MÜHENDİSLİK ÖLÇMELERİ

PROF. DR. HALİL ERKAYA’ nın

notlarından faydalanılmıştır.

2019
 MÜHENDİSLİK ÖLÇMELERİ
Bilindiği üzere “Mühendis” sözcüğü Arapça’dır ve “Geometri”, anlamındaki
“Hendese” sözcüğünden türetilmiştir. Yunanca bir sözcük olan “Geometri”
ise, yer-arazi ölçme ve hesaplaması anlamındadır. (Ş. Kuşcu).

Mühendislik ölçmeleri FIG (Federation Internationale des Geometres)’e

göre “yapılarda uygulama ve kontrol ölçmeleri” şeklinde tanımlanmaktadır.
Çok genel olarak ele alındığında mühendislik ölçmelerinin iki ana bileşeni;
Aplikasyon, hesap ve ölçmeleri,
Yer kabuğunda ve önemli yapılarda meydana gelen yatay ve düşey
geometrik değişimlerin (deformasyonların) izlenmesi
ana başlıkları altında toplanabilir (Baykal, 2003).
 MÜHENDİSLİK ÖLÇMELERİ
Mühendislik ölçmelerinin ilk uygulamaları çok eski zamanlara dayanmaktadır.
Mısırlılar, Romalılar inşa ettikleri büyük yapıların biçimini, konumunu, çalışma
verimini ve güvenliğini kontrol etmek için değişik ölçme teknikleri uygulamışlardır.
 Napolyon dönemindeki, Süveyş Kanalının açılması projesinde,
başlangıçta yapılan bir nivelman hatası (Akdeniz ile Kızıl Deniz
arasında 8.8 m kot farkının ortaya çıkması) nedeniyle vazgeçilmesi;

 1827 yılında açılan Erie Kanalı inşaatında, yeterli ölçme hizmeti

verilemeyişi nedeniyle inşaatın uzun yıllar aksaması ve gecikmesi;
 MÜHENDİSLİK ÖLÇMELERİ

Mühendislik ölçmeleri, günümüzde, projenin konusuna göre,

yol ile ilgili ise yol ölçmeleri,
su ve su yapıları ile ilgili ise hidrografik ölçmeler,
madencilik ile ilgili ise madencilik ölçmeleri,
endüstri ile ilgili ise endüstriyel ölçmeler,
bina inşaatları ile ilgili ise inşaat-yapı ölçmeleri,
arazi içerikli hareketler ve deformasyonlar ile ilgili ise
deformasyon ölçmeleri v.b adlarla da anılmaktadır.
Geçmişte bu ölçmeler, ilgili mühendislik disiplinine mensup
mühendisler tarafından yapıldığı ya da yaptırıldığı için “Mühendislik
Ölçmeleri” olarak adlandırılmıştır..
 MÜHENDİSLİK ÖLÇMELERİ

Yapısal tesisler, planlama, yapım ve kullanma

aşamalarından oluşur. Yapıların inşasında aşağıdaki
aşamalarda mühendislik ölçmeleri işleri
gerçekleştirilir:
1. Planlama ve tasarım aşamasının öncesinde
ve esnasında,
2. Şantiye (yapı yerinin) inşaatı ya da ön
hazırlıklar öncesinde,
3. Yapının inşası sırasında,
4. İnşaat sürecinin tamamlanmasında,
5. Yapısal tesislerin kullanımı aşamasında
 MÜHENDİSLİK ÖLÇMELERİ

Ölçme tekniği ile, binaların, mühendislik yapılarının ve trafik

tesislerinin yapımıyla bağlantılı olarak özellikle, yapılara ve tesislere,
taşınmaz mala ve topografyaya, planların yapımına, planların yerine
uygulanmasına, keza yapının inşaatındaki ölçme tekniği kontrollerine
ilişkin konum belirleyici verilerin tedarik edilmesi gerekir.
Alım ölçmeleriyle bir objenin (yapılar, sanayi alanları,
güzergâhlar) mevcut durumunun geometrik büyüklükleri elde
edilir.
Bir yapının veya bir geçkinin geometrisinin zemine aktarılması
ve kontrolü aplikasyondur.
Yapı tamamlandıktan sonra hareketlerin veya şekil
değişikliğinin (deformasyonların) belirlenmesi için obje, ölçme
teknikleriyle kontrol edilir.
 MÜHENDİSLİK ÖLÇMELERİ
Mühendislik Ölçmeleri

