลาหลายร้อยปีที่ผ่านมา แพทย์แผนโบราณ
ของไทยก็ได้ปรับปรุงเปลี่ยนแปลงวิธีการนวดนี้เรื่อยๆ จนกลายมาเป็น “นวด
แผนโบราณ” หรือการนวดแผนไทยดังที่ปฏิบัติกันอยู่ทุกวันนี้ และปัจจุบันในโลก
คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย 11
ตะวันตกได้มีการพัฒนาการนวดออกเป็นหลายแบบผสมผสานวิชาต่างๆ เข้ากับ
การนวด เพื่อให้เกิดประโยชน์มากยิ่งขึ้น มีการสอนเผยแพร่ มีโรงเรียนและ
สถาบันสอนวิชานวดโดยเฉพาะหลายแห่งในหลายๆ ประเทศ โดยมีวิธีนวดแบบ
ญี่ปุ่นและแบบสวีดิช เป็นวิธีที่นิยมศึกษากันแพร่หลายที่สุด ส�ำหรับการนวดแผน
ไทย ทุกวันนี้วิชาการนวดแผนไทยยังมีสอนอยู่ที่วัดพระเชตุพนฯ กรุงเทพฯ โดย
อยู่ภายใต้การควบคุมดูแลของสมาคมการแพทย์แผนไทย ฝ่ายวิชาหัตถศาสตร์
นอกจากนี้ก็ยังมีการสอนอยู่ตามวัดบางแห่งอีกมากมายจากที่กล่าวมาข้างต้น
พอสรุปได้วา่ ประวัตคิ วามเป็นมาของการนวดแผนไทย มีมาตัง้ แต่ยคุ ประวัตศิ าสตร์
ได้มีหลักฐานที่จารึกไว้ในหลายร้อยปีที่ผ่านมา ได้แก่ สมัยสุโขทัย สมัยกรุง
ศรีอยุธยาและสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ จะเห็นได้ว่า การนวดจะมีอยู่ในทุกยุคทุก
สมัยจนมาถึงปัจจุบันสืบเนื่องมาจากบรรพบุรุษได้รับการสืบทอดต่อๆ กันจนชั่ว
ลูกชั่วหลาน วิชาการนวดจึงไม่ล้มหายตายจากไป เพราะมีความเกี่ยวข้องกับวิถี
ชีวิตของมนุษย์ การนวดจะช่วยแก้อาการปวดเมื่อยและบ�ำบัดรักษาโรค ซึ่งมีมา
แต่เช้านาน
ความหมายของการนวดแผนไทย
การนวดแผนไทยเป็นศาสตร์และศิลป์ของไทยที่มีมาช้านานแล้ว ตั้งแต่สมัย
โบราณกาลสืบเนื่องมาจนถึงทุกวันนี้ ซึ่งอยู่คู่กับคนไทยมาโดยตลอด แม้ว่าการ
แพทย์แผนไทยโบราณจะเสื่อมความนิยมไป แต่การนวดไทยก็ยังคงได้รับการ
ถ่ายทอดความรู้ต่อเนื่องกันมาจนถึงปัจจุบัน ทั้งนี้ท่านผู้รู้ได้ให้ความหมายของ
การนวดแผนไทย ไว้ดังนี้
ประโยชน์ บุญสินสุข (2543 : 13) ได้กล่าวถึงความหมายของการนวดแผน
12 คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย
ไทยไว้ว่า “การที่คนเรามีอาการปวดเมื่อยหรือเจ็บป่วย ผู้อยู่ใกล้เคียงมักจะลูบไล้
บีบนวดบริเวณดังกล่าวท�ำให้อาการคลายลงแรกๆ อาจจะเป็นไปโดยมิได้ตั้งใจ
ต่อๆ มาเริ่มสังเกตเห็นผลของการบีบนวดในบางจุดหรือบางวิธีได้ผลจึงเก็บไว้
เป็นประโยชน์ และกลายเป็นความรู้ที่สืบทอดกันต่อๆ มาจากคนรุ่นหนึ่งไปสู่คน
อีกคนหนึ่ง ความรู้ที่ได้จึงสะสมจากวิธีการง่ายๆ ไปสู่ความสลับซับซ้อน กระทั่ง
มีผนู้ ำ� มาสร้างขึน้ เป็นทฤษฎี การนวดจึงกลายมาเป็นศาสตร์แขนงหนึง่ ทีม่ บี ทบาท
บ�ำบัดรักษาอาการหรือโรคภัยบางอย่าง”
มานพ ประภาษานนท์ (2549 : 13-14) ได้น�ำเสนอแนวคิดเกี่ยวกับความ
หมายของการนวดแผนไทย ไว้ว่า การนวดเป็นศาสตร์แห่งการถ่ายทอดความรัก
และความปรารถนาดีอย่างหนึง่ โดยการสัมผัสลูบไล้ทำ� ให้เกิดความรูส้ กึ ผ่อนคลาย
ทั้งร่างกายและจิตใจ สัมผัสที่ผู้นวดและผู้ถูกนวดได้รับจะแสดงออกถึงความรัก
เมตตา มันจะส่งผ่านมือของเราลงไป ผู้ถูกนวดสามารถรับรู้ได้ถึงความอ่อนโยน
และแต่มั่นคงของสัมผัสนั้นจากความหมายของการนวดแผนไทย
จากที่กล่าวมาพอสรุปได้ว่า การนวดช่วยผ่อนคลายความเครียด บรรเทา
อาการปวดเมื่อยรวมทั้งบ�ำบัดโรคมาแต่โบราณ ซึ่งถือว่า การนวดแผนไทยเป็น
ทั้งศาสตร์ และศิลป์มเี อกลักษณ์เฉพาะสามารถถ่ายทอดการเรียนรูเ้ ป็นกิจจะลักษณะ
ที่ลึกซึ้ง
ประเภทของการนวดแผนไทย
การนวดแผนไทย เป็นวิธีการบ�ำบัดและรักษาโรคของไทยที่มีมาตั้งแต่เดิม เพื่อ
บรรเทาอาการปวดเมื่อย ฟกช�้ำ ด้วยการสัมผัสจับต้อง หรือกดบริเวณที่เจ็บเพื่อ
คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย 13
ช่วยเหลือตนเอง และสะสมภูมิปัญญาด้านการนวดจนกลายมาเป็นองค์ความรู้
หนึ่งของการแพทย์แผนไทย จากหลักฐานทางประวัติศาสตร์และแหล่งที่มาของ
วิทยาการนวดแบบเดิมของไทย ได้มีท่านผู้รู้ ได้กล่าวถึงประเภทของการนวด
แผนไทย ไว้ดังนี้
2. การนวดแบบราชส�ำนัก หมายถึง การนวดเพื่อถวายกษัตริย์ และเจ้านาย
สถาบันการแพทย์แผนไทย (2547 : 111-112) ได้แบ่งการนวดไทยออก
เป็น 2 ประเภท คือ
1. การนวดไทยแบบทั่วไป (แบบเชลยศักดิ์) หมายถึง การนวดไทยแบบ
สามัญชน มีการสืบทอดฝึกฝนแบบแผน การนวดตามวัฒนธรรมท้องถิ่น
ซึ่งเหมาะส�ำหรับชาวบ้านจะนวดกันเองใช้สองมือและอวัยวะส่วนอื่นโดย
ไม่ต้องใช้ยา ในปัจจุบันจึงเป็นที่รู้จัก และแพร่หลายในสังคมไทยการนวด
แบบเชลยศักดิ์เป็นการนวดบริเวณกล้ามเนื้อและข้อต่างๆ ของร่างกาย
เป็ น การนวดที่ ป รากฎอยู ่ ใ นวั ด และสั ง คมไทยทั่ ว ไปมี ก ารสอนแบบ
สืบทอดกันมาจากคนรุ่นเก่าและมีแบบแผนการนวดตามวัฒนธรรมท้อง
ถิ่น ก่อนนวดผู้นวดจะจ้องพนมมือไหว้ครูเสียก่อน ในขณะนวดอยู่บนพื้น
หลังจากนั้นผู้นวดจึงเริ่มนวดจากเท้าขึ้นไปยังหัวเข่า แล้วไปสู่โคนขามีการ
นวดท้อง หลัง ไหล่ ต้นคอและแขน จนทั่วตัว การนวดแบบเชลยศักดิ์เป็น
ที่รู้จักกันทั่วไปว่า “จับเส้น” เพื่อให้เลือดลมเดินได้สะดวกขึ้น ซึ่งตรงกับ
