INTERVIEW

Jeroen van Koningsbrugge

bereidt zich voor
op de ondergang en heeft
voor jaren eten in huis
Zaterdag en zondag
MAGAZINE 6 en 7 april 2019

Lee Towers Nicolien Mizee Neneh Cherry Tatjana Almuli Petra Possel David Wallace-Wells Kees Koolen

Het is 2069
en de aarde
bestaat
nog
steeds

het hoeft niet

slecht af te
lopen met het
klimaat

boeken
& wetenschap

Terrorist of
praatjesmaker De echte
Illustratie Alexandra España, interpretatie van scène

luizen-
De Syrische broers Aziz en Fatah al H. zitten in Nederland vast op
moeders
verdenking van deelname aan een terroristische organisatie. Wat
hebben ze misdaan? Het OM baseert zich op telefoongesprekken,
de Volkskrant deed onderzoek in Syrië op een dam waar vele
gruweldaden zijn gepleegd. ‘Wij waren bang voor hem.’

pagina 5 & zaterdag magazine

Advertentie Nimma
Ik stapte uit in Nijmegen. Vlak
voor mij liep een jongen die in elk
opzicht cooler was dan ik. Hij nam
zijn telefoon op en zei: ‘Hee. Waar
ben jij nu? Ik ben nog in Nimma.’
Deze street-benaming van
Nijmegen kende ik nog niet. Roffa,
oké. Damsko, oké. Zelfs Eindje had
ik wel eens voorbij horen komen.
Maar dat Nijmegen nu ook een
plek is die het waard is om door
coole mensen hernoemd te wor-
den: ik werd overvallen door een
feestelijk gevoel. Vooral omdat
Advertentie
deze term dus ook in het wild
werd gebruikt!
Ik bedoel, ‘Utca’ is Utrecht, maar
ik heb Utrechters dat alleen diep-
ironisch horen uitspreken. Het
zou mij niet verbazen als ‘Utca’
helemaal niet is bedacht door de
daarvoor bedoelde hangjongeren,
maar door iemand van de afdeling
citymarketing.
Een paar dagen later was ik in
Almere en liep ik tegen een gigan-
tisch bord aan: ‘Welkom in Ally.’
Paulien Cornelisse

8(HLANRB!UUWVU])+g-b-o-l-j
MISTSTAND? TIP DE VOLKSKRANT Meer dan ooit
heeft de samenleving behoefte aan journalisten die zaken België € 4,95
€ 4,20
tot op de bodem uitzoeken. Heeft u informatie over een
belangrijke misstand die u met de Volkskrant wil delen? Frankrijk € 5,20 JAARGANG 97 - 96 pag.
Ga naar: volkskrant.nl/tip Luxemburg € 4,95 NUMMER 28881

DE VOLKSKRANT BV JACOB BONTIUSPLAATS 9, POSTBUS 1002, 1000 BA, AMSTERDAM REDACTIE@VOLKSKRANT.NL TEL.: REDACTIE 020-562 9222 KLANTENSERVICE 088-056 1561 BEZORGING 088-056 1555
2 TEN EERSTE ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT

Weekendeditie
zaterdag 6 april en zondag 7 april 2019

8
UTRECHT
Politiechef Van Bree en hoofd-
officier Jeuken coördineerden
op 18 maart de zoektocht naar
de dader van de aanslag in de
tram. Dit is hun verhaal.

14
DIERENTUIN
Wildlands moest de redding zijn
van Dierenpark Emmen, maar
het publiek bleef weg. Nu wordt
het park weer aangepast – voor
80 miljoen euro.

20
LEE TOWERS
Als Lee Towers zondag You’ll
Never Walk Alone inzet, weten
17 duizend lopers in Rotterdam
dat het uur U daar is. Kippevel bij
de marathon.

DENKSPORT P27
TELEVISIEGIDS P28-29
FAMILIEBERICHTEN P30

Zaterdag
KEES KOOLEN
Groene visionair of zakenman
met wie geen afspraken vallen
te maken? P2

En verder:
Critici van Netanyahu’s VLAANDERENS MOOISTE Terwijl renners de helling van de Oude Kwaremont verkennen, bouwen bewoners langs de
beleid hebben het lastig P14

VOORBESCHOUWING MATHIEU VAN DER POEL

Opinie
OPENBAAR BESTUUR
Wie heeft er nog zin in, als je
het nooit goed kunt doen?
Onbevreesd lijden in
de Vlaamse hoogmis
P20

En verder:
Helpt minder vliegen? P24

Boeken en Wetenschap Met zijn debuut zondag in de Ronde van Vlaanderen zet veldrijder
Mathieu van der Poel dé stap naar het plaveisel. Waarom is hij meteen
POLIO
Hoe het virus uit een
favoriet in de mooiste koers van de lente?, vraagt Rob Gollin zich af.
Nederlands laboratorium

ontsnapte P21
En verder:
Nicolien Mizee over de kunst
van het schrijven P12
Volkskrant Magazine
NENEH CHERRY
Onze gids deze week over
James Baldwin en Beiroet P74
En verder:
Wat je te horen krijgt als je
niet de slankste bent P28
HET WEER HOGE TEMPERATUREN
De dag begint vandaag bewolkt maar vanuit het oosten
breekt de zon door. Het wordt 16 tot 19 graden en de oos-
tenwind is matig. Zondag zijn er zonnige perioden en
wordt het lokaal 20 graden. Pagina 31
H
et zweemt naar len- hangen. Dat is geen aanstormend talent, in zijn eentje Nederlandse topteams af
te in Vlaanderen, dat is al gevestigde orde. Hij doet zondag in een kolkende sprint. Hij moest zelfs
met vroege vegen mee voor de winst, is de voorspelling. een voor hem rijdende renner een duw-
groen in het grijze Het mogen dan vooral bekers zijn die tje geven, het ging hem te langzaam.
web van kale takken. hij uit de modder en het zand heeft op- Maar lente is het zeker. Als je hem
Als in dat decor een gedolven in die vooral Belgische niche woensdag met uit de winter meegeno-
24-jarig wonderkind van het fietsen, vergeet niet dat hij op de men blosjes op de wangen het podium
rondfietst – de type- Europese kampioenschappen op de weg in Waregem ziet betreden, waar hij inge-
ring is van de Belgische wielercommenta- in Glasgow vorig jaar al tweede werd. Op togen zijn triomf in Dwars door Vlaande-
tor Michel Wuyts – en er de voorjaarskoer- de NK in juni in Hoogerheide troefde hij ren viert, staat daar ontegenzeggelijk
sen kleurt, is de verleiding groot die
renner parallel met de eerste bloesem tot
ontluikend talent te verklaren. Advertentie
Dat zou de plank misslaan zijn. Ma-
thieu van der Poel, die zondag debuteert
in de Vlaamse hoogmis van het wielren-
nen, de Ronde van Vlaanderen, heeft
voor zijn leeftijd een erelijst die doet dui-
zelen. Hij was op zijn 18de wereldkampi-
oen op de weg en in het veld bij de junio-
ren. In 2015 werd hij, 20 jaar en 13 dagen
oud, de jongste wereldkampioen veldrij-
den ooit. De kledingkast is ruim gevuld
met nationale truien en twee shirts met
het blauw-wit van een Europese titel. Af-
gelopen februari kon hij na winst in De-
nemarken er een regenboogtricot naast
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019
route hun podiumpje om zondag de Ronde van Vlaanderen goed te kunnen zien.
een frisse snuiter. Nadat hij half februari
de crossfiets in de schuur had gezet om
zich voor het eerst in zijn loopbaan volle-
dig op geplaveide parcoursen te richten,
was dit nog maar zijn tweede kracht-
meting met de elite op de weg. Die zon-
dag ervoor was hij vierde geworden in
Gent-Wevelgem. Dat hij woensdag inder-
daad als een kind zo blij was bleek later,
toen hij vrolijk op één wiel naar de team-
bus fietste.
Volledige overgave
Het past naadloos in de onbevangenheid
waarmee hij koerst, zowel in het veld als
op de weg. Een strategie is er niet. Hij ziet
wel wat er gebeurt en anders zorgt hij er
zelf wel voor dat er iets gebeurt. Zijn
ploegleider, oud-renner Michel Corne-
lisse, heeft er vrede mee. Je kunt hem het
best gewoon zijn gang laten gaan. Hij
weet zelf wel wat goed voor hem is.
De stijl kenmerkt zich door plezier,
bravoure en volledige overgave. Boven
op een brug in een veldrit maakt hij vaak
een sprong om zijn fiets dwars te kun-
nen gooien. Leuk voor de toeschouwers,
maar hij doet het vooral omdat hij het
zelf leuk vindt. Kijk naar een fragment
uit Nokere Koerse, 2,5 week geleden. Hij
rijdt links van de weg, in een jagend pe-
Advertenties
loton, als hij een steentje op de weg ziet
liggen. Een flitsende beweging met het
stuur en – pats! – het brokje schiet de
berm in. Omdat dat leuk is.
Dit is hem ook ten voeten uit: tijdens
het NK veldrijden in Huijbergen heeft hij
een riante voorsprong, maar hij blijft al-
les geven. Hij vliegt een bocht door, waar
het asfalt verraderlijk vochtig is, en
scheert op centimeters langs de hekken.
Hé, Mathieu, wil je roepen, dit is het NK. Je
bent er al! Doe voorzichtig! Maar hij rijdt
nooit op reserve, hij houdt van afzien.
Zijn begeleiders, manager Christoph
Roodhooft en coach Kristof De Kegel, zijn
er ook weleens verbaasd over. Ze kennen
geen andere renner die zichzelf zo pijnigt
en daar allerminst onder gebukt gaat.
Het zit in de genen, met als vader
Adrie van der Poel, oud-wereldkampi-
oen, en als moeder Corinne Poulidor, de
dochter van Raymond, de Franse topcou-
reur die maar niet de Tour de France kon
winnen.
De Belgen zouden hem graag inlijven.
Iemand die zo excelleert in de sport die
zij het meest liefhebben, die er geboren
is en er al woont, bij zijn ouders in Kapel-
len, noordelijk van Antwerpen, en die
zuiver Vlaams ‘klapt’, die kun je nauwe-
lijks nog Nederlander noemen, toch?
Foto Marcel van den Bergh / de Volkskrant
Zelf voelt hij zich wel van boven
Wuustwezel, hij heeft een Nederlands
paspoort. Trainen deed hij ook altijd
over de grens, vaak met de nationale
selectie. Vorige maand bleek dat hij de
beroemde kasseienstroken in de
Vlaamse Ardennen nauwelijks kende.
Hij fietste er zelden. Zuid-Limburg, ja,
daar was hij vaak geweest, als junior. Dat
was even slikken in Vlaanderen.
Reken maar dat hij volgend jaar meer
oranjegevoelens zal aanwakkeren. Dan
zal hij vaak op een fiets zitten die hier
nog niet aan bod is gekomen: de moun-
tainbike. Hij hoopt er eremetaal mee op
te halen in Tokio, op de Olympische
Spelen.
Ontluiken zal er dan toch wat, deze
lente. Nog een nieuw bestaan wacht.
Eind deze maand verlaat hij de ouder-
lijke woning en gaat samenwonen met
vriendin Roxanne in het bij Antwerpen
gelegen ’s-Gravenwezel, waar ze een huis
hebben gekocht. Mathieu heeft de bak-
steen in de maag, stellen de Belgen vast.
Zie je wel? Hij is er een van bij ons.
SPORT PAGINA 18
De grote stap van een uur fietsen in
het veld naar zes uur over de kasseien
TEN EERSTE 3
Het fenomeen Mathieu
BERT WAGENDORP
ondag is de Ronde van
Z
Vlaanderen. Er bestaan
mensen die dat niets
kan schelen of, nog er-
ger, die dat niet eens we-
ten. Dat is voor de ware
liefhebber iets onbegrij-
pelijks: hij kan er met
zijn verstand niet bij. Het wemelt in Nederland van de
kloven, maar dit is er ook een. Hij is bijna onoverbrug-
baar. Als ik een niet-gelovige probeer uit te leggen wat
er zo geweldig is aan een fietswedstrijd van Antwerpen
naar Oudenaarde, hoor ik mezelf allemaal argumen-
ten gebruiken die mijn gesprekspartner niet overtui-
gen, maar juist bevestigen in haar mening dat het alle-
maal overdreven onzin en jongensromantiek is.
Vroeger wilde ik nog weleens beweren dat ‘de koers
het leven zelf is’, maar dat cliché wordt weggehoond –
ik geloof er zelf ook niet meer in. De opmerking dat
wielrennen de zwaarste sport is die er bestaat en dat
het lijden van de renners alle perken te buiten gaat,
helpt ook niet. ‘Dan stappen ze toch lekker af?’ Hele-
maal zinloos is de poging uit te leggen dat er achter de
beelden een fascinerend spel schuilgaat, een psycholo-
gische strijd van de hoogste orde; dat je, wil je winnen,
moet gokken en toneelspelen, ploeggenoten moet op-
offeren en tegenstanders tegen elkaar moet uitspelen
en dat de renner ‘de koers moet lezen’ om te kunnen
toeslaan op het juiste moment – er is in elke koers één
beslissend moment, al staat er nooit ‘beslissend mo-
ment’ onder in beeld. Meestal wanneer ik vol overtui-
ging constateer dat sprake is van een ‘beslissend mo-
ment’, blijkt dat helemaal geen beslissend moment en
keren de kansen een paar kilometer verderop alweer.
Een freak of nature, tot het
onvoorstelbare in staat
Wat me dan weer brengt op een nieuw argument om
gelovige te worden: die heerlijke onvoorspelbaarheid
van de koers. Dat is helaas geen argument, maar een
zwaktebod. Alles is nu eenmaal onvoorspelbaar.
Maar... er is zondag één erg goede reden om wel
naar de Ronde van Vlaanderen te kijken, ook voor no-
toire koershaters. Dat argument heet Mathieu van der
Poel. Van der Poel, de zoon van Adrie en de kleinzoon
van Poupou, is een fenomeen, een buitensporig talent
dat vermoedelijk zal uitgroeien tot de overtreffende
trap van fenomeen, wat dat dan ook moge zijn. Wan-
neer zo’n fenomeen zich aandient, is er reden om te kij-
ken, om getuige te zijn van het wonder.
De verschijning van een uitzonderlijk talent, op welk
terrein dan ook, is altijd een fascinerende gebeurtenis.
Het fenomeen wekt eerder verbazing dan bewonde-
ring en slaat ons met stomheid. Het is er opeens en
heeft lak aan alle wetten. Het weigert zich te houden
aan de grenzen van het mogelijke. Het fenomeen keert
de zaken om: het bepaalt zelf de grenzen, anderen
moeten daar maar mee zien te dealen. Het fenomeen
zaait verwarring en tart de logica. De verschijning van
een fenomeen is een zeldzame gebeurtenis, anders zou
het geen fenomeen zijn. Het fenomeen lijkt zich er
vaak amper van bewust een fenomeen te zijn. De din-
gen gaan het fenomeen vaak zo gemakkelijk af, dat het
fenomeen het zelf niet zo uitzonderlijk vindt.
Je ziet zulke fenomenen soms in de kunst, zo nu en
dan duikt er eentje op in de wetenschap. Ze zijn niet
populair, want ze confronteren de concurrenten met
hun middelmatigheid en gebrekkige talent en dat is
nooit leuk. Het zijn bijzondere schepselen, freaks of na-
ture die tot het onvoorstelbare in staat zijn en alle ze-
kerheden lachend aan de kant schuiven.
Mathieu van der Poel heeft amper een ploeg om hem
bij te staan, hij heeft de hele winter vrolijk door de
modder gefietst in plaats van uit te rusten en hij vindt
koersen van 270 kilometer eigenlijk heel saai. Elke zon-
dagavond gaat hij met z’n hele familie naar een snack-
bar om patat met mayonaise en frikandellen te eten.
Hij heeft nooit een wedstrijdplan en hij koerst louter
op intuïtie. Hij ziet wel. En dan wint-ie en dan staat hij
triomfantelijk te shinen op het podium. Zoals afgelo-
pen woensdag in Dwars door Vlaanderen.
Ik vermoed dat de 270 kilometer van de Ronde van
Vlaanderen nog een beetje te lang is voor Van der Poel.
Zo ver heeft hij nog nooit gefietst. Misschien komt hij
voor Vlaanderens Mooiste ook nog wat ervaring tekort.
Maar ik denk nog volgens de geijkte patronen, langs
wegen die Ons Mathieu allang heeft verlaten.
4 TEN EERSTE ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT

i
LAATSTE POLIO-UITBRAAK IN NEDERLAND In de bijbelgordel
brak in 1992 een polio-epidemie uit. Van de 71 patiënten – met klachten
als verlammingen – overleden er 2. In de bijbelgordel kiezen relatief veel
mensen om zich niet te laten vaccineren, uit religieuze overwegingen.

Poliovirus na fout
in riool Lelystad
Jop de Vrieze
Amsterdam
Na een incident in 2017 bij vaccin-
producent Bilthoven Biologicals
(BBio) belandde poliovirus in het
riool van Lelystad. Dat blijkt uit
een reconstructie van het inci-
dent vandaag in de Volkskrant.
Hoewel er niemand ziek werd, zijn
naar aanleiding van het incident
de landelijke en internationale
richtlijnen wel aangescherpt.
Door een losgeschoten slangetje raakte
een medewerker besmet met het virus.
De gevaccineerde medewerker werd
niet ziek, maar scheidde wel het virus
uit via zijn ontlasting. Hij ging na de be-
smetting in zijn huis in Lelystad in qua-
rantaine, maar pas dagen later kwam
er een po-stoel beschikbaar waarin hij
zijn ontlasting kon opvangen.
Polio is een zeer besmettelijke ziekte
die verlamming kan veroorzaken. In
Nederland komt zij dankzij de hoge
vaccinatiegraad niet meer voor. Juist
vanwege die hoge vaccinatiegraad en
ons gesloten rioolsysteem is het toege-
staan om hier, onder strikte voorwaar-
den, te werken met levend poliovirus.
BBio produceert de helft van alle polio-
vaccins op de wereld. Desondanks is
het in Nederland niet uitgesloten dat
mensen ziek worden van een vrijgeko-
men poliovirus, vooral niet als dit ver-
zeild raakt op een plek met relatief wei-
nig gevaccineerden.
Incidenten waarbij poliovirus vrij-
komt, komen vaker voor in dergelijke
onderzoeks- of productie-instellingen.
Meestal raakt daarbij niemand besmet.
Gebeurt dit wel, dan begint het uit-
scheiden van het virus pas vier dagen
later. De medewerker mocht de dagen
na het incident gewoon naar huis, tot-
dat vier dagen later de besmetting
werd vastgesteld. ‘Achteraf had hij
meteen in quarantaine gemoeten en
hadden we direct een po-stoel moeten
hebben’, zegt Erwin Duizer, polio-ex-
pert van het RIVM, die de reactie op het
incident coördineerde.
Het RIVM liet wekenlang het riool
monitoren, iedereen met wie de man
contact had gehad werd onderzocht en
hij mocht pas uit quarantaine toen hij
het virus niet meer uitscheidde. Uitein-
delijk raakte niemand anders besmet.
Naar aanleiding van het incident
zijn zowel de regels binnen het bedrijf
als de landelijke richtlijn aange-
scherpt. Ook schreven de experts van
het RIVM een nieuwe richtlijn voor de
Wereldgezondheidsorganisatie. Zo
moeten medewerkers voortaan direct
na het incident in quarantaine, ook als
nog niet duidelijk is of ze besmet zijn.
Zodra de besmetting vaststaat, moeten
ze gebruikmaken van een po-stoel.
De verscherpte regels werden al in
2018 toegepast bij een ander incident
bij BBio. Drie medewerkers zaten toen
een week in quarantaine, tot zeker was
dat ze niet besmet waren. Achteraf
bleek er geen virus te zijn vrijgekomen.
‘De omgang met een dergelijk ge-
vaarlijk virus vereist ultiem scherpe
voorzichtigheid. Dat had hier beter ge-
kund en vanaf nu mag dat niet meer
voorkomen’, zegt Ira Helsloot, hoogle-
raar besturen van veiligheid in Nijme-
gen en niet bij het incident betrokken.
‘Tegelijk moeten we voor ogen houden
dat het riool de beste wijze is om van vi-
russen en bacteriën af te komen.’
Ook volgens Marion Koopmans, viro-
loog bij het Erasmus MC in Rotterdam –
evenmin betrokken bij het incident en
de evaluatie – lijkt het ongeval erger
dan het was. De kans dat er iemand ziek
wordt is erg klein en van ongevacci-
neerden die besmet raken wordt min-
der dan 1 procent ernstig ziek.
Toch neemt ze het incident serieus.
‘De wereld probeert polio uit te roeien,
en dit is een herinnering dat er tegen
de tijd dat dit gelukt is, gekeken moet
worden waar je met resterende virus-
sen blijft’, zegt Koopmans. ‘De discussie
hierover is gelukkig al begonnen.’
KATERN BOEKEN & WETENSCHAP P21
Reconstructie: hoe een poliovirus
uit het lab brak
KAMP Vrouwen staan in februari in de rij in het Syrische vluchtelingenkamp Al Hol.
Opnieuw Nederlands kind
gestorven in kamp Syrië
Tjerk Gualthérie van Weezel
Amsterdam
In Syrië is in de nacht van donder-
dag op vrijdag opnieuw een kind
van een Nederlandse Syriëganger
overleden. Het gaat om een doch-
tertje van Angela B., die in 2014 als
19-jarige vertrok uit Soesterberg.
Dat bevestigt de grootmoeder van het
meisje, dat Soumaya heette, aan
de Volkskrant. De Koerdische instanties
die Angela B. vasthouden, hebben het
nieuws nog niet bevestigd. Het meisje
van 3,5 jaar liep naar verluidt twee we-
ken geleden een hoofdwond op bij de
bombardementen op Baghouz, het
laatste bolwerk van terreurgroep Isla-
mitische Staat. ‘Ze zaten in een tentje,
het meisje stak haar hoofd naar bui-
ten en werd door een granaatscherf
geraakt, ze heeft erg geleden’, aldus de
advocaat van de grootmoeder.
B. besloot zich daarna over te geven
aan de Koerdische strijders, die Bag-
houz met hulp van de Amerikaanse
luchtmacht belegerden. B. werd met
haar zoontje van 2 naar vluchtelingen-
kamp Al Hol gebracht. Daar zit ze
sindsdien in de zwaar bewaakte sectie
voor vrouwen en kinderen met bui-
tenlandse paspoorten. Het gewonde
kind werd naar het Al Hayat zieken-
huis gebracht, op flinke afstand van
het kamp, waar haar toestand achter-
uitging. Een paar dagen terug is B. uit
het kamp naar haar dochtertje ge-
bracht. Daar overleed het meisje gis-
teravond. Ze wordt begraven in Al Hol.
Het is het tweede kind met Neder-
landse wortels in korte tijd dat in het
kamp is overleden. Begin vorige
maand bezweek het twee weken oude
dochtertje van de uit Arnhem afkom-
stige Yago R. In februari overleed een
Nederlandse vrouw in een ander Koer-
disch kamp.
‘Het is logisch dat zo’n meisje in dat
ziekenhuis is overleden’, zegt Hoes-
sein (hij wil niet met zijn achternaam
in de krant) namens een lotgenoten-
groep van ouders van Syriëgangers.
‘Er is daar gebrek aan alles.’ Hossein
spreekt uit eigen waarneming. Samen
met documentairemaker Sinan Can
reisde hij vorig jaar naar Syrië om zijn
dochter Meryem en kleindochters te
bezoeken. Zij zitten met Hoesseins ex-
vrouw in een Koerdisch kamp. Zijn
zoon Ilyas overleed als 16-jarige IS-strij-
der bij een bombardement. Met an-
dere ouders zet Hoessein zich in voor
de terugkeer van vooral hun minder-
jarige kleinkinderen. ‘Deze kleintjes
hebben niets gedaan, zij verdienen de
bescherming van de Nederlandse
overheid.’
Politiek is daar nu weinig draagvlak
voor, bleek deze week in de Tweede Ka-
Foto Fadel Senna / AFP
mer. Hoewel enkele partijen, de Koer-
dische autoriteiten en onder meer het
Rode Kruis pleiten voor het terugha-
len van in elk geval de kinderen onder
de 10 jaar, is het kabinet niet van plan
in actie te komen. De PvdA heeft vrij-
dag schriftelijk aan VVD-minister Blok
(Buitenlandse Zaken) en CDA-minis-
ter Grapperhaus (Justitie) gevraagd of
zij alsnog bereid zijn kinderen met
Nederlandse wortels terug te halen.
Uit een artikel over Angela B. in het
AD blijkt dat zij in 2014 vanuit Soester-
berg naar Syrië ging om zich te voegen
bij haar man Fabio, die zij via internet
had leren kennen. De Portugese jon-
gen stond op het punt een contract bij
een Londense profvoetbalclub bin-
nen te slepen. Maar met vijf ploegge-
noten besloot hij dat de strijd in het
Midden-Oosten gevoerd moest wor-
den en niet op Europese velden.
Via sociale media berichtte B. vol-
gens het AD daarna enthousiast over
het leven in het kalifaat, waar het vol-
gens haar gezellig was en het eten
heerlijk. Zij zou op die manier andere
jonge vrouwen hebben verleid om
haar achterna te komen. Zo stonden
drie meisjes uit Driebergen en Zeist
van 15 en 16 jaar met haar in contact.
De drie reisden in 2015 naar Syrië.
Twee van hen werden in Istanbul te-
gengehouden, een wist het kalifaat
wel te bereiken.

Advertentie Advertentie
WATERBEHEER

Extra bassins tegen

zomerse droogte
Na de langdurige droogte van
afgelopen zomer komen er in
de zandgronden van Neder-
land omvangrijke waterbas-
sins waarin extra water ach-
ter de hand gehouden kan
worden. Het kabinet trekt er
7 miljoen euro voor uit, water-
schappen en provincies een
‘veelvoud’. Dat schrijft het AD.
Het extra water moet voorko-
men dat boeren, huiseigena-
ren en schippers net als afge-
lopen jaar te kampen krijgen
met de – economische – gevol-
gen van droogte. Toen verdor-
den onder meer gewassen en
verzakten huizen. Minister
Van Nieuwenhuizen zegt in
het AD dat alleen al het paraat
houden van tankschepen met
zoet water tonnen kostte.
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019
Foto Aurélie Geurts
Syrische vluchteling ‘zat bij Al Nusra’
Volgens justitie is het niet toegestaan dat Nederland in Syrië onderzoekt wat mogelijke terreurverdachten
op hun kerfstok hebben. Maar in Raqqa zijn ooggetuigen bereid om aan de Volkskrant hun lezing te geven.
Ana van Es, Anneke Stoffelen
Mansoura/Amsterdam
De Syriër Fatah al H., die in Nederland
samen met zijn broer Aziz vastzit op
verdenking van deelname aan een ter-
roristische organisatie, is in 2013 in Sy-
rië gezien terwijl hij arrestanten ver-
voerde naar een gevangenis van de ter-
reurbeweging Al Nusra.
Dat blijkt uit onderzoek van deze
krant rondom de dam waarop deze ge-
vangenis was gevestigd, in de Syrische
provincie Raqqa. Een van Fatahs veron-
derstelde arrestanten, een kolonel van
de Syrische militaire inlichtingen-
dienst, dook kort na zijn aanhouding
op in een onlinevideo waarin hij ver-
klaart dat hij vastzit bij het Nusra Front.
Sindsdien wordt hij vermist. Zijn fami-
lie vreest dat de kolonel is geëxecu-
teerd.
De broers Al H. kregen in 2014 als
asielzoeker een Nederlandse verblijfs-
vergunning. Fatah (42) werd in decem-
ber 2018 gearresteerd in zijn woon-
plaats Bergeijk. Zijn strafzaak wordt tot
nu toe overschaduwd door de verden-
kingen tegen zijn broer Aziz (33), die in
2017 in debatcentrum De Balie werd
herkend als terroristische strijder.
Diens ex-vriendin, journalist Ans
Boersma, is in januari Turkije uit gezet
als gevolg van het onderzoek in deze
zaak. Boersma wordt verdacht van vals-
heid in geschrifte bij een visumaan-
vraag voor Aziz.
Het is de tweede keer dat Syrische
vluchtelingen in Nederland terecht-
staan voor deelname aan een terroris-
tische beweging in Syrië. De zaak
steunt vooral op afgeluisterde gesprek-
ken tussen de broers, waarin zij onder
meer spreken over hun contacten met
hooggeplaatste figuren binnen Islami-
tische Staat (IS) en Al Nusra. Volgens
familieleden en bekenden in zowel
Nederland als Syrië schept met name
Fatah graag op over zijn connecties en
heeft dat hem in de problemen ge-
bracht.
Ooggetuigen heeft justitie voorals-
Advertentie
i
BEKEND IN NEDERLAND De 33-jarige Aziz kreeg
landelijke bekendheid toen hij in 2017 in het Amster-
damse debatcentrum De Balie werd herkend als ter-
roristische strijder. Aziz kwam weer in het nieuws toen
SYRIË De dam, in de buurt van Raqqa, waar een gevangenis was gevestigd toen Fatah al H. er in 2013 werd gezien.
Twee van de
geïnterviewden
zeggen dat Fatah
al H. hen oppakte
nog niet in deze zaak. Volgens het
Openbaar Ministerie is het ‘onmoge-
lijk’ om onderzoek in Syrië te doen, om-
dat er geen rechtshulprelatie met dat
land bestaat. ‘Dat is schending van de
soevereiniteit tussen staten en dat is
dus niet toegestaan’, zegt een woord-
voerder.
In Syrië sprak de Volkskrant elf omwo-
nenden van de dam bij Mansoura, die
TEN EERSTE 5
in januari 2019 bleek dat hij een relatie heeft gehad
met journalist Ans Boersma, die mede vanwege die
connectie door Turkije is uitgezet. Aziz en zijn broer
Fatah zijn eind 2018 opgepakt als terreurverdachten.
Foto Ivor Prickett / The New York Times
verklaren dat Fatah al H. hier begin Kort daarna vluchtte Fatah via Turkije opbrengst zou zijn bedoeld voor het
2013 werkte namens het Nusra Front. naar Nederland. ‘Ik heb vaak gepro- Nusra Front. Sjeik Naif Adeel al Adeif,
Hij droeg volgens hen soms een mas- beerd om de Nederlandse regering te van dezelfde stam als de familie Al H.,
ker, om niet te worden herkend. De waarschuwen’, zegt sjeik Abdelatif, gaat ervan uit dat Fatah en Aziz naar Eu-
dam, 30 kilometer van de stad Raqqa, ‘maar ik wist niet hoe ik die moest be- ropa zijn gereisd om ‘aanslagen te ple-
was in het begin van de Syrische oorlog reiken.’ Hij zegt dat hij ‘desnoods via gen’.
van grote strategische betekenis. Niet WhatsApp’ wil getuigen voor de Neder- Peter Plasman, advocaat van Aziz,
alleen was hier een gevangenis geves- landse justitie. zegt dat zijn cliënt veel op te merken
tigd, ook was de plaatselijke Nusra-lei- Fatahs advocaat Bart Nooitgedagt heeft als reactie op de beschuldigin-
der volgens buurtbewoners de inter- zegt in reactie op de beschuldigingen gen, maar dat hij dat zal doen in de
nationaal gevreesde terrorist Abu dat zijn cliënt geen vragen van journa- rechtszaal en niet in de media. ‘Daar
Loqman, die hier in stilte de opkomst listen beantwoordt zolang het strafon- wil ik aan toevoegen dat cliënt niet
voorbereidde van IS. derzoek nog loopt. wordt verdacht van enige activiteit die
Twee geïnterviewden in Syrië verkla- Meerdere omwonenden gaan ervan in verband zou staan met een aanslag
ren dat zij door Fatah al H. zijn gearres- uit dat jongere broer Aziz al H. elders in in Nederland of waar dan ook.’
teerd. Bovendien zegt een plaatselijke Syrië een leidinggevende functie had
tribale leider, sjeik Abdelatif al Moham- binnen het Nusra Front. Beide broers
med al Faraj uit Mansoura, dat hij erbij verlieten Syrië in 2013, volgens geïnter- KATERN ZATERDAG P8
was toen Fatah de kolonel Abdallah al viewden na een grootschalige diefstal Wat deden Fatah en Aziz in Syrië?
Jado’a meevoerde naar de gevangenis. van fabrieksmachines en olietrucks. De De Volkskrant deed onderzoek.
Advertentie
NIEUW-ZEELAND
Psychiatrisch
onderzoek schutter
De Australiër Brenton Tarrant
(28), die wordt verdacht van
het doodschieten van 50 be-
zoekers van twee moskeeën
in de Nieuw-Zeelandse stad
Christchurch, is vrijdag voor
de tweede keer voor de rech-
ter verschenen. De rechter in
Christchurch gelastte een
psychiatrisch onderzoek
naar de vermoedelijke aan-
slagpleger, om te bepalen of
hij in staat is om berecht te
worden. Een dergelijk onder-
zoek is niet ongebruikelijk in
Nieuw-Zeeland. Tarrant is
overgebracht naar een gevan-
genis in Auckland, op zo’n
1.000 kilometer van Christ-
church. Het is de enige in het
land die beschikt over maxi-
male beveiliging.
6 TEN EERSTE ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT

11
PROCENT van de werkende vaders met kin-
deren tot 8 jaar benutte in 2017 in Nederland
de regeling voor onbetaald ouderschapsver-
lof. Bij moeders was dat twee keer zo veel.
Sinds 2015 bleef het gebruik van dit verlof
nagenoeg gelijk. Veel vaders willen wel, maar
vinden het ‘financieel niet haalbaar’ of ‘on-
gunstig’ voor hun carrière. (bron: CBS)

KORT
VERENIGDE STATEN
AANKLAGER STRAFHOF MAG VS NIET IN
WEGENS AFGHANISTAN-ONDERZOEK
Washington heeft een vi-
sum voor de hoofdaan-
klaagster van het Interna-
tionaal Strafhof in Den
Haag (het ICC) ingetrok-
ken, omdat zij onderzoek
wil doen naar Ameri-
kaanse militaire activitei-
ten in Afghanistan. Dit
meldt het ICC. De vrouw
uit Gambia, Fatou Ben-
souda, mag de VS niet be-
zoeken. Eerder kondigde
GRIEKENLAND
Verder Europa in?
minister van Buiten-
landse Zaken Pompeo al
de weigering aan van visa
voor Strafhofmedewer-
kers. Dit moet ook eventu-
ele vervolging van bond-
genoten als Israël af-
schrikken. Het ICC, waar-
bij 123 landen zijn aange-
sloten, stelt dat het ‘zich
niet laat afschrikken en
zijn onafhankelijke werk
zal blijven doen’.
Onder EU-druk krijgt Nederland
betaald ouderschapsverlof
Thomas Borst, Raoul du Pré
Den Haag
Tegen de uitdrukkelijke zin van de
Nederlandse regering in, zetten de
Europese Commissie, het Europees
Parlement en de andere EU-lidsta-
ten de wet door die alle mannen
en vrouwen recht geeft op betaald
ouderschapsverlof in de eerste ja-
ren na de geboorte van hun kinde-
ren. Gedurende minstens twee
maanden dient in elk geval een
deel van het salaris te worden
doorbetaald op de dagen dat men-
sen thuis voor de kinderen zorgen.
Met overmacht van stemmen heeft het
Europees Parlement deze week het
voorstel goedgekeurd. Minister Kool-
mees van Sociale Zaken heeft zich er in
Brussel steeds tegen verzet. In Neder-
land bestaat nu wel recht op ouder-
schapsverlof, maar dat is onbetaald.
Het kabinet meent dat zoiets op natio-
naal niveau geregeld moet worden. Nu
hij weinig bijval heeft geoogst vanuit
de andere lidstaten, legt Koolmees zich
bij de situatie neer. Vrijdag beloofde hij
dat Nederland aan de invoering van
een regeling gaat werken.
Het grootste twistpunt op nationaal
niveau wordt de rekening: Brussel
spreekt zich niet uit over de vraag of de
werkgevers of de overheid de doorbe-
taling op zich moeten nemen. Ook de
hoogte van de uitkering wordt in het
midden gelaten, al dient die ‘adequaat’
te zijn om een gezin gewoon te kunnen
laten doordraaien. Koolmees liet vrij-
dag weten dat hij eind dit jaar klaar wil
zijn met de uitwerking van het plan. De
werkgeversorganisaties hebben zich
steeds tegen de Europese uitbreidings-
plannen gekeerd. Zij vrezen organisa-
torische problemen op de werkvloer,
vooral bij kleine bedrijven.
De wetgeving past in het brede of-
fensief dat de Europese Commissie bij
haar aantreden lanceerde om werk te
maken van de ‘sociale pijler’ van de Eu-
ropese samenwerking. Commissie-
voorzitter Juncker beloofde in 2015 dat
de EU ‘meer dan een markt’ moet zijn.
Harmonisatie van het sociaal beleid
van de lidstaten is daarin voor de com-
missie een belangrijk instrument, ook
om uit te stralen dat Europa iets kan be-
tekenen voor de Europeanen. De verlof-
regelingen in de lidstaten lopen nu
sterk uiteen. De Commissie wil op zijn
minst een bodem inbouwen. Ook de
emancipatie-agenda van de Commis-
sie speelt een rol. Daarom wordt het
nieuwe ouderschapsverlof niet over-
draagbaar: ouders kunnen hun verlof-
dagen niet doorgeven aan hun partner.
Kraamverlof
Parallel aan het ouderschapsverlof
wordt ook het kraamverlof voor part-
ners van bevallende vrouwen op Euro-
pees niveau uitgebreid. Zij krijgen
recht op minimaal tien dagen doorbe-
taald verlof. Het Nederlandse kabinet
was ook geen voorstander van dat
plan, maar de gevolgen op nationaal
niveau zijn hiervan minder ingrijpend.
Zelf verruimde het kabinet dit jaar
het volledig betaald partnerverlof van
twee naar vijf dagen, te betalen door de
werkgever. Vanaf volgend jaar komt er
bovendien de mogelijkheid om vijf we-
ken aanvullend geboorteverlof op te
nemen met doorbetaling van 70 pro-
cent van het salaris, betaald door uitke-
ringsinstantie UWV.

Bij een voorstad van Thessaloniki stuit een groep mi-

granten, die na een oproep op sociale media op weg

Ex Bezos neemt genoegen met 35 miljard

is naar de Griekse noordgrens, vrijdag op een politie-
macht. Foto Sakis Mitrolidis / AFP

LUCHTVAART
PILOTEN SPEELDEN MOGELIJK GROTERE Peter de Waard en zijn echtgenote (ze viert van- Als zij de helft van Bezos’ vermo-
ROL BIJ CRASH ETHIOPISCHE BOEING Amsterdam daag haar 49ste verjaardag) aan gen had opgeëist, zou hij mogelijk
uit elkaar te gaan. Was dit op een een deel van Amazon hebben moe-
De rijkste man ter wereld, Ama- vechtscheiding uitgelopen, dan ten verkopen en was MacKenzie
De aanwijzingen worden nen voorlopige rapport zon-oprichter Jeff Bezos, en zijn zou grote onzekerheid zijn ont- wel de rijkste vrouw ter wereld ge-
sterker dat de vliegramp over de oorzaak van het vrouw Mackenzie Bezos-Tuttle staan over de toekomst van de worden. Ze moet nu Françoise Bet-
met een Boeing van Ethio- neerstorten van vlucht hebben de duurste scheidings- webgigant Amazon en van Bezos’ tencourt Meyers van de L’Oréal-fa-
pian Airlines in maart 302. De rol van de piloten overeenkomst ooit getekend. Mac- andere bedrijven. Zij krijgt haar milie en Alice Walton van winkel-
niet alleen is veroorzaakt is onderbelicht in het rap- Kenzie Bezos had na een 25-jarig miljarden onder meer in aande- bedrijf Walmart laten voorgaan.
door technische falen. port, waardoor media de huwelijk in gemeenschap van len Amazon – zij het dat dit maar MacKenzie Tuttle leerde Bezos in
Mogelijk heeft de beman- mogelijke menselijke ver- goederen de helft van zijn vermo- 4 procent betreft van de stemge- 1992 kennen. Twee jaar later
ning een cruciale vergis- gissing tot nu toe nauwe- gen kunnen opeisen, maar neemt rechtigde aandelen. richtte hij Amazon op als online-
sing begaan door in het lijks hebben opgepikt. In genoegen met 35 miljard dollar Ook blijft Jeff Bezos de enige ei- boekhandel. In de beginjaren
pandemonium van gil- plaats daarvan is bericht (31 miljard euro). Hij blijft de rijk- genaar van de krant The Washing- speelde zij een belangrijke rol in de
lende alarmen de gashen- dat het toestel louter zou ste man, met een vermogen van ton Post en het ruimtevaartbedrijf groei van het bedrijf. Zij was lang
dels bijna volledig open zijn verongelukt door een 127 miljard euro. Zij wordt de op Blue Origin. De twee zeggen sa- Bezos’ rechterhand, werd moeder
te laten staan. Dit staat in fout in een automatisch twee na rijkste vrouw. men te blijven werken bij allerlei van hun vier kinderen en schreef
het donderdag versche- correctiesysteem. In januari kondigden Bezos (55) filantropische projecten. daarnaast twee bestsellers.

Advertentie
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019
Foto Getty
T
wee jaar lang was
29 maart 2019 de even ge-
wraakte als bejubelde
dag waarop het Verenigd
Koninkrijk de EU zou ver-
laten. Vastgelegde datum,
conform het Europees
Verdrag. Toen werd het
12 april, uitstel op verzoek van Londen.
Vrijdag vroeg premier Theresa May haar
EU-collega’s opnieuw – ‘het is frustre-
rend’ – om uitstel. Tot 30 juni, maar dat
zet de deur op een kier naar najaar 2019
of voorjaar 2020. Tast de incompetentie
in Londen langzamerhand ook niet de
geloofwaardigheid van de EU aan?
Volgens de liberale leider van het Eu-
ropees Parlement, Guy Verhofstadt, wel.
‘Genoeg is genoeg’, was zijn boodschap
deze week aan Londen en zijn medepar-
lementariërs. De EU doet er goed aan het
tot op het bot verdeelde Verenigd Ko-
ninkrijk zo snel mogelijk uit de Unie te
bonjouren. ‘De architecten van de Brexit-
ramp mogen geen enkele invloed meer
hebben op de cruciale besluiten waar-
voor de EU staat’, aldus Verhofstadt.
Hij heeft een bondgenoot in de Franse
president Emmanuel Macron, ook een li-
beraal. Het was Macron die tijdens de
laatste EU-top op 21 maart al pleitte voor
de ‘guillotine’: 12 april moet de cliff edge-
datum worden, als de Britten dan nog
niet bij zinnen waren gekomen (lees: het
Brexitakkoord met de EU geaccepteerd
hadden) sprongen ze maar fijn van de
kliffen naar beneden. Met hun hele eco-
nomie.
Macron en Verhofstadt zien hun wan-
hoop bevestigd door de Mays brief aan
EU-president Donald Tusk van vrijdag.
Na een bescheiden excuus – ‘deze im-
passe kan niet voortduren’ – zet May in
drie pagina’s haar nieuwste strategie uit-
een: nogmaals proberen het al drie keer
door het Lagerhuis verworpen Brexit-
akkoord aangenomen te krijgen; hopen
op een deal met Labour; én op een snelle
afhandeling van alle benodigde wetge-
ving in het Lagerhuis. In dat geval kan
het Verenigd Koninkrijk alsnog op
30 juni de Unie op een ordelijke manier
(met een akkoord) verlaten. Voor alle ze-
kerheid belooft May de voorbereidingen
te beginnen voor deelname aan de Euro-
pese verkiezingen (eind mei), voor het
niet onwaarschijnlijke geval dat haar
plan geen werkelijkheid wordt.
May weet zich gesteund door leiders
als bondskanselier Angela Merkel, pre-
mier Mark Rutte, Tusk en voorzitter Jean-
Claude Juncker van de Europese Com-
missie. Die voelen niets voor een harde
Brexit waarbij het Verenigd Koninkrijk
zonder akkoord op chaotische wijze de
EU verlaat. Merkel herhaalde deze week
‘tot de laatste minuut’ te zullen strijden
om zo’n politiek en economisch ramp-
scenario te voorkomen. May krijgt vol-
gens diplomaten dan ook extra tijd van
haar EU-collega’s op de extra EU-top over
de Brexit komende woensdag.
Vinger in de pap
Betrokken EU-ambtenaren erkennen dat
het voor de EU27 begint te wringen.
Steeds weer toegeven aan uitstelverzoe-
ken van de Britten zet de Unie neer als
een club die met zich laat spelen, die te-
rugdeinst voor moeilijke beslissingen.
Een club die de problemen van Londen
importeert. Terwijl de EU zich stellig had
voorgenomen juist niet uitstel op uitstel
te verlenen.
Het gaat niet alleen om het imago van
de EU. Een langer verblijf van het Ver-
enigd Koninkrijk in de EU maakt meer
kapot dan de Unie lief is. Het leidt tot
grote onzekerheid bij bedrijven die in-
vesteringsbesluiten uitstellen; tot het
eindeloos oprekken van kostbare voor-
zorg- en noodplannen; en het geeft Lon-
den een vinger in de pap bij nakende be-
sluiten over de toekomst van de EU (zo-
als de meerjarenbegroting en de opvol-
TEN EERSTE 7
Er is verandering nodig voor een compromis
en de regering-May is daar niet toe bereid
Labourleider Jeremy Corbyn via zijn woordvoerder over het vrijdagavond stukgelopen Brexitoverleg met premier Theresa May
De enigen die
juichen bij zulke
chaos zijn de
populisten en
nationalisten,
zij die de EU en
het Verenigd
Koninkrijk willen
verzwakken
Jean-Claude Juncker
Voorzitter Europese Commissie
ging van Juncker en Tusk). Bovendien
groeit de kans dat de tot nog toe voor-
beeldige eenheid van de EU27 afbrok-
kelt.
Argumenten genoeg om Macrons
guillotine alsnog in stelling te brengen,
beamen diplomaten. Maar de regerings-
leiders, ook Macron, zijn allergisch voor
chaos aan de vooravond van de Europese
verkiezingen. Macron, Rutte en hun EU-
collega’s zitten niet te wachten op woe-
dende truckers die vast staan in Calais of
Dover; woeste vissers die de rijke Engelse
viswateren niet meer mogen bevaren;
boze boeren wier bederfelijke waar aan
de Britse grens tot stilstand komt; en
miljoenen EU-burgers in Groot-Brittan-
nië die hun bestaande rechten verliezen.
Beladen besluit
‘De enigen die juichen bij een dergelijke
chaos zijn de populisten en nationalis-
ten. Zij die de EU en het Verenigd Konink-
rijk willen verzwakken’, zei Juncker deze
week in het Europees Parlement. Daar-
naast was het de EU die afgelopen maan-
den aandrong op overleg tussen May en
Labourleider Jeremy Corbyn, dat kan
dan niet voortijdig de nek worden omge-
draaid.
‘Het Verenigd Koninkrijk durft niet te
springen, de EU durft niet te duwen’, om-
schrijft een EU-ambtenaar het dilemma
TRONIES Karikaturen bij het Britse parlement van politici die een hoofdrol spelen in het Brexitdrama. Foto EPA voor de leiders. Die willen per se niet de
bad guys zijn bij dit historische en bela-
den Brexitbesluit. En dus accepteren de
leiders – zij het knarsetandend – verder
ANALYSE BREXIT uitstel. Een diplomaat van een groot EU-
land relativeert de reputatieschade voor
de EU. ‘China en de Verenigde Staten
Britten durven niet merken die paar maanden extra niet
eens op.’
Om te voorkomen dat de EU-leiders
steeds opnieuw naar Brussel moeten
te springen, Brussel voor extra Brexittoppen, overweegt Tusk
om komende woensdag direct maar een
jaar uitstel te verlenen. Als Londen zich
eerder uit het Brexitmoeras weet te sle-
durft niet te duwen
pen, kan het eerder vertrekken. EU-amb-
tenaren en diplomaten zijn erop ge-
spitst dat een verlengd EU-lidmaatschap
van het Verenigd Koninkrijk de EU niet
ontregelt.
‘We kunnen niet toestaan dat de Brit-
De EU accepteert knarsetandend uitstel op uitstel van ten de Unie van binnenuit afbreken’,
zegt een hooggeplaatste ambtenaar.
de Brexit. Ook het nieuwste verzoek van May om pas Gedacht wordt aan een verklaring van
May (of haar opvolger) dat Londen zich
30 juni uit de EU te stappen wordt vermoedelijk ingelost. zal voegen naar de meerderheid bij be-
langrijke besluiten over de toekomst
EU-leiders willen niet de slechteriken zijn die de Britten van de Unie. Probleem is dat zo’n heren-
akkoord weinig juridische waarde heeft.
definitief uit de Unie zetten. En dat het vertrouwen in Britse politici is
verdwenen.
Marc Peeperkorn
8 TEN EERSTE zATErDAG 6 APril 2019 DE VOLKSKRANT

i
VERDACHTE De 37-jarige Gökmen T. heeft toe-
gegeven dat hij op 18 maart het vuur heeft ge-
opend in een tram bij het 24 Oktoberplein in
Utrecht. Daarbij kwamen drie personen om het
leven. Een vierde slachtoffer overleed vorige
week aan zijn verwondingen. T. werd na een
klopjacht aangehouden in een appartement aan
de Oudenoord. Foto ANP

DUBBELINTERVIEW AANSLAG UTRECHT

‘Mogelijk een
terreuractie.
Ga vast in die
mindset’
Utrecht, 18 maart. Politiechef Rob van Bree en
waarnemend hoofdofficier Rutger Jeuken
coördineren de zoektocht naar de dader van
de aanslag in de tram. Dit is hun verhaal.
‘’s Nachts komt de tragiek binnen.’
Door Elsbeth Stoker en Wil Thijssen

24 OkTObErPlEiN De tram, de avond na de aanslag.

‘P
epijn van het arres-
tatieteam belde: er
is geschoten in het
openbaar vervoer.
We zijn onderweg.’
Op 18 maart, om
tien voor elf, zit Rob
van Bree – hoofd
Operatiën van de politie Midden-Neder-
land – in het reguliere maandagochtend-
overleg op het hoofdbureau in Utrecht.
Een drukke week wordt geëvalueerd,
met de rellen in Urk en een aanslag op
moskeeën in Nieuw-Zeeland waardoor
wijkagenten extra alert zijn op spannin-
gen tussen bevolkingsgroepen. Het
weekeinde is rustig geweest, conclude-
ren de aanwezigen.
Dan klinkt Live is life van de band Opus
door de vergaderruimte – het is de tele-
foon van Van Bree. ‘Meerdere gewon-
den’, zegt Pepijn aan de andere kant van
de lijn. ‘Verder weet ik nog niets.’
Van Bree: ‘Mijn gutfeeling zei: dit zou
weleens groot kunnen zijn. Ik belde
meteen de districtschef en het hoofd van
de recherche: ‘Mogelijk een terreuractie.
Ga vast in die mindset.’
Een kilometer verderop, op de vijf-
tiende verdieping van het Openbaar
Ministerie, trilt ook de telefoon van Rut-
ger Jeuken, sinds een week waarnemend
hoofdofficier van Midden-Nederland.
‘Districtschef Liesbeth belde: ten minste
één dode en meerdere gewonden. Dan
bel je meteen de burgemeester.’
Van Bree: ‘Vlak na de eerste melding
Het is kreeg ik het hoofd van de meldkamer aan
gigantisch de lijn: ‘Rob; drie reanimaties, er is moge-
wat we die lijk op meer plekken geschoten, een da-
der is gevlucht.’ Het gerucht circuleerde
dag allemaal dat iemand op Facebook een livestream
hebben had aangekondigd, net zoals in Nieuw-
ingezet aan Zeeland. Alles bij elkaar was dat vol-
doende om te zeggen: we gaan handelen
technische zoals bij een terroristische actie. Ik belde
middelen de korpsleiding in Den Haag. Daar werd
besloten direct landelijk op te schalen.’
Jeuken: ‘Je schrikt: oei, een dode, dit is
Rutger Jeuken serieus. Je belt meteen met het Parket-
waarnemend Generaal zodat de OM-top de minister
hoofdofficier van kan informeren.’
Midden-Nederland Van Bree: ‘Ik belde de meldkamer met
de mededeling: we gaan nu uit van sce-
nario man-hunt. Maar het mooie was: de
raderen bleken al te draaien, iedereen
hield er al rekening mee. We hebben dit
vaak geoefend. Vanuit onze meldkamer
ging er vervolgens een signaal naar de
Landelijke Eenheid in Driebergen. Daar
werd op de rode knop gedrukt. Letter-
lijk. Bij heel veel mensen gaat dan een
alarm af, onder wie leden van de Dienst
Speciale Interventies, die dan weten:
oké, nu stap ik in de auto, waar ik ook
ben: gáán.’ iN DE kElDEr Rutger Jeuken en Rob van Bree (rechts). Foto linelle Deunk
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019
Jeuken: ‘Alle agenten trekken dan ko-
gelwerende vesten aan.’
Van Bree: ‘Ook de opsporing schaalt
meteen op. Zij gaat kijken: hoe kunnen
we rechercheren naar die verdachte. De
ME staat klaar, op straat worden extra
agenten ingezet. Van alle kanten komt
personeel ingevlogen. Hoofddoel: voor-
komen van erger.’
Jeuken: ‘Binnen drie minuten stonden
we buiten, en waren we met twee auto’s
vol medewerkers onderweg naar de ‘kel-
der’ van het politiebureau aan de Bril-
jantlaan, waar ook Rob en de burge-
meester naartoe kwamen. Klaar om een
onderzoek te draaien.’
Van Bree: ‘Dit politiebureau heeft een
ruimte onder de grond, eentje met stalen
deuren zoals je ook wel ziet in een onder-
zeeër. Er zitten meerdere ruimten in, ie-
dereen heeft er een vaste plek en je kunt
er een hele operatie aansturen. Het is een
bunker. We noemen het ‘de kelder’.’
Jeuken: ‘De adrenaline giert door je lijf.’
DE EERSTE UREN
BESLISSEN IN CHAOS
Van Bree: ‘De eerste uren is er chaos. Bij
de meldkamer komen honderden mel-
dingen binnen. Je zoekt uit wat waar is,
en wat niet. Een dilemma: je reageert
90
DAGEN, met die termijn is het voorarrest
verlengd van Gökmen T., de verdachte van
de aanslag in Utrecht. Binnen die 90 dagen
moet er een zitting bij de rechter zijn geweest.
soms op informatie die niet klopt, maar
je wilt elk risico uitsluiten.’
Jeuken: ‘Je probeert koortsachtig het
beeld helder te krijgen: wat is er precies
aan de hand? In de kelder was de eerste
analyse: meerdere gewonden, meerdere
doden, meerdere – dachten we toen nog
– daders, op meerdere plekken zou zijn
geschoten, veel hulpdiensten, grote pa-
niek. We keken elkaar aan en besloten
om het advies uit te brengen: mensen,
blijf binnen. De stad ging plat.’
Van Bree: ‘We schaalden op naar crisis-
niveau 3. Op dat niveau zit je er niet al-
leen meer als driehoek, maar komen de
brandweer- en ambulancediensten er
ook bij, en wordt de burgemeester de be-
velhebber.’
Jeuken: ‘Bij niveau 3 gaan we met z’n al-
len naar de kazerne aan de Belcampo-
straat, de bovenste verdieping is hele-
maal ingericht als crisisruimte voor een
operatie met meerdere hulpdiensten.
Daar zijn we tot woensdagavond geble-
ven, met uitzondering van de nachten.
Op het parket werd ook meteen een B-
ploeg samengesteld. Ik zat in de A-ploeg,
wij begonnen met de crisis en hadden
dienst tot middernacht. Tegen de B-ploeg
werd gezegd: ga naar huis, ga uitrusten,
vannacht zijn jullie aan de beurt. Als je
niet met ploegen werkt – zo hebben we
uit eerdere crises geleerd – val je om.’
Van Bree: ‘Inmiddels was een enorm
rechercheteam ingeschakeld, met drie
Teams Grootschalig Optreden. Eentje
voor de klopjacht, een voor de slachtof-
fers – voor informatie en contact met fa-
milie, en een voor de plaats delict.’
Jeuken: ‘We zaten ook met het
dilemma: hoe gaat het OM door met het
‘normale’ werk. Het gerechtsgebouw is
aan de overkant van het plein. Maar als
de officieren niet meer naar buiten mo-
gen, zouden daar alle rechtszaken ge-
canceld moeten worden. Je wilt niet dat
verdachten vrijkomen door een schiet-
partij in de stad, dus we regelden dat au-
to’s met officieren en secretarissen de
personeelsingang van de rechtbank kon-
den binnenrijden.’
Van Bree: ‘De Nationaal Coördinator
Terrorismebestrijding en Veiligheid, Pie-
ter-Jaap Aalbersberg, kondigde drei-
gingsniveau 5 aan voor de provincie
Utrecht.’
Jeuken: ‘Mijn vriendin appte: ‘Ik kan je
niet bereiken.’ Ik appte terug: Aanslag,
druk.’
Van Bree: ‘Mijn zus woont in Utrecht.
Geen seconde bij stilgestaan. Pas aan het
eind van de middag zag ik in onze fami-
lie-app een berichtje van mijn vrouw aan
mijn zus: alles goed met jou?’
Jeuken: ‘Als dit soort dingen gebeurt,
staan alle neuzen in de organisatie de-
zelfde kant op. Niemand moppert meer
over de koffie, iedereen stapt over z’n ei-
gen ego. Zo’n aanslag bindt. Het is gigan-
tisch wat we die dag allemaal hebben in-
gezet aan technische middelen. Afluiste-
ren, telefoons tappen, observeren, het
leegtrekken van de camera’s in de tram –
de hele rimram.’
Van Bree: ‘Er waren mensen ziek thuis,
maar die komen toch. Je voelt een
enorme betrokkenheid en je gaat door-
door-door.’
DE JACHT OP DE VERDACHTE
HET NET SLUIT ZICH
Foto Ab Ketelaar
Jeuken: ‘Kort na de middag kregen we de
beelden van de schutter. De technische
recherche trekt die beelden door alle sys-
temen en ineens: verrek, dat is ’m. Ik
overlegde met het Parket-Generaal over
het vrijgeven van zijn identiteit met foto
ten gunste van de opsporing. Dat is een
Meerdere nogal ingrijpende maatregel en die be-
collega’s slissing ligt bij mij. Dan belt je recher-
kenden de cheofficier en zegt: Rutger, we weten het
zeker: dit is de verdachte. Geef jij toe-
schutter. stemming? Ik zei: d’r uit. Meteen.’
Dan draait Van Bree: ‘Meerdere collega’s kenden
de machine de schutter. Dan draait de opsporings-
machine op volle toeren: wat weten we
op volle van hem? Met wie staat hij in contact?
toeren Op welke adressen komt hij?’
Jeuken: ‘De politie stormde op veer-
tien plekken naar binnen en heeft acht
Rob van Bree huizen helemaal op z’n kop gezet. Je wilt
hoofd Operatiën die vent pakken voordat hij meer schade
van de politie Mid- aanricht. Ondertussen houdt Nicolette,
den-Nederland de directeur Publieke Gezondheid, het
crisisteam in de Belcampo-kazerne op de
hoogte van de slachtoffers. Je hoort hun
gezondheidssituatie, leeftijden, familie-
omstandigheden. Dat komt hard bin-
nen. Wij staan daar gelukkig niet dicht
op, anders kun je geen verstandige be-
slissingen nemen. Maar voor onze men-
sen, die samen met de recherche die
trambeelden analyseren, hebben we
meteen een nazorgtraject in gang gezet.’
Van Bree: ‘Je hebt zelf kinderen,
familie, je denkt aan wat dit betekent
voor gezinnen, voor nabestaanden. Ver-
TEN EERSTE 9
schrikkelijk. Uit het niets, zonder enige
relatie met de dader, zonder enige bete-
kenis ben je weg. Ik heb een makkelijk
baantje, zeg ik altijd. Maar als je bij die
tram staat, wordt het pittig.’
Jeuken: ‘Aanvankelijk was ik bang dat
er een gewelddadige groepering rond-
trok. Maar zodra de recherche vaststelde
dat er niet op meerdere plekken was ge-
schoten, hebben we samen met de bur-
gemeester het advies om binnen te blij-
ven ingetrokken. Een woordvoerder van
de gemeente trok ons uit een vergade-
ring om een filmpje met die boodschap
te maken.’
Van Bree: ‘Dat vonden we een hart-
stikke goed idee. We zaten zelf immers
ook vast vanwege de lock-down en kon-
den geen persconferentie geven.’
Jeuken: ‘Dus je kijkt in het mobieltje
van de woordvoerder, de burgemeester
spreekt zijn tekst uit en wij staan achter
hem. Achteraf kijk je terug en weet je:
een heleboel communicatiebureaus
gaan zeggen: dit ziet er niet uit.’
Van Bree: ‘Achteraf hebben we erom
gelachen, maar op dat moment: het zal
me een zorg zijn. We willen die vent pak-
ken en Utrecht weer veilig maken. Hup-
pakee. Hoe het eruitziet, interesseert me
echt geen zier.’
Jeuken: ‘Je staat daar als driehoek. Dat
is belangrijk. We doen het samen.’
Van Bree: ‘Mijn gevoel was: we gaan
hem pakken. Je weet: het net is zich aan
het sluiten.’
Jeuken: ‘Om zes uur moesten wij als
driehoek een persconferentie geven. Er
was niet eens tijd om je stropdas bij
wijze van spreken recht te trekken.’
Van Bree: ‘We stemden heel kort af: wie
zegt wat.’
Jeuken: ‘Dan kom je in een zaaltje, je
gaat zitten achter een tafel en je kijkt te-
gen een haag van journalisten, camera-
mensen en fotografen. Onafgebroken
hoor je het geklik van hun toestellen.’
Van Bree: ‘Tijdens de persconferentie
komt onze districtschef door de meute
ineens mijn kant op. Ze gaf me een
briefje. Ik ken haar goed, ik zag het al in
haar blik.’
Jeuken: ‘Yes!’
Van Bree: ‘Er stonden drie woorden op.
Drie heel mooie woorden: ‘Hij is aange-
houden.’’
Jeuken: ‘Daar heb je niks aan toe te
voegen. Iemand zei: jongens, er staat
eten voor jullie op de eerste verdieping.
Dan realiseer je je pas hoe hongerig en
moe je bent. De brandweer had chinees
gehaald. Man, wat was dat lekker.’
Van Bree: ‘Ik had alleen om vier uur de
banaan van onze districtschef opgege-
ten. Toen viel ik echt van m’n graat.’
Jeuken: ‘Tijdens het eten is er even een
moment van reflectie. Ik zei tegen Rob:
ik trek het wel aan, hè? Vlak nadat ik hier
was gekomen als plaatsvervangend
hoofdofficier was de hoofdofficier op va-
kantie en moest ik op een persconferen-
tie zeggen dat Anne Faber was gevon-
den. Steeds als ik er toevallig alleen voor-
stond, gebeurde er iets heftigs. En nu
ben ik een week de waarnemend hoofd-
officier en is er een aanslag.’
Van Bree: ‘Ik grapte: als het misgaat,
geven we jou gewoon de schuld.’
Jeuken: ‘Dat kunnen we van elkaar
hebben.’
Van Bree: ‘We weten elkaar feilloos te
vinden.’
n LEES VERDER OP PAGINA 10
10 TEN EERSTE ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT

i
BLOEMENZEE Komende dinsdag wordt de
bloemenzee op het 24 Oktoberplein in Utrecht
weggehaald. Van de bloemen wordt compost
gemaakt en op de herdenkingsplek komen
planten met rode en witte bloemen, de kleuren
van Utrecht. Tegelijkertijd sluit de gemeente de
condoleanceregisters. Nabestaanden krijgen
een bundeling van deze registers.

n VERVOLG VAN PAGINA 9
Jeuken: ‘We werken nu zeven maan-
den, zeven dagen per week samen. We
hebben onderling weleens stevige dis-
cussies over waar we capaciteit op zet-
ten of hoe we slachtoffers bedienen of
wat-dan-ook. Dat gaat soms hard,
maar altijd met humor. Terwijl ieder-
een om ons heen denkt ‘oei’, vonden
wij het een heel goed gesprek.’
Van Bree: ‘De driehoek werd uitge-
nodigd in het programma Jinek. De
burgemeester zei tijdens het eten: ik
wil naar mijn stad, naar mijn burgers,
maar ik wil graag dat iemand in dat
programma gaat zitten. Toen ben ik
gegaan. Onderweg belde ik een aantal
van onze mensen die in en rond de
tram hulp hadden verleend. Dan
hoor je de ongefilterde verhalen, over
het reanimeren terwijl de dader nog
vrij rondloopt en je niet weet of je wel
veilig bent. En dat je ook nog moet
constateren: het lukt niet meer.’
IMPACT OP PRIVÉLEVEN
DE STILTE VAN DE NACHT
Jeuken: ‘Je komt heel laat thuis en dan
kun je niet slapen. ’s Nachts komt de
tragiek binnen. Bizar hoe het leven
ineens kan eindigen. Zo zinloos, zo
oneerlijk. Dat heb ik in meer straf -
zaken. Je bent erop getraind en je gaat
ervoor, maar toch komen steeds weer
die momenten dat je denkt: waarom
moest dat nou? Waarom doet iemand
zoiets? Het dient geen enkel doel.’
Van Bree: ‘Half zes ’s ochtends ben
ik een uur in m’n eentje gaan wande-
len. Om mijn hoofd leeg te maken, tot
rust te komen. Even reflecteren. Opla-
den voor de dinsdag, waarin je in
volle vaart weer verder moet. Toen ik
thuiskwam, was mijn zoon al op. Ik
vroeg hem of in zijn klas over de aan-
slag was gesproken. Ja, zei hij. Hij had
ook speciaal naar het Jeugdjournaal
gekeken. Mijn dochter is nog te jong,
die was heel vrolijk en heeft er geluk-
kig weinig van meegekregen.’
Jeuken: ‘Ik zat al vroeg weer op het
parket, samen met het hoofd Beleid
en Strategie en mijn rechercheoffi-
cier. Samen zorg je dat alle medewer-
kers de systemen leeghalen zodat de
minister alle relevante informatie
krijgt. Vervolgens ga je weer naar de
kazerne – kijkt of er schade is, en voor
wie. Je probeert een beeld te krijgen
van de stad: is er onrust in bepaalde
wijken? Maken mensen zich zorgen?
Waar moeten we extra aandacht aan
besteden? En het nazorgtraject treedt
COMMANDOPOST Het politie-
bureau aan de Briljantlaan heeft
een ruimte onder de grond die bij
calamiteiten als coördinatiepost
wordt gebruikt. Foto Linelle Deunk
in werking. In al die nazorg zit ook de
stille tocht die gaat komen.’
Van Bree: ‘We vroegen een Lim-
burgs ME-peloton of ze het 24 Okto-
berplein veilig wilden houden. Daar
werden de hele dag bloemen gelegd.
Een bouwvakker kwam met bloemen
naar het politiebureau om te bedan-
ken dat we heel snel de hulpverlening
van hem hadden overgenomen.
FC Utrecht-supporters verbroederden
er met moslims die hun medeleven
kwamen betuigen – ontroerend. Ik
hoorde later dat de commandant van
dat Limburgs ME-peloton het de
mooiste dienst van z’n leven had ge-
noemd.’
Jeuken: ‘Wij moesten volop proces-
sen-verbaal schrijven voor alle opspo-
ringsbeslissingen die we ’s maandags
hadden genomen. Daar zijn we dagen
mee bezig geweest.’
Van Bree: ‘Ik schat in dat we dit inci-
dent nog een half jaar met zo’n vijftig
man zullen onderzoeken.’
Jeuken: ‘Je wilt niet in een tunnel-
visie belanden. We gaan uit van een
terroristisch oogmerk, en we doen
onderzoek naar het achterliggende
motief.’
Van Bree: ‘Bij ons was de zorg: hoe
voorkom je dat collega’s niet driedub-
bel belast worden in zo’n week. Je wilt
niet dat iemand die bij de tram heeft
gestaan, ook de stille tocht moet be-
waken en vervolgens een demonstra-
tie van de Nederlandse Volksunie
voor z’n kiezen krijgt.’
Jeuken: ‘Mijn grootste worsteling
was het creëren van rust en het tege-
moetkomen aan de enorme informa-
tiebehoefte die maatschappelijk leeft,
maar tegelijkertijd oppassen dat je
niet te veel prijsgeeft omdat hij een
eerlijk proces moet krijgen – je wilt
niet meewerken aan een trial by
media. Dat is enorm balanceren.’
Van Bree: ‘Wij liepen in de tocht
mee met zo’n dertig, veertig man. Op
veel plekken werd voor ons geapplau-
disseerd. Je moet je voorstellen: als
politie moet je vaak optreden in situa-
ties waar niet iedereen blij met ons is,
dat is nou eenmaal onze taak. Dus dit
was hartverwarmend.’
Jeuken: ‘16 duizend mensen liepen
mee. Je voelt die saamhorigheid, het
respect. Dat is een ongelooflijk, intens
gevoel.’
Van Bree: ‘Je hebt in één week dat
vreselijke incident, en dat gezamen-
lijke, massale verzet daartegen. Ik ben
optimistisch van aard, ik geloof dat
wat ons bindt altijd overwint van het-
geen ons verdeelt. Met die overtui-
ging leef ik, en dat werd bevestigd. We
laten ons als samenleving niet klein
maken. Door niemand.’