Alım Projelendirme

Yapının İnşası

Aplikasyon Kalite Güvencesi

Yapının Alımı (Ölçümü)

Yapının Kontrolü

Yapı kontrol Ölçmeleri Deformasyon

Ölçmeleri (Gözlemleri)

Sapmalar
Kayma Şekil Değişimi

Hoşgörü Sınırları
Deformasyon Analizi

Şekil 1. Yapı İnşası ve Yapı Kontrolünde Mühendislik Ölçmelerinin Yeri

 2. Mühendislik Ölçmelerinin Niteliği, İçeriği ve Uygulama Alanları
Mühendislik ölçmeleri üstlendiği, yerine getirmek zorunda olduğu
hizmetlere bakıldığında, günümüz modern yaşantısını çok yakından
ilgilendiren bir yapıya sahip olduğu hemen görülecektir. Örneğin,
özellikle metropollerde hızla çoğalan yüksek katlı yapılar,
kalabalıklaşan ve dolayısıyla trafik yoğunluğunun hızla arttığı büyük
şehirlerde en önemli ulaşım alternatifi olan metro, hafif raylı sistemler,
şehirlerarası ve kısmen şehir içi ulaşım için yapılan bölünmüş yol,
otoyol ya da hızlı demiryolu yapıları,
yine İstanbul gibi doğal su alanları ile çevrili şehirlerde her geçen gün
ağırlık kazanan, tüp geçit vb. deniz altı ulaşım yapıları,
mühendislik ölçmelerinin uygulama alanları arasında ilk bakışta hemen
göze çarpan önemli proje örneklerinden sadece bir kaç tanesidir.
 2. Mühendislik Ölçmelerinin Niteliği, İçeriği ve Uygulama Alanları
Mühendislik ölçme uygulamaları hiç kuşkusuz bunlarla sınırlı değildir.
Baraj, köprü, viyadük, tünel, karayolu/demiryolu inşaatları,
Restorasyon amaçlı rölöve çalışmaları,
Yüksek kule ve endüstriyel baca inşaatları,
Önemli mühendislik yapılarında (baraj, köprü) meydana gelen
Geometrik değişimlerin (deformasyonların) izlenmesi gibi gerek
yeryüzünde ve gerekse yeraltında gerçekleştirilen bir çok uygulama,
mühendislik ölçmeleri çalışmaları kapsamında yer almaktadır.
Deniz, göl, akarsu vb. de yapılan hidrografik ölçmeler ile
Su altında ve kıyılarda yapılan birçok mühendislik projesinin
gerçekleştirilmesinde de
mühendislik ölçmeleri son derece önemli bir yere sahiptir.
 2. Mühendislik Ölçmelerinin Niteliği, İçeriği ve Uygulama Alanları
Tüm büyük yapı projelerinde ölçme tekniği projelerinin hazırlanması
öncesinde, ölçme programı çerçevesinde jeodezik işler belirlenir. Bunlar
aşağıdaki konuları (hususları) içerir:
Ölçülecek ya da aplike edilecek obje
Referans sistemi ve sabit nokta alanı
Ölçme yöntemleri ve ölçme aletleri (doğruluk ve kalibrasyon
verileri)
Doğruluk (incelik) istemleri: standart sapmalar, toleranslar ve
güven aralıkları
Ölçme koşulları: yanına ulaşılabilirlik, engeller, kısıtlamalar
Ölçüm-veya aplikasyon noktaları, işaretleme ve koruma (sigorta)
Ölçme zamanları
Aletlerin depolama kapasiteleri ve CAD-ya da yer-bilgi sistemleri
arasında veri alış verişi için ara yüz (kesit yerleri)
Sonuçların gösterimi
 2. Mühendislik Ölçmelerinin Niteliği, İçeriği ve Uygulama Alanları