แพทย์แผนปัจจุบันคือ การนวดเพื่อเพิ่มหรือส่งเสริมการไหลเวียนของ
เลือดและน�้ำเหลือง นอกจากนี้ยังมีผลสะท้อนให้การท�ำงานของอวัยวะที่
อยู่ห่างออกไปจากบริเวณนวดซึ่งเดิมมีน้อยกลับเพิ่มขึ้นกลับสู่ภาวะปกติ
ฉะนั้นข้อบ่งชี้ของการนวดจึงมีมากมาย เช่น การรักษาหรือบรรเทาอาการ
เคล็ด ขัดยอก ซ้น คอแข็ง จากการตกหมอน รักษาอาการอาหารไม่ย่อย
14 คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย
ท้องเฟ้อ ท้องผูก ปวดหลัง เจ็บเอว ปวดเข่า ตะคริว ปวดศีรษะ นอนไม่
หลับ อาการวิงเวียน ช่วยคลายความเครียดทางกายและใจและช่วยให้ข้อ
ที่เคลื่อนกลับเข้าที่ เป็นต้น
ชั้นสูงของราชส�ำนัก ผู้นวดจะต้องเดินเข่าเข้าหาผู้ป่วยที่นอนบนพื้นเมื่อ
อยู่ห่างผู้ป่วยราว 2 ศอก การนวดแบบราชส�ำนักพิจารณาถึงคุณสมบัติ
ของผู้เรียนอย่างประณีตถี่ถ้วน และการสอนมีขั้นตอนจรรยามารยาทของ
การนวด การนวดต้องสุภาพมาก ใช้อวัยวะได้น้อย และต้องตรงตามจุด
จึงกล่าวได้ว่าการฝึกมือและการนวดต้องมีเอกลักษณ์เฉพาะ การนวดไทย
เป็นที่นิยมมาก และเป็นที่ยอมรับมากในสมัยโบราณ และเป็นผู้ใกล้ชิด
และเป็นที่ไว้วางใจของพระมหากษัตริย์ ในสมัยนั้นจนได้รับการแต่งตั้ง
ให้มีกรมหมอนวดซ้าย และกรมหมอนวดขวา ท�ำให้หมอนวดสามารถ
รับราชการอยู่ในต�ำแหน่งระดับสูงได้ปัจจุบันมีผู้สืบทอดการนวดแบบนี้
น้อยมาก เนื่องจากส่วนใหญ่จะเป็นการถ่ายทอดกันในครอบครัว และผู้รู้
มักหวงวิชา ท�ำให้การนวดได้รับการถ่ายทอดกระท่อนกระแท่นเต็มทีกา
รนวดไทยนี้มีคุณค่าต่อการพึ่งตนเองเป็นอย่างมากสามารถบรรเทาโรค
และอาการปวดต่างๆ ได้อย่างมีประสิทธิภาพในความรู้สึกของผู้ใช้บริการ
เช่น อาการปวดเมื่อยตามกล้ามเนื้อลดการติดขัดของข้อต่อช่วยกระตุ้น
กล้ามเนื้อที่อ่อนแรง เป็นต้น แต่อย่างไรก็ตาม การนวดที่ไม่ถูกต้อง
อาจเป็นการซ�้ำเติมหรือเพิ่มการบาดเจ็บได้ ฉะนั้นผู้ที่จะน�ำการนวดไปใช้
จึงควรมีความรู้ในการใช้อย่างถูกต้องเพื่อให้เป็นประโยชน์ต่อสุขภาพ
อย่างแท้จริง
คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย 15
 มณีวรรณ เจีย และ แมกซ์ เจีย (2548 : 21) ได้แบ่งประเภทของการนวด
แผนไทยออกเป็น 2 แบบ คือ
1. การนวดแบบราชส�ำนัก เป็นการนวดที่ปรับปรุง เพื่อใช้ในราชส�ำนัก
ส�ำหรับนวดพระมหากษัตริย์ และข้าราชส�ำนัก ความรู้ และวิธีการนวด
จะถู ก ถ่ า ยทอดจากช่ า งนวดหลวงหรื อ หมอหลวงไปยั ง ผู ้ ม ารั บ หน้ า ที่
คนต่อๆ ไป การนวดต้องท�ำด้วยความนุ่มนวล เบา แม่นย�ำ และตรงจุด
การนวดแบบราชส�ำนักนี้ใช้เพียง 3 ท่าเท่านั้น คือ
1.1 ท่านอนหงาย
1.2 ท่านอนตะแคง
1.3 ท่านั่ง
2. การนวดแบบเชลยศักดิ์ เป็นการนวดแบบชาวบ้าน ความรู้ และเทคนิค
แห่งการนวดได้รับการถ่ายทอดจากบรรพบุรุษจากชั่วคนหนึ่งสู่อีกชั่วคน
หนึ่งสู่ลูกหลาน ผู้รับการนวดจะอยู่ในท่าต่างๆ รวม 4 ท่าด้วยกัน คือ
2.1 ท่านอนหงาย
2.2 ท่านอนตะแคง
2.3 ท่านอนคว�่ำ
2.4 ท่านั่ง
มานพ ประภาษานนท์ (2549 : 22-23) ได้จัดล�ำดับประเภทของการนวด
แผนไทยออกเป็น 2 แบบเช่นกัน คือ
1. การนวดแบบราชส�ำนัก กลุ่มเป้าหมายของการนวดนี้ คือ เจ้านายชั้นใหญ่
ผู้มียศถาบรรดาศักดิ์ที่อยู่ในรั้วในวัง เป็นต้น ฉะนั้นการนวดจึงจ�ำเป็นต้อง
16 คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย
มีความสุภาพเรียบร้อยมีมารยาทดี มีความเคารพ มีความอ่อนน้อมถ่อมตน
การนวดจึงถูกออกแบบให้มีความสุภาพ นั่นคือ จะใช้เพียงนิ้วมือ และมือ
เท่านั้นในการนวดสัมผัสกับผู้ถูกนวด จะไม่ใช้ศอก เข่า เท้า อะไร ใดๆ
ทั้งสิ้นและก็ต้องเลือกผู้ที่จะมาเรียนการนวดแบบนี้อย่างพิถีพิถัน ต้องดู
ความตั้งใจจริง ต้องดูรูปร่างว่าเหมาะสมจะเป็นหมอนวด หรือไม่ ดูนิสัย
ใจคิว่าเป็นอย่างไร ฯลฯ
2. การนวดแบบเชลยศักดิ์ การนวดแบบนี้จะเรียกว่า เป็นการนวดแบบทั่วไป
ก็ได้ เพราะกลุ่มเป้าหมาย คือ ชาวบ้านทั่วๆ ไป ไม่ได้มียศศักดิ์อะไร
ฉะนัน้ แนวทางการนวดจึงค่อนข้างจะเป็นกันเอง ไม่ตอ้ งมีสขุ ภาพมากมาย
อะไรนัก สามารถใช้ทั้งมือ เท้า ศอก เข่า ได้ตามสบาย มีทั้งการดัด การดึง
การลูบ ใช้เทคนิคต่างๆ ได้อย่างครบถ้วน และมีความใกล้ชิดกับลูกค้าได้
มากกว่าการเรียนการสอนก็จะไม่เคร่งครัดมากนัก มักจะเป็นการเรียน
แบบตัวต่อตัว เน้นที่ภาคปฏิบัติมากกว่าใครอยากเรียนก็สมัครเรียนได้
ไม่ตอ้ งเลือกเฟ้นลูกศิษย์มากนัก ระยะเวลาเรียนก็แล้วแต่ตกลงกับอาจารย์
เรียนจนอาจารย์พิจารณาว่าใช้ได้แล้วก็ถือว่าจบออกไปเป็นหมอนวดได้
ซึง่ ในปัจจุบนั ก็มกี ารเรียนการสอนแบบนัน้ กันอยู่ เช่นทีว่ ดั โพธิ์ วัดสามพระยา
และวัดปรินายก เป็นต้น
จากที่กล่าวมาประเภทของการนวดแผนไทย โดยสรุปว่า คนไทยนิยมการ
นวดมาแต่โบราณ หลักฐานก่อนประวัติศาสตร์ไม่ปรากฏและในยุคประวัติศาสตร์
การนวดมีการพัฒนาอย่างต่อเนือ่ ง ปัจจุบนั การนวดแผนไทยสามารถจ�ำแนกเป็น
การนวดแบบราชส�ำนัก และการนวดแบบเชลยศักดิ์ หรือการนวดแบบทั่วไป
เป็นที่รู้จักและใช้ประโยชน์อย่างแพร่หลายในสังคมไทย
คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย 17