Advertentie
DE VOLKSKRANT zATerdAg 6 APril 2019
heroverd Fayez al-Serraj, premier van de internationaal erkende Libische regering, spreekt met militairen die vrijdag een strategische controlepost tussen Tripoli en de stad Zawiya
heroverden. Checkpoint 27 ligt in Janzour, op de route naar buurland Tunesië.
Slag om Tripoli dreigt in Libië
Een nieuwe ronde in de burgeroorlog in Libië lijkt ophanden, nu troepen van generaal Khalifa Haftar oprukken naar
Tripoli. En juist met het regime in de hoofdstad heeft het Westen afspraken lopen over de aanpak van de migratie.
Bert Lanting
Amsterdam
In een poging een bloedige slag om de
Libische hoofdstad Tripoli af te wen-
den, reisde secretaris-generaal Anto-
nio Guterres van de Verenigde Naties
vrijdag naar de oostelijke stad Ben-
ghazi voor overleg met generaal
Khalifa Haftar. Maar dat leverde niets
op. Haftar liet Guterres weten dat de
militaire operatie tegen Tripoli zal
doorgaan ‘tot het terrorisme volledig
is uitgeroeid’. Guterres zei bij zijn ver-
trek uit Benghazi dat hij Libië ‘met een
zwaar gemoed’ verlaat.
Haftar zwaait sinds 2014 de scepter
over het oosten van Libië, na een offen-
sief tegen de islamisten die Benghazi
hadden overgenomen. Sindsdien
heeft hij zijn macht steeds verder uit-
gebreid. De afgelopen maanden heeft
zijn ‘Libische Nationale Leger’ (LNA)
een grootscheeps offensief uitge-
voerd, waarbij het grote delen van het
zuidwesten in handen kreeg, inclusief
Vandaag zullen we het land onder de voeten van
de onderdrukkers doen beven
Generaal Khalifa Haftar kondigt het offensief van zijn troepen tegen Tripoli aan
een paar van de grootste olievelden
van het land .
Woensdag gaf de ambitieuze gene-
raal het signaal voor de operatie tegen
Tripoli. Een dag later namen ze al de
stad Gharyan in, op een kleine 80 kilo-
meter ten zuiden van Tripoli. Vrijdag
rukten ze op tot 40 kilometer van de
hoofdstad, maar ze slaagden er niet in
de weg naar de Tunesische grens af te
sluiten. Op die manier wilden ze voor-
komen dat Serraj versterking krijgt
van milities die vrezen dat Haftar erop
uit is een autoritair bewind te vesti-
gen in de stijl van kolonel Kadhafi. Die
kwam in 2011 door een volksopstand
ten val.
De Verenigde Staten, Frankrijk, Ita-
lië en Groot-Brittannië hebben alle
partijen opgeroepen de ‘spanningen’
niet verder te laten oplopen om te
voorkomen dat ‘Libië opnieuw in
chaos wordt gestort’. Strijders van de
machtige militie die de havenstad
Misrata in handen heeft, trokken don-
derdag in allerijl naar Tripoli om de
troepen van Serraj te helpen bij de ver-
dediging van de hoofdstad. Ook de
westelijke stad Zawiyah stuurde ver-
sterkingen naar Tripoli.
Voorlopig werden er geen gevech-
ten gemeld vanuit Tripoli zelf. Maar de
westerse landen zijn bang dat de op-
mars van Haftar het einde betekent
van de regering-Serraj, waarmee zij af-
spraken hebben gemaakt over het te-
genhouden van migranten die naar
Europa proberen over te steken.
Spierballen
VN-chef Guterres was juist in Libië om
Serraj en Haftar over te halen een
vreedzame oplossing te zoeken. De be-
doeling was dat de twee partijen me-
dio deze maand zouden meedoen aan
een ‘nationale conferentie’ onder de
hoede van de Verenigde Naties.
Mogelijk probeert Haftar met het
militaire spierballenvertoon alleen
maar zijn positie op die bijeenkomst
te versterken. Haftar zou er volgens
sommige bronnen op uit zijn de posi-
TEN EERSTE 11
Foto Mahmud Turkia / AFP
STRIJD IN LIBIË Generaal Khalifa Haftar krijgt steun
van de Verenigde Arabische Emiraten,
Serraj (regering) Egypte en recentelijk ook Saoedi-Ara-
Middellandse Khalifa Haftar
Zee Overige groepen
bië. Zij zien hem als de autoritaire lei-
TUNESIË der die kan voorkomen dat Libie in
Tripoli handen valt van extremistische groe-
peringen. Ook Moskou ziet Haftar, net
Gharyan als de Egyptische president Abdul Fat-
tah al-Sisi, als de sterke man die als
ALGERIJE
enige in staat is zijn land bijeen te
EGYPTE
LIBIË houden. Rusland heeft wapens gele-
verd aan Haftar en traint ook militai-
ren van diens Libische Nationale Le-
ger.
Frankrijk sloot zich donderdag aan
bij de oproep tot kalmte van de wes-
TSJAAD terse landen. Parijs heeft zich steeds
als bemiddelaar tussen de regering
0 300 km
060419 © de Volkskrant . Bron: libya.liveuamap.com
van Serraj en generaal Haftar opge-
steld, maar volgens sommige deskun-
tie van bevelhebber van de Libische digen sympathiseert de Franse rege-
strijdkrachten te bemachtigen bij de ring in het geheim met de generaal uit
mogelijke vorming van een regering Benghazi. Nog maar kort geleden was
van nationale eenheid. Daardoor zou Parijs opgetogen over het offensief
hij feitelijk de touwtjes in handen krij- van Haftar tegen de jihadisten in het
gen in het land. zuiden van het land.
12 TEN EERSTE
Uitdager Porosjenko dicteert campagne in Oekraïne
Tom Vennink
Moskou
Voor het oog van de natie heeft de
Oekraïense president Petro Poro-
sjenko een bloedtest afgelegd. Dit
was een van de opmerkelijke voor-
waarden die zijn opponent in de
presidentsverkiezingen, tv-ko-
miek Volodymyr Zelensky, had
gesteld voor het houden van een
debat.
De bloedtest werd vrijdagoch-
tend rechtstreeks uitgezonden
door alle Oekraïense tv-zenders. Te
zien was hoe een arts in het
dopinglaboratorium van het
Olympisch Stadion in Kiev eerst
bloed afneemt uit de rechterarm
van de president en daarna uit de
linkerarm. Binnen een uur
maakte de arts de uitslag bekend:
de president is clean.
Zelensky, die president speelt in
een Oekraïense tv-serie, stelde zijn
voorwaarden woensdag in een ge-
likt filmpje. Hij zei dat Oekraïne
recht heeft op een ‘gezonde presi-
dent’. Vandaar de controle op alco-
hol- en drugsgebruik voor de kan-
didaten. Verder eiste hij dat het
Advertentie
debat plaatsvindt in het Olym-
pisch Stadion, dat plaats biedt aan
70 duizend toeschouwers, en live
wordt uitgezonden op tv. Hij gaf
Porosjenko 24 uur om te reageren.
Het is niet duidelijk of Zelensky
verwacht had dat Porosjenko zou
ingaan op de uitdaging. Nadat de
huidige president in een wat min-
der gelikt filmpje had gezegd de
uitdaging aan te gaan, voegde
Zelensky nieuwe eisen toe. Hij zei
Volgens tv-komiek
Zelensky heeft het
land recht op een
‘gezonde president’
het laboratorium van het Olym-
pisch Stadion niet te vertrouwen
en onderging zijn eigen test in een
privékliniek – journalisten kwa-
men erachter dat de kliniek in
handen is van een van zijn aan-
hangers. Porosjenko greep zijn
kans en zei vrijdag na de test in
21
APRIL is de
tweede ronde
van de Oekraïen-
se verkiezingen.
PRIK President Porosjenko (l) en tv-komiek Zelensky (r) ondergaan een
bloedtest. Zelensky had Porosjenko daartoe uitgedaagd.
het stadion: ‘Volodymyr, hier ben
ik, maar jij bent er niet.’
In een nieuw filmpje kwam
Zelensky met weer een nieuwe
voorwaarde. De komiek wil dat
ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT
Foto AFP, AP
het debat geleid wordt door Joelia
Tymosjenko, de oud-premier die
afgelopen zondag uitgeschakeld
werd in de eerste ronde van de ver-
kiezingen. Waarom hij dat wil is
niet duidelijk, mogelijk is het als
ludieke actie bedoeld.
Terwijl er nog geen datum is,
loopt het land zich al warm voor
het debat. Operazangeres Kama-
liya Zahoor heeft aangekondigd
dat ze bereid is het volkslied te zin-
gen in het stadion. De politie heeft
gezegd paraat te zullen staan tij-
dens het evenement. Ondertussen
heeft het stadion nog geen ver-
zoek ontvangen voor een debat,
zo liet het management weten.
Mogelijk hoopte Zelensky dat
Porosjenko een debat zou vermij-
den. In de vorige verkiezingscam-
pagne, in 2014, ontweek hij een de-
bat met zijn toenmalige oppo-
nent Tymosjenko.
Nu vormt een debat een kans
voor Porosjenko, die afgelopen
zondag minder stemmen (17,8 pro-
cent) kreeg dan Zelensky (30,6 pro-
cent). In een debat kan hij Zelensky
uitdagen om het over toekomst-
plannen voor Oekraïne te hebben.
Tot dusver heeft Zelensky het
nauwelijks gehad over de inhoud –
zijn campagne bestaat uit comedy-
shows waarin hij grappen maakt
over Porosjenko.
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019
MEGA-OPERATIE Dit weekend wordt het nieuwe vliegveld van Istanbul in gebruik genomen, een logistiek hoogstandje zonder weerga.
Nieuw vliegveld biedt ‘Turkish’ groeiruimte
Rob Vreeken
Amsterdam
De Grote Verhuizing wordt het in
Turkije genoemd. Dit weekend
wordt het nieuwe internationale
vliegveld van Istanbul in gebruik
genomen, terwijl het oude vlieg-
veld Atatürk zijn poorten sluit.
De kolossale operatie begon
vrijdagmorgen om 3 uur en moet
zaterdag rond middernacht zijn
afgerond. Twaalf uur lang is er
geen vliegverkeer van en naar
beide luchthavens.
Istanbul Airport is een van de
grote infrastructurele projecten
waarmee president Recep Tayyip
Erdogan zijn land wil opstoten in
de vaart der volkeren. Pal naast
het vliegveld komt een ander
megaproject: het kanaal dat de
Zwarte Zee moet verbinden met
Hessel von Piekartz
Amsterdam
Met (nagemaakte) gescheurde
kledingstukken van slachtoffers
van spoorongevallen wil ProRail
jongeren bewust maken van de
gevaren rond het spoor. De NS
heeft met afschuw gereageerd op
de campagne. Machinisten, con-
ducteurs en andere medewerkers
zouden door de beelden worden
herinnerd aan traumatische erva-
ringen.
Op de website www.victim.fashion
staan afbeeldingen van een ge-
scheurde oranje tuinbroek en een ge-
havend beige overhemd. Eronder twee
namen, Isabel (16) en Robert (15). Wie
klikt op de afbeeldingen leest de waar-
de Zee van Marmara. Luchthaven
en kanaal liggen beide in het
Europese deel van de metropool.
Het nieuwe vliegveld moet
Istanbul verder doen uitgroeien
tot internationaal knooppunt
voor het luchtverkeer. Atatürk,
met 68 miljoen reizigers per jaar
nu al een forse speler, is omgeven
door bebouwing en kon niet
meer uitbreiden. Istanbul Air-
port krijgt jaarlijks 90 miljoen
passagiers te verwerken, een aan-
tal dat over zeven jaar zal zijn op-
gelopen tot 200 miljoen. Het is
dan het drukste vliegveld ter
wereld.
Istanbul ligt zeer strategisch,
op het knooppunt van Europa,
Afrika, het Midden-Oosten en een
deel van Azië. Veel belangrijke
bestemmingen liggen op hooguit
vijf uur vliegen.
ProRail ergert NS met
choquerende campagne
gebeurde verhalen van de jonge slacht-
offers. De meeste hebben een dodelijke
afloop. ‘Zorg dat jouw kleding niet in
deze collectie belandt’, sluit de tekst
waarschuwend af.
De campagne leidt tot verbazing en
verontwaardiging. NS-bestuurder Mar-
jan Rintel heeft tegenover de ProRail-
directie haar ongenoegen geuit. De NS
ontving naar eigen zeggen vrijdag
meer dan honderd interne reacties van
treinpersoneel op de campagne. Vol-
gens Rintel komen de beelden hard
200
MILJOEN passagiers moet Istanbul Air-
port over 7 jaar jaarlijks verwerken. Het be-
gint met 90 miljoen passagiers jaarlijks.
Schiphol ontving er vorig jaar 71 miljoen.
De nieuwe luchthaven moet
ook Turkish Airlines in staat stel-
len zijn vleugels verder uit te
slaan. De luchtvaartmaatschap-
pij is in een felle strijd verwikkeld
met concurrenten uit de Golf-
regio, in het bijzonder Emirates,
Qatar Airways en Etihad (ook uit
de Emiraten). De vloot groeit de
komende vier jaar van 338 naar
476 toestellen. Nu al vliegt Tur-
kish Airlines naar meer bestem-
mingen dan welke concurrent
ook.
De verhuizing wordt logistiek
een herculische opgave. Met
vrachtwagens wordt materieel
vervoerd, van beveiligingsappa-
raten tot complete vliegtuigen.
Omliggende snelwegen zijn afge-
sloten voor ander verkeer. Ook in
omvang wordt het het grootste
vliegveld ter wereld, ruim drie
aan bij mensen die zelf getuige waren
van ongelukken. De campagne gaat
volgens haar veel te ver.
‘We betreuren dat het treinperso-
neel de beelden zo vervelend vindt’,
laat een woordvoerder van ProRail we-
ten. ‘We doen dit met de beste inten-
ties.’ De campagne is volgens de
woordvoerder juist bedoeld om te
shockeren. Wel zijn NS en ProRail in-
middels in gesprek over het aanpassen
of stopzetten van de campagne.
Elk jaar zijn er (dodelijke) ongeval-
keer zo groot als de luchthaven
van Beijing.
Het gehele complex wordt – de
uitstoot door de vliegtuigen
daargelaten – ecologisch vriende-
lijk. Voor de aanleg zijn 1.855.391
bomen elders geplant. Eenderde
van dat aantal moest worden ge-
kapt. De bouw liep zoveel vertra-
ging op dat de aangekondigde
opening driemaal moest worden
uitgesteld.
Een jaar geleden meldde de
krant Cümhuriyet dat de bouw
aan meer dan vierhonderd arbei-
ders het leven had gekost. Per
week zouden drie tot vier bouw-
vakkers zijn omgekomen. Fami-
lieleden van de slachtoffers wa-
ren volgens de krant betaald om
hierover te zwijgen. Volgens het
ministerie van Arbeid zijn er
slechts 27 personen omgekomen.
len rondom en op het spoor. In 2018
kwamen 17 mensen hierbij om het le-
ven en waren er 522 gevallen met letsel.
Daarnaast ging het vorig jaar volgens
ProRail zeker vierduizend keer bijna
mis.
Beeld uit de
campagne
Victim Fashion’
met nagemaak-
te kledingstuk-
ken van spoor-
slachtoffers.
De spoorwegbeheerder hoopt dat
gevaarlijk gedrag van jongeren, zoals
het gebruik van een mobiele telefoon
bij het spoor, door de actie afneemt.
‘Jongeren zijn door hun smartphones
TEN EERSTE 13
Foto EPA
In september vond er een sta-
king plaats. De arbeiders klaag-
den over onveilige arbeidsom-
standigheden, ongedierte in de
woonbarakken en te laat uitbe-
taalde salarissen. Bij een demon-
stratie gebruikte de politie traan-
gas en waterkanonnen. Honder-
den betogers werden gearres-
teerd. De stakers keerden terug
naar hun werk onder bedreiging
van inhouding van salaris.
De officiële opening van de
luchthaven vond al plaats op
29 oktober, de Dag van de Repu-
bliek. President Erdogan maakte
een ritje met een passagierskar-
retje, maar dat was louter een ce-
remoniële daad. Een zeer beperkt
aantal vliegtuigen is sindsdien
opgestegen van Istanbul Airport.
Vanaf zondag zullen het er ruim
dertienhonderd per dag zijn.
steeds meer afgeleid. Daarbij wordt het
spoor de komende jaren juist drukker.
Deze actie is nu heel erg nodig.’
ProRail verspreidt de beelden via so-
ciale media zoals Snapchat, Instagram
en Facebook. ‘Tussen al het sociale-me-
diageweld kunnen we niet meer met
een poeslieve campagne komen om
impact te hebben.’
Het is de vraag of de campagne effect
heeft, zegt gedragspsycholoog Ruud
van Breda. ‘Jongeren weten echt wel
dat het spoor ontzettend gevaarlijk is.’
Van Breda ontwikkelt methoden om
gedrag in het verkeer te beïnvloeden.
‘Jongeren worden afgeleid om be-
paalde redenen. Die neem je niet zo-
maar weg met deze campagne. Daar-
voor moet je jongeren op het moment
zelf, bij de spoorwegovergang, waar-
schuwen.’
14 ECONOMIE ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT

WW-vakantie 2/2
HET SPEL EN DE KNIKKERS
FRANK KALSHOVEN

e Kamer, zagen we vo- Het ‘belevenspark’

D
rige week, windt zich
op over het voorstel Wildlands moest in
van Brussel om Europe-
anen het recht te geven 2016 de redding
hun WW-uitkering zes
maanden te ontvan- worden voor
gen in een ander land.
De Polenvakantie. Maar om zes maanden WW te Dierenpark Emmen.
kunnen ontvangen moet eerst zes jaar in Nederland
premie zijn betaald. Korte WW is veel problematischer. Meer beleving,
Voor Polen (en andere Europeanen) én voor mensen in
Nederland. minder dieren. Maar
Kunnen we voor de WW-premiebetalers een betere het publiek stroomde
deal bedenken? Laten we het proberen.
Een deelnemer aan de WW heeft een dubbele per- niet toe. Nu wordt het
soonlijkheid. Als werkende die premie betaalt, is zijn
doel: zo min mogelijk schade. Als premiebetaler wil hij park weer aangepast.
dat mensen die een beroep doen op de verzekering zo
snel mogelijk nieuw werk vinden. Een kwestie van
Zijn perspectief verandert als hij schade heeft, zijn
werk verliest. Vooral als de ontslagvergoeding van de 80 miljoen euro.
werkgever als appeltje voor de dorst op de bank staat,
kan het best even duren voor er gevoel voor urgentie Door Hessel von Piekartz
ontstaat in de zoektocht naar nieuw werk. Hij heeft
toch jarenlang premie betaald? Voor sommigen, zagen Foto’s Harry Cock
we vorige week, maakt de WW zelfs deel uit van het
verdienmodel: zes maanden te hard werken in Neder-
land, drie maanden uitrusten in het (goedkopere)
moederland.
Deze spanning tussen de premiebetaler en de
uitkeringontvanger, deze tegenstrijdigheid in onszelf,
bestaat al sinds er verzekeringen zijn. De afgelopen de-
cennia is de WW steeds kariger en strenger geworden,

Echte hulp bij pech op de

arbeidsmarkt

om de uitkeringsontvanger in onszelf tot actie aan te

zetten. De eisen zijn aangescherpt; de maximale WW-
duur is in stappen ingekort; de sollicitatieplicht en de
acceptatieplicht voor nieuw werk zijn strenger gewor-
den.
Zonder dieren weinig
Dit strenge beleid is effectief geweest, maar de
grenzen zijn bereikt. Het Centraal Bureau voor de Sta-
tistiek (CBS) telde eind vorig jaar 246 duizend WW-uit-
keringen. Het telde tegelijkertijd 264 duizend vacatu-
res.
beleving in Emmen
Kan het anders? Ja, en de basisgedachte is simpel.
WW-uitkering aanvragen? Geen probleem, komt u

zich vanaf maandag maar melden voor werk en
scholing.
Waarom zou dit een vruchtbare denkrichting kun-
nen zijn? Omdat zo minstens twee vliegen in één klap
worden geslagen.
Eén: Nederland is in één klap verlost van het morele
gevaar dat bij verzekeringen hoort. Een deel van de
rechthebbenden zal er geen zin in hebben zich te gaan
melden en prompt nieuw werk zoeken. Export van
WW-uitkeringen naar andere Europese landen wordt
praktisch onmogelijk. Het aantal WW-aanvragen zal
dalen en precies met de mensen die je als premiebeta-
ler ook geen WW wilt uitbetalen. Mensen die zich toch
aanmelden voor WW hebben (dus echt) een probleem
bij het vinden van werk. Dat is de groep die je wél een
WW-uitkering wilt betalen.
Twee: De verzekeraar (UWV) krijgt de kans om men-
sen met arbeidsmarktproblemen echt te helpen. Ze
zijn in huis, je kunt achterhalen wat het probleem is,
en er samen iets aan doen van korte cursussen tot lang-
duriger omscholen. En je kunt indien nodig ook eens
een schop onder een kont uitdelen.
Bezwaren? Zowel voor de premiebetaler (die wil dat
zijn premie goed besteed wordt) als voor de uitkerings-
ontvanger (die echt geholpen wordt bij werkproble-
men) lijkt het een betere deal. Maar is het niet duur? De
‘schade’ per WW-uitkering gaat omhoog, omdat niet
alleen de uitkering, maar ook de aandacht en scholing
uit premiegeld moet worden betaald. Maar het aantal
WW-uitkeringen zal afnemen, met de mensen die geen
zin hebben in die poespas. Het saldo? Ik weet het niet
(echt).
Laat zo’n WW toch iets duurder zijn. Is dat dan erg?
Niet per se, want we krijgen er ook meer voor. Echte
hulp bij pech op de arbeidsmarkt.
Frank Kalshoven is directeur van De Argumenten-
fabriek. Reageren? frank@argumentenfabriek.nl
A
chter de grazende
zebra’s, impala’s en
gnoes wordt ratelend
een karretje van de
achtbaan Tweestryd
omhoog getrokken. De
zwaartekracht laat het
wagentje vallen, gegil
klinkt over de Drentse savanne. De
dieren grazen stoïcijns door.
‘Eigenlijk hoort die achtbaan hier na-
tuurlijk niet’, zegt Carla Oost, dierenver-
zorger van Wildlands in Emmen. Soms
verlangt ze terug naar het oude dieren-
park. Zonder de achtbaan. ‘Maar de ver-
nieuwing hou je niet tegen.’
Het ‘belevenspark’ Wildlands moest in
2016 de redding worden voor het nood-
lijdende Dierenpark Emmen. Het verlies
liep op tot 5 miljoen per jaar. Het bezoe-
kersaantal was van 1,7 miljoen in de jaren
Advertentie
negentig teruggelopen naar 700 dui-
zend.
In het nieuwe park moest de ‘beleving’
van de bezoeker de boventoon voeren.
Het aantal diersoorten werd met de helft
teruggebracht tot honderd. Er kwamen
attracties en drie themagebieden. Bezoe-
kers konden vanaf nu een boatride over
de Rimbula River maken en in de
Arctic 1 4D over het poolgebied
vliegen. Het doel: minimaal 1,3 miljoen
bezoekers per jaar. Wildlands moest de
krimpregio van een impuls voorzien.
Onverantwoord risico
Drie jaar later trekt Wildlands een scha-
mele 855 duizend bezoekers, lijdt het
park 8 miljoen euro verlies en moet de
gemeente Emmen met 80 miljoen euro
publieksgeld een faillissement zien te
voorkomen.
Op de plek waar dierenverzorger Carla
Oost nu naar de achtbaan staat te kijken,
waggelde in 2013 de Drentse commissa-
ris van de koning Jacques Tichelaar op de
rug van een dromedaris een leeg wei-
land op. Achter hem trok een roedel hon-
den de Emmense burgemeester Cees Bijl
voort op een slee. Samen met Dieren-
park-directeur Frankwin van Beers
plantten ze symbolisch de eerste boom.
In een open jeep reed het drietal langs
een plastic neushoorn op de plek waar
het themagebied Serenga (savanne en
woestijn) moest verrijzen.
De Drentse gemeente was jaren ver-
deeld geweest over het plan om van de
dierentuin een belevenis te maken. De
oppositie in de raad toonde zich al in
2011 kritisch en zag liever investeringen
in het oude dierenpark. 
Ook adviesbureau Twynstra Gudde
adviseerde tegen het plan. Het waar-
schuwde dat de gehoopte 1,3 miljoen be-
zoekers niet zou worden gehaald. Dat
zou Emmen op den duur tientallen mil-
joenen kunnen kosten; ‘een onverant-
woord risico’.
Toch stemde een meerderheid van de
raad in maart 2012 voor het plan. De
partij Wakker Emmen van wethouder
Jisse Otter – nu verantwoordelijk voor het
reddingsplan – stemde in 2012 nog tegen.
Een ruime meerderheid had er wel
vertrouwen in. Het belang van de dieren-
tuin voor de werkgelegenheid was te
groot. De risico’s waren voldoende gewo-
gen, vond de toenmalige wethouder
Bouke Arends.
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019
In het poolstation van Nortica is het
rustig. Waar bezoekers normaal staan te
wachten de ijsbeer, op het icoon van dit
themagebied, is het bassin nu leeg. Op
de bodem is een bouwvakker met bedra-
ding in de weer. ‘Het kon hier soms best
verlaten zijn’, zegt Jan Minze Zomer, pro-
jectleider van Wildlands. ‘Als de beren
geen zin hadden, lieten ze zich niet zien.’
Nu wordt het poolstation gesplitst.
‘Aan de ene kant komen de pinguïns, aan
de andere kant de ijsberen’, zegt Zomer.
‘Dat wordt nog een interessante dyna-
miek tussen die twee.’
Een dierentuin met te weinig dieren –
zo laat de kritiek op Wildlands zich het
best samenvatten. ‘Het concept lag mij-
lenver van de oude dierentuin. Dat is een
misstap geweest’, zegt deskundige Goof
Lukken. ‘Het was een mengeling van
dier-, thema- en attractiepark. Zo’n
hybride concept is moeilijk uit te leggen
aan de consument. In Nederland hou-
den we van duidelijkheid.’
Bovendien ontbrak het aan commer-
cieel inzicht, denkt Dirk Strijker, hoog-
leraar plattelandsontwikkeling aan de
Rijksuniversiteit Groningen. Het
businessplan is volgens hem nooit goed
getoetst op levensvatbaarheid. ‘Het park
is bijna geheel gefinancierd door de
overheid. Die mist de commerciële ken-
nis om te beoordelen of een plan renda-
bel is.’  tigeproject.’
De gemeente had het plan in 2012
nooit moeten goedkeuren: ‘Als de raad
toen echt rationeel had nagedacht, was
het nieuwe park er niet op deze manier
gekomen’, zegt Strijker.
Keuzes maken
Interim-directeur Erik van Engelen wijst
in zijn park niet op de attracties, maar op
de dieren. ‘Hier kun je de vogels voeren.
Dat vonden mijn kinderen het leukst’,
zegt hij als hij het overdekte Jungola-ge-
bied – de grootste kas van Europa – bin-
nengaat. ‘Kijk, de maki’s lopen vrij rond.
Die krijgen binnenkort gezelschap van
de vari’s.’
Van Engelen is sinds een half jaar ver-
antwoordelijk voor de ommezwaai die
het park wil maken. ‘Toegangsprijs om-
laag. Meer diersoorten. Een hele make-
over. Meer dan wat we nu doen, is schier
onmogelijk.’
De hervorming van Wildlands is een
terugkeer naar het oude concept. Meer
dierentuin, minder attractiepark. ‘Je
kunt niet allebei zijn. Je moet een keuze
maken’, zegt Van Engelen. ‘Maar er is van
alles te beleven. Dus een gewone dieren-
tuin zou ik het ook niet willen noemen.’
De attracties blijven dan ook staan, en
ook de naam – officieel Wildlands Adven-
ture Zoo Emmen – blijft ongewijzigd.
Heel goed dat het park nu meer rich-
ting dieren gaat, vindt oud-directeur
Frankwin van Beers. Hij was jarenlang de
aanjager van de innovatie. Dat daarbij
het woord ‘dierentuin’ angstvallig werd
vermeden, noemt hij nu ‘een fout’. ‘We
hadden beter moeten luisteren naar de
consument.’
Onder Van Beers’ leiding voldeed het
park in het eerste jaar aan de verwach-
tingen. Maar in 2017 zette de daling van
de bezoekersaantallen in. Zelfs het para-
depaardje van het park, de dubbele acht-
baan Tweestryd, kon de bezoekers na
opening in 2018 niet naar het park trek-
ken. Nu is een van de twee banen op rus-
tige dagen gesloten.
Prestigeproject
Begin dit jaar greep de gemeente in en
vergrootte haar belang van 60- naar
80,5 miljoen euro. Zonder ingrijpen zou
het park failliet zijn gegaan.
Emmen is afhankelijk van dit project,
zegt dierentuindeskundige Lukken. ‘In
Drenthe was het dierenpark vroeger een
belangrijke toeristische attractie. Het
plan werd daarom heel ambitieus neer-
gezet. De regio wilde zich zo op de kaart
zetten’, zegt Lukken. ‘Het werd een pres-
Hoogleraar Strijker begrijpt die emo-
tie wel. ‘Ze wilden het hele gebied en
daarmee de hele stad een facelift geven.
In die context moet je deze risico’s zien.
Maar eigenlijk is dat niet verantwoord.’
Op de Serenga staat dierenverzorger
Oost naar de leeuwen te kijken. ‘Het ob-
BEEST EN BOUWPUT serveren van de dieren is toch het leuk-
De dieren in Wildlands ste om te doen? Het doet me pijn dat het
Emmen blijven onbewo- zo slecht gaat’, zegt ze terwijl achter haar
gen onder de werkzaam- twee pasgeboren leeuwenwelpen met
heden, de bezoekers ook. kleine stapjes de heuvel van hun verblijf
proberen te beklimmen. ‘Ik snap de ne-
gatieve reacties niet.’
Oost, die er al 23 jaar dieren verzorgt,
kan zich Emmen zonder dierenpark
niet voorstellen. ‘Het heeft natuurlijk
ook voor bekendheid van de stad ge-
ECONOMIE 15
zorgd. Dit park is belangrijk voor de re-
gio.’
Ook hoogleraar Strijker kan zich niet
voorstellen dat het park verdwijnt. ‘Het
project is nu too big to fail’, zegt hij. Een
faillissement is voor de gemeente geen
optie. ‘De executiewaarde zal in dat geval
laag zijn’, zegt Maarten Allers hoogleraar
decentrale overheden aan de Rijksuni-
versiteit Groningen. ‘De gemeente heeft
dan immers bewezen dat de dierentuin
niet levensvatbaar is.’
Het is onwaarschijnlijk dat de ge-
meente het geïnvesteerde geld terugver-
dient. ‘Verhalen over werkgelegenheid
en toerismebevordering moeten we met
een grote korrel zout nemen’, zegt Allers.
‘Als er zo wordt geredeneerd, is dat vaak
geen goed teken. Een project moet op
het eigen nut worden beoordeeld.’ Toch
is het volgens de hoogleraar niet uitge-
sloten dat de gemeente het geld ooit te-
rug ziet. ‘Als er nu een grote toeloop van
betalende bezoekers komt, is die kans er.
In theorie.’
Realistisch
Van Engelen is realistisch. ‘Met de weten-
schap van nu was het plan te ambitieus.
Het aantal verwachte bezoekers was te
hoog, zeker voor onze plek binnen Ne-
derland. In ons nieuwe businessmodel
zetten we dit jaar in op 940 duizend be-
zoekers.’ De interim-directeur heeft er
vertrouwen in dat het park met alle aan-
passingen die doelstelling kan halen. ‘Er
is geen enkel scenario in mijn hoofd
waarin het park failliet gaat. Dat mag
niet. Het is onmogelijk.’
In de trein vanaf station Emmen is de
vernieuwing zichtbaar. ‘Mag ik u een
speciale actie van Wildlands aanbieden,
meneer?’, vraagt een vrouw in een jas
van het dierenpark aan een oudere
man. ‘Oh, is dat niet dat park dat door
de gemeente wordt gesponsord?’ De
vrouw kijkt hem onbewogen aan. Haar
hand met het kaartje nog uitgestoken.
‘Ja’, zegt ze. De man pakt het kaartje aan.
‘Nou’, lacht hij, ‘je moet ze maar vragen
of ze mij dan ook eens willen sponso-
ren.’
16 ECONOMIE ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT

Beurs en Bedrijf
Foto EPA
LUCHTVAART Toch verrassend. De Rus-
sische luchtvaartmaatschappij Aeroflot is
voor het derde achtereenvolgende jaar
door het Britse bureau Brand Finance tot
sterkste merk in de luchtvaartsector be-
noemd. Andere winnaars waren Ferrari,
Coca-Cola, Hilton en Shell. Brand Finance
meet de kracht van een merk op grond van
herkenning, marketinginspanning, klan-
tenloyaliteit en reputatie. De waarde van
het merk Aeroflot wordt geschat op
1,5 miljard dollar.

BEURSCIJFERS Akkoord China-VS komt in beeld

AEX 562,58 (561,55) 0,18%

D
in punten e Amerikaans-Chinese han- handel en wereldeconomie zoveel
delsoorlog werpt een veel schade berokkent. Sinds de zomer van
grotere schaduw over de vorig jaar hebben de VS een heffing van
wereldeconomie dan de 10 procent op 250 miljard dollar aan Chi-
Brexit. Alleen vinden de vredesonder- nese importen gelegd. Als tegenmaatre-
handelingen daar in alle stilte plaats en gel tarifeert China op zijn beurt 110 mil-
08/10/'18 05/04/'19 niet in de hectiek van het Lagerhuis. jard dollar aan Amerikaanse importen.
En er zit nog altijd schot in, hetgeen Trump heeft gedreigd het tarief te verho-
van de Brexit niet kan worden gezegd. gen tot 25 procent en alle Chinese pro-
AEX-FONDSEN slot
vorig
slot % President Trump meldde vrijdag dat er ducten onder de heffing te laten vallen
Aalbert Industries 32,35 32,26 0,28 overeenstemming is over enkele van de als China het handelsoverschot met de
ABN Amro 20,91 20,81 0,48 heikelste punten. Hij denkt dat volledige VS niet terugbrengt en niets doet aan de
Adyen 720,20 719,00 0,17 overeenstemming over de granddaddy inbreuk op intellectueel eigendom.
Aegon 4,52 4,53 –0,27 van alle handelsakkoorden, zoals hij het Daar zou nu overeenstemming over
Ahold Delhaize 23,11 23,30 –0,82
noemt, binnen vier weken mogelijk zijn. Alleen wil China dat de VS ook met-
Akzo Nobel 79,70 79,92 –0,28
moet zijn. Ook de Chinese president Xi een de importheffingen opheffen.
ArcelorMittal 20,00 19,77 1,16
ASML Hold. 179,32 176,84 1,40
Jinping sprak over aanzienlijke vooruit- Trump weigert dat. Hij wil die als stok
ASR Nederland 38,56 38,40 0,42 gang. De VS en China onderhandelen al achter de deur nog enige tijd hand-
DSM 101,30 99,92 1,38 sinds december over een einde aan de haven, omdat hij niet zeker is of de HANDELSOORLOG Chinese containers op een schip in de
Galapagos 111,00 109,60 1,28 handelsoorlog, die de internationale Chinezen hun afspraken nakomen. haven van Los Angeles. Foto Reuters
Heineken 94,92 95,24 –0,34
IMCD 70,90 70,10 1,14
ING Groep 11,31 11,42 –1,00
Kon. Vopak 43,00 42,61 0,92 DE JAGER WORDT
WITWASSEN
NN Group
Philips Elec.
37,07
35,38
37,55
35,45
–1,28
–0,18
Topman Swedbank stapt
KPMG-topman gaat vrijuit COMMISSARIS
BIJ KLM
Randstad 45,48 44,76 1,61
Relx 19,41 19,49 –0,44
onmiddellijk op

D
Royal Dutch Shell A 28,75 28,44 1,11
e accountancy kan even opge- het volgens het Openbaar Ministerie in KLM wil oud-minis-
Royal KPN 2,81 2,81 0,00 lucht ademhalen. Jaap van werkelijkheid om verkapte winstuitde- ter Jan Kees de Ja-
Unilever 51,66 51,90 –0,46 De ene banktopman is de andere Everdingen, de voormalig top- lingen zou zijn gegaan. Ook zouden de ger benoemen als
WFD Unibail-Rod. 150,90 151,95 –0,69 niet. Voorzitter Lars Idermark van de man van KPMG, gaat vrijuit. betrokkenen een valse overeenkomst commissaris. De
Wolters Kluwer 61,06 60,90 0,26 raad van commissarissen van Swed- De rechtbank in Amsterdam oordeelde en valse facturen hebben opgesteld. Het Jager is financieel
bank treedt per direct terug. Eerder dat er te weinig bewijs van fraude OM eiste een celstraf van negen bestuurder bij KPN.
moest ook ceo Birgitte Bonnesen op- is bij de bouw van het nieuwe maanden tegen Van Everdingen Naast De Jager wil
STIJGERS EN DALERS stappen. De Zweedse bank staat al ge- KPMG-kantoor in Amstelveen. en zes maanden tegen Meijer. KLM ook Janine
Uit de AEX en AMX ruime tijd onder druk door onder- De markante 220 miljoen ‘Een accountantskantoor is Vos, personeelsdi-
TOPVIJF STIJGERS TOPVIJF DALERS zoeken naar mogelijk witwassen via euro kostende blikvanger een van de hoekstenen van recteur van Rabo-
Takeaway 5,56% NN Group –1,28% het financiële concern.Volgens Ider- langs de A9 werd in de afgelo- financiële integriteit. De ac- bank, benoemen.
SBM Offshore 2,41% ING Groep –1,00%
mark is de media-aandacht die hij pen jaren nog het symbool countant ziet toe op de juiste De twee komen in
door de functie krijgt niet verenig- van de teloorgang van de Ne- vertaling van de werkelijk- plaats van Anne-
Altice 2,25% GrandVision –0,93%
baar met zijn positie als topman van derlandse accountancy. Ook heid naar de financiële verslag- mieke Roobeek en
Randstad 1,61% Basic-Fit –0,82%
bosbeheerder Södra. ‘Het beste alter- de andere drie verdachten in legging. Daar moet op kunnen Hans Smits.
ASM Intl. 1,53% Ahold Delh. –0,82% natief is om Swedbank met onmid- de zaak, waaronder project- Foto Raymond worden vertrouwd. Dat vertrou-
dellijke ingang te verlaten’, aldus ontwikkelaar Fred Meijer, wer- Rutting / VK wen heeft KPMG beschaamd’, al-
OVERIGE KOERSEN Idermark. Onlangs nog bood Ider- den vrijgesproken. Van Ever- dus het OM. Ook zou het bedrijf
Euro 1,1213 –0,0008 mark zijn excuses aan voor de ge- dingen en de anderen zouden de kos- van Meijer een boete moeten betalen
In dollars ($) brekkige communicatie van de fi- ten voor de inrichting van het nieuwe van 100 duizend euro. Tegen twee an-
Brentolie 69,99 +0,68
nanciële instelling rond het witwas- kantoor en andere vergoedingen heb- dere personen waren door het OM
per vat ($)
schandaal. ben aangemerkt als kostenpost, terwijl werkstraffen geëist.
Tienjaarsrente 0,084% +0,002
Nederlandse staatsobligaties ($)
Goudprijs 1.288,45 +5,30
Dollars/Troy ounce ($)
Zilverprijs
Dollars/Troy ounce
15,15 +0,05
($)
De winnaar & verliezer van de week
MICHIEL WITTEVEEN STEEKT NEK UIT, MARCEL VAN GELDEREN TREKT STEKKER ERUIT
INDICES BUITENLAND
slot %
S&P UK 1.508,85 0,58

H V
DAX 12.009,75 0,18 et lijkt op een on- Volkskrant Michiel Witteveen orig jaar trok overschat
CAC-40 5.476,20 0,23 gewis avontuur vertelde (Blokker) Marcel van Gel- zichzelf.
waarover veel re- hij dit Gepokt en gemazeld in deren al de stek- In 2007
Bron koersen en grafieken tailgoeroes al heel jam- talrijke winkelformules ker uit zijn lief- stootte
een doemscenario hebben mer te desbaby Men at Work. En hij Men at
uitgesproken. Maar Michiel hebben nu is hij ook uitgekeken op Work al
Witteveen (59) durft zijn gevon- Sissy-Boy – een keten van af om het
nek uit te steken. Hij gaat Michiel Wit- den. Hij 45 winkels met mode en Filiaal van daarna

196
proberen de Blokker-for-
mule voor Nederland te be-
houden als een zaak waar
iedereen de spullen voor de
huishouding kan blijven
DUIZEND banen zijn er in maart vinden.
bijgekomen in de VS na een kleine Naïviteit zal Michiel Wit-
stijging van 33 duizend een teveen niet verweten kun-
maand eerder. Economen reken- nen worden. Hij heeft de te-
den in doorsnee op de aanwas loorgang van vele winkel-
van 177 duizend nieuwe arbeids- ketens al aan den lijve on-
plaatsen. De Fed kijkt bij zijn ren- dervonden. Zijn familie was
tebeleid nauwlettend naar de ba- vele generaties eigenaar
nengroei. Als die fors is, neemt de van Witteveen Mode, zijn
kans op een renteverhoging toe. vader oprichter van Clau-
dia Sträter. Maar voordat
Michiel in de zaak kon ko-
men, was de eerste ver-
kocht aan Ronald de Waal
van modeketen Hij – die de
zaken van Witteveen om-
doopte tot Zij – en de
Samenstelling: Peter de Waard tweede aan Vendex. In de
teveen werkte bij
de vast-
goedafdelingen van C&A en
ook van Blokker, voordat hij
een eigen investeringsbe-
drijf oprichtte dat in de
kleine jevenerstokerij Rutte
stapte en later de stomerij-
keten Palthe. Hij richtte
Witteveen Mode opnieuw
op, had belangen in talrijke
andere modezaken en ging
met de familie Blokker win-
kelvastgoed kopen. In 2017
vroegen Ab en Els Blokker
hem als president-commis-
saris van hun keten. Vlak
daarna nam hij ook de da-
gelijkse leiding over en nu
koopt hij de formule. Daar-
mee verleent hij de Neder-
landse winkelstraat een
grote dienst.
woonaccessoires, waarbij
hij via het investeringsve-
hikel Brand Retail de scep-
Marcel van Gelderen ter zwaait. Twee jaar gele-
(Sissy-Boy) den noemde hij Sissy-Boy
Groeibriljant is nu een in het blad Quote nog een
schip van bijleg groeibriljant. Nu is het een
schip van bijleg. Deze week
werd uitstel van betaling
aangevraagd, nadat onder-
handelingen met een po-
tentiële koper waren mis-
lukt. Er zal nu alsnog wel
een koper worden gevon-
den, zij het via het inmid-
dels gebruikelijke recept
van een faillissement en
doorstart.
Van Gelderen heeft lang
gedacht dat hij tegen de
trend in allerlei teloor-
gaande formules nieuw le-
ven in kon blazen. Maar hij
Sissy-Boy terug te
kopen en
zelf het licht uit te doen.
Met Standard Investments
lijfde hij eind 2017 de Va-
rova Fashion Group in. Een
aantal ketens ging direct
de deur uit. Maar hij koes-
terde Sissy-Boy, naast mo-
deketens Tumble ’n Dry en
Open32. Vorig jaar was al-
leen Open32 winstgevend
en liep het verlies van
Brand Retail op tot 21 mil-
joen euro. Van Gelderen is
ook mede-investeerder en
eigenaar van 2theloo, de
keten schone en hippe wc’s
in winkelcentra en op stati-
ons. Maar gezien de vele
managementwisselingen
is het ook daar hommeles.
Peter de Waard
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019

18
Van 30 km koers naar 270 km koers:
hoe flikt Mathieu van der Poel dat?
Klaas Jan van der Weij / de Volkskrant
Foto
Sport
20 23
Lee Towers: al 25 jaar de stem PSV en Ajax hebben schrik voor
van de marathon van Rotterdam goalgetters Isak (19) en Buitink (18)
18 SPORT
Een filmpje
DE TWAALFDE MAN
PAUL ONKENHOUT
n het mooiste Neder-
I Zo uit de klei
landse voetbalboek dat
ooit is verschenen,
Hollandse velden van Hans
van der Meer uit 1998,
staat een foto die is geno-
men op het terrein van
Geel-Wit in de Van Oosten
de Bruijnstraat in Haarlem. Twee elftallen van Geel-Wit
spelen tegen elkaar. Er wordt een doelpunt gemaakt,
de keeper is aan de grond genageld. Op een kerk is de
tijd te zien, vijf over elf.
In Hollandse velden legde fotograaf Van der Meer de
cultuur van het Nederlandse amateurvoetbal vast. Ik
had hem aangeraden om bij Geel-Wit langs te gaan.
Het veld van de club is nogal karakteristiek, vanwege
de bescheiden sociale huurwoningen in de straat en,
vooral, vanwege die kerk die hoog boven de wijk uit-
steekt en voetballers in staat telt om te zien hoe lang er
nog te spelen is: de kathedrale basiliek Sint Bavo, de
Nieuwe Bavo voor Haarlemmers.
Met Hollandse velden bracht Van der Meer een eerbe-
toon aan het amateurvoetbal; ook aan Geel-Wit, de
kleine volksclub die afgelopen weekeinde en de dagen
erna in de maalstroom van het nieuws terechtkwam.
Toevallig hadden we het zaterdagmiddag op het
terras van de kantine nog over Geel-Wit gehad. In de
jaren negentig was het onze gehate favoriete tegen-
stander. Op zich waren ze wel oké, maar we verloren
vaak en we vonden dat het schoppers waren.
’s Avonds ging het weer over Geel-Wit, in de groeps-
app. Er werd een filmpje doorgestuurd waarin een op-
stootje te zien was uit een amateurwedstrijd in de
vierde klasse zaterdag, UNO - Geel-Wit. Het filmpje was
Overal was te zien hoe de grens-
rechter de doelman neerbeukte
van een Haarlemse fotograaf, Rowin van Diest, en
stond op de site van De Telegraaf.
De gemoederen leken enigszins tot bedaren te zijn
gekomen toen er een rennende man in een oranje
shirt met rugnummer 2 in beeld kwam: de grensrech-
ter van Geel-Wit. Hij liet zijn vlag vallen en liep zonder
aarzeling naar de doelman van UNO. De grensrechter,
een speler van Geel-Wit bleek later, haalde uit en de
doelman ging neer.
Dat was zaterdag. Op zondag opende de presenta-
tor van het NOS Journaal van acht uur de uitzending
met de woorden dat een grensrechter een keeper
knock-out had geslagen tijdens een amateurwedstrijd
in Hoofddorp. Er werd ook gezegd dat de grensrechter
was opgepakt. Het filmpje werd getoond.
De NOS legde een link met de herdenking in de Gal-
genwaard van de slachtoffers van de aanslag in
Utrecht, voor FC Utrecht - Feyenoord. ‘Het was een vol
voetbalweekeinde. En een weekeinde waarin de sport
zijn mooie en tegelijkertijd ook lelijke kant liet zien.’
De lelijke kant was die wedstrijd in Hoofddorp waar
het ‘volledig mis’ ging. Vandaag waren de beelden van
gisteren naar buiten gekomen, zei presentator Win-
fried Baijens, 24 uur nadat ze voor het eerst te zien wa-
ren geweest.
NOS, Telegraaf, nu.nl, WNL, Hart van Nederland, Alge-
meen Dagblad, RTL Nieuws, Parool, Dumpert, talloze re-
gionale kranten en voetbalsites, overal was te zien hoe
de grensrechter de doelman neerbeukte; niet omdat
dit groot nieuws was, maar omdat er een clickbait-
waardig filmpje van het incident beschikbaar was.
Zonder het filmpje zou de vechtpartij alleen regionaal
tot enige opwinding hebben geleid.
In het NOS Journaal overtuigde een bestuurslid van
Geel-Wit met de aankondiging dat er harde maatrege-
len zouden worden genomen. Hij stond op bekend ter-
rein, op de achtergrond was de Nieuwe Bavo te zien. De
KNVB wilde nog niet reageren, maar liet wel weten dat
het aantal ‘geweldsincidenten’ op de voetbalvelden de
afgelopen jaren is gehalveerd.
Ondertussen maakte half Nederland zich druk over
de verloedering van de samenleving in het algemeen
en het voetbal in het bijzonder omdat één idioot in een
oranje shirt ontspoorde – het verwoestende effect van
een toevalstreffer van een Haarlemse fotograaf.
Het amateurvoetbal verdient beter. Geel-Wit ook.
Paul Onkenhout is redacteur van de Volkskrant.
Reageren? p.onkenhout@volkskrant.nl
de weg op
Het wegseizoen is in de greep van veldrijders als Mathieu van der Poel
en Wout van Aert. Zondag is de Ronde van Vlaanderen. Hoe maak je de
stap van een uur fietsen in het veld naar zes uur over keien en heuvels?
Door Rob Gollin Foto Klaas Jan van der Weij
H
et oogde afgelopen
zondag als de nabe-
spreking van het WK
veldrijden, de mobie-
le studio van het
Vlaamse sportpro-
gramma Sporza in de
Vanackerestraat in
Wevelgem. Mathieu van der Poel zat aan
tafel, de regerend wereldkampioen. Aan
de andere kant nam de Vlaming Wout
Van Aert plaats, ex-wereldkampioen.
Hun shirtjes verraadden dat ze er in
een andere hoedanigheid waren. Van
der Poel droeg het rood-wit-blauw van
de Nederlandse kampioen op de weg,
Van Aert had het geel-zwart van Team-
Jumbo-Visma om de schouders, hij is de
kopman voor de Vlaamse klassiekers.
Beiden speelden zojuist hoofdrollen in
Gent-Wevelgem.
Renners met een verleden als crosser
zijn de smaakmakers in de voorjaars-
klassiekers. De Fransman Julian Alaphi-
lippe won de Strade Bianche en Milaan-
San Remo, de Tsjech Zdenek Stybar
schreef de Omloop Het Nieuwsblad en
de E3 Harelbeke op zijn naam, Van der
Poel was de beste in Dwars door Vlaande-
ren. Hoe stoom je een veldrijder, gewend
aan circa één uur ploeteren in zand en
modder, klaar voor zo’n zes uur aan één
stuk koersen op asfalt en keien – het
strijdperk van de Ronde van Vlaanderen,
komende zondag? Van der Poel en Van
Aert gelden er als topfavorieten.
Er brandt nog licht in de teambus van
Corendon-Circus, de ploeg van Van der
Poel, die in de avond geparkeerd staat
naast een hotel aan de snelweg tussen
Gent en Kortrijk. Binnen staren manager
Christoph Roodhooft en prestatietrai-
ner Kristof De Kegel gezamenlijk op het
scherm van een laptop met daarop de
cijfers van de laatste training van hun
kopman – snelheid, vermogen, hartslag,
trapfrequentie.
Mathieu Heijboer is hoofdcoach bij
Jumbo-Visma. Hij volgt deze dagen de
verrichtingen van Van Aert, die sinds
1 maart tot het team behoort, even op af-
stand. Hij is bij de selectie van de ploeg
die zich op hoogtestage in de Sierra Ne-
vada voorbereidt op de Giro d’Italia.
Nadrukkelijke aantekening vooraf uit
de twee kampen: dit zijn beiden uitzon-
derlijke talenten.
Conditie
Op het eerste gezicht zijn de verschillen
groot. Een crosser rijdt een uur lang met
een hoge hartslag, afgewisseld door
perioden van enkele minuten extreme
intensiteit. Wegwedstrijden kennen
ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT
Heel groot zijn
die verschillen
niet. Mathieu is
een tikkeltje
meer puncher
dan Wout
Kristof De Kegel
prestatietrainer Corendon
vaak een langdurige en rustige aanloop.
Wat overeenkomt zijn fases waarin alle
registers moeten worden opengetrok-
ken – op de weg is dat bij elkaar opgeteld
ook nauwelijks meer dan een uur, niet
zelden in de slotkilometers. Van Aert en
Van der Poel bewezen al dat ze het
kunstje al heel behoorlijk beheersen. De
trainingsschema’s hoeven niet volledig
worden herschreven. Roodhooft:
‘Mathieu had vorige zomer ook al wed-
strijden van boven de 200 kilometer ge-
reden, het NK en het EK. Het komt niet
out of the blue.’
Met Van der Poel heeft hij na het vol-
tooien van zijn veldritseizoen vooral ge-
werkt aan zijn basisconditie. De Kegel
had al ervaring met de transformatie
van Van Aert, die al vorig voorjaar een
volledig programma op de weg reed. De
coach was toen verbonden aan diens
ploeg Veranda’s Willems-Crelan. In de-
cember stapte hij over naar Corendon.
In de praktijk komt het neer op lan-
gere trainingen – ‘focussen op volume’,
aldus De Kegel. Veldrijders trainen zel-
den meer dan vier uur aaneen en zoeken
dikwijls anaerobe fasen op, waarin zuur-
stoftekort optreedt en lactaat wordt aan-
gemaakt. Wegrenners rijden ter voorbe-
reiding vooral blokken van geregeld zes
tot zeven uur en gaan dan niet tot het ui-
terste. Ze rijden op 60 tot 70 procent van
de maximale hartslag, ze trappen 200
tot 250 watt. De Kegel: ‘Voor Mathieu is
dat een rustige intensiteitszone. Dan sti-
muleer je enzymen die de basisconditie
verbeteren. Het heeft geen zin uren te
knallen.’
Volgens coach Heijboer van Jumbo
heeft het opbouwen van de basiscondi-
tie ook als voordeel dat een renner snel-
ler herstelt van zware inspanningen.
‘Het gaat erom dat de energiefabriekjes
in het lichaam, waarin suikers en vetten
worden verbrand, aan het werk blijven.
In klassiekers is dit essentieel. Dan wordt
meerdere keren het maximale
gevraagd.’
Het is zaak het evenwicht te bewaren,
beklemtoont De Kegel. Een ijzersterke
basisconditie kan ten koste gaan van de
explosiviteit. Van der Poel leek met zijn
tweede wegzege, toen hij half maart in
de Grand Prix de Denain een jagend
peloton voor bleef, de balans te hebben
gevonden: hij reed bijna een kwartier
lang met een hartslag boven de 190 per
minuut.
Beiden zijn niet op hoogtestage ge-
weest. Voor een gunstig effect is zeker
twee weken nodig. Die tijd ontbrak.
Heijboer. ‘In lagere regionen kun je ook
intensiever trainen omdat er meer zuur-
stof in de lucht is. Bovendien moet je op
hoogte telkens weer de berg op. Dat zijn
lange, zware inspanningen waar je in de
klassiekers weinig aan hebt.’
Gewicht
In een vrolijk filmpje legde de Vlaamse
zender Eén afgelopen november vast
hoe het eetpatroon van Van der Poel op
een wedstrijddag in het veld eruitziet.
Eerst werkt hij een fikse portie pasta met
tomatenketchup weg. Na de huldiging
bezoekt hij een frituur voor een patat
met mayo. Kan dat nog wel, in een peri-
ode waarin het credo in het wielrennen,
en zeker voor de rondrenners, is dat er
nog wel een kilootje vanaf mag?
Ook veldrijders lijken met het draaien
en keren en opeenvolgende klimmetjes
gebaat bij zo min mogelijk ballast. Voor
Van der Poel en Van Aert gelden andere
wetten: ze ontwikkelen zoveel vermo-
gen dat hun begeleiders niet schrikken
van een grotere uitslag op de weeg-
schaal.
Het draait, beklemtoont De Kegel, ook
niet om het gewicht, het gaat om vet-
percentages en spierontwikkeling.
‘Mathieu zit het hele jaar door tussen de
76 en 77 kilo, met een vetpercentage on-
der de 7 procent. Het is bij ons geen aan-
dachtspunt. Hij staat altijd scherp.’
Roodhooft: ‘We gaan hem die enkele
keer friet dus niet ontzeggen.’
Van Aert tikte in het veldrijseizoen de
80 kilo aan. Daar is intussen weer iets
vanaf. Heijboer: ‘Veldrijders zijn door-
gaans net wat gespierder, zeker in het
bovenlichaam. Ze moeten wat meer ca-
priolen uithalen, de fiets optillen, aan
het stuur trekken als ze steil omhoog
moeten. Hun vetpercentage is ook wat
hoger. Dat is goed tegen de kou, het
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019
WINNEN Mathieu van der Poel gaat woensdag als eerste over de streep in de semi-klassieker Dwars door Vlaanderen voor de Fransman Anthony Turgis.
verhoogt de weerstand. Op de weg is dat
net wat minder belangrijk.’ Als Van Aert
in juni deelneemt aan het Critérium du
Dauphiné, zal het nog wat onsjes min-
der moeten.
Daartoe heeft zijn ploeg een instru-
mentarium beschikbaar. In een speciale
app krijgt iedere renner afzonderlijk
voorgeschreven wat hij moet eten,
afhankelijk van het energieverbruik die
dag. Een weegschaaltje voor de ingre-
diënten behoort tot de standaarduitrus-
ting. Heijboer: ‘We zorgen er wel voor
dat het ook smaakt.’
Data
Nog zo’n nieuw mantra in het wielren-
nen: verzamel zo veel mogelijk informa-
tie. Sinds de komst van De Kegel heeft
Van der Poel er meer dan ooit mee te ma-
ken. Hij moet meer gegevens over zijn
training bijhouden. Hij slaapt met een
bandje om de pols dat zijn slaappatroon
vastlegt en moet er elke ochtend een
waarde aan toekennen; er was enige
overtuigingskracht voor nodig.
Past die verzamelwoede wel bij de
onbevangen stijl van hun kopman, die
liever op zijn gevoel afgaat? Zo plakt hij
een stickertje op zijn meter op het stuur
om zijn hartslag te verbergen. Zijn bege-
leiders hebben er geen problemen mee.
De Kegel: ‘Het is alleen van belang voor
de analyse achteraf.’
Ze benadrukken dat Van der Poel zich
wel degelijk verdiept in de cijfers. De Ke-
gel: ‘Het viel me op toen ik pas bij de
ploeg kwam. Van buitenaf denk je dat hij
nonchalant en speels is. Hij is juist heel
geïnteresseerd en stelt telkens de juiste
vragen.’
Wat hem ook trof: de waarden die hij
bereikt. ‘Ja, daar schrok ik wel van. Ik
dacht dat hij in de cross het verschil
maakte door zijn technische suprema-
tie. Dat heb ik moeten bijstellen. Het is
zeker ook die enorme motor.’ Zijn de ge-
tallen vergelijkbaar met die van Van
Aert, wiens waarden hij ook kent? ‘Heel
groot zijn die verschillen niet. Mathieu is
net een tikkeltje meer puncher dan
Wout.’
Dat Van der Poel zijn omscholing op
de voet volgt, bleek nadat hij bij een ver-
kenning in de Vlaamse Ardennen één
minuut vol had doorgetrokken. De Kegel
appte hem ’s avonds dat hij met het daar
Van der Poel ontwikkelde vermogen in de finale van
de Brabantse Pijl zeker voor de winst kon
vindt een rijden. Van der Poel reageerde per
omgaande. ‘Haha, had ik ook gezien.’
dag rijden Bij Heijboer is de tweede beklimming
in het van de Kemmelberg in Gent-Wevelgem
van afgelopen zondag bijgebleven. Van
peloton Aert liet een inspanning zien die door
vaak niemand kon worden geëvenaard. Het
was de krachtexplosie van een veldrijder
maar saai na een slopende waaierkoers. ‘Het was
dik boven de 700 watt. Dat was indruk-
wekkend.’
Van Aert is volgens zijn coach niet bo-
venmatig geïnteresseerd in getallen.
‘We houden loze info ook wel bij hem
weg. Het is maar ballast. Alleen als de
staf iets bijzonders ziet, laten we dat de
renner weten.’
Mentaal
Een uur opperste concentratie in het
veld is een wereld van verschil met een
halve dag je laten meezuigen in een pe-
loton op de weg. Van der Poel vindt het
doorgaans maar saai. Roodhooft zegt
dat hij er maar aan moet wennen. ‘Hij zal
SPORT 19
toch naar de aankomst moeten, anders
kun je niet winnen. We kunnen moeilijk
onderweg een quiz voor hem organise-
ren.’
Hij zal ‘functioneler’ gaan denken,
verwacht hij. ‘Maar pas op, hij zal niet
zijn natuurlijke flair verliezen. Zijn
aanvalslust heeft hem ook al succes op-
geleverd. Economisch rijden is het evan-
gelie niet. Het zou idioot zijn als hij zijn
intuïtie laat varen. Hij koerst gewoon
doodgraag.’
Van Aert is al een jaar verder met zijn
ervaringen in het voorjaar van 2018. Hij
komt de tijd wel door in de wedstrijden.
Heijboer: ‘Koersen in Vlaanderen of
Parijs-Roubaix, met die slechte wegen en
al die obstakels onderweg, vereisen op-
perste concentratie. Die mentale
scherpte is er altijd wel bij hem.’
Na afloop van de hectische wedstrijd
van Gent naar Wevelgem, vol uitloop-
pogingen, doet Van der Poel een beken-
tenis. ‘Vandaag heb ik me niet verveeld
in elk geval.’ Het is zowaar niet uitgeslo-
ten dat hij het leuk gaat vinden – en toen
moest zijn zege woensdag in Dwars door
Vlaanderen nog komen.
20 SPORT
Advertenties
INTERVIEW LEE TOWERS
Al 25 jaar de
crooner van
de marathon
Hij is de mascotte van de recreanten. Als Lee Towers zijn
You’ll Never Walk Alone inzet, weten 17 duizend hardlopers
zondag in Rotterdam dat het uur U daar is. Kippevel.
Door Iwan Tol
HOOGWERKER Lee Towers zingt de duizenden deelnemers aan de marathon van Rotterdam voor de start
T
wee bruine boterham-
men, een met kaas, de
ander met appelstroop.
Daarna een bakje kwark.
Een kopje koffie en
onderweg in de auto de
stem opwarmen met
zangoefeningen. Al
25 jaar lang verloopt de voorbereiding
van Lee Towers op de marathon van
Rotterdam volgens hetzelfde patroon.
Traditiegetrouw zingt Towers (echte
naam: Leen Huijzer) voor de start de
klassieker ‘You’ll Never Walk Alone’. Aan
de voet van de Erasmusbrug, vanaf een
gifgroene hoogwerker, geeft hij de circa
17 duizend deelnemers vlak voor hun
beproeving van 42 kilometer, een
‘adrenalinestoot’ mee. De Erasmusbrug
is het beeld van het loopfestijn, Towers
het geluid.
In de lobby van het Kurhaus, om de
hoek van zijn appartement in Scheve-
ningen, vertelt Towers dat hij ook dit
jaar weer berichtjes heeft ontvangen
van deelnemers die hem haast bezorgd
vragen of hij er ook deze editie weer bij
is. Ze hoeven niet te wanhopen. ‘Ik
behoor tot de inventaris.’
Het idee om Towers, hoog boven de
lopers uittorenend, You’ll Never Walk
Alone te laten zingen, is van directeur
Mario Kadiks, ‘de baas van het hele spul’.
‘Hij zei: ‘Leen, ik wil een beetje omlijs-
ting van de marathon. Lijkt het je wat
om te komen zingen?’ Sindsdien zijn de
marathon en Towers met elkaar ver-
groeid geraakt.
ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT
DRIE KEER
LEE TOWERS OVER
DE WEDSTRIJD
Niet dat hij zelf een fanatiek loper is. In
Towers zingt zijn jonge jaren deed Towers aan judo.
zijn lijflied ‘Hier, moet je kijken.’ Hij rolt zijn broeks-
zondag in de pijp op. ‘Twee japen. Ze hebben me hele-
maal in elkaar geschopt.’ Op zijn 21ste
‘niet-lullen- werd zijn meniscus verwijderd. Later
maar-poetsen- volgde nog een operatie. Van hardlopen
versie’ is het nooit meer gekomen.
Soms zakt Lee Towers deze ochtend in
het Kurhaus bijna weg in het zachte
bankstel. Dan moet hij gaan verzitten. Bij
langere optredens staat tegenwoordig
een kruk klaar. Sinds een operatie aan
zijn rug, zeven jaar geleden, waarbij een
zenuw werd geraakt, loopt hij stram. Na
het interview helpt de verslaggever hem
in zijn jas. ‘We zijn geen 18 meer hè.’
13.000 keer zijn lijflied
Towers (73) is een icoon in de Neder-
landse muziekgeschiedenis. 51 keer zong
hij sportpaleis Ahoy vol. Hij was de man
die een sprankje Las Vegas naar de polder
bracht, maar tegelijk ook een jongen van
het volk bleef. Opgegroeid in een zwaar
christelijk gezin in Bolnes, onder de rook
van Rotterdam.
Zijn vader, geboren in 1888, werkte bij
Hollandia, het bedrijf van de vader van
oud-premier Ruud Lubbers. Het was sap-
pelen geblazen. Geld voor vakanties was
er niet. Hoe vaak hoorde hij in zijn jeugd
niet dat ene zinnetje: ‘Nee Leen, dat is niet
voor ons soort mensen weggelegd.’
Als onderhoudsmonteur in de Rotter-
damse haven kreeg hij van Willem Duys
een kans in de entertainmentindustrie.
Misschien past You’ll Never Walk Alone
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019 SPORT 21