Ölçmelerde Aşağıdaki Hususlara Dikkat Edilmelidir

Yöntemin veya ölçme aletinin umulan (beklenen)
sistematik ölçme sapmaları ortadan kaldırılmalı ya da
ölçüm öncesinde belirlenmeli ve düzeltme olarak
getirilmeli.
Belirlenen büyüklükler (örneğin, açı, uzunluk veya
yükseklik farkı) tekrarlı ve bağımsız ölçülmelidir.
Bilinmeyenlerin tek anlamlı olarak belirlenmesi için fazla
ölçü olması önemlidir.
Ölçme yöntemleri öyle belirlenmeli ki, doğru ve güvenilir
ölçme sonuçları elde edilsin.
 3. Mühendislik Ölçmelerinde Doğruluk Gereksinimi
Mühendislik Ölçmelerinin amacı, diğer mühendislik disiplinleri ile ilgili
projelere servis hizmeti vermektir. Bu nedenle, ölçmelerin doğruluğunun bu
hizmeti alanın istek ve gereksinimlerine göre belirlenmesi uygun olacaktır.
Bu temel yaklaşım yanında, ilgili literatürde ve genel yönetmeliklerde,
mühendislik ölçmeleri ile ilgili jeodezik ağlar için bazı doğruluk ölçütlerinin
verildiği görülmektedir.
 3. Mühendislik Ölçmelerinde Doğruluk Gereksinimi
Mühendislik Projeleri ile ilgili ihale teknik şartnamelerinde, genellikle:

Bir yol inşaatında, “yol ince tesviye (reglaj) yüzeyi, 1cm doğrulukla
oluşturulur.”
Bir demiryolu, tünel, metro, boru hattı, kanal, kanalizasyon (vb.)
inşaatında “proje eğimi 0.0005 doğrulukta gerçekleştirilir.”
Bir baraj ya da benzeri bir mühendislik yapısı inşaatında “gerçekleştirilen
imalat boyutları ile proje boyutları arasındaki farkın proje boyutuna oranı
1/500’den fazla olamaz.”
Bir tünel, metro, kuyu, veya bir inşaat işinde, “işin proje kazı kesiti ile,
gerçekleştirilen kesit arasındaki fark, boyutsal olarak 1/200; ya da alansal
olarak da 1/500’den büyük olamaz.”
Bir Madencilik tasmanı ölçümünde, “ölçü doğruluğu, yatay konumda
0,003m’den, düşey konumda 0,002m’den az olamaz” şeklinde verilmiş
doğruluk ölçütlerinin yer aldığı görülür.
 3. Mühendislik Ölçmelerinde Doğruluk Gereksinimi
Bu durumlarda, bu işlerle ilgili Ölçme Mühendisinden, verilen bu ölçütlerin
ne anlama geldiğini bilmesi ve yapılacak ölçmelerin bu değerlere ulaşacak
doğrulukta olması istenir. Bunu sağlarken de işin projesinde,
şartnamesinde öngörülen doğruluk ölçütlerinin ve kot, konum, eğim boyut,
alan, fark gibi değerlerin kesin-hatasız değerler olarak alınması, bu
değerlere ulaşmak için ölçülerin ve doğruluklarının hata yayılma ve
dengeleme kurallarına göre belirlenmesi gerekecektir.
 3. Mühendislik Ölçmelerinde Doğruluk Gereksinimi
Her projenin farklı olması dolayısı ile, tüm mühendislik ölçmeleri için geçerli
olacak, standart doğruluk ölçütlerinin verilmesinin doğru olmayacağı
söylenebilir. Örneğin betonarme bir yapı inşaatında, birkaç cm düzeyinde
ölçü doğruluğu yeterli olurken, çelik yapılarda bunun mm düzeyinde
olmasının gerektiği bilinmektedir. Ancak mühendislik projelerinin, genelde,
1/500, 1/1000, 1/2000 gibi büyük ölçekli bir temel plan (halihazır harita)
üzerinde tasarımlandığı ve bu haritaya temel olan jeodezik kontrol
noktalarına bağlı olarak uygulandığı ya da işin sonunda, yapılan ölçülerin
bu haritalara entegre edilmesi gereği düşünülürse, bir projedeki
mühendislik ölçmeleri doğruluğunun, projeye altlık oluşturan temel
planların yapımında aranan doğruluk ölçütlerinden daha düşük olmaması
gereği temel yaklaşım olmalıdır.
 3. Mühendislik Ölçmelerinde Doğruluk Gereksinimi
Ülkemizde bu alanda yaşanan en önemli eksiklik hiç kuşkusuz mühendislik
yatırımlarının gerektirdiği tekniğe uygun jeodezik standartların
saptanmamış olmasıdır. Bunun sonucunda çalışmalar ya gereğinden fazla
bir doğrulukla yapılmakta ve buna bağlı olarak maliyetler artmakta ya da
yetersiz doğruluklarda işler yapılmakta ve buna bağlı olarak da
çalışmaların ileriki aşamalarında büyük sorunlar ortaya çıkabilmektedir
(Baykal 1984).
Bu çerçevede Federal Almanya’da yaklaşık 7 yıllık bir süreç içerisinde,
mevcut mühendislik ölçmeleri standartları güncelleştirilmiştir. DIN
(Deutsche Industrie Norm) 18710 numarası ile belirlenen bu standartlarda,
konum ve yükseklik ölçmeleri için Çizelge 1 ve 2’deki doğruluk değerleri
verilmektedir.
 3. Mühendislik Ölçmelerinde Doğruluk Gereksinimi
Çizelge 1. Konum Doğruluklarının Sınıflandırılması (DIN 18710)

