Eski uygarlıkların kullandıkları sayı ve sistemleri nelerdir?

Eski Uygarlıklarlar İlkçağdan beri rakamları kullanmaya başlamışlardır. Sayılar ve Rakamları

kilden yapılmış tabletler üzerine çizik yaparak veya kesilmiş ağaç dalı üzerine çentikler
yaparak kullanmışlardır. İlkçağda yapılan bu çizik ve çentikler rakamların gelişmesinde
yardımcı olmuşlardır. İlk insanlar, rakamları ifade etmek için de için, değişik ses ve kelimeler
de uygulamışlardır.

Günümüzde bu rakamları belirten semboller ve sözcükler bulunur. Günümüzde; sayılar, hem

1, 2, 3 gibi sembol olarak ve de bir, iki, üç, gibi yazı olarak ta yazabiliyor. Bilinen ilk eski sayma
sistemlerinden biri, ise Eski Mısırlıların kullandıkları sistemdir. Eski Mısırlılarda resim yazısının
(hiyeroglif) başlangıç tarihi, M.Ö. 3300 yılına kadar gidebilmektedir. Eski Mısırlılara ait sayma
sayı sistemi, ilkçağ mağara, insanlarından önceleri kullanılan sayma sisteminin gelişmiş
halidir.

Eski Mısır matematiği hakkındaki belgeler papirüs tomarlarından elde edilenlerdir.

Günümüzde bu papirüsler; bilim tarihinde, M.Ö. 1900-1800 yılları için adlandırılan, Kahun ve
Berlin papirüsleri ile, M.Ö. 1700 ile 1600 yılları için adlandırılan Hiksoslar Devrinden M.Ö.
1788-1580 kalma Rhind ve Moskova matematik papirüsleri olarak bilinir. Mısır matematiği
hakkındaki diğer bilgiler, birkaç parşömen tomarı ile kil ve tahta tabletleri olarak bulunur.

Eski Mısır’da sayılar bazı şekillerin yan yana gelmesiyle oluşuyordu. Bütün rakamlar, 7 değişik
şeklin bir araya gelmesiyle ve yazım biçimide, sağdan sola doğru oluşuyordu. Sayılar da, bu
sembollerle birlikte yaparak bir sayı sistemi oluşturmuşlardır. Eski Mısırlılar 1’ den 1.000.000
a kadar olan sayıları göstermek ve yazmak için kullandıkları şekillerle gösterilmiştir.
Resimdeki gibi, 9 sayısını göstermek için, 9 ayrı şekil, 90 sayısını ifade edebilmek için, 9 adet
başka bir şekil; 99 için 18 aynı şekil, 999 sayısı için ise, 27 ayrı şekil kullanmak gerekli
olmaktadır.

Eski Mısırlılar; bu sembolleri, gerektiğinde tahta, ağaç ve taş üzerine de oymuşlardır. Bu

rakamları birkaç kez kullanarak, istenilen sayıları göstermişlerdir. Bu sistemde; gruplamalar
onarlık yapıldığından, sistem onluk sistemdir.

Roma rakamlarına dayalı, Roma sayma sistemine göre, toplama ve çıkarma işlemlerinin
yapılmasında, bazı temel özellikler vardır.

A -Roma rakamında Toplama İşlemindeki Özellik ve Sınırlamalar

a) Yan yana yazılan ve aynı sembolü gösteren, iki ya da üç temel rakam birbiriyle toplanarak,
toplama karşı gelen sayı elde edilir.

Örnek:
I I I = 1 + 1 + 1 = 3, X X = 10 + 10 = 20

Bu rakamların yazılışları ile ilgili önemli özellik : I, X, C sembolleri yan yana, 3’ten fazla; V, L, D,
M sembolleri de, 1 den fazla yazılamaz.
b) Büyük rakamların sağına yazılan küçük rakamlar, kendisi ile toplanarak toplama karşı gelen
sayı elde edilir.
Örnek :
XV = 10 + 5 = 15
DLXI = 500 + 50 + 10 + 1 = 561
C) Küçük değerleri gösteren semboller (rakamlar), büyük değerleri gösteren sembollerin
sağına yazıldığında, bu değerler toplanarak toplama karşı kelen sayı elde edilir.
Örnek :
MDCLXVI = 1000 + 500 + 100 + 50 + 10 + 5 + 1 = 1666
DLXI = 500 + 50 + 10 + 1 = 561

B- Roma rakamlarında Çıkarma İşleminde Özellik ve Sınırlamalar şunlardır

a) 5 ile başlayan V, L, D sembolleri, çıkarma amacı ile, kendinden büyük değer belirten
sembollerin soluna yazılmaz.
b) Bir sayı, ancak aşağıdaki durumlarda çıkarılabilir.
I sadece V ve X den çıkarılabilir.
X sadece L ve C den çıkarılabilir.
C sadece D ve M den çıkarılabilir.
c) Küçük değerli semboller, büyük değerli sembollerin, soluna yazıldığında, büyük değerden
küçüğü çıkarılır, bu fark sayıyı verir
Örnek :
IX = 10 -1 = 9
XL = 50 -10 = 40
d) İki büyük değerli sembol (rakam) arasına yazılan küçük değerli sembol, sağındakinden
çıkarılmak suretiyle, sonuca denk gelen sayı elde edilir.
Örnek :
CXL = 140
LIX = 59
d) Roma sembollerinin değer bir özelliği de, binleri göstermek için sembolün üzerine bir
yatay çizgi, milyonları göstermek için de; ilgili sembolün üzerine iki yatay çizgi çizilerek ifade
edilir.