Wat verwacht u van Abdi Nageeye?
‘Ik hoop dat hij het Nederlands record gaat verbeteren,
maar ik denk het niet. Ze geven 16 graden op. Dat is te
warm. Als de omstandigheden niet optimaal zijn, wordt
het ook voor de toppers moeilijk. Ze hebben het liefst
dat het een beetje te koud is.’
Wie gaat er winnen?
‘De line-up heb ik nog niet tot me genomen, moet ik eerlijk
zeggen. Het zal een Afrikaan zijn. Die jongens komen uit lan-
den waar ze op hoogte leven. Het is daar warm, hun spieren
blijven soepel. Maar vraag me niet om een naam. Ik heb
meer met het evenement dan met de sport zelf.’
Wat wordt de eindtijd?
‘Help me even, wat lopen die jongens voor tijden? Het
zal afhangen van hun tegenstanders. En van de hazen.
Die zijn ook belangrijk. Je hoort hè, ik heb er best een
beetje verstand van. Maar voor de rest joh, die tijden. Ik
hoop voor Rotterdam op een record.’

toe vanaf een hoogwerker op de Coolsingel. Foto Ronald Hoogendoorn

daarom wel zo goed bij hem, zegt
Towers. ‘Mensen weten dat het mij ook
niet is komen aanwaaien. Ik ben het be-
wijs dat je met hard werken wél van een
dubbeltje een kwartje kunt worden.’
You’ll Never Walk Alone werd in 1945
door Richard Rodgers en Oscar
Hammerstein geschreven voor de musi-
cal Carousel, maar is het bekendst in de
versie van de Liverpoolse band Gerry &
the Pacemakers uit 1963. Het nummer
werd geadopteerd door de fans van
Liverpool en wordt tot op de dag van
vandaag voor elke thuiswedstrijd
massaal meegezongen.
Towers transporteerde het nummer in
1975 naar die andere havenstad, Rotter-
dam, waar het ook door Feyenoord als
lijflied werd omarmd. Snel uitgerekend
komt hij uit op 13 duizend keer dat hij
het nummer gezongen heeft. Op de
uitvaart van voetballegende Coen
Moulijn, maar net zo goed tijdens de
Rijnweek in Rhenen.
Het is, zegt Towers, het ideale evene-
mentennummer. ‘Iedereen kan uit You’ll
Never Walk Alone halen wat-ie wil. Hoop,
saamhorigheid, volharding; het zit er al-
lemaal in.’
In de loop der jaren heeft hij vijf
versies gemaakt: de originele uit 1967,
eentje met een symfonieorkest, een Las
Vegas-versie, een jazz-versie en de feest-
versie. In Rotterdam zal zondagochtend,
even voor tienen, de Las Vegas-versie
klinken.
Towers begint te luchtdrummen. ‘Tak-
tak-tak-tak-tak.’ Daarna valt hij zelf in:
‘Walk on’. Even later: ‘Hij blaast je met-
een omver. Moet ook. Anders bereik je
die mensenmassa niet. Het is de niet-lul-
len-maar-poetsen-versie.’
Nee, zenuwachtig is hij niet voor het
optreden. ‘Het is maar één liedje dat ik
hoef te zingen hè. Als ik daar eenmaal
sta, komt de adrenaline vanzelf.’ Hoogte-
vrees heeft hij evenmin, al heeft dat niets
met zijn bijnaam ‘de zingende kraanma-
chinist’ te maken.
Zijn wijsvinger gaat de lucht in. ‘Ik zal
je wat moois vertellen. Ik was helemaal
geen kraanmachinist, maar werkte als
onderhoudsmonteur in de haven. Alleen
was ik toevallig net een keer in zo’n
kraan bezig toen de Avro opnames
kwam maken. Ik heb het maar zo gela-
ten. De zingende kraanmachinist klinkt
beter als de zingende monteur, toch?’
Ellebooggebaar
De gouden microfoon, waarmee hij stee-
vast optreedt (‘Nee, ik heb hem niet in de
auto liggen, technici nemen hem voor
mij mee’) is ook zo’n toevalligheid. ‘Ik
kreeg hem als dank van de bedrijven die
in Ahoy voor licht en geluid hadden ge-
zorgd. Eerlijk gezegd was ik er een beetje
verlegen mee. Ik dacht: is dat niet een
beetje over de top? Ik ben toch niet Tom
Jones?’ Maar niet gebruiken zou
helemaal ondankbaar zijn geweest.
‘Mensen bleken het prachtig te vinden.
Het ellebooggebaar, die microfoon, op
een gegeven moment gaat het bij je
horen. Zo gaat dat.’
In de 25 jaar dat hij optreedt voor de
Het nummer marathon van Rotterdam is er nauwe-
lijks iets voor hem veranderd. Hij komt
past bij de aan, doet een soundcheck, wordt om-
marathon: hoog getakeld en wacht op, zoals hij het
noemt, ‘het uur U’.
vertrouwen In de loop der jaren zag hij wel steeds
dat het goed meer mobiele telefoons de lucht ingaan,
komt, hoe zodra hij begon te zingen. Op YouTube
staat het vol met filmpjes. En de start-
erg het ook locatie veranderde. Van de Coolsingel
lijkt ging het twee jaar geleden naar de voet
van de Erasmusbrug. Als ambassadeur
van Rotterdam vond Towers het prach-
tig. ‘Die plaatjes vanuit de lucht van het
Manhattan aan de Maas. Schitterend.’
Hij mag dan in Scheveningen wonen
(‘Alle ambassadeurs wonen in het bui-
tenland, toch?’), Rotterdam is en blijft
zijn stad. Hij is ambassadeur van de ha-
ven en erelid van de prestigieuze Marine
Club. Twee gerenoveerde flatgebouwen
dragen zijn naam: de Lee Towers.
De wederopbouw van de stad ging
gelijk op met zijn carrière. Hard werken,
nooit opgeven; het is hun beider motto.
‘In Rotterdam verkopen we de overhem-
den met opgerolde mouwen.’
Kippevel en high fives
Ergens appelleert You’ll Never Walk Alone
ook aan dat sentiment. Vandaar dat het zo
goed bij de marathon past, vindt hij. ‘Het
heeft iets te maken met op dezelfde golf-
lengte zitten, respect hebben voor elkaar.
Er vertrouwen in hebben dat het altijd
goed komt, hoe erg de situatie soms ook
lijkt.’
Vanuit de lucht ziet Towers de emoties
bij de duizenden deelnemers. En dat
bezorgt hem weer kippevel. Alleen de
toppers hebben nooit oog voor die
zanger, hoog boven hen. Hij snapt het
wel. ‘Je moet jezelf ook weer niet
overschatten. Ik denk niet dat die Afri-
kaanse jongens ooit van mij hebben
gehoord. Als ik nou Tom Jones was... Ik
ben er vooral voor de recreanten. De
toppers zitten voor die start in hun ei-
gen wereldje.’
Als hij klaar is wordt Towers direct
naar beneden gebracht, zodat hij op
tijd is voor het startschot, dat traditie-
getrouw met een kanon wordt gege-
ven. Daarna staat hij klaar om deelne-
mers high-fives te geven. ‘Pats, pats,
pats. Dan zie je de mensen glimmen.
Blij en trots dat ze je gezien hebben.’
Geef nooit op
Als het voor de lopers begint, zit het
voor hem erop. Sinds die rugoperatie
blijft Lee Towers niet meer tot het
einde van de marathon, maar hoort
hij in de auto hoe het wedstrijdver-
loop is. De finish ziet hij thuis in Sche-
veningen voor de tv.
‘Never give up’, wil hij nog als bood-
schap meegeven aan de deelnemers.
‘Ik heb zo ongelofelijk veel respect
voor die mensen. Maandenlang heeft
hun leven in het teken gestaan van die
marathon. Ze zullen pijn lijden, moei-
lijke momenten hebben. Maar ze zul-
len volharden, dat weet ik zeker. Aan
het eind wacht de golden sky. Die me-
daille, de beloning.’

Foto ANP
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019
HIERHEEN Thomas Buitink van Vitesse.
Trefzekere tieners
PSV en Ajax moeten dit weekeinde op hun hoede zijn voor twee scorende tieners. De vorm van
Willem II-aanvaller Alexander Isak (19) en Vitesse-spits Thomas Buitink (18) is ronduit blakend.
Bart Vlietstra
Amsterdam
Twee tieners waren afgelopen week de
scherpste executeurs in de eredivisie. Vijf-
maal scoorde Willem II-aanvaller Alexan-
der Isak (19), vier keer Vitesse-spits Tho-
mas Buitink (18). Sinds half februari
maakten ze gezamenlijk zestien goals: elf
voor Isak, vijf voor Buitink. Dit weekeinde
mogen ze hun klasse tonen tegen de top
van Nederland. Koploper PSV moet naar
Arnhem, naaste achtervolger Ajax naar
Tilburg.
Vooral de Zweed Isak maakt indruk. Te-
gen Heracles benaderde de huurling van
Borussia Dortmund afgelopen dinsdag
de perfectie. Eerst twee als langs een lini-
aal gelegde schoten in de verre hoek,
daarna een koppel sublieme assists. Het
weekeinde ervoor trapte hij drie straf-
schoppen tegen de touwen, als eerste ere-
divisiespeler.
Wie de koelbloedige bonenstaak met
zijn grote, donkere ogen spreekt, krijgt al
even trefzekere antwoorden. ‘Ik ben al
een tijdje prof’, verklaart hij. Op zijn 15de
zat hij voor het eerst op de bank bij AIK
Solna, de voetballende representant van
de gelijknamige wijk in Stockholm waar
hij opgroeide. Isak is de jongste doelpun-
tenmaker in de Zweedse competitie en de
nationale ploeg.
Iedereen in Zweden wil Zlatan zijn. Hij is de grootste Zweedse
speler ooit. Zoals hijzelf altijd zegt: er is maar een Zlatan.
Alexander Isak, de Zweedse spits van Willem II
Zlatan Foto AFP
Foto VI Images HATTRICK Alexander Isak van Willem II viert zijn derde goal tegen Fortuna Sittard (3-2).
Isak is nog wat iel, maar technisch com-
pleet. Met een gave solo tekende hij recen-
telijk voor het winnende doelpunt tegen
Feyenoord in de Kuip.
De vergelijking met Zlatan Ibrahimo-
vic moest wel gemaakt worden. Het hin-
dert Isak niet. ‘Ik moet die vraag al drie
jaar in elk interview beantwoorden. Er
zijn wel wat dingen hetzelfde in mijn
spel. Maar ik maak die vergelijking liever
niet. Ik concentreer me op mijn voetbal,
dat nog veel beter moet.’
Zijn ouders ontvluchtten Eritrea, land
zonder voetbaltraditie. Maar Isak moest
voetballer worden van zijn vader. Op zijn
5de belandde hij al bij AIK. ‘Prima club,
maar ik heb het meest geleerd op straat.’
Natuurlijk was hij Zlatan. Net als zijn
vriendjes. ‘Iedereen in Zweden wil Zlatan
zijn. Hij is de grootste Zweedse speler
ooit. Zoals hijzelf altijd zegt: er is maar
een Zlatan.’
Ibrahimovic, van zijn 19de tot zijn 22ste
spelend voor Ajax, had langer nodig dan
Isak om te aarden in Nederland. Na een
seizoen werd hij eigenlijk opgegeven
door toenmalig Ajax-coach Ronald Koe-
man. Isak, sinds afgelopen winterstop
door Willem II gehuurd van Borussia
Dortmund, ontbolsterde na twee wed-
strijden. Brabants Dagblad-verslaggever
Wilber Hack, die Willem II al 25 jaar volgt,
noemt hem de beste Willem II-spits die
hij ooit live zag. Isak onbewogen: ‘Dat is
aardig van die meneer.’
Voor hij er arriveerde, had Isak nog
nooit van zijn nieuwe standplaats Til-
Ik houd veel burg gehoord. Hij voelt zich er senang. ‘Ik
van mijn kook mijn eigen pasta, ik zoek mijn weg
familie en in de stad. Die is niet zo groot als Stock-
holm. Ik kom uit een familie die zich snel
van mijn aanpast.’
vriendin, Het plan is om in de zomer terug te
dus wilde gaan naar Borussia Dortmund, dat hem
ruim anderhalf jaar geleden voor de neus
ik niet weg van Real Madrid weg griste, maar waar hij
weinig speelde. Scoren tegen Ajax, zon-
dag in de competitie of later in de beker-
Thomas Buitink, finale, zal zijn naam goed doen. Op de
spits van Vitesse, vraag wat zijn einddoel is, reageert hij
wimpelde de interesse met Zlatanesque zwier: ‘Ik heb geen doel.
van Manchester The sky is the limit.’
City af. Thomas Buitink is nog nooit met Ibra-
himovic vergeleken. Dat zal ook nooit ge-
beuren, zegt de Vitesse-spits. Zo geraffi-
neerd en sierlijk als Isak voetbalt, zo hoe-
kig en druk beweegt Buitink zich. Het ge-
draaf is noodzaak. ‘Pas als ik lekker aan
het werken ben, mijn meters maak, de
ploeg help, kom ik in mijn spel.’
Kolkend bloed en kippevel; hij heeft
het ook nodig, zegt de vrolijke Nijkerker-
vener die zaterdag een hattrick maakte
in zijn eerste wedstrijd als basisspeler. ‘Ik
was heel zenuwachtig voor mijn basisde-
buut tegen ADO vorige week en prompt
SPORT 23
Foto BSR Agency
had ik er voor de rust drie gemaakt. Ik
dacht in de rust: wat is hier nou ge-
beurd?’
Hij kwam snel bij zijn positieven. Een
paar dagen later scoorde hij weer, dit-
maal de gelijkmaker tegen AZ. Een echte
Buitink-goal, diepgaan en schieten. Voor
zijn vijf doelpunten dit seizoen had hij
precies vijf schoten nodig. Is precisie zijn
handelsmerk? Lachend: ‘In de jeugd had
ik juist heel veel kansen nodig. Misschien
maken de zenuwen het beste in me los.’
Buitink rijpt al sinds zijn negende bij
Vitesse. Trainers zeiden dat hij het eerste
kon halen, zelf bleef hij kritisch. ‘Ik ben
gewoon geen technisch wonder, dat weet
ik zelf heel goed. Ik moet het hebben van
mijn mentaliteit.’
Toch zag Manchester City wel iets in
hem. Buitink wimpelde de interesse af. ‘Ik
ben een moederskindje. Ik houd veel van
mijn familie, van mijn vriendin en dus
wilde ik niet weg.’
Het Vitesse-publiek scandeert zijn
naam al, hij zou het graag terugbetalen
met een doelpunt tegen PSV. En ook om
dorpsgenoot en Ajax-speler Donny van de
Beek te helpen. ‘Ik heb met hem gespro-
ken, hij wil graag dat ik win. Dat wil ik zelf
ook.’ De doelpunten van afgelopen week
tellen niet meer, vindt hij. ‘Al moet ik eer-
lijk zeggen dat ik weer rillingen krijg als
ik eraan denk.’
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019
Zijn het straks neusdruppels?
VIER VRAGEN OVER
WEREN VAN SPORTERS
Voor sporters die medicatie
moeten gebruiken is geen
plaats meer in de Jumbo-
Visma-ploeg. Een vergaande
maatregel, vindt ook de arts
die hem afkondigde.
Waarom doet Jumbo-Visma dit?
De gecombineerde schaats- en wieler-
ploeg met onder meer Sven Kramer,
Dylan Groenewegen en Kjeld Nuis wil
voortaan alleen nog werken met ‘ge-
zonde sporters’, die geen medicijnen
nodig hebben om prestaties te leve-
ren. ‘Het medicijngebruik is niet het
probleem, maar de ziekte’, zegt Gee
van Enst, schaatsarts van het team.
‘Als je tegen iemand met diabetes
zegt: we gaan drie uur fietsen, en na
twee uur stoppen we ermee, dan heeft
iemand de verkeerde hoeveelheid in-
suline genomen. Daar valt niet mee te
trainen, nog los van alle vluchten die
zo iemand maakt, en de tijdsverschil-
len. Van zo’n iemand word ik niet blij
in mijn ploeg.’
Van Enst merkte de afgelopen de-
cennia hoe medicijngebruik steeds
meer gemeengoed in het schaatsen
werd, zoals de Volkskrant al eerder be-
schreef. Hij doelt bijvoorbeeld op ast-
mamiddelen, pijnstillers en, in elk ge-
val sinds vorig jaar, de opkomst van
schildkliermedicatie.
Van Enst besloot, samen met
schaatstrainer Jac Orie, directeur Ri-
chard Plugge en medisch coördinator
Peter Verstappen van de wielerploeg,
tot invoering van de rigoureuze nul-
lijn. Deze geldt vooral voor nieuwko-
mers; volgens Van Enst hoeft een
ziekte niet meteen tot het vertrek van
een huidig lid van de ploeg te leiden.
De kiem van het besluit ligt bij de
Winterspelen van vorig jaar. In het Ko-
reaanse Pyeongchang merkte Van
Enst, aanwezig als arts van de Neder-
landse olympische ploeg, dat meer-
dere Nederlandse schaatssters schild-
Advertenties
Intieme gesprekken in de archiefkast.
Gijs Groenteman in gesprek
met gasten die hem fascineren
Beluister zijn podcast via
soundcloud.com/metgroentemanindekast
Het medicijngebruik is niet
het probleem, maar de ziekte
Gee van Enst schaats Jumbo-Visma
TEAM De schaatsers en wielrenners van Jumbo-Visma. Foto ANP
Van Enst: ‘Als we twee schaatsers
kunnen kiezen die hetzelfde preste-
ren, kiezen we voor degene die zo min
‘Een smetje zou mogelijk medicijnen gebruikt. Die-
rampzalig zijn gene is het gezondst. Wij zijn er ook
van overtuigd dat je zonder medicatie
voor onze ploeg’ betere prestaties kunt behalen.’
Mag het wel wat deze ploeg doet?
Het weren van sporters die op medi-
kliermedicatie hadden ingevuld op sche gronden medicatie nodig heb-
hun dopingformulieren. Hoeveel pre- ben gaat ver, erkent Van Enst. Schaats-
cies, is niet duidelijk. Volgens Van Enst bond KNSB wijst erop dat een sporter
zijn het er verhoudingsgewijs veel die niet om zulke middelen heen kan,
meer dan de groep ‘gewone’ Neder- niet mag worden belemmerd om aan
landers die de middelen gebruikt we- topsport te kunnen doen.
gens een schildklieraandoening. Van Enst: ‘Een sportbond moet
openstaan voor iedereen, patiënt of
Dus Wüst en Kramer in een team, niet. Maar wij zijn een gesponsord
dat gaat niet meer gebeuren? team. We investeren in je, dan mag er
Olympisch kampioen Ireen Wüst, we- geen smetje aan je kleven. Want een
reldkampioen mass-start Irene Schou- smetje is vervelend voor de bond,
ten en Anice Das hebben in interviews maar het zou rampzalig zijn voor
openlijk verteld over hun schildklier- onze ploeg.’
problemen en -medicatie. Voor hen is NOCNSF zegt ‘verrast’ te zijn door
er dus geen plek bij Jumbo-Visma. Ook het idee van Jumbo-Visma. De sport-
wielrenners die een contract bij de koepel had juist een protocol opge-
ploeg hopen te verdienen en medica- steld, waardoor artsen alleen schild-
tie gebruiken wegens hun ziekte, heb- kliermedicatie mogen voorschrijven
ben pech. aan sporters als ze eerst een onafhan-
kelijke endocrinoloog raadplegen.
‘We gaan ervan uit dat dit onderling
nog wel tot wat discussie zal leiden’,
zegt een woordvoerder van NOCNSF.
NL Sporter is kritisch. ‘De dopingre-
gels zijn al streng genoeg’, zegt jurist
Hetteke Frima van de sportersvak-
bond. ‘En dan zou deze ploeg sporters
willen weren die niks verkeerd doen,
om zo een signaal tegen een medicijn
af te geven. Dat gaat best ver. Wat is de
volgende stap? Gaan ze koffie drinken
verbieden, of energiedrank? Neus-
druppels? Voor dat onderscheid heb-
ben we juist een dopinglijst.’
Waarom wil Jumbo-Visma nieuwe
schaatsers en wielrenners aan
haaranalyses onderwerpen?
Door haren van nieuwkomers te ana-
lyseren, kan worden vastgesteld of ze
in het verleden doping hebben ge-
bruikt. De methode wordt al langer
toegepast in dopingzaken, vooral als
cocaïne, xtc en wiet in het spel zijn.
Sportbonden en antidopingorganisa-
ties willen zo aantonen dat een spor-
ter een verboden middel heeft ge-
bruikt, de sporter probeert juist zijn
onschuld te bewijzen.
Hoofdhaar groeit ongeveer 1 centi-
meter per maand. ‘Aangenomen dat
iemand voldoende haar heeft, kun je
met haaranalyse dus behoorlijk ver te-
rugkijken in de tijd’, zegt voorzitter
Herman Ram van de Dopingautori-
teit. ‘Toch zou ik hiermee voorzichtig
zijn. Bij iemand met gemillimeterd
haar kun je bijvoorbeeld niet zien wat
voor middelen hij heeft gebruikt. En
hoe lichter het haar, hoe kleiner de
kans dat je iets terug kunt vinden. Die
willekeur moet je vermijden.’ Donker-
der haar bevat meer melanine, de
haarkleurstof waar drugs en medicij-
nen zich aan kunnen binden.
Dopingexpert Douwe de Boer, die
voor wielerploegen nieuwe renners
screent op basis van hun bloedpas-
poort, waarschuwt. ‘Je moet zorgvul-
dig te werk gaan. Als je de intentie van
een sporter niet kent en je spreekt
toch een oordeel over hem uit, kan dat
zomaar zijn carrière kosten.’
Mark Misérus
SPORT 25
Betsma
verdacht
van gebruik
doping
Rob Gollin
Amsterdam
Veldrijdster Denise Betsma (26)
wordt ervan verdacht doping te
hebben gebruikt. Volgens de in-
ternationale wielerfederatie UCI
is ze eind januari na de wereldbe-
kerwedstrijd in Hoogerheide posi-
tief getest op het gebruik van ana-
bole steroïden. Daar werd ze ze-
vende. Betsema ontkent dat ze sti-
mulerende middelen heeft
genomen.
De Texelse gold het afgelopen seizoen
als de revelatie in het veldrijden voor
vrouwen. Ze maakte vorig jaar de over-
stap vanuit het mountainbiken en
boekte vijftien overwinningen. Bij het
EK in Sint-Michielsgestel haalde ze
brons, achter Annemarie Worst en Ma-
rianne Vos. Op het NK in Huijbergen
werd ze vierde.
Ook op het WK in Bogense, Dene-
marken, bleef het podium net buiten
bereik. Ze won prestigieuze wedstrij-
den in Koksijde, Middelkerke en Ant-
werpen. Haar contract met de Belgi-
sche ploeg Marlux-Bingoal werd eind
februari nog opengebroken voor een
verlenging tot 2023.
Betsema verklaart in een reactie ver-
bijsterd te zijn over de melding. ‘Ik heb
nooit iets genomen, ook voor Hooger-
heide niet. Ik ben het hele seizoen door
getest, echt heel veel, en daar is nooit
wat uitgekomen.’
Samen met de ploeg wordt volgens
haar nu onder meer onderzocht of an-
ticonceptie mogelijk de positieve test
heeft veroorzaakt.
Marlux-Bingoal heeft haar volgens
de reglementen voorlopig op non-ac-
tief gesteld. Ze zal een contra-expertise
van de urinestaal aanvragen. Als die
ook in haar nadeel uitvalt, volgt een
schorsing door de UCI. Die uitslag
wordt in mei verwacht.
30% 27%
zoekt uitdaging
door van baan te
veranderen
wil meer verdienen

Hoe prikkel jij

je werkende leven?
Vind een nieuwe uitdaging, verdien meer geld of volg
een opleiding. Maak jouw keuze. Prikkel je werkende
leven. Investeer. Ga naar intermediair.nl.

12%
volgt binnen een jaar
een opleiding of training
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019 SPORT 27

Denksport

SCHAKEN GERT LIGTERINK

Giri hopeloos uit vorm na twee maanden rust

N
a het Tata Steel toernooi mopper- aanval beslissende kracht te geven.
de wereldkampioen Magnus
Carlsen dat hij tegen zijn zin
bznzwzmz wzwBnzmz 17 ... Te7 18. e5 dxe5 19. dxe5 Pfd5

vakantie moest nemen. Graag

zou hij zijn goede vorm meenemen naar
zxXcBxXw zxXwBczw Diagram links
20. Ph4?
een volgende krachtmeting met zijn riva-
len, maar die stond pas in april op het
wCwzwzwX wCvzwzxX Jammer. Na eerst 20. Lxh6! gxh6 en pas
nu 21. Ph4 slaat wits koningsaanval door.
programma. Een betere indeling van de
wedstrijdkalender zou wat hem betreft
XtzvEwzw XtzwEwzw Bijvoorbeeld 21 ... Kh8 22. Tg3 Te6 23. Dh5
Df8 24. Df5 Pf6 25. Tf1 Tc6 26. Df3 Ph7 27. De4
zeer welkom zijn.
Toch heeft de rustperiode Carlsen geen
eVwzwzwz ezwzuzwz en wint.
20 ... De8!
kwaad gedaan. Doorgaans komt hij traag
op gang, maar in de eerste ronden van het
Ywzwztze Ywzwzxze Nu kan zwart 21. Lxh6 beantwoorden
met 21 ... Txe5.
Vugar Gasjimov herdenkingstoernooi in
de Azerbeidzjaanse stad Shamkir is hij fris
wEwzwEez rEwzwEwI 21. De2 Pc6 22. Pf3 Td8 23. Kh2 f5 24. g4
Van kwaad tot erger. Na 24. Td3 Le6 25.
en scherp. Carlsen overspeelde Vishy
Anand vanuit een gelijke stand en versloeg
zrRuYwIw zwRwzwYw Ted1 is de schade beperkt.
24 ... fxg4 25. Dd3 g6 26. Dxd5+ Le6 27.
de Tsjech David Navara dankzij onberispe- De4 gxf3 28. Tg1 Lf7 29. La2?
lijke techniek in een lastig eindspel. waardige stelling binnen enkele zetten in Misschien droomde zwart van het stuk- Noodzakelijk was 29. Dh4. De tekstzet
Heel anders heeft Anish Giri de twee een ruïne en nog erger was wat hem over- offer ... Lxh3. Het was verstandiger tegen- verliest op slag.
maanden zonder serieuze toernooipar- kwam tegen Sergey Karjakin. spel te zoeken met 13 ... exd4 14. cxd4 Pb4 15.
tijen verwerkt. Na drie remises en twee ne- Lb1 Lc6 16. d5 Ld7, spoedig gevolgd door ... Diagram rechts
derlagen staat hij onderaan en is er geen Giri – Karjakin c7-c6. 29 ... Lxa2 30. Txg6+ Dxg6! 31. Dxg6+
teken dat wijst op aanstaand herstel. Shamkir 2019 14. Pb5 Lb6 15. Lb1 exd4? Tg7 32. Dxg7+
Verdwenen is de nauwkeurigheid en tacti- In deze stand geen goed idee. Als de dame wijkt, volgt 32 ... Tg2+ en
sche slagvaardigheid die zijn spel ken- 1. e4 e5 2. Pf3 Pc6 3. Lc4 Lc5 4. c3 Pf6 5. 16. cxd4 Pb4 17. Ta3! mat.
merkten tijdens de wedloop met Carlsen d3 d6 6. 0-0 a6 7. a4 h6 8. Te1 0-0 9. h3 a5 Karjakin zei dat hij na deze zet had 32 ... Kxg7 33. Txa2 Td1 34. Ta1 Kf7
in Wijk aan Zee. 10. d4 La7 11. Lb3 Te8 12. Lc2 Ld7 13. Pa3 gedacht aan opgeven. De toren is op weg Wit geeft op.
Tegen Anand veranderde een gelijk- Dc8 naar de koningsvleugel om de witte

Advertenties
28 SERVICE
Televisie zaterdag
BBC ONE
07.00 Ochtendprogramma’s 13.00 Football
Focus 14.00 BBC News 14.15 Bargain Hunt
15.10 Escape to the Country 16.10 Money for
Nothing 17.10 BBC News 17.20 BBC Regional
News and Weather 17.30 Final Score 18.10
Match of the Day Live: The FA Cup 20.30 All
Together Now 21.30 Casualty. Ziekenhuis-
serie. Charlie bezwijkt onder de druk om de
ziekte van Duffy geheim te houden. Rash
schuift zijn droom om de wereld rond te
reizen aan de kant. 22.15 All Round to Mrs
Brown’s 23.15 BBC News 23.27 National Lot-
tery Update 23.30 Match of the Day 00.20
Britain’s Youngest Football Boss 00.45 FILM
The Wedding Video: Britse komedie. 02.20
BBC News
BBC TWO
07.45 Ochtendprogramma’s 09.30 The Dog
Ate My Homework 10.00 Deadly on a Mis-
sion: Pole to Pole 10.30 Nature’s Microworlds
11.00 Wonders of the Universe 12.00 Homes
Under the Hammer 13.00 Rick Stein’s Long
Weekends 14.00 The £100K House: Tricks of
the Trade 15.00 FILM Brief Encounter: Brits
psychologisch drama. 16.30 Africa’s Giant
Killers: Natural World 17.30 Pilgrimage: The
Road to Rome 18.30 The Great British Sewing
Bee 19.30 Race Across the World 20.30 Tas-
mania: Weird and Wonderful 21.30 Dad’s
Army 22.00 Unstoppable: Sean Scully and
the Art of Everything 23.25 FILM Lady Mac-
beth: Brits romantisch drama. 00.45 Pose
01.45 FILM The Deep: IJslands drama.
ÉÉN
09.00 Lentebeelden 11.20 De week van
Bruzz 11.50 Dagelijkse kost 12.35 De markt
13.00 Het journaal 13.30 Villa Politica 14.00
Voor de Ronde 18.00 Kijk uit 18.04 Het jour-
naal update 18.10 Big Cats About the House
19.00 Het journaal 19.35 Iedereen beroemd
20.05 Joker+ en Lotto 20.15 The Secret Life
of the Zoo 20.50 F.C. De Kampioenen. Komi-
sche serie 21.20 FILM The Aviator: Ameri-
kaans biografisch drama. Howard Hughes is
een excentrieke miljardair, vliegtuigbouwer,
regisseur en filmbons in Hollywood. Vanuit
een fascinatie voor vliegtuigen probeert hij
de grenzen op dit gebied te verleggen. 00.05
Het journaal 00.21 Kansspelen 00.30 Nacht-
programma’s
CANVAS
09.00 Lentebeelden 12.30 Rolkrant 14.00
Ketnet Junior 19.00 Wildest Europe 20.00
Het journaal update 20.10 Vranckx 20.40
STHLM Requiem. Misdaadserie. Paper Boy.
Wanneer twee Joodse jongens worden ont-
voerd, kibbelen hun ouders over wie het
meeste schuld heeft aan de verdwijning.
22.10 Nachtwacht. Talkshow. Stop met de
mensen zich schuldig te laten voelen. Vliegen,
vlees eten, drinken, ongezond leven: wie het
nog waagt, wordt met kritiek overladen.
22.55 FILM MOOOV special: Centaur: Kirgi-
zisch drama. De 50-jarige Centaur gelooft
dat hij als inwoner van Kirgizië afstamt van de
mythische centauren: wezens die half mens,
half paard zijn. 00.20 Canvaslus
ARD
06.00 Ochtend- en dagprogramma’s 12.00
Tagesschau 12.05 FILM Einfach Rosa - Wol-
ken über Kapstadt: Duitse romantische tv-
film. 13.35 Sportschau 17.50 Tagesschau
18.00 Sportschau 19.57 Lotto am Samstag
20.00 Tagesschau 20.15 Verstehen Sie Spaß?
Verborgencamerashow. Zangeres Lena
Meyer-Landrut en presentator Pierre M.
Krause spelen onder één hoedje met de pro-
grammamakers en leiden nietsvermoedende
mensen om de tuin. Ook handballers Jogi
Bitter en Michael Kraus zijn te gast, maar die
laatste was er tijdens de training niet van op
de hoogte dat hij werd beetgenomen. 23.30
Tagesthemen 23.50 Das Wort zum Sonntag
23.55 Donna Leon - Schöner Schein
ZDF
05.35 Kinderprogramma’s 10.25 Heute
Xpress 10.30 Notruf Hafenkante 11.15 SOKO
Stuttgart 12.00 Heute Xpress 12.05 Men-
schen - das Magazin 12.15 Der Landarzt 13.45
FILM Inga Lindström: Im Sommerhaus: Duits
romantisch tv-drama. 15.13 Heute Xpress
15.15 Vorsicht, Falle! 16.00 Bares für Rares
17.00 Heute Xpress 17.05 Länderspiegel 17.35
Plan b 18.05 SOKO Kitzbühel 19.00 Heute
19.25 Dr. Klein 20.15 Der Samstagskrimi:
Kommissarin Lucas 21.45 Der Staatsanwalt
22.45 Heute journal 23.00 Das aktuelle
Sportstudio 00.25 Heute Xpress 00.30
Heute-show 01.00 FILM Filmnacht im ZDF:
Zwei glorreiche Halunken: Italiaanse western.
03.50 FILM Filmnacht im ZDF: Der Mann aus
Alamo: Amerikaanse western. 05.05 Dr. Klein
07.15 Ochtendprogramma’s 11.20 Spoorloos
12.20 Sterren NL Top 20 13.00 NOS Journaal
13.05 De Zorgwaakhond 13.55 FILM Le gen-
darme et les gendarmettes: Franse komedie.
15.35 Van onschatbare waarde 16.25 TV
Show op reis 17.20 NOS Sport 17.52 Socu-
tera
18.00 NOS Journaal
18.20 EenVandaag. Actualiteitenmagazine.
18.50 NOS Sportjournaal
19.05 Kassa. Consumentenmagazine.
20.00 NOS Journaal
20.30 Ik vertrek. Realityreeks rond gezinnen
die hun geluk in het buitenland beproeven.
Sjors en Lieke. Surfschoolhouder Sjors (24)
en salesaccountant Lieke (25) besluiten tij-
dens hun eerste gezamenlijke vakantie op
Indonesië een yogaretraite te beginnen.
21.20 Even tot hier. Satirisch actualiteiten-
magazine. Niels van der Laan en Jeroen
Woe laten samen met de Miguel Wiels
Band, een expert en een muzikale groot-
heid het nieuws van de week de revue
passeren.
22.10 Wat een verhaal. Komische show
waarin kleurrijke vertellers sterke verhalen
opdissen. De Quiz. Inge heeft in haar stu-
dententijd van het winnen van wedden-
schappen een ware levenskunst gemaakt.
22.35 NOS Studio Sport Eredivisie. Voetbal-
magazine. Speelronde 29: ADO Den Haag -
FC Utrecht, Willem II - Ajax, FC Groningen -
Excelsior, Heracles Almelo - NAC Breda en
De Graafschap - AZ.
23.40 NOS Studio Sport
00.15 NOS Journaal 00.25 Detectives: Mid-
somer Murders 02.00 EenVandaag 02.35
NOS Journaal
FILMTIPS ZATERDAG
NPO 2, 23.35-01.35 UUR
THE LOST HONOUR OF CHRISTOPHER JEFFERIES
(Roger Michell, 2014) In 2010 werd de zonderlinge Jefferies (links) gear-
resteerd vanwege moord. Regisseur Michell maakt haarfijn duidelijk hoe
eenvoudig een leven te verwoesten is door vooringenomenheid en tun-
nelvisie. Knappe vertolking van hoofdrolspeler Jason Watkins (rechts).
RTL 4
06.30 Ochtendprogramma’s 15.00 Life Is
Beautiful 15.30 Plezier En Passie 16.00 Coo-
king With The Stars 16.30 Droom Van Een
Tweede Huis 17.00 Da’s Goed Geregeld
17.30 House Vision
18.00 RTL Nieuws
18.05 Eigen Huis & Tuin
18.35 RTL Boulevard
19.30 RTL Nieuws
20.00 Kees & Co. Komische serie. Wie is de
baas? Kees heeft grote moeite haar draai te
vinden nu haar huis is ingenomen door
Rudie met zijn gezin en de nieuwe baby.
20.30 Paul Pakt Uit! Feelgoodshow waarin
Paul de Leeuw mensen met een bijzonder
verhaal verrast met een cadeau.
22.00 De TV Kantine. Persiflageprogramma
waarin Carlo Boszhard en Irene Moors
bekend Nederland uitvergroten.
22.45 Chantal Komt Werken. Realityreeks
waarin Chantal Janzen nieuwe beroepen
beoefent. Chantal gaat in de bouw werken.
23.45 RTL Nieuws 00.00 Iedereen Had Het
Erover 01.00 Teleshop 4
SELECTIE
TV
07.30 Ochtendprogramma’s 10.30 Meldpunt
11.05 Sportlab Sedoc 11.45 Iedereen Verlicht
12.20 De Nieuwe Maan 12.49 Politieke Par-
tijen: PvdD 13.00 NOS Journaal 13.10 2 voor
12 13.50 Door andere ogen 14.20 Podium
Witteman 15.30 Fryslân DOK 16.05 De wilde
ruimte 17.00 NOS Journaal 17.10 Metterdaad
17.35 Jacobine
18.10 Ik mis je. Reportagereeks waarin over-
leden mensen worden geportretteerd.
18.40 Nederland Zingt. Muziekmagazine
met massale koor- en samenzang. Nicolai-
kerk in Utrecht. Een dag na de aanslag op
een tram in Utrecht vulde de Nicolaikerk
zich met hoop, vrede en liefde.
19.15 Blauw Bloed. Royaltymagazine.
20.00 Das Boot. Historische dramaserie.
Gegen die Zeit. De U-612 komt door torpe-
dobootjagers in een benarde positie. Het
Franse verzet in La Rochelle doet weer een
beroep op Simone, die door alle aandacht
van Forster zeer op haar hoede moet zijn.
21.05 Wild New Zealand. Britse natuur-
documentairereeks. Ongelooflijk natuurlijk.
De droombestemming die Nieuw-Zeeland
voor veel mensen is, dankt haar oorsprong
aan de verwoestende krachten die het land
gevormd hebben.
22.00 Nieuwsuur
22.40 Detectives: Kiri. Misdaadserie. Tobi’s
zoektocht naar zijn zoon doet hem terug-
denken aan een pijnlijk verleden. Miriam
wordt onder druk gezet om de schuld op
zich te nemen. Kiri’s adoptiegezin staat ook
vol in de belangstelling.
23.35 FILM The Lost Honour of Christopher
Jefferies: Brits biografisch tv-drama. 01.35
De nachtzoen 01.55 Nieuwsuur
NET 5
06.00 Loop Hart van Nederland 08.55 The
Doctors 11.40 Masterchef Junior USA 12.25
Baby Daddy 14.10 Smaken Verschillen 16.50
Vtwonen weer verliefd op je huis 17.40 NCIS:
Los Angeles
18.35 NCIS. Misdaadserie. Patriot Down. Een
lid van het NCIS-team wordt vermoord tij-
dens het onderzoek naar een verkrachting.
19.30 NCIS. Misdaadserie. Rule Fifty-One.
Gibbs gaat naar Mexico om wraak te nemen
op een groep drugdealers.
20.30 NCIS: New Orleans. Misdaadserie.
Consipiracy Theories. Pride en het team her-
enigen met samenzweringsjournalist Oliver
Crane.
21.25 Dr. Bull. Dramaserie. Leave It All Be-
hind. Dr. Bull probeert twijfel te zaaien
onder de juryleden in het proces van zijn
vriend Nathan.
22.20 Dr. Bull. Dramaserie. Bad Medicine.
Bull helpt een dokter die over de grens olie
heeft gekocht die CBD bevat.
23.10 Major Crimes 00.05 The Good Wife
01.00 Elementary 02.00 Astro TV
ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT
VRANCKX
CANVAS, 20.10 UUR
De groeiende vraag naar palmolie
laat zijn sporen na in het Afrikaanse
land Liberia, waar boeren niet mee-
profiteren van de deal die de rege-
ring sloot met het grote Singapo-
rese bedrijf Golden Veroleum.
Verslaggever Nelufar Hedayat
onderzoekt de misstanden.
06.00 Kinderprogramma’s 11.15 #forever
12.10 Weekoverzicht SpangaS 13.10 De
mooiste sprookjes 14.05 Klaas Kan Alles
14.55 Checkpoint 15.00 Te leuk om waar te
zijn 15.30 FILM Z@ppbios: Leerling Jodocus:
Franse komedie. 17.05 Checkpoint 17.15
Puppy Patrol 2 17.40 Mees Kees
18.05 Betreden Op Eigen Risico
19.00 NOS Jeugdjournaal. Nieuws voor de
jeugd.
19.25 Te leuk om waar te zijn. Show waarin
de meest hilarische filmpjes van het internet
de revue passeren. Gasten: Sander Hoogen-
doorn en Monique Smit.
19.50 Klaas Kan Alles. Wetenschappelijk
magazine met Klaas van Kruistum. Kan
Klaas een superheld zijn? Als eerste gaat
Klaas langs bij Cosplay Gene. Hij gebruikt
kostuums en accessoires om een superheld
uit te beelden. Hij maakt alles zelf. Klaas
mag zijn transformerpak aantrekken.
20.27 Socutera. Voorlichting. Trombose-
stichting Nederland.
20.30 Arctic Circle. Misdaadserie. In een
boerderij in Lapland wordt een ontvoerde
vrouw meer dood dan levend aangetroffen.
Als in haar bloed een gevaarlijk virus wordt
gevonden, gaan Nina Kautsalo en Thomas
Lorenz op onderzoek uit.
22.00 The Big Escape. Spelshow. De teams
moeten twee kunstobjecten stelen uit een
klooster. Hierbij is een geoliede samen-
werking cruciaal. Ze moeten proberen
om ongezien een ingenieus beveiligings-
systeem te omzeilen.
23.00 FILM Op De Dijk: Nederlands tv-
drama. 00.35 Maartje & Kine - De Goldberg
Machine 01.40 Tekst TV
VERONICA, 20.30-23.05 UUR /
23.05-01.35 UUR
Sherlock Holmes en Sherlock
Holmes: A Game of Shadows
(Guy Ritchie, 2009/2011). Met
de verhalen van Sir Arthur Conan
Doyle hebben de films weinig te
maken, maar Robert Downey Jr.
(Holmes) en Jude Law (Watson)
hebben veel aanstekelijke lol.
SBS 9, 20.30-00.10 UUR
Meet Joe Black (Martin Brest,
1998). De Dood wil weten wat le-
ven is en raakt in de ban van een
meisje. Traag en onevenwichtig,
maar Brad Pitt is Magere Hein.
EÉN, 21.20-00.00 UUR
The Aviator (Martin Scorsese,
2004). Romantische biopic van
Howard Hughes, miljardair, vlieg-
tuigindustrieel, filmproducent én
typische Scorsese-held. Sterke
hoofdrol van Leonardo DiCaprio.
SBS 6
07.40 Ochtendprogramma’s 12.35 Holland
van Boven 13.05 Vtwonen weer verliefd op
je huis 14.05 Huizenjacht 15.05 De Grote
Verbouwing 16.05 Huizen onder de Hamer
17.05 De Grote Tuinverbouwing
18.15 De 20 grappigste voertuigen. Show.
19.00 Lachen om Home Video’s.
Entertainmentprogramma.
20.25 De Gordon tegen Dino Show. Show.
Gordon en Jandino nemen het tegen elkaar
op in ‘De Gordon tegen Dino Show’. De
twee teamcaptains, elke week geflankeerd
door twee nieuwe, bekende gasten, gaan er
alles aan doen om te scoren.
21.40 Komt een man bij de dokter.
Humoristische sketches.
22.35 Hart van Nederland - Late editie.
Nieuwsprogramma.
22.55 Shownieuws - Late editie.
Showbizzmagazine.
23.30 Mars tegen Venus 01.00 Astro TV
UNSTOPPABLE
BBC 2, 22.00 UUR
Een jaar uit het leven van de
(steenrijke) Ierse beeldend kunste-
naar Sean Scully. Het is een jaar
waarin hij de hele wereld over vliegt
en vijftien exposities met zijn werk
mag openen. En dat terwijl hij in
eigen land niet eens zo’n grote
naam is.
RTL 5
06.00 Ochtendprogramma’s 08.00 Teleshop
5 16.00 Films & Sterren 16.30 Helikopter Hel-
den UK 17.30 Hulpdiensten in de nacht USA
19.30 Kees van der Spek ontmaskert. Verbor-
gencameraprogramma. Kees gaat in de Fili-
pijnse hoofdstad Manilla undercover in de
schokkende wereld van de kinderprostitutie.
Hij ontdekt in de webcambestanden van een
lokale pooier twee Nederlandse klanten.
20.30 Paramedics Down Under 21.30 Politie
USA Live 00.30 Teleshop 5
RTL 7
06.00 Ochtendprogramma’s 13.30 Business
NL 14.00 Truck & Tractor Pulling 14.30 RTL
GP Magazine 15.30 TCR Germany 2018: De
Strijd Om Het Kampioenschap 16.00 RTL GP:
Ford Fiesta Sprint Cup - Jaaroverzicht 2018
17.00 RTL Transportwereld 17.30 RTL Auto-
wereld 18.00 De Sterkste Man 19.00 Hard-
core Pawn 20.00 FILM Première: Force of
Execution: Amerikaanse actiethriller. 22.05
FILM Shadow Man: Amerikaanse actiefilm.
00.05 Hardcore Pawn 00.40 Teleshop 7
RTL 8
06.30 Kinderprogramma’s 12.18 Pipo 12.28
Hatchimals 12.30 Piet Piraat En De Kleine
Dino 13.55 Piet Piraat 14.00 Ernst, Bobbie en
de rest 14.14 TiTaTovenaar 14.29 De Grobbe-
bollen Maken Lol 14.32 Sprookjes 14.44 Lum-
mels 14.55 Tashi 15.21 Mijn ridder en ik 15.47
Oggy En De Kakkerlakken 16.12 Mojicons
16.38 Koning Julien 17.00 The Flying Doctors
18.05 The Voice Kids 20.00 CSI: New York
23.40 FILM Bad Country: Amerikaanse actie-
film.
VERONICA
18.00 The Big Bang Theory 18.45 Man with a
Plan 19.10 Mom 20.05 The Big Bang Theory
20.30 FILM Sherlock Holmes: Amerikaans-
Duitse avonturenfilm. Londen, 1891. Sherlock
Holmes en zijn assistent Watson slagen erin
seriemoordenaar Lord Blackwood te pakken.
In zijn cel, wachtend op zijn doodstraf, verze-
kert hij dat hij uit de dood zal herrijzen. Kort
na de executie verdwijnt zijn lichaam. 23.10
FILM Sherlock Holmes: A Game of Shadows:
Amerikaanse actiefilm. 01.35 The A-Team
SBS 9
06.00 Ochtend- en dagprogramma’s 16.05
Huizenjacht 17.00 Dieren op Spreekuur 17.30
Dorpsdierendokters 18.25 Drukte in de die-
rentuin 19.30 Vtwonen weer verliefd op je
huis 20.30 FILM Meet Joe Black: Romantisch
drama. Het succesvolle leven van mediamag-
naat William Parrish wordt grondig verstoord
wanneer hij plots bezoek krijgt van een ge-
heimzinnige jongeman. De kerel, Joe Black,
vertegenwoordigt het hiernamaals. 00.10
Without a Trace 00.55 AstroTV
FOX
06.00 Storage Hunters UK 08.25 The Simp-
sons 12.00 Crowded 13.50 Cheers 16.20 Fra-
sier 18.20 This Is Us 20.05 The Resident
21.00 Chicago Med. Dramaserie. Be My Better
Half. Goodwin komt in conflict met COO
Gwen Garrett als April zich afvraagt of Ethans
zus weer aan de drugs is. Charles ziet zijn ver-
leden onder ogen. 21.55 Bones 22.50 Bones
23.45 Chance 01.55 Bones 03.25 FILM Mar-
gin Call: Amerikaans drama. 05.10 Storage
Hunters UK
DISCOVERY
06.00 Ochtendprogramma’s 09.50 Over-
haulin’ 10.40 Gold Rush: Legends 11.30 Ulti-
mate Survival 12.20 Homestead Rescue 13.10
Biggest and Baddest 14.05 Dealers 15.00
Chasing Classic Cars 15.25 Asphalt Cowboys
16.20 Barnwood Builders 17.15 Salvage
Dawgs 18.10 Building Alaska 19.05 How Do
They Do It? 20.00 Bullet Points 21.00 Ameri-
can Chopper 22.00 Garage Rehab 23.00
NASA’s Unexplained Files 00.00 Wolves and
Warriors 01.00 Behind Bars
NATIONAL GEOGRAPHIC
06.00 Science of Stupid 06.25 Dr. K’s Exotic
Animal ER 07.10 Dirty Rotten Survival 08.05
The Incredible Dr. Pol 10.00 Dog Patrol 11.00
Science of Stupid 12.00 Strippers Cars for
Cash 13.00 Drain the Oceans 14.00 Lost Trea-
sures of Egypt 18.00 China from Above 19.00
Paradise Islands 20.00 Dog Patrol 21.00 Loc-
ked Up Abroad: Crime & Punishment 22.00
Hard Time: Locked Up 23.00 Science of Stu-
pid 00.00 Dog Patrol 01.00 Hitler’s Last Year
02.00 Face to Face 02.45 Air Crash Investi-
gation 03.30 Chasing UFOs
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019
BBC ONE
07.00 Ochtendprogramma’s 13.30 BBC
News 13.45 Songs of Praise 14.20 The Boat
Race 17.00 Escape to the Country 18.00 Mo-
ney for Nothing 18.45 Pointless Celebrities
19.35 BBC News 19.50 BBC Regional News
and Weather 20.00 Countryfile 21.00 An-
tiques Roadshow 22.00 Line of Duty. Thriller-
serie. Het onderzoek naar het georganiseerde
misdaadsyndicaat van Corbett gaat onver-
minderd voort. Een nieuw lek biedt de gang-
ster de mogelijkheid een volgende, ge-
waagde overval uit te voeren. 23.00 BBC
News 23.20 BBC Regional News and Wea-
ther 23.30 Match of the Day 2 00.00 Match
of the Day: FA Cup Highlights 00.30 Jack the
Ripper - The Case Reopened 01.35 BBC News
BBC TWO
07.20 Ochtendprogramma’s 09.35 Garde-
ners’ World 10.05 Countryfile 11.00 Saturday
Kitchen Best Bites 12.30 Nadiya’s British
Food Adventure 13.00 Nature’s Boldest Thie-
ves 13.50 Holiday of My Lifetime with Len
Goodman 14.35 Garden Rescue 15.20 Na-
ture’s Great Events 16.20 Talking Pictures:
Sex Symbols 17.00 FILM Tomorrowland: A
World Beyond: Amerikaans-Spaanse avontu-
renfilm. 19.00 World’s Busiest Cities: Moscow
20.00 Dragons’ Den 21.00 Race Across the
World 22.00 Florida: America’s Animal Para-
dise 23.00 FILM Gone Girl: Amerikaanse
thriller. 01.25 Frankie Boyle’s New World
Order 01.55 White Gold 02.25 Sign Zone:
Question Time 03.25 Sign Zone: Holby City
ÉÉN
09.00 Ochtendprogramma’s 13.30 Sporza
op zondag 18.04 Het journaal update 18.10
Sporza op zondag 19.00 Het journaal - Sport-
weekend 20.00 Twee tot de zesde macht
21.00 Undercover. Politieserie. De kop van die
wout. Bob moet extra bloedvergieten voor-
komen en gaat samen met John op pad. Kim
worstelt met de bekentenissen van de gevoe-
lige Danielle. 21.50 Joanna Lumley’s India.
Reisreeks. Joanna Lumley begint haar trip in
Bombay. Vervolgens gaat het naar de staat
Gujarat in het westen en het exotische Raja-
sthan. In de haven van Bombay staat ze oog
in oog met het monument Gateway of India.
22.40 Het journaal 22.54 Keno 23.00 First
Dates 23.45 Journaallus
CANVAS
09.00 Lentebeelden 12.30 Rolkrant 12.55
Sporza: Ronde van Vlaanderen 15.10 Ketnet
Junior 18.45 Nachtwacht 19.30 Vranckx
20.00 Het journaal update 20.10 The Story of
Europe. Documentairereeks. Achievements
and Rewards. De geschiedenis van Europa
kent veel duistere kantjes, maar de cultuur
verspreidt zich over heel de wereld. Het oude
continent wordt koploper in de kunst, litera-
tuur en wetenschap. 21.05 Earth’s Great Ri-
vers. Exploratiereeks. Nile. De Nijl is de lang-
ste rivier ter wereld. 21.55 Docville special:
Piripkura. Documentaire. Nog steeds leven
twee stamleden van de Piripkura als noma-
den in het Braziliaanse Amazonewoud.
23.20 All of Us 23.40 Canvaslus
ARD
06.00 Ochtend- en dagprogramma’s 13.30
FILM Letzte Ausfahrt Sauerland: Duitse tv-
komedie. 15.00 Sportschau 17.15 Tagesschau
17.30 Echtes Leben 18.00 Sportschau 18.30
Bericht aus Berlin 18.49 Gewinnzahlen Deut-
sche Fernsehlotterie 18.50 Lindenstraße
19.20 Weltspiegel 20.00 Tagesschau 20.15
Polizeiruf 110. Misdaadserie. Kindeswohl. In
Rostock wordt het hoofd van een tehuis voor
kinderen neergeschoten. De hoofdverdachte
is een van de kinderen, maar Keno is verdwe-
nen en samen met hem ook Samuel, de zoon
van commissaris Bukow. 21.45 Anne Will. Po-
litieke talkshow. 22.45 Tagesthemen 23.05
Ttt - titel thesen temperamente 23.35 Doku-
mentarfilm im Ersten: Wildes Herz
ZDF
05.50 Ochtendprogramma’s 10.15 Meine
wunderbare Familie 11.45 Heute Xpress 11.50
Bares für Rares - Lieblingsstücke 14.10 Mach
was draus 14.55 Heute Xpress 15.00 FILM
Still Alice - Mein Leben ohne gestern: Ameri-
kaans-Brits-Frans drama. 16.30 Planet e.:
17.00 Heute 17.10 ZDF SPORTreportage
18.00 ZDF.reportage 18.30 Terra Xpress
19.00 Heute 19.10 Berlin direkt 19.28 Aktion
Mensch Gewinner 19.30 Terra X: Die Vermes-
sung der Erde 20.15 Herzkino: Ella Schön -
Sturmgeschwister 21.45 Heute journal.
Nieuwsoverzicht. 22.15 Stockholm Requiem
23.45 ZDF-History 00.30 Heute Xpress
00.35 Stockholm Requiem 02.05 Terra X:
Die Vermessung der Erde 02.50 Terra X: Die
Europa Saga 03.35 ZDF-History
MORTEN
NPO 3, 20.55 UUR
Begin van nieuwe thrillerserie over
de charismatische politicus Morten
Mathijsen (Peter Paul Muller) en de
vuile race naar het Torentje. Geba-
seerd op de boeken van Anna Le-
vander (Dominique van der Heyde
en Annet de Jong) en geregisseerd
door Jean van de Velde (All Stars).
07.50 Even tot hier 08.35 Floortje naar het
einde van de wereld 09.30 NOS Studio
Sport 15.10 NOS Studio Sport 16.15 NOS
Studio Sport 17.15 NOS Studio Sport
18.00 NOS Journaal
18.10 NOS Studio Sport
19.00 NOS Studio Sport Eredivisie. Voetbal-
magazine. Speelronde 29: FC Emmen - sc
Heerenveen, PEC Zwolle - Fortuna Sittard,
VVV-Venlo - Feyenoord en Vitesse - PSV.
20.00 NOS Journaal
20.25 Bed & Breakfast. Realityreeks waarin
B&B-eigenaars elkaars zaak beoordelen.
Rolf en Linda ontvangen de gasten in hun
B&B in Drenthe. Zij wonen in het voorma-
lige, statige pand van de gouverneur, die
ooit Napoleon zover kreeg om Assen haar
stadsrechten te geven.
21.20 Project Rembrandt. Realityreeks, ge-
presenteerd door Annechien Steenhuizen.
Na een zenuwslopende halve finale zijn er
nog een paar kandidaten over die met el-
kaar de strijd aangaan voor de eretitel. De
technische opdracht is een heel bijzondere.
22.25 NOS Studio Voetbal
23.20 De Avond van de Filmmuziek. Con-
cert vanuit de Ziggo Dome in Amsterdam.
Met o.a. een speciale medley ter ere van
John Williams (‘Star Wars’,
‘Indiana Jones’, ‘Superman’) en een eer-
betoon aan de overleden oud-chefdirigent
Rogier van Otterloo.
00.15 NOS Journaal 00.25 Wat een verhaal
00.50 Sinan zoekt de klas van Elias 01.40
NOS Journaal
FILMTIPS ZONDAG
TV 5, 21.05-22.21 UUR
LE BONHEUR
(Agnès Varda, 1965) Bitter, bedrieglijk vrolijk gekleurd drama van de vo-
rige week overleden grande dame van de Franse cinema. Als een geluk-
kig getrouwde timmerman verliefd wordt op een postbeambte, denkt
hij dat dat zijn geluk eindeloos is. Hij vertelt zijn vrouw van zijn liefde.
RTL 4
06.45 Ochtendprogramma’s 14.55 Da’s
Goed Geregeld 15.30 Cooking With The
Stars 16.00 Plezier En Passie 16.30 Clu-
bliefde 17.00 Way Of Living 17.30 Van
Woonvilla Naar Droomvilla
18.00 RTL Nieuws
18.05 De TV Kantine
18.35 RTL Boulevard
19.20 VriendenLoterij De Winnaars
19.30 RTL Nieuws
20.00 Married at First Sight. Realityshow
waarin singles die elkaar nog nooit hebben
gezien met elkaar worden gematcht.
21.30 Soof: De Serie. Dramaserie. Lang en
gelukkig. Het is de dag van het huwelijk van
Hansje en Gerrit. Sacha komt speciaal over
uit Amerika.
22.30 Love Is In The Air. Show waarin Ro-
bert ten Brink geliefden samenbrengt. In
deze aflevering gaan Diane en Arne met
Robert mee. Diane heeft een tweelingzus
die in Zuid-Afrika woont.
23.30 RTL Nieuws 23.45 Beau Five Days In-
side 00.45 Teleshop 4
TEGENLICHT
NPO 2, 21.05 UUR
Als we de industrie mogen geloven,
komt-ie er echt aan: de zelfrijdende
auto. Maar als er niemand achter
het stuur zit, wie zit er dan aan de
knoppen? Tegenlicht kijkt naar de
nieuwe technische mogelijkheden
en de morele dilemma’s van de
toekomst.
06.45 Ochtendprogramma’s 11.57 Wilde
Ganzen 12.00 NOS Journaal 12.10 Buitenhof
13.10 Fryslân DOK 13.40 Brainwash Talks
14.05 Van Atlas naar Arabië 14.55 Andere
Tijden 15.35 De Boeddhistische Blik: De
Schoonheid van de Leegte 16.25 Iedereen
Verlicht 16.52 Socutera 17.00 NOS Journaal
17.15 De publieke tribune
18.10 Podium Witteman. Muziekmagazine.
De Belgische violist, altist en dirigent Sigis-
wald Kuijken voert met zijn ensemble La
Petite Bande enkele delen uit Bachs Mat-
thäus-Passion uit.
19.20 BinnensteBuiten. Lifestylemagazine.
20.15 Moja Polska! Reportagereeks met
Dore van Duivenbode. Recht en rechtvaar-
digheid. Vanuit haar familiehuis vertrekt
Dore van Duivenbode naar het oerbos in
Bialowieza. Hier zijn de inwoners en jonge-
ren van de boswachtersschool de bemoei-
enis van activisten en Brussel goed zat.
21.05 VPRO Tegenlicht. Reportagemaga-
zine. De rijdende robot. Mobiliteit zal dras-
tisch veranderen. Een rijdende robot haalt
ons op en voertuigen zullen op afstand te
volgen én te manipuleren zijn. Welke
morele dilemma’s vloeien voort uit deze
radicale transitie?
22.00 Nieuwsuur
22.40 De monitor. Reportagemagazine.
Ondergrondse buizen. Het is de nachtmerrie
van iedere woningeigenaar: je komt er
opeens achter dat de overheid plannen
heeft met de grond waar jouw huis op staat
en nog wel voor ondergrondse 'gifbuizen'.
23.10 Kruispunt 23.45 Adieu God? 00.15
Karl Barth - Gods vrolijke verzetsstrijder
01.15 Naches 01.25 Nieuwsuur 02.05 Buiten-
hof 03.00 Nieuwsuur
NET 5
06.00 Ochtendprogramma’s 12.30 Smaken
Verschillen 15.00 Masterchef Junior USA
15.55 Without a Trace 17.45 Gordon Ramsay:
binnen 24 uur het roer om
18.35 Hawaii Five-0. Actieserie. Hoku Welo-
welo (Fire in the Sky). Een geheime Chinese
satelliet stort neer op aarde.
19.30 Hawaii Five-0. Actieserie. Ma lalo o ka
‘ili’ (Beneath the Surface). McGarrett en zijn
team onderzoeken de moord op een man
en de ontvoering van diens dochter.
20.30 Hawaii Five-0. Misdaadserie. I No I Ka
‘ape He Mane’o No Ko Ka Nuku. Tani en
Junior gaan undercover bij een sportschool
om een lading steroïden op te sporen.
21.25 NCIS. Misdaadserie. Bears and Cubs.
Jimmy’s schoonvader vraagt hem te
knoeien met bewijsmateriaal.
22.20 NCIS: New Orleans. Misdaadserie.
Consipiracy Theories. De bron van een
samenzweringsjournalist wordt vermoord.
23.10 Hawaii Five-0 00.05 Magnum, P.I.
01.00 Elementary 01.55 Astro TV
Televisie zondag
06.00 Kinderprogramma’s 11.45 Weekover-
zicht SpangaS 12.45 De mooiste sprookjes
13.45 Klaas Kan Alles 14.10 Klaas Kan Alles
15.02 Checkpoint 15.05 De Museumbende
15.30 FILM Z@ppbios: Huis van glas: Deense
familiefilm. 17.00 Freeks wilde wereld 17.20
Checkpoint 17.50 Topdoks
18.15 Hoofdzaken
18.30 Zeven kleine criminelen. Avontuurlijke
jeugdserie. Raffies meesterplan. Nu de
overval niet door kan gaan, lijkt de huis-
uitzetting onvermijdelijk.
19.00 NOS Jeugdjournaal
19.25 Zapp Echt Gebeurd: Nog één week.
Documentairereeks. Keetje - Over een week
krijg ik een hardloopbeen. Keetje is dol op
sporten, maar heeft maar één been.
19.50 3 Op Reis. Avontuurlijk reismagazine.
Pokhara - San Sebastian.
20.25 De luizenmoeder. Komische serie.
Lievelingsjuf. Juf Helma neemt afscheid van
De Klimop. Er wordt een groot feest voor
haar georganiseerd, waarvoor Nancy en
Hannah de leiding hebben.
20.55 Morten. Misdaadserie. Evelien. Morten
Mathijsen heeft een mooie vrouw, drie
dochters, een succesvolle carrière en een
glanzend vooruitzicht als politicus.
21.50 Van de week. Satirisch actualiteiten-
magazine met Jennifer Hoffman.
22.30 Ronald Snijders: Welke show.
Theatershow van Ronald Snijders. Ronald
Snijders vervreemdt het publiek van zich
met grappen, liedjes, normale anekdotes,
nieuwe woorden en opmerkelijke invallen.
23.40 Dit is niet mijn wereld vriend 00.20
NOS Studio Sport Eredivisie 01.25 NOS Stu-
dio Sport 02.10 NOS Studio Sport Eredivisie
03.05 Tekst TV
NET 5, 10.00-12.30 UUR
The Last Time I Saw Paris
(Richard Brooks, 1954). Huwe-
lijksperikelen en geldzorgen van
een Amerikaans stel in Parijs.
Naar een verhaal van F. Scott
Fitzgerald, met Elizabeth Taylor.
VERONICA, 20.30-23.15 UUR
Captain America: The Winter
Soldier (2014) Uitstekende, als
superheldenfilm vermomde
thriller. Captain America ont-
waakt in het heden na aan het
einde van WOII te zijn ingevroren.
ARTE, 02.10-03.40 UUR
Cléo de 5 à 7 (1962) Nóg een
prachtfilm van Agnès Varda,
rond de twee uur die Cléo
(Corinne Marchand) door Parijs
zwerft in afwachting van een zie-
kenhuisuitslag. Ze bezoekt en
ontmoet wat mensen, dat is het
wel. Varda dient het kakelfris op.
SBS 6
08.00 Ochtendprogramma’s 13.30 Komt
een man bij de dokter 14.10 De Gordon
tegen Dino Show 15.30 Holland van Boven
16.00 Dieren op spreekuur 16.25 De Grote
Verbouwing 17.25 De Grote Verhuizing
18.25 De Grote Verbouwing Australie.
Lifestylemagazine.
19.30 Vtwonen weer verliefd op je huis.
Lifestylemagazine. Ron en Colline wonen al
vier jaar samen in Ypenburg, Den Haag.
20.30 De Handhavers. Nederlandse reality-
show. Handhavers Frans en Anil zetten de
achtervolging in wanneer een verdachte het
op een lopen zet.
21.30 Undercover in Nederland. Misdaad-
magazine. Peter D., beruchte oplichter, kiest
weerloze mensen uit als slachtoffers en
leeft zelf als een God in Frankrijk.
22.35 Hart van Nederland - Late editie.
Nieuwsprogramma.
22.55 Shownieuws - Late editie. Show-
bizzmagazine.
23.35 Urk! 00.35 Astro TV
SERVICE 29
RTL 5
06.00 Teleshop 5 07.00 New Creation
Church TV 07.30 Antwoorden Met Bayless
Conley 08.00 Hour of Power 10.05 Teleshop
5 16.00 Foute vrienden USA 16.30 Helden
van hier: Door het vuur 17.30 Helikopter Hel-
den UK 18.30 Helden van hier: Door het vuur
19.30 Hotter Than My Daughter 20.30 Temp-
tation Island. Het gemis van hun partners
zorgt bij de koppels voor vertwijfeling. 21.30
Temptation Talk 22.30 Jensen 23.30 Models
in Paris: Het echte leven 00.30 Teleshop 5
RTL 7
06.00 Ochtendprogramma’s 12.00 Best Of
Bright 12.30 Business NL 13.00 Married with
Children 14.00 Truck & Tractor Pulling 14.30
RTL GP Magazine 15.30 RTL GP: Crash 16.00
RTL GP: Supercar Challenge - Jaaroverzicht
2018 17.00 RTL Transportwereld 17.30 RTL
Autowereld 18.00 Custom Cars: Las Vegas
19.00 Hardcore Pawn 20.00 FILM Sniper -
Special Ops: Amerikaans oorlogsdrama.
21.30 VTBL 23.00 The Transporter 00.10
Business Class 01.40 Teleshop 7
RTL 8
06.30 Kinderprogramma’s 12.10 Troetelbeer-
tjes & Familie 12.28 Hatchimals 12.30 Ernst &
Bobbie: Wij Willen Water 14.00 Ernst, Bobbie
en de rest 14.14 TiTaTovenaar 14.29 De Grob-
bebollen Maken Lol 14.32 Sprookjes 14.44
Lummels 14.55 Tashi 15.21 Mijn ridder en ik
15.47 Oggy En De Kakkerlakken 16.12 Moji-
cons 16.38 Koning Julien 17.00 The Real
Housewives of Orange County 18.00 De
bouwbroers: Kopen & verkopen 20.00 Crime
Scene Investigation 23.40 CSI: Cyber
VERONICA
18.00 Border Security 20.00 Border Security:
America’s Front Line 20.30 FILM Captain
America: The Winter Soldier: Amerikaanse sf-
actiefilm. Steve Rogers heeft het moeilijk om
zich aan te passen aan de moderne wereld,
maar strijdt tegen een oude vijand: de Winter
Soldier. 23.15 FILM Fantastic Four: Ameri-
kaans-Duitse sf-film. Vier astronauten krijgen
een dosis kosmische straling te verwerken die
hen superkrachten geeft. 01.10 MARVEL’S
Agents of S.H.I.E.L.D. 01.55 Astro TV
SBS 9
06.00 Loop Hart van Nederland 07.00 TV
Winkel 15.00 Reign 16.45 The A-Team 20.30
FILM Blended: Amerikaanse romantische ko-
medie. Na een rampzalige blind date zijn de
alleenstaande ouders Lauren en Jim het over
één ding eens: ze willen elkaar nooit meer
zien. Maar dat loopt anders dan verwacht.
22.50 Salem’s Lot. Ben Mears keert terug
naar Salem's Lot om een boek te schrijven.
23.45 Reportage: Tieners achter de tralies
00.35 Listen to Me Marlon 02.15 AstroTV
FOX
06.00 Storage Hunters UK 07.00 Frasier
08.50 Cheers 10.55 Million Dollar Listing: L.A.
15.30 Will & Grace 20.10 Chicago P.D. 21.05
Bones. Misdaadserie. The Mutilation of the
Master Manipulator. Het team onderzoekt de
moord op een professor psychologie. 22.00
Bones. Misdaadserie. The 200th in the 10th.
Hollywood, jaren vijftig. LAPD-rechercheur
Brennan gaat de strijd aan met het seksisme
binnen de politie. 22.55 The Walking Dead
23.50 American Horror Story 01.55 CSI
DISCOVERY
06.00 Ochtendprogramma’s 09.50 Over-
haulin’ 10.40 Alaska: The Last Frontier 11.30
Ultimate Survival 12.20 Homestead Rescue
13.10 Tigerland 15.00 Chasing Classic Cars
15.25 Asphalt Cowboys 16.20 American
Chopper 17.15 Bizarre Foods: Delicious Desti-
nations 18.35 How It’s Made 19.05 The Great
Popes 20.00 Garage Rehab 21.00 Dive Wars
Australia 22.00 Alaskan Bush People 23.00
Gold Rush: Legends 00.00 Alaska: The Last
Frontier 01.00 Abandoned Engineering
NATIONAL GEOGRAPHIC
06.00 Ochtendprogramma’s 07.15 Nazi Me-
gastructures 09.10 Car S.O.S 10.10 Dog Patrol
11.10 China from Above 12.10 Air Crash Inves-
tigation 13.10 Drain the Oceans 14.10 Deep
Sea Treasures: Drain The Ocean: Deep Sea
Mysteries 15.10 Science of Stupid 18.05 Egypt
With The World’s Greatest Explorer 19.05
Planes Gone Viral 20.00 Drain The Oceans:
Deep Dive 21.00 Megastructures 22.00 Mars:
Inside Space X Aka Falcon Heavy 23.00 Live
Free or Die: Down & Dirty 00.00 Dog Patrol
01.00 Hitlers Lost Battleship
 DE VOLKSKRANT
30 ZATERDAG 6 APRIL 2019
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 ApRiL 2019 SERVICE 31