ความแตกต่างทีส
่ �ำ คัญระหว่างการนวดแบบราชสำ�นัก
และการนวดแบบทัว ่ ไป
มีทา่ นผูร้ ู้ ได้กล่าวถึงความแตกต่างทีส่ ำ� คัญระหว่างการนวดแบบราชส�ำนัก
และการนวดแบบทั่วไป ไว้ดังนี้
เพ็ญนภา ทรัพย์เจริญ (2538 : 9) ได้กล่าวถึงความแตกต่างทีส่ ำ� คัญระหว่าง
การนวดแบบราชส�ำนัก และการนวดแบบทั่วไป ไว้ดังนี้
1. หมอนวดแบบราชส�ำนัก ต้องมีกริ ยิ ามารยาทเรียบร้อย เดินเข่าเข้าหาผูป้ ว่ ย
ไม่หายใจรดผู้ป่วย ขณะท�ำการนวดต้อง หันหน้าตรง ไม่ก้มหน้าจนหายใจ
รดผู้ป่วย และไม่เงยหน้าจนเป็นการไม่เคารพ ส่วนหมอนวดแบบทั่วไป
มิได้เพ่งเล็งถึงเรือ่ งเหล่านี้ แต่มลี กั ษณะการนวดเป็นกันเองกับผูป้ ว่ ยมากกว่า
บางครั้งจึงอาจดูไม่ส�ำรวม และระวังตัวมากนัก
2. หมอนวดแบบราชส�ำนัก จะไม่เริ่มนวดฝ่าเท้า นอกจากจ�ำเป็นจริงๆ มัก
เริ่มนวดตั้งแต่ใต้เข่าลงมาข้อเท้า หรือจาก ต้นขาลงมาถึงข้อเท้า ส่วนหมอ
นวดแบบทั่วจะเริ่มนวดที่ฝ่าเท้า
3. หมอนวดแบบราชส�ำนัก จะใช้เฉพาะมือ คือ นิ้วหัวแม่มือ และปลายนิ้ว
อืน่ ๆ และอุง้ มือในการนวดเท่านัน้ และไม่ใช้การนวดคลึงในขณะกด(นวด)
แขนจะต้องเหยียดตรงเสมอส่วนหมอนวดแบบทั่วไป มิได้ค�ำนึงถึงท่าทาง
ของแขนว่า จะตรงหรือไม่
4. หมอนวดแบบราชส�ำนัก ท�ำการนวดผู้ป่วยซึ่งอยู่ในท่านั่งนอนหงายหรือ
ตะแคงเท่านั้น ไม่มีการให้ผู้ป่วยนอนคว�่ำเลย แต่การนวดแบบทั่วไปมีการ
ให้ผู้ป่วยนอนคว�่ำด้วย
18 คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย
5. หมอนวดแบบราชส�ำนัก ไม่ใช้การดัดงอข้อหรือส่วนใดของร่างกายด้วย
ก�ำลังแรง และไม่มีการนวดโดยใช้เท้า เข่า ข้อศอก ฯลฯ แต่หมอนวดแบบ
ทั่วไป ไม่งดเว้นการปฏิบัติดังกล่าวและอาจมีหมอนวด 1 คน ช่วยกันนวด
ในขณะเดียวกันต่อผู้ป่วย 1 คน
6. หมอนวดแบบราชส�ำนัก ต้องการท�ำให้เกิดผลต่ออวัยวะและเนื้อเยื่อที่อยู่
ลึกๆ โดยการเพิม่ การไหลเวียนของเลือดและเพิม่ การท�ำงานของเส้นประสาท
ในกรณีนี้หมอนวดจะต้องมีความรู้ทางกายวิภาคศาสตร์เชิงปฏิบัติการ
อย่างดีพอสมควร ส�ำหรับหมอนวดแบบทั่วไป หวังผลโดยตรงจากการกด
นวดเป็นส่วนใหญ่ และจากการนวดคลึงเป็นครัง้ คราว ซึง่ การไม่ระมัดระวัง
จุดส�ำคัญตามความรู้ทางกายวิภาคศาสตร์ดีพออาจเกิดอันตรายได้
พิศษิ ฐ เบญจมงคลวารี (2545 : 3) ได้กำ� หนดความแตกต่างทีส่ ำ� คัญระหว่าง
การนวดแบบราชส�ำนัก และการนวดแบบทั่วไปไว้ว่า การนวดแบบราชส�ำนักนั้น
มีกระบวนการถ่ายทอดสู่ผู้เรียนเป็นไปด้วยความประณีตถี่ถ้วน และการสอนมี
ขึน้ ตอน จรรยามารยาทของการนวด ลักษณะแบบแผนการนวดมีเอกลักษณ์เฉพาะ
ส่วนการนวดแบบทั่วไป จะไม่มีกระบวนการ และขั้นตอนที่สลับซับซ้อน ฝึกฝน
แบบแผนเป็นการนวดตามวัฒนธรรมท้องถิน่ ซึง่ เหมาะสมกับชาวบ้านนวดกันเอง
มานพ ประภาษานนท์ (2549 : 24) ได้สรุปความแตกต่างที่ส�ำคัญระหว่าง
การนวดแบบราชส�ำนัก และการนวดแบบทั่วไป ไว้ว่า การนวดไทยทั้งสองแบบนี้
จะมีความแตกต่างกันในวิธีการนวดอยู่ โดยเฉพาะการเน้นที่ความสุภาพส�ำรวจ
ของผู้นวด แต่โดยหลักการใหญ่ๆ แล้วจะเหมือนกันคือให้มีการผ่อนคลาย
กล้ามเนื้อ และกดจุดที่มีปัญหาเพื่อบ�ำบัดรักษาโรค ในปัจจุบันเราจะเห็นรูปแบบ
การนวดแบบทั่วไปนี้ได้มากว่า ซึ่งเปิดบริการนวดกันอยู่มากมายส�ำหรับการนวด
คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย 19
แบบราชส�ำนักนั้นจะมีการสอนกันในโรงเรียนอายุเวทวิทยาลัย (ชีวโกมารภัจจ์) ตารางที่ 1 ความแตกต่างการนวดแบบเชลยศักดิ์แบบราชส�ำนัก
ซึ่งถือเป็นการนวดที่ได้มาตรฐานส่วนประชาชนที่สนใจอยากจะเรียนการนวด
นวดแบบราชส�ำนัก นวดแบบเชลยศักดิ์
ไทยก็คงสามารถฝึกเรียนแบบนวดทัว่ ไปได้งา่ ยตามวัดต่างๆ ทีเ่ ปิดสอนอยู่ แต่ถา้
จะเรียนแบบราชส�ำนักคงจะล�ำบากกว่า และใช้เวลาในการเรียนมากกว่า 1.  ต้องมีกริยามารยาทเรียบร้อยเดินเข่า 1.  มีความเป็นกันเองกับผู้ถูกนวด
เข้าหาผู้ป่วย ไม่หายใจรดผู้ป่วย
ปรีชา หนูทิม และคณะ (2546 : 19) ได้กล่าวถึงความแตกต่างที่ส�ำคัญ ไม่เงยหน้า
ระหว่างการนวดแบบราชส�ำนัก และการนวดแบบทั่วไป การนวดแบบราชส�ำนัก
ท่าทางของผู้นวด ลักษณะการนวดจะต้องกระท�ำอย่างสุภาพ ใช้อวัยวะน้อยส่วน 2. เริ่มนวดตั้งแต่ใต้เข่าลงมาข้อเท้าหรือ 2. เริ่มนวดที่ฝ่าเท้า
จาก ต้นขาลงถึงเท้า
เพื่อให้สามารถควบคุมน�้ำหนักในการนวดไม่ให้มากเกินไป จะเน้นหนักในเรื่อง
ของการรักษาโรค ส่วนการนวดแบบทั่วไป ใช้สองมือและอวัยวะส่วนอื่นนวด 3. ใช้เฉพาะมือคือนิ้วหัวแม่มือ ปลายนิ้ว 3. ใช้อวัยวะทุกส่วน เช่น มือ เข่า
โดยไม่ตอ้ งใช้ยา เพือ่ ให้เกิดความผ่อนคลาย เป็นการนวดทีส่ บื ทอดจากคนรุน่ เก่า และอุ้งมือในการนวดเท่านั้น แขนต้อง ศอก ในการนวด
มาสู่คนรุ่นใหม่และเป็นการบอกเล่าต่อๆ กันมา เหยียดตรงเสมอ

4. ท�ำการนวดผู้ป่วยที่อยู่ในท่านั่ง 4. ท�ำการนวดผู้ป่าวท่านั่ง นอน

จากข้างต้นทีก่ ล่าวมาความแตกต่างทีส่ ำ� คัญระหว่างการนวดแบบราชส�ำนัก
นอนหงายและตะแคง ไม่นวดผู้ป่วย หงาย ตะแคง และท่านอนคว�่ำ