Buna göre; Roma sayma düzeni, sadece toplama ve çıkarma işlemine dayanmaktadır. Sıfır ve
basamak sistemi bulunmaz. Bu nedenle, aritmetik işlem yapmaya uygun değildir. Şöyle ki :
Roma’ da Forum Meydanındaki süslü hitabet kürsüsünün Columna Restrata sütununda
2.200.000 sayısını belirtmek için yirmi iki adet yüz bin’i gösteren sembol (sayı işareti)
oyulmuştur.
Roma rakamları bu özellikleri dolayısıyla; bugün matematik işlemleri yapmak amacıyla
kullanılmamaktadır. Ancak, çok sınırlı olan, bazı özel gösterimler için kullanılmaktadır.

ESKİ UYGARLIKLARIN MATEMATİKLERİ

Doğu Matematiği

Doğu matematiği uygulamalı bilim kökenliydi .Takvimin hesaplanması tarımsal üretim ve

bayındırlıkla ilgili işlerin örgütlenmesi vergilerin toplanması uygulamalı aritmetik ve ölçme
sorunlarına öncelikle ağırlık verilmesini gerektirdi .Bununla birlikte yüzyıllar boyunca özel bir
zanaat olarak gelişen bilim yalnızca uygulamaya yönelik değildi ; sırlar öğretilirken
soyutlamaya yönelik eğilimler de ortaya çıktı .Aritmetiğin cebire dönüşmesi yalnızca daha
pratik hesaplamalar sağladığı için olmadı ; bu aynı zamanda yazıcı okullarında öğretilen bir
bilimin doğal bir gelişimiydi .Aynı nedenlerle ölçme ile ilgili bilgiler kuramsal geometrinin
başlangıcını oluşturdu .
Mısır Matematiği
Mısır matematiğine ilişkin bilgilerimizin çoğu iki kaynağa dayanır .Bunlar 85 problemi içeren
Rhind Papirüsü ve bundan belki de 200 yıl öncesine ait olan ve 25 problemi kapsayan
Moscow Papürüsüdür .Bu elyazmaları düzenlenirken içerdikleri problemler zaten eskiden
beri biliniyordu ; ama yakın dönemden hatta Roma döneminden kalma az sayıdaki
papirüsteki yöntemler de bundan farklı değildi .Kullandıkları matematik onlu sayı sistemine
dayanıyordu ve 10dan büyük her 10lu birim için özel simgeler kullanılıyordu .Bu tür sistemleri
Roma rakamlarından biliyoruz : MDCCCLXXVII = 1878 .Bu sistemi kullanan Mısırlılar çarpmayı
ardışık toplamalara indirgeyen toplama ağırlıklı bir aritmetik geliştirdi .Örneğin bir sayıyı 13
ile çarpmak için onu önce 4 ve 8le çarpıyorlardı daha sonra çıkan sonucu sayının kendisine
ekliyorlardı .Bu işlemi yaparak inceleyelim :

Normal çarpma işlemi :3´13=39

Mısırlıların kullandığı yöntem:

3´4 =12

3´8 =24

24+12 =36

36+3 =39

Görüldüğü gibi sonuç aynı. Mısır matematiğinin en önemli yönü kesirlerle yapılan
hesaplamalardır .Bütün kesirler payı bir olan birim kesirlerin toplamı olarak yazılırdı .

Bazı problemlerin teorik yanları ağır basıyordu. Örneğin 100 somun ekmeği 5 kişi arasında
her birine düşen pay aritmetik olarak artarak ve en büyük 3 payın toplamının yedide biri en
küçük iki payın toplamına eşit olacak biçimde bölüştürülmesi problemi böyleydi .7 evin her
birinin 7 kedisi her kedinin kovaladığı 7 farenin olduğu problem geometrik olarak artan bir
serinin toplamının formülünü bildiklerini gösteriyordu .

Böyle problemler için yazılmış şiirler şarkılar bile vardır. Şu şiiri anımsayalım :

Bir yere giderken

7 karısı olan bir adamla karşılaştım

Her karısının yedi sepeti

Her sepetin yedi kedisi

Her kedinin yedi yavrusu vardı

Her yavrunun da yedi çıngırağı vardı

Yavrular kediler sepetler kadınlar ve çıngıraklar

Kaç tanesi bir yere gidiyordu

Mezopotamya Matematiği
Mezopotamya matematiği Mısır matematiğinin hiçbir dönemde ulaşamadığı bir düzeye
erişti .Burada yüzyıllar içinde bile ilerlemeyi fark edebiliriz .M.Ö 2100deki en eski metinlerde
bile gelişmiş hesap izleri bulunur .Bu metinlerde 10lu sistemin üzerine 60lı sistemin eklendiği
çarpım tabloları bulunmaktaydı .1 60 3600 ; hatta 60 üstü ve 60 üstü 2yi gösteren çiviyazısı
simgeler kullanılmıştı .Ama bu onların matematiğinin tipik özelliği değildi .Mısırlılar daha
büyük her sayıyı yeni bir simge ile gösterirken Sümerliler aynı simgeyi kullanıp değerini
bulunduğu yere göre belirliyorlardı .

Ayrıca 60 lı sayı sistemi insanlığın kalıcı bir kazanımı oldu. Günümüzde kullandığımız saatin 60
dakika ve 3600 saniyeye bölünmesinin de dairenin 360 dereceye her derecenin 60 dakikaya
her dakikanın da 60 saniyeye bölünmesinin kökeni de Sümerlilere kadar uzanır .Birim olarak
10 yerine 60ın alınmasının sebebi ölçme sistemlerini birleştirmek olabileceği gibi 60ın birçok
böleninin olması da nedenlerden biri olabilir .