COLOFON TEMPERATUUR ZONDAG LOKAAL 20 GRADEN

Directeur / Uitgever 10° Het wordt dit weekend zeer zacht de avond een enkele bui valt.
Erik Roddenhof 7° 35° weer. Normaal voor deze tijd is een Zondag is het vrij zonnig in heel het
Zonnig 5°
Redactie maximumtemperatuur van zo’n 11 land. Het wordt een zachte lentedag
Telefoon: 020 – 562 92 22 30° tot 13 graden. Zowel zaterdag als met maxima tussen 17 en 19 graden.
Telefax: 020 – 562 6289 zondag komen we daar ruim boven. Mogelijk wordt het in het midden en
redactie@volkskrant.nl Opklaringen 25°
9° Zondag halen we regionaal mis- zuiden van het land lokaal 20 graden.
Verantwoordelijk uitgever voor België schien wel 20 graden en dat zou de- Het is een prima dag voor buitenacti-
Jan Vorstenbosch, 12° 20°
Lanestraat 38, 3090 Overijse
Bewolkt 7° ze lente voor het eerst zijn. viteiten. Lokaal kan er op de warmste
13° Zaterdag begint de dag wel bewolkt plekken in het land aan het eind van
15°
Abonneren 11° en mogelijk valt er eerst nog een de middag een enkele bui ontstaan,
Via www.volkskrant.nl/abonneren kunt u Buien 11° 16°
direct gebruik maken van één van onze
10° spatje regen. Vanuit het oosten gaat maar op verreweg de meeste plaat-
aanbiedingen. Of neem telefonisch con- 19° 15° de bewolking breken en ‘s middags is sen blijft het droog.
tact op met onze Klantenservice voor een 16° 5° er op steeds meer plaatsen zon. De Maandag is het ook nog zacht. Wel
passend aanbod. Regen 17°
hoogste temperaturen verwachten neemt gedurende de dag de kans op
0°
Klantenservice 16° we zaterdag in Groningen en Dren- een bui toe. Dinsdag verandert er
Wilt u een nieuw abonnement, een vakan- 19° 14° the, daar kan het 18 of 19 graden weinig in het weerbeeld, maar wordt
tie/verhuizing doorgeven, uw abonne- Mist -5°
ment beëindigen of heeft u een andere
11° worden bij een matige oostenwind. het met 10 tot 13 graden wel minder
vraag? Neem dan telefonisch contact op 17° -10° Ook elders is het zacht met 16 tot 18 zacht.
met onze Klantenservice via 088 – 0561 Onweer 16° 17° graden. Er is wel een kleine kans dat
561, open van maandag t/m vrijdag van 18° -15° er aan het eind van de middag of in Raymond Klaassen
9.00 – 17.00 uur. Of geef uw wijzigingen 18°
online door via www.volkskrant.nl/service. 18° 21° -20°
Sneeuw
Bezorgservice
De krant wordt maandag t/m vrijdag
uiterlijk voor 7.00 uur bezorgd. En op 27°
-25° weer plaza TWITTER
@WEERPLAZA
zaterdag wordt de krant uiterlijk voor Hagel
8.00 uur bezorgd.
Heeft u een melding over de bezorging?
U heeft de mogelijkheid om 24 uur per NEERSLAG VOORUITZICHT WERELD
dag online uw melding over de bezorging VANDAAG MORGEN VANDAAG MORGEN
door te geven via volkskrant.nl/bezorging Neerslag- weertype °C weertype °C weertype °C weertype °C
of telefonisch via 088 – 0561 555. De verwachting Amsterdam bewolkt 17° bewolkt 19° Nice regenbui 15° zonnig 16°
bezorgservice is open van maandag t/m komende
101
L 0-5 Arnhem bewolkt 18° bewolkt 19° Oslo bewolkt 10° zonnig 8°
vrijdag tussen 7.00 - 12.00 uur en zater- 24 uur 0 Enschede bewolkt 19° bewolkt 19° Parijs bewolkt 17° bewolkt 15°
mm Groningen bewolkt 19° zonnig 19° Praag zonnig 16° bewolkt 15°
dag van 8.00-12.00 uur. Leeuwarden bewolkt 16° zonnig 17° Reijkjavik bewolkt 5° zonnig 7°
1015
Abonnementsvoorwaarden Lelystad bewolkt 18° bewolkt 19° Rome zonnig 19° regenbui 16°
Hogedruk- Maastricht bewolkt 18° bewolkt 19° Stockholm bewolkt 9° neerslag 8°
Op alle abonnementen zijn onze Abonne-
gebied Middelburg bewolkt 15° bewolkt 18° Warschau zonnig 17° zonnig 15°
mentsvoorwaarden van toepassing. Den Haag bewolkt 16° bewolkt 18° Wenen zonnig 16° bewolkt 18°
Deze kunt u nalezen via Den Bosch bewolkt 18° bewolkt 19° Wereld
www.volkskrant.nl/abonnements- 5-10 Utrecht bewolkt 18° bewolkt 20° Curacao bewolkt 31° bewolkt 30°
voorwaarden of telefonisch opvragen Lagedruk- Zwolle bewolkt 18° bewolkt 19° Lima bewolkt 25° bewolkt 26°
via 088 – 0561 561. mm
gebied 100 Europa Los Angeles zonnig 21° bewolkt 27°
5
Athene regenbui 17° zonnig 19° Mexico stad zonnig 25° zonnig 26°
Advertenties Barcelona regenbui 17° zonnig 17° Miami zonnig 30° zonnig 30°
Wilt u in de Volkskrant adverteren neem
dan telefonisch contact op via 088 - 5722
L Belgrado zonnig 19° zonnig 20° New York
Paramaribo
bewolkt 16° bewolkt 18°
Berlijn zonnig 21° zonnig 19° regenbui 32° regenbui 31°
100

888 of ga naar www.persgroepadver- Warmtefront Boedapest onweer 16° zonnig 19° Vancouver onweer 14° regenbui 13°
0

tising.nl Bordeaux regen 13° zonnig 16° Washington bewolkt 22° bewolkt 22°
10-15 Brussel bewolkt 17° onweer 19° Bangkok onweer 38° zonnig 37°
Auteursrechten mm Cyprus bewolkt 19° zonnig 22° Beijing bewolkt 19° zonnig 21°
Alle auteursrechten en databankrechten Dublin zonnig 11° zonnig 11° Delhi zonnig 41° zonnig 39°
ten aanzien van de inhoud van deze uit- Koufront Frankfurt bewolkt 15° zonnig 18° Dubai bewolkt 34° bewolkt 36°
gave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Geneve bewolkt 16° onweer 12° Jakarta bewolkt 35° onweer 35°
Deze rechten berusten bij de Volkskrant, Helsinki zonnig 10° bewolkt 8° Seoul bewolkt 11° bewolkt 16°
c.q. de desbetreffende makers. Istanbul bewolkt 18° bewolkt 17° Singapore bewolkt 33° bewolkt 34°
L Kopenhagen bewolkt 12° zonnig 14° Sydney zonnig 29° zonnig 28°
Occlusie >15 Lissabon onweer 15° regenbui 18° Tel Aviv bewolkt 23° zonnig 26°
Londen bewolkt 11° bewolkt 15° Tokyo zonnig 19° zonnig 22°
mm
Madrid onweer 11° regenbui 11° Cairo bewolkt 27° zonnig 31°
05 Malaga regenbui 17° bewolkt 18° Casablanca zonnig 17° zonnig 22°
Luchtdruk 10
Milaan onweer 17° regenbui 15° Kaapstad zonnig 24° zonnig 28°
Hectopascal Moskou bewolkt 6° nat. 6° Nairobi zonnig 29° bewolkt 29°

VOORUITZICHT NEDERLAND Advertentie

HOOGWATERSTAND
Delfzijl: 02:36 155 cm ZA ZO MA DI WO DO VR
15:05
Den Helder: 10:42
22:52
142 cm
45 cm
68 cm
Weer ENERGIEREKENING
VEEL HOGER DAN
Harlingen: 00:20 107 cm
12:45 85 cm Dag- en nacht-
HvH: 05:29 116 cm 18° 6° 20° 6° 17° 6° 13° 5° 10° 0° 9° 2° 9° 2°
temperatuur

VERWACHT!
17:45 131 cm
IJmuiden: 06:29 99 cm
18:38 111 cm Neerslagkans 10% 10% 50% 20% 10% 10% 10%
Rotterdam: 06:39 133 cm
18:54
Vlissingen: 04:39
148 cm
231 cm Zonkans 20% 80% 60% 50% 60% 50% 50%
Hoogste tijd voor TONZON.
16:57 242 cm
ZON- EN MAANSTAND Windkracht
Zon op:
Maan op:
07:03
08:00
Zon onder: 20:21
Maan onder: 21:32
en -richting O 3 O 3 NO 3 NO 4 NO 3 NO 3 O 3 TONZON.NL

VERKEER SIGMUND PETER DE WIT

Dit weekend wordt er veel aan de weg
gewerkt. Hierdoor zijn er verschillende
snelwegen (deels) afgesloten. Dit geldt onder
andere voor de A6, A35, A59 en A67. Zie voor
details: rijkswaterstaatverkeersinformatie.
nl/wegwerk

Spits vandaag
Ochtend

Avond

Spits morgen
Ochtend

Avond
geen gemiddeld zeer zwaar

Live alle files: www.verkeerplaza.nl

De nieuwe NIEUWE APP

digitale Volkskrant DOWNLOAD

NU GRATIS
 Zaterdag De verhalen achter het nieuws

6 8 14
Het lukt Jesse Klaver vast niet zijn Terrorist of praatjesmaker: op zoek In Israël kunnen kunstenaars en
CO2 -heffing af te dwingen naar het verhaal achter Fatah al H. journalisten maar beter zwijgen

VOORHEEN
VAN
BOOKING.COM
EN UBER

Dit is
Kees
Koolen P2

Hij wil de energietransitie ...maar Nederland is eigenlijk

een flinke peut geven... een maatje te klein voor hem
Foto Manon van der Zwaal

ZATERDAG 6 APRIL 2019

2 ZATERDAG ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT

LOES REIJMER
Een onverhoedse kus
op je ongewassen
achterhoofd

n de kwestie Joe Biden

I
blijkt een rol te zijn weg-
gelegd voor droogsham-
poo. Vrijwel alle media lie-
ten het detail onvermeld,
maar toen ik erover las in
het persoonlijke relaas
van Lucy Flores, de Ameri-
kaanse die de aanval
opende op de mogelijke
presidentskandidaat
wegens ‘ongepast gedrag’, werd het ongemak plotse-
ling invoelbaar.
Droogshampoo is een geweldige uitvinding. Al-
thans, als je ’s ochtends voor de spiegel staat en besluit
dat je geen tijd of zin hebt om je haar te wassen. Dat is
fase 1 van de droogshampoo-ervaring. Eenmaal onder
de mensen volgt fase 2: die van het hyperbewustzijn. In
het daglicht blijkt er een dofgrijze sluier over het voor- Groene
visionair
malige vette haar te liggen, van heel dichtbij lijkt het
een coupe cocaïne. Erger nog is de geparfumeerde
aureool die je de hele dag meetorst. Droogshampoo is
als wc-spray. De frisse geur herinnert vooral aan de
bende die eronder schuilgaat.

Flores en Biden stonden in november 2014 in een

rijtje te wachten tot ze het podium op mochten. Zij
of
probeerde verkozen te worden tot vicegouverneur van
de staat Nevada, de toenmalige vicepresident kwam
helpen bij de campagne. Ze had haast gehad die och-
zakenman
met wie
tend en naar de droogshampoo gegrepen. Plotseling
voelde Flores twee handen op haar schouders. Biden
boog dichter naar haar toe, snoof de geur van haar
haar op en plantte vervolgens, heel langzaam, een kus
op haar achterhoofd.
Ze was stupéfait, schrijft ze op de site van New York
Magazine. Maar nog voordat ze ‘what the actual fuck’ niet te
dealen
dacht, besefte ze dat ze die ochtend haar haar niet had
gewassen. Even geestig als pijnlijk: ze voelde zich on-
heus bejegend, maar maakte zich eerst zorgen of ze
wel een beetje charmant

Bidens
was tijdens die onheuse
bejegening – een her-
kenbaar vrouwelijk
trekje. De situatie is so-
valt?
wieso absurd, maar het
gedrag is feit dat Flores zich zo be-
Kees Koolen, voorheen van
wust was van haar onge-
natuurlijk wassen haar moet het Booking.com en Uber, stort zich
niet echt extra ongemakkelijk
nu op duurzaamheid. Een man
hebben gemaakt.
#MeToo, Het is een lastige van vergezichten, op wie kritiek
wel kwestie. Media bezien
de kritiek van Flores en geen vat lijkt te krijgen.
ongepast drie andere vrouwen op
het gedrag van de voor- Door Tom Kreling en Niels Waarlo
malige vicepresident
logischerwijs door een Foto Manon van der Zwaal
#MeToo-bril. En inderdaad, dat hun verhalen serieus
worden genomen is een gevolg van de wereldwijde
beweging tegen seksueel grensoverschrijdend gedrag.
Maar Bidens gedrag is natuurlijk niet echt #MeToo. Er
is geen seksuele component, benadrukken ook de
vrouwen die hem beschuldigen. Hij begrijpt gewoon
weinig van het concept personal space.

Deze week heb ik me kostelijk vermaakt met de

kwalificaties van bekenden van de voormalige vicepre-
sident, die in al hun weeïgheid bijna angstaanjagender
zijn dan een kus op het achterhoofd. Joe is, zo zeiden
ze, simpelweg ‘een natuurlijke aanraker’, iemand met
‘een diep verlangen mee te delen in de levens van ande-
ren’. Er bleken ook vrouwen te zijn die zijn onhandige
pogingen tot geruststellen werkelijk geruststellend
vonden.
Het gedrag is rijkelijk gedocumenteerd. Internet
staat vol met gênante fotocollages, presentatoren van
latenighttalkshows maken er al jaren grappen over.
Het is niet haar woord tegen het zijne, nee: het publiek
kan zelf oordelen. Zijn de knuffels van Biden ongemak-
kelijk en ongepast? Zeker. Moet hij daarom uit de race Kees Koolen – de ondernemer die de
stappen waar hij formeel nog niet is ingestapt? Nee. energietransitie in Nederland een
Kwetsbaar maken ze hem wel. De politieke flanken flinke zet wil geven – stapt bij zijn
hebben zich ermee bewapend. Voor feministen is dit kantoor in Hengelo in zijn Merce-
het ultieme bewijs dat Biden een oude man is die uit de des met V12 dieselmotor en geeft
pas loopt met de tijdgeest. Trump, zelf door 21 vrouwen een peut gas om naar zijn accu-
beschuldigd van veelal serieuzer wangedrag, twitterde fabriek te rijden, een kleine 900 me-
een getrukeerde video waarmee hij hem bespot. ter verderop. Ja sorry hoor, zegt de
Online-radicaalrechts is al een stapje verder: daar 53-jarige Koolen over de auto. ‘Maar
tonen slim gemonteerde filmpjes dat je de voormalige ik rij enorm veel. Duitsland, België,
vicepresident ver uit de buurt van je kinderen moet Frankrijk: als je dan niet lekker zit,
houden. ga je kapot. Bovendien, met een
We zijn er inmiddels aan gewend, maar het blijft elektrische auto naar bijvoorbeeld
smerige politiek. Daar kan geen droogshampoo Keulen, dan moet je een paar keer
tegenop. opladen.’
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019
KEES KOOLEN ‘In Silicon Valley zeggen ze al jaren tegen mij: waarom blijf je in Nederland?’
Tijdens die lange ritten werkt hij
de lijst af met mensen die hij nog
moet bellen. Dan zet Koolen z’n
auto op cruise control, net iets snel-
ler dan een vrachtwagen en dan
hangt-ie hem erachter. Een sensor
zorgt er vervolgens voor dat zijn
auto automatisch op dezelfde af-
stand van de vrachtwagen blijft en
zo kan Koolen rustig telefoneren.
Eigenlijk is hij constant aan het
werk. Had hij al verteld dat hij
slechts twee uur per nacht slaap
nodig heeft? ‘Ik ben nog nooit ie-
mand tegengekomen die minder
slaapt dan ik.’ Hij waarschuwt zelfs
de mensen met wie hij op reis gaat.
Doe maar niet met mij mee, zegt hij
dan. Anders ben je over een paar
dagen gesloopt.
Vanavond vliegt hij weer naar
China met een tussenstop in Du-
bai, zodat hij nog even in de woes-
tijn kan racen. Want daar maakt hij
wel tijd voor, racen. Met de auto,
motor, truck; waarmee maakt hem
niet zoveel uit. Hij werd zelfs we-
reldkampioen op een zelfontwor-
pen quad, tijdens de Dakar-rally
van 2017.
ENERGIEKE ONDERNEMER
Dit is de Kees Koolen die de laatste
jaren vaak in het nieuws kwam. De
energieke, Brabantse ondernemer,
die als directeur van Booking.com
een van de grootste boekingsweb-
sites ter wereld maakte en meer dan
100 miljoen euro kreeg toen hij het
bedrijf in 2005 verkocht. De man die
Uber hielp opbouwen in Nederland
toen de taxi-app nog in de opstartfase
zat.
ENERGIETRANSITIE
Een écht kunststukje haalde hij vo-
rig jaar oktober uit. Een trotse Koolen
mocht onder toeziend oog van pre-
mier Rutte en de Chinese premier Li
Keqiang een kanjer van een deal aan-
kondigen, van maar liefst 1,6 miljard
euro. Het accubedrijf Super B van
Koolen was een paar maanden daar-
voor gefuseerd met het Amerikaanse
Lithium Werks en nu gingen ze
samen met het Chinese bedrijf Zhei-
jiang Jiashan een reusachtige batte-
rijenfabriek in de buurt van Shanghai
bouwen.
Dat was nog niet alles. Lithium
ZATERDAG 3
Werks ging ook een onderzoeks- en
ontwikkelingscampus neerzetten in
Enschede. Dat kon weleens de batte-
rijenhoofdstad van Europa worden,
waar tweeduizend mensen zouden
werken aan de batterijen van de toe-
komst. Want terwijl accu’s voor elek-
trische auto’s volop in ontwikkeling
zijn, gebeurt er op het gebied van
zwaardere accu’s veel te weinig, zag
Koolen. Terwijl juist die volgens hem
hard nodig zijn, willen Nederland en
de wereld overstappen op duurzame
energie. Ooit zal elk huis over zo’n
grote batterij beschikken, meent
Koolen, om zonne-energie in op te
slaan voor momenten dat de zon niet
schijnt. Net als binnenvaartschepen,
vrachtwagens en graafmachines.
De provincies Gelderland en Over-
ijssel, dolenthousiast, verstrekten
Koolen vanuit een regionaal ontwik-
kelingsfonds een lening van 7,5 mil-
joen euro. Zelfs de internationale pers
was onder de indruk. Move over Tesla,
schreef de Amerikaanse nieuwssite
Bloomberg. Dat had Koolen toch
maar mooi voor elkaar gekregen.
UIT BEDRIJF GESTAPT
En toen ging het ineens niet door.
In januari dit jaar trok Koolen zich
terug uit Lithium Werks. Geen cam-
pus voor tweeduizend man, geen bat-
terijenhub in Enschede. Hij was er
niet in geslaagd genoeg Nederlandse
investeerders te vinden en buiten-
landse investeerders zagen er weinig
in om zo’n belangrijke campus in
Nederland te plaatsen. Bovendien was
er onenigheid over de koers van het
bedrijf.
Koolen doet er laconiek over. Hij is
toch niet de eerste directeur en inves-
teerder die uit zijn eigen bedrijf
stapt? ‘Dat is in mijn wereld aan de
orde van de dag.’ Kijk, hij is altijd posi-
tief over de projecten waar hij bij be-
trokken is. ‘Tot de dag dat je dat niet
meer bent. Dan verander je je bedrijf.’
Dus tilde hij zijn batterijenbedrijf
Super B weer uit Lithium Werks en
vertrok daar als bestuursvoorzitter.
Simpel.
Maar zo simpel vonden de lokale
politici het niet. Die waren ontsteld.
Ze hadden toch niet voor niks 7,5 mil-
joen euro uitgeleend? Koolen had
hun prachtige vergezichten voorge-
spiegeld en nu het hele feest niet
doorging, weigerde Lithium Werks
vooralsnog het geld terug te storten.
De directeur van de regionale ontwik-
kelingsmaatschappij Oost NL was
woedend.
Typisch kleinburgerlijk Nederlands
gezeur, volgens Koolen. ‘In Silicon
Valley zeggen ze al jaren tegen mij:
waarom blijf je in Nederland?’
Directeur Marius Prins van Oost
NL schreef in een brief aan zijn
aandeelhouders dat u ‘niet te goe-
der trouw’ heeft gehandeld.
‘Die uitspraak snap ik niet. Ik ben het
ook niet met hem eens.’
U haalde die mensen binnen voor
uw zaak, u zou in die regio inves-
teren, ze kwamen op u af.
En toen was u ineens weg. Alsof
Johan Cruijff allemaal spelers uit-
nodigt voor een wedstrijd en net
voor de aftrap zegt: o ja, ik doe
zelf niet mee.
‘Maar dan moet u de uitnodiging ken-
nen. Oost NL investeert normaal ge-
sproken in kleinere bedrijven uit de
regio. Als je bedrijven bouwt zoals ik
dat doe, loop je meer risico. Zo kon ik
niet beloven dat ál het geld in de regio
n LEES VERDER OP PAGINA 4
4 ZATERDAG
ENERGIETRANSITIE
n VERVOLG VAN PAGINA 3
zou worden gestoken. Toen heb ik ge-
maild: op basis van deze voorwaarden is
het beter als Oost NL niet in ons inves-
teert. Uiteindelijk hebben ze de voor-
waarden aangepast.’
U heeft van tevoren gewaarschuwd
dat er onverwachte dingen konden
gebeuren, bijvoorbeeld dat u zich
terug kon trekken?
‘In de nieuwe voorwaarden stond héél
duidelijk dat wij meer nodig hadden
dan die 7,5 miljoen euro. We hadden een
uitgebreid plan over hoe we de volgende
paar honderd miljoen zouden ophalen.
Was dat gelukt, dan had Lithium Werks
nu op 300, 400 miljoen euro omzet geze-
ten, als bedrijf van een jaar oud. De con-
tracten waren er, de omzet was er, de
klanten waren er. Het was een extreem
realistisch plan. Maar de investeerders
kwamen niet. Iedereen was boos dat we
het niet gingen uitvoeren, natuurlijk.
Dat is het risico van het vak, ik schaam
mij er niet voor als projecten mislukken.’
Ondernemen betekent namelijk ook
de boel omgooien als dat nodig is, zegt
Koolen. Dat was volgens hem hoog no-
dig bij Lithium Werks. Want met batte-
rijen gaat het net als eerder met zonne-
panelen. ‘De hele wereld wilde zonnepa-
nelen bouwen. Toen heeft China tiental-
len miljarden subsidie in die industrie
gegooid. Daarmee konden de Chinezen
de prijs verlagen tot de rest failliet was
en toen hebben ze de prijs weer terug-
gezet. Datzelfde zie ik nu gebeuren bij
batterijen, de strijd om batterijcellen ga
je verliezen. Dat wilde ik niet ondergaan.
Dan heeft het voor mij geen zin om veel
geld van investeerders op te halen.’
DUURZAAMHEIDSIMPERIUM
Na een ritje van een minuut of vijf par-
keert Koolen zijn Mercedes voor de deur
van de fabriek van Super B. Nu de plan-
nen met Lithium Werks en de Chinezen
van de baan zijn, moet dit de basis wor-
den van een heus duurzaamheidsimpe-
rium: Koolen Industries. Daarin wil hij
bedrijven die zich bezighouden met
groene energie samenbrengen. Doel is
snel toepassingen te vinden voor inno-
vaties, zodat bijvoorbeeld de accu’s uit
zijn eigen fabriek direct belanden bij een
bedrijf dat die accu’s in huizen instal-
leert.
Voorlopig is er alleen nog de fabriek
van Super B. Koolen schuift hoezen met
een stalen neus om zijn schoenen – ‘stel
dat er een accu op je tenen valt’ – en loopt
met stevige passen door de hoge ruimtes
van de fabriek, waar ongeveer vijftig
mensen werken. Aan de muren hangen
grote posters met zeilboten en race-
auto’s waar de accu’s van Super B in zit-
ten.
In de productieruimte pakt Koolen
een handjevol lithiumbatterijen en laat
zien hoe die aan elkaar verbonden wor-
den tot er een groot blok ontstaat: de
accu. Veel is nog handwerk; zijn mede-
werkers zetten de accu’s component
voor component in elkaar. ‘We hebben
inmiddels alle rondvaartboten van rede-
rij Lovers in Amsterdam van onze accu’s
voorzien. Kunnen de hele dag varen, zijn
ze nog lang niet leeg’, zegt hij trots.
Hij loopt door naar het magazijn, pakt
een plaatje koper uit een schap. ‘Dat
zorgt er voor dat alle batterijen met
elkaar verbonden zijn. Hartstikke duur
materiaal, koper. Er ligt hier voor miljoe-
nen aan onderdelen.’ Koolen houdt van
de details. En van zijn personeel, bena-
drukt hij. Dan kunnen ze hem sinds het
Lithium Werks-debacle links en rechts
wel afschilderen als een harde en grillige
zakenman, maar zo is hij helemaal niet,
zegt Koolen. ‘Als mensen een keer voor
mij werken, blijven ze bijna altijd bij het
bedrijf. Ik ken ze ook allemaal.’
Tot zover de rondleiding. Koolen loopt
langs de administratieafdeling – ‘dag hè,
nee, maandag zit ik in China’ – naar de
uitgang en rijdt terug naar kantoor.
OOG VOOR KANSEN
Koolen is geen duurzaamheidsevange-
list, met grote groene idealen. Hij is een
zakenman, die met zijn technische ach-
tergrond – een niet afgemaakt studie
technische bedrijfskunde – ziet waar de
kansen liggen. En ja, die liggen momen-
teel bij energietransitie; kijk maar naar
de groeiende markt van elektrische
auto’s, zegt hij. Ideeën en plannen, daar
kan hij enthousiast over vertellen. En hij
heeft er genoeg.
SAMENWERKING Koolen bij de presentatie van de plannen voor een batterijenfabriek in China.
Zo zag Koolen, zoon van een boer, eer-
der al mogelijkheden om de vervuilende
veeteelt aan te pakken. In Brazilië wilde
De hij hightech veehouderijen met 100 dui-
zend koeien neerzetten. Door het vee-
Nederlandse voer lokaal te kweken en CO2 af te van-
bevolking is gen, zouden deze megabedrijven vrijwel
koolstofneutraal zijn. Tientallen van
heel bewust zulke boerderijen had hij voor ogen. Het
bezig de totale project zou een gebied groter dan
toekomst Nederland kunnen beslaan, inclusief
scholen en woonwijken voor de vele dui-
tegen te zenden benodigde medewerkers.
houden. Als De embryo’s voor die veehouderijen
we zo wilde Koolen in Nederland kweken, in
een futuristische melkveeboerderij die
doorgaan, hij had willen bouwen in het Gelderse
eindigen Wichmond.
Maar de plannen liepen op niets uit. In
we als Wichmond kreeg hij fikse ruzie met de
derdewereld- omwonenden, die zijn megastal niet
land zagen zitten, tot demonstraties met
spandoeken aan toe. Het ging om een
stal voor 1.450 koeien, al zegt hij nu dat
dat ‘een papieren werkelijkheid was’:
eigenlijk was hij van plan er maar 300
neer te zetten. ‘Dat is helemaal niet
groot.’ Waarom hij dat niet uitlegde aan
de buurt? ‘Er waren extreem agressieve
mensen bij. Ik heb geen zin om met ex-
treem agressieve mensen te onderhan-
delen.’ Hij vindt het ‘super jammer dat
het niet doorging, ook voor Nederland.’
ZAKELIJKE MISLUKKINGEN
Dan begint hij over het portret van hem,
dat laatst in Het Financieele Dagblad
stond. ‘Barsten in het beeld van mr. Boo-
king’, was de kop. Jarenlang was hij de
gevierde zakenman, de ongeduldige
ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT
Brabander die dingen voor elkaar kreeg
en kansen zag waar anderen nog niet
eens hadden gezocht. En nu ging het
ineens over zakelijke mislukkingen.
Kwalijk, vindt Koolen. ‘Ik denk dat
Nederlanders ondernemers nodig heeft
die hun nek uitsteken. Wil je een onder-
nemerscultuur bevorderen, dan moet je
de goede dingen bekijken. Als je alleen
slechte dingen benoemt, dan kan ik over
iedereen een slecht verhaal schrijven.’
Daarom vond hij de kritiek die hij
kreeg van politici toen zijn grote plan-
nen met Lithium Werks niet doorgingen
ook zo makkelijk. Net voor de verkiezin-
gen van de Provinciale Staten nog even
stemmen trekken door ‘het sentiment te
creëren’ dat zij het nooit zo hadden aan-
gepakt als Oost NL. Terwijl ze geen idee
hebben hoe je een bedrijf opzet, zegt
Koolen. ‘Het komt erop neer dat ze liever
Foto Raymond Rutting/de Volkskrant
de regio failliet laten gaan dan dat ze een
cent in een bedrijf investeren. In mijn
ogen zijn die mensen destructief bezig
voor de toekomst van Nederland.’
Nee, dan China. Daar hebben ze een
visie, zegt Koolen. De procedures zijn
sneller, bovendien sturen ze daar ‘men-
sen op je af die écht bekwaam zijn. Hier
kun je de overheid best voor de gek hou-
den, dat lukt je in China of Brazilië niet.’
Met resultaat. ‘Ze bouwen massa’s wind-
molens. Er liggen tienduizenden kilo-
meters hoge snelheidslijnen, iedereen
gaat met de trein. Ze hebben een miljoen
elektrische auto’s gebouwd.’
U bent met uw plannen eigenlijk te
groot voor Nederland?
‘Ik denk dat als je het allemaal heel net-
jes doet, je hier best een idee groot kunt
laten worden. Maar dan kan ik maar één
ding in mijn leven doen. En ik heb in-
middels een stuk of vijf grote dingen
gedaan.’
Wat bedoelt u met ‘netjes’?
‘Nou, dat je alles mooi communiceert en
voorbereidt. Dat je mensen aan het
handje neemt zoals op de lagere school.
Dat je er oneindig lang over gaat praten.’
Nog zoiets. Hoe de overheid omgaat
met Uber, dat hij ‘in 2012 naar Nederland
haalde’. Door via een app taxi’s toeganke-
lijk te maken, is reizen zonder eigen auto
makkelijker dan ooit. ‘Maar de overheid
doet zijn best om Uber zwart te maken.’
Maar bij Uber zijn toch veel kant-
tekeningen te plaatsen? Chauffeurs
die zich kapot moeten werken om
een schamel loon bij elkaar te har-
ken, bijvoorbeeld.
‘Je kunt van alle dingen wel de nadelen
gaan benoemen, maar dat helpt niks. De
vervoersbranche als geheel moeten we
aanpakken, we zitten nu met snelwegen
vol auto’s waarin één persoon zit. Bui-
ten Europa zijn ze bezig met de toe-
komst van vervoer en wat doen wij? Wij
beschermen de taxibranche. De Neder-
landse bevolking is heel bewust bezig
de toekomst tegen te houden. Als we zo
doorgaan, eindigen we over dertig jaar
als derdewereldland.’
Koolen maakt zich hier oprecht zor-
gen over. In de Achterhoek ziet hij het al
gebeuren. ‘Overal kun je ijsjes eten en
koffie drinken. Je ziet allemaal oude
mensen, nauwelijks jongeren. Maar dat
is geen toekomst. Bijna alle jongeren
met talent trekken hier weg, naar de
Randstad of het buitenland. Maar gaat
Nederland zo door, dan zouden mensen
over tien jaar zomaar ook uit de Rand-
stad kunnen wegtrekken, naar China of
de VS.’ Die zorgen deelt Koolen geregeld
met alle politici en ministers die hij
kent, zegt hij.
Dan belt u premier Rutte even als
het verkeerd dreigt te gaan?
‘Dat niet, maar ik zie hem één keer per
jaar. Ik zie ook andere ministers en
staatssecretarissen. Die geef ik ongezou-
ten mijn mening, ik schets de proble-
men van de techbedrijven. Als je kijkt
naar regelgeving over startups die er de
afgelopen jaren is gekomen en die er
nog gaat komen, daar heb ik echt aan
bijgedragen. Er is een aantal nieuwe
wetsvoorstellen die ik heb doorgelezen
om er commentaar op te geven.’
Kunt u iets concreets noemen?
‘Vijftien jaar geleden was het eigenlijk
onmogelijk om techmedewerkers uit
het buitenland in Nederland te krijgen.
Dat waren zulke complexe procedures.
Nu is dat is een heel stuk beter.’
En dat komt door u?
‘Dat komt allemaal niet alleen door mij,
maar wel mede door mij. Als je ziet wat
er de afgelopen vijf jaar is verbeterd
voor beginnende techbedrijven, dan is
dat heel indrukwekkend.’
Overigens hobbelt niet alleen Neder-
land achter de ontwikkelingen aan,
meent Koolen. Dat geldt in zijn ogen net
zo goed voor Duitsland. Hij legde het
laatst nog uit aan de bestuursvoorzitter
van Volkswagen. Die had eigenlijk geen
tijd voor hem, maar toen probeerde
Koolen tien minuutjes zijn aandacht te
trekken en voor hij het wist, zaten ze
acht uur te praten. Kijk, legde hij de
bestuursvoorzitter uit, je kan wel heel
interessant doen over het plaatwerk van
een auto, maar in de auto van de toe-
komst draait alles om de accu die er in
zit. ‘Hij zei: maar ik kan die overstap niet
maken, we hebben vijftig fabrieken
waarin we hebben geïnvesteerd. Ze
beschermen hun oude auto-industrie,
het verleden.’
Vooruit, het was niet de huidige be-
stuursvoorzitter van Volkswagen, blijkt
na doorvragen, maar de vorige, die al
een tijdje met pensioen is.
Een beetje grootspraak, af en toe wat
namen laten vallen van belangrijke
mensen, laconiek over mislukkingen
heen stappen; het hoort bij Kees Koolen.
‘Ik zat twee jaar geleden met allemaal
jonge sportmensen op een terras en
toen hadden we het over het wereld-
kampioenschap quadrijden. ‘Dat kun jij
niet, ouwe’, zeiden ze. Toen heb ik ge-
zegd: ik word wereldkampioen.’ Hij
werd het, in oktober 2017, wereldkampi-
oen rallyrijden op een quad.
Nee, mensen moeten hem niet onder-
schatten of denken dat-ie een bluffer is.
Hij krijgt echt dingen voor elkaar. En zo
denkt hij nog steeds van Twenthe het
batterijenmiddelpunt van Europa te
maken. Koolen: ‘Het gaat alleen voor-
lopig niet door. Voorlopig.’
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019
e mooiste op-
D
merking tot
nu toe kwam
van de Con-
servatief Nick
Boles. Boles is
de man die op
maandag-
avond teleurgesteld zijn eigen
partij verliet, nadat het Britse
Lagerhuis het zoveelste zachte
Brexit-alternatief had wegge-
stemd, maar dat terzijde. Het
was tijdens die vergadering dat
de Lagerhuisleden te maken
kregen met een ongewoon
schouwspel: tien mensen ston-
den op van de publieke tribune,
kleedden zich (deels) uit en
lijmden zichzelf (echt waar)
vast aan het glas tussen het
openbare gedeelte en de debat-
ruimte.
Het bleken milieuactivisten te
zijn (en het was vast veganistische
lijm die niet zo erg plakte). Zij
hadden het urenlange gekibbel
over blijven of weggaan aange-
grepen om te waarschuwen voor
een in hun ogen veel ernstiger
kwestie: klimaatverandering.
Twintig minuten lang wezen hun
halfblote billen en met leuzen be-
schilderde ruggen beschuldigend
en ook een beetje onbeholpen
richting de politici beneden. Die
gingen verrassend snel weer over
op de orde van de dag en toen zei
Boles dus droogjes (in de verta-
ling van Volkskrant-correspondent
Patrick van IJzendoorn): ‘Het
negeren van zinloze naaktheid is
altijd een uiterst Britse eigen-
schap geweest.’
Bloot protest
leidt niet tot
ophef
MEREL BEM
‘Ooh, get rekt!’ zouden mijn kin-
deren nu in goed Engels roepen,
wat zoveel betekent als: haha, die
zit! En ja, die zit zeker. Wanneer
zelfs conservatieve Britten niet
meer opkijken van een blote pro-
testactie, dan moet je als demon-
strant je pr-beleid eens onder de
loep nemen. Natuurlijk: er waren
heus politici in de zaal die van
kleur verschoten. Laten we bij-
voorbeeld nooit de bewegende
beelden vergeten van Ed Mili-
band, de voormalige Labourlei-
der, wiens publieke imago in 2014
een deuk opliep door een foto
waarop hij nogal onhandig een
baconsandwich naar binnen
werkte en die nu als een teken-
De rubriek Beeldvormers filmfiguurtje, met ogen die bij-
onderzoekt hoe een foto onze kans uit hun kassen popten, naar
kijk op de werkelijkheid de bloteriken keek. Het moment
bepaalt. zorgde voor een hilarisch gifje op
Deze week: blootprotest. internet.
De foto hierboven werd geno-
BEELDVORMERS
men door parlementslid James
Heappey, die hem op Twitter
plaatste. ‘Parliament just got a little
bit more nuts!’, schreef hij erbij.
Maar voor ware ophef zorgde de
milieudemonstratie niet. ‘Niet
raarder dan al het andere dat zich
deze dagen in het Lagerhuis
voordoet’, schreef John Crace de
volgende dag in The Guardian, en
in het licht van Circus Brexit was
dat geen onredelijke constate-
ring. Over het klimaat ging het
überhaupt niet.
‘Zinloos naakt’ dus; Boles zei
het al. Alleen, het gekke is: júíst de
Brexit lijkt om de een of andere
reden aan te zetten tot naakt-
loperij en de gedachte dat een
ontkleed lijf garant staat voor een
beeld dat het verschil gaat maken.
Behalve de milieuactivisten van
maandagavond denkt ook
Cambridge-professor Victoria
Bateman dat haar boodschap, in
dit geval een anti-Brexit-tirade,
beter beklijft wanneer ze die in
haar blote niksie verkondigt.
Afgelopen januari voerde
Bateman haar performance
Brexit: The Naked Truth op in het
Cambridge Junction-theater en
zette een filmpje ervan op Twitter.
Haar monoloog duurt ongeveer
een half uur en binnen drie
minuten heeft ze al haar kleren
uitgetrokken. Slim: het publiek
heeft op dat moment nog best
wat tijd over om de blik los te
rukken van haar naakte lijf en
zich te concentreren op wat ze nu
eigenlijk zegt – de herhalingen in
haar betoog zijn dan ook onge-
twijfeld bedoeld voor de mensen
ZATERDAG 5
ZINLOOS NAAKT? Milieu-
activisten op de publieke
tribune van het Lagerhuis.
Foto links: Victoria Bateman
tijdens haar performance in
Cambridge. Foto AP
die wat later beginnen met luis-
teren. Toch gaan de meeste
reacties op haar film niet over
haar meer dan redelijke argumen-
ten tegen de Brexit, maar over het
feit dat ze bloot is óf over het
feminisme en de vraag of je als
vrouw vrij bent om je lichaam te
laten zien. Doorgaans heel zinvol,
maar eh – daar ging het nu dus
niet om.
De blote boodschap is heus niet
dood. Er zijn momenten dat het
wel zin heeft om in je nakie te
protesteren. Wanneer het om een
actie tegen bont gaat en het die-
renleed dat daaruit voortkomt,
bijvoorbeeld. Of wanneer je je
uitspreekt tegen het geringe zelf-
beschikkingsrecht van vrouwen,
zoals de Tunesische Amina Sboui
in 2014 deed. Haar topless zelf -
portret zorgde voor een hoop
opschudding en nóg meer topless
protest van vrouwen die het voor
haar opnamen, nadat ze was gear-
resteerd. Daar dekte het bloot de
lading. De foto’s ervan brandden
gaten in het netvlies.
Niet in Engeland. Het enige wat
deze beelden blootlegden, was de
doelloosheid van het protest. En
grenzeloze vermoeidheid.
6 ZATERDAG ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT

CO2-HEFFING

Het is onwaarschijnlijk dat Jesse Klaver zijn CO2-heffing

via de Eerste Kamer kan afdwingen, analyseert
Yvonne Hofs. Anderzijds overdrijft Hans de Boer de
nadelen van zo’n heffing voor het bedrijfsleven.
Doorschuiven van de klimaatrekening is geen optie.

Ieder
G
roenLinks en de
PvdA putten zich
deze week uit in ver-
ontwaardiging, om-
dat het kabinet een
belofte brak die het
nooit heeft gedaan.
De algemene CO2-
heffing voor de industrie die zij wensen,
komt er hoogstwaarschijnlijk niet. In
plaats daarvan werkt het kabinet aan
een veel minder ingrijpende CO2-belas-
z’n eigen
ting. De industrie gaat die belasting
slechts over een deel van haar broeikas-
gasuitstoot betalen. Bovendien krijgt de
minister van Economische Zaken moge-
lijk de bevoegdheid afzonderlijke bedrij-
ven vrijstelling te verlenen.
klimaat-
Het kabinet heeft nooit gezegd dat
zijn CO2-heffing geschoeid zou worden
op de leest van GroenLinks en PvdA. Het
oppositieduo had beter kunnen weten.
Coalitiepartijen CDA en VVD hebben de
belangen van het bedrijfsleven sinds
jaar en dag hoog in het vaandel staan. Ze
probleem
luisteren altijd goed naar de opperlob-
byist van de werkgevers, VNO-NCW-
voorzitter Hans de Boer.
In werkgeverskringen denken ze bij
‘klimaatprobleem’ aan iets anders dan
de opwarming van de aarde. Hun
klimaatprobleem zijn de ambitieuze
klimaatdoelen van het kabinet, dat het
bedrijfsleven wil dwingen tot verduur-
zaming. VNO-NCW heeft een strategie
om dat probleem te tackelen: niet de
kont tegen de krib gooien, maar ogen-
schijnlijk een welwillende houding aan-
nemen. Vervolgens de publieke opinie
aan je kant proberen te krijgen door
angstbeelden op te roepen over de gevol-
gen van klimaatbeleid. ‘Dit veroorzaakt
tienduizenden klimaatwerklozen! Mul-
tinationals trekken massaal de grens
over! De verplichte verbouwing van uw
huis gaat echt véél meer kosten dan de
overheid nu zegt!’
Hans de Boer weet dat die alarmeren-
de taal bij het rechterdeel van de rege-
ringscoalitie in vruchtbare aarde valt.
Het ligt dus niet voor de hand dat CDA en
VVD de industrie een hoge CO2-heffing
zullen opleggen zolang andere Europese
landen dat niet doen. Het Verenigd Ko-
ninkrijk, Zweden, Finland en Frankrijk
kennen weliswaar CO2-heffingen, maar
daarvan is de zware industrie (raffinade-
rijen, staalfabrieken en chemische be-
drijven) steeds uitgezonderd.