และการนวดแบบทัว่ ไป พอสรุปได้วา่ การนวดแบบราชส�ำนักจะใช้นวดกับกษัตริย์ ในท่านนอนคว�่ำ
และเจ้านายชั้นสูงส่วนการนวดแบบทั่วไป จะใช้นวดกับสามัญชน หรือชาวบ้าน
5. ไม่มีการนวดโดยใช้เท้า เข่า ข้อศอก 5. มีการนวดโดยใช้เท้า เข่า
ทั่วไปดังตารางที่ 1
ไม่มีการคัดงอข้อหรือส่วนใดของร่างกาย ข้อศอก มีการดัดงอข้อ และ
ส่วนต่างๆ ของร่างกาย

6. ผู้นวดเน้นให้เกิดผลต่ออวัยวะและ 6. ผู้นวด เน้นผลที่เกิดจากกดและ

เนื้อเยื่อโดยยึดหลักการกายวิภาค นวดคลึงตามจุดต่างๆ
เพื่อเพิ่มการไหลเวียนของเลือดและ
การท�ำงานของเส้นประสาท
ที่มา : กองการแพทย์ทางเลือกกระทรวงสาธารณสุข

20 คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย 21

ความรู้ที่จำ�เป็นสำ�หรับการนวดไทย
สถาบันการแพทย์แผนไทย (2542 : 179-183) ได้กำ� หนดความรูท้ จี่ ำ� เป็นส�ำหรับ
การนวดไทยดังนี้
1. การเตรียมร่างกายผู้นวด
1.1 การฝึ ก ก� ำ ลั ง นิ้ ว สามารถท� ำ ได้ โ ดยฝึ ก ซ้ อ มยกกระดานทุ ก วั น
ด้วยการนั่งขัดสมาธิเพชร และหย่งมือเป็นรูปถ้วยวางไว้ข้างล�ำตัว
แล้วยกตัวให้พ้นจากพื้น อาจใช้การฝึกโดยบีบจี้ผึ้งจนอ่อนตัวหรือ
อาจฝึกนวดกับผู้ป่วยเลย การฝึกก�ำลังนิ้วจะท�ำให้นิ้วมือมีก�ำลังแข็ง
แรงเมื่อใช้นวดผู้ป่วยจะได้มีก�ำลังเพียงพอ มือไม่สั่น ไม่อ่อนแรง
ท�ำได้ตรงเป้าหมายการรักษาจะท�ำให้การรักษาได้ผลรวดเร็ว
1.2 การรักษาสุขภาพทั่วไป ผู้นวดต้องรักษาสุขภาพให้ดีอยู่เสมอทั้งทาง
ร่างกายและจิตใจ หมั่นออกก�ำลังกายให้ร่างกายแข็งแรง ถ้ารู้สึกว่า
ไม่สบายหรือมีไข้ไม่ควรท�ำการนวดเฉพาะนอกจากการนวดจะไม่
ได้ผลดีเท่าที่ควรแล้วยังอาจแพร่โรคให้กับผู้ถูกนวดได้และเล็บมือ
ควรตัดให้สั้นและดูแลให้สะอาด
2. แนวทางปฏิบัติการนวด
2.1 ศีลของผู้นวด
2.1.1 ไม่ดื่มสุรา หมายถึง ไม่ดื่มสุราทั้งก่อนและหลังการนวด
รวมทั้งการรับประทานอาหารที่บ้านของคนไข้ เพราะอาจ
ควบคุมตนเองได้ และอาจท�ำให้การนวดไม่ได้ผลรวมทัง้ อาจ
เป็นการรบกวนคนไข้และญาติ
22 คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย
2.1.2 ไม่เจ้าชู้ หมายถึง ไม่แสดงกริยาท่าทางลวนลามหรือใช้ค�ำ
พูดแทะโลมคนไข้ที่เป็นหญิง หรือถ้าผู้นวดเป็นผู้หญิงก็ไม่
ควรแสดงกิริยายั่วยวนคนไข้ที่เป็นผู้ชาย ต้องนวดด้วยความ
สุภาพเรียบร้อย พูดคุยแต่พอสมควร
2.1.3 ไม่หลอกลวง หมายถึง ไม่เลี้ยงไข้ เช่น ถ้าสามารถรักษาโร
คนั้นๆ ให้หายภายใน 1-2 ครั้ง ก็ไม่หลอกลวงว่าต้องนวด
5-6 ครั้ง เพื่อหวังประโยชน์ ลาภ ยศ สรรเสริญ
2.2 การแต่งรสมือ หมายถึง การลงน�้ำหนัก แต่ละรอบและจังหวะของ
การลงน�้ำหนักซึ่งการลงน�้ำหนักนิ้วมือที่กดมี 3 ระดับ คือ
2.2.1 น�้ำหนักเบาประมาณ 50 เปอร์เซ็นต์ ของน�้ำหนักที่สามารถ
ลงได้สูงสุด
2.2.2  น�้ำหนักปานกลางประมาณ 70 เปอร์เซ็นต์ของน�้ำหนักที่
สามารถลงได้
2.2.3 น�้ำหนักปานมาก ประมาณ 90 เปอร์เซ็นต์ของน�้ำหนักที่
สามารถลงได้
2.3 การลงจังหวะนิว้ มือในการนวด จังหวะในการลงน�ำ้ หนักแต่ละครัง้ มี 3
จังหวะ คือ
2.3.1 หน่วง เป็นการลงน�้ำหนักเบาเพื่อกระตุ้นให้กล้ามเนื้อรู้สึก
ตัวไม่เกร็งกับการนวด
2.3.2 เน้น การลงน�้ำหนักเพิ่มขึ้นบนต�ำแหน่งที่ต้องการนวด
2.3.3 นิ่ง ลงน�้ำหนักมากและกดนิ่งไว้พร้อมกับก�ำหนดลมหายใจ
สั้นยาวตามความต้องการ
คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย 23
 การลงน�ำ้ หนักเพิม่ ขึน้ ทีละน้อย ท�ำให้กล้ามเนือ้ สามารถปรับตัวรับน�้ำหนัก
ได้ไม่เจ็บมากขึ้น การลงน�้ำหนักมากตั้งแต่เริ่มกดจะท�ำให้กล้ามเนื้อเกร็งรับทันที
และอาจท�ำให้ต�ำแหน่งที่กดคลาดเคลื่อนไป และผู้ถูกนวดจะเจ็บมากหรือระบม
ได้เช่นกัน
2.4 การก�ำหนดลมหายใจ ต้องฝึกหายใจเข้าออกให้สัมพันธ์กับการลง
น�้ำหนักโดยทั่วไปการลงน�้ำหนักควรกดลงไปขณะที่ผู้ถูกนวดหายใจ
ออกซึ่งเป็นขณะที่ร่างกายผ่อนคลายการหายใจเข้าออกปกติ 1 ครัง้
เรียกว่า คาบน้อย ส่วนใหญ่ใช้กบั การนวดพืน้ ฐานต่างๆ การหายใจเข้า
ลึก หายใจออกยาว 1 ครัง้ เรียกว่า คาบใหญ่ ส่วนใหญ่ใช้กับการนวด
รักษาโรคต่างๆ และการเปิดประตูลม แต่การเปิดประตูลมมักจะใช้
คาบใหญ่ 3 ครั้ง การกดนวดนานเพียงใดขึ้นกับลักษณะของโรค
ระยะเวลาที่เป็นและลักษณะของผู้ถูกนวด การกดโดยใช้ระยะเวลา
สั้นเกินไป การรักษาจะไม่ได้ผล การนวดนานเกินไปท�ำให้มือผู้นวด
และต�ำแหน่งที่ถูกนวดระบมได้
2.5 การก�ำหนดองศามาตราส่วนหรือท่านวดและการวางมือ เป็นการ
วางท่านวดของผู้นวดให้เหมาะสมกับผู้ถูกนวดและต�ำแหน่งที่นวด
เพือ่ ให้ใช้แรงทีก่ ดนัน้ ลงตามจุดและมีนำ�้ หนักเพียงพอทีจ่ ะรักษาโรค
ซึ่งการวางมือ การวางเท้า การนั่งของผู้นวดต้องเหมาะสมกับมือ
ที่กดลงบนผู้ป่วยเรียกได้ว่าสัดส่วนองศาและทิศทางในการนวด
โดยทัว่ ไปแล้วขณะทีน่ วดแขนจะเหยียดตรง เพือ่ ลงน�ำ้ หนักตามแขน
ลงไปสู่นิ้วที่นวด หากมีการงอแขนอาจท�ำให้น�้ำหนักลงไม่ตรงจุด
แม้จะใช้น�้ำหนักและท�ำให้การรักษาไม่ได้ผลเลย ซึ่งในการนวดแบบ
