PIPE JACKING YÖNTEMİ İLE AÇILAN MİKRO TÜNEL PROJELERİNDE

JEODEZİK ÇALIŞMALAR

E. YAVUZ1, N. ERSOY2
1
Yıldız Teknik Üniversitesi Meslek Yüksekokulu, İktisadi ve İdari Programlar Bölümü,
Emlak ve Emlak Yönetimi Programı, İstanbul, erolyavuz1962@hotmail.com
2
Yıldız Teknik Üniversitesi, İnşaat Fakültesi, Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü,
Jeodezi Anabilim Dalı, İstanbul, ersoy@yildiz.edu.tr

Özet

Tünel açma yöntemleri teknolojik gelişmelere uygun olarak sürekli değişmektedir. Tünelcilikte ortaya
konulan yeni yöntemler sayesinde iş güvenliği arttığından, tünel açma çalışmalarında meydana
gelebilecek olası kazalar minimum düzeye inmiştir. Otomasyona gidildiğinden çalışan personel sayısı ve
kullanılan ekipman miktarı azalmış, bu da ekonomik olarak küçümsenmeyecek miktarda kazançlar
sağlamıştır. Bu sistemle tünel güzergahının kontrolü yer üstünde bilgisayar destekli olarak yapıldığından,
yatay ve düşey yönlendirme hassasiyeti artmaktadır.

Anahtar kelimeler : Tünel, Mikro tünel, pipe jacking, aplikasyon, lazer.

GEODETIC WORKS IN MICRO TUNNELING PROJECTS EXCAVATED

BY PIPE-JACKING METHOD

Abstract

Tunnel excavation techniques are always changed being suitable to new technological developments.
Because of increased work safety, accidents, that will be in tunnel excavation works, have been decreased
to minimum level by the new techniques developed in tunneling. Because of the automation in tunnel
works, persons, who work in tunnel project, and the equipments, that are used in tunnel project have been
decreased, as a result of this, economical advantages have been obtained. As the control of tunnel
alignment has been performed by computer supported, accuracy of guiding of the machine has been
increased horizontally and vertically.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu

2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 133
 Pipe-Jacking Yöntemi İle Açılan Mikro Tünel Projelerinde Jeodezik Çalışmalar

1. Giriş

Tünel açma teknikleri geçmişten günümüze çok büyük değişim göstermiştir. Özellikle tünel açma
makinelerinin hızla geliştirilmesi, zemin şartları ne olursa olsun her durumda tünel açılabilmesini de
beraberinde getirmiştir. Mesleğimiz tünelcilikte son derece önemli bir yer işgal etmektedir.

Hangi yöntem kullanılırsa kullanılsın, bir tünel şaftından girip diğerinden konum ve yükseklik olarak en
az hata ile çıkılabilmesi, ölçme çalışmalarının yapılmasına bağlıdır. Tüneldeki zemin şartları, tünel açma
yöntemi, kullanılacak tünel açma makinesi ve inşaat malzemeleri (beton, demir v.b) ile harita çalışmaları
tünelciliğin olmazsa olmazlarındandır.

Yüzeydeki ölçme çalışmaları her tünel açma tekniği için aynı olsa da, yer altındaki aplikasyon çalışmaları
kullanılan tekniğe göre az çok değişir. Bu çalışmada pipe-jacking yöntemi (boru itme) kullanılarak açılan
mikro tünellerde yapılan ölçme çalışmaları tanıtılmaktadır. Yapılan ölçme çalışmalarının daha iyi
kavranması için mikro tünellerin açılması ile ilgili genel bilgilerde verilmiştir.