GEEN HALSZAAK
GroenLinks en de PvdA gaan er blijkbaar
van uit dat ze een hoge CO2-heffing kun-
nen afdwingen via de Eerste Kamer, waar
ze het kabinet aan een meerderheid
moeten helpen. Maar hun positie is min-
der sterk dan ze lijkt. Voor de groene coa-
litiepartijen D66 en ChristenUnie is de
CO2-heffing geen halszaak. Zolang de
industrie haar CO2-uitstoot met de afge-
sproken 14,3 megaton vermindert,
maakt het Rob Jetten en Gert-Jan Segers
niet zoveel uit hoe de bedrijven dat
klaarspelen.
Dus wat doet Klaver als hij in de Eerste
Kamer een klimaatplan krijgt voorge-
legd zonder CO2-heffing, maar dat wel
voorziet in een forse CO2-reductie tegen
aanvaardbare kosten voor de burger?
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019
Wegstemmen? En dan? Hopen dat het
kabinet een jaar voor de Tweede Kamer-
verkiezingen een beter plan maakt?
Verkiezingen waarbij het klimaatscep-
tische Forum voor Democratie – zoals
het er nu naar uitziet – CDA en VVD het
vel over de neus gaat halen?
CDA en VVD zullen er niet zo rouwig
om zijn als GroenLinks hun klimaat-
plannen in de senaat torpedeert. Zij
hebben die alleen maar in het regeer-
akkoord gezet omdat D66 en Christen-
Unie dat eisten. Als Klaver dwars gaat
liggen, kunnen D66 en ChristenUnie
hun rechtse coalitiepartners niets ver-
wijten. Ze kunnen het kabinet moeilijk
laten vallen op het klimaatbeleid als de
oppositie daar de stekker uit trekt, ter-
wijl CDA en VVD zich keurig aan de af-
spraken houden.
GROOT DILEMMA
Ondertussen ligt de onbetaalde
klimaatrekening nog altijd pontificaal
op tafel. Het grootste dilemma van het
klimaatbeleid blijft daarmee onopge-
lost en is misschien ook wel onoplos-
baar. Het kabinet moet het onverenig-
bare met elkaar verenigen.
De zware industrie moet een
substantiële bijdrage leveren aan het
halen van de klimaatdoelen. De drie-
honderd grootste vervuilers moeten
hun CO2-uitstoot voor 2030 fors verla-
gen. Dat vergt miljardeninvesteringen.
Die moeten de bedrijven grotendeels
zelf betalen, want anders draaien de
burgers en het midden- en kleinbedrijf
voor die kosten op.
Burgers en mkb-bedrijven vertegen-
woordigen miljoenen kiezers, veel
meer dan de paar honderd grote kli-
maatbedervers uit het bedrijfsleven. De
klimaatrekening openlijk bij de kleine
belastingbetalers neerleggen staat
daarom gelijk aan politieke zelfmoord.
Aan de andere kant is het niet zo een-
voudig het bedrijfsleven te laten dok-
ken. Telkens als de politiek het klimaat-
bonnetje een stukje richting de multi-
nationals duwt, dreigen die subiet hun
biezen te pakken met medeneming van
‘tienduizenden’ banen voor ‘hardwer-
kende Nederlanders’. Dat is chantage,
maar niet per se een loos dreigement.
In een geglobaliseerde wereld kunnen
multinationals inderdaad vrij gemak-
kelijk besluiten hun investeringen
elders te plegen.
Dit in tegenstelling tot de burgers en
mkb’ers die hechten aan hun Neder-
landse huis en haard en afhankelijk
zijn van de Nederlandse banen- en
afzetmarkt. Die kunnen geen kant op.
Zij moeten de rekeningen die de over-
heid bij hen over de heg gooit gewoon
betalen. Veel Nederlanders vrezen
daarom dat zij het trek- en duwwerk
rond de klimaatrekening gaan verlie-
zen. ‘Laat dat klimaatbeleid maar zit-
ten’, denken zij, ‘want dan krijg ik ten-
minste geen rekening.’ Forum voor
Democratie vaart wel bij dat sentiment
van de calculerende burger.
Dat sentiment komt ook voort uit de
menselijke psychologie. Klimaatbeleid
houdt in dat de huidige generaties las-
ten moeten dragen (extra kosten, ver-
andering van levensstijl, verbouwin-
ZATERDAG 7
@@ Van ‘Oh my god!’
@
via OMG
naar ‘oh em gie!’
NIEUW
VENSTER LISA BOUYEURE
erwijl ik me in een pashokje
T
in een tweedehands spijker-
broek stond te wurmen,
luisterde ik naar een ge-
sprek tussen twee meisjes
die iets vergelijkbaars aan
het doen waren, zij het met
overhemden of rokjes, daar
wil ik vanaf zijn. Het kwam er in elk geval op neer dat ze
om en om in een nieuwe vondst het hokje uitkwamen,
waarna de ander de boel kort inspecteerde en ‘like’ zei.
‘Like’ (misschien een pastelkleurig zijden bloesje), ‘like’
(gebreide jurk?), ‘like’ (waarschijnlijk een vormeloos
gen waar men niet op zit te wachten), geval van gebleekte denim).
waarvan volgende generaties de lusten Ik moest me even bedwingen om niet mijn gordijntje
zullen genieten in de vorm van een be- opzij te schuiven en zwaaiend met mijn wijsvinger ten
ter klimaat. Mensen zijn psychologisch tonele te verschijnen, alwaar ik een litanie zou afsteken
slecht in staat grote offers te brengen over de met hun smartphones vergroeide jeugd van
voor anderen die ze nooit zullen ken- tegenwoordig en hoe wij vroeger, moe maar voldaan
nen. In de evolutie telde alleen het van het tollen en slootjespringen, nog echte gesprek-
eigenbelang en dat van de eigen kinde- ken voerden aan de keukentafel. Maar mijn aandacht
ren. Achter klimaatscepsis en kritiek op was al snel afgedwaald naar de kostelijke tweet die ik
het klimaatbeleid gaat vaak materia- met een beetje geluk uit deze situatie zou kunnen sle-
lisme schuil: mensen geven liever pen. Hashtag kids these days. Opslaan in ‘concepten’.
10.000 euro uit aan een nieuwe keuken
dan aan isolatie en een warmtepomp. Ik dacht weer aan de meisjes toen vorige week de
Dan is het wel zo prettig als er een in allerlaatste aflevering van Broad City werd uitgezonden,
Griekse metaforen sprekende politicus een geweldige, feministisch verantwoorde komedie-
opstaat die zegt dat klimaatverande- serie over twee New Yorkse twintigers, Abbi en Ilana, die
ring niet bestaat en dat Nederlanders het millennialschap tot hogere kunst hebben verheven.
hun energievretende levensstijl zonder Als Ilana iets grappig vindt, wil ze nog weleens, in plaats
schuldgevoel kunnen voortzetten. Dat van hardop lachen, de letters ‘LOL’ (laughing out loud)
kortetermijnbelang van de opportunis- uitspreken, of als het echt om te gieren is: ‘LOL-L-L-L-L-L!’
tische kiezer maakt klimaatbeleid on-
aantrekkelijk voor politici die elke vier
jaar herkozen moeten worden.
Uit deze somber stemmende overwe-
gingen volgt niet vanzelf dat nationaal
klimaatbeleid een onbegaanbare weg
is. Het is heel goed mogelijk dat de ne-
gatieve effecten van een CO2-heffing op
de Nederlandse economie zullen mee-
vallen. VNO-NCW heeft er belang bij die
effecten te overdrijven en doemscena-
rio’s te schetsen, maar volgens twee
recente onderzoeken is de economi-
sche schade te overzien. Voor de zware
industrie pakt zo’n nationale heffing
waarschijnlijk wél slecht uit. Maar te-
genover de industriële banen die hier-
door verloren gaan, staan met dank
aan het klimaatbeleid nieuwe banen in
andere bedrijfstakken, zoals de instal-
latiebranche. Elke grote transitie MILLENNIALS Het ligt in lijn met de like die, ooit bedacht om online
maakt slachtoffers, maar creëert tege- Abbi Jacobson en met één druk op de knop je waardering te uiten, zijn
lijk nieuwe mogelijkheden. Ilana Glazer van weg terug heeft gevonden naar de gesproken taal. Het-
Broad City op 27 zelfde geldt voor andere kreten en afkortingen die aan-
maart tijdens hun vankelijk bedoeld waren om iets zo efficiënt mogelijk
NA ONS DE ZONDVLOED slotoptreden voor uit je toetsenbord te krijgen.
Idealiter zet de wereld er gezamenlijk fans in de Sony Hall De ‘shout-out’ bijvoorbeeld, een extreem coole ma-
de schouders onder om het klimaat te in New York. nier om iemand in het zonnetje te zetten, zoals rappers
redden, maar op korte termijn is dat Foto Getty dat in de jaren negentig graag deden (‘Shout-out naar
geen realistische verwachting. Als de mijn homegirl Faith!’), werd op social media al snel
Nederlandse politiek naar het buiten- afgekort tot S/O. Dat zijn weliswaar minder leestekens,
land blijft wijzen, mondt dat al snel uit maar precies evenveel lettergrepen als het vervolgens
in ‘iedereen wacht op iedereen’ en wer- weer hardop wordt uitgesproken als ‘es o’, zoals heden-
keloos achterover leunen. Dan gebeurt daagse rappers als Boef en Lil’ Kleine voortdurend in
er niets of te weinig, terwijl er niet veel hun Instagramfilmpjes doen.
tijd meer is om het tij te keren, volgens Ander voorbeeld: ‘Oh my god!’, van oudsher de favo-
de klimaatwetenschappers. Uiteinde- riete uitroep van alle Megans en Brittany’s uit Ameri-
lijk zal de mensheid haar levensstijl kaanse highschool-films. Via internet transformeerde
toch moeten aanpassen, al was het het in ‘OMG’, en onder jongeren is ‘oh em gie’ inmiddels
maar omdat fossiele brandstoffen een een volstrekt normaal alternatief.
keer opraken. Dus waarom niet de koe
bij de hoorns vatten? Gewenning aan internetjargon treedt niet alleen op
Bovendien: wat is het alternatief? bij tieners, grootstedelijke millennials en jonge rap-
Klimaatverandering is een van de pers. Een term als ‘huilie-huilie’, ooit vooral gebezigd
Illustratie JeRoen Murré / Foto’s ANP, Lumen
grootste bedreigingen. Ja, de aarde op bozemannenblogs om de zorgen van politieke op-
heeft ijstijden gekend en perioden ponenten belachelijk te maken, rolde op een dag zo uit
waarin het gloeiend heet was, maar de mond van Geert Wilders, die constateerde dat ‘de
nooit tijdens de moderne beschaving Haagse regentenkliek en de linkse grachtengordele-
waarin de planeet miljarden mensen lite’ huilie-huilie stonden te doen op de gang. Daarna
moet voeden en tientallen miljoenen begonnen politici als Ronald van Raak, Jesse Klaver, Jas-
mensen in laaggelegen rivierdelta’s Lisa Bouyeure per van Dijk en Lodewijk Asscher ook ineens ‘huilie-
(Nederland!) wonen. Verwoestijning werpt in deze huilie’ te zeggen. En hoewel Liesbeth van Tongerens
en een zeespiegelstijging van vele me- rubriek een blik op adaptatie ‘zeurie-zeurie’ niet echt lekker aansloeg, is
ters zijn dan wel een aandachtspuntje. onlinecultuur het origineel intussen volledig ingeburgerd in de
Er is overvloedig wetenschappelijk Tweede Kamer.
bewijs voor de menselijke oorzaak van In een tijd waarin politici over elkaar heen buitelen
klimaatopwarming. Wie in dat licht om zo gewoon mogelijk over te komen, zal het dus vast
vasthoudt aan het opportunisme van niet lang duren voordat de eerste like achter het spreek-
‘na mij de zondvloed’, denkt nog steeds gestoelte te horen is. ‘Oh em gie, jongens!’, je hoort het
als een holbewoner. Mark Rutte zo zeggen. Een verstandige CO2-heffing? ‘Es
o naar Eric Wiebes!’ En Jesse Klaver natuurlijk opzichtig
met zijn ogen rollen, precies zoals die ene emoticon.
8 ZATERDAG ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT

Wat hebben
Fatah en Aziz in
Syrië gedaan?
De naar Nederland gevluchte Fatah en Aziz al H. staan terecht voor deelname
aan een terroristische organisatie in Syrië. Het OM vindt onderzoek daar te
gevaarlijk. Ana van Es ging wel en vroeg familie en bekenden naar de broers,
Anneke Stoffelen deed dat hier. Aziz was een Nusra-leider, wordt gezegd, en Fatah
werkte in de Nusra-gevangenis. Nee, hij is een praatjesmaker, zegt zijn vrouw.
Illustratie Alexandra España

Op de dam waar zoveel lijken vandaan drij-
ven dat de omwonenden geen vis meer dur-
ven eten, staat een gemaskerde man. Alleen
zijn ogen zijn zichtbaar. De bezoeker die
deze avond de dam op rijdt, aarzelt. Hij
moet deze man spreken over de gevangene
die hier laatst verdween. Maar is het hem
wel echt?
De man zet zijn masker af.
Toont zijn gezicht.
Hij is het.
Fatah al H.
Nog niet zo lang geleden een onbedui-
dende scharrelaar. Manusje van alles. Werkte
als conciërge en in een restaurant. Kan z’n ge-
zin nauwelijks onderhouden. Nu ineens is hij
een man die ertoe doet binnen Jabhat al
Nusra, het Nusra Front. Vanaf de dam rolt de
terreurorganisatie in razend tempo zwarte
vlaggen en een conservatieve religieuze ideo-
logie uit over Syrië. Zelfmoordaanslagen met
talloze doden maken de bevolking duidelijk
dat met deze beweging niet te spotten valt.
De dan 36-jarige Fatah verbergt onder zijn
masker hoogstens een stoppelbaard. Hij valt
op tussen de andere Nusra-aanhangers op de
dam. Die tooien zich met lange, woeste baar-
den en in korte tunieken, de oudtijdse dracht
die zij zien als de enige toegestane in de
islam.
Fatah is anders. Geen religieuze scherpslij-
per. Hij bidt niet elke dag. Hij rookt. Franse
Gitanes, volgens de broer die zijn sigaretten
betaalt.
Deze levensgenieter, die minstens zo en-
thousiast lijkt over snelle auto’s als over de
koran, wordt telkens weer gezien bij de dam,
een regionaal hoofdkwartier van het Nusra
Front.
De dam bij het dorp Mansoura is een van
de eerste plaatsen in Syrië waar de terreur-
groep een eigen gevangenis opent. Twee don-
kere opslagruimtes in het hart van het com-
plex dienen als cellen. Op de binnenplaats
worden executies uitgevoerd. In de diepte
kolkt de rivier de Eufraat.
Zonder masker probeert Fatah zijn bezoe-
ker gerust te stellen. De gevangene die ver-
dwenen lijkt nadat Fatah hem naar de dam
bracht? Die binnen een uur weer vrij zou zijn,
die geen haar gekrenkt zou worden, maar die
nu spoorloos lijkt?
‘Maak je geen zorgen.’
Het is maart of april 2013, op een avond die
achteraf geen datum meer heeft. In de jaren
van terreur in Syrië leefden de meeste geïn-
terviewden in dit verhaal noodgedwongen
zonder agenda of telefoon. De avond dat
Fatah op de dam zijn masker afdoet, ligt in de
herinnering van zijn bezoeker kort nadat
provinciehoofdstad Raqqa op 5 maart 2013 in
handen viel van rebellen. De revolutie in
Syrië lijkt op dat moment nog hoopvol.
Maar in razend tempo wordt de opstand
gekaapt door extremisten. De dam bij Man-
soura is volgens omwonenden meer dan een
belangrijk Nusra-hoofdkwartier: het is ook
de kraamkamer van Islamitische Staat (IS). In
het geheim wordt vanaf de dam de overgang
voorbereid naar IS. Deze nog wredere ter-
reurgroep staat in Syrië in dit voorjaar van
2013 op het punt bovengronds te gaan.
Wat doet Fatah, een gewezen conciërge, in
deze machtsbasis van islamitisch terro-
risme? Zelf vertelt hij aan kennissen dat hij
zijn positie dankt aan zijn jongere broer. Als
je zijn verhalen mag geloven, is deze broer,
Aziz al H., een belangrijke Nusra-leider el-
ders in Syrië. Omwonenden hebben ge-
hoord dat Aziz soms de dam bezoekt. Ze -
zeggen dat hij daar afspreekt met de
commandant: Abu Loqman.
Die is bij Nusra, maar sorteert in stilte al
voor op de komst van IS. Daar zal Abu
Loqman uitgroeien tot internationaal ge-
vreesde terrorist: het hoofd van de IS-spio-
nagedienst en het mogelijke brein achter
aanslagen in Europa.
‘Ik ga misschien op reis’, vertrouwt Fatah
zijn bezoeker toe.
Het is een van de laatste keren dat hij op
de dam wordt gezien. Van de ene op de an-
dere dag verdwijnen Fatah en Aziz uit Syrië.
De gemaskerde man en zijn broer gaan op
in de vluchtelingenstroom naar Europa.
Als ze weer opduiken, is dat als asielzoe-
ker in Nederland. Aziz heeft dan een relatie
met journalist Ans Boersma en vestigt zich
in Amsterdam. Fatah begint een nieuw le-
ven in het Brabantse dorp Bergeijk.
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019
VERANTWOORDING
De Volkskrant interviewde op 27 en
28 februari en van 4 tot en met 6
maart 2019 in Syrië ruim twintig per-
sonen voor dit verhaal: omwonenden
van de dam van Mansoura (in de tijd
van Assad bekend als de Baath-dam,
onder IS als de Racheed-dam) en
familieleden van Fatah en Aziz al H.
in Tabqa. Veel geïnterviewden zijn
tribale leiders ofwel sjeiks: zij onder-
hielden noodgedwongen contact
met alle verzetsgroepen en weten
daarom wie daarvan lid waren. In
Nederland zijn interviews gehouden
met broer Hamid en met Maria, de
vrouw van Fatah. Daarnaast is in Ne-
EXTREMISTEN DIE
ZICH IN EUROPA voordoen als oorlogs-
vluchteling: justitie is er sinds het op gang
komen van de migratie uit Syrië beducht
voor. Mogelijk zijn ze ‘sleeper cells’, gestuurd
om aanslagen te plegen. Ook om recht te
derland gesproken met twee Syriërs
die Fatah zeggen te kennen.
Acht bronnen die worden opge-
voerd in dit verhaal zijn anoniem.
Een bekende van de familie wil niet
met zijn naam in de krant omdat hij
sympathiseert met het Nusra Front.
‘Ik wil niet getuigen in Den Haag.
Dan eindig ik in Guantánamo Bay.’
De drie ingenieurs op de dam zijn
bang voor ‘sleeper cells’ van IS. De
indertijd 16-jarige gevangene en zijn
oom en neef vrezen represailles van
Fatah al H. Dit geldt ook voor een
van de geïnterviewde Syriërs in
Nederland.
doen aan hun slachtoffers in Syrië wil justitie
deze mensen vervolgen. Het is voor echte
vluchtelingen onverteerbaar dat landgeno-
ten met bloed aan hun handen in Europa
aanspraak maken op hulp en bescherming.
Maar hoe herken je de oorlogsmisdadiger
tussen tienduizenden echte vluchtelingen?
En hoe bewijs je in Nederland wat zich zes
jaar geleden afspeelde in de chaos van de oor-
log in Syrië?
Op het oog zijn de broers Al H. niet te on-
derscheiden van andere Syrische vluchtelin-
gen. In Bergeijk betrekt Fatah met zijn gezin
een eenvoudige rijtjeswoning, worstelt met
de taal en moet accepteren dat niet alleen hij,
maar ook zijn vrouw buitenshuis vrijwilli-
gerswerk moet doen. Gold zijn broer Aziz in
Syrië als diepgelovig, hier gaat hij naar
muziekfestivals en werkt in een café.
Op de ochtend van 3 december 2018 wordt
Fatah op het woonerf in Bergeijk gearres-
teerd als hij zijn auto wil starten. Zijn broer
zit dan al maanden vast. Beiden worden ver-
dacht van deelname aan een terroristische
organisatie. In februari van dit jaar wordt de
zaak voor het eerst behandeld in een voorbe-
reidende zitting bij de rechtbank in Rotter-
dam. Daar wordt duidelijk dat de Neder-
landse autoriteiten Fatah (inmiddels 42) en
Aziz (33) al jaren in het vizier hebben.
Het is pas de tweede keer dat het Openbaar
Ministerie (OM) Syrische vluchtelingen ver-
volgt voor misdrijven in hun land van her-
komst. Eind 2018 zijn twee andere Syrische
ZATERDAG 9
SYRISCHE BROERS
asielzoekers tot jarenlange gevangenisstraf-
fen veroordeeld vanwege hun deelname aan
het Nusra Front. In die zaak is er rechtstreeks
bewijs: foto’s waarop de verdachten bij een
checkpoint staan.
In de zaak tegen de broers Al H. moet het
OM het vooralsnog hebben van afgeluisterde
gesprekken van de verdachten zelf, blijkt in
de Rotterdamse rechtbank. Daarin geven ze
hoog op van hun contacten met hoogge-
plaatste figuren binnen Nusra en IS. In één
afgetapt gesprek vraagt Fatah zich af hoe ‘ze’
wisten dat hij en Aziz bij het Nusra Front za-
ten. In een andere opname zegt Aziz: ‘Ik heb
gezworen niet meer te slachten, geen vrouw,
geen man en niemand.’ De kwaliteit van de
geluidsopnamen is slecht, de vertaling gaat
moeizaam. Ooggetuigen? Die lijken er niet te
zijn.
Opmerkelijk is dat het OM weigert onder-
zoek te doen op de plek waar alles zich af-
speelde: Syrië. Moet dat niet gebeuren, sug-
gereert Fatah’s advocaat. ‘Onmogelijk’, stelt
de officier van justitie.
Een onderzoeksteam naar Syrië sturen,
geldt niet alleen als gevaarlijk, maar ligt ook
n LEES VERDER OP PAGINA 10
De illustraties zijn interpretaties van scènes in dit verhaal
10 ZATERDAG
SY RI Ë
Mansoura Dam
‘Baath Dam’
Meer van Kdeiran
Euf
raa
Assad t Begin Syrische
Mansoura
Tabqa Tabqa Dam
‘Dam van het meer’
060419 © de Volkskrant - bm. Bron: Maps4News
n VERVOLG VAN PAGINA 9
politiek gevoelig. Den Haag wil geen
‘rechtshulprelatie’ met de Koerdische
autoriteiten die na de val van IS de dienst
uitmaken in Noord-Syrië. Dit kan gevol-
gen hebben voor een ander hoofdpijn-
dossier: de veertig Nederlandse IS’ers die
nu nog in Syrië vastzitten, kunnen dan
mogelijk terug naar huis. Contact leg-
gen met de Syrische president Assad is
taboe vanwege zorgen over mensen-
rechten.
Nederlandse politierechercheurs
kloppen voorlopig dus niet aan bij het
familiehuis in Tabqa, waar Fatah en Aziz
met hun zes broers en een zus opgroei-
den en in april 2013 samen afscheid
namen voordat ze koers zetten naar de
Turkse grens. Ze zullen ook geen bezoek
brengen aan de dam bij Mansoura, waar
het meer dan levensgrote IS-logo op het
damgebouw nog steeds zichtbaar is.
Wat tref je aan als je in tegenstelling
tot het OM wel in Syrië op zoek gaat naar
het verleden van de broers Al H.?
RONDOM DE DAM
ZIJN FATAH en Aziz zes jaar na hun ver-
trek niet vergeten. Ze maakten indruk.
Zonen van een plaatselijke handelaar in
matrassen en landbouwmachines, ge-
wone Syrische jongens van deze streek,
die op het kantelpunt van de revolutie
kozen voor de zwarte vlaggen van het
jihadistische verzet. Informatie die het
OM in Nederland met moeite bij elkaar
sprokkelt, ligt in Syrië op straat. De Volks-
krant spreekt meerdere omwonenden
die verklaren dat de broers actief waren
binnen het Nusra Front.
Elf geïnterviewden uit de omgeving
van Mansoura stellen dat Fatah namens
Nusra op de dam werkte. Hij is tussen
februari en april 2013 meerdere keren
gezien toen hij gevangenen naar de dam
vervoerde. Broer Aziz was in zijn geboor-
testreek minder in beeld. Vier bewoners
zeggen te hebben gehoord dat hij een
Nusra-commandant oftewel emir was in
de provincie Idlib of Latakia. Eén tribale
leider kent Aziz persoonlijk uit zijn tijd
bij Nusra, maar niet als commandant.
‘Hij was een gewone jongen binnen
Jabhat al Nusra.’
De broers verlieten Syrië met een
daverende klap: een even mysterieuze
als spectaculaire diefstal. Vlak voor hun
vertrek ging Fatah volgens vijf geïnter-
viewden aan de haal met apparatuur uit
katoen- en suikerfabrieken en een wa-
genpark aan trucks van onder meer het
Syrische staatsoliebedrijf Al Furat. Fatah
en Aziz handelden samen, stelt een
plaatselijke sjeik die in de truckhandel
zit. De opbrengst zou in de miljoenen
dollars lopen. Niemand weet wat de
broers met dit geld hebben gedaan. Sta-
ken ze het in eigen zak, zoals het gerucht
gaat, of is de bestemming grimmiger?
Binnen hun eigen stam vreest men
het ergste. De provincie Raqqa, waar de
broers opgroeiden, is zeer tribaal: ook in
de 21ste eeuw zijn stammen – verbanden
van meerdere families – hier allesbepa-
lend. Sjeik Naif is het plaatselijke hoofd
van de Abu Jaber, de stam waartoe Fatah
en Aziz behoren. Hij woont op loop-
afstand van de dam en heeft geen goed
woord voor hen over. Hij zag Fatah in ac-
tie en houdt hem verantwoordelijk voor
Raqqah
Eufraat
SYRIË
Damascus
10km
marteling en moord op de dam. Hij ver-
onderstelt dat beide broers met hun
gestolen kapitaal naar Europa zijn ge-
reisd om ‘aanslagen te plegen’.
Zijn broer, ook een sjeik, zegt dat hij
door Fatah is gearresteerd. Een derde
sjeik van hun stam, sjeik Aboud, erkent
dat Fatah altijd in de weer was met zowel
Nusra-commandanten als met gevange-
nen. Hij stelt dat Fatah de gevangenen
wilde ‘helpen’, bijvoorbeeld door koffie
voor hen te zetten. En dat hij zijn eigen
rol vervolgens overdreef. ‘Als je hem ont-
moette, zou je denken dat hij belangrijk
was.’
Als je bij Nusra was, ben je dan altijd
fout? In de mist van een jarenlange oor-
log lijkt duidelijk dat Fatah actief was bij
het Nusra Front, maar is het lastig om
zijn precieze rol te reconstrueren. Was
hij lid van de amni, de gevreesde veilig-
heidsdienst? Of slechts een mohaqiq, een
rechercheur? Droeg hij verantwoorde-
lijkheid voor executies? Of transpor-
teerde hij vooral gevangenen en schepte
hij daarover op?
Zeker is dat Fatah volop verhalen ver-
telde. Eerst in Syrië, later in Nederland.
Die verhalen gaan niet alleen over hem-
zelf, maar ook over zijn broer Aziz. Die
zou goede contacten hebben met Abu
Loqman, en zelfs met Nusra’s opperste
leider Abu Mohammed al Jolani. In alle
verhalen is Aziz machtig genoeg om
Fatah aan een baan op de dam te helpen.
‘Als je de broer bent van Aziz al H., is dat
genoeg’, zegt een bekende van de fami-
lie. Om er als jihadist toe te doen, hoef je
dan zelfs de baya, de islamitische eed van
trouw, niet meer af te leggen.
‘Fatah wilde overal in’, zegt zijn broer
Karim, die nog steeds woont in het fami-
liehuis in Tabqa. ‘Vrije Syrische Leger, het
Nusra Front, Islamitische Staat… Hij
dacht dat hij alles was.’ In de tijd van IS
werd het volgens hem gevaarlijk om zo-
veel te praten. ‘Daarom wilde mijn fami-
lie hem weg hebben.’
TABQA, GELEGEN
AAN HET MEER van Assad, is een ge-
spleten stad. Pal aan het meer ligt de
elitewijk vol laagbouwflats in Sovjet-stijl,
gebouwd voor ambtenaren van het
Assad-regime. De flats, nu deels platge-
bombardeerd, vormden voor de oorlog
een onbereikbaar walhalla voor inwo-
ners van het armere, oude deel van
Tabqa. Een buurt aan de rand van de
oude stad draagt tegenwoordig de bij-
naam ‘wijk van de leiders.’ Zoveel jonge-
ren hier waren het verdeel-en-heers be-
wind van Assad beu dat ze zich tijdens de
revolutie aansloten bij het Vrije Syrische
Leger, het Nusra Front en later IS.
Niet gek dat Fatah contacten had bij
Nusra en IS, zegt broer Hamid, de oudste
van het gezin, die tegenwoordig in
Utrecht woont. ‘Die lopen daar gewoon
rond. Het kunnen je buren zijn.’
In deze wijk ligt het huis van de fami-
lie Al H. Fatahs vrouw Maria, die als tie-
ner in 2004 in deze familie trouwde, kan
zich niet herinneren dat ze alle acht
broers ooit samen in één ruimte heeft
gezien. De één werkte in Saoedi-Arabië,
de ander in Qatar. Fatah heeft losse baan-
tjes in Libanon: als conciërge, bij een
schoonmaakbedrijf en in een restau-
rant.
Aziz, de een na jongste, was nooit van
ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT
TIJDLIJN
VAN REVOLUTIE NAAR RECHTZAAK
2011 2012 2013
Maart Januari November 2 februari
Nusra Front Jongste broer Kafi Dam bij Mansoura veroverd
revolutie spreekt zich uit komt om in Aleppo door rebellen Nusra Front. Vol-
tegen president gens omwonenden hoofd-
April Assad, en voor December kwartier Abu Loqman.
Aziz vrijgelaten uit een islamitische Nusra Front door
beruchte Sednaya staat. VS aangemerkt als 5 maart
gevangenis terroristische or- Rebellen veroveren Raqqa.
ganisatie Groot aandeel Nusra Front.
de partij. Hij is nog een tiener als hij
wordt gearresteerd. In de herinnering
van zijn oudste broer rijdt die dag een
medewerker van een van Assads talloze
geheime diensten langs op een motor.
Maakt één geruststellende opmerking.
‘Hij is zo terug. Hij moet alleen even wat
documenten tekenen.’
Zo verdwijnt de eerstejaars student
Aziz voor ruim zes jaar in Sednaya, de
beruchtste gevangenis van Syrië. De aan-
leiding voor zijn arrestatie blijft vaag.
Aziz had een groep extreem religieuze
vrienden. ‘Ze gingen samen bidden’,
zegt Karim. ‘Het regime kwam en arres-
teerde ze allemaal.’
In het voorjaar van 2011, bij het begin
van de Syrische revolutie, krijgt Aziz am-
nestie. Thuis in Tabqa kan hij niet meer
aarden. Vaak staart hij uren voor zich uit.
Aziz, dan 25 jaar, vertelt de familie dat z’n
nagels zijn uitgetrokken en dat er siga-
retten op hem zijn uitgedrukt. Hij mist
zijn celmaten, die de harde kern vormen
van Syrische jihadisten. Onder hen is
Abu Loqman, de latere meesterspion van
IS die begin 2013 volgens omwonenden
zetelt op de dam bij Mansoura.
‘Toen Aziz eruit kwam, was hij verlo-
ren’, zegt zijn broer Karim. Algauw trekt
hij met de opstandelingen mee naar
Aleppo. Zijn familie zegt niet te weten
wat hij precies doet. Soms is hij maan-
den van de radar. Hij was met het Vrije
Syrische Leger, denken ze. Mogelijk met
de gematigde islamitische groep Ahrar
al Sham. En ‘misschien’ bij het extremis-
tische Nusra Front.
Hij is niet de enige van de acht broers
die kiest voor het verzet. In november
2012 komt het bericht dat de jongste,
Kafi, in Aleppo is gesneuveld. In een on-
line overlijdensregister wordt hij bijge-
schreven als martelaar van het Nusra
Front. ‘Het is mogelijk’, erkent broer
Karim. Zelf gaat hij ervan uit dat de ben-
jamin van het gezin meevocht met het
meer gematigde Vrije Syrische Leger.
Waar is Fatah terwijl de revolutie zijn
twee jongere broers verzwelgt? ‘Thuis’,
zegt Karim. Naar eigen zeggen stopt hij
Fatah vaak geld toe. Fatahs vrouw Maria
heeft echter de indruk dat haar man tus-
sen 2011 en 2013 volop buitenshuis
werkte. Auto’s verhandelen, zoiets. Als
vrouw weet ze hier het fijne niet van. Bij
nader inzien herinnert Karim zich dat
Fatah in de verzetsjaren inderdaad ook
eigen geld verdiende.
‘Met paspoorten.’
Raqqa is in die tijd nog onder controle
van het regime, maar de rebellen vergro-
DAM In het hoofdgebouw van de dam bij Mansoura die in ten hun invloed met de dag. In die chaos
handen was van Nusra (2013) en later IS (2013-2017). gaat Fatah geregeld naar het paspoort-
Foto’s Ana van Es kantoor. Met zijn vlotte babbel weet hij
toegang te krijgen tot de apparatuur.
Koelbloedig regelt hij valse papieren
voor de opstandelingen. ‘Veel mensen
wilden het land uit en hij hielp ze.’
Sjeik Naif, het plaatselijke OP ZATERDAG
stamhoofd,veronderstelt 2 FEBRUARI 2013 schrikken de omwo-
nenden van de dam bij Mansoura ’s och-
dat beide broers met hun tends wakker van een daverende explo-
sie. Rebellen van onder meer het Nusra
gestolen kapitaal naar Front nemen de controlepost in bij de
dam, die tot op dat moment in handen
Europa zijn gereisd om was van het leger van Assad. Met het
damgebouw heeft Nusra een strategi-
‘aanslagen te plegen’ sche voorpost in handen die zal dienen
als springplank naar de grotere Tabqa-
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019 ZATERDAG 11

SYRISCHE BROERS

2014 2015 2016 2017 2018 2019

9 maart April Januari Juli Relatie Broers Mei Oktober Januari

Filmpje gearresteerde Fatah + Aziz verlaten IS grijpt macht Aziz vraagt Aziz en Ans aangehou- Tabqa heroverd op IS Aziz Ans Boersma Turkije
kolonel op YouTube. Syrië (volgens verkla- in grote delen asiel aan in Boersma den op ver- gearresteerd uitgezet als gevolg
ring broer + neef). Noord-Syrië. Nederland beëindigd denking Juni van onderzoek naar
8 april van valuta- Dam bij Mansoura December Aziz en Fatah.
IS, tot dan toe Iraakse Zomer Maart smokkel heroverd op IS Fatah
groepering, verklaart Fatah en Aziz in Fatah vraagt uit Saoedi- gearresteerd Februari
Syrische Nusra Front Turkije. Aziz ontmoet asiel aan Arabië. September Eerste pro forma-
onderdeel van IS. Con- Ans Boersma in in Nederland. Aziz in De Balie her- zitting. Broers zitten
flict tussen IS en Nusra. Istanbul. kend als ‘IS-strijder’ zeker nog tot mei vast.

LIJST
VAN NAMEN
Aziz = Abdelaziz al H.
Verdachte in terrorisme-
zaak, zou Nusra-emir
zijn geweest.

Fatah = Abdelfatah al H.
Verdachte in terrorisme-
zaak, is gezien rondom
de dam.

Hamid = Abdelhamid al
H. Oudste broer. Woont
in Utrecht.

Kafi = Abdelkafi al H.
Jongste broer, omgeko-
men in Aleppo, mogelijk
als Nusra-strijder.

Karim = Abdelkarim al
H. Oudere broer, bracht
Fatah en Aziz naar Tur-
kije. Woont in Tabqa.

Maria = Maria al H.
Vrouw van Fatah, woont
in Bergeijk.

Adel = Adel Mohammed

al Afeidli. Huisvriend van
de familie, bracht Fatah
en Aziz naar Turkije.

Sjeik Atif = Abdelatif al

MEEGENOMEN ‘De 16-jarige zoon van een man die banden heeft met de regering-Assad wordt geblinddoekt. Fatah neemt hem mee.’
dam en de provinciehoofdstad Raqqa.
Sjeik Naif, die op loopafstand woont
van de dam, krijgt bezoek van een van de
nieuwe machthebbers. Deze rebel van
het Nusra Front blijkt een knappe derti-
ger. Geen ruige baard, zoals de anderen,
maar met een westers uiterlijk. Zijn
accent verraadt dat hij uit deze streek
komt. Het is Fatah al H. Een echte Abu
Jaber, net als sjeik Naif.
‘Hij is van onze stam. Wij zeiden hem
dat.’
Maar de ontmoeting tussen de twee
bloedverwanten verloopt grimmig.
Fatah toont de sjeik een handvol kogels.
Hij neemt alle motorfietsen mee die de
gemeente eerder uit voorzorg heeft
gestald in het huis van het stamhoofd.
‘Hij is deze weg gegaan en wij waren
bang van hem.’
Fatah vertoont zich in het dorp met
een masker op. Sjeik Naif herinnert zich
zijn strijdersnaam: Abu Ibrahim. De ver-
halen die rondgaan in het dorp maken
hem duidelijk: deze man is meer dan een
motorfietsendief. ‘Hij was, kunnen we
zeggen, álles op de dam. Hij arresteerde
mensen. Hij vermoordde mensen.’ Niet
met zijn blote handen, benadrukt sjeik
Naif. ‘Maar hij had de autoriteit, hij nam
beslissingen.’
De dam bij Mansoura regelt samen
met de stroomopwaarts gelegen Tabqa-
dam al drie decennia de elektriciteits-
voorziening voor een groot deel van
Syrië. Zodra Nusra-rebellen de macht
grijpen, worden bezoekers verbannen
naar de rand van het complex. Wie de
pech heeft dieper naar binnen te worden
geleid, vertelt het niet altijd na. Omwo-
nenden zien Fatah daarom bij en op de
dam, maar nooit in de dam.
De enigen die het Nusra Front binnen
aan het werk hebben gezien, zijn de
ingenieurs die hier bleven komen. Van
dambeheer weten de Nusra-leiders im-
mers niets. Het waterpeil stijgt alarme-
rend. Om een watersnoodramp te voor-
komen, sluit het Assad-regime een Faus-
tiaans pact met het Nusra Front en later
ook met IS: de technische ambtenaren
krijgen weer toegang tot de dam.
Onderweg naar hun werkplek moeten
ze de eerste keer over de lijken klimmen
van Syrische militairen die hier zijn ge-
dood. Ze ontmoeten Abu Loqman, de
emir van Nusra. ‘Een emir was een direc-
teur zoals ikzelf’, zegt een van de ingeni-
eurs over de plotselinge verandering van
management. Ze zien hoe Nusra-strij-
ders tunnels graven naar de omliggende
dorpen. Rekruten moeten in de Eufraat
springen ‘om sterk te worden’.
In het hart van het damcomplex opent
een van de eerste Nusra-gevangenissen
van Syrië. Twee donkere opslagruimtes
worden voorzien van traliewerk en sta-
len deuren. ‘Ze brachten hier zelfs de
gouverneur van Raqqa, hoorden we.’ De
ingenieurs durven niet dichtbij te ko-
men. Van een afstand zien ze dat de cel-
len vol zitten. Gemaskerde mannen lei-
den de gevangenen geblinddoekt naar
de wc. Geselen hen op het plein. Ze zien
hoe de gevangenen worden doodge-
schoten en dat hun lichamen in de ri-
vier belanden.
Fatah al H.? De drie ingenieurs die op
de dam Nusra en daarna IS hebben over-
leefd, zijn eensgezind: die hebben ze
hier nooit gezien. ‘Maar er is iets dat je
moet weten’, zegt de huidige hoofdinge-
nieur, ‘als ze hier uit de buurt kwamen,
droegen ze tijdens hun werk allemaal
een masker. Dus als hij hier is geweest,
zou ik hem niet herkennen.’
WAT GEBEURT ER
ALS FATAH GEMASKERD je huis bin-
nenvalt en je meeneemt naar de dam?
Het overkomt een tienerjongen in een
dorp ten zuiden van de dam. Ineens
staat Fatah hier op het erf. In de herinne-
ring van de familie gebeurt dat kort
voor de val van Raqqa op 5 maart 2013.
‘We herkenden hem aan zijn stem en
zijn ogen’, zegt een neef die Engels
spreekt. ‘In de gevangenis was hij de big
boss.’
De familie weet wat op het spel staat.
De vader des huizes onderhoudt poli-
tieke banden met de regering van Assad.
Nu het verzet de macht grijpt, is dit een
probleem. De vader zit veilig in de
hoofdstad Damascus. Maar zijn zoon
van 16 jaar is die dag thuis. Hij wordt ge-
blinddoekt. Zijn handen achter de rug
geboeid. Fatah neemt hem mee. De fami-
lie sjeest er achteraan, naar de dam. Een
oom: ‘Hij is hier niet, zeiden ze. Maar we
zeiden: we weten dat hij hier wel is.’
Vier dagen zit de tiener vast. Zes jaar
later is hij er niet overheen. Zijn blind-
doek bleef altijd om. Alleen op de wc
mocht die even af. Ze martelden hem,
zegt hij, met elektriciteit. Ze sloegen met
buizen. ‘Maar het ergste was dat ze
steeds een mes op mijn keel zetten en
zeiden: we gaan je zo onthoofden. Stel je
dat voor. Erger gaat het niet worden.’
De ex-gevangene knielt naast de ver-
slaggever neer. ‘Voel jij eens aan mijn
schouder.’ Puntige stukken bot steken
door zijn huid. De rechterschouder is
gebroken. Dat gebeurde op de dam, zegt
hij. Zes ribben zijn ook gebroken. Elke
nacht, al zes jaar lang, heeft hij nacht-
merries. Werken lukt niet, hij kan de
straat nauwelijks op. Slikt zware angst-
remmers. ‘Hij heeft een fobie voor solda-
ten’, zegt zijn oom. ‘Bij checkpoints ver-
stopt hij zich achter vrouwen.’
De Volkskrant achterhaalt in Syrië drie
van Fatah’s voormalige gevangenen. Be-
halve de tiener wordt ook sjeik Aziz, een
broer van sjeik Naif, gearresteerd door
Fatah. Hij weigert mannen van de Abu
Jaber-stam te leveren voor het Nusra
Front. ‘Wij hebben meer dan 17 duizend
hoogopgeleiden, wij konden het niet
accepteren om met zo’n groep te gaan.’
n LEES VERDER OP PAGINA 12
Mohammed al Faraj.
Woont in Mansoura.
Zegt dat Fatah de kolo-
nel arresteerde.
Sjeik Aboud = Aboud
Hamad al Alewi. Zelfde
stam als familie Al H.
Zegt dat Fatah rol bij
Nusra overdrijft.
Sjeik Abdallah = Abdal-
lah al Mohdi. Uit Man-
soura. Zit in de truck-
handel.
Sjeik Abdelaziz = Ab-
delaziz al Adeil al Adeeb.
Broer van sjeik Naif, ge-
arresteerd door Fatah.
Sjeik Naif = Naif al Adeil
al Adeeb. Zelfde stam als
Al H. Woont vlak bij dam.
Zag Fatah in actie.
De kolonel = Abdallah
al Jado’a. Volgens sjeik
Atif gearresteerd door
Fatah. Spoorloos ver-
dwenen.
In deze streek in Syrië is het
gebruikelijk dat mannenna-
men beginnen met het voor-
voegsel ‘Abdel’: Abdelfatah,
Abdelaziz enz. Alle geïnter-
viewden in dit verhaal ken-
nen de broers bij hun volledi-
ge naam. Om verwarring te
voorkomen bij Nederlandse
lezers, wordt het voorvoeg-
sel ‘Abdel’ in de tekst wegge-
laten: Fatah, Aziz enz.
12 ZATERDAG
SYRISCHE BROERS
n VERVOLG VAN PAGINA 11
Na een paar uur komt sjeik Aziz onge-
deerd vrij.
Minder geluk heeft de derde arrestant,
een kolonel van de Syrische militaire in-
lichtingendienst. Hij vraagt hulp van
een tribale relatie: sjeik Atif in Man-
soura. De kolonel was gedeserteerd, stelt
sjeik Atif. Hij wilde vluchten naar Turkije,
maar bedacht zich, en hoopte in Nusra-
gebied te kunnen blijven. Sjeiks in Syrië
onderhouden banden met iedereen. Ze
vormen de schakel tussen regering en
verzet. Dus belt sjeik Atif zijn lokale con-
tact op de dam: Fatah al H.
Sjeik Atif en Fatah gaan ver terug: hun
grootvaders kennen elkaar. Dat telt in
Syrië. Fatah drinkt geregeld thee bij Atif
thuis. Hij geeft hoog op over ‘de organi-
satie’, ofwel het Nusra Front. ‘Onze ge-
vangenissen zijn zoals de gevangenissen
in Zwitserland.’ Ook vertelt hij over zijn
machtige broer Aziz en diens band met
Abu Loqman. En natuurlijk over zijn ei-
gen paspoortzwendel, waar zelfs Nusra’s
tweede man Abu Maria al Qahtani vol-
gens hem van heeft geprofiteerd.
Kan Fatah de kolonel helpen? ‘We heb-
ben niks tegen hem’, verzekert Fatah.
Toch lijkt het hem beter als de deserteur
even meegaat naar de dam, voor een rou-
tineverhoor. ‘Er zal hem niks gebeuren.’
Bij zonsondergang komt hij de kolonel
halen in het huis van sjeik Atif. ‘Mis-
schien duurt het ongeveer een uur.’
De volgende ochtend is de kolonel
nog steeds niet terug. De sjeik raakt be-
zorgd. Hij heeft eerder gezien dat Fatah
geblinddoekte gevangenen vervoerde
naar het kantoor van shariarechter Abu
Ali, berucht vanwege zijn onthoofdin-
gen met het zwaard. Fatah zal toch niet
zijn belofte breken aan hem, een sjeik?
‘We doen onderzoek’, zegt Fatah later die
dag kortaf. ‘Hij is kolonel, hij heeft mili-
taire informatie die de organisatie kan
helpen.’ Op 9 maart 2013 verschijnt een
grimmig filmpje op YouTube. Gezeten
tegen een zwarte vlag met de islamiti-
sche geloofsbelijdenis zegt de kolonel
dat hij gevangene is van het Nusra Front.
Het is de laatste keer dat hij in leven
wordt gezien.
Sjeik Atif treft Fatah nog één keer, als
hij ’s avonds op de dam zijn masker afzet
en zegt: ‘Ik ga misschien op reis.’
BIJ DE DAM STAAT
EEN RIJ TRUCKS. Fatah inspecteert ze.
Hij wil de trucks verkopen in Turkije. ‘Ik
zag dat met mijn eigen ogen’, zegt sjeik
Aboud, die tot dezelfde stam behoort als
de familie Al H. ‘En daarna was hij weg.’
De diefstal van de trucks en de fa-
brieksonderdelen bezegelt de reputatie
van Fatah en Aziz. ‘Met het geld steunden
ze het Nusra Front’, zegt een andere tri-
bale leider, sjeik Abdallah, die voor de
oorlog in de truckhandel zat. ‘Althans,
dat was de bedoeling. Ze staken al het
geld dat bedoeld was voor het Nusra
Front in eigen zak en zijn gevlucht.’
Wanneer vertrokken de broers? In
Nederland zal Aziz later in een interview
met de Volkskrant zeggen dat hij Syrië
‘eind 2012’ voorgoed verlaten had. Maar
in het familiehuis in Tabqa herinneren
ze zich dat anders. Het was in april 2013,
zegt zijn broer Karim. ‘Eind april 2013’,
zegt een vriend van de familie, Adel. Dit
tweetal escorteerde Fatah en Aziz per-
soonlijk door de woestijn naar Turkije.
Fatah maakt met een illegaal bootje de
oversteek naar Europa en vraagt in
Nederland als vluchteling om bescher-
ming. Gezinnen van de Syrische mannen
die vooruitreizen naar Europa, blijven
vaak wachten in Turkije. Zo niet Fatahs
echtgenote Maria. Terwijl Fatah bij de
IND vertelt hoe gevaarlijk het leven in Sy-
rië is geworden, reist zij in maart 2014 als
een spookrijder tegen de vluchtelingen-
stroom in terug naar Tabqa, inmiddels
veroverd door IS. Gevaarlijk? Dat is rela-
OVERTOCHT ‘Fatah maakt met een illegaal bootje de oversteek naar
Europa en vraagt in Nederland als vluchteling om bescherming.’
tief, zegt Maria. ‘Wat ook gevaarlijk is, is
dat ik in een vreemd land alleen zou blij-
ven met mijn kinderen.’
Vanuit Saoedi-Arabië komen ook
Fatahs ouders naar Tabqa. Terwijl IS zijn
terreurbewind uitrolt over de regio,
viert de familie een trouwerij. Maria
koestert dierbare herinneringen aan de
circa drie maanden die ze doorbrengt in
het kalifaat voordat ze doorreist naar
Nederland. ‘Ik heb mijn familie gezien,
ik heb een huwelijk meegemaakt. Ik heb
een mooie tijd gehad daar.’
Het leven onder IS was niet slecht, zegt
Karim. ‘In die tijd was dit het veiligste
gebied van het land.’ In- en uitreizen kon
gemakkelijk. ‘De handel was ook heel
goed. Als je een vergunning had, kon je
van hier naar Mosul en niemand hield je
tegen. Als je iemand in Tabqa vraagt
‘wanneer ben je heel rijk geworden?’ dan
zal hij zeggen ‘in de tijd van de islamiti-
sche staat.’’
DE VERHALEN
DIE FATAH eerder in Syrië vertelde,
strooit hij ook in Nederland rond. Hij
biedt zijn hulp aan bij een Syriër wiens
achtergebleven familie in Raqqa proble-
men heeft met IS. Fatah belooft te kijken
wat hij kan doen, via zijn eigen contac-
ten en die van zijn broer Aziz, die volgens
hem nog steeds warme banden onder-
houdt met Abu Loqman en Nusra-kop-
stuk Al Jolani.
In de achtertuin van deze Syriër in Zoe-
termeer steekt Fatah als bewijs van zijn
verleden zijn pols uit. Kijk naar dit hor-
loge. Dit klokje is van de gevangen gou-
verneur van Raqqa. Met dit verhaal
pochte hij ook in Syrië, weet sjeik Aboud
van zijn eigen stam. Het verhaal gaat als
volgt: Fatah zorgde zo goed voor de ge-
vangen gouverneur dat die als dank zijn
horloge gaf. ‘Ik ben er zeker van dat hij
dat verteld heeft.’
In het Brabantse Bergeijk stapt een
Syrische asielzoeker naar eigen zeggen
al in oktober 2014 naar de politie. Hij
zegt dat hij wordt bedreigd omdat hij
belastende informatie heeft over Fatahs
verleden. Met die melding lijkt weinig te
gebeuren.
De Nederlandse autoriteiten hebben
meer aandacht voor Fatahs broer Aziz.
Die heeft onder een valse naam asiel aan-
gevraagd. Aanvankelijk verschuilt hij
zich voor zijn familie. Zijn oudste broer
Hamid, die in Utrecht woont, ontdekt
ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT
pas na maanden dat ook Aziz in Neder-
land is. De IND vraagt Hamid naar details
over al zijn broers. Hij wil niet meegaan
in Aziz’ leugens, maar gunt zijn broer
ook een nieuw leven. ‘In de Arabische
cultuur is het niet gebruikelijk dat je je
broer verraadt.’
In elk geval vanaf het voorjaar van
2016 wordt Aziz afgeluisterd door inlich-
tingendienst AIVD. Later dat jaar worden
i
Fatah en Aziz samen aangehouden op REACTIE
Schiphol, na een tip dat ze een groot PETER PLASMAN
geldbedrag, mogelijk een ton, hebben ADVOCAAT
opgehaald in Saoedi-Arabië. De politie VAN AZIZ AL H.
vindt slechts een paar duizend euro. De
broers beweren dat ze ‘verre familie’ van ‘Cliënt heeft heel
elkaar zijn en mogen gaan. veel op te merken
Fatah blijft buiten beeld in september als reactie op de te-
2017, als zijn broer Aziz in het Amster- gen hem inge-
damse debatcentrum De Balie wordt brachte beschuldi-
herkend als ‘IS-strijder’. De flamboyante gingen, maar hij zal
Aziz, met als ex-vriendin een Neder- dat doen op de
landse journalist, wordt in oktober 2018 daarvoor bestem-
als eerste door de politie opgepakt. Justi- de plek, de zittings-
tie vindt drie valse paspoorten bij hem zaal, en niet in de
thuis. Twee maanden later wordt ook Fa- media.
tah gearresteerd. Daar wil ik aan toe-
Vanuit de gevangenis in Vught belt voegen dat cliënt
Fatah elke dag tien minuten naar huis. niet wordt verdacht
Ze praten niet over de zaak, zegt Maria. van enige activiteit
Fatah, haar ‘geweldige man’, heeft één die in verband zou
slechte eigenschap: hij overdrijft. Niet staan met een aan-
alles wat hij zegt, is waar. ‘Ik weet dat hij slag in Nederland
bepaalde dingen heeft gezegd die ons in of waar dan ook.
problemen hebben gebracht en ja, ik Dat betekent dat
ben daar boos over. Weet hij dat? Ja. Zeg daarvoor geen en-
ik dat ook tegen hem? Nee, want in onze kele aanwijzing be-
traditie is het zo dat ik weet dat hij het al staat.’
zwaar genoeg heeft. Ik ga hem dan niet
nog verder bezwaren met mijn woede.’
In het rijtjeshuis in Bergeijk zijn de
gordijnen gesloten, zodat Maria haar REACTIE
hoofddoek af kan doen. Op schoot ligt BART
een baby. Na drie dochters eindelijk een NOOITGEDAGT,
zoon. Fatah heeft het jongetje maar veer- ADVOCAAT VAN
tig dagen meegemaakt voordat hij werd FATAH AL H.
gearresteerd, rekent ze voor. Hij is on-
schuldig. Dat staat voor Maria vast. An- ‘Zoals bekend loopt
ders had ze toch niet nog meer kinderen er op dit moment
met hem gekregen, als hij een slecht per- een strafrechtelijk
soon was? onderzoek naar
cliënt. Zo lang dat
onderzoek loopt zal
OP DE DAM WAAR er door of namens
ZES JAAR GELEDEN het kalifaat be- cliënt geen com-
gon, hangt nu weer de Syrische vlag. Dit mentaar gegeven
symbool van het Assad-regime is offici- worden op vragen
eel nog steeds verboden, maar de ingeni- van journalisten of
eurs wagen het erop. Met plakband heb- anderen buiten het
ben ze de driekleur met twee sterren op strafproces. Wel-
de muur gehangen. Pal tegenover de licht ten overvloede
directeurskamer waar Abu Loqman om- merk ik op dat een
geven door mannen met maskers begin verdachte voor on-
2013 werkte aan de verrijzenis van IS. schuldig dient te
Wat gebeurde op de dam, en wie worden gehouden
waren daarbij? Het gebouw toont zijn totdat zijn eventue-
schuld. De twee gevangeniscellen zijn le schuld onherroe-
nog intact. De muren zitten vol jihadisti- pelijk in rechte is
sche graffiti. Als de stalen deuren dicht komen vast te
vallen, voel je hoe benauwd deze ruimtes staan.’
zijn, zelfs nu hier geen tientallen men-
sen op elkaar zitten gepakt. De ingeni-
eurs wijzen naar de kogelgaten in de
muur alsof de executies hier gisteren
plaatsvonden.
Wat is het lot van de kolonel die door
Fatah dit gebouw werd binnen ge-
bracht? Volgens berichten op sociale
media zou hij later door IS zijn gedood.
Zijn vermissing achtervolgt sjeik Atif.
Hij wil al langer over Fatah vertellen te-
gen de politie in Nederland, maar wist
niet hoe hij die kon bereiken. Als de re-
chercheurs niet naar Syrië durven rei-
zen, wil hij desnoods getuigen ‘via
Whatsapp’.
In het familiehuis in Tabqa hoopt ook
broer Karim dat de waarheid boven tafel
komt. Als justitie in Nederland inziet dat
Fatah een praatjesmaker is, die in het
heetst van de Syrische opstand een spin-
nenweb aan verhalen ophing over zich-
zelf en zijn broer, dan komen ze vast
gauw vrij. Thuis maken ze er grapjes
over. ‘Als Fatah was gebleven onder IS,
dan had IS zijn tong afgesneden.’
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019 ZATERDAG 13

Navo 70:
wereldpolitiek als
familiedrama
THE BIG
PICTURE ARIE ELSHOUT

r is een verjaardag maar op Sovjet-Rusland in de Koude Oorlog. Ik ben ervan

E
uit alle macht probeert
men het familiehoofd
buiten de deur te hou-
den. Te dominant. Een
paar keer al ging het mis.
Dreigde hij met één
schot alles te zullen plat-
leggen. Dus mijdt men hem liever even. Er komt een
feestje zonder hem. Arme familie. Wie kent haar
niet? Het is de Navo.
Deze week was het zeventig jaar geleden dat het
bondgenootschap werd opgericht. Bij vorige ver-
jaardagen kwamen de leiders van de lidstaten bij-
een om dat te vieren. Nu verzamelden zich alleen de
ministers van Buitenlandse Zaken. De ceremonie
was bescheiden gehouden, er werd vooral verga-
derd.
De Navo heeft voorlopig geen trek in een top
met de Amerikaanse president Trump. De ontmoe-
tingen in 2017 en 2018 liepen uit op een confronta-
tie. Een Navo-diplomaat die bij de ‘horror-top’ van
vorig jaar was, vertelde me hoe hij Trump had horen
opscheppen dat hij ‘met een enkel schot hier alles
zou kunnen platleggen’. De verjaardagstop is nu
helemaal naar het einde van het jubileumjaar ver-
schoven en zal in december in Londen worden ge-
houden. Hoe verder weg, hoe beter. Niets menselijks
is politici vreemd: niemand kan om het hoofd van
de clan heen, hij is de baas en heeft het geld, maar
niet te vaak langskomen graag. Wereldpolitiek als
familiedrama.
Al veertig jaar volg ik de Navo. Geregeld was er
ruzie in huis: over de mate waarin de Europeanen
op Amerikaanse zak teren, over de plaatsing van
nieuwe kernraketten in Europa, over de Irak-oorlog.
BONDGENOOTSCHAP President Trump bij een Navo-top in Brussel, juli
2018. Een verjaardagsfeestje met Trump erbij zit er vooralsnog niet in.
Foto EPA
Arie Elshout Maar de gelederen sloten zich altijd als het erop aan
en Rob Vreeken kwam. Tegen fel verzet in van de vredesbeweging
becommentariëren werden in 1983 nieuwe INF-raketten opgesteld als
beurtelings het bui- tegenwicht voor soortgelijke Sovjetwapens. Na de
tenlandse nieuws aanslagen van 11 september 2001 door islamitische
terroristen werd artikel 5 uit het Navo-handvest
voor het eerst geactiveerd: een aanval op een is een
aanval op allen. En na de annexatie van de Krim door
Rusland in 2014 kwam er een einde aan de defensie-
bezuinigingen.
Het grote succes van de Navo was de overwinning
overtuigd dat het stationeren van de INF-raketten
een beslissend moment was. Het Westen worstelde
met zichzelf, miljoenen protesteerden in de straten,
Moskou zaaide verdeeldheid, maar uiteindelijk lie-
ten de Navo-regeringen zich niet uiteenspelen en
zetten ze de uitvoering van het plaatsingsbesluit
door.
Het was na de Cubacrisis het gevaarlijkste mo-
ment in de geschiedenis van het bondgenootschap.
De Sovjetleiding was in paniek. Zij vreesde een ver-
rassingsaanval en liet met kernwapens uitgeruste
vliegtuigen gereedmaken op Oost-Duitse bases om
meteen te kunnen opstijgen. Het liep goed af. Kort
daarna trad Sovjetleider Gorbatsjov aan. Hij conclu-
deerde uit de nederlaag tegen de Navo dat het an-
ders moest in de Sovjet-Unie en gaf alles weg. Moge-
lijk was het niet zo gelopen als de vredesbeweging
in 1983 had gewonnen. Overigens kreeg die later de
door haar gewenste ontwapening.
Na het wegvallen van de Sovjetvijand viel de
disciplinerende werking van een existentiële drei-
ging weg. Ik schreef in 1999 dat dit het einde van de
alliantie zou kunnen betekenen. De Amerikaanse
omverwerping van de Iraakse dictator Saddam in
2003 spleet inderdaad het bondgenootschap. Maar
het bestaat nog. Het is met 29 lidstaten groter dan
ooit. Ik had ongelijk, maar het is ook waar dat de
Navo pas weer een beetje de oude is geworden na de
terugkeer van Rusland als tegenstander. Het was
niet helemaal onzin wat ik destijds beweerde.
Ook blijft het zo dat de Navo soms zelf haar groot-
ste vijand is. Op haar zeventigste is het Trump die de
eenheid zo op de proef stelt dat de Atlantische fami-
lie graag het IJzeren Gordijn uit de kast zou willen
halen, om het ditmaal om hem heen te zetten.

Advertentie
14 ZATERDAG
Schrijvers,
kunstenaars,
wetenschappers en
journalisten moeten
in het Israël van
Netanyahu op hun
tellen passen.
Door Sacha Kester
Kritische
kunstenaar in
Israël gezien
als verrader
Voor Etgar
Keret stortte
er in 2014 een
muur in. De Gaza-
oorlog was in volle
gang, en zijn vrouw
vroeg tijdens het
Internationale Film
Festival in Jeruzalem
om een minuut stilte
voor vier Palestijnse kinde-
ren die waren omgekomen
door een Israëlische raket. De
zaal reageerde geschokt. Boos.
‘Op sociale media werd nog
dagenlang besproken op welke
manieren ze vermoord moest
worden’, vertelt Keret. ‘Zouden ze
haar stenigen, of eerst tot bloedens
toe verkrachten en daarna in brand
steken?’
Keret, die als schrijver wereldfaam ver-
gaarde met zijn absurdistische korte ver-
halen, zit aan het ontbijt in een café in Tel
Aviv. Een tafeltje verderop worden twee
glazen wijn ingeschonken.
‘De haat was overweldigend’, zegt
Keret. Zijn vrouw is de actrice en filmma-
ker Shira Geffen. Het echtpaar is gewend
op straat herkend te worden, maar ge-
voelsmatig stond er altijd een muur tus-
sen hun werk en hun persoonlijke leven.
‘Daar brak de haat doorheen. Plotseling
waren we geen kunstenaars meer die
zich kritisch uiten, maar verraders.
Mensen die hun eigen land probeerden
te vernietigen.’
Met de verkiezing van Benjamin ‘Bibi’
Netanyahu in 2009 maakte Israël een
flinke ruk naar rechts en in de tien jaar
ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT
SELFIE Een parlementslid neemt in juli 2018 een foto met premier Netanyahu,
en Animal Farm van George Orwell inspireerden Avi Katz tot onderstaande
dat hij aan de macht is, botste het gere-
geld tussen de autoriteiten aan de ene
kant en artiesten, mensenrechtenactivis-
ten, wetenschappers en journalisten aan
de andere kant. Mensen die het beleid
bekritiseren, worden door de premier
afgeschilderd als vijanden van de staat.
Een gevaarlijke ontwikkeling, vinden zij,
maar onder een flink deel van de bevol-
king is Netanyahu razend populair en de
kans is groot dat hij aanstaande dinsdag
de verkiezingen wint. De campagnes
gaan niet over de economie, en al hele-
maal niet over de Palestijnse kwestie – wel
over de veiligheid van Israël, maar nooit
over een eventueel vredesproces. De
stembusgang is vooral een referendum
over de vraag of Netanyahu mag aanblij-
ven. Is dat het geval, dan is Bibi deze zo-
mer de langstzittende premier van Israël.
‘Het is dubbel’, zegt Ilana Dayan. De on-
derzoeksjournalist en presentator van
het programma Uvda, een soort Nieuws-
uur, zit in haar werkkamer en kiest haar
Cartoon van Avi Katz in het magazine The Jerusalem Report.
woorden zorgvuldig. ‘Israël is een fantas-
tisch land, met een divers medialand-
schap, en Netanyahu is een zeer intelli-
gente en kundige man. Tegelijkertijd is er
een cultuuroorlog gaande. Iemand als ik,
die als liberaal wordt gezien, zit constant
in het defensief.’
In 2016 deed haar programma onder-
zoek naar de vertrouwelingen rond
Netanyahu, maar Bibi weigerde het daar-
over te woord te staan. De redactie mailde
hem dertig vragen en kreeg vijf pagina’s
antwoord op schrift. Dat begon met de
mededeling dat ‘de extreem-linkse
Dayan’ dit toch niet zou lezen, omdat zij
‘alleen maar uit was op zijn val’. ‘We heb-
 DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019
nadat een omstreden wet is aanvaard die bepaalt dat Israël de staat is van het Joodse volk. De foto, de wet
cartoon in het magazine van The Jerusalem Post. De cartoon kostte hem zijn contract met de krant. Foto AP
ben er lang over nagedacht wat we ermee
moesten’, zegt Dayan. ‘Uiteindelijk heb ik
de hele tekst op televisie voorgelezen.’
De persvrijheid in Israël is altijd groot
geweest, maar volgens de Amerikaanse
ngo Freedom House is die onder Netan-
yahu sterk verminderd. Er wordt steeds
meer politieke druk op de media uitge-
oefend en de premier, die van 2014 tot
februari 2017 ook minister van Commu-
nicatie was, valt journalisten persoonlijk
aan. Ver voor Donald Trump smaalde
Netanyahu al op de leugenachtige media
en zette hij personen op sociale media
weg als onbetrouwbaar. Toen hem daar-
naar werd gevraagd op een conferentie
voor buitenlandse journalisten, ver-
klaarde Bibi dat hij ‘er lol in had’.
Diepe littekens
Volgens Dayan stamt de verbetenheid
van Netanyahu uit zijn eerste termijn als
premier. Tegen alle verwachtingen in
won hij in 1996 de verkiezingen. Yitzhak
Rabin, de architect van de vredesakkoor-
den van Oslo, was nog geen jaar eerder
vermoord, en zowel de linkse elite als de
media konden er niet over uit dat rechts
had gewonnen. ‘Ze zagen hem niet als
iemand van een andere politieke kleur,
nee, ze verachtten hem, en lieten dat con-
stant merken. Dat heeft diepe littekens
achtergelaten bij Netanyahu, en toen hij
in 2009 weer werd gekozen, nam hij
wraak. Bibi won weer in 2013, en weer in
2015, en bij elke nieuwe termijn werd de
sfeer grimmiger.’
Die houding beperkt zich niet tot de
relatie tussen de premier en zijn zelfver-
klaarde vijanden; ook zijn achterban en
andere politici keren zich tegen iedereen
die ‘anders’ denkt. Toen journalist Gi-
deon Levy zich in 2015 in de krant Haaretz
uitsprak tegen de oorlog in Gaza, werd
hij door een parlementariër beschuldigd
van verraad. Op straat werd hij zo vaak
bespuugd en bedreigd, dat hij besloot
bodyguards in te huren. Om dezelfde
reden durft actrice Einat Weizman niet
meer in Israëlische theaters op te treden:
nadat iemand een oude foto op Facebook
had geplaatst waarop zij een T-shirt met
de tekst ‘Free Palestine’ droeg, werd ze
zowel op sociale media als op straat
agressief benaderd.
‘De afgelopen tien jaar is er in Israël
een haatcultuur ontstaan’, zegt Joseph
Atras. Hij is voorzitter van het bestuur
van Al-Midan, het enige Palestijns-Arabi-
sche theater van Israël. Omdat de rege-
ring alle subsidie heeft stopgezet, houdt
hij de boel draaiende met vrijwilligers. In
2015 voerde Al-Midan het stuk Een Paral-
lelle Tijd op, over zes politieke gevange-
nen, van wie er één toestemming heeft
gekregen om te trouwen. De schrijver
van het stuk gebruikte brieven van ge-
vangenen als basismateriaal, waaronder
die van de Palestijn Walid Daka, die le-
venslang heeft gekregen voor het doden
van een Israëlische soldaat.
Het stuk werd tientallen keren in het
Arabisch opgevoerd zonder dat er een
haan naar kraaide, maar toen er
Hebreeuwse ondertiteling werd toege-
voegd, kwamen er protesten en uiteinde-
lijk besloot de regering de subsidie te be-
vriezen. ‘We zijn verworden tot een mid-
CULTUUROORLOG
del om meer stemmen te krijgen’, con-
cludeert Atras bitter. ‘Arabieren zijn de
vijand, en Netanyahu doet het voorko-
men alsof hij ze met blote handen kan
verslaan.’
Loyaliteitswet
Het besluit om Al-Midan zijn geld te ont-
nemen, komt van Miri Regev, voormalig
woordvoerder van het leger en sinds 2015
minister van Cultuur. Ze legde financiële
sancties op aan gezelschappen die niet
optreden voor kolonisten in de bezette
gebieden, ontwierp een wet die ‘fatsoen-
lijke kleding’ voor artiesten voorschrijft
en presenteerde de Loyaliteitswet, die
haar het recht zou geven artiesten en in-
stellingen fondsen te ontzeggen als ze
kritiek uitoefenen op de staat Israël. De
vrijheid van meningsuiting zou gewaar-
borgd blijven, maar, zo zei ze, ‘ik ben
geen pinautomaat’.
‘Er is geen sprake van directe censuur’,
zegt Chen Tamir, curator bij het Centrum
voor Hedendaagse Kunst in Tel Aviv,
‘maar artiesten en instellingen zijn voor-
zichtig geworden. Ze willen geen proble-
men.’
En dat terwijl kunst en de natie in het
verleden innig met elkaar verbonden
waren. Het idee voor het land Israël en
het zionisme ontstonden bij de schrijver
Theodor Herzl. Het nationale theater
Habima was er eerder dan Israël zelf, en
de staat werd op 14 mei 1948 uitgeroepen
in het Tel Aviv Museum. ‘Kunst geeft
vorm aan de werkelijkheid’, zegt Tamir.
‘Theatermakers, filmmakers, dichters en
schrijvers hebben altijd een centrale rol
gespeeld in het debat over wie we zijn. De
kunstwereld kan het discours echter niet
met gebonden handen op gang houden.’
Haim Weiss, hoogleraar literatuur,
ervaart hetzelfde aan de Ben-Gurion Uni-
versiteit in Beersheva. ‘Ik zie dat mensen
steeds minder hun mond opendoen. Als
ik tijdens de les iets kritisch zeg, krijg ik
een paar dagen later van het universi-
teitsbestuur te horen dat er over me is
geklaagd. Dat heeft geen gevolgen, ik
word niet ontslagen of gekort op mijn
salaris, maar de boodschap is duidelijk:
er wordt op je gelet!’
Begin jaren negentig heerste er in
Israël een heel ander klimaat: links was
aan de macht, het land kende een actieve
vredesbeweging en schrijvers publiceer-
den kritische essays, waarop politici weer
Plotseling reageerden met een essay. Maar het vre-
waren we desproces mislukte, er volgde een golf
van zelfmoordaanslagen en een tweede
geen intifada. Rechts won de verkiezingen
kunstenaars met de belofte hier hard tegen op te tre-
meer die zich den. Het vredesproces was van tafel: de
Palestijnen moesten eerst maar eens be-
kritisch uiten, wijzen dat er met hen te praten viel.
maar mensen Al die tijd bleven de media uiterst
die hun eigen kritisch. ‘Alsof Israël zich ergens voor
moest verontschuldigen’, zegt Matan
land Peleg, voorzitter van Im Tirtzu, een ngo
probeerden te die rechts bewustzijn en het zionistisch
gedachtengoed in Israël promoot. ‘Het
vernietigen was demoraliserend en mensen begon-
nen zich eraan te ergeren. Ik weet nog dat
Etgar Keret mijn vader zich woedend afvroeg
Israëlische waarom al die columnisten hun eigen
schrijver land zo afvielen, terwijl er juist behoefte
was aan kracht en eenheid.’
Wat zeker hielp, zegt de 38-jarige Peleg,
was de komst van sociale media. ‘Hier-
door konden linkse media niet meer
dicteren wat je moest denken, en vonden
burgers hun informatie zonder tussen-
komst van de elite.’
Hij pakt er een grafiek bij: een drie-
hoek die is opgebouwd uit drie lagen.
Het topje is de elite (wetenschappers,
media, non-gouvernementele organisa-
Foto Nuka Gambashidze
ties, cultuur en het juridische systeem,
staat er voor de duidelijkheid bij geschre-
ven), in het midden de politiek, onder-
aan de burgers. Peleg tekent een paar pij-
len. ‘Het volk kan de politiek maar eens in
de vier jaar ter verantwoording roepen.
ZATERDAG 15
De elite doet dat elke dag. En de politiek
correcte elite (hup, nog een pijl, van de
top naar beneden) hamert er elke dag op
dat we zwak en slecht zijn.’
Wat Peleg betreft is het een goede zaak
dat dit wordt aangepakt. ‘Er zijn nu meer
rechtse geluiden op tv en in de kranten.
Buitenlandse activisten die Israël zijn
Joodse karakter willen ontnemen, zijn
niet meer welkom. En wij geven geregeld
lezingen op universiteiten, omdat ie-
mand daar het rechtse bewustzijn moet
promoten.’ Want vergis je niet, onder-
streept Peleg, de positie van Israël is zo-
veel meer dan een filosofisch onderwerp.
‘We moeten heel, heel sterk blijven, an-
ders wordt ons land vermorzeld. Het is
geen spelletje: mensen sterven hier!’
Dat is precies de reden waarom Miki
Kratsman, een fotograaf die het conflict
al meer dan dertig jaar volgt, niets over
de cultuuroorlog wil zeggen. Hij zou in
2010 samen met de Chinese kunstenaar
Ai Weiwei duizenden portretten van
Palestijnen exposeren in het Museum
voor de Kunsten in Tel Aviv, maar de ten-
toonstelling ging niet door. Formeel om-
dat er een foutje in de planning was ge-
slopen, maar de meeste Israëlische kun-
stenaars beschouwen het als een geval
van zelfcensuur.
‘Moet ik daarover klagen?’, zegt Krats-
man (60) in een café in Tel Aviv, vol
mooie, jonge mensen aan het bier of een
cocktail. ‘Aan de andere kant van de
muur gaan er mensen dood, en wij heb-
ben het over problemen in de cultuur-
sector?’
Kratsman wijst om zich heen, en zegt
dat 90 procent van dit cafépubliek sol-
daat is. Elke Israëliër moet drie jaar het
leger in, en dient daarna tot zijn 40ste
nog elk jaar een maand als reservist. ‘Dat
doet iets met je manier van denken. En
dat maakt het zo gemakkelijk voor
Netanyahu om de democratie af te bre-
ken. Want dit is geen democratie waarin
de rechten van elke ingezetene be-
schermd worden. Ik kan morgen op een
kistje in de stad gaan staan en zeggen wat
ik wil – er zal mij niets gebeuren. Maar
een Arabier hoeft het niet te doen!’
Democratie verkruimelt
Ook Nir Baram noemt Israël ‘een niet-
democratisch, racistisch land’. De zeer
getalenteerde 42-jarige schrijver wordt
wel gezien als de opvolger van David
Grossman en de vorig jaar overleden
Amos Oz. Net als Grossman in de jaren
tachtig, ging Baram in 2015 naar de be-
zette gebieden om daar te praten met de
bewoners. Wat resulteerde in een boek
en een televisieserie.
Dat er onder Israëliërs nauwelijks
wordt gepraat over de Palestijnen, of
over een vredesproces, komt niet door de
cultuuroorlog, stelt Baram. ‘We leven in
het grootste Joodse getto ter wereld. Een
comfortabel getto, zeker, en ook nog een
met een internationaal vliegveld. Maar
we zijn alleen nog onder elkaar. Voor veel
mensen is het prima zo, met de Palestij-
nen achter de muur, en er is weinig inte-
resse voor het lijden van de Arabier die
men niet kent en die men vreest.’
Toch zullen we er samen uit moeten
komen, zegt Baram. ‘We zitten hier op
een klein stukje land en het enige alter-
natief is oorlog. Daarom móét Netan-
yahu weg. Nadat hij alle mogelijkheden
voor een oplossing heeft geëlimineerd
en de haat heeft aangewakkerd, zal de
apartheid in dit land alleen maar toene-
men. Wat er nog over is van onze demo-
cratie, zal verder verkruimelen.’
Een nieuw vredesproces komt er pas
door maatschappelijk debat, zegt Etgar
Keret. ‘Dat werd altijd in gang gezet door
filmmakers, dichters en schrijvers, en nu
is dat dood. Israël heeft vaak oorlog moe-
ten voeren, maar daarbij mogen we de
belangrijkste strijd niet uit het oog ver-
liezen: die met onszelf.’
16 ZATERDAG
OP
HET
TWEEDE
GEZICHT
Olaf Tempelman sychiater:
P
legt bekende ‘Gaat u rustig
op de sofa
buitenlanders liggen, adem
op de sofa. Deze diep in en
uit, weet dat
week: Theresa u hier veilig
May en het bent, ik ben
Brexit Stress uw psychiater, dus ik ben altijd uw
bondgenoot. Begrijp ik goed uit het
Syndroom. intakerapport dat er bij u sympto-
men van clownsangst zijn geconsta-
Illustratie teerd, wat wij in de DSM coulrofobie
Javier Muñoz noemen?’
Theresa: ‘Het begon toen Philip en ik
op onze zondagse wandeling langs
een straatcircus liepen met allemaal
kinderen eromheen. Komt ineens
een van die clowns, een nogal grote
en forse met geel springhaar,
lachend op mij af. Ik weet niet hoe
het kan, maar een seconde later sta ik
te krijsen: ‘Boris, leg dat mes neer!’
Zegt die grote straatclown geschrok-
ken: ‘Lieve mevrouw, ik heb helemaal
geen mes.’ Ik gil nog harder: ‘Alexan-
der Boris de Pfeffel Johnson! Je hebt
een vleesmes! Als ik me omdraai,
steek je het in mijn rug!’
P: ‘Op deze sofa bent u veilig voor alle
clowns van het Verenigd Koninkrijk.
Begrijp ik uit het intakerapport dat
er ook een incident was bij de
notaris?’
T: ‘Vlak voor het 183ste of 184ste
Brexit-debat hadden Phil en ik even
tijd om langs de notaris te gaan voor
de akte van onze nieuwe cottage. De
notaris blijkt zo’n kille, hautaine
oud-kostschooljongen, u kent ze wel,
het type Jacob Rees-Mogg. Op het mo-
ment dat hij thee inschenkt, val ik on-
gecontroleerd naar hem uit: ‘U denkt
toch niet dat ik uw thee ga drinken!
Ik overlijd liever op natuurlijke
wijze! Ik vertrouw u nog minder dan
een KGB’er met een zak plutonium!’’
P: ‘Hier zie ik een zekere cibofobie,
vergiftigingsangst. Kunt u mij ook
iets vertellen over dat incident in de
bioscoop?’
T: ‘Om even los te komen van het La-
gerhuis gingen Phil en ik ’s avonds
laat naar een historische documen-
taire over de Cubaanse Revolutie.
Aan het eind zie je Fidel Castro zege-
vierend door de straten van Havana
rijden. Ik kijk naar de stoel voor me
en meen dat daar een man met een
grijs baardje zit te applaudisseren.
‘Voor ik het weet, zitten mijn han-
den om zijn strottenhoofd en roep
ik: ‘Nooit, nooit, nooit zal Groot-Brit-
tannië een socialistische vazalstaat
van Cuba worden! Vóór ik de macht
verlies, verban ik jou naar Venezuela!’
‘Zegt dat grijze baardje gorgelend:
‘Mevrouw, volgens mij verwart u me
met Jeremy Corbyn. Ik ben juist van
de Labourvleugel die liever bij de EU
hoort dan bij Cuba.’
‘Philip heeft de situatie toen gered
met zo’n understatement waarop
ons prachtvolk het patent heeft: ‘Ex-
cuse us, my wife is a little upset these
days.’’
P: ‘Is er nog ander gedrag dat uw om-
geving als ongewoon beschouwt?’
T: ‘Mijn lieve Phil krijgt de laatste tijd
stukken roquefort in zijn gezicht,
terwijl dat een van mijn favoriete ka-
zen is! We zitten aan het dessert en
ineens is het alsof ik dat uitgestre-
ken gezicht van die afschuwelijke
EU-onderhandelaar Michel Barnier
op mijn tong voel. Meteen daarna
begin ik te kokhalzen.’
P: ‘Hier constateer ik een zekere fran-
cofobie. Uw symptomen zijn heel di-
vers, maar samen wijzen ze volgens
mij heel duidelijk richting BSS, het
Brexit Stress Syndroom. Daar geven
wij patiënten doorgaans geen thera-
pie voor, we raden ze aan in de Euro-
pese Unie te blijven.’
T: ‘Wist u dat ik een remainer was,
voor ik premier werd?’
P: ‘Doe in uw eerstvolgende
premierschap alleen dingen waar u
achter staat, dan zult u snel weer
roquefort binnenhouden.’
ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT
Waag het niet
die ene foto
te maken
BERICHT UIT
THAILAND MICHEL MAAS
en papieren zak van Starbucks
E
staat naast een gloednieuw
koffieapparaat. Een nog onge-
kreukt colbertje met het partij-
logo hangt aan een knaapje aan
het raam. Ergens staat een open
doos met nieuwe partij T-shirts. De computers staan uit
en de bureaus zijn opgeruimd voor het weekend. Maar
het zal nooit meer maandag worden.
Ik sta in het hoofdkwartier van de Thai Raksa Chart-
partij en vraag me af hoe je een verkiezing verslaat
waarbij het belangrijkste nieuws een partij is die op last
van de rechter niet meer bestaat.
Op een van de bureaus ligt een krant, met op de voor-
pagina het nieuws van de uitspraak van de rechtbank,
foto’s van de rechters, de kopstukken van de partij. En
uiteraard nergens een foto van prinses Ubol Ratana, die
zich namens Thai Raksa Chart zomaar kandidaat stelde
voor het premierschap. Een prinses, de oudste zus van
koning Vajiralongkorn!
Foto’s van een lid van het koninklijk huis zijn in
Thailand not done. Ze kunnen je de kop kosten. Ooit
had ik er zelf bijna eentje gemaakt. Ik wandelde door
Bangkok, toen om mij heen ineens alle wegen werden
vrijgemaakt voor een zeer belangrijk persoon. Nieuws-
gierig trok ik mijn camera en richtte die op een limou-
sinebus die langzaam de weg opschoof. Nog voordat ik
een foto kon maken, werd ik aan mijn arm getrokken.
Een Thaise vrouw keek me onthutst aan en gebaarde
‘nee, nee, niet doen!’, om vervolgens op haar knieën te
zakken en haar hoofd te buigen.
Ik bleef overeind maar liet mijn camera zakken. Net
op tijd. De bus schoof voorbij. Achter de geblindeerde
ramen was niets te zien. Het was een foto van niks
geworden. Maar de vrouw wist wel beter. Zij wist wie
daar in die auto zat. Zelfs een foto van niks had iemand
zomaar een tijd in de gevangenis kunnen brengen.
Je leert ervan. Nu zie ik die krant en zie meteen dat de
KANDIDAAT Prinses Ubol Ratana, de zus van de Thaise koning, komt aan
op de International Travel Trade Show in Berlijn. Foto Soeren Stache/DPA
prinses ontbreekt. En ik weet waarom. Het is het
koningshuis.
Ik was er toen koning Bhumibol overleed en heb
mensen onbedaarlijk zien huilen. Zijn portret hing
overal en waar het hing, brandde vaak wierook. Zelfs bij
leven was de koning bijna even groot als Boeddha zelf.
Zijn zoon is anders. Thai deelden vroeger heel stiekem
videobeelden van zijn verjaardag, waarop zijn jonge
echtgenote half bloot en op haar knieën voor hem op
de grond zat. Op het internet werd het later nog mooier,
toen een fotograaf de jonge kroonprins in Zuid-Duits-
land betrapte bij een fietstochtje. De prins droeg als
broek alleen een niemendalletje dat verdacht veel weg
had van een damesslipje.
Die prins is nu koning. En ineens is Thailand die
beelden collectief vergeten. Niemand wil vijftien jaar
de gevangenis in. Zelfs expats roepen ‘sst!’ als het
koningshuis ter sprake dreigt te komen.
De nieuwe koning woont nog steeds in Duitsland. Hij
Michel Maas wipt alleen als het nodig is even over om om zijn gouden
is Volkskrant- jas aan te trekken en onder de stolp van zwijgzaamheid
correspondent in op zijn troon te gaan zitten. Hij heeft de grondwet laten
Zuidoost-Azië veranderen. Daar stond in dat, als de koning in het
buitenland was, iemand het koningschap hoorde
waar te nemen. Die waarnemer staat er niet meer in.
Niemand is belangrijk genoeg om de koning te kunnen
vervangen. En niemand die daar iets van mag zeggen.
Ook ik zwijg er natuurlijk over als ik in Thailand ben.
Je leert vanzelf wanneer je moet zwijgen. Maar hoe leg
je dat uit in Nederland?
 19
OPINIE
Ideeën, beschouwing & debat