ราชส�ำนักได้แนวทางไว้ว่า “แขนตึง หน้าตรง องศาได้”
24 คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย
2.6 มารยาทในขณะท�ำการนวด
2.6.1 ก่อ นท� ำ การนวด ผู ้ น วดควรส� ำ รวมจิ ต ใจให้ เ ป็ น สมาธิ
ระลึกถึงคุณครูอาจารย์ ส�ำหรับการนวดแบบราชส�ำนักจะมี
การยกมื อ ไหว้ ผู ้ ถู ก นวดเพื่ อ เป็ น การขอขมาที่ ล ่ ว งเกิ น
บนร่างกาย
2.6.2 ขณะนวดควรนั่งห่างจากผู้ถูกนวดพอสมควรให้ด้านที่จะ
ท�ำการนวดไม่ควรค่อมตัวผู้ถูกนวด ส�ำหรับการนวดแบบ
ราชส�ำนักจะเดินเข้าหาผู้ถูกนวดอย่างน้อย 4 ศอก และ
นั่งห่างจากผู้ถูกนวดประมาณ 1 ศอก และจับชีพจรดูลม
เบื้องสูงกับลมเบื้องต�่ำ
2.6.3  ขณะนวดไม่ ค วรก้ ม หน้ าจะท� ำ ให้ ก ารหายใจรดผู ้ ถู ก นวด
ซึ่งการนวดแบบราชส�ำนัก มีค�ำกล่าวไว้ว่า “แม้ลมหายใจ
ก็ไม่ให้รดพระวรกาย” ขณะท�ำการนวดจึงมักจะหันหน้าตรง
ไปข้างหน้า โดยไม่ก้มหน้าและไม่เงยหน้ามองฟ้า อันเป็น
การแสดงความไม่เคารพ
2.6.4  ขณะท�ำการนวดห้ามกินอหารหรือสิ่งใดๆ และระมัดระวัง
การพูดทีอ่ าจท�ำให้ผถู้ กู นวดตกใจ สะเทือนใจหรือหวาดกลัว
ควรซักถามและสังเกตอาหารอยู่เสมอ ควรหยุดนวดเมื่อ
ผู้ถูกนวดขอให้พักหรือเจ็บปวดจนทนไม่ไหว
2.7 ข้อควรระวังในการนวด
2.7.1 ในกรณีทนี่ วดท้องไม่ควรนวดผูท้ รี่ บั ประทานอาหารอิม่ ใหม่ๆ
(ไม่เกิน 30 นาที)
คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย 25
 2.7.2 ไม่นวดให้เกิดการฟกช�ำ้ มากขึน้ หรือมีอาการอักเสบซ�ำ้ ซ้อน
2.7.3  กรณีผู้สูงอายุโรคประจ�ำตัวบางอย่าง เช่น เบาหวาน โรค
ความดันโลหิตสูงต้องระมัดระวัง
2.7.4 ไม่ควรนวดผู้ที่มีอาการอักเสบติดเชื้อ คือ มีไข้มากกว่า 38
องศาเซลเซียส ปวด บวม แดง ร้อน
2.7.5 ไม่ควรนวดผู้ที่หลังประสบอุบัติเหตุใหม่ๆ ควรได้รับการ
ช่วยเหลือขั้นต้นและตรวจวินิจฉับภาวะแทรกซ้อนต่างๆ
หากเกินความสามารถควรประสานความร่วมมือกับแพทย์
แผนปัจจุบัน
2.7.6 ข้อห้ามหรือข้อควรระวังอื่นๆ ที่กล่าวไว้เฉพาะแต่ละโรค
หรืออาการ
3. ข้อปฏิบัติหลังการนวด
3.1 ค�ำแนะน�ำส�ำหรับผู้นวด หากผู้นวดมีอาการปวดนิ้วให้แช่มือในน�้ำ
อุ่นเพื่อช่วยให้กล้ามเนื้อผ่อนคลานและการไหลเวียนโลหิตดีขึ้น
หรือใช้ผ้าชุบน�้ำอุ่นประคบมือ และนวดคลึงบริเวณเนินกล้ามเนื้อ
ฝ่ามือและรอบข้อนิ้วมือ
3.2 ค�ำแนะน�ำส�ำหรับผู้ถูกนวด
3.2.1 งดอาหารแสลง เช่น อาหารมัน อาหารทอด หน่อไม้
ข้าวเหนียว เครื่องในสัตว์ เหล้า เบียร์ ของหมักดอง
3.2.2 ห้ามสลัด บีบ ดัด ส่วนที่มีอาการเจ็บปวด
3.2.3 ท่ากายบริหารเฉพาะโรคหรืออาการ
3.3.4 ค�ำแนะน�ำอืน่ ๆ เช่น หลีกเลีย่ งพฤติกรรมทีเ่ ป็นมูลเหตุเกิดโรค
26 คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย
ลักษณะการนวดแผนไทย
การนวดแผนไทย หรือการนวดแผนไทยเดิมนัน้ มีทา่ นผูร้ ู้ ได้กล่าวถึงลักษณะการ
นวดแบบไทย ดังนี้
ประโยชน์ บุญสินสุข (2543 : 138-140) สามารถแยกรายละเอียดลักษณะ
การนวดแบบไทยไว้ดังนี้
1. การกด การกดดันมักจะใช้นิ้วหัวแม่มือกดลงที่ส่วนของร่างกาย เพื่อช่วย
ให้กล้ามเนื้อคลายตัว ให้เลือดถูกขับออกจากหลอดเลือดที่บริเวณนั้น
และเมื่อลดแรงกดลงเลือดก็จะพุ่งมาเลี้ยงบริเวณนั้นมากขึ้น ท�ำให้ระบบ
ไหลเวียนของเลือดท�ำหน้าทีไ่ ด้ดี ช่วยการซ่อมแซมส่วนทีส่ กึ หรอได้รวดเร็วขึน้
ข้อเสียของการกด คือ ถ้ากดนานเกินไปหรือหนักเกินไปจะท�ำให้หลอดเลือด
เป็นอันตรายได้ เช่น ท�ำให้เส้นเลือดฉีกขาด เกิดรอยช�ำ้ เขียวบริเวณทีก่ ดนัน้
2. การคลึง คือ การใช้หัวแม่มือ หรือส้นมือออกแรงกดให้ลึกถึงกล้ามเนื้อ
ให้เคลือ่ นไปมาหรือคลึงเป็นลักษณะวงกลมข้อเสียของการคลึง คือ การคลึงที่
รุนแรงมากอาจท�ำให้เส้นเลือดฉีกขาด หรือถ้าไปคลึงทีเ่ ส้นประสาทบางแห่ง
ท�ำให้เกิดความรู้สึกเสียวแปลบ ท�ำให้เส้นประสาทอักเสบได้
3. การบีบ เป็นการจับกล้ามเนื้อให้เต็มฝ่ามือแล้วออกแรงบีบที่กล้ามเนื้อ
เป็นการเพิม่ การไหลเวียนของเลือดมายังกล้ามเนือ้ ช่วยให้หายจากอาการ
เมื่อยล้า การบีบยังช่วยลดอาการเกร็งของกล้ามเนื้อได้ด้วยข้อเสียของ
การบีบ เช่นเดียงกับการกด คือ ถ้าบีบนวดนานเกินไปอาจท�ำให้กล้ามเนื้อ
ช�้ำเพราะเกิดการฉีดขาดของเส้นเลือดภายในกล้ามเนื้อ
4. การดึง เป็นการออกแรง เพือ่ ทีจ่ ะยึดเส้นเอ็นของกล้ามเนือ้ เพือ่ ให้สว่ นนั้น
คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย 27
 ท�ำหน้าที่ได้ตามปกติ ในการดึงข้อต่อมักจะได้ยินเสียงลั่นในข้อ ซึ่งแสดง
ว่า การดึงนั้นได้ผล และไม่ควรดึงต่อไปอีก ส�ำหรับกรณีที่ไม่ได้ยินเสียงก็
ไม่จ�ำเป็นต้องพยายามท�ำให้เกิดเสียง เสียงลั่นในข้อต่อเกิดจากอากาศที่
ซึมเข้าข้อต่อถูกไล่ออกจากข้อต่อ ต้องใช้ระยะเวลาหนึ่งให้อากาศมี
โอกาสซึมเข้าสู่ข้อต่ออีกจึงเกิดเสียงได้ข้อเสียของการดึง คือ อาจท�ำให้
เส้นเอ็นหรือพังผืดที่ฉีกขาดอยู่แล้วขาดมากขึ้นดังนั้นจึงไม่ควรท�ำการดึง
เมื่อมีอาการแพลงของข้อต่อในระยะเริ่มแรก ต้องรอให้หลังการบาดเจ็บ
แล้วอย่างน้อย 14 วัน จึงท�ำการดึงได้