Mikro tünel tekniği tünel endüstrisi ve uzun yıllardır pipe-jacking tekniğinin kullanıldığı boru hattı
endüstrisinin karışımı olarak düşünülebilir. Mikro tünel tekniği açık kazı inşa metotlarının pahalı ve
fiziksel olarak mümkün olmadığı durumlarda uygulanan bir metottur. Günümüzde mikro tünellerin
açılmasında kullanılan makineler, hemen hemen tüm zemin koşullarında çalıştırılacak şekilde
geliştirilmiştir. Mikro tünel tekniği genellikle karayolu, demiryolu, metro hatları, hava alanları ve nehir
geçişleri ile açık kazı yapılması riskli bölgelerde uygulanır. Bu tür yerlerde uygulanacak kanalizasyon,
doğal gaz, haberleşme, elektrik-enerji hatları, bağlantı tünelleri ve benzeri projeler her açıdan en uygun
olarak mikro tünel tekniği ile gerçekleştirilebilir. Bu tekniğin kullanımı özellikle yaya ve araç trafiğine
minimum ölçüde etki ederek yolların kapanmasını engeller ve çevre kirlenmesini önler.

2. Mikro Tünellerde Kazı Çalışmaları

Mikro tünellerde kazı çalışmaları genellikle pipe-jacking (şekil 1) denilen bir yöntemle gerçekleştirilir.
Bu yöntemde mikro tüneli oluşturan borular, tünel içine hidrolik pistonlarla gerçekleştirilen itme
kuvvetiyle sürülürler. Sistemin kontrolu yüzeydeki kontrol kabininden yapılır (şekil 2). Pipe-jacking
yönteminde iki temel sistem bileşeni vardır. Bunlar;

• İtme boruları

• İtme ekipmanları
• Kazı makinesi
• İtme birimi
• Yönlendirme ve kontrol sistemi
• Kazı malzemesini çıkarma sistemi

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu

2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 134
 Pipe-Jacking Yöntemi İle Açılan Mikro Tünel Projelerinde Jeodezik Çalışmalar

Şekil 1 : Boru itme tekniğinin şematik görünümü

Makinenin kazdığı zeminden çıkan malzeme kesici ve kırıcı uçlarla parçalandıktan sonra, sistemden
püskürtülen basınçlı su bu malzemeyi akışkan bir çamur bulamacı haline getirir. Akışkan hale getirilen bu
çamur sistemde mevcut boşaltım borularınca emilerek yüzeydeki boşaltım tankına alınır. Bu tanklarda
çamur ayrıştırılarak su tekrar kazı yüzeyine geri püskürtülür.

Çamur ayrıştırma sisteminde iki boru mevcuttur. Bu borulardan birinden kazılan malzemenin üzerine
basınçlı su püskürtülürken, diğerinden çamurlu bulamaç halini alan bu malzemenin boşaltımı yapılır.
Kazılan bölümde itme kuvvetini azaltmak ve boruların hareketini kolaylaştırmak için, tünel
makinesindeki çevresel deliklerden zemin yüzeyine bentonit gibi sürtünmeyi azaltacak bir karışım
püskürtülür.

Boru itme yöntemiyle inşa edilen mikro tünellerde sistemin çalışması kazıcı makinenin tüneli kazması ve
itici ekipmanın kazılan kısımda eş zamanlı olarak makineyi ve boruları itmesi şeklindedir. Kesici kafa
hidrolik itme sistemi ile ileri doğru itilirken yeni bir boru sürülecek kadar yer açıldığında, sisteme yeni bir
boru bağlanır ve itme işlemi bu şekilde devam eder.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu

2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 135
 Pipe-Jacking Yöntemi İle Açılan Mikro Tünel Projelerinde Jeodezik Çalışmalar

Şekil 2 : Kontrol kabini ve kontrol paneli

Bu boru itme tekniği küçük çaplı borulara uygulanabileceği gibi büyük çaplı borularada uygulanabilir.
Boru itme tekniğinin uygulandığı mikro tünel projelerinde çalışma şaftları itme ünitesinin
yerleştirilebileceği ve boruların gireceği kadar büyük açılmalıdır (şekil 3).