24 27
Docent Sarita Sylvester op de zeepkist: ‘Het is veel erger dan je denkt’, zegt Historicus Eelco Runia veranderde
Leer kinderen al budgetteren klimaatjournalist David Wallace-Wells van mening over de Brexit

Boze burger,
stop met het minachten
van de politiek en
koester de fatsoenlijke
bestuurder P20
Illustratie Rhonald Blommestijn

ZATERDAG 6 APRIL 2019

18 OPINIE ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT

ALEID TRUIJENS
MAAKT SCHOOL

Dat je altijd nog kunt DE

opklimmen, is in
Nederland niet waar
BETROUWBARE
MANNETJES SCHR
IJVEN
DE ER
ECOD
E

Simon Hendriksen en Melle Runderkamp

ensen met ambitie

M
afremmen, het
gebeurt op alle
niveaus. Een op de
vijf universitaire
masters is ontoe-
gankelijk voor hbo-
afgestudeerden.
Dat heeft de Inspec-
tie van het Onder-
wijs uitgezocht.
Sommige universiteiten, Eindhoven en Wageningen
bijvoorbeeld, laten vrijwel iedereen toe, zo nodig na
een schakelprogramma, maar bij de Universiteit
Leiden en de Universiteit van Amsterdam houdt de
helft van de masters de deur potdicht voor hbo’ers.
Het argument? Het hbo-niveau is te laag. Dat kan zo
zijn, maar kennis is bij te spijkeren, zonder concessies
te doen aan het niveau. Het is ook de wettelijke plicht
van universiteiten. Maar bijscholen duurt te lang, zeg-
gen die, en daarmee is de kous af. Schakelprogramma’s
zijn duur en de kans dat hbo’ers traag studeren is
aanwezig. Dus worden hbo’ers ontmoedigd.
Het wordt steevast als argument gebruikt bij leer-
lingen die onder hun kunnen werken: ach, je kunt
altijd nog opklimmen! Maar dat is in Nederland niet
waar. Alle overgangen bij dat klimmen – van vmbo
naar havo, van havo naar vwo, van mbo naar hbo en
van hbo naar universiteit – zijn moeilijk neembare
hindernissen. Een van de belangrijkste oorzaken is dat
de belangen van onderwijsinstellingen vóór de kansen
van leerlingen en studenten gaan en dat instellingen
die vrijheid krijgen. Een van de belangrijkste gevolgen
is dat de kansenongelijkheid in Nederland toeneemt.
Dat weten we allang. Er wordt ijverig gemeten. Tanja
Traag van het Centraal Bureau voor de Statistiek zei
onlangs: ‘Een op de drie kinderen met rijke ouders
krijgt een vwo-advies. Voor kinderen van ouders met
een lager inkomen is dat ongeveer 15 procent.’ Zou dat
komen doordat kinde-
ren van arme ouders zo
veel dommer zijn? Eh,
nee. Het heeft met de
Is het ook opleiding van de ouders
te maken. Vorig jaar zei
‘oud Arnold Jonk, toen nog
plaatsvervangend
denken’ dat inspecteur-generaal,
hoog- droogjes: ‘Wanneer we
kinderen met dezelfde
opgeleiden intelligentie vergelij-
rijker zijn en ken, zien we dat leerlin-
gen met hoogopgeleide
langer leven? ouders twee keer zo vaak
doorstromen naar een
hoger onderwijsniveau.’
Twee keer zo vaak! Dat
is heel onrechtvaardig, wie wil dat nou? We zouden
ons de ogen uit de kop moeten schamen, dat we zo met
kinderen omspringen. Hoogste tijd voor actieplannen
en taskforces. Maar vooralsnog gebeurt er weinig.
Het moet gezegd dat onze twee onderwijsministers,
Ingrid van Engelshoven (D66) en Arie Slob (Christen-
Unie), zich wel iets bewuster lijken te worden van
kansenongelijkheid, anders dan hun voorgangers van
CDA, PvdA en VVD, en dankzij de hardnekkige waar-
schuwingen van de Inspectie en de onderzoeks-
bureaus. Volgens het Centraal Planbureau moet de
eindtoets voor leerlingen in groep 8 weer een belang-
rijkere rol gaan spelen bij het schooladvies. Dat is
eerlijker en geeft onbewuste vooroordelen en ver-
wachtingspatronen minder kans.
e zien het de laatste jaren
steeds vaker mis gaan. Pro-
blemen rond de 1 april-
grap. Heel vervelend, want
1 april is bedoeld om de
mensen aan het lachen te
maken en niet om verwarring te stich-
ten. Menigeen fronste zondagavond de
wenkbrauwen bij het nieuws dat Ar-
noud van Doorn als interim-directeur
van het omstreden Cornelius Haga Ly-
ceum zou worden aangesteld. Was de
ex-PVV’er, thans moslim en beroepsbe-
keerling, niet zo’n beetje de slechtst mo-
gelijke kandidaat? De volgende och-
tend kwam de kikker uit de bil en de
media waren ‘not amused’. Ze hadden
nota bene van tevoren expliciet ge-
vraagd of het om een 1 aprilgrap ging.
Volgens De Telegraaf braken het bestuur
van de moslimschool en de politicus
hiermee ‘een – ongeschreven – erecode,
die inhoudt dat als een medium vraagt
of er bij een gebeurtenis sprake is van
een grap, dit wordt toegegeven’. Om
ervoor te zorgen dat iederéén voortaan
een grappige dag kan hebben, schreven
de Betrouwbare Mannetjes de onge-
schreven erecode maar even voor u uit.
Geen dank.
LEUKHEID
Het woord zegt het eigenlijk al: een
goede 1 aprilgrap bevat een grap. Denk
aan een veter die los zou zitten, terwijl
deze in werkelijkheid muurvast zit.
Zeggen dat een moslim interim-
directeur wordt van een islamitische
school is natuurlijk prima, maar niet
echt een grap.
TIJDIGHEID
Het woord zegt het eigenlijk al: 1 april
COLLIGNON
valt op 1 april. Dus niet op, zeg, 28 maart
of 11 maart, of God mag weten wanneer
het tegenwoordig allemaal gevierd
wordt. ‘Uw veter zit volgende week los’,
dat werkt niet. Op 31 maart aankondi-
gen dat een rare debiel directeur van je
omstreden school wordt, is misschien
goed voor het verrassingseffect, het is
te vroeg. Daar verandert de volgende
dag zeggen dat dat van de vorige dag
een grapje was, niets aan. NB Let op de
deadline. Het Limburgse bouwbedrijf
The Next Crowd zocht deze week
personeel, omdat het de aanbesteding
van Trumps muur had gewonnen. Het
persbericht, dat zo veel tamtam ver-
oorzaakte dat de bedreigingen binnen-
stroomden, verscheen op 2 april en
bleek op 3 april een 1 aprilgrap. Bedrei-
gingen zijn nooit goed te praten, maar
op deze manier roep je het over jezelf
af.
EERLIJKHEID
Een voorwaarde die eigenlijk geen ge-
schreven regel behoeft. Vraagt iemand:
‘Wacht eens even, zit mijn veter wel
echt los?’, neem dan uw verlies en zeg
Denk aan een veter
die los zou zitten,
terwijl deze in
werkelijkheid
muurvast zit
de schoendrager dat het een grap be-
treft. Zonder vertrouwen vaart geen en-
kele 1 aprilgrap wel. Sommigen vinden
dit zelfs de belangrijkste regel.
ONWAARHEID
De beste 1 aprilgrappen zijn die, die
uiteindelijk niet waar blijken te zijn.
Dat het Journaal zegt dat iemand naar
Nederland komt en dat die dan niet
komt, bijvoorbeeld. Of denk aan de ve-
ter: het is grappig, juist omdát-ie niet
los zit. Pas op, het moet wel leuk blijven.
Justin Bieber deed deze week ten on-
rechte alsof hij vader werd, wat hem te-
recht op veel kritiek kwam te staan.
FEITELIJKHEID
Ook Danny Buijs, trainer van FC Gronin-
gen, kreeg een reprimande. Buijs zei in
een perspraatje het trainingscomplex
van zijn club dramatisch te vinden, het-
geen een 1 aprilgrap bleek. Terwijl een
goede 1 aprilgrap draait om eenvoudig
weerlegbare feiten, niet om meningen.
Niemand ‘vindt’ uw veter los, hij zít los.
Iets als ‘Mijn partij is toch wel/niet voor
een Nexit, 1 april!’, daar krijgt u onge-
twijfeld gelazer mee.
ACTUALITEIT
Bent u niet goed in het verzinnen van
een eigen grap? De suggestie dat iets
raars dat die dag daadwerkelijk is ge-
beurd, waarschijnlijk een 1 aprilgrap is,
is vaak leuk zat. CO2-heffing? Brexit? Dat
lijkt wel een 1 aprilgrap. Johan Derksen
van de trap gevallen? Zal wel 1 april
wezen. Of zijn veter zat los.

De reacties in het onderwijs zijn teleurstellend voor-

spelbaar: wij weten het tóch beter, zeggen leerkrachten,
want wij kijken ook naar factoren als werkhouding en
motivatie. Er is niks mis met een vmbo-advies, reageert
de Algemene Vereniging Schoolleiders. Dat havo/vwo
meer kansen biedt, vinden ze ‘oud denken’.
Goh. Is het ook ‘oud denken’ dat hoogopgeleiden rij-
ker, gelukkiger en gezonder zijn en langer leven? Kan
iemand van de Inspectie niet eens komen uitleggen
hoe discriminatie werkt? Dat het onrechtvaardig is om
kinderen af te rekenen op soft skills als ‘werkhouding’
die zij thuis niet meekrijgen? Natuurlijk is er niks mis
met het vmbo. Er is iets mis met de gedachte dat speci-
fieke groepen leerlingen daar bij uitstek geschikt voor
zijn en dat het aan scholen is om paternalistisch hun
plafond te bepalen. Kansen afsnijden, van basisschool
tot universiteit – dat zou niemand moeten doen.

Aleid Truijens schrijft over onderwijs, opvoeden

en opgroeien. Reageren? opinie@volkskrant.nl
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019 OPINIE 19

Schulden maken
heeft ook te maken
met een gebrek
aan zelfliefde
chteraf gezien ‘Aangespoord door een nicht ben ik
OP DE
‘A
is het eigenlijk uiteindelijk bij een maatschappelijk
te gek voor werker beland. Zij is mijn reddende

ZEEPKIST
woorden hoe
makkelijk het
is om in de
schulden te
raken. Op mijn
Wie: 18de vroeg ik bij de bank roodstand
Sarita Sylvester (35) aan, met een limiet van 1.000 gulden.
uit Rotterdam, Vanaf dat moment was het hek van de
docent Zorg en dam. Op mijn 19de dacht ik dat de
Welzijn oplossing voor mijn geldgebrek een
doorlopend krediet van 5.000 gulden
Het probleem: was. Zo had ik op mijn 19de al een
Wie eenmaal in de schuld van 6.000 gulden. Dat geld
schulden zit, komt er ging op aan kleren en uitgaan. Aan
moeilijk uit hebbedingetjes. Of ik trakteerde mijn
vriendinnen – ‘Ik heb geld!’, riep ik
De oplossing: dan. Ik bleef meer geld uitgeven dan er
Leer kinderen vanaf binnenkwam.
de basisschool
budgetteren én laat ‘De echte ellende begon toen ik in
een overheids- 2008 niet goed in mijn vel zat en
instantie toezicht mezelf trakteerde op een vakantie.
houden op dossiers Mezelf met vakanties ‘verwennen’
bij deurwaarders. deed ik wel vaker, zelfs als ik er het geld
niet voor had. Deze keer liet ik mijn
doorlopende krediet omzetten in een
persoonlijke lening om op vakantie te
kunnen. Het bedrag werd verhoogd
naar 12 duizend euro. Toen ik daarna
mijn baan verloor en in de WW terecht-
kwam, moest ik het plots met 500
euro per maand minder doen. De
krediet werd een strop. Ik kon mijn
hypotheek niet meer op tijd betalen,
mijn zorgverzekering niet, zelfs de
INZICHT ‘Budgetteren is meer dan inkomsten en uitgaven bijhouden, ook het
emotionele aspect van geld is belangrijk.’
6 euro per maand voor het stallen van
mijn fiets niet. En ik stopte mijn kop in
het zand: ik opende mijn post niet meer,
de brievenbus werd mijn grootste
vijand. Zonder dat ik het echt doorhad,
had ik uiteindelijk bijna 30 duizend
euro aan schulden uitstaan.
‘Toch besefte ik pas dat ik hulp nodig
had, toen ik weer werk had en er beslag
Foto Katja Poelwijk
werd gelegd op mijn salaris. Ik had
allerlei betalingsregelingen met
verschillende incassobureaus, maar
die liepen door dat beslag gevaar. Dat is
het nare van schulden hebben: nie-
mand houdt in de gaten hoeveel
schuldeisers er zijn, om hoeveel geld
het gaat, en niemand houdt rekening
met elkaar. Je raakt makkelijk verstrikt
in dat web.
engel geweest. Ze heeft me geholpen
een overzicht te krijgen van al mijn
schulden en me geleerd te budgetteren.
Toch merk ik dat het wel in mijn karak-
ter zit, dat ik mezelf dingen wil gunnen
terwijl ik het geld er niet voor heb. Dan
moet ik mezelf actief terugfluiten. Als
ik op vakantie wil, moet ik daar maar
voor sparen.
‘Mijn situatie had voorkomen
kunnen worden, als ik als kind al had
geleerd hoe te budgetteren. Budget-
teren is meer dan de uitgaven van de
inkomsten aftrekken – ook het emotio-
nele aspect van geld is belangrijk.
Wéten dat je geluk niet kunt kopen,
bijvoorbeeld. Het maken van schulden
heeft namelijk ook te maken met een
gebrek aan zelfliefde en het willen
opvullen van een leegte door spullen te
kopen.
‘Wat ook had kunnen helpen om
mijn schulden te voorkomen, is een
officieel overheidsorgaan dat bijhoudt
of iemand bij meer dan twee deurwaar-
ders een dossier heeft. Dan kan de over-
heid gericht hulp aanbieden en iemand
bijtijds bijsturen. Deurwaarders zou-
den een meldplicht moeten hebben.
Wanneer zij constateren dat iemand
problemen heeft met het afbetalen van
zijn of haar schulden, moeten ze aan de
bel trekken.’
Hasna El Maroudi

INENTING HET WEIGEREN VAN VACCINATIES BRENGT IEDEREEN IN GEVAAR

orige week deed omvang van drie kinderen kunnen we kind en blootstelling aan niet-ingeënte sing, nu meer en meer gezinnen zich

V
de lokale overheid
in Rockland
County (New York)
iets unieks: ieder-
een onder de 18 die
niet was ingeënt
tegen de mazelen,
mocht niet meer op openbare plekken
komen waar hij of zij anderen aan het
virus kon blootstellen. Het uitroepen van
deze noodtoestand was een wanhoop-
spoging om de tot nu toe grootste uit-
braak van mazelen in de VS een halt toe te
roepen.
Andere gemeenten zouden dit voor-
beeld weleens kunnen volgen. Landelijk
is het aantal gevallen van mazelen sinds
de ziekte in 2000 was uitgeroeid maar
één keer hoger geweest – en het is pas
april.
daar goed op inspelen. Jammer genoeg
breidt de tegendraadse houding in
thuisonderwijskringen zich uit naar
vaccinatie. Een van de redenen waarom
de beweging zo sterk groeit, is dat zij
ouders aantrekt die hun kinderen
weghalen van scholen waar vaccinatie is
vereist.
Omdat ik mijn kinderen een actief
sociaal leven gun met andere kinderen
die thuis les krijgen, vraag ik andere
ouders maar niet of hun kinderen wel
alle prikken hebben gehad. Deze poging
om bewust onwetend te blijven, lukt
niet helemaal. Want net als mensen die
zich suf joggen en veganistisch eten,
hebben moeders die niet inenten de ge-
woonte om je binnen een uur na kennis-
making te vertellen dat zij ‘hun kinderen
niet met chemische troep vergiftigen’.
Op bijeenkomsten hoor je ouders steeds
mensen kan levensgevaarlijk zijn.
Toen we vorige herfst verhuisden,
wisten we veel beter wat we van een
kinderarts verlangden dan toen we in
verwachting waren van ons eerste kind.
Nadat een zwangere vriendin en haar
dochtertje in de wachtkamer van haar
kinderarts waren blootgesteld aan
mazelen, stelden we één keiharde eis
aan onze arts: die mag geen ouders als
patiënt aannemen die vaccinatie weige-
ren. Wij willen niet het risico lopen dat
Gratis vaccinatie te- een nieuwe baby wordt blootgesteld aan
gen mazelen in Rock- een virus dat urenlang kan blijven
land County. Foto AP hangen.
Maar als ik vaccinatie zo belangrijk
vind voor mijn eigen gezin, hoe oprecht
is het dan om de andere kant op te kijken
en mijn kinderen te laten spelen bij
OLUMN UIT
EC T gezinnen die ons allemaal in gevaar
T
uit het systeem terugtrekken.
Gelukkig is overheidsingrijpen niet
het enige middel om deze crisis aan te
pakken. Kinderartsen zouden geen
patiënten moeten behandelen die vacci-
natie weigeren. Dat stelt ouders die
bereid zijn een wachtkamer bloot te
stellen aan de mazelen voor de keuze: ga
ik inenten om ervoor te zorgen dat mijn
kind ook kan worden behandeld voor
normale kinderziektes als oor- en keel-
ontstekingen?
Kinderen die thuisonderwijs krijgen,
leven niet in een bubbel. Zo volgen onze
kinderen lessen bij natuurcentra, de
plaatselijke dierentuin, een kindersport-
school, en zo meer. Bij zulke initiatieven,
vooral als ze worden georganiseerd door
overheden, zou het tonen van inentings-
bewijzen verplicht moeten worden
gesteld.

HE
EK • DE BES

Veel Amerikanen tonen zich geschokt vaker aanbevelingen uitwisselen over de brengen? Dat is het probleem met het Gezinnen die zoals wij aan thuis-
NEW YORK

over de groei van de antivaccinatiebewe- weinige kinderartsen die geen vaccina- weigeren van vaccinatie: het is geen indi- onderwijs doen, liggen dan wel in de
ging. Helaas ben ik dat niet. Ik beweeg tie eisen. viduele keuze, maar een keuze die ieder- frontlinie van deze crisis, maar de niet-
WE

me al sinds de geboorte van ons eerste
kind in 2013 in thuisscholingskringen en
ik heb de weerstand tegen vaccinatie
zien opbloeien.
Voor mij en mijn echtgenoot was de
beslissing om de kinderen thuis les te
geven, niet moeilijk. Onze kinderen
hebben verschillende onderwijsbehoef-
ten, en dankzij de extreem kleine klas-
Zo heb ik nu een goede indruk hoeveel
kinderen die thuis les krijgen, niet zijn
ingeënt: zo ongeveer de helft.
Mijn kinderen zijn inmiddels zo oud
dat ze alle inentingen hebben gehad,
dus zijn ze behoorlijk veilig. Maar deze
zomer wordt de keuze om met andere
thuis lesgevende gezinnen om te gaan
veel lastiger. We krijgen dan ons vierde
een in gevaar brengt, met name wie te gevaccineerde kinderen die ik ken, gaan
TI
ME ZE
S VAN DE
jong of te ziek is om te worden ingeënt. naar dezelfde plekken als andere kinde-
Dit is een ingekorte Het afschaffen van alle niet-medische ren. De beslissing van Rockland om niet-
versie van de column vaccinatievrijstellingen voor school- ingeënte kinderen te ‘verbannen’ van
van Bethany Mandel gaande kinderen is op dit moment de openbare plekken is misschien niet te
in The New York enige oplossing op wetgevend niveau, handhaven, maar dit betekent niet dat
Times. en dat beleid zou landelijk moeten we niet elk mogelijk middel moeten
Vertaling: Leo Reijnen worden ingevoerd en gehandhaafd. aanwenden om iedereen onder druk te
Toch is dat maar een deel van de oplos- zetten verantwoordelijk te handelen.
20 OPINIE ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT

Na elke dramatische verkiezings-

uitslag kun je erop wachten: het
gemopper op de ‘falende politiek’.
Pas maar op, zegt Sander van Walsum,
want welke fatsoenlijke bestuurder ziet
zo’n baan straks nog zitten?

Wat er ook
huiver om beleid te voeren waarvan die
man of vrouw mogelijk niet blij wordt.
De gemiddelde politicus ambieert geen
imago als ‘bestuurder’ – dat in het
spraakgebruik dezelfde klank heeft als
‘technocraat’ – maar wil worden gezien

gebeurt,
als ‘een van ons’. Als een gewone, ‘hard-
werkende’ Nederlander die toevallig in
de politiek is terechtgekomen, maar die
ook best in de zorg of het onderwijs
had willen werken. Hij bedient zich,
zonder aansporing van communicatie-

Den Haag heeft

strategen, van ‘jip-en-janneketaal’. Al-
leen Thierry Baudet laat de gewone man
graag zien dat hij niet van de straat is –
wat een klaterende verkiezingszege niet
in de weg stond. Maar de politicus van
het verguisde midden koketteert eerder

Een prettige bijkomstigheid van de
relatief goede – minder slecht dan
verwachte – uitslag van de Kamer-
verkiezingen van 2017 voor de VVD en
andere middenpartijen was dat we
daarna even waren verlost van het
rituele gejammer over ‘het falen van de
gevestigde politiek’. Want dat was de
ketelmuziek die elke stijging van de PVV
en later FvD in de peilingen steevast
vergezelde: dat de oude politiek had
gefaald. Dat Den Haag over de hoofden
van de ‘mensen in het land’ regeerde.
Dat het de signalen van onvrede had
miskend, net als aan de vooravond van
Pim Fortuyn.
Het dramatische verlies van 29 zetels
van de PvdA werd weliswaar toe-
geschreven aan haar vervreemding
(als coalitiepartner van de VVD in het
kabinet-Rutte II) van de mensen die zij
werd geacht te vertegenwoordigen.
Maar feitelijk werd ze afgestraft voor
haar bereidheid om, in tijden van crisis,
beleid te voeren dat pijn deed. Als een
van de representanten van ‘de geves-
tigde orde’ had ze dus niet zozeer
het gedaan
met de seizoenskaart van zijn voetbal-
club dan met zijn museumkaart of zijn
abonnement van het Concertgebouw,
om vooral de indruk weg te nemen dat
hij tot de elite zou kunnen behoren.
Nu is ‘elite’ in Nederland van ouds-
her geen nastrevenswaardig etiket,
maar het is toch curieus dat zelfs de
minister-president zich er niet mee
wenst te tooien. Je kunt dit afdoen als Illustratie Rhonald Blommestijn
blijk van al dan niet valse bescheiden-
heid, maar er spreekt ook beduchtheid
uit voor een electoraat van gewone
mensen. Bij het kabinet-Balkenende IV
was – na de roerige jaren van de LPF –
die beduchtheid zó groot dat het de
hoofdlijnen van het regeerakkoord pas
na ‘gesprekken in het land’ uitwerkte
tot concreet beleid.
Als de mensen in het land niet wor-
den geconsulteerd door een net aan-
getreden kabinet, nodigt het NOS Jour-
naal of Stand.nl ze wel uit om hun zegje
te doen. Want dat hebben we wel
geleerd in de jaren na Pim Fortuyn. En mee gramschap opgewekt bij het wilden de kiezers evenmin het bittere
waar van regeerders redelijkheid en electoraat. Toch zal de geschiedenis medicijn tegen de Nederlandse ziekte
matiging wordt verwacht, mogen de welwillend oordelen over Rutte II. voorschrijven.
geregeerden onweersproken leeglopen Omgekeerd hebben meerdere kabi-
achter een microfoon. Ze mogen zeg- netten in de jaren zestig en zeventig de

gefaald: zij had juist verantwoordelijk-
heid genomen waar de PVV, gedoog-
partner van Rutte I, was afgehaakt om
de kiezers te behagen. De PvdA werd
afgestraft omdat ‘luisteren naar de
mensen in het land’ iets heel anders is
dan verantwoord beleid voeren. Zeker
als een economische crisis het hoofd
moet worden geboden.
Maar na de zege van FvD bij de
Statenverkiezingen van vorige maand
werd overal weer de oude grammo-
foonplaat opgezet: door het falen van
de middenpartijen zou aan de rechter-
flank ruimte zijn ontstaan voor FvD.
Daarbij wordt de (veronderstelde) mis-
kenning van de wensen van de gewone
Nederlander gebruikt als synoniem
van politieke en bestuurlijke zwakte.
Maar bestuurlijke daadkracht en rege-
gen dat ze zich door de politiek gemin-
acht voelen, dat ze in Den Haag een
hekel hebben aan de kiezers, dat poli-
tici zakkenvullers zijn en dat het geen
enkele zin heeft te gaan stemmen. En
politici worden geacht eerbiedig ken-
nis te nemen van deze opvattingen.
Zoals ze ook nota moeten nemen van
gele hesjes die – vooralsnog niet in
groten getale – kenbaar maken ‘het’ niet
langer te pikken. De vraag wat ‘het’
behelst, is kennelijk zo oneerbiedig dat
ze niet wordt gesteld. En de verleiding
van de referendumdemocratie die
Thierry Baudet hun in het vooruitzicht
stelt, is zo bedwelmend dat ze zijn
uilen, zijn boreale vergezichten en
zijn Latijnse citaten voor lief nemen.
kiezers willen behagen met de uitbouw
van de sociale zekerheid met inkom-
sten uit de aardgaswinning. Al in 1977
diagnosticeerde The Economist dit uit-
gavenpatroon als ‘de Nederlandse
Sander van ziekte’. Met de bodemrijkdommen had
Walsum men, naar Noors voorbeeld, beter een
is redacteur van fonds kunnen aanleggen waarmee de
de Volkskrant gevolgen van dalende gas- en olie-in-
komsten in de toekomst konden wor-
den opgevangen. Nu Nederland zich
het hoofd pijnigt over de bekostiging
van het klimaatbeleid en van het her-
stel van de schade die de gaswinning
in Groningen heeft veroorzaakt, kun-
nen we vaststellen hoe onverstandig
het was om die wenk van The Economist
niet ter harte te nemen.
Als het kabinet-Den Uyl destijds
echter tegen de kiezers had gezegd:
H
Het is niet zo dat
democratisch gekozen
regeringen ‘over de
hoofden van de mensen
heen’ regeren, het is eerder zo dat poli-
tici door die mensen worden gegijzeld.
Het is niet zo dat politici de kiezer
minachten, zij voelen eerder angst voor
die kiezer. En die angst is gegroeid naar-
mate de kiezer zich grilliger is gaan
gedragen en steeds grotere electorale
aardverschuivingen teweegbrengt.
De kiezer vraagt om daadkracht, maar
straft partijen af als ze gehoor geven
aan die aansporing – zoals de PvdA bij
de vorige Kamerverkiezingen heeft on-
dervonden. Beleid moet democratisch
worden gelegitimeerd, heet het dan.
Maar intussen is de vraag hoezeer dit
‘democratisch gelegitimeerde beleid’

ren met instemming van de mensen in
het land zijn twee heel verschillende
dingen. En een goede politicus moet
bereid zijn om de wensen van de kiezer
te negeren – ongeacht de electorale
afstraffing die daarop kan volgen. Hij
moet bereid zijn ‘over de hoofden van
de mensen heen’ te besturen. Daarvoor
wordt hij – al is het politici zelden om
het geld te doen – tenslotte betaald.
Niet het negeren van de gewone man
of vrouw is het probleem, maar de
H
Het is twijfelachtig of
hierdoor condities voor
goed beleid worden
geschapen. Want zoals
gezegd: goed beleid is niet per definitie
populair. Het vorige kabinet heeft,
onder druk van de omstandigheden,
Nederlanders beroofd van (veronder-
stelde) zekerheden, zoals pensionering
op 65-jarige leeftijd (op z’n laatst) en
een solide bescherming tegen ontslag.
Vooral coalitiepartner PvdA heeft hier-
‘We gaan de aardgasbaten niet beste-
den aan leuke dingen voor de mensen,
maar we gaan ze oppotten als appeltje
voor de dorst’, had de PvdA bij de
Kamerverkiezingen in 1977 – bij een
opkomst van 88 procent, kom daar nog
eens om – zeker geen 53 zetels vergaard
(10 meer dan bij de voorgaande Kamer-
verkiezingen in 1972). De kabinetten na
Den Uyl (onder leiding van CDA’ers
Dries van Agt en Ruud Lubbers) poseer-
den weliswaar als puinruimers, maar
zich verhoudt tot het beleid als dat
louter op inhoud zou worden gevoerd.
Met andere woorden, als bestuurders
inderdaad de technocraten zouden zijn
waarvoor ze worden gehouden. Het ver-
schil tussen beide zou aanzienlijk zijn.
En dat zou zeker gelden voor het tempo
van de besluitvorming.
Van die vraag kan een dictatoriale
verleiding uitgaan. Die verleiding
wordt soms ook zachtjes uitgesproken.
Bijvoorbeeld als het gaat om het
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019
klimaatbeleid dat in landen als China
zoveel energieker te voeren is dan hier,
waar bestuurders op hun daden wor-
den beoordeeld door burgers die gelijk-
tijdig gekant kunnen zijn tegen mine-
rale brandstoffen, kernenergie en
windenergie (als die binnen het eigen
blikveld wordt opgewekt). Als het erop
aankomt, zullen echter maar heel wei-
nig kiezers en gekozenen het democra-
tisch voortmodderen willen verruilen
voor autocratische doelgerichtheid
– die ook niet per definitie resulteert in
goed beleid. Dit is misschien wel een
van de weinige dingen waarover zij het
eens zijn.
Maar het democratisch voortmod-
deren begrenst de speelruimte van de
bestuurder wel aanzienlijk. En die be-
stuurder moet ook nog eens het hoofd
bieden aan schommelingen in de con-
junctuur, aan de gevolgen van wet- en
regelgeving waarop hij geen of zeer be-
perkte invloed heeft en aan wisselende
politieke constellaties. De bestuurder
zal dus vaker de machteloosheid van
zijn ambt voelen dan de macht – die hij
vooral heeft in de perceptie van de kriti-
sche burger.
En steeds veranderen
E de maatschappelijke
prioriteiten die bepa-
lend zijn voor de agenda
van de bestuurder. In die zin is hij steeds
bezig de vorige oorlog uit te vechten
De kiezer vraagt om daadkracht,
maar straft partijen af als
ze gehoor geven aan die
aansporing, zoals de PvdA heeft
ondervonden
– met een beperkt wapenarsenaal. Toen
het vorige kabinet nog bezig was met de
gevolgen van de economische crisis,
vroeg de samenleving aandacht voor de
aardbevingsschade in Groningen en
voor het klimaat, het belangrijkste
thema van deze tijd – zolang het duurt.
Dan zijn er nog onvoorziene omstandig-
heden – terreuraanslagen en natuur-
rampen – waarop een gepaste bestuur-
lijke reactie wordt verwacht.
Nooit komt de maatschappelijke
werkelijkheid tot rust. Daarvan had ook
de Britse politicus Harold Macmillan al
last, die premier was van 1957 tot 1963.
Op de vraag van een journalist wat hij
het meest vreesde, antwoordde hij:
‘Events, my boy, events.’ Naar het
oordeel van de burger komt de bestuur-
lijke reactie op die gebeurtenissen vaak
te laat of is ze niet toereikend. Ook dat
ervoer Macmillan al. Zelf moest hij het
veld ruimen toen aan het licht kwam
dat zijn minister van Defensie, John
Profumo, een buitenechtelijke relatie
had onderhouden met een vrouw
(Christine Keeler) die eerder de geliefde
was geweest van de militair attaché van
de Russische ambassade in Londen.
In dit dynamische en
I grillige krachtenspel
doen Nederlandse
bestuurders het per
saldo niet eens zo slecht. Op de mon-
diale corruptie-index, die de kwaliteit
van democratie, rechtsstaat en bestuur
vastlegt, stond Nederland vorig jaar op
de achtste plaats (die overigens geen
aanleiding gaf tot tevredenheid). Eco-
nomisch doet Nederland het goed. Het
Nederlandse zorgstelsel behoort – de
recente sluiting van twee ziekenhuizen
ten spijt – tot de beste ter wereld. Het
stelsel van sociale zekerheid is ver-
soberd maar niet verminkt. Het onder-
wijs is er, ondanks bezuinigingen en
onderbetaling van docenten, tot dus-
verre goed in geslaagd leerlingen uit
sociaal zwakke milieus binnenboord
te houden.
De gemiddelde Nederlander is zich
van deze zegeningen bewust, getuige
de vijfde plaats op de mondiale geluks-
index. Maar daarvoor krijgen de men-
OPINIE 21
LANDSBESTUUR
sen die het land besturen geen kre-
diet. Het lijkt wel alsof de Nederlander
zich gelukkig voelt ondanks de veron-
derstelde wanprestaties van die lui in
Den Haag. Het private geluk gaat vaak
gepaard met het idee dat de ellende
buiten de eigen biotoop begint en dat
het land als geheel er belabberd bij
ligt. Of, om het sociaal welbevinden
te kenschetsen in de woorden van
socioloog Paul Schnabel: ‘Met mij gaat
het goed, met ons gaat het slecht.’
Het is een constante in de reeks
Burgerperspectieven van het Sociaal en
Cultureel Planbureau.
Je kunt je schouders ophalen over
het rituele gemopper waarin de
Nederlander zijn welbevinden
verpakt. Maar inmiddels is het zo’n
taaie – en nauwelijks weersproken –
gewoonte geworden om laatdunkend
te doen over politici en beroeps-
bestuurders dat het opgeroepen
beeld zichzelf versterkt. Een bestuur-
lijke of politieke loopbaan verliest zijn
attractie voor mensen die er goed
voor zijn toegerust: zij verkiezen het
bedrijfsleven boven de publieke sec-
tor. Natuurlijk zullen er altijd mensen
zijn die menen dat ze hun maatschap-
pelijke idealen het best kunnen uit-
dragen in de politiek en die zich niet
laten ontmoedigen door kritiek van
de burgers die zij willen dienen.
Maar de vraag is of er genoeg van deze
diehards zijn om ons ook in de toe-
komst fatsoenlijk te besturen.
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019 OPINIE 23

COMMENTAAR

MARTIN SOMMER Brexit-kruis

Gun May nog wat tijd, nu ze eindelijk
met de oppositie over de Brexit overlegt.

Thierry Baudet past naadloos in het ls Jezus aan het kruis verzuchtte de

A
radicale brexiteer Mark Francois:
nieuwe Europese conservatisme ‘Vergeef het hun, Vader, ze weten
niet wat ze doen’, nadat zijn colle-
ga’s in het Britse parlement tegen
een ‘no deal’ hadden gestemd. Het
laat wel zien tot welke proporties
de brexiteers hun rol als ‘verlosser’
n Nederland zijn geen ideologisch thuis hebben. van het Britse volk hebben opgeblazen, maar met de

I
we nog altijd niet
uitgeboreaald.
De NRC was naar
Frankrijk getogen
om de gaullisti-
sche partij Debout
la France te vragen
wat zij van Baudets
woordgebruik
vonden. Ja, dat
boreaal vonden ze ook in Parijs te ver
gaan. Wat boeiender was, passeerde
onnadrukkelijk: Baudet is in gesprek
met deze rechtse partij, voor verbin-
ding in het Europarlement. Hij zoekt
géén aansluiting bij Le Pen na de Euro-
pese verkiezingen, maar bij de ECR-
fractie van ‘Conservatieven en Her-
vormers’. Zij willen Forum voor Demo-
cratie er graag bij, om na de Brexit het
gat van de Britse Tories te vullen.
De vraag hoe Baudet in een Euro-
pees patroon past, is interessanter dan
de fixatie op zijn bruine gedachten.
In de ECR-fractie zitten nu de Vlaamse
N-VA van Bart De Wever, de conser-
vatieve Polen van de partij PiS en ook
onze ChristenUnie en SGP. Die laatste
zijn minder blij met hun nieuwe part-
ner. Europarlementariër Peter van
Dalen van de ChristenUnie probeert
Forum tegen te houden vanwege de
klimaatontkenning, het pro-Russische
standpunt en de Nexit. Dat tegen-
houden zal vermoedelijk niet lukken,
maar daarover een andere keer.
In Europa gist en broeit het op
rechts, en Baudet is daarvan een on-
derdeel. Wie daarvoor serieuze be-
langstelling heeft, is de Amerikaanse
historicus Mark Lilla. Hij schreef eind
vorig jaar een stuk in The New York
Review of Books, nadat hij zich in de
rechtse wederwaardigheden had
ondergedompeld. Lilla meent dat
Europees rechts veel rijker is dan al-
leen gevestigde partijen en xenofobe
populisten. Hij spreekt van een
coherente conservatieve ideologie.
Baudet: zoekt vrienden...
Thieme: ziet mogelijkheden...
Foto’s ANP
Weinigen nemen hen serieus, velen
kijken niet verder dan Le Pen.
Lilla ziet een potentiële derde
kracht. De ideeën zijn nog niet uit-
gekristalliseerd, de partijen evenmin.
Maar allemaal vinden ze hun bron in
het conservatisme. Veel mensen voe-
len zich ontheemd door de mondiali-
sering, met afnemende bescherming,
snelle veranderingen van de moraal,
toenemende eenzaamheid en rich-
tingloosheid. Ze voelen zich verraden
door links, dat zijn heil zocht in
migratie en multiculturalisme, maar
ook door rechts, dat de toekomst zag
in het vrije verkeer van arbeid en
vooral kapitaal. Geen van de klassieke
stromingen biedt een wenkend
perspectief voor de samenleving van
over pakweg een kwarteeuw.
Thierry Baudet past het conserva-
tisme als gegoten, zoals Pim Fortuyn
met zijn verweesde samenleving al
aanvoelde waar de schoen wrong.
In de opvatting van Baudet heeft
de Franse Revolutie de burger vrij-
gemaakt, maar ook op zichzelf terug-
geworpen. In zijn kenmerkende bom-
bastische stijl wil hij de samenleving
‘weer heel maken’. Zingeving is het
doorgeven van tradities, in de cul-
tuur, het gezin en de natie. Vandaar
dat er in zijn optiek geen plaats is
voor de Europese Unie, die gericht is
op het abstracte individu en die het
eigene juist onklaar wil maken.
Wat dit in concreto oplevert, is nog
niet erg duidelijk. Dat verwondert
niet aan een ideologie die dwars door
oude partijlijnen heen snijdt. Het
gaat om de denkrichting, schrijft
Lilla, en dat staat ook letterlijk in
het verkiezingsprogramma van
Forum voor Democratie. Stand-
punten zijn elastisch. Zo diende de
PVV van Wilders deze week een motie
in waarin om een Nexit werd ge-
vraagd. Baudet en Hiddema stemden
tegen, naar het schijnt om de plaats
werkelijkheid had de verzuchting van Francois niets
van doen. Juist de brexiteers zijn er de oorzaak van dat
de Britten nog steeds aan het kruis hangen.
Na drie mislukte pogingen om haar akkoord met
de EU door het parlement te krijgen, gooide premier
May deze week het roer om. Ze verklaarde bereid te zijn
met Labour-leider Corbyn te onderhandelen over een
compromis, zodat het niet uitloopt op een chaotisch
vertrek uit de EU.
Dat was goed nieuws, hoewel het ruim twee jaar te
laat kwam. Gezien de diepe verdeeldheid in haar
Conservatieve Partij is het onbegrijpelijk dat May niet
meteen op zoek is gegaan naar een Brexit-variant die
op ruime steun in het parlement kon rekenen. In
plaats daarvan liet ze haar oren hangen naar de harde
brexiteers. Met het verstrijken van de tijd zagen die
Dankzij de brexiteers hangen
de Britten nog aan het kruis
hun droom steeds dichterbij komen: de dag dat het
Verenigd Koninkrijk zonder deal uit de EU zou vallen.
Dat gevaar lijkt geweken nu het parlement een
no deal per wet heeft afgewezen. Voorlopig is het
echter nog volstrekt onduidelijk wat de onderhande-
lingen met Corbyn zullen opleveren. Maar het is
haast onvermijdelijk dat het zal leiden tot een veel
zachtere Brexit-variant dan er tot nog toe op het
menu stond.
De brexiteers schreeuwen nu moord en brand.
Volgens hen pleegt May verraad aan de 17,4 miljoen
kiezers die voor een Brexit hebben gestemd. Maar die
hebben er nooit voor gekozen de EU via een raam op de
tiende verdieping te verlaten. Wat de brexiteers nog
steeds afdoen als ‘Project Fear’ is de kille realiteit: ook
Mays kabinet erkent dat een no deal de Britse econo-
mie keihard zal treffen.
Mays getreuzel heeft bij de EU-landen flinke irritatie
gewekt. Vooral Frankrijk heeft genoeg van haar ver-
zoeken om uitstel, zonder dat ze een duidelijk plan
heeft. Toch is het te hopen dat de EU-landen May nog
één kans gunnen een oplossing te vinden, nu ze zich
eindelijk uit de wurggreep van de brexiteers heeft
verlost.

Lilla begint bij de zogeheten Manif
pour tous van een paar jaar geleden.
Toen de Franse president Hollande het
homohuwelijk wilde invoeren, ston-
den er ineens driehonderdduizend
betogers in Parijs. Onder leiding van
een excentrieke cabaretière die zich
tooide met de naam Frigide Barjot.
Hoe kon dit, in Frankrijk, het meest
libertaire en geseculariseerde land ter
wereld (na Nederland misschien)?
Klaarblijkelijk was er een conserva-
tieve onderstroom, onzichtbaar maar
sterk, waar men niets wilde weten van
de postmoderne inrichting van de
geslachtsverhoudingen. Extreem-
rechts was het niet. Wat wel?
Dan Oost-Europa. In Polen en Hon-
garije namen gelovigheid en nationa-
lisme niet af maar toe, na de val van de
Muur. De landen werden vrij, maar
tegen de verwachting in niet liberaal.
In Spanje komt juist de ultrakatho-
lieke partij Vox op, in Italië gooit de
Lega van Salvini hoge ogen. Mark Lilla
ziet tussen gevestigd rechts, zeg CDA
en VVD, en aan de overkant PVV of
Front National, een nieuwe ideologi-
sche ruimte. We kijken hulpeloos naar
zo’n Manif pour tous, van demonstran-
ten die wel geëngageerd zijn, maar
in de fractie van de Europese conser-
vatieven niet in gevaar te brengen.
Wie zich wil verbazen over de
Lilla: verbaasd over Fransen... rekkelijkheid van Forum, moet in het
verkiezingsprogramma het hoofd-
stukje over duurzaamheid lezen.
Forum steunde de energietransitie,
onder meer ‘om de schitterende kool-
Marianne Thieme heeft stof-polymeren die nu worden op-
gestookt, te behouden’. Vergelijk dat
als een van de weinigen met Baudets overwinningsspeech
Baudet niet in de ban van twee weken geleden, waarin hij
het had over ‘duurzaamheidsafgode-
gedaan. Zij herkende rij’ en ‘klimaathekserij’. Ook die soep
intuïtief haar zal niet zo heet worden gegeten.
collega-conservatief Ter linkerzijde heeft Marianne
Thieme van de Partij voor de Dieren
Baudet als enige niet in de ban gedaan.
Zij herkende intuïtief haar collega-
conservatief. Ze wees op dierenlief -
hebber Cliteur, Forums nummer twee
voor de Senaat, die eerder haar lijst
duwde. Ze karakteriseerde Baudet als
man ‘van grote woorden en een losse
omgang met de feiten’. En conclu-
deerde geestig dat dat mogelijkheden
bood. Thieme had het scherp gezien.
Martin Sommer is politiek
commentator van de Volkskrant
STEKEL
Lekker met haar handen
Een zucht van verlichting
ging ongetwijfeld door de
rijen der hofdignitarissen
toen ook over het
schooladvies van de
derde dochter uit het
koninklijk gezin deze
week het verheugde
persbericht de deur
uit kon: jongens,
alwéér gymnasium!
Op Huis ten Bosch
weten ze sinds Willem III
namelijk heel goed
hoeveel schade één wat
minder verfijnde koning
kan toebrengen aan de
monarchie.
Alle Duitse en Argentijnse
importgenen blijken eens
te meer prima uit te
Bert Lanting
pakken. Althans voor wie
er met conservatieve blik
naar kijkt. Want of de
minister van Onderwijs
ook content is, is een
andere vraag. De
koninklijke fixatie op
het hoogste draagt
immers niet bij aan
de herwaardering
van het vmbo, waar
Arie Slob zo vol van is.
Een dure, langjarige
overheidscampagne zou
daarvoor niet zo veel
kunnen betekenen als
één oranje persbericht
onder de kop: ‘Prinses
gaat vanaf nu lekker met
haar handen werken’.
Raoul du Pré
24 OPINIE
Ondraaglijke hittegolven, hongers-
noden, superstormen, megabosbran-
den, overstromingen, droogte, econo-
mische ineenstorting, oorlogen. Het lijkt
een bijbelse litanie van de plagen van
Egypte. Maar het zijn de gevolgen van op-
warming van de aarde met 3 tot 4 graden
boven pre-industrieel niveau, het pad
waarop de wereld afkoerst als we niet
snel drastisch ingrijpen.
De Amerikaanse schrijver David
Wallace-Wells (36), journalist bij New
York Magazine, noemde zijn onlangs ver-
taalde boek niet voor niets De onbewoon-
bare aarde. Als de opwarming doorzet,
zullen grote delen van de wereld, vooral
in Afrika en Zuid-Azië, eind deze eeuw zo
goed als onleefbaar worden. Dat zal
onder meer leiden tot honderden
miljoenen klimaatvluchtelingen.
Halverwege zijn boek complimen-
teert Wallace-Wells de lezer die nog
steeds de moed heeft om door te lezen.
Maar een paniekzaaier vindt hij zichzelf
niet, zegt hij tijdens een gesprek in zijn
Amsterdamse hotel. ‘Niet mijn boek,
maar de wetenschap is alarmerend. En
als journalist vind ik dat kennis die goed
genoeg is om in de beste wetenschappe-
lijke tijdschriften ter wereld te worden
gepubliceerd, ook goed genoeg is om te
worden gedeeld met het grote publiek.
Als de wetenschap zegt dat we afsteve-
nen op een opwarming van 4 graden,
lijkt het me zeer neerbuigend om men-
sen die waarheid te onthouden.’
De onbewoonbare aarde gaat terug op
een gelijknamig artikel van Wallace-
Wells uit 2017, dat in korte tijd uitgroeide
tot het meest gedeelde artikel uit New
York Magazine ooit. Het werd ook zwaar
bekritiseerd, omdat het overdreven
zwartgallig zou zijn en alle hoop de
bodem in zou slaan. Het boek is wel-
willender ontvangen, zegt hij. ‘Ten dele
omdat ik me daarin minder op de
slechtst mogelijke en meer op de waar-
schijnlijkste scenario’s richt. Maar ook
omdat klimaatwetenschappers mensen,
meer dan in het verleden, durven te ver-
tellen hoe de zaken ervoor staan. Einde-
lijk mag de waarheid worden gezegd.’
De klimaatwetenschap heeft lang last
gehad van wetenschappelijke terug-
houdendheid, aldus Wallace-Wells.
‘Klimaatwetenschappers pasten een
soort zelfcensuur toe, uit angst voor het
verwijt dat ze paniek zaaiden. De jour-
nalistiek weerspiegelde die voorzichtig-
heid. Al valt dat niet alleen journalisten
aan te rekenen; het is een algemeen
menselijke eigenschap beangstigende
feiten over de toekomst niet onder ogen
te zien.’
Met angst is trouwens niets mis, zegt
Wallace-Wells. ‘Het is een prima middel
voor politieke bewustwording, kijk naar
de antikernwapenbeweging. Dat de
klimaatbeweging angst tot nu toe heeft
vermeden, lijkt me dom.’
De laatste twee jaar is er wel iets ver-
anderd. Het recentste rapport van het
IPCC, het klimaatpanel van de Verenigde
Naties, benadrukt het belang van de
relatief veilige limiet van 1,5 graad op-
warming. Een wereldwijde reeks hitte-
golven, bosbranden en stormen hebben
ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT
daarin een rol gespeeld. ‘Mensen voelen
dat we in een nieuwe realiteit zijn
terechtgekomen. Ze willen dat experts
hun nu het eerlijke verhaal vertellen.
We maken echt een proces van bewust-
wording door, vandaar ook de snelle
groei van de klimaatbeweging.’
In de VS sloeg uw boek in als een
bom, terwijl er vrijwel geen nieuwe
feiten in staan. Veldwerk hebt u ook
niet gedaan.
‘Dat vond ik niet nodig, want de cijfers
en het toekomstbeeld dat ze oproepen,
zijn al dramatisch genoeg. Klimaat-
journalisten pakken vaak een trip mee
naar een smeltende gletsjer of een ver-
zuipend eilandje, maar voor mij voegt
zoiets weinig toe. Integendeel, verhalen
verliezen zo hun focus. Ik vond niets zo
onthullend en schokkend als het lezen
van al die wetenschappelijke studies.
Journalistieke trucs kunnen de waar-
heid alleen maar versluieren.’
U benadrukt het enorme tempo van
de opwarming.
‘Dat was wat me het meest verbijsterde
van het hele verhaal. Toen ik opgroeide,
was klimaatverandering een lange-
termijnprobleem, dat was ontstaan
door de industriële revolutie en waar-
tegen we op enig moment iets moesten
doen. Een probleem voor de toekomst.
Maar meer dan de helft van alle CO2
die de mens heeft uitgestoten, is op-
gestookt in de laatste dertig jaar. Zeg
maar: sinds de oprichting van het IPCC
en de première van Seinfeld. Toen ik be-
gin jaren tachtig werd geboren, was het
klimaat nog min of meer stabiel. Nu
staan we aan de vooravond van een
wereldwijde klimaatramp. We hebben
willens en wetens meer schade aan-
gericht dan we ooit hebben gedaan in
onwetendheid. Dat is een belangrijke
les: kennis volstaat blijkbaar niet om in
actie te komen.
‘We zitten nu al midden in een on-
gekende klimaatcrisis. Wereldwijd
wordt het ene weerrecord na het andere
gebroken, stormen in de VS die vroeger
eens in de vijfhonderd jaar voor-
kwamen, treffen ons nu drie jaar achter DAVID WALLACE-WELLS ‘We hebben de mensheid binnen één generatie aan de rand van een catastrofe
elkaar en het is warmer dan op enig
ander moment in de geschiedenis van
de mensheid. Onze hele beschaving is
Alleen ónze
gebouwd op een raamwerk van wankele
klimaatcondities, en het is de vraag of
die beschaving was ontstaan als het
klimaat een fractie anders was geweest.
Mensen passen zich aan en de bescha-
ving zal niet zomaar instorten, maar ons
generatie kan het
leven zal de komende decennia volledig
op zijn kop worden gezet.’
Terwijl deze generatie het probleem
moet oplossen.
‘Klopt, volgens de VN moet de uitstoot
klimaat redden
van fossiele brandstoffen naar nul in
2050. We hebben dus nog 31 jaar de tijd.
Als we de limiet van 1,5 graad in zicht
willen houden, moeten we de uitstoot
binnen twaalf jaar met 50 procent heb-
ben teruggeschroefd. Dat is een enorme
onderneming, die een wereldwijde
inspanning vereist. En het is de verant-
woordelijkheid van één enkele genera-
tie: de onze.
‘We hebben de mensheid binnen één
generatie aan de rand van een catastrofe Aan sombere studies over klimaatopwarming geen
gebracht en nu hebben we één generatie
de tijd om die ramp te voorkomen. Dat is
gebrek. Maar een boek als De onbewoonbare aarde
een ongekende existentiële crisis, een
morele uitdaging op theologische
was er nog niet. Motto: het is nog véél erger dan je
schaal. Dat aspect is tot nu toe onder- denkt. Toch vindt auteur David Wallace-Wells
belicht gebleven: dat onze generatie de
taak heeft de wereld zoals wij die kennen zichzelf geen paniekzaaier.
te redden. We hebben allemaal onze rol.
We zijn allemaal geroepen tot helden-
daden.’ Door Ben van Raaij
Foto’s Linelle Deunk
Toch krijgt u vaak het verwijt van
een alarmistische toon. Des te
opvallender is het dat u maar weinig
aandacht besteedt aan oplossingen.
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019
gebracht. Nu hebben we één generatie de tijd om die ramp te voorkomen.’
‘Ik wilde dat dit boek vooral descriptief
zou zijn, niet prescriptief. Ik wilde de
schaal van het probleem in kaart bren-
gen, geen handleiding schrijven om de
zaak op te lossen. Die oplossing is ook
niet zo moeilijk, we weten allang wat we
moeten doen: alle fossiele brandstoffen
uitbannen, zo snel en volledig mogelijk.
Ongeacht de maatschappelijke gevol-
gen, want elk aspect van het moderne
leven heeft een carbon footprint.
‘Politici zijn nog voortdurend aan het
debatteren over het verlagen van de
broeikasgasemissies, maar dat is een
gepasseerd station, we moeten echt naar
nul. We zullen bovendien nog de nodige
CO2 uit de atmosfeer moeten halen met
nieuwe carbon capture-technieken, want
de concentraties zijn al te hoog. Weten-
schappers zijn het erover eens dat alles
boven 350 ppm (deeltjes CO2 per miljoen
luchtdeeltjes, red.) gevaarlijk is, en we
zitten al boven 411 ppm.’
De emissies van de wereldwijde
energiesector stijgen intussen
gewoon door. Vorig jaar met
1,7 procent naar een record van
33,1 miljard ton.
‘Zelfs de Europese Unie zit nog onder de
doelstellingen van het akkoord van Parijs.
Ik denk dat we alle denkbare oplossingen
zullen moeten inzetten om de CO2-uit-
stoot terug te dringen, inclusief kern-
energie en technieken om CO2 uit de
atmosfeer te halen en op te slaan, al
weten we nog niet of die op grote schaal
werken. Over geo-engineering, het kunst-
matig ingrijpen in het klimaatsysteem,
heb ik mijn twijfels. Ik denk dat we de
effecten nog niet kunnen overzien. Mis-
schien kan het een tijdelijke aanpak zijn,
om tijd te winnen, maar ik zou bang zijn
dat het een permanente oplossing wordt,
een excuus om niet met fossiele brand-
stoffen te stoppen.’
Iedereen weet wat er moet gebeuren,
toch lukt het niet. Waarom niet?
‘Op individueel niveau hebben weinig
mensen de moed en de helderheid van
geest om te doen wat nodig is. Ik leef zelf
ook niet echt naar mijn inzichten, en als
ík al marchandeer en in een staat van ont-
kenning verkeer, zal dat voor veel ande-
ren ook gelden. Op landelijk niveau heb je
de invloed van de fossiele industrie, die
miljarden uitgeeft om klimaatbeleid te
blokkeren. Maar het grootste probleem is
het gebrek aan internationale collectieve
actie. Als wereldleiders er al in slagen tot
klimaatactie over te gaan, hebben afzon-
derlijke landen nog altijd redenen om
niet of veel trager te handelen. Dat
dilemma is het lastigst op te lossen.
‘Gelukkig begint er iets te veranderen.
Economen zijn er inmiddels achter dat
het veel duurder is om de opwarming
niet aan te pakken dan om dat wel te
doen, dat de kosten astronomisch op-
lopen als we niet snel beginnen en dat
het uitbannen van kolen en gas juist
grote voordelen biedt. En het begint tot
wereldleiders door te dringen dat alle
landen uiteindelijk beter af zijn met
sneller ingrijpen.
‘Onlangs meldde Indonesië – dat de
laatste tien jaar zijn CO2-uitstoot nog
CV verdubbelde – dat het in 2030 zijn emis-
DAVID sies gaat halveren, in lijn met Parijs. Dat
WALLACE-WELLS levert het land nog steeds een economi-
sche groei op van 6 procent, 1 procent
1982 geboren in meer dan nu. Interessant dat een
New York ontwikkelingsland zo vooroploopt.
2004 studie Goed ook, want juist het beleid van
geschiedenis, opkomende landen wordt bepalend
Brown University voor ons klimaat.’
2005 redacteur bij
achtereenvolgens U benadrukt vooral de noodzaak van
Slate, The New collectieve actie. Waarom hecht u zo
York Sun en weinig belang aan het individuele
The Paris Review handelen van burgers?
2011 redacteur ‘Iedereen die klimaatbewuste consu-
New York Magazine mentenkeuzes wil maken, moet dat
2017 adjunct- vooral doen. Ik vind dat prijzenswaardig
hoofdredacteur en kijk er zeker niet op neer. Maar als het
New York Magazine gaat om bijvoorbeeld de luchtvaart,
2017 artikel: kunnen jij en ik onze vliegreizen wel
‘The Uninhabitable terugschroeven, maar zal het vlieg-
Earth’ verkeer wereldwijd desondanks enorm
2019 National groeien. De enige manier om daar echt
Fellow, New Ameri- iets aan te doen, is klimaatneutrale vlieg-
ca Foundation tuigen ontwikkelen. Dat zal grote inves-
2019 boek: The teringen vergen, waarbij je de wereld-
Uninhabitable wijde luchtvaartsector nodig hebt.
Earth – Life after ‘Je kunt algemene beleidsdoelen best
Warming steunen zonder die te onderbouwen
met persoonlijk gedrag. Je kunt voor de
David Wallace- verzorgingsstaat zijn zonder zelf filan-
Wells is getrouwd troop te worden, door in te stemmen
en heeft een met hogere belastingtarieven die ten
dochter. goede komen aan sociale doelen. Zo kun
je ook voor ambitieus klimaatbeleid zijn
zonder eerst je eigen carbon footprint
OPINIE 25
KLIMAATVERANDERING
geheel te elimineren. Om ons klimaat te
redden, moeten we vooral collectief
beleid ontwikkelen.’
Hoe dan?
‘De recente opkomst van massabewegin-
gen op het gebied van klimaat, zoals de
scholierenstakingen van activisten als
Greta Thunberg en organisaties als
Extinction Rebellion, vind ik heel
bemoedigend. Ik hoop dat ze invloed
gaan uitoefenen op het beleid van rege-
ringen. Maar in westerse democratieën
is het belangrijkste wapen dat we heb-
ben uiteindelijk ons stemgedrag. Alleen
stemmen op partijen met een ambitieus
klimaatbeleid, dus.’
In veel westerse landen zijn juist
rechts-populistische partijen met
een klimaatsceptische agenda in
opkomst. In Nederland won Forum
voor Democratie met misleidende
teksten over 1.000 miljard euro aan
weggegooid klimaatgeld.
‘Je moet de kosten van klimaatbeleid
altijd in vergelijkende zin presenteren.
Gezondheidszorg en onderwijs kosten
ontzettend veel geld, maar stel je eens
voor wat het zou kosten als we die niet
zouden hebben. Zo is het ook met
klimaatbeleid. De prijs van het ontbreken
van klimaatbeleid, en dus van extreme
opwarming, is zo onvoorstelbaar hoog
dat we samen veel beter af zijn als we nu
actie ondernemen, wat het ook kost.’
Opmerkelijk genoeg benadrukt u in
uw boek dat u ondanks alles een
optimist bent. U hebt tijdens het
schrijven zelfs een dochter op de
wereld gezet.
‘Optimisme is een zaak van perspectief.
Als we niets doen, stevenen we af op 3 tot
4 graden opwarming, met alle verschrik-
kelijke gevolgen van dien. Ik geloof niet
dat het zover zal komen, want we zullen
ingrijpen en ik zie al veel vooruitgang op
gebieden als hernieuwbare energie. We
zullen de opwarming niet tot 2 graden
beperken, maar ook niet uitkomen op 4.
Ik zou zeggen dat elke uitkomst onder
4 graden een reden tot optimisme is.’
Uw dochter en haar kinderen zullen
wel in een heel andere wereld leven.
‘Absoluut. Zelfs als we de opwarming op
miraculeuze wijze beperkt weten te
houden tot die ‘veilige’ 1,5 graad van
Parijs, zal de wereld totaal veranderen.
Alleen al doordat we een geheel andere
energie-infrastructuur krijgen: een
wereld vol zonnecentrales, carbon
capture-installaties en nieuwe vormen
van landbouw. Een wereld na een op-
warming van 4 graden zou helemaal
onherkenbaar zijn, een helse plek met
onvoorstelbaar menselijk lijden.’
Houden we nog wel natuur over?
‘Het effect van klimaatverandering op
de natuur zal gigantisch zijn. Veel plant-
en diersoorten zullen uitsterven. De
sneeuw op bergtoppen zal smelten. In
bossen verdwijnen de herfstkleuren,
bladeren verkleuren voortaan ineens
van groen naar bruin. De wereld van
onze kinderen en kleinkinderen zal
worden beheerst door die verarming
van de natuur. Dat is een filosofisch,
moreel en esthetisch verlies.
‘We leven in het antropoceen, het tijd-
perk waarin de onderwerping van de
natuur door de mens volledig lijkt. We
zouden dus kunnen denken dat de
natuur haar langste tijd heeft gehad:
The End of Nature, naar het boek van
Bill McKibben. Maar de grote les van
klimaatverandering is juist het tegen-
overgestelde: we hebben de natuur er
helemaal niet onder. De opwarming is
de wraak van de natuur.’
BOEKEN & WETENSCHAP PAGINA 4
Een terugblik uit 2068 op de klimaatveran-
deringen (en de genomen maatregelen)
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019 OPINIE 27

Groot-Brittannië
is een verwend
kreng
1800 ANNA DEEMS

Historicus Eelco Runia (63)

veranderde van mening over
de Brexit.