5. การบิด เป็นการออกแรง เพื่อหมุนข้อต่อให้ยืดออกทางด้านขวางข้อเสีย
ของการบิดคล้ายกับข้อเสียของการดึง
6. การดัด เป็นการออกแรงเพื่อให้ข้อต่อที่ติดขัดเคลื่อนไหวได้ตามปกติ
การดัดต้องออกแรงมาก และค่อนข้างรุนแรง ก่อนท�ำการดัดควรจะศึกษา
เปรียบเทียบช่วงการเคลื่อนไหวของข้อต่อที่จะท�ำการดัดกับข้อต่อปกติ
ปกติจะค�ำนึงถึงอายุของผู้ป่วยด้วย โดยถือว่าเด็กย่อมมีการเคลื่อนไหว
ของข้อต่อดีกว่าผู้ใหญ่ข้อเสียของการดัด คือ อาจท�ำให้กล้ามเนื้อฉีกขาด
ได้ ถ้าเป็นผู้ป่วยไม่ผ่อนคลายกล้ามเนื้อรอบๆ ข้อต่อนั้น หรือกรณีท�ำ
การดัดคอให้ผู้สูงอายุซึ่งมีกระดูกค่อนข้างบาง การดัดที่รุนแรงอาจท�ำให้
กระดูกหักได้ ในผูป้ ว่ ยทีเ่ ป็นอัมพาตมีกล้ามเนือ้ อ่อนแรงก็ไม่ควรท�ำการดัด
เพราะอาจท�ำให้ขอ้ ต่อเคลือ่ นออกจากทีเ่ ดิม หรือกรณีขอ้ เท้าแพลงไม่ควร
ท�ำการดัดทันที อาจท�ำให้มีอาการอักเสบและปวดมากขึ้น
7. การตบ การตี หรือากรทุบการสับ เป็นการออกแรงกระตุ้นกล้ามเนื้ออย่าง
เป็นจังหวะเรามักใช้วิธีการเหล่านี้กับบริเวณหลังเพื่อช่วยอาการปวดหลัง
28 คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย
ปวดคอ หรือช่วยในการขับเสมหะเวลาไอข้อเสียของการตบ การตี คือ
ท�ำให้กล้ามเนื้อชอกช�้ำและบาดเจ็บได้
8. การเหยียบ เป็นวิธีที่นิยมท�ำกันโดยให้เด็กหรือผู้อื่นขึ้นไปเหยียบหรือเดิน
บนหลังข้อเสียของการเหยียบ คือ เป็นท่านวดที่มีอันตรายมากเพราะ จะ
ท�ำให้กระดูกสันหลังหักและอาจทิ่มแทงถูกไขสันหลัง ท�ำให้เป็นอัมพาตได้
หรือท�ำให้เกิดอันตรายต่ออวัยวะภายใน เช่น ตับ ไต เกิดการบาดเจ็บได้
มณีวรรณ เจีย และแมกซ์ เจีย (2550 : 2) ได้แบ่งลักษณะการนวดแผนไทยออก
เป็น 2 แบบ คือ
1. การใช้แรงกดโดยตรง เป็นแรงกดที่เกิดจากการกดด้วยหัวแม่มือ นิ้วอื่นๆ
หรือศอกที่จุดใดจุดหนึ่งโดยตรงจะส่งผลต่อบริเวณแคบที่กดและลึกลงไป
ด้วยการกดบริเวณกว้างด้วยฝ่ามือหรือสันมือหรือฝ่าเท้านั้น แรงกดจะส่ง
ผลในบริเวณกว้างแต่ไม่ลึกเท่าการกดด้วยนิ้ว
1.1 การกดด้วยนิว้ หัวแม่มอื เป็นการใช้นวิ้ หัวแม่มอื กดลงตามส่วนต่างๆ
ของร่างกายเพื่อช่วยให้กล้ามเนื้อคลายตัว ให้เลือดถูกขับออกจาก
หลอดเลือดบริเวณทีถ่ กู กดชัว่ คราว และเมือ่ ถอนมือขึน้ จะท�ำให้เลือด
มาเลีย้ งบริเวณนัน้ มากขึน้ ท�ำให้บริเวณนัน้ มีการไหลเวียนเลือดดีขนึ้
ช่วยในการซ่อมแซมส่วนที่สึกหรอได้มากขึ้น การกดและบีบจะช่วย
กระตุ ้ น กล้ า มเนื้ อ ลดอาการตึ ง และเพิ่ ม การไหลเวี ย นโลหิ ต ไปสู ่
เนื้อเยื่อ ขณะเดียวกันยังก�ำจัดของเสีย (Waste Products) ที่ก่อตัว
อยูใ่ นเนือ้ เยือ่ ด้วย (สุทธิพร ชืน่ ชุม่ จิตร์ 2545 : 20) ส�ำหรับการกดนัน้
ผู้นวดควรระมัดระวังการใช้น�้ำหนักในการกดไม่ให้มากจนเกินไป
คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย 29
 เพราะอาจจะท�ำให้เกิดอาการช�้ำ หรือการเกิดเส้นเลือดฉีกขาดได้
ซึ่งการกดด้วยนิ้วหัวแม่มือนี้สามารถกดได้หลายวิธี ได้แก่
1.1.1 การกดด้วยนิ้วหัวแม่มือเดียว เป็นการใช้นิ้วหัวแม่มือกดลง
ไปบริ เวณที่ ต ้ อ งการนวดโดยเริ่ ม จากน�้ ำ หนั ก ที่ เ บาและ
ค่อยๆ เพิ่มแรงขึ้นเรื่อยๆ
1.1.2 นวดแบบกดด้วยนิว้ หัวแม่มอื คู่ เป็นการใช้นวิ้ หัวแม่มอื ทัง้ สอง
ในการกดลงในบริเวณที่ต้องการนวดโดยลักษณะการวาง
นิว้ อาจท�ำได้หลายวิธี เช่น การวางนิว้ หัวแม่มอื โดยให้ปลายนิว้
หันเข้าหากัน การนวดโดยใช้นวิ้ หัวแม่มอื ทัง้ สองข้างไต่สลับกัน
การนวดโดยใช้หัวแม่มือทั้งสองข้างวางขนานกัน การนวด
แบบใช้นิ้วหัวแม่มือข้างหนึ่งทับอีกข้างหนึ่ง เหล่านี้ เป็นต้น
1.2 การกดฝ่ามือ
1.2.1 กดด้วยฝ่ามือเดียว เป็นการกดที่ใช้ในการนวดบริเวณกว้าง
สามารถเพิ่มแรงกดได้โดยการเหยียดแขนข้างที่กดให้ตรง
และใช้นำ�้ หนักตัวส่วนบนของผูน้ วดกดลงไปช้าๆ ทิง้ น�ำ้ หนัก
ลงโดยไม่ต้องเคลื่อนมือ
1.2.2 กดด้วยฝ่ามือคู่ เป็นการใช้ฝา่ มือทัง้ สองข้างทับกันและกดลง
ในต�ำแหน่งที่ต้องการนวด เพิ่มแรงกดโดยการเหยียดแขน
ให้ตรงและโน้มตัวไปข้างหน้า
1.2.3 กดด้วยฝ่ามือรูปผีเสือ้ เป็นการใช้ฝา่ มือทัง้ สองข้างในการกด
พร้อมๆ กันทัง้ สองมือ วางฝ่ามือลงและให้สนั มือทัง้ สองข้าง
วางชิดกันและหันปลายนิ้วออก
30 คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย
1.3 การคลึง และการนวดวน เป็นการใช้นิ้วหัวแม่มือ นิ้วมือ สันมือหรือ
ท้องแขนในการออกแรงกดให้ถึงกล้ามเนื้อและนวดวนหรือคลึงไป
มาเป็นวงกลมมักใช้ในกรณีที่มีการติดกันของข้อต่อหรือเกิดการ
เกร็งของกล้ามเนือ้ ข้อควรระวังคือหากคลึงโดยใช้แรงทีม่ ากจนเกินไป
อาจท�ำให้เส้นเลือดฉีกขาดหรือท�ำให้เส้นประสาทอักเสบได้
1.4 การบีบ เป็นการจับกล้ามเนือ้ ให้เต็มฝ่ามือแล้วออกแรงบีบโดยใช้แรง
ที่พอเหมาะแล้วปล่อย และเคลื่อนย้ายเพื่อบีบกล้ามเนื้อมัดต่อไป
เป็นการช่วยเพิ่มการไหลเวียนโลหิตมายังกล้ามเนื้อช่วยลดอาการ
เกร็งของกล้ามเนือ้ ช่วยให้คลายอาการเมือ่ ยล้า และท�ำให้กล้ามเนือ้