Şekil 3 : Çalışma şaftından bir görünüm

Tünel uzunluğunun fazla olması durumunda, tek bir itme istasyonu ile boruların sağlıklı bir şekilde
itilmesi gerçekleştirilemez. Bu durumda şekil 4 de görüldüğü gibi belirli aralıklarla ara itme istasyonları
oluşturulur. Ara itme istasyonlarının çalıştırılması ve durdurulması operatör tarafından yüzeydeki kontrol
panelinden gerçekleştirilir.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu

2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 136
 Pipe-Jacking Yöntemi İle Açılan Mikro Tünel Projelerinde Jeodezik Çalışmalar

Şekil 4 : Pipe-jacking yönteminde ara itme istasyonları

3. Mikro Tünellerde Ölçme Çalışmaları

Bir tünelde ölçme çalışmaları yüzeyde yatay ve düşey kontrol noktalarının tesisiyle başlar. Bu kontrol
noktalarına bağlı olarak tünel giriş ve çıkış şaftlarının aplikasyonundan sonra, şaftların projede öngörülen
derinliğe kadar uygun geometride kazımı yapılır. Özellikle derin şaftlarda kazı sırasında meydana
gelebilecek çökme, oturma vb. hareketler yüzeyde oluşturulan jeodezik kontrol ağından sürekli olarak
izlenir. Şaftın kazılması bittikten sonra, tünel kazısının yatada ve düşeyde yönlendirilmesi için gerekli
olan kontrol noktaları şaft tabanına indirilir. Buraya kadar yapılan ölçme çalışmaları hemen hemen her
tünel için aynıdır. Tünel kazısının yatayda ve düşeyde yönlendirilmesi, tünel tipine ve tünel açma
yöntemine bağlı olarak değişiklik gösterir.

Pipe-jacking yöntemiyle açılan mikro tünellerde ölçme işlemleri diğer tünellere göre oldukça farklıdır.
Tünel boyutları içinde ölçme çalışması yapamayacak kadar küçük olduğundan, kazının yatayda ve
düşeyde kontrolü uzaktan kumandalı olarak itme şaftının yüzeyinde bulunan kontrol kabininden yapılır
(şekil 2). Makine ile yüzeydeki kontrol kabini içindeki kontrol paneli arasında bir kablo vasıtasıyla
sürekli olarak veri alışı yapılır. Alınan bu veriler yüzeydeki kontrol panelini yöneten operatör tarafından
anında değerlendirilerek, makinenin öngörülen sapma sınırları dışına çıkması engellenir. Alınan veriler
kontrol kabinindeki bilgisayarda değerlendirilerek makinenin yataydaki ve düşeydeki konumu kontrol
panelinde sayısal ve grafik olarak görüntülenir. Grafik gösterimde makinenin ana gövdesinin konumu,
kesici kafanın konumu ve makinenin ayarlanmış olan sabit konumu kontrol panelindeki ekranda
milimetrik karelajlar üzerinde farklı renklerde görüntülenir (şekil 5).

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu

2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 137
 Pipe-Jacking Yöntemi İle Açılan Mikro Tünel Projelerinde Jeodezik Çalışmalar

Şekil 5 : Kontrol paneli ekranından bir görünüm

Kesici kafanın yönü ilgili olarak kabul edilen değerleri içinde kalan olası sapmalar yüzeydeki operatör
tarafından ilk makine parçasında bulunan yönlendirme silindirleri (steering cylinders) nin kontrolüyle
giderilir. Yönlendirme silindirleri ile doğrultu ve yükseklik sapmalarını da düzeltmek mümkündür.

Mikro tünellerde kazı makinesinin yönlendirilmesine yarayan bu verilerin elde edilmesi elektronik lazer
sistemiyle gerçekleştirilir (şekil 6). Bu lazer sisteminde bir lazer ve bir lazer hedef ekipmanı bulunur.
Lazer, şaft içindeki ölçme noktalarından yararlanılarak kurulur ve itme istasyonuna sabitlenir. Buradan
çıkan ışın kazıcı makinenin ilk parçasında monteli lazer hedef ekipmanına gönderilir (şekil 7).

Şekil 6 : Elektronik lazer sistemi

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu

2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 138
 Pipe-Jacking Yöntemi İle Açılan Mikro Tünel Projelerinde Jeodezik Çalışmalar

Bu hedef levhası bir alıcı ünite gibi çalışır. Lazer ışığının lazer hedef ekipmanı üzerine düştüğü noktanın
konumu veri kablosuyla kontrol paneline gönderilen ham veridir. İşte bu veri yukarıda sözü edilen
değerlendirmeden geçen veridir.