Sınıf Konum Ölçmeleri için Açıklama

Standart Sapma (K)
K1 50 mm < sK Çok düşük doğruluk

K2 15 mm < SK ≤ 50 mm Düşük doğruluk

K3 5 mm < SK ≤ 15 mm Orta doğruluk

K4 0.5 mm < SK ≤ 5 mm Yüksek doğruluk

K5 SK ≤ 0.5 mm Çok yüksek doğruluk

 3. Mühendislik Ölçmelerinde Doğruluk Gereksinimi
Çizelge 2. Yükseklik Doğruluklarının Sınıflandırılması (DIN 18710)

Sınıf Yükseklik Ölçmeleri için Açıklama

Standart Sapma (Y)
Y1 20 mm < sY Çok düşük doğruluk

Y2 5 mm < SY ≤ 20 mm Düşük doğruluk

Y3 2 mm < SY ≤ 5 mm Orta doğruluk

Y4 0.5 mm < SY ≤ 2 mm Yüksek doğruluk

Y5 SY ≤ 0.5 mm Çok yüksek doğruluk

 4. Standartlaşma
Durumun önemini Uluslararası Ölçmeciler Federasyonu (FIG) kavramış ve
1997 ‘de yapılan kongresinde standartlar konusu ele alınmış ve konu ile
ilgili bir çalışma grubu kurulmasına karar verilmiştir. Oluşturulan çalışma
grubu, FIG’ in 1998 de Brighton’ da yapılan kongresinde standartlar
çalışmasını başlatmıştır. Hâlihazırda FIG’ in, ISO bünyesindeki 3 Teknik
Komite ile ilişkisi vardır. Bu teknik komiteler;

TC59 – 4. Alt Komite – Boyutsal Toleranslar ve Ölçümler

TC211 – Coğrafi Bilgi / Geomatik
TC172 – 6. Alt Komite – Jeodezi ve Ölçme Aletleri

FIG içinde ISO ile ilgili olarak oluşturulan çalışma grubunun amacı;
Ölçmecilerin uygulama alanları ile ilgili standartların geliştirilmesi işleminde
ISO’ ya teknik destek vermektir. Çalışma grubu bu hizmeti FIG üyesi
kuruluşlardan aldığı destekle yürütmektedir.
 4. Standartlaşma
Bir harita firması ile ilgili standartların belirlenmesinde aşağıdaki
parametreler ve onlarla ilgili standartlar göz önüne alınabilir.
Ölçme Donanımı ve büro donanımı ile ilgili standartlar
Firmanın sahip olduğu total station, nivo, hidrografi gemisi, sonar, uçuş için
kullanılacak uçak, alım kamerası, uydu alıcısı gibi ölçme alet ve sistemleri,
bilgisayar, yazıcı, plotter, tarayıcı v.b büro donanımları ile veri toplama, veri
işleme, değerlendirme ve çıktıların alınmasını sağlayan bilgisayar
yazılımları ile ilgili standartlar.
Bu standartlar belirlenirken şu sorgulamalar yapılabilir.
Firmanın sahip olduğu ölçme aletlerinin teknik özellikleri standartlara
uygun mu?
Aletlerin kalibrasyon ve testleri periyodik olarak yapılıyor mu?
Firmanın kullandığı yazılımlar, istenilen doğrulukları sağlayabilecek
yeterlikte mi?
 5. Ülkemizdeki Mühendislik Ölçmeleri Uygulamaları