OUDE
STANDPUNT
‘Het Verenigd Koninkrijk hoort bij de
Europese Unie. Brussel is een soort reser-
vaat van min of meer uitgerangeerde po-
litici en halfzachte bureaucraten. Tegen-
over Groot-Brittannië koesterde ik lang
een sentiment dat doet denken aan een
kinderpartijtje: het was het populairste
kind van de klas, een dat je er graag bij
wilt hebben, ook al weet je niet zo goed of
je dat kind wel leuk vindt en of het jou
eigenlijk wel een warm hart toedraagt.
‘Dat sentiment had er, denk ik, mee te
maken dat mijn generatie is opgegroeid
met prachtige Britse cultuur: muziek van
de Rolling Stones, kunst van David Hock-
ney, Francis Bacon en Graham Suther-
land, literatuur van Henry Fielding tot
Christopher Isherwood. Alles wat span-
nend was, werd door de Britten gemaakt.
En hun reputatie werd versterkt doordat
ze de oorlog hadden gewonnen. Tegelij-
kertijd was er ook een soort gunfactor.
Want ze waren natuurlijk berooid uit de
oorlog gekomen, waren door de dekolo-
nisatie teruggeworpen op hun eigen
eilandje en hadden een nationaal voet-
balelftal dat het telkens opnieuw liet
afweten. Daardoor hadden ze ook wel iets
zieligs, dat die prestaties een beetje ver-
menselijkte.’

HET
KANTELPUNT
‘Het akkoord over de Brexit dat Theresa
May met de EU sloot, was een onmoge-
lijke prestatie en regelde veel zaken in het
voordeel van de Britten. Toch wilden die
meer en moest er in allerlei bijlagen nog
van alles worden bijgesteld. Toen is er bij
mij iets geknapt: was het dan nooit ge-
noeg? Voor de Europa-haters binnen de
Conservatieve Partij was elke concessie
een reden om met nieuwe eisen te
komen. Had de Europa-hatende club
rond Jacob Rees-Mogg, Steve Baker en
Boris Johnson niet al meer dan tien jaar
alle Britse kabinetten gegijzeld? Nick
Clegg, die in het eerste kabinet van
Cameron zat, had het gevoel dat hij ‘in
een kooi zat met een gestoorde gorilla’
die voortdurend ageerde en nooit
tevredengesteld kon worden.
‘Ik besefte dat er al heel lang signalen
van dat Britse primadonnagedrag waren,
die ik had genegeerd. In 1973 kwam het
Verenigd Koninkrijk bij de EU, een jaar
later vroegen ze al om speciale voorwaar-
den en dat is de jaren erna voortdurend
doorgegaan. Denk aan het minder hoe-
ven afdragen voor de begroting van de EU
en het niet meedoen aan Schengen en de
euro. Dieptepunt was wel hoe de Britten
de eurocrisis misbruikten: ze zaten niet
in de eurozone, maar maakten gebruik
van hun vetorecht om speciale garanties
te eisen voor de positie van Londen als
financieel centrum.’
EELCO RUNIA ‘Ik besefte dat er al heel lang signalen van dat Britse primadonnagedrag waren, die ik had genegeerd.’
NIEUWE
STANDPUNT
De Brexit is ‘Groot-Brittannië, dat leuke kind dat je
een gevolg van graag op je partijtje wilt hebben, is een
een monster- verwend kreng dat voortdurend om
meer blijft vragen. De Britten zijn van
verbond harte welkom in de Unie, maar alleen als
tussen een een lid als alle andere en niet meer met
speciale voorrechten. De gestoorde
bevoorrechte gorilla moet bij zinnen worden gebracht.
elite en het ‘Voor Europese bestuurders als Tusk en
xenofobe deel zelfs Juncker is mijn sympathie juist toe-
genomen. In de Brexit-onderhandelingen
van de waren ze competent, vriendelijk en tege-
bevolking moetkomend, ze hebben zich gehouden
aan de regels die ze zichzelf hebben
gesteld. Zo hebben ze geweigerd het
principe van de vier vrijheden (van kapi-
taal, diensten, goederen en personen) los
te laten.’
HET
EFFECT
‘We kunnen veel leren van wat er nu in
Groot-Brittannië gebeurt, het is een soort
proeftuin voor wat er in de wereld speelt.
Zo hebben we het in Europa veel over
globalisering, en hoe de angst daarvoor
populisme voedt. In Engeland gaat het
meer over europeanisering: aan bijvoor-
beeld Pakistaanse migranten zijn ze al
gewend, maar toen veel Oost-Europeanen
de grote oversteek maakten, nam de
xenofobie toe. En die europeanisering
heeft meer een gezicht dan globalisering,
in de vorm van bijvoorbeeld Tusk en
Juncker. Er is maar een kleine groep hard-
line brexiteers, maar die weet dat xenofobi-
sche sentiment in de Britse samenleving te
bespelen. De Brexit is een gevolg van een
monsterverbond tussen een bevoorrechte
elite en het xenofobe deel van de bevol-
king. Het is interessant hoe de Britten dat
onderling oplossen.
‘Ook biedt de enorme strijd rondom de
Brexit stof tot nadenken over onze demo-
cratie. We zijn geneigd Groot-Brittannië
het toonbeeld van democratie te noemen,
bijvoorbeeld om de manier waarop wordt
gedebatteerd. Maar nu zien we, zoals de
Ierse schrijver Fintan O’Toole het heel
Foto Ivo van der Bent
mooi zei, de publieke doodsstrijd van een
archaïsch systeem. De Britten zijn in
worsteling met zichzelf; zo bepaalt de
regering nu eigenlijk de agenda van het
Lagerhuis. Het roept vragen op: wat is een
vertegenwoordigende democratie? Hoe
verhoudt die zich tot een districtenstelsel?
Hoe kijken we naar een fenomeen als
meritocratie? Zelfs een klassiek Brits
instituut als The Economist is buitenge-
woon negatief over de ontzettend met
zichzelf ingenomen bestuurlijke klasse.
Neem Mays jurist Geoffrey Cox, met zijn
aristocratische Engelse uitstraling, die
niets weet van Europese regels: hij denkt
dat het meer gaat om het uitstralen van
zelfvertrouwen dan om deskundigheid,
competentie en uithoudingsvermogen.
En ik stel min of meer tot mijn verbazing
vast dat mensen als Juncker en Tusk over
juist die eigenschappen lijken te
beschikken.’
Van Eelco Runia verschijnt volgende
maand Genadezesjes – Over de moderne
universiteit (Athenaeum).
28 OPINIE ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT

OMBUDSMAN De rubriek U is een podium voor lezers. Bijdragen

over actuele onderwerpen zijn welkom mits bondig
geformuleerd en worden alleen in behandeling
genomen indien ondertekend en – ook bij e-mail –
voorzien van naam, adres en telefoonnummer waar

Tussen de sterren u overdag te bereiken bent.

Redactie
Henk Müller, Postbus 1002, 1000 BA Amsterdam;
JEAN-PIERRE GEELEN E-mail: brieven@volkskrant.nl

De discussie over sterren bij recensies laaide weer eens op. Over het
vernieuwde boekenkatern, helder oordelen en strengere selectie.
af!, zei Tommy Wie- de gadgetrubriek doen het anders (of niet). De chef

P
ringa vorige week
in NRC Handelsblad.
Aan het einde van
de Boekenweek
pleegde hij een aan-
slag op het sterren-
stelsel van boek-
recensies. Aanlei-
ding was de arm-
zalige ene ‘bal’ die
de literatuurcriticus van zijn krant overhad voor het
Boekenweekgeschenk van Jan Siebelink. In deze
krant kreeg dat drie sterren, maar de vraag is wie
daar precies blij mee moet zijn.
Niet Wieringa. De één bal/ster/stip is ‘de Adolf
Hitler onder de recensies’, het waarderingsstelsel
met vijf ballen werkt volgens hem ‘debiliserend’:
‘Een hopelijk genuanceerde analyse wordt nog eens
samengevat in grove, liefdeloze en onnauwkeurige
symbooltaal, alsof de lezer uit de woorden zelf niet
zou kunnen opmaken hoe het oordeel luidt.’
Eerst over het vernieuwde katern Boeken en We-
tenschap, dat Sir Edmund verving. Sommige lezers
mopperden – de bij geboorte als bastaard ontvangen
Sir Edmund bleek bij het verscheiden een liefdes-
baby. Ze verlangen naar ‘een volwaardig katern met
lange recensies, zoals ooit Cicero’. Vooral de pagina
met korte besprekingen (‘Interessant en wel hierom’)
vinden zij een belediging voor schrijver en lezer.
Bij de euthanasie van Sir Edmund, zes weken gele-
den, is een apart boekenkatern overwogen. Het zou
vermoedelijk acht pagina’s beslaan, volgens de chef
Boeken ‘te flodderig’ op tabloidformaat. Samenvoe-
ging met Wetenschap deed recht aan de Sir Edmund
en geeft de kans tot ‘ademen’: schuiven in omvang
ten faveure van een van de twee deelgebieden.
Het boekenkatern biedt nu zo’n vier tot zes lange
besprekingen. Korte recensies verdwenen, evenals
de korte ‘Signalementen’ uit de Sir Edmund. Daar-
voor in de plaats kwam de pagina ‘Interessant en wel
hierom’: acht korte (maar iets langer dan voorheen)
signaleringen van boeken die anders niet besproken
zouden worden. Zonder sterren – dat zou ruimere
onderbouwing vergen – maar wel enigszins recense-
rend en ondertekend (om te benadrukken dat de
bespreker zich er wel serieus over heeft gebogen).
Dat is nog steeds te kort, maar het tekort zal eeu-
wig knagen aan het boekenkatern. Dat ligt niet aan
de makers, maar aan de omstandigheden. Vorig jaar
verschenen zo’n 27,5 duizend nieuwe ‘algemene
boeken, studieboeken en wetenschappelijke werken’
(bron: Centraal Boekhuis en Leesmonitor), zo’n
75 per dag. Bepaald niet louter literaire hoogstand-
jes, maar het is duidelijk dat geen boekenkatern daar
ooit greep op kan krijgen.
Ook elders in de krant komen boeken aan bod,
maar niet recenserend. Voor het huidige katern koos
de chef Boeken voor nog scherper selecteren: min-
der, maar wel langere recensies dan in Sir Edmund.
Nu dan die vermaledijde sterren. Ze komen uit de
Amerikaanse filmwereld van 1928; producenten
sieren er gretig hun posters mee. Het systeem waai-
erde uit over vele disciplines, boeken volgden pas
laat. Alleen de tv-recensie, restaurantbespreking en
POST VAN EEN LEZER
Ferd of Ferdinand?
Waarom schrijft de krant met regelmaat over
minister ‘Ferd’ Grapperhaus en wordt niet zijn
volledige voornaam Ferdinand gebruikt? Is het
Ferd voor intimi? Of is het ruimtebesparing?
Zo ja, dan heb ik nog wel wat suggesties voor de
huidige bewindspersonen: Wop Hoekstra, Hug de
Jonge, Kaj Ollongren, Tam van Ark.
Ard Elzenga
Volgens de chef van de parlementaire redac-
tie is de officiële naam inderdaad Ferdinand,
De Ombudsman behandelt vragen, klachten en opmerkingen over de inhoud van redactionele pagina’s en
journalistieke aanpak. ombudsman@volkskrant.nl, volkskrant.nl/ombudsman
Boeken sprak zich al bij haar aantreden, vijf jaar gele-
den, uit tegen het sterrenstelsel: ‘Het suggereert ob-
jectieve maatstaven, maar heldere criteria ontbreken.’
Ter verdediging: lezersonderzoek leert dat lezers
die sterren waarderen, meerdere recensenten hech-
ten ook aan het heldere oordeel. Uiteraard mogen
makers en uitvoerenden daar wat van vinden. Maar
wie bang is dat weinig sterren leiden tot het niet
lezen van een recensie, zou zich ook moeten keren
tegen koppen en intro’s. Daarin staat immers vaak al
een oordeel verpakt. Zoals ook het lezen van de laat-
ste alinea vaak volstaat voor een eerste indruk.
Maar ideaal is het sterrenstelsel niet. Dat zit in de
Een boek dat niet opvallend genoeg
is, past niet op het te krappe podium.
Als het sterrenstelsel niet mag
verdwijnen, schrap dan de
driesterrenrecensie
grofmazigheid van vijf gradaties. Nul sterren wor-
den nooit gegeven. Eenmaal gaf een kunstrecensent
zes sterren aan een tentoonstelling rond Leonardo
da Vinci. Enthousiasmerende actie, maar die truc is
maar eenmaal te doen zonder het systeem op te bla-
zen: spoedig dreigen zeven- en achtsterrenrecensies.
Sinds het vernieuwde katern Boeken werd een-
maal 1 ster uitgedeeld. Twee boeken kregen 5 sterren,
drie boeken 2. De bulk ligt daartussen: tien keer
kreeg een boek 3 sterren, het vaakst (elf maal) wer-
den 4 sterren uitgereikt. Ergo: de onvoldoendes zijn
uitzonderingen, evenals de uitmuntends. Dan rest
een middenmoot met slechts twee gradaties: 3 of 4.
Die 3 sterren bestralen een schemerzone. De
chef Boeken legde ooit in de krant uit dat die ‘Goed’
betekenen, maar vrijwel niemand ervaart dat zo.
Tommy Wieringa: ‘Drie sterren is niks. Mislukking.’
Nu de boekenredactie nóg scherper moet selecte-
ren, zou dat ook mogen leiden tot scherper oordelen.
Drie sterren is vlees noch vis en zet niet aan tot lezen.
Een boek dat niet opvallend genoeg is, past niet op
het te krappe podium. Als het sterrenstelsel niet mag
verdwijnen, schrap dan de driesterrenrecensie.
‘maar Ferd in de wandelgangen en voor zijn
collega’s’. De redactie gaat uit van de volle
naam, en dat is terecht, al was het maar om-
dat de afkorting een nauwe band tussen poli-
tiek en pers suggereert. In de weerbarstige
praktijk komen beide benamingen voor,
soms zelfs tegelijk in één artikel. Verwarrend,
maar op websites van de Rijksoverheid heet
hij Ferdinand, op zijn accounts op Twitter en
Instagram hanteert hij zelf Ferd. De minister
van Justitie is hier zelf de dader.
Nederlandstalige universiteit
René Cuperus (O&D, 1 april) is zeer te
spreken over de verengelsing aan de
universiteiten. Hij ziet dit als een onver-
mijdelijk proces binnen de Europese
eenwording. En als je het aan de Neder-
landse studenten zelf vraagt, zeggen de
meesten dat ze de internationalisering
zeer waarderen, schrijft hij. Ik meen toch
ook heel andere, kritische geluiden van
studentenzijde te hebben gehoord.
Wat mij stoort is de opmerking, dat
die ijverige buitenlandse studenten een
prettig tegenwicht vormen tegen de
beruchte Nederlandse zesjescultuur. Het
vooroordeel dat buitenlandse studen-
ten ijveriger en beter zouden zijn dan
die minimalistische inheemse studen-
ten hoor je vaak in kringen van voorstan-
ders. Het zou statistisch ‘bewezen’ zijn.
Met de juiste statistieken kun je, zoals
bekend, alles bewijzen.
Wel duidelijk is dat studeren voor de
lagere inkomensgroepen steeds moeilij-
ker betaalbaar is geworden. Dat was in
de jaren zestig toen het beleid gericht
was op het stimuleren van talenten uit
alle bevolkingsgroepen wel anders.
Ik vind dat de belastingbetalers in
Nederland daar nog steeds recht op heb-
ben. Een probleem bij de verengelsing
nu is, dat de Nederlandse studenten die
liever waar het kan Nederlands spreken
en horen, weinig keuze hebben. Mis-
schien is het een goed idee om ten min-
ste één Nederlandstalige universiteit
over te houden met een Nederlandse
naam waar het Nederlands in alles in
principe de voertaal is.
Niet een provinciale tweederangs-
universiteit, die zich terugtrekt achter
de dijken zoals sommige voorstanders
van de verengelsing beweren, maar een-
tje met een open blik naar de wereld, En-
gels mag, Frans en Duits trouwens ook.
Op die manier blijft er nog wat te kiezen.
Ben Verkroost, Schiedam
Roomse ‘doortastendheid’
Ja, het celibaat is een groot goed en
priester Pierre Valkering heeft zich daar
niet aan gehouden, poeh poeh. Hij moet
weg. Wat een doortastendheid, waren ze
dat ook maar bij kindermisbruik!
Marcella van Leeuwen, Vleuten
Niet alles is maakbaar
Vermakelijk debat tussen Sunny Berg-
man en Theo Maassen (V, 5 april). Als evo-
lutionair psycholoog val ik van de ene
verbazing in de andere. Opmerkelijk hoe
Sunny Bergman alle inzichten uit de
gedragsbiologie over verschillen tussen
mannen en vrouwen zo maar even van
tafel veegt en haar extreme nurture-visie
als enige valide standpunt neerzet.
Nu zou je dit kunnen afdoen als een
puur academisch debat met weinig
praktische consequenties, maar dan zie
je een aantal implicaties van Bergmans
radicale maakbaarheidsdenken over het
hoofd. Wanneer iets veranderbaar is en
het in de praktijk niet verandert dan is
iemand daar dus verantwoordelijk voor.
Deze verongelijkte boosheid is de rode
draad in het hele optreden van Berg-
man. Hiermee zet ze op een onverant-
woorde manier mensen tegen elkaar op
en helpt ze de emancipatie niet vooruit.
Henk Verhoeven, Rijen,
docent toegepaste psychologie
Zwart op wit
Ik heb me bijzonder geamuseerd met
het dubbelinterview met Theo Maassen
en Sunny Bergman afgelopen vrijdag.
Confronterend hoor, wanneer borrel-
praat zwart op wit wordt gezet. Om Theo
Maassen kon ik nog wel lachen, maar
Sunny Bergman? Het probleem is niet
dat ze radicaal is, maar dat ze inconse-
quent is.
Zo valt ze Maassen herhaaldelijk aan
op zijn vermeend seksisme, bijvoor-
beeld wanneer hij zegt: ‘Het is wel zo dat
hoe meer een man stofzuigt, hoe minder
seks hij schijnt te hebben.’ Bergman:
‘Weer zo’n seksistische opmerking.’
Maassen even later: ‘Als Picasso meer
gestofzuigd had, hadden we veel minder
kunstwerken gehad.’ Bergman: ‘Dan was
zijn vriendin misschien een groot kun-
stenaar geworden. Het schijnt dat
Picasso een heel kleine piemel had, wist
je dat?’
Daarna valt het stil, viel ik even stil.
Stel dat Theo Maassen over – ik noem
maar een willekeurige grootheid – Marie
Curie had gezegd: ‘Het schijnt dat Curie
heel grote kleine schaamlippen had,
wist je dat?’ dan zou de wereld te klein
zijn. Terecht.
Over seksisme gesproken. Sunny Berg-
man, ga je schamen!
Robin Mattias Hurkens, Nijmegen
Jeugdidool Sunny
Wat een heerlijk gesprek tussen Theo
Maassen en Sunny Bergman over man-
nen en vrouwen. Als 14-jarige viel ik voor
Sunny in Een maand later (1987). Een film
die volgens de gedachtenpolitie bij ons
thuis veel te frivool en rolbevestigend
was – maar wel leuk. Later kwam ik op
plekken waar men mannen en vrouwen
wél gelijkwaardig vond, maar níét gelijk.
Het leven werd er niet opeens makkelij-
ker van, wel een stuk leuker.
Ik gun dat mijn jeugdidool ook.
Bauke Koekkoek, Zeist
Oprukkende bejaarden
Geachte redactie, even over de kop bo-
ven het artikel op pagina 14 van vrijdag
5 april: ‘Senioren rukken op, dus ook op
de woningmarkt’. Ja, de senioren rukken
op en dat doen ze met wapens zoals: rol-
laters, scootmobielen, stokken en kruk-
ken! Wat een misplaatste kop.
Bernadette van Leeuwen, Groningen
Twexit
Ik vind de oproep van Bard van de Weijer
in zijn essay (O&D, 5 april) om Twitter te
verlaten (‘Twexit’) wel erg drastisch. Je
zou dan ook geen tv meer moeten kij-
DE VOLKSKRANT ZATERDAG 6 APRIL 2019 OPINIE 29

TER REDACTIE

Kamervragen
DE WEEK VAN DE HOOFDREDACTEUR

insdag hadden we het

ken, waarop door bepaalde (vooral

commerciële) zenders immers
dagelijks ook de nodige bagger de
wereld in wordt geslingerd.
Zoals Van de Weijer zelf ervaart,
kun je ook je eigen ‘rustige Twitter-
biotoop’ creëren voor nuttige in-
formatie en onderlinge gedachten-
wisseling, door zorgvuldig te selec-
teren wie je volgt en door wie je je
wilt laten volgen.
En wat de maatschappelijke
functie van Twitter betreft, kunnen
we misschien lering trekken uit
het feit dat de hygiëne in onze
samenleving enorm verbeterd is
sinds we over riolering beschik-
ken. Zou Twitter niet een soort-
gelijke zuiverende rol kunnen
vervullen op het vlak van de geeste-
lijke hygiëne? Twitter mag stinken,
maar voert ook een hoop ontlas-
ting af.
En hoge bomen vangen nu een-
maal ook op Twitter veel wind…
Leo Mesman, Utrecht
Spreekverbod
Je zou wensen dat de verantwoor-
delijken die een instantie leiden
waar zoveel is misgegaan, iets van
zich laten horen. Zo ook de directie
van de Justitiële Inrichtingen
Vught, de voormalige verblijfplaats
van Michael P.
Het betreft hier meestal geen
onwil; het is ambtenaren en con-
tractpartners van Justitie, op drei-
ging van sancties, ten strengste
verboden hun mond open te doen,
teneinde te voorkomen dat een
bewindspersoon (in dit geval Dek-
ker), ook maar één opmerking als
bananenschil voor de voeten komt
te liggen.
Voor betrokken leidinggeven-
den is dat frustrerend: je zou op z’n
minst willen laten horen hoezeer
je bent aangeslagen en je verant-
woordelijk voelt.
Dit verbod op communiceren
heb ik, als voormalig baas van een
tbs-kliniek, altijd als heel gekun-
steld en ongemakkelijk ervaren. Ik
hield me er vaak niet aan en dat
heeft de nodige strijd met Justitie
opgeleverd. Je komt naar mijn me-
ning niet weg met de opmerking:
‘geen commentaar’.
Laten de machtige persvoorlich-
ters van de overheid daar eens
goed over nadenken.
J.A. Poelmann,
voormalig bestuurder
Pompestichting,
Nijmegen
Prachtig gebaar gevraagd
Schokkend om te lezen dat een
prachtig initiatief als Acato in Rot-
terdam de deuren moet sluiten
(column Harriet Duurvoort, O&D,
4 april). Als moeder van een autisti-
sche dochter weet ik hoe afschuwe-
lijk het is voor een jongere om
thuis te moeten zitten, omdat het
gewoon niet vol te houden is in het
reguliere onderwijs. Ik voel mee
met die dertig kinderen en jonge-
ren die even mochten voelen dat ze
weer meededen, structuur kregen,
sociaal contact en bovenal onder-
wijs kregen op een manier die bij
hen past. En nu zijn ze weer terug
bij af. En met de ouders, die blij wa-
ren dat er een oplossing was voor
de uitzichtloze situatie van hun
kinderen.
In februari van dit jaar sprak
minister Slob nog zijn ontevreden-
heid uit over het feit dat het aantal
thuiszitters niet afneemt. Over-
heid, verdiep je eens in de behoef-
ten van kinderen en jongeren met
autisme. Zorg ervoor dat initiatie-
ven zoals Acato de middelen krij-
gen om te kunnen blijven bestaan.
Juist in de week waarin het Wereld
Autisme Dag was, zou dit een
prachtig gebaar zijn.
Brigitte Snoeks, Heemstede
D soort eigen nieuws dat
gretig wordt opgepakt in
andere media: verslag-
gever Elsbeth Stoker en
WOB-expert Marlies de Brouwer hadden
onderzocht wat die naamswijzigingen
van ministeries nu eigenlijk kosten. De
ambtenaren verstrekten alle gegevens,
politiek verslaggever Frank Hendrickx
achterhaalde bij zijn bronnen hoe die
naamswijzigingen tijdens de formatie tot
stand waren gekomen. Het resultaat was
een vermakelijk verhaal over begrijpelijke
politieke overwegingen die tot een naams-
wijziging leidden, maar vervolgens een
reeks licht belachelijke en ook wel dure Om het onderwerp nog extra af te blus-
handelingen tot gevolg hebben als het op- sen, schreef Sheila Sitalsing een column
nieuw bestickeren van de boevenbusjes. waarin ze de zaak relativeerde en de draak
En zoals altijd kosten de ict-problemen het stak met de verontwaardigde Kamervra-
meeste geld. gen van Ronald van Raak over de naams-
wijziging. Doorgaans beschouwen jour-
Ik was ergens anders toen over de voorpa- nalisten het als bevestiging van hun werk
gina werd beslist. Daar stond het nieuws als er Kamervragen worden gesteld naar
niet op. Waarom niet, als we toch iets had- aanleiding van hun publicaties. Maar bij
den waarvan je weet dat het resoneert? sommige politici treedt inflatie op. Ik
‘We waren het erover eens dat het vooral lunchte deze week met de stagiairs, en
een aardig signalement was en geen twee van hen vertelden dat hun eerste
grove schande’, zegt plaatsvervangend prominente stuk in de krant meteen tot
hoofdredacteur Pieter Klok. De auteurs Kamervragen had geleid. ‘Maar het was
zijn het daar roerend mee eens. Mis- wel Ronald van Raak’, relativeerde een
schien is het dus goed dat ik op deze voor- van hen, ‘en die is kampioen Kamer-
paginavergadering ontbrak, want ik kan vragen.’ Arme Ronald. Hij stelt er zo veel
er niet voor instaan dat ik net zo dat zelfs een beginnend journalist er
genuanceerd had geredeneerd. Maar de nauwelijks meer blij mee is.
overwegingen zijn de juiste: als krant Philippe Remarque
moet je oppassen dat je in je trots op het
eigen nieuws niet overdreven accenten
zet of een schande suggereert als het Reageren?
eigenlijk best meevalt. p.remarque@volkskrant.nl

Podcast
BRIEF VAN DE DAG
EEN BEZOEK AAN DE OPNAMERUIMTE
Napels aan de Noordzee
e vraag: ‘Wat is een pod-

D cast?’ is er niet een die op

De overheid vergat bij Zand-
voort regie te pakken, schrijft
sporteconoom Willem de
Boer (O&D, 1 april). Maar de
regie is wel degelijk gepakt.
We zien in onze praktijk gere-
geld dat een gemeente onder
het mom van ‘economie’ geld
in een megaproject steekt
waar elk gezond verstand
‘nee’ tegen zegt.
Na grondige analyse geldt
dan vaak dat we te maken
hebben met de regie achter
de schermen door rijke in-
vloedrijke ondernemers die
een territorium controleren.
Als deze dan ook nog vanuit
een invloedrijke familie-
achtergrond in staat zijn het
(lokale) overheidssysteem te
infiltreren dan is de regie
compleet. Dit speelt hier
overduidelijk.
Een eigenaar die vanuit
zijn (koninklijke) familie-
achtergrond eenvoudig toe-
gang heeft tot financiering,
daarmee met instemming
van de gemeente Amsterdam
in een groot territorium
huisjesmelkerij op poten
heeft kunnen zetten, waar-
mee een nog grotere kapi-
taalaccumulatie tot stand is
gebracht.
Deze truc wordt herhaald,
waarbij de regie eenvoudig
is. Stap voor stap worden in
een maatschappelijk domein
dominante posities verwor-
ven.
Daarbij specialiseren ze
zich in economische activi-
teiten die voor een gemeente
belangrijk zijn, zoals in dit
geval het Zandvoortse race-
circuit. Door de combinatie
van afkomst en de ervan afge-
leide relaties met directe toe-
gang tot kapitaal regisseren
zij de overheid. Een pracht-
vorm van witteboorden-
ondermijning van onze
rechtsstaat.
Piet van Mourik,
Broek in Waterland
het enthousiasme kan
rekenen van de podcast-
makers van de Volkskrant.
Journalist Thomas Hogeling, op een
getergde toon van ‘kan iedereen nu
ophouden met zeiken want het is zo sim-
pel’: ‘Een podcast is een mp3’tje!’ De vier
makers lachen.
Hogeling zit met collega-podcast-
makers Simone Eleveld, Daan Hofstee
en Rinkie Bartels in de opnameruimte
op de redactie, een archiefkast van zo’n 2
bij 3 meter, de wanden vol met mappen.
Boven de tafel hangen twee grote professi-
onele microfoons. Op tafel staat een kan
water met glazen, elk op een kurken on-
derzetter. Het harde geluid van glazen die
op de tafel neerkomen is niet gewenst in
een podcaststudio, waar zelfs het kleinste
geluidje al wordt opgepikt.
In deze archiefkast wordt al twee jaar elke
week het Volkskrantgeluid gemaakt, de
podcast waarin Volkskrant-journalisten
worden geïnterviewd over een bijzonder
artikel van hun hand. Hofstee en Bartels
doen hiervoor de montage. Andere pro-
jecten waaraan de makers werken, zijn
het culturele interviewprogramma Met
Groenteman in de kast, een slaappodcast,
een zoektocht-naar-antwoordenpodcast
genaamd Grote Vragen, en Eleveld heeft
net samen met journalist Corine Koole
een nieuwe zesdelige serie gelanceerd ,
Van twee kanten, waarin stellen intieme
verhalen over hun relatie delen.
Dat podcast door sommige mensen
nog steeds wordt geassocieerd met
jongere generaties, vinden ze onzin.
Eleveld: ‘Onze nieuwe podcast Van twee
kanten wordt tot nog toe het meest
beluisterd door vrouwen tussen de 45 en
55.’ Hofstee: ‘Dat is ook zo bij Met Groente-
man in de kast, dat beluisteren voorname-
Foto Katja Poelwijk
lijk mensen tussen de 35 en de 45. Dus dat
is niet millennial-hip of zo.’
Op de Radio 1-website omschrijven ze pod-
casts als hun ‘on-demand’ aanbod. Hof-
stee: ‘Dat is het ook wel, eigenlijk.’
Eleveld: ‘Nee, nee, want radiomakers
moeten continu leveren. Voor een podcast
maak je bijvoorbeeld één aflevering per
week, daar kun je meer tijd en energie in
stoppen.’
Er volgt alsnog een discussie over het
verschil tussen podcast en radio. Een pod-
cast blijft langer staan, radio is meestal
gelijk vervlogen. Een podcast wordt vaker
in eigen beheer uitgebracht, zodat de ma-
kers soms excentrieke onderwerpen (Hof-
stee: ‘Hoe ging het met die en die Fransen
in het jaar 1942’) behandelen die een groot
radiopubliek niet kunnen boeien.
Misschien is het toch het belangrijkst
dat mensen zelf een keuze kunnen maken
om naar iets te luisteren, zegt Bartels.
‘Radio zet je aan en dan heb je geen
invloed op wat er op je afkomt, maar voor
een podcast kies je heel bewust.’
Hogeling: ‘Schrijf maar op wat Rinkie
zei, dat was het slimste.’
Myrel Morskate
Lees een uitgebreide versie van dit
stuk en meer redactieverhalen op
volkskrant.nl/terredactie
 BOEKEN&WETENSCHAP
zaterdag 6 april 2019

RECENSIE GENEESKUNDE
Cees Nooteboom Hoe het poliovirus
schrijft zinnen vol ontsnapte uit een
leven over Venetië Nederlands
BOEKEN 8 laboratorium
WETENSCHAP 21
INTERVIEW
Nicolien Mizee
over het ambacht COLUMN
van schrijven Ionica
BOEKEN 12 Smeets
over
kinderen
KLIMAATWETENSCHAP
en hun kennis
Een van dieren
terugblik (en fabeldieren)
uit 2069: WETENSCHAP 23

het
BIOLOGIE
klimaat Hoe het
mag zijn komt
veran- dat van
derd, alle dieren
juist de mens
de wereld zo’n geweldige
is niet hardloper is
vergaan WETENSCHAP 25
TEN EERSTE 4
DIE ENE PATIËNT
De man door wie
RECENSIES
een huisarts in spe
Na de moeders en
radicaal van loop-
en vrouwen van
baan veranderde
de Boekenweek
WETENSCHAP 27
verdiept Maxim
Hartman zich in het
SOCIALE MEDIA
mannenboek
Incident, excuses,
BOEKEN 14
nieuw incident:
de rode draad in
het bestaan van
Facebook
TECH 28
RECENSIE
Illustratie Astrid Anna van Rooij

Wessel te Gussinklo INTERVIEW

laat je meeleven Ellie Lust beant-
met een naar ventje woordt een vraag
BOEKEN 17 DAG IN DAG UIT 32
 DEZE WEEK DE WEEK IN TECH
DE VOLKSKRANT 2 ZATERDAG 6 APRIL 2019

INFOGRAPHIC

ZO OUD WORDT VEE IN NEDERLAND

Vleeskuikens*

De
Gebruikelijke leeftijd bij slacht (van-tot) Maximale natuurlijke leeftijd
Geen of
Melkkoe Vleesrund Vleeskalf Zeug Vleesvarken Vleeslam Leghen* keurmerk Beter Leven Biologisch Beter Leven

nieuwste ±70% van

alle kuikens

cijfers
6-9 26
maanden weken 1-12 35-42 56 70 81
maanden dagen dagen dagen dagen
1,5
jaar
De kalversterfte in 2
Nederland is hoog - jaar
één op de negen
kalveren sterft
Foto Apple

binnen twee weken. 3 3

Wij vroegen ons af: jaar jaar
hoe oud wordt vee * Maximum leeftijd varieert sterk per ras
normaal gesproken
op Nederlandse

060419 © de Volkskrant - tb. - Bron: CRV, CBS, Ingrid de Jong en Herman Vermeer | Wageningen Universiteit & Research
Apple raakt
boerderijen?
Graphic:
LEVENSCYCLUS VAN EEN MELKKOE
achter
Thijs Balder
Research:
5,5
jaar
Mickey Steijaert

Apple beloofde een oplaadmat en

maakte dat niet waar. Niet
wereldschokkend, wel symbolisch.
Door Laurens Verhagen

H
et klinkt een beetje als een uitgewoonde
grap: ken je het verhaal van de oplaad- 0 - 15 maanden
mat van Apple? Die kwam niet.  Opgroeien
Toch is dit precies wat er is gebeurd. Ap- als kalf
ple kondigde in september 2017 niet alleen de
gloednieuwe iPhone X aan, maar ook de AirPo-
wer: een oplaadmat waarop drie apparaten te-
gelijk draadloos moesten kunnen worden op-
geladen. Het leidde naast enthousiaste ook tot
wat smalende reacties. Zo kon Ikea het niet na-
laten te melden dat het al lang zo’n mat in zijn ca. 15 maanden
assortiment heeft. De Nordmärke kan óók drie
apparaten tegelijk opladen.  12 Eerste
jaar inseminatie
Apple-fans halen daar natuurlijk hun
neus voor op en bleven geduldig wach-
ten. Het werd lente, zomer, herfst en toen was
zomaar een jaar voorbij. Nog altijd geen AirPo-
wer. Er kwam een iPhone XS, XR, er kwamen
nieuwe AirPods, maar totale radiostilte over
Apple’s magische mat. Tot nu. Apple zegt dat de
AirPower er helemaal niet meer komt. Het lukt
gewoon niet, te ingewikkeld. En, ja, dat is best 15 ca. 24 maanden
pijnlijk voor Apple, dat geen geschiedenis jaar Eerste kalf
heeft van producten die het niet halen. Anders
dan de Nordmärke zou de AirPower geen ge- geboren
bruikmaken van drie gescheiden oplaadplek-
ken, wat de fabricage ervan erg lastig maakte.
De mat had last van oververhitting.  ca. 27 maanden
24 - 34 maanden
Goed, het is pijnlijk en Steve Jobs-adepten Opnieuw
36 maanden - ca. 5,5 jaar De koe geeft inseminatie
roepen ongetwijfeld dat dit onder de charis-
matische voorman nooit had kunnen gebeu- De cyclus herhaalt gedurende circa
ren, maar het moet ook niet overdreven wor- zich, in Nederland tien maanden melk
den. Een oplaadmat is tenslotte maar een op- meestal zo’n vier
laadmat. Voor een paar tientjes zijn ze overal te tot vijf keer, daarna
koop.  wordt de koe
geslacht 34 - 36 maanden
Maar symbolisch is het wel. Apple dreigt
een beetje achterop te raken met zijn hard- Het werd lente, ‘Droge’ periode van
ware. De AirPods zijn een schot in de roos, zomer, herfst, twee maanden: koe
maar de iPhone heeft het moeilijk. Een vinger- zomaar was geeft geen melk ca. 36 maanden
afdrukscanner onder het scherm? Alleen bij de
concurrentie. De mogelijkheid een telefoon te
een jaar Tweede kalf
gebruiken als draadloze oplaadmat voor oor- voorbij. Nog geboren
dopjes? Bij Samsung. Het zorgwekkendst is dat altijd geen
Apple serieus begint achter te lopen op came- AirPower
ragebied, toch voor veel consumenten een be-
langrijke factor bij hun keus voor een toestel. Laurens Verhagen
Neem de laatste Huawei P30 Pro, die onder veel EN ZOVEEL WERDEN ER GESLACHT IN 2017
omstandigheden aanzienlijk betere foto’s
maakt. Bij het inzoomen bijvoorbeeld, of in het
in donker. In het vergelijkende camera-over-
zicht van de gezaghebbende site DXOMark be- Lammeren Volwassen runderen Kalveren Varkens
zet de iPhone XS Max een zesde plek, achter 400.000 650.000 1,5 mln 15 mln Vleeskuikens
drie toestellen van Huawei en de Samsung Ga-
laxy S10+. En zelfs achter de Xiaomi Mi 9, die 605
voor slechts 449 euro over de toonbank gaat. miljoen
Hier zal Apple zich meer zorgen over maken 25
dan over die Zweedse mät. jaar
 DE VOLKSKRANT DEZE WEEK 3 ZATERDAG 6 APRIL 2019

BESTSELLERS DE WEEK IN BOEKEN

Ernst en humor Een prijs voor elke schrijver

Jet Steinz bekijkt wekelijks bijgaande De belangrijkste prijs voor jeugdliteratuur heeft uitleg
toptien en die van de CPNB. Een lid van nodig. En dat is een signaal.
onze Boekenraad geeft zijn of haar tip. Door Wilma de Rek

H D
et ene thema-essay is nog niet uit de bestsel-
lerlijsten verdwenen (Mijn moeders strijd van
Murat Isik) of het andere komt eraan: Het le-
ven als tragikomedie, dat cabaretier en filo-
soof Tim Fransen schreef voor de Maand van de
Filosofie (april) met als motto ‘ik stuntel, dus ik ben’.
Het komische is niet de tegenpool van het tragische,
betoogt Fransen, nee, humor biedt ‘een alternatief
perspectief op ons onvermijdelijke falen’ en stelt ons
in staat ‘om het tragische onder ogen te komen’.
Prima stelling, waar je het niet mee oneens kunt
zijn – en de literatuur wist het natuurlijk al lang. Kijk
alleen al naar de Volkskrant Top 10 van deze week,
waarin het Turkse jongetje Metin uit Wees onzicht-
baar een vrij beroerde jeugd heeft in de Bijlmer (hij
wordt gepest, heeft een tirannieke vader, zijn wijk
verandert in een crimineel getto), die door de schrij-
ver (Murat Isik) toch ook met humor wordt beschre-
ven. Of zie De goede zoon van Rob van Essen,
waarin die zoon zijn (of meer in het algemeen het)
leven overdenkt na de dood van zijn demente moe-
der in een bovendien dystopische wereld – wat des-
ondanks een komisch verhaal oplevert. Peter Buwal-
da’s Otmars zonen is serieus maar grappig, Grand
Hotel Europa van Ilja Leonard Pfeijffer zit vol
(zelf)ironie en om Michel Houellebecqs Serotonine
kun je, hoe deprimerend zowel het wereldbeeld als
de toekomstvisie ook is, af en toe ook lachen.
Een uitzondering vormt Stad vol ballonnen van
Femke van der Laan, waarin de columns gebundeld
zijn die ze schreef na de dood van haar man. Want
hoewel ze eerder columns met een luchtige onder-
toon schreef in een blad voor ouders, lukte haar dat
nu niet, zei ze in een interview. Maar: ‘Ik ga er zonder
meer van uit dat de humor weer terugkomt.’
e Vlaamse schrijver Bart Moeyaert won dinsdag
de Astrid Lindgren Memorial Award. In een
aantal media, ook de Volkskrant, werd die prijs
omschreven als de ‘Nobelprijs’ voor jeugdlite-
ratuur. Nu is Astrid Lindgrens bijdrage aan de wereld
(Pippi Langkous!) natuurlijk beduidend belangrijker
geweest dan die van Alfred Nobel (dynamiet) en zou
het rechtvaardiger zijn als we bijvoorbeeld onze eigen
Ben Feringa voortaan de winnaar van de ‘Astrid Lind-
gren Memorial Award’ voor Scheikunde noem-
Hoeveel den. Maar zo ligt het niet. De harde waarheid
is dat de Astrid Lindgren Memorial Award
prijzen reiken niemand iets zegt, en dat de omschrijving
verpleegkun- ‘Nobelprijs’ voor jeugdliteratuur duidelijk
digen elkaar moest maken dat het hier de hoogste in-
jaarlijks uit, of ternationale onderscheiding betrof
docenten, of die een schrijver van kinderboeken
ten deel kan vallen; er hoort een belo-
boekhouders? ning van bijna vijf ton bij.
Wilma de Rek
Dat zo’n grote prijs duiding nodig heeft, is een
signaal, dacht ik dinsdag, al wist ik nog niet meteen
waarvan. Tot ik het persbericht las waarin melding
werd gemaakt van de winnaars van De Prijs voor het
Beste Groninger Boek, eveneens deze week. Omdat
de jury niet kon kiezen, delen twee winnaars (Peter
Middendorp en Auke Hulst) de eerste prijs in de cate-
gorie fictie. Ik was tot dan niet op de hoogte van het
bestaan van deze Prijs voor het Beste Groninger Boek
INZICHT
en ging eens googelen hoeveel literaire prijzen er
alleen al in Nederland eigenlijk worden uitgereikt.
Onder het kopje ‘Nederlandse literatuurprijzen’
somt Wikipedia er 127 op – honderdzevenentwintig! –
waarvan de oudste de Tollensprijs is, sinds 1902.
Onder ‘kinder- en jeugdliteratuur’ staan er achttien.
Daarbovenop worden er nog eens tien Friese litera-
tuurprijzen genoemd (een prijs heet dan een priis),
drie Groningse, twee Limburgse en een Brabantse.
Ook als je de slapende en inmiddels opgeheven
prijzen uit de lijst gooit, houd je er
enorm veel over. De komende weken
kunnen we uitreikingen tegemoet
zien van De Grote Poëzieprijs, de Wou-
tertje Pieterse Prijs, de Nico Scheepma-
ker Beker, het Managementboek van
het Jaar, de Gouden Ganzenveer, het Beste
Luisterboek en de Libris Literatuurprijs.
Waarom zijn er zoveel prijzen? Heeft het
met de karige honorering van schrijvers te maken
en dienen die beeldjes en oorkondes ter compensa-
tie? Hebben schrijvers zulke broze ego’s dat ze telkens
opnieuw bevestiging nodig hebben? Zijn het trucs
om publiciteit te genereren? Hoeveel prijzen reiken
verpleegkundigen elkaar jaarlijks uit, of docenten, of
boekhouders? De antwoorden ken ik ook niet. Maar
dat sprake is van literaireprijzeninflatie, weet ik wel.
Het mes erin!

Een fel oranje gifkik-

DE VOLKSKRANT BOEKENRAAD TOP 10 kertje uit Brazilië
blijkt nog kleurrijker
te zijn dan eerst ge-
1 Peter Buwalda: Otmars zonen; De Bezige Bij dacht. De botjes van
2 Murat Isik: Mijn moeders strijd; Ambo|Anthos de amfibie zijn name-
3 Michel Houellebecq: Serotonine; lijk fluorescent. Toen
Arbeiderspers biologen een UV-
4 Femke van der Laan: Stad vol ballonnen; lampje bij het kikker-
Nieuw Amsterdam tje hielden, kwamen
5 Ilja Leonard Pfeijffer: Grand Hotel Europa; lichtgevende pa-
De Arbeiderspers troontjes tevoorschijn
6 Tim Fransen: Het leven als tragikomedie; op de kop en de rug.
Lemniscaat Daarnaast bleek het
7 Rob van Essen: De goede zoon; Atlas Contact hele skelet van het
8 Paolo Cognetti: De buitenjongen; De Bezige Bij diertje licht te geven.
9 Thomas Rau: Material Matters; De platen zijn echter
Bertram + De Leeuw duidelijker zichtbaar,
 Murat Isik: Wees onzichtbaar; Ambo|Anthos omdat de huid op de-
ze plekken flinterdun
is. De wetenschap-
pers publiceerden
DE BOEKENTIP VAN... hun bevindingen in
vakblad Scientific Re-
ports. De kleur van
Ike Bekking (De Bilthovense het licht verschilt:
Boekhandel): Barry Hines, Kes. jongere kikkers kleur-
den blauw en oudere

E
en hartverscheurend mooie roman uit 1968, al varianten werden
in 1969 verfilmd maar nu pas naar het geel. Waar de kort-
Nederlands vertaald. Over het arbeidersjon- kopkikkers het licht
getje Billy Casper dat opgroeit in een mijnwer- voor gebruiken, is
kersdorp, een vader heeft die is weggelopen, een nog onduidelijk. Mo-
moeder op zoek naar vertier en een al tot de mijnen gelijk dient het voor
veroordeelde oudere broer. Billy zelf – die een toren- onderlinge communi-
valk vindt en africht en daardoor aan de ellende pro- catie, of om roofdie-
beert te ontsnappen – doet denken aan Ciske de Rat ren af te schrikken.
en Billy Elliot, een schoffie met een goede inborst Fluorescentie komt
maar nagenoeg kansloos in het milieu waarin hij op- bij dieren vaker voor,
groeit. Prachtig geschreven, en door de uitstekende maar meestal aan de
vertaling doorstaat het verhaal de tand des tijds. buitenkant. Zo heb-
ben sommige pape-
Met dank aan: Gianotten Mutsaers Tilburg, Van Someren & Ten gaaien lichtgevende
Bosch Zutphen, Van der Velde Leeuwarden, De Tribune Maas- veren.
tricht, De Bilthovense Boekhandel, Bol.com, Donner Rotterdam, Foto NYU Abu Dhabi
Boekhandel Plukker Schagen, Over het Water Amsterdam / Sandra Goutte
TEN EERSTE
Het is achteraf misschien moeilijk
voor te stellen, maar rond 2020
dachten veel mensen dat de wereld
zou vergaan. Nieuwssites stonden
vol onheilspellende berichten over
het veranderende klimaat, in de
boekwinkels lagen boeken met
titels als Onze onbewoonbare pla-
neet en op straat demonstreerden
zelfs de schoolkinderen, met oogluikende toestemming
van veel ouders en scholen.
Begrijpelijk ook wel. Vanaf ongeveer 1975 begonnen de
broeikasgassen die de mens al sinds de 19de eeuw uitstoot
steeds duidelijker door te werken in het systeem aarde.
Plots trok de wereldtemperatuur aan, naar één volle graad
warmer rond 2020. En overal begon men de gevolgen te
merken. Smeltende ijsmassa’s aan de randen van Antarc-
tica en Groenland, een vervaarlijk krimpende noordelijke
poolkap – de noordelijke ijszee had in die dagen nog per-
manent ijs – en in de meer zuidelijke streken hittegolven,
orkanen en bosbranden. Nog even, en ‘grote delen van de
planeet raken onleefbaar’, zoals een in die dagen popu-
laire activiste genaamd Marjan Minnesma stelde.
Intussen liep het klimaatbeleid vast. Waar het de inter-
nationale gemeenschap in de jaren tachtig van de vorige
eeuw nog tamelijk soepel was gelukt ozonlaag afbrekende
drijfgassen uit te bannen, bleek het tegengaan van broei-
kasgassen een paar bruggen te ver. ‘Bakken geld hebben
we geïnvesteerd, maar de werkelijkheid is dat de CO2-uit-
stoot onverminderd voortgaat’, verzuchtte Oxford-hoog-
leraar Dieter Helm in 2018, ruim een kwart eeuw na het kli-
maatakkoord van Rio de Janeiro, ’s werelds eerste interna-
tionale klimaatverdrag.
Eind 2015 was er een sprankje hoop, toen 197 landen in
Parijs in een allang weer vergeten klimaatakkoord beloof-
den de opwarming te beperken tot anderhalve graad, en
echt, echt, écht onder de 2 graden te blijven. Maar binnen
enkele jaren was die belofte verwaterd. Haast geen land
slaagde erin de uitstoot genoeg te matigen, in grote lan-
den als Brazilië en de toenmalige Verenigde Staten kwa-
men leiders aan de macht die uit de afspraken stapten, en
naties als China en India klaagden dat het Westen de mil-
jarden aan klimaatsteun die het in Parijs had toegezegd
maar niet leverde.
In Nederland gingen aanvankelijk nog stemmen op om
voorop te lopen in het tegengaan van CO2. Totdat het kabi-
net-Dijkhoff I, onder druk van coalitiepartner Thierry
Baudet, besloot de klimaatmaatregelen af te zwakken.
‘Het is niet mijn akkoord, ik ga het niet letterlijk uitvoe-
ren’, had Dijkhoff begin 2019 al gezegd.
Zo betraden we de jaren 2020 in zak en as, terwijl de
CO2-uitstoot maar bleef stijgen en de wereldtemperatuur
record na record boekte. Op uw interface kunt u de film-
pjes terugzien van wat er in dat decennium zoal gebeurde:
de superhittegolven van 2023 en 2025, orkaan Nigel die
Charleston verwoestte, orkaan Gavin die over het Witte
Huis trok en natuurlijk de vele hittedoden tijdens de bede-
vaart in Mekka in 2027.
DE VOLKSKRANT
KLIMAATWETENSCHAP
4
We ZATERDAG 6 APRIL 2019
Het klimaat,
vijftig jaar later:
een min of meer
hoopgevend
bericht uit 2069
Loopt het wel zo mis met het
klimaat als het lijkt?
Wetenschapsredacteur
Maarten Keulemans blikt
terug vanuit het jaar 2069 – en
ontdekt iets vreemds.
Illustraties Astrid Anna van Rooij
‘Het is, ik beloof het, erger dan je denkt’, schreef milieu-
journalist David Wallace-Wells in een essay dat in die
dagen als een lopend vuurtje rondging over het datanet.
‘Als je ongerustheid over de opwarming van de aarde zich
nog beperkt tot angst voor zeespiegelstijging, heb je niet
half een idee van de verschrikkingen die mogelijk zijn.’
Terwijl wie goed luisterde, ook een ander geluid kon
horen. ‘Over de gehele linie verloopt de energietransitie
fantastisch en in voortdurende versnelling’, zei milieuwe-
tenschapper Amory Lovins van het Rocky Mountain Insti-
tute opgetogen in een interview. Dat was nota bene in
2018, midden in de eerste ambtstermijn van president
Donald Trump de Eerste.
ZO WAREN ER DE
MICRO-INITIATIEVEN. Al ruim vóór 2020 begon-
nen steeds meer steden, provincies, bedrijven en regio’s
hun eigen klimaatbeloften in te dienen, op informeel in-
gerichte websites zoals de Non-state actor zone for climate
action (NAZCA) van de VN, de Under2 Coalition voor re-
gio’s, het Global Covenant of Mayors voor stadsbesturen
en de Carbon Neutrality Coalition voor landen. Toen de in-
ternationale klimaatafspraken instortten, waren het
deze kleintjes die overbleven, met al hun plannen voor
auto-arme binnensteden, zuinige straatlampen, innova-
tieve riolen, groene daken en duurzame bedrijfspanden.
En dat maakte uit. Ouderen herinneren zich misschien
nog de spontane straatfeesten die uitbraken toen Utrecht
als eerste grote Nederlandse stad klimaatneutraal werd,
amper een week later gevolgd door Gelderland als eerste
klimaatneutrale provincie. Of neem Donald Trump I, die
in 2020 uit de internationale klimaatafspraken stapte.
Achter zijn rug om ging de groene omslag gewoon door:
staten als Californië, Connecticut en New Jersey deden
hun eigen klimaatbeloften, in Indiana en Colorado beslo-
ten energiebedrijven uit eigener beweging kolencentrales
vervroegd te sluiten en te vervangen door duizenden
megawatt aan wind- en zonne-energie, en multinationals
als Facebook en Pepsi namen maatregelen om geen mole-
cuul broeikasgas meer aan de dampkring toe te voegen. In
Californië riep toenmalig gouverneur Jerry Brown in 2018
zelfs doodleuk een eigen klimaattop bijeen: een soort in-
zamelingsactie, waar bedrijven en plaatselijke besturen
publiekelijk hun klimaatbeloften kwamen verkondigen.
Voor een belangrijk deel werd de lente aangeblazen
door oude, economische wetten. Rond 2020 begonnen de
prijzen van windturbines en vooral zonnepanelen sterk te
dalen. De prijs van fossiele energie ging juist omhoog: het
internationaal energieagentschap (IAE) had al in 2018
gewaarschuwd dat de vraag naar olie sterk zou stijgen,
terwijl het oppompen ervan juist achterbleef. Nu fossiel
eenmaal in de beklaagdenbank stond, waren er domweg
minder investeerders die de immense langetermijninves-
teringen in olieprojecten nog aandurfden.
Ook Koning Steenkool begon te wankelen. Historisch
was bijvoorbeeld vrijdag de 21ste april 2017, toen Groot-
Brittannië voor het eerst sinds het begin van de indus-
triële revolutie een heel etmaal lang geen steenkolen ver-
stookte. Dat markeerde de trend: steeds meer sluitende
kolencentrales in westerse landen, industrieën die over-
schakelden op gas, jaar na jaar minder steenkool uit de
mijn. ‘Overal ter wereld is kolen op weg naar de uitgang’,
signaleerde een onafhankelijke analyse al in 2017.
Tegelijk waren er de innovaties. Achteraf is het vreemd
om je voor te stellen, maar destijds waren zonnecellen nog
stijve, zwarte panelen die men op het dak schroefde. Zoals
iedereen weet die weleens een emmer zonnecelpasta bij
de bouwmarkt heeft gekocht: vandaag is dat wel anders.
Of neem de zonnestroomopwekkende metaalcoating
waarmee tegenwoordig haast alle auto’s, treinen, rails,
verkeersborden en vangrails zijn bewerkt, de zonnedak-
pannen op uw dak of de zonneramen waardoor u naar
buiten kijkt. Rond 2020 was het allemaal nog in ontwikke-
ling.
Een stomende, grijze, aan olie en steenkool verslaafde
wereld moet het zijn geweest. Grafeenbatterijen, lithium-
air-accu’s en zelfs siliciumbatterijen had men nog niet,
zodat men uit wind en zon opgewekte stroom niet eens
kon opslaan. Schepen voeren nog op stookolie in plaats
van op microkernreactors en stroomvoorzienende skoon-
boxen. En omdat er nog geen betrouwbaar Europees net-
werk van hogesnelheidslijnen bestond en zelfs de hyper-
loop nog in ontwikkeling was, was men voor vervoer aan-
gewezen op benzineauto’s en vliegtuigen op kerosine.
Ook de velden met metershoog, wuivend oliezaad en
olifantsgras in Frankrijk en Duitsland bestonden nog niet;
de Tweede Groene Revolutie moest immers nog beginnen.
Begin jaren twintig was men er weliswaar in geslaagd om
met genetische modificatie gewassen te maken zoals
supersnel groeiend oliezaad, snelgroeiend tarwe
en zoutwaterbestendige rijst, maar in Europa aar-
zelde men nog om ze toe te passen. Het is aan de
 5