Şekil 7 : Elektronik lazer hedef levhası ve yönlendirme silindiri

Uzun ve kurplu tünellerde tek bir lazer ile tek bir lazer hedef ekipmanı yeterli olmaz. Kurpsuz uzun
tünellerde lazer ışığı dağılacağından, lazer hedef ekipmanı üzerine düşmeyebilir. Lazer ışığı lazer hedef
ekipmanı üzerine düşse bile çok büyük hatalara neden olabilir. Bu durumda ışık kaynağı ile hedef
ekipmanı arasındaki maksimum uzunluğu aşmamak için, lazerin yeri değiştirilerek itilen borulardan biri
üzerinde yatayda ve düşeyde arzu edilen konuma getirilerek sabitlenir. Kurplu tünellerde ise ışık kaynağı
ile lazer hedef ekipmanı arasındaki maksimum mesafe aşılmamış bile olsa, kurptan dolayı ışığın hedefe
ulaşması mümkün olmaz. Eğer tünel kısa ve kurplu ise tek bir lazer ile lazer ışığını kırarak lazer hedef
ekipmanına gönderen yeterli sayıda yansıtıcı prizma kullanılır. Eğer tünel uzun ve kurplu ise, bu durumda
lazerin yeri değiştirilerek itilen borulardan biri üzerinde yatayda ve düşeyde arzu edilen konuma
getirilerek sabitlenir ve lazer ışığını kırarak lazer hedef ekipmanına gönderen yeterli sayıda yansıtıcı
prizma kullanılır.

4. Sonuç

Mikro tüneller ile uzaktan kontrollü olarak açılan diğer tünellerde ölçme işlemleri elektronik lazer
sistemine bağlı olarak yapıldığından, kazının yönlendirilmesi daha hassas yapılmakta, zamandan ve
personelden tasarruf edilmektedir. Tünel içinde ölçme çalışması yapılmadığından, tünelde ölçmeyi
zorlaştıran ve hatalara neden olan toz, net görememe vb. olumsuzluklarda ortadan kalkmakta, ölçme
hassasiyeti artmaktadır. İtme şaftına sabitlenen lazerin konumunun ve kazıya bağlı olarak yüzeyde
meydana gelebilecek olası hareketlerin belirli aralıklara izlenmesi dışında ölçme çalışması
yapılmadığından, ölçme işlerini gerçekleştiren personel daha verimli çalışabilmektedir. Veriler kontrol
panelinde bulunan bir bilgisayar ile değerlendirildiğinden, makinenin konumu ile ilgili bir hesaplama
hatası olmamakta, kişiye bağlı hatalar minimum düzeyde kalmaktadır.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu

2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 139
 Pipe-Jacking Yöntemi İle Açılan Mikro Tünel Projelerinde Jeodezik Çalışmalar

Kaynakça

Kiesselbach, G., Hart, A. ve Gregory, J., (2003). Water & Waste Waters Europe, 4 – 6 March,
Nice, France.

Prenting, J.J., Neubauer, G., (2004). Status Report on Survey and Alignment Efforts atDesy
DESY, 4-7 October, Hamburg, Germany.

Schlösser, M., Herty, A., (2002). High Precision Survey and Alignment of Large Linear Colliders
– Vertical Alignment. Proceedings of the 7th International Workshop on Accelerator Alignment,
Spring-8.

CET İnşaat Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti.

HERRENKNECHT Tunneling Systems

http://www.exelgroup.co.nz/downloads/jacking_pipe_intro.pdf.

http://imperia.ebau.at/imperia/md/content/hobas/microtunnelling_warsaw.pdf.

http://www.fhwa.dot.gov/BRIDGE/tunnel/qa.htm.

http://www.sud-chemie.com/scmcms/web/content.jsp?nodeId=183&lang=en.

http://www.astt.com.au/Article6.htm.

http://www.idswater.com/water/europe/ISTT/Trenchless_Technology/10_0/g_supplier.html.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu

2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 140