Ülkemizde değişik kurumlardaki mühendislik ölçmeleri

uygulamalarında bu işler çoğunlukla ya farklı disiplinlerdeki
mühendisler ya da mühendis olmayan diğer teknik elemanlar
tarafından yapılmaktadır. Uygulamaların söz konusu bu kişiler
tarafından yapılması durumunda, o iş yerinde genellikle harita
mühendisleri istihdam edilmemekte, ancak zorunlu hallerde
harita mühendislerine başvurulmaktadır. Örneğin, Atatürk
Barajı’ndan Harran Ovası’na su taşıyacak Urfa Tüneli’nin
yapım aşamasının başlangıcında harita mühendisi olmaksızın
inşaat yürütülmek istenmiş, daha sonra konunun önemi
anlaşılarak gereken yapılmıştır (Baykal 1984).
 7. Etik Sorumluluk

Bir mühendisin teknoloji ve mühendislikteki yeniliklere ayak

uydurabilmek için, mesleğine ve çalıştığı kurum ve kişilere
karşı mühendislik becerilerini sürekli olarak geliştirme
sorumluluğu vardır. Etik sorumluluklar,
Topluma karşı sorumluluklar
Doğa ve çevreye karşı sorumluluklar
İşverene ve müşteriye karşı sorumluluklar
Mesleğe ve meslektaşlara karşı sorumluluklar
Kendine karşı sorumluluklar
olmak üzere sınıflandırılabilir.
 7. Etik
Bir mühendisin aldığı projeyi zamanında ve yapılan
anlaşma uyarınca istenilen şekilde yaparak teslim
etmesi de bir sorumluluk örneğidir. Bir mühendis
dürüst olmadığı zaman, zararı yine kendisinin,
meslektaşlarının ve sonunda toplumun
göreceğini bilmelidir.
Mühendis önce vicdanına, sonra mesleğine, daha
sonra halkına ve devletine karşı sorumludur.
 1. MÜHENDİSLİK ÖLÇMELERİNDE KULLANILAN ÖLÇÜ
ALETLERİ VE ÖLÇME YÖNTEMLERİ

Mühendislik ölçmelerinde kullanılan ölçü

elemanları şunlardır:
 Kenar – uzunluk
 Açı – doğrultu
 Yükseklik – Yükseklik Farkı
 Doğru – Doğrultu
 Çekül doğrusu – Çekül düzlemi – Eğim
 APLİKASYONLAR

Plan üzerinden sayısal ortamda alınan değerlerin

veya önceden yapılmış ölçü değerlerinin zemine
işaretlenmesine “APLİKASYON” denilmektedir.
Aplikasyon ölçü işinin tersi olarak da
tanımlanabilir.
Genel anlamda yerine işaretlemek şeklinde de
düşünülebilir. Aplikasyon ikiye ayrılır:
 1. Yatay Aplikasyon
 2. Düşey Aplikasyon
 YATAY APLİKASYON

Noktaları zeminde işaretlemek için yatay

düzlemdeki konum elemanlarından faydalanılır.
Aplikasyon elemanları genellikle plandan alınır.
Noktaların aplikasyonu için poligon noktalarından
yararlanılır. Poligon kenarları işlem doğrusu alınarak
aplikasyon değerleri plandan alınır ve noktalar
zeminde işaretlenir. Gerekiyorsa aplikasyon için yeni
poligon noktaları tesis edilebilir.
Aplikasyon noktaları olarak, işin hassasiyetine göre
bina ve belirgin parsel köşeleri, telefon ve elektrik
direkleri kullanılabilir.
 Noktaların Aplikasyonu

Bir noktanın aplikasyonu için gerekli aplikasyon

değerleri plandan alınır. Aplikasyonda kullanılan
yöntemler şunlardır:
 Bağlama yöntemi
 Dik koordinat yöntemi
 Işınsal yöntem
 Kestirme yöntemi
 Total Stationlarla (elektronik) aplikasyon
 GPS ile aplikasyon
 DÜŞEY APLİKASYON

Yüksekliklerin aplikasyonu iki şekilde

yapılabilir
 Geometrik nivelmanla
 Trigonometrik nivelmanla