ผ่อนคลาย (สามไหม ตุ้มวิจิตร 2546 : 51)
1.5 การตบ ทุบ สับ เป็นการออกแรงในการกระตุ้นกล้ามเนื้อแบบเป็น
จังหวะการตบตี เป็นการใช้ฝ่ามือโดยท�ำมือโค้งเล็กน้อย หรือก�ำมือ
ไว้หลวมๆ คว�่ำมือลงเอาสันมือและหนังนิ้วทั้งสี่ตีแต่ออกแรงเฉพาะ
ข้อมือเท่านั้น โดยสลับกันทั้งสองมือ การสับ เป็นการใช้มือทั้งสอง
ประกบกันท่าพนมมือ แต่ปล่อยให้นิ้วมือกางออกเล็กน้อย และสับ
สันมือทัง้ สองลงไปทีผ่ วิ หนังเป็นจังหวะการทุบ เป็นการก�ำหมัดหลวมๆ
และทุบลงไปที่กล้ามเนื้อทีละมัด ซึ่งการสับและทุบจะช่วยให้เกิด
การไหลเวียนของเลือดขึ้นในบริเวณที่ปวดเมื่อย รวมทั้งช่วยคลาย
อาการเกร็งของกล้ามเนื้อได้ด้วยการนวดแบบนี้เหมาะสมมากกับ
บริเวณไหล่ และหลังตอนบน และถ้าจะให้ดกี ารนวดแบบสับและทุบ
ควรท�ำก่อนการนวดแบบไล้และแบบบีบเพื่อให้กล้ามเนื้อคลาย
อาการตึงตัวแล้ว
คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย 31
 1.6 การเขย่า สั่น การเขย่าเป็นการใช้นิ้วหัวแม่มือและนิ้วอื่นอีกสี่นิ้ว
ของแต่ละมือบีบกล้ามเนื้อของผู้ถูกนวดยกขึ้นพร้อมเขย่าไปมา
ส่วนการสั่นอาจจะใช้ฝ่ามือทั้งสองกดลงและเข่ยาไปมา หรืออาจใช้
ปลายนิ้วกลางกดเบาๆ ขึ้นลงเร็วๆ แล้วขยับนิ้วซ้ายขวาบริเวณที่
ต้องการนวดเร็วๆ
1.7 การกดด้วยอวัยวะอื่นๆ เช่น การกดด้วยศอก การกดด้วยเข่าและ
การกดด้วยสะโพก เป็นวิธีการที่ช่วยเพิ่มแรงกดของผู้นวด โดยการ
กดด้ ว ยศอกนั้ น เหมาะส� ำ หรั บ ผู ้ ถู ก นวดที่ มี ก ล้ า มเนื้ อ มั ด ใหญ่ ๆ
ผิวหนังหนาๆ ในการกดด้วยเข่านั้นมักใช้ในการนวดบริเวณสะโพก
และขาด้ า นหลั ง แต่ มั ก ใช้ ร ่ ว มกั บ เทคนิ ค ของการยื ด กล้ า มเนื้ อ
ร่วมด้วย ส่วนการกดด้วยสะโพกนั้นผู้นวดไม่ควรใช้เทคนิคนี้ในผู้รับ
บริการที่ตัวเล็กกว่าและห้ามใช้เทคนิคนี้ที่บริเวณสูงกว่าเอวของ
ผู้ถูกนวดเกิน 2 นิ้ว
1.8 การเหยียบ การยัน เป็นการขึ้นไปเหยียบบริเวณล�ำตัวของผู้ถูกนวด
ซึ่งเป็นท่าที่อาจท�ำให้เกิดอันตรายต่อกระดูกสันหลังหรือกระดูกซึ่
โครงได้
2. การใช้แรงทางอ้อม
2.1 การดึง เป็นการออกแรงเพือ่ ทีจ่ ะยืดเส้นเอ็นของกล้ามเนือ้ หรือพังผืด
ของข้อต่อที่หดสั้นเข้าออกไป เพื่อให้ส่วนนั้นท�ำหน้าที่ได้ตามปกติ
ในการดึงอาจจะได้ยันเสียงลั่นในข้อซึ่งเป็นเสียงที่เกิดจากอากาศ
ทีซ่ มึ เข้าข้อต่อ หากได้ยนิ เสียงแล้วไม่ควรดึงต่ออีกและการได้ยนิ เสียง
นัน้ แสดงว่าการดึงได้ผลแล้ว
32 คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย
2.2 การบิด เป็นการออกแรงเพื่อหมุนข้อต่อหรือกล้ามเนื้อให้ยืดออก
ทางด้านขวางหากใช้แรงในการบิดมากเกินไปอาจท�ำให้เกิดอาการ
บาดเจ็บหรืออักเสบได้
2.3 การดัด เป็นการออกแรงเพือ่ ให้ขอ้ ต่อทีม่ กี ารติดสามารถเคลือ่ นไหวได้
ในการดั ด นั้ น ต้ อ งอาศั ย การออกแรงมากและค่ อ นข้ า งรุ น แรง
จ�ำเป็นจะต้องมีการเปรียบเทียบความสามารถในการเคลื่อนไหว
ของข้อต่อของผู้ถูกนวดด้วย ในการดัดจะต้องระมัดระวังเกี่ยวกับ
การเกิดอาการบาดเจ็บเนือ่ งจากใช้แรงมาก และในบางครัง้ ผูถ้ กู นวด
มีอาการเกร็ง ในผู้ที่มีปัญหาเรื่องกระดูกไม่ควรท�ำการดัด
มานพ ประภาษานนท์ (2549 : 69-71) ได้กล่าวถึงลักษณะการนวดแผน
ไทย ที่ใช้กันในการนวดแผนไทย มีดังนี้
1. การกด มักจะใช้นิ้วมือเป็นตัวส่งผ่านแรง ซึ่งอาจจะใช้เพียงนิ้วเดียวหรือ
หลายนิ้วก็ได้โดยทั่วไปนิยมใช้นิ้วหัวแม่มือเป็นตัวหลัก เพราะเป็นนิ้วที่มี
ความแข็งแรงกว่านิ้วอื่น
2. การคลึง คือการหมุนวนเป็นวงกลม ไม่เพียงแค่กดเฉยๆ ยังมีการเคลื่อนที่
ไปรอบๆ บริเวณนั้นด้วย โดยมากจะใช้กับกล้ามเนื้อมัดใหญ่ที่ต้องการ
ออกแรงมากหน่อย อาจใช้นิ้วมือ ฝ่ามือหรือส้นมือในการคลึงก็ได้
3. การบีบ วิธีนี้จะใช้กันอยู่ทั่วๆ ไปซึ่งเป็นธรรมชาติอยู่แล้ว การบีบ คือ
การใช้แรงกระท�ำต่อกล้ามเนื้อโดยตรง ต้องการให้กล้ามเนื้อทั้งมัดนั้น
มีการผ่อนคลาย
คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย 33
 4. การบิด คือการเคลือ่ นไหวกล้ามเนือ้ ให้ไปในแนวขวางเป็นการยืดกล้ามเนื้อ
เส้นเอ็นและข้อต่างๆ โดยการจับกล้ามเนื้อให้เต็มฝ่ามือ แล้วบิดหมุนเป็น
มีท่านผู้รู้ ได้กล่าวถึงการเตรียมตัวส�ำหรับการนวด ไว้ดังนี้
ลูกคลื่นไปตามกล้ามเนื้อ
5. การดัด มักจะใช้กับข้อต่อที่มีการติดแข็ง หรือมีอาการขัดในข้อ การดัดนี้
การนวด มีดังต่อไปนี้
ค่อนข้างต้องใช้ความช�ำนาญสูง เพราะอาจเกิดอันตรายได้ง่าย
6. การดึง เป็นการหยิบกล้ามเนื้อยืดออก มักใช้กับรายที่มีการหดรั้งของ
กล้ามเนื้อและเส้นเอ็นต่างๆ การดึงนี้ก็ต้องใช้ความช�ำนาญเหมือนกัน
เพราะจะเกี่ยวข้องกับข้อต่อ
7. การทุบ การเคาะ และการสับ เป็นการออกแรงอย่างเป็นจังหวะ ใช้ก�ำปั้น
หลวมๆ ใช้สันมือ หรือใช้ฝ่ามือเคาะสับลงไปตรงบริเวณที่ต้องการเป็น
จังหวะ โดยมากจะใช้กับกล้ามเนื้อใหญ่ เช่น หลัง คอ บ่า ไหล่ เป็นต้น
8. การเหยียบ เป็นเทคนิคที่ชาวบ้านใช้กันมาตั้งแต่สมัยปู่ย่าตายาน ที่ชอบ
ให้ลูกหลานขึ้นมาเหยียบนวดให้ แต่อาจเกิดอันตรายได้ง่าย เนื่องจาก
การเหยียบนั้นกะน�้ำหนักไม่ค่อยได้แม่นย�ำนัก บริเวณที่ไม่ควรเหยียบ คือ
กระดูกสันหลัง เพราะเป็นทางเดินของไขสันหลัง ถ้ากระดูกหักหรือทรุดไป
ท�ำลายไขสันหลังจะท�ำให้เป็นอัมพาตได้
จากทีก่ ล่าวมาข้างต้น พอสรุปได้วา่ ลักษณะการนวดแบบไทยจะประกอบด้วย
การกด การคลึง การบีบ การบิด การดัด การดึง การทุบ การเคาะ การสับ และ
การเหยียบ อวัยวะที่ใช้ในการนวดเป็นส่วนใหญ่ คือ นิ้วหัวแม่มือ จะเห็นได้ว่า
ลักษณะการนวดแบบไทยนี้จะมีเทคนิคและวิธีการนวดที่แตกต่างกันออกไป
34 คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย
การเตรียมตัวสำ�หรับการนวด
สมบัติ ตาปัญญา (2540 : 51-59) ได้สรุปเกี่ยวกับการเตรียมตัวส�ำหรับ
1. ผู้นวดมีใจเป็นสมาธิ ใส่ใจอยู่กับการนวด และผลที่เกิดขึ้นในแต่ละขณะ
ไม่คิดถึงเรื่องอื่นๆ ตัดความวิตกกังวล ไม่ควรคุยกันในเรื่องสัพเพเหระ
2. ขณะที่กดลงไปแต่ละครั้ง บางครั้งอาจใช้นิ้วหัวแม่มือ หรืออุ้งมือ เข่า
หรือเท้าก็ตามให้กดอย่างเนิบช้า ไม่กระแทก และใช้น�้ำหนักตัวโดยการ
โยกตัวไปข้างหน้า ทิ้งน�้ำหนักตัวลงไปตรงบริเวณที่กดพยายามให้แขนตรง
ไหล่ไม่เกร็ง
3. ก่อนที่จะกดมือลงแต่ละครั้งให้หายใจเข้าลึกๆ ช้าๆ ก่อนขณะที่กดมือลง
ก็หายใจออกไปพร้อมๆ กับการกด และแผ่กระจายออกไปตามฝ่ามือหรือ
ปลายนิ้วเข้าสู่ร่างกายของผู้ถูกนวดเพื่อช่วยให้สบายยิ่งขึ้น
4. จังหวะในการเคลื่อนไหวขณะนวด ควรมีลักษณะเนินนาบ และต่อเนื่อง
กันไปตลอดเวลา ไม่เร่งร้อน ลุกลี้ลุกลน หรือชะงักขาดตอน จ�ำไว้ง่ายๆ
ว่าการนวดที่ดีนั้นต้อง “เนิบนาบ นัวเนีย หนักแน่น แต่นุ่มนวล” ค�ำว่า
นัวเนีย ในที่นี้ หมายถึง ลัษณะการถอนมือซึ่งจะไม่ถอนอย่างเร็วและ
ฉับพลันแต่จะถอนช้าๆ และไม่ให้มอื หลุดออกจากตัวผูร้ บั ท�ำให้การสัมผัส
ไม่ขาดเป็นช่วงๆ ก่อนที่จะเคลื่อนไปกดจุดต่อไป ส่วนค�ำว่าหนักแน่นก็
หมายถึง การกดลงลึก แต่ก็นุ่มนวล คือ ไม่กระแทกนั่นเอง
คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย 35
 5. ผู้ถูกนวดควรหลับตาอยู่เสมอในขณะรับการนวด แต่ใจต้องตื่นคอนสังเกต
รับรู้ความรู้สึกที่เกิดขึ้นว่าสบายอย่างไร
6. ส�ำหรับผู้ถูกนวด เมื่อรู้สึกตัวว่ามีแรงกดลงมา โดยเฉพาะบริเวณหลังหรือ
ท้องให้พยายามหายใจออกเมื่อถูกกดเสมอ อย่าหายใจเข้าเพราะจะท�ำให้
เกิดแรงต้านการกดท�ำให้อึดอัดและไม่สบาย
7. การนวดโดยใช้น�้ำหนักตัว ไม่เกร็งไหล่ แขน และมือ จะช่วยให้นวดได้
การนวดไว้ 3 ด้าน คือ
เรื่อยๆ โดยไม่เหนื่อย ถ้าผู้นวดเกร็งมากผู้ถูกนวดจะรู้สึกถึงคุณภาพของ
การสัมผัสที่ไม่นุ่มนวล
8. เมื่อฝึกจนช�ำนาญในหลักการต่างๆ ดังกล่าวมานี้ จะเกิดความรู้สึกว่าทั้ง
ผู้นวดและผู้ถูกนวดมีการสอดประสานกลมกลืนเป็นหนึ่งเดียว
9. แนะให้ผู้นวดบอกให้รู้ว่า ขณะที่ถูกนวดนั้นเจ็บหรือไม่หรือนวดเร็วไป
ช้าไปเพื่อผู้ถูกนวดจะได้ปรับน�้ำหนักและจังหวะให้พอเหมาะกับความ
ต้องการของผู้ถูกนวด
10.  หลังการนวดเสร็จแล้ว ผู้ถูกนวดไม่ควรลุกขึ้นทันที ควรให้นอนนิ่งๆ อยู่
กับที่สัก 2-3 นาที เป็นอย่างน้อย เพื่อให้ได้สัมผัสกับความรู้สึกผ่อนคลาย
อย่างเต็มที่
คู่มือการนวดแผนไทย (2540 : 26) ได้กล่าวถึงการเตรียมตัวส�ำหรับ
การนวด ไว้ดังนี้
1. ผู้นวดต้องรักษาสุขภาพของตนให้ดีทั้งทางกายและทางใจ
2. ผู้นวดต้องตัดเล็บให้สั้น และท�ำความสะอาดทุกครั้ง
3. ผู้นวดไม่สบายไม่ควรนวดให้ผู้ถูกนวด เพราะจะไม่ได้ผลการนวดที่ดี
36 คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย
4. ผู้นวดมีคณ
ุ ธรรม และมรรยาท พึงปฏิบตั หิ น้าทีข่ องตนให้เต็มความสามารถ
5. ส�ำหรับผู้ที่เริ่มฝึกหัดการนวดในระยะแรกๆ อาจมีปัญหานิ้วหัวแม่มือไม่มี
แรงพอที่จะใช้กด จึงขอแนะน�ำวิธีฝึกก�ำลังนิ้วมือ โดยใช้วิธีบีบเทียนหรือ
ดินน�้ำมันจนนิ่ม ฝึกเป็นประจ�ำก็จะมีก�ำลังนิ้วมือมากขึ้น
สถาบันการแพทย์แผนไทย (2546 : 24) ได้แบ่งการเตรียมตัวส�ำหรับ
1. การฝึกก�ำลังนิ้ว เพื่อให้นิ้วมือมีก�ำลังแข็งแรงมีก�ำลังเพียงพอ มือไม่สั่น
ไม่ออ่ นแรงกดได้ตรงเป้าหมายในการรักษา ได้ผลรวดเร็ว และสามารถท�ำได้
โดยฝึกซ้อมแยกกระดานทุกวันด้วยการนั่งจัดสมาธิเพชรและหย่งมือเป็น
รูปถ้วยวางไว้ข้างล�ำตัวแล้วยกตัวให้พ้นจากพื้น หรืออาจใช้การฝึกโดยบีบ
ขึ้ผึ้งจนอ่อนตัวก็ได้
2. การแต่งรสมือ หมายถึง จังหวะการลงน�้ำหนักในการนวด ซึ่งน�้ำหนักของ
นิ้วมือที่กดลงไปมี 3 ระดับ คือ
2.1 น�้ำหนักเบา ประมาณ 50% ของน�้ำหนักที่สามารถลงได้สูงสุด
2.2 น�้ำหนักปานกลาง ประมาณ 70% ของน�้ำหนักที่สามารถลงได้สูงสุด
2.3 น�้ำหนักมาก ประมาณ 90% ของน�้ำหนักที่สามารถลงได้สูงสุด
3. การรักษาสุขภาพ ผู้นวดจะต้องรักษาสุขภาพให้ดีอยู่เสมอทั้งกายและใจ
หมั่นออกก�ำลังกายให้ร่างกายแข็งแรง ถ้ารู้สึกว่าไม่สบายหรือมีไข้ไม่ควร
ท�ำการนวด เพราะนอกจากการนวดไม่ได้ผลดีเท่าที่ควรแล้ว ยังอาจแพร่
โรคให้กับผู้ถูกนวดได้ และเล็บมือควรตัดให้สั้นด้วย
คู่มือการพัฒนาสุขภาพองค์รวม นวดแผนไทย 37