DE VOLKSKRANT TEN EERSTE We ZATERDAG 6 APRIL 2019


Foto’s Getty
2022
Grote bosbranden
in Alaska
DE TOEKOMST 2025
VAN HET Kopenhagen wordt
KLIMAAT ’s werelds eerste kool-
stofneutrale hoofdstad
overtuigingskracht van oud-eurocommissaris voor
klimaatzaken Jesse Klaver te danken dat Europa eind jaren
twintig eindelijk zijn knellende beperkingen op geneti-
sche manipulatie afzwakte en de biotechnologie
omarmde. Met als gevolg een revolutie in biobrandstof en
bioplastics in Europa, een voedingsrevolutie in Afrika en
Azië, en in landen als Frankrijk en Duitsland programma’s
waarbij de overheid vrijkomende akkers terugkocht om te
laten verwilderen.
Ook de Grote Ontdiering hielp mee. Vanaf ongeveer
2025 werden vleesvervangers en kunstvlees zo smakelijk
en goedkoop, dat het ontdieren voor het eerst oversloeg
van een tamelijk select gezelschap idealisten (‘vegeta-
riërs’, noemden die zich destijds) naar de massa. Met als
gevolg: slinkende veestapels, nog meer vrije landbouw-
grond, drastisch minder mest en minder broeikasgassen
zoals methaan en lachgas.
MAAR DE GROTE
KLAPPER KWAM
UIT HET OOSTEN. Daar was vooral China al jaren de
belangrijkste aanjager van de almaar groeiende mondiale
uitstoot van broeikasgassen. Maar dat was voor de smog-
rampen van de jaren twintig en de grote stormvloed van
Guangzhou (900 duizend doden) en die van Mumbai
(1,1 miljoen doden). China en India reageerden met
enorme programma’s voor versnelde aanleg van kerncen-
trales, reusachtige wind- en zonneparken en grote herbe-
bossingsprojecten. Onder meer de megazonneparken van
Zuid-China, herkenbaar vanuit de ruimte als reusachtige
bloemen en pandaberen, zijn in deze periode ontstaan.
Vanaf ongeveer 2035 begonnen in Afrika en Azië boven-
dien de eerste tekenen zichtbaar te worden van de grote
depopulatie. In 2020 dachten veel experts nog dat de
bevolking van Afrika zou verdubbelen, tot zo’n 2,6 miljard
inwoners in 2050. Maar ze hadden buiten Sigrid Kaag
gerekend, de visionaire D66’er en oud-minister die na de
kabinetten-Dijkhoff 1 en 2 aantrad als speciaal VN-klimaat-
gezant voor Afrika. In haar memoires Hoe de vrouwen de
wereld redden brengt Kaag in herinnering hoe ze het kli-
maat verbond met ontwikkelingshulp. Zo ging ze ertoe
over om miljarden dollars klimaatgeld in te zetten voor
toiletten in India, kookstellen en waterleidingen in Afrika
en vrouwenscholen in arme landbouwgebieden.
Stuk voor stuk meesterzetten, weten we achteraf. Door
de kookstellen en de waterleidingen hoefden vrouwen
geen hout meer te sprokkelen en water te halen en hiel-
den ze tijd over voor onderwijs en betaald werk. Boven-
dien bleven de bossen rondom dorpen gespaard, wat weer
hielp tegen verwoestijning, erosie en het verval van bio-
diversiteit. Door de toiletten hoefden vrouwen niet meer
alleen het veld in, met als gevolg minder verkrachtingen
en ongewenste zwangerschappen, maar ook een schoner
milieu.
Gecombineerd met de vrouwenscholen ontstond er in
het zuiden zo voor het eerst een generatie geletterde, wer-
kende vrouwen, met onmiddellijk positief effect op de
welvaart en de volksgezondheid. Waarna prompt ge-
beurde wat er al eerder in Europa en de snel modernise-
rende landen in Azië was gebeurd. Het aantal kinderen per
gezin slonk, omdat werkende vrouwen pas op latere leef-
tijd kinderen krijgen, minder tijd hebben, en hun kinde-
ren niet meer nodig hebben als oudedagsvoorziening.
In Afrika viel het geboortecijfer naar beneden van 5 kin-
deren per gezin in 2020 naar minder dan 2 in 2050; in
India ging het kindertal van 2,3 in 2020 naar 1,6 een gene-
6
DE VOLKSKRANT TEN EERSTE We ZATERDAG 6 APRIL 2019
2036 2042
2029 Watersnood in De Noordpool is
Na een windstilte legt een grote de Parelrivierdelta, voor het eerst
stroomstoring Nederland plat China: 900 duizend doden ’s zomers ijsvrij
2032 2041
In Estland wordt ’s werelds Zweden wordt de eerste
eerste gesmoltenzoutreactor CO2-neutrale natie van Europa,
in gebruik genomen vier jaar eerder dan gepland
ratie later. De groei was een krimp geworden. Sigrid Kaag
had de ‘populatiebom’ ontmanteld.
En er waren verbeteringen die zo weinig fotogeniek
waren dat ze helemaal niet opvielen. In de jaren twintig en
dertig verving men de fluorkoolwaterstoffen uit aircondi-
tionings, een internationale afspraak die men al in 2016
had gemaakt: een besparing van 90 miljard ton broeikas-
gas, en uiteindelijk liefst een halve graad opwarming min-
der. In Azië gingen boeren hun rijstvelden beter draine-
ren: de methaanuitstoot nam tot 70 procent af.
En zo verder. In Afrika en Zuid-Amerika omarmden
steeds meer landen en gemeenschappen de kleine, geslo-
ten kernreactoren die vanaf midden jaren dertig in op-
komst waren. In de steden werkte men aan schonere en
overdekte rioleringen, beter openbaar vervoer en fiets- en
wandelvriendelijke binnensteden. In de bouw heront-
dekte men bamboe als bouwmateriaal, gebruikte men
beton met een lagere kalkgraad en ging men het binnen-
klimaat van openbare gebouwen en bedrijfspanden auto-
matisch reguleren. Op het platteland beplantten boeren
hun veeakkers met bomen – ‘silvopastuur’ – en kale vlaktes
met vocht vasthoudende gaobomen. Het waren stuk voor
stuk maatregelen die niet eens per se waren bedoeld voor
het klimaat, maar om de gezondheid te verbeteren, winst
te maken of het leven te veraangenamen. Maar het bij-
effect – miljarden tonnen broeikasgas minder – was
natuurlijk mooi meegenomen.
Zo begon de uitstoot van broeikasgassen na 2031 alsnog
te dalen, later dan gehoopt, maar in hoger tempo dan
voorzien. Niet als gevolg van een groots, wereldomspan-
nend masterplan, maar door een opeenstapeling van dui-
zend-en-een lokale maatregelen, vernieuwingen en ont-
wikkelingen. In Afrika en India was de sleutel welvaarts-
groei; in het autocratische China gaf de volksgezondheid
de doorslag; in Amerika kwam de duurzaamheid pas goed
van de grond toen staten en bedrijven er onderling om
gingen concurreren.
Er was nooit één oplossing geweest voor het klimaat-
probleem; het waren er talloze.
NATUURLIJK,
VOOR DE OPWARMING
VAN DE AARDE maakte het aanvankelijk weinig uit.
Velen herinneren zich nog de eerste zomer zonder ijs op
de Noordpool in 2042. De dramatische bekendmaking,
een paar jaar later, dat de ondiepe delen van het Great Bar-
rier Reef voorgoed verloren waren. De grote rendiersterf-
tes van de jaren dertig, het opdrogen van de Californische
en Franse wijnstreken – ja, ooit verbouwde men wijn in het
Rhônegebied – en natuurlijk de evacuatie van historisch
Venetië, vanaf 2047 definitief ongeschikt verklaard voor
bewoning.
Maar zelfs hier schatte men, weten we nu, de zaak in
2020 te somber in. De prognoses van begin 21ste eeuw
gingen vaak uit van het somberste scenario, omdat risico-
 7

DE VOLKSKRANT TEN EERSTE We ZATERDAG 6 APRIL 2019

2043 2045 2050 2061 2067

Rio de Janeiro getroffen Great Barrier Reef Volgens de UNHCR zijn er nu De Dode Zee Een unicum:
door een stormvloed: officieel geschrapt van 200 miljoen mensen op de vlucht is volledig stevige vorst
honderdduizenden doden de Werelderfgoedlijst voor klimaatverandering drooggevallen in Nederland

2044 2046 2053

De helft van alle Hoog in de dampkring laat GeoReset, een particulier
Voor het eerst passeert de
wereldenergie wordt nu bedrijf voor klimaatmanipulatie, een grote wolk
wereldtemperatuur de 1,5 graad
duurzaam opgewekt zonweerkaatsende deeltjes los. Rusland reageert woedend.
boven de pre-industriële tijd

Verantwoording
analyses nu eenmaal altijd moeten uitgaan van het ergst oewel de hier geschetste stroom opwekkende metaalcoa-
denkbare. 6 graden opwarming in het jaar 2100! Wel
2,5 meter zeespiegel erbij! Maar in werkelijkheid gingen
de meer realistische scenario’s ook toen al uit van een
opwarming die zou oplopen tot zo’n 3 graden in het jaar
2100 en een zeespiegel die in dat jaar hooguit 63 centime-
H toekomst uiteraard gefin-
geerd is, zijn veruit de
meeste achterliggende cij-
fers, ontwikkelingen, namen, tech-
nieken en ideeën echt.
ting zijn twee oude dromen, die in
onder meer Californië, Boston,
Australië en Groot-Brittannië wor-
den verkend. Van de talloze nieu-
we batterijontwerpen die worden
ter hoger zou staan. Dieter Helm deed zijn uitspraak in ontwikkeld, horen de grafeenbat-
In werkelijkheid bleek het mee te vallen. Zo brachten de de Financial Times, Klaas Dijkhoff terij, de lithium-air-accu en de sili-
vulkaanuitbarstingen van de Sabancaya in Peru en de Ol sprak tegen De Telegraaf, het ci- ciumbatterij tot de kansrijkste.
Doinyo Lengai in Tanzania behalve veel leed ook tijdelijke taat van David Wallace-Wells De skoonbox is zomaar een van
verkoeling, en was de zon minder actief, met als gevolg dat komt uit zijn essay The Uninhabi- de vele duurzame ideeën van ei-
de opwarming langzamer ging dan de klimaatmodellen table Earth, Amory Lovins deed gen bodem: voorzie schepen van
voorzagen. Toen de magische grens van 2 graden opwar- zijn uitspraken tegen Clean Ener- een zeecontainer vol opgeladen
ming werd overschreden, was dat niet tussen 2030 en gy Wire. Ook de micro-initiatie- accu’s zodat ze een deel van hun
2040 zoals men begin 21ste eeuw nog vreesde, maar pas in Zo begon de uitstoot na ven, prognoses voor de energie- reis op stroom kunnen varen. De
het jaar 2063. markt en zaken als de uitstootcij- hyperloop is een soort buizenpost
Er was nog iets dat men begin deze eeuw schromelijk 2031 alsnog te dalen, later fers van China zijn echt. voor vracht- en personenvervoer
onderschatte – namelijk het aanpassingsvermogen van de die in onder meer Delft steeds se-
mens. Want geconfronteerd met hittegolven, overstro- dan gehoopt, maar in De uitstoot- en klimaatscena- rieuzer wordt uitgewerkt.
mingen, noodweer, bosbranden, oogstproblemen, een rio’s waarop dit stuk is gebaseerd Veel landbouwexperts gaan ervan
stijgende zeespiegel en zwellende rivieren bleef men niet hoger tempo dan voorzien zijn ontleend aan de laatste uit dat er echt een nieuwe Groene
stilzitten, maar bood men, vaak met boerenverstand, de twee IPCC-rapporten. Veel scena- Revolutie nodig is om de wereld-
veranderingen het hoofd. rio’s gaan uit van de heftigst bevolking te voeden en klimaat-
In Bangladesh gingen boeren in overstromingsgevoe- denkbare prognoses (onder ken- verandering het hoofd te bieden.
lige gebieden in plaats van kippen eenden kweken, die ners bekend als RCP 8.5), maar Zoutresistente rijst werd afgelo-
blijven bij watersnood tenminste drijven. In India haalde dat scenario is omstreden omdat pen zomer gepresenteerd in Chi-
men een duizenden jaren oude bouwtechniek van woes- Ook elders begint de roep om maatregelen te klinken. het uitgaat van onbeperkt be- na. Reusachtig oliezaad, olifants-
tijnbewoners van stal: bouw onder in het huis een water- Neem de hoogoplopende ruzie tussen Rusland en de CO2- schikbare fossiele brandstoffen. gras en tarwe bestaan nog niet;
bassin, dat scheelt bij hittegolven wel 20 graden. In het Ca- afvangende golfstaten in het Midden-Oosten. Rusland, be- Met het meer realistische scenario de technieken om gewassen ver-
ribische gebied bouwde men golfbrekers voor de kust en zorgd dat zijn graanoogsten weer afnemen als het klimaat doelen we op het op een na sneld te laten groeien worden al
stormbestendiger huizen, in Zuid-Amerika beschermde afkoelt, wil dat de golfstaten hun reusachtige CO2-afvang- hoogste, RCP 6.0. In dit artikel wel getest in andere planten. Een
men de kust met brede mangrovebossen en kunstmatige installaties uitschakelen. Maar de koolstofsjeiks willen er gaan we uit van een combinatie: grote revolutie in kunstvlees ver-
koralen, in andere landen verbood men eenvoudigweg niets van weten: hun rijkdom berust immers op de handel tot 2030 haast ongeremde CO2- wacht de industrie pas over zo’n
nog huizen te bouwen in laaggelegen kuststreken. in CO2-rechten. Grimmig werd de sfeer toen Saoedi-Arabië uitstoot en daarna versnelde ma- tien jaar.
En in moderne landen als het onze paste men zich aan onlangs dreigde een zwavelzuurbom te laten ontploffen tiging, als allerlei nieuwe technie-
met ingenieursvernuft. Denk aan Schiphol in Zee, dat mo- boven Rusland, die een afkoelende mist van zonlicht blok- ken tegelijk in werking treden. De opmars van kernenergie in
menteel voor de kust wordt gebouwd op drijvend beton. kerende druppeltjes in de stratosfeer zou verspreiden. De natuurrampen in Charleston, Afrika, de komst van kleine geslo-
Of aan de drijvende stad die de Nederlandse zeearchitect Ook in Amerika is het, twintig jaar na het uiteenvallen Mekka, Washington, Guangzhou, ten kernreactoren en de uitbrei-
Koen Olthuis ontwierp, om de overlevenden van de van de Verenigde Staten, weer onrustig. In een woedende Mumbai, Californië, het Rhône- ding van kernenergie in China en
watersnood van Miami te huisvesten. livefeed herhaalde president Donald Trump III van de gebied, Alaska, de Dode Zee en India worden voorzien door het
Zo bouwend en innoverend en ploeterend bouwden we Verenigde Republikeinse Staten (VRS) vorige week zijn ver- Rio de Janeiro vormen reële drei- internationaal atoomagentschap
de wereld van 2069, het jaar waarin u dit leest. Volgens de wijt dat de Verenigde Democratische Staten (VDS) verant- gingen en zijn ontleend aan diver- (IAEA). Onder meer Egypte, Gha-
meeste prognoses zal de temperatuur nog wat verder op- woordelijk zijn voor de ‘klimaathysterie’ van destijds. se analyses van onder meer de na, Kenia, Marokko, Nigeria, Niger
lopen en glaciologen zijn bezorgd of de smelt van enkele ‘Straks vriest de Noordpoolroute voor de scheepvaart nog Wereldbank en herverzekeraar en Soedan hebben een formele
cruciale gletsjers op Groenland en Antarctica nog wel te dicht’, aldus de president, die de VDS verdenkt van een sa- Swiss Re. De ijsvrije Noordpool aanvraag voor kerncentrales inge-
stoppen is. Maar nu steeds meer landen dankzij de menzwering met China. rond 2040, het verval van kwets- diend bij IAEA.
enorme, lucratieve CO2-afvangprojecten die overal ter Het is anders gelopen dan men in 2020 verwachtte bare ecosystemen en koralen en De veronderstelde daling van het
wereld zijn opgebloeid meer broeikasgassen aan de – simpelweg omdat de toekomst zich maar zelden goed de mogelijk onomkeerbare smelt kindertal in Afrika is onderwerp
dampkring onttrekken dan ze erin stoppen, waarschu- laat vangen door de lijnen uit het verleden door te trek- van enkele grote gletsjers zijn van verhit wetenschappelijk de-
wen klimaatwetenschappers ook dat de temperatuur na ken. Het klimaat heeft de wereld drastisch veranderd, an- prognoses van het IPCC. bat. Een overzicht in The
2100 weleens kan gaan dalen. ders dan de klimaatsceptici van destijds verwachtten. Lancet constateerde vorig jaar
En zo komt het dat men afgelopen weekeinde de straat Maar ook de pessimisten kregen ongelijk: ze onderschat- Ook de menselijke aanpassin- dat de bestaande prognoses de
op ging, in de eerste klimaatmars sinds 2019, met borden ten de flexibiliteit van de mens, onleefbaar of onbewoon- gen aan klimaatverandering be- bevolkingsgroei consequent over-
als ‘Stop Global Cooling’ en ‘Red de planeet, ik krijg een baar is de planeet niet geworden. rusten op waarheid. De golfbre- schatten. Vrouwenemancipatie
kouwe reet!’ Vooral sinds de vorige winter zit de schrik er Hadden de mensen van twee generaties geleden dat kers, bouwverboden aan de wordt door veel sociologen en
goed in. Voor het eerst sinds 2012 had Nederland een kou- maar geweten. Het had ze ongetwijfeld veel kopzorgen en kust, mangrovebossen en kunst- economen gezien als de sleutel
degolf, met alle gevolgen van dien: automobilisten wier frustraties bespaard. matige koralen in het Caribische tot bevolkingsafname.
stekker zat vastgevroren in de laadpaal, zonnepanelen die gebied zijn gebaseerd op het ini- De opgesomde ‘niet fotogenieke’
bedekt raakten onder de sneeuw, drijvende woonwijken Dit stuk is gebaseerd op tientallen studies, rapporten en tiatief Tarea Vida van de Cubaan- technieken zijn ontleend aan de
met vorstschade. artikelen en op achtergrondgesprekken met diverse ex- se overheid. In India loopt een Drawdown-lijst, een overzicht van
Toeval natuurlijk, zo’n koudegolf, benadrukte premier perts. In de uitgebreide, geannoteerde onlineversie vindt project om oude woestijnbouw- pragmatische klimaatmaatregelen
Lotta Crok, ooit ’s werelds eerste ‘junior-fietsburgemees- u alle achterliggende bronnen. technieken te herintroduceren, die deels onafwendbaar zijn.
ter’ en voorloper in de verduurzaming. Ook in ons war- de eenden in Bangladesh zijn een Donald Trump heeft een zoon én
mere klimaat komen strenge winters nu eenmaal heel af Met speciale dank aan Tom Kram (ECN/PBL), Leo Meyer proefproject en architect Koen een kleinzoon genaamd Donald.
en toe voor. Maar tegenstanders zijn geschrokken en ver- (Climate Contact Consultancy), Bart Strengers (PBL) en Olthuis van Waterstudio.NL geldt Lotta Crok, dochter van klimaat-
wijten haar de industrie de hand boven het hoofd te hou- Detlev van Vuuren (PBL). als een van de grote namen in het publicist Marcel Crok, werd in
den. Bedrijven als Tata Steel in IJmuiden en Dow Benelux bouwen op het water. Amsterdam vorige zomer ’s we-
in Terneuzen verdienen immers miljoenen aan de omzet- In Opinie, pagina 24, een interview met milieujournalist Dan de nieuwe energietechnie- relds eerste junior-fietsburge-
ting van hun CO2-uitstoot in kunststoffen en chemicaliën. David Wallace-Wells (‘Het is erger dan je denkt’). ken. Zonnecelpasta en zonne- meester.
BOEKEN DE VOLKSKRANT Boeken
8

ZATERDAG 6 APRIL 2019

REDACTIE Wilma de Rek (chef) en Arjan Peters MET VASTE BIJDRAGEN VAN Erik van den Berg, Hugo Blom, Peter Middendorp en Stefan Verwey VOLKSKRANT.NL/BOEKENNIEUWSBRIEF

b Recensie Venetië

E
en novemberzondag in 2012,
het regent dat het giet in Vene-
tië. Een man van 79 jaar vlucht

Zwevend
om vijf uur in de middag de
kerk van San Rocco in. Daar
begint een concert, dat gratis
is, merkt hij op – het is een Nederlander. Koor
en orgel, muziek van Palestrina, Gabrieli,
gregoriaans, hij kent de Latijnse woorden nog

als een
uit zijn kostschooltijd. Polyfonie, ‘geen instru-
NON-FICTIE menten, even dat bijna onhoorbare stemmen
Cees Nooteboom van de stemmen, een soort heilig geneurie,
Venetië – moemmmm…, miemmm…, zo is het goed,
De leeuw, de stad een knikje naar elkaar, kijken naar de dirigent
en het water die nog even de stilte laat regeren, zijn handen
JJJJJ optilt in dat ondeelbare ogenblik dat er nog

droom
De Bezige Bij; geen muziek is, en dan gebeurt het, ineens
270 pagina’s; € 24,99. stroomt de kerk vol gecomponeerd geluid,
stemmen die zich door elkaar heen weven, el-
kaar achtervolgen, ondersteunen, mensen die
geen instrument nodig hebben om muziek te
maken, hun lichaam is hun instrument, de
stemmen vliegen langs de hoge zuilen om-
hoog, zoeken de muren op, dwalen door het
gewelf tot de hele kerk van muziek is en wij
gewiegd worden, in harmonieën die dingen Venetiëganger
beloven die niet bestaan, behalve nu, in deze
muziek (…) Als na de liederen het grote orgel Cees Nooteboom weet in
zwaar uithaalt trilt de hele kerk, je voelt het tot
in je gebeente alsof je zelf deel van een ge- zijn reisstukken over de
bouw bent, en als het dan weer stil wordt, en je
de regenvlagen tegen de hoge ramen hoort waterstad de wiegende
jagen, lijkt het alsof je op een schip vol muziek
door een gevaarlijke nacht vaart zonder dat je beweging ervan in zijn proza
voor onheil hoeft te vrezen.’
te verweven.
De reizende Hollander heet Cees Noote-
boom, die in staat is de ervaring te verwoor- Door Arjan Peters 
den van eenling zijn en onverwacht door
muziek te worden opgetild, én opgenomen in
een samenzang die bescherming biedt. Hip of
hedendaags is hij niet, en dat hoeft hij ook niet
meer te willen, maar het gevoel dat hij weer-
geeft, verschilt niet wezenlijk van wat de be-
zoekers op een groot popfestijn kunnen mee-
maken, als daar alles meezit. Het grote geheim
zit ’m, meen ik, in de beweging die Noote-
boom in zijn proza verweeft, zijn zinnen mo-
gen niet snel ophouden, zolang ze doorlopen
en met een bijzinnetje hier en daar worden ge-
rekt, zit er leven in, dat niet zozeer de weer-
gave van muziek is als wel zélf muziek, en het
ritme neemt ook de lezer even mee die kerk in.
Foto
Ringel Goslinga/
Lumen

Dat is Cees Nooteboom op zijn best. Dan is
hij geen naverteller maar een stem die je deel-
genoot maakt, in plaats van je te reduceren tot
een leerling die van de meester wil horen waar
hij op moet letten. De scène is ook typisch Ve-
netiaans, enigszins aan de tijd ontheven, de
geluiden zijn dezelfde als van eeuwen gele-
den, en het gevoel van gewiegd worden zal
elke bezoeker van de waterstad bekend voor-
komen. En ten slotte is de scène tekenend voor
de latere Nooteboom: behalve auteur van fic-
tie was hij al vanaf de jaren vijftig een wereld-
reiziger die de brandhaarden niet meed – Boe-
dapest (1956), Parijs (1968), Berlijn (1989) –,
maar die de laatste decennia stiltegebieden
prefereert: de Japanse tempels bij Kyoto (2013),
Spitsbergen (2008), en het eiland waar hij zijn
zomermaanden doorbrengt, Menorca (2007
en 2016). Altijd wég, altijd ergens anders, en
nee dat is géén vlucht, want dat betekent voor
hem: altijd bij jezelf zijn, zoals hij uitlegde in
Nootebooms hotel (2002): ‘Ik weet niet hoe vaak
ik heb moeten luisteren naar Pascals dictum
‘het ongeluk van de wereld komt daarvandaan
dat de mensen niet vierentwintig uur in één
kamer kunnen blijven’, tot het mij langzaam
duidelijk werd dat ik juist degene was die al-
tijd thuis was, namelijk bij mijzelf.’
Nootebooms nieuwe boek over Venetië, na
Berlijn (2009) het tweede met reisstukken en
beschouwingen die aan één stad zijn gewijd,
wordt gepresenteerd als geheel nieuw, maar
dat is niet helemaal waar: de lyrische Vene-
tiaanse vignetten uit 1999 (een nieuwjaars-
geschenk van de uitgever, niet in de handel, en
daarvoor in de Volkskrant verschenen), zijn lis-
tig tussen de nieuwere bijdragen geschoven.
Dat is maar goed ook: hier horen ze namelijk,
de alinea’s over het zo kenmerkende geluid
van voetstappen hebben na twintig jaar een
passend onderdak gekregen: ‘Je staat stil, en
wat je hoort zijn voetstappen, het vergeten
geluid dat hoort bij een tijd zonder auto’s, dat
hier al die eeuwen ononderbroken geklonken
heeft. Schuifelende, driftige, haastige, trage,
slenterende stappen, een orkest met instru-
menten van leer, rubber, hout, sandalen, hoge
hakken, laarzen, sneakers, maar altijd de men-
selijke maat, aanzwellend in de uren van het
licht, dan, als het donker wordt geleidelijk
afnemend tot je alleen nog maar soli hoort, en
ten slotte de eenzame aria van je eigen voeten
weerkaatsend in de donkere smalle steeg, op
9 Tzenko Stoyanov tekende voor het
DE VOLKSKRANT BOEKEN
de marmeren trappen, en dan alleen nog
maar stilte, tot de stad voor de laatste keer iets
wil zeggen: dat het ook in fabels middernacht
wordt.’ Hoera, ik was deze zinnen nooit meer
vergeten en herkende ze onmiddellijk: goed
jullie terug te zien, en jullie voorgoed geboek-
staafd te weten.
Hier gebeurt hetzelfde als bij het kerkbe-
zoek: de beschrijving is de beleving, de voort-
gang van al die voeten is welhaast hoorbaar in
de zinnen, en ook de allengs groeiende stilte,
een verschijnsel dat de eendagstoerist wel
gelooft, waardoor die minstens één aspect van
de geheimzinnigheid mist die voor deze stad
essentieel is.
De schrijver komt sinds 1964 met regel-
maat in Venetië, en het zij hem vergeven dat
ook hij een klaagdeuntje moet afsteken over
het massatoerisme (kom op Cees, drie drukke
straten doorlopen en je bent weer de enige) en
mensen die voortdurend op hun smartphone
lopen te kijken in plaats van om zich heen, en
voor wie alles snel moet. Iets moeizamer zijn
de geschiedenislesjes die Nooteboom over-
neemt uit Venetië-boeken als dat van John
Julius Norwich (Paradijs der steden, 2003) dat
terecht beroemd is, ja.
ILLUSTRATIES DEZE WEEK
eerst voor Boeken & Wetenschap.
Het leukst vond hij het te spelen
met de zwart-witte lijntekening op
ZATERDAG 6 APRIL 2019 de voorpagina van het katern.
En apart: af en toe is Nooteboom, al dwa-
lend van museum naar kerk, onderweg naar
een inzicht, zonder dat het hem te binnen
schiet. Ik bedoel dit: hij schrijft dat hij in twee
kerken de graven van een aantal doges (hoofd-
bestuurders van de republiek Venetië, die be-
stond tot 1797) gaat bezoeken: ‘In die kerken
liggen ze hoog opgehangen tegen de muren
in hun sarcofagen, alsof ze zich aan de wereld
van de mensen willen onttrekken, en haast
hadden om in de hemel te komen’. Honderd
pagina’s verder ziet hij in een andere kerk een
sarcofaag ‘op ondenkbare hoogte tegen de
muur. Waarom de Venetianen hun nobele
doden soms zo hoog boven hun hoofden
onderbrengen weet ik niet, misschien heeft
het iets te maken met een eeuwige angst voor
hoog water.’
Het antwoord had hij niet ver van huis
hoeven zoeken. Herlezing van zijn eigen,
meest bevlogen Venetië-stukken had volstaan:
een sarcofaag hoog ophangen is een buiging
Illustratie Tzenko naar de beweging, die door iedereen wordt
herkend die er ooit geweest is: deining, schit-
tering, licht dat bij het vallen van de avond
laat zien hoe geluk in melancholie over kan
gaan, dat alles hoort bij deze stad die als een
Het zij hem droom uit het water lijkt te verrijzen. Terwijl
ze er juist in wegzinkt. Kortom, de definitieve
vergeven dat ook afsluiting die een sarcofaag symboliseert,
wordt voorlopig gemaakt door hem hoog op
hij een klaag- te hangen, het is een versteende maar niet
verstarde beweging, een zwevende droom, je
deuntje moet blijft hier altijd onderweg.
Dat denk ik. En ik geef het de auteur ter
afsteken over het overweging. Hij zelf heeft me op het idee ge-
bracht. Zoals hij me ook heeft geamuseerd
massatoerisme: met het verhaal over de schilder Paolo Vero-
nese, die zich in 1573 moest verantwoorden bij
kom op Cees, drie de inquisitie over het te uitbundige Laatste
Avondmaal dat hij had gemaakt; inclusief Duit-
drukke straten sers, narren, een hond en een apostel die met
zijn vork tussen zijn tanden peutert. Zou
doorlopen en je Monty Python hierdoor zijn geïnspireerd tot
de legendarische sketch ‘Waarom Michelan-
bent weer de enige gelo het Laatste Avondmaal niet schilderde’?
Dat lijkt me aannemelijk. Maar daar bemoeit
Nooteboom zich niet mee, die is al met de
handjes op de rug in een steeg verdwenen, ik
kan zijn voetstappen nog een tijdje horen. We
mogen blij zijn dat hij er nog is, 85 jaar inmid-
dels, onze gids in een bijna voorbije wereld.

DE VOLKSKRANT BOEKEN
b Recensie Road novel
De eigen zoon als
verloren kind
In een intrigerend dwaalboek gaat de Mexicaans-
Amerikaanse Valeria Luiselli op zoek naar kindvluchtelingen.
Door Persis Bekkering Foto Zony Maya
I
n haar vorige boek, het essay Vertel me
het einde, schreef de Mexicaans-Ameri-
kaanse Valeria Luiselli over de vele
tienduizenden kinderen die vanuit
Midden-Amerika de grens met de
Verenigde Staten proberen over te
steken, op zoek naar een beter leven. Wie niet
onderweg sterft, wordt meestal direct terug-
gestuurd. Om toch íéts te kunnen doen, meldt
Luiselli zich aan als vrijwilliger om de kinde-
ren te interviewen, zodat een advocaat met de
FICTIE verhalen aan de slag kan. Maar de schrijver zat
Valeria Luiselli wat te dicht op de materie: Vertel me het einde
Archief van was een ernstig pamflet, dat de lezer vooral
verloren kinderen verontwaardigd achterliet.
JJJJJ Het onderwerp heeft haar niet losgelaten.
Uit het Engels In haar roman Archief van verloren kinderen is
vertaald door een vrouw, misschien de schrijver zelf, geob-
Molly van Gelder en sedeerd door het fenomeen ‘verloren kinde-
Nicolette Hoekmeijer. ren’. Het neemt haar zo in beslag, dat haar
Das Mag; eigen kinderen op wraak zinnen. Hier herken-
440 pagina’s; € 27,50. nen we weer de auteur van grillige boeken die
perfect balanceren op de rand van licht en
zwaar. Het onderwerp van de ongedocumen-
teerde kinderen krijgt in deze roman meer
lucht en meer weerstand, terwijl het nog altijd
even serieus wordt genomen.
Grof gezegd is Archief van verloren kinderen
een road novel, waarin een samengesteld
gezin vanuit New York naar Arizona reist. De
vader en moeder hebben beiden hun eigen
motief: hij, documentalist, wil voor een ge-
luidsproject de echo’s vangen van het laatste
leefgebied van de Apachen. Zij, documentaire-
maker, wil op het spoor komen van de tiendui-
zenden kindvluchtelingen. Onderweg valt het
huwelijk uit elkaar. De nogal beklemmende
wij-vorm waarin de eerste scènes worden
verteld, wordt steeds vaker een ‘ik’.
De vertelling is opgebouwd uit korte hoofd-
stukjes met academische titels (‘covalentie’,
‘akoestische theorie’), als een inventaris van
de dozen in de achterbak van de auto, aange-
vuld met foto’s en soundbites. De saaiheid van
de lange rit werkt door in het proza; we lezen
over de spelletjes van de zoon en dochter,
10 en 5 jaar oud, die cowboy en indiaantje spe-
len. Over de geschiedenis van de Chiricahua’s,
prekerig verteld door de al even geobsedeerde
vader. Over de vervallen stadjes waar het gezin
doorheen rijdt en de merkwaardige figuren
die ze bevolken. Langzaam krijgen al deze
verhalen betekenis. Het alledaagse en het
intieme vervlecht zich met het maatschappe-
lijke, het politieke en het historische.
’s Nachts leest de moeder een enigmatisch
boekje, Treurzangen voor verloren kinderen, over
Luiselli is kinderen op de vlucht in een niet nader geduid
de auteur niemandsland. Dit boek-in-het-boek verwijst
naar canonieke romans en poëzie: Ezra Pounds
van grillige Cantos, T.S. Eliots The Waste Land, Joseph Con-
boeken rads Heart of Darkness. Hier gaat de roman in
die perfect dialoog met de literaire geschiedenis van Ame-
balanceren rika, en vangt het de echo’s van stemmen uit
het verleden die wel zijn gehoord.
op de rand Ondertussen vraagt ze zich af hoe ze haar
van licht en onderzoek het beste vorm kan geven, en wat
zwaar haar het recht geeft dat te doen. Archief van ver-
11
ZATERDAG 6 APRIL 2019
loren kinderen is ook een boek óver archiveren.
‘Ik denk dat een archief een soort vallei is
waarin je gedachten kunnen terugkaatsen, in
een net even andere vorm. Je fluistert ingevin-
gen en gedachten in de leegte, in de hoop iets
terug te horen. En soms, heel soms, komt er in-
derdaad een echo terug, een werkelijke weer-
klank van iets, die heel helder weerklinkt als je
eindelijk de juiste toon hebt weten te treffen
en het juiste oppervlak hebt gevonden.’
Al deze elementen komen samen in een
hechte structuur die nooit doorwrocht over-
komt, eerder losjes en intuïtief. Archief van
verloren kinderen maakt de lezer deelgenoot
van de reis, van alle avonturen, gedachten en
herinneringen die een reis kan oproepen,
evengoed als dat de auto zijpaden neemt,
verdwaalt, en soms ineens plankgas naar een
bestemming scheurt. Een intrigerend dwaal-
boek, dat zowel de blik naar buiten als naar
binnen richt – wat bij Luiselli nooit een tegen-
stelling is, maar twee kanten van dezelfde
medaille.
Iets meer dan halverwege neemt de reis
ineens een andere wending. Het vertelperspec-
tief wordt overgenomen door de 10-jarige
zoon, die met zijn (stief)zusje wegloopt van de
ouders. Hij hoopt hen daarmee te dwingen bij
elkaar te blijven, zodat hij bij zijn zusje kan blij-
ven. Zelf een verloren kind te worden is ook
een poging in beeld te komen bij zijn steeds
somberder moeder. Hier verandert de toon,
van de wat afstandelijk getoonzette, korte
paragrafen van de moeder, in een sprankelend,
aangrijpend verhaal in lange aaneengesloten
stukken tekst. De ingreep slaat het boek niet
uit evenwicht. Op grandioze wijze komen
hierin alle lijnen bij elkaar: de stemmen van de
verloren kinderen, het Amerikaanse barre
land en de echo’s van de Apachen.
Zuigen
Column Peter Middendorp
I
n het tijdschrift Ons Erfdeel las ik laatst
een goede, slechte recensie over mijn
roman, of andersom, dat was lastig uit te
maken. De bespreker had een fout in het
verhaal ontdekt. De hoofdpersoon be-
weerde een paar keer nadrukkelijk dat
hij een goede vader was, maar in het boek zelf
zag je daar volgens hem maar weinig van te-
rug. Te weinig. Niets, kon je wel zeggen. Het
tegendeel was eerder waar.
Nu kun je inderdaad zeggen dat er iets niet
klopt: de hoofdpersoon geeft hoog op van zijn
vaderschap, maar kijkt niet om naar zijn zoon
en ziet van zijn dochter vooral de buitenkant.
De vraag is nu: wie heeft hier gelogen, wie pro-
beert ons hier een rad voor ogen te draaien, de
hoofdpersoon of ik?
Drie jaar zweten als een rederijker en
daarna ligt je lot in de handen van een
uilenbal die het verschil tussen schrijver en
verteller niet kent. Ik zou niet graag in ander-
mans schoenen staan, zo is het niet, helemaal
niet. Het leven is voor iedereen een pijpkaneel.
Dit is gewoon het deel waar de schrijver aan
zuigt.
Maar een belediging is het wel, als je zou wil-
len, vergevingsgezind gesteld – ‘het zij hem
vergeven, de roman biedt nog genoeg etc.’ –
zodat je niet naar de redactie kunt rijden om
de vriendelijke oude baas – want zo is het vaak
wel – uit zijn bureaustoel te trekken.
Het is goed bedoeld, zo moet je maar den-
ken. De kwetsuur komt uit een goed hart. Zelf
denken ze ongetwijfeld dat ze je een plezier
doen met zo’n stuk. Dat schreef de hoofd-
redacteur ook in een
begeleidende brief.
Zelf was ik nog niet
toegekomen aan
Ons Erfdeel van deze
maand of van dit Je mag alleen
kwartaal, ik kreeg er klagen als je
eentje opgestuurd. niets te
De tekst van het
briefje luidde: ‘Het klagen hebt,
artikel op bladzijde anders ben je
zoveel zal zeker je een slechte
belangstelling heb- verliezer
ben.’ Nou, niet dus.
Helemaal verkeerd
ingeschat. Ik had
dat blaadje liever
niet in huis gehad.
Het is een klap in je
gezicht, iets te hard,
van een oom, feestelijk verpakt. En nog een,
páts – ‘Je ouders zullen wel trots zijn!’
Ik heb niets te klagen over recensies, anders
had ik mijn mond ook wel gehouden – je mag
alleen klagen als je niets te klagen hebt, an-
ders ben je een slechte verliezer. Maar in het
algemeen blijft het wonderlijk dat tien com-
plimenten nog niet genoeg zijn om je humeur
op peil te houden als je er ook een kutopmer-
king bij krijgt. Of twintig.
Het is de mysterieuze kracht van de kut-
opmerking, of misschien wel de relatieve
zwakte van het compliment. Het roept in elk
geval de vraag op hoeveel complimenten een
mens eigenlijk nodig heeft om zich tegen een
kutopmerking beschermd te weten.
En of we, als we het antwoord wisten, een
stap verder zouden zijn, vooruitgang hadden
geboekt, al was dat een vraag die je wel na
ieder antwoord kon stellen.

Het leidt af als
het niet klopt
Hoe schrijft de schrijver? Nicolien Mizee, wier Moord op de
moestuin sinds anderhalve maand de bestsellerlijsten domineert,
over geloofwaardigheid en het nut van een meelezer.
O
p dinsdag 26 februari 2019
rond half acht ’s avonds ver-
liet Nicolien Mizee het zwem-
bad van Velserbroek. Een dag
eerder was haar eerste klein-
kind geboren, een nogal licht
kindje, dus had Mizee zorgelijk haar telefoon
in de gaten gehouden en nu, lopend naar de
parkeerplaats, haalde ze hem snel uit haar tas.
‘Ik zag dat John Reid had gebeld, de rijdende
rechter maar ook de man van een vriendin van
mij. Oh gód, dacht ik, er is iets met Judith. Dus
ik belde hem terug en vroeg (zet lage, invoe-
lende stem op): ja John, met mij – is alles goed?
Het was ijskoud, ik had een nat chloorhoofd.
John begon te roepen: MATTHIJS HOUDT JE
BOEK OMHOOG! MATTHIJS HOUDT NÚ JE BOEK
OMHOOG! OOOH JE ZULT ZIEN HOE GOED HET
GAAT VERKOPEN!!’ Boek van de Maand bij
DWDD: nee, ik zag het niet aankomen. Ik zit nu
aan de vierde druk.’
Zwemmen: doet u dat vaker?
‘Ja, elke week want ik zit op zwemles. Ik werd
steeds banger voor water, ik kon alleen de
schoolslag, duiken durfde ik nooit en gewoon
in het water springen trouwens ook niet. Vol-
gende week moet ik door het gat.’
Wie heeft de titel van uw boek bedacht?
‘O, die had ik meteen.’
Moord op de moestuin, heet het boek –
waarom op?
‘Het is op. Het is niet in. ‘Ik ben op de tuin’, zeg
je. Op school, op de tuin. Zo heet dat.’
Maar als het nu om je eigen achtertuin
gaat?
‘Heel goeie vraag, daar heb ik nooit over nage-
dacht. Dan is het in.’
Moord op de moestuin is een detective. Eerder
schreef Mizee vijf romans, waarvan er een
(Toen kwam moeder met een mes) werd genomi-
neerd voor de Libris Literatuurprijs. In 2017 en
2018 verschenen bij Van Oorschot De kennis-
making en De porseleinkast, bundelingen van
de faxen die ze sinds de jaren negentig aan
haar voormalige schrijfdocent en scenarist
Ger Beukenkamp stuurt. Moord op de moestuin
is spannend, ontzettend grappig en barst van
de mooie zinnetjes. Neem deze: ‘Over onze we-
reld heen stond die van de vogels, de planten
en de insecten. Levende wezens die ons zien
als wij hen niet zien, die naderbij komen of
vluchten, zonder mening of oordeel.’
12
DE VOLKSKRANT BOEKEN ZATERDAG 6 APRIL 2019
b Achter het boek: Nicolien Mizee
Door Wilma de Rek Foto Ivo van der Bent
Mizee: ‘Dat was een heel moeilijke zin. Om-
dat het gauw tuttig wordt, zo van: wat goed
Iedereen van die beesten en planten dat ze geen oordeel
hebben! Nee, ze kúnnen dat gewoon niet.’
op zo’n Ook mooi: ‘Ik was altijd diep onder de in-
volkstuin druk van misplaatst zelfvertrouwen’, een zin
staat daar die wordt uitgesproken tijdens een begrafe-
heel nisscène, wanneer iemand die niet kan zingen
dat toch gaat doen, ‘maar zijn stem was licht
eenzelvig en onvast, als een vlinder in de storm.’
in de
blubber; Hoe bedenkt u zo’n scène?
een ‘Die zat allang in mijn hoofd, ik heb zoiets ooit
schitterend meegemaakt. Wat ik erbij heb gehaald, om te
kijken hoe hij het doet, is Gerald Durrells ver-
decor haal Mijn familie & andere beesten. Ken je dat?’
Nee.
‘Och kind, dat is zo geestig. Gerald Durrell,
nooit van gehoord?’
Nee.
‘Een tophit uit de jaren zestig. Agatha Christie
noem ik altijd als een van mijn voorbeelden, en
Kurt Tucholsky omdat dat zo fijn literatuurde-
rig klinkt, maar mijn derde bron is Gerald Dur-
rell. Hij was een groot natuurvorser, tijdgenoot
van Sir David Attenborough, ze kenden elkaar
goed; beiden zijn zeer betrokken bij de toe-
komst van onze dieren en onze planeet.
‘Durrell is opgegroeid op Korfu in een idioot
gezin met een wonderlijke moeder, en om zijn
expedities te kunnen financieren ging hij op
zeker moment over de natuur op Korfu schrij-
ven. En toen kwam, zoals hij zegt, ‘zijn familie
per ongeluk het boek in gewandeld’, met hila-
rische scènes tot gevolg. Dat boek lag tijdens
het hele schrijfproces naast me, steeds keek ik:
hoe doet hij dat? Op een gegeven moment be-
gint in zijn boek iemand heel eng op een trek-
harmonica te spelen. Die scène eindigt met de
zin: En het kwam tot een vals en piepend einde.’
Beïnvloedt wat je leest niet altijd een
beetje hoe je schrijft?
‘Ja, zeker. Toen ik met De halfbroer bezig was,
dacht ik: wat ga ik opeens raar schrijven! Maar
dat kwam doordat ik Sherlock Holmes aan het
herlezen was. Ik geef les op de Schrijversvak-
school; laatst las ik een stuk van een leerling
en ik kon zien dat ze mijn boek had gelezen.
FICTIE Aan hoe mijn leerlingen schrijven, zie ik hoe
Nicoline Mizee de Nederlandse literatuur ervoor staat.’
Moord op
de moestuin In Moord op de moestuin worden talloze
Nijgh & Van Ditmar; planten en bloemen beschreven, moest u
240 pagina’s; € 20,99. daar veel research voor doen?
‘Dat is allemaal parate kennis. Sommige din-
gen moest ik nazoeken; als je in de winter zit
te schrijven en in je boek is het juli, moet je WIE IS
goed bedenken of het klopkruid dan wel NICOLIEN MIZEE?
bloeit. Maar ik wist al veel, omdat ik een jaar of
acht geleden met mijn eigen volkstuin begon- Nicolien Mizee
nen ben. Ik was net ingetrokken bij Rob, mijn (1965) debuteerde
man. Hij had een druif en ik zei: o wat leuk, in 2000 met Voor
wat doe je dan met die druiven? Nou niks, zei God en de Sociale
Rob; die vallen op de grond. Daarna las ik in Dienst. Haar twee-
Trouw een stukje met daarin de volgende zin: de roman Toen
‘Een blauwebessenstruik in de tuin is een apo- kwam moeder met
theek in huis.’ Dus ik een blauwebessenstruik een mes werd in
gekocht. Maar Rob zei: ‘Lieverd, waar wou je 2004 genomineerd
die neerzetten? De tuin is af.’ Die middag heb voor de Libris Lite-
ik een volkstuintje gehuurd, een klein lapje. Ik ratuurprijs. In 2017
wist nog niks, niet eens hoe ik moest zaaien. en 2018 verschenen
‘De eerste keer dat ik op de tuin was, stond haar faxen aan sce-
er een man te spitten in wat wij een veur noe- narioschrijver Ger
men. Wij noemen dat geen gat, als tuinder Beukenkamp in
praat je ook niet over sperziebonen, je hebt boekvorm en in
het over stokslabonen. Die man stond dus in februari werd haar
zijn veur en ik dacht: het is net of die man zijn nieuwste boek
eigen graf graaft. Zo ziet het eruit. En toen Moord op de moes-
dacht ik aan een boek. Iedereen op zo’n volks- tuin gekozen tot
tuin staat daar heel eenzelvig in de blubber, boek van de maand
mensen houden elkaars tuinen in de gaten, bij DWDD.
ergeren zich aan elkaar; een schitterend decor. Mizee is docent
Ik wilde een zomerboek en ik wilde een plezie- proza aan de
rig boek. Ik dacht: laat ik nou eens een boek Schrijversvakschool
schrijven dat ik zelf heel graag zou willen in Amsterdam.
lezen.’ Ze is getrouwd en
heeft een kat.
Had u dat nog niet eerder gedaan? Een
boek schrijven dat u zelf zou willen
lezen?
(Stilte) ‘Eigenlijk niet, nee. Mijn eerdere boe-
ken waren, om drs. P te citeren, toch meer
literatiteratuur. Waarbij het plot uit het perso-
nage voortkomt en altijd sprake is van een
verlossing, zoals W.F. Hermans ook zegt: alle
moderne romans zijn variaties op het graal-
motief. De moed verging me toen ik daaraan
dacht.’
Wat was de eerste zin die u opschreef ?
‘De hele geschiedenis begon toen mijn zuster
en zwager een pan soep kwamen brengen.’
Daar kijk je veel boeken voor na: hoe doen die
anderen dat? Ik weet trouwens niet meer of
dit echt de eerste zin was die ik opschreef, het
is wel de eerste zin van het boek.
‘Het fijne van een detective is dat je een heel
dwingend plot hebt en als je een heel dwin-
gend plot hebt, hoef je daar niet meer over na
te denken. Dan kun je je bezighouden met de
personages, die je allemaal dingen mag laten

zeggen die later helemaal niet terug hoeven
komen.’
Hoe schrijft u?
‘Ik zit rechtop achter de computer. Maar tus-
sendoor maak ik al lopend en lezend veel aan-
tekeningen, het hele huis ligt vol met briefjes,
bierviltjes en stukjes krant. Zeker naarmate
het boek meer vorm krijgt, denk je bij alles: o,
dat is geschikt! Mensen zien het aan je blik, ze
zitten iets te vertellen en ik verstar.’
Hoe belangrijk zijn recensies voor u?
‘Die zijn gewoon belangrijk, omdat je hoopt
dat het iets met de verkoop doet. Maar ja: de
13
DE VOLKSKRANT BOEKEN
faxen aan Ger kregen fantastische recensies en
toch loopt het niet erg. Dat is wel jammer.’
Wie is uw belangrijkste meelezer?
‘Eigenlijk heeft niemand meegelezen. Nor-
maal doen twee vrienden dat met wie ik een
soort clubje vorm, wij noemen ons de proza-
club – iedereen verstaat altijd de prozacclub.
Met hen zat ik 27 jaar geleden in de klas op de
Schrijversvakschool; we zien elkaar eens in de
twee maanden. Dit keer liet ik ze niet meele-
zen, omdat ik zo vaak opnieuw was begonnen
dat ik het ze niet wilde aandoen. Rob heeft ook
niet meegelezen. Hij las het boek pas toen de
drukproeven er al waren, heel laat dus. Ik heb
ZATERDAG 6 APRIL 2019
dan ook met niemand over de plot kunnen
praten. Dat was te eenzaam, ik ga het nooit
meer zo doen, het is niet goed geweest. Je
moet kunnen praten over wat je schrijft.’
Over welke passage bent u het meest
tevreden?
‘Op een gegeven moment praat de hoofdper-
soon met Guusje, een van de andere persona-
ges, en die vertelt over Kenny, een derde perso-
nage. Guusje vertelt dat Kenny maar één doel
in het leven heeft: dingen kapotmaken. En dan
zegt mijn hoofdpersoon: ‘Wat boeiend. Toeval-
lig dacht ik net na over menselijke bestem-
mingen. Schrijven, zingen, tuinieren. Kapot-
maken kan natuurlijk ook.’ Achter die passage
zit wel een filosofische gedachte, je hoort op
televisie zo vaak dat je je gevoel moet volgen,
dat je moet doen wat je hart je ingeeft – maar
geldt dat ook als je alles kapot wilt maken?’
Mag je als schrijver ook fouten maken in
een boek, inconsequent zijn met tijden of
andere dingen, of moet alles kloppen?
‘Het moet absoluut kloppen, dat móét. Het
leidt af als het niet klopt. Daar heeft Rudy
Kousbroek een heel mooi voorbeeld van gege-
ven. Als ik jou vertel dat ik vanochtend hier op
de bank zat en er een engel landde, die naast
me ging zitten en zei dat ik drie wensen mocht
doen, waarop ik een paar gouden munten
wenste, een schep kaviaar, honderdduizend
gulden en een reisje naar Canada…’
Dat zijn er vier.
‘… dan zeg jij: dat zijn er vier. En dat is verve-
lend. Maar die engel accepteer je, want je
snapt meteen dat we in het perspectief van
een sprookje zitten. Als je als lezer het gevoel
hebt dat de schrijver steken laat vallen, is het
verkeerd. Dat doorbreekt de geloofwaardig-
heid, dan word je uit het verhaal gehaald, en
dat mag niet. Mannen willen dat altijd wel, in
de kunst: de vorm moet aan diggelen. Ze wil-
len de vorm kapot slaan, heel eigenaardig, en
dan krijg je Brecht: we gaan de illusie doorbre-
ken! Ik was laatst bij een moderne opera; je
voelde de subsidiegelden van het podium
druipen. Het was saai, het was lelijk, het was
eentonig, het was werkelijk om woedend van
te worden. Er klopte niets van.’
Wanneer begint u aan uw volgende
boek?
‘Daar ben ik gisteren al aan begonnen.’
Echt? U zit nog midden in de drukte van
dit boek.
‘Het is helemaal niet druk, het gaat vanzelf. De
werktitel is Dood op de boot. Ik wil weer zoiets
doen als Moord op de moestuin. Ik heb de hele
ochtend geprobeerd een boot te vinden die
door Nederland vaart en waar twaalf mensen
op kunnen slapen; zoiets als de boot van de
Zonnebloem maar dan zonder gehandicap-
ten. Dat valt nog helemaal niet mee.’
Neemt u een personage uit Moord op de
moestuin mee?
‘Alleen de ik-figuur. Haar man laat ik misschien
thuis. Het lijkt me leuk meer de duisternis in te
gaan. En Jezus komt er ook in voor.
 14

DE VOLKSKRANT BoEkEn ZATERDAG 6 APRIL 2019

Maxim Hartman
Foto ANP

b Poëzie Goed & slecht

In Druk
Niet elke tekst kan een gedicht worden, b Bespreking Mannenboeken
merkt Arjan Peters bij het vergelijken van

Het ultieme
Marijke Boon met Vicky Francken.
ltijd leuk, Marijke Boon met haar accordeon, ook op haar nieuwe cd en ep

A Oude Haas, die bovendien een dichtbundel bevat (Brown Bean Publishers;
€ 29,95). Maar wat gebeurt er als je alle geluidsapparatuur uitschakelt, en

mannenboek
alleen nog de teksten leest? Ik citeer uit ‘Lees ik staat er’:

‘Lees ik controverse
Staat er concertserie

Lees ik Marlies Dekkers

Staat er Midas Dekkers

Lees ik voetbalster
Staat er voetbalster’
uit Zweden
Zo las ik laatst bij Albert Heijn ‘aspergerbroccoli’ en kocht die, benieuwd naar
groente met een autistische stoornis. Smakelijk hapje hoor! Al was de naam asperge- De Boekenweek zit erop en over moeders en
broccoli. Het punt is dat Marijke Boon zonder geluid alleen nog een grapjesmaker is.
Je ziet wél even Midas Dekkers in een blotebillenjurk voor je, het hoogtepunt van vrouwen is alles wel zo’n beetje gezegd. Maar wat
hilariteit. Maar de tekst groeit niet tot een gedicht uit.
Dat gaat bij Vicky Francken anders. Die dichter heeft met een grafisch ontwerper en verscheen er afgelopen maanden voor mannen,
een typograaf een mooie tweetalige bundel gemaakt, getiteld Vicky, Karen, Sooji –
Gedichten, ontworpen verbinding, geschreven letters (Jan van Eyk Academie; € 20). als het specifieke mannenboek überhaupt nog
Zo verzamelde Francken een aantal drukpersmetaforen, en plaatste die zo bij elkaar
dat ze op wonderlijke wijze over het leven zelf lijken te gaan, vanaf de eerste regel bestaat? We vroegen het Maxim Hartman.
waarin het woord ‘moet’ tevens verwijst naar de indruk van letters op papier:
Illustratie Tzenko
‘Ik denk in lood en moet.
Dat melk hiertegen helpt is onwaar.

Toch houd ik hoop: ivoorkarton

laat zich gemakkelijk vouwen.

(…)

Z
Een holle rug? ouden er anno 2019 nog boeken
Komt door gebrek aan luchtweerstand. speciaal voor mannen verschij-
nen? Dat was de vraag die ik als
Je moet ze kooien, dresseren, zodat ze niet gaan dansen. gastrecensent moest zien te be-
Corrigeren: zo nodig met een moordenaar. antwoorden. De meeste produc-
ten die speciaal voor mannen
Beschadigde exemplaren zijn ontwikkeld zijn volkomen overbodig en
branden in de hel. zelfs sneu. Zoals tandpasta of shampoo voor
mannen. Dat is pure marketingtroep. Maar
Ik nader het dauwpunt boeken speciaal voor mannen?
al twijfel ik nog. Voor ik verder ga met mijn superprofessio-
Zie ik je daar?’ nele boekenbespreking moet mij nog even
iets persoonlijks van het hart. Waarschijnlijk
dachten ze bij de Volkskrant: hé, boeken voor
We weten niet precies wat er onder drukkers met dauwpunt wordt bedoeld, maar mannen. Mannen-> blote mannenklauwen…-
vlak voordat het zover is kan er contact ontstaan tussen een ‘ik’ en een ‘jij’: de letters >Maxim! Want zo simpel redeneren mensen.
worden zichtbaar op papier, stel ik me voor, ze komen tot leven. Of staat er: daar, bij En dat terwijl ik natuurlijk veel meer kanten
het dauwpunt, kunnen dichter en lezer elkaar ontmoeten? Doordat Francken ons heb. Ook heel gevoelige. Kortom, dit is pure
uitnodigt tot meedenken, kunnen we haar vraag bij voorbaat bevestigend beant- framing en dat maakt mij dus woedend. Hoezo
woorden. We zien haar, of nee: haar vraag –, zo waar als die gedrukt staat. moet godverdomme juist ik mannenboeken
recenseren? Waarom hebben jullie een Arthur
Japin niet gevraagd? Of die Belg Tom Lanoye?
Ik ben nu erg gekwetst. Oké, genoeg geklaagd.
Ik vond in het recente boekenaanbod vijf boe-
ken die je met een beetje goede wil als man-
nenboek zou kunnen typeren.
1. Ben Brooks:
Verhalen over
jongens die anders
durven te zijn
Aardig concept over diverse
mannelijke rolmodellen,
maar in de uitwerking te
correct. Het gaat net iets te
veel over heel lieve jongens
die ooit onder moeilijke
omstandigheden uit de kast
zijn gekomen. En echt helemaal nergens over
bad boys die zoals Poetin willen zijn of er van
Foto Getty, bewerking Studio V dromen om een gevaarlijke serial killer te wor-
den. Daarom is dit boek te lief en te gender-
neutraal. Criminelen durven ook anders te
zijn en hoge risico’s te nemen en worden vaak
ten onrechte in hun stinknek gekeken. Koop-
advies: gematigd positief.
(Veltman; 208 pagina’s; € 20,00)
2. Yves Segers:
Tractor – Een
geschiedenis
Het onderwerp is opwin-
dend. De cover is vaal met
een propagandistische illu-
stratie van een tractor ploe-
gend door een stuk weiland.
Aan of achter het grote
stuur zit een forsgebouwde
man zonder gezicht in een
veel te nette jas en met een gleufhoed op. Door
deze styling ziet hij er op het eerste gezicht uit
als een fanatiek lid van de Gestapo. De man zit
nogal verbeten te sturen alsof hij vlak daar-
voor op een mooie zondagochtend nog een
fikse echtelijke ruzie met zijn vrouw heeft ge-
had en dat hij toen zei: ‘Hé, bekijk jij het maar
met die pleuriskerk, ik ga lekker ploegen!’ Met
zulke wilde verwachtingen sloeg ik dit boek
open, hopend op heftige emotionele verhalen
van mensen en tractoren en wat die allemaal
teweegbrengen vanbinnen.
Helaas. Dit is echt zo’n boek dat je wel ca-
deau geeft maar dat niemand ooit werkelijk
leest. Tractor – Een geschiedenis is bovendien
een puur Belgisch boek. Het gaat dus niet eens
over onze prachtige, eigen agrarische geschie-
denis, maar over die van België. Nondeju. Wat
voor historische betekenis heeft dit naslag-
werk dan voor ons superieure Nederlanders?
En dan de titel. Tractor. Als je een beetje van
goede, platte boerenafkomst bent, zeg je zeker
geen tractor maar trekker. Ik ben hier zelf al
een paar keer flink voor in elkaar geslagen in
de Achterhoek. Alleen de foto’s in het boek zijn

enigszins de moeite waard.  lang moet wachten. Maar eerlijk is eerlijk: het
(Amsterdam University Press; 176 pagina’s;
€ 34,99)
3. Peter Römer en
Annet Hock: Oog
om Oog
Vlot geschreven thriller.
Heel trendy door echtpaar
samen geschreven. Römer
en Hock zijn al dertig jaar
getrouwd. Nou moet je
wel een extreem goed hu-
welijk hebben als je iedere
avond lepeltje lepeltje ligt en overdag ook nog
eens de hele dag tegenover elkaar wil zitten
om samen een boek te schrijven. Thema’s in
dit boek zijn vriendschap, verraad en wraak.
Als literair genre zijn thrillers behoorlijk
populair, ook onder mannen omdat ze span-
nend zijn. Maar let op: thrillerlezers vertonen
ook vluchtgedrag en zijn vaak wat laf, want ze
durven geen echte risico’s te nemen. In de
werkelijkheid zijn thrillerlezers angstige
bankzitters die zich met een boek veilig willen
verkneukelen aan andermans spanning en
misère.
(A.W. Bruna; 320 pagina’s; € 17,99)
4. Tom Waes:
Reizen Waes Europa
Niemand kijkt nog tv na-
tuurlijk maar als we het
nog wel deden, hadden we
de Belg Tom Waes kunnen
kennen van zijn avontuur-
lijke series op NPO 3. Hij is
het schoolvoorbeeld van
het type ruwe bolster,
blanke pit. Zo is zijn boek ook geschreven.
Aardige lectuur voor op reis of als je ergens
15
DE VOLKSKRANT BOEkEn
is zeker geen pageturner.
(Manteau; 160 pagina’s; € 23,50)
5. Inti Chavez Perez:
Respect – Een gids in
seks en liefde voor
jongens van nu.
Hè, hè. Eindelijk een serieuze
aanrader! Een geweldig boek
dat wat mij betreft gratis uit-
gedeeld zou moeten worden
op scholen en pleinen. Het
boek is een handleiding voor
puberjongens over hun sek-
sualiteit. Zeer prettig te lezen met onderwer-
pen als zelfbevrediging, pijpen, beffen, slet-
ten, anaal, mannelijkheid, dickpics, porno,
ontmaagden, stofzuigerseks en nog veel meer.
Het komt allemaal heerlijk en vooral ongege-
neerd aan bod. Alleen de wat politiek correcte
titel ‘respect’ slaat de plank nogal mis en dat
verpest mijn enthousiasme een héééél klein
beetje. Alsof alleen jongens geen respect zou-
den hebben voor seks of het andere geslacht…
belachelijk en pure framing. De Zweedse
schrijver met een Zuid-Amerikaans klinkende
naam en een zeer zachtaardige Indiase oog-
opslag, is afgestudeerd seksuoloog. In Zweden
zijn ze vrij liberaal op het gebied van seks en
dat is natuurlijk supergoed. Fuck preutsheid.
Ik heb als 12-jarige best lang bijna al mijn zak-
geld opzij gelegd om z.s.m. naar Zweden te
kunnen emigreren. Vroeger deed er namelijk
een hardnekkig gerucht de ronde dat je in
Zweden iedereen gewoon kon neuken. Zon-
der gedoe. Ook de ouders van het meisje zou-
den gewoon uit zichzelf een avondje oprotten
zodat je alle ruimte kreeg. Respect voor de
Zweden en koop of bestel dit boek. Vandaag
nog!   aan ‘patatten’ die honds gedrag
(Atlas Contact; 188 pagina’s; € 18,99)
ZATERDAG 6 APRIL 2019
b Recensie Patattenoorlog
Luchtig geserveerd
voedselschandaal
Tekenaar Wauter Mannaert
dient zijn dystopie in vrolijke
kleuren op.
I
n de buurt van Gent ligt het
plaatsje Wetteren, waar in de
zomer van 2011 een heuse
‘patattenoorlog’ woedde:
actievoerders van de Field Libera-
tion Movement verwoestten er
een akker met genetisch gemani-
puleerde aardappelen, waarna de
politie hardhandig ingreep. Dit
eco-conflict inspireerde de
Vlaamse tekenaar Wauter Man-
naert (1978) tot het tekenen en
schrijven van Yasmina & de aardap-
peleters, een fruitig ogend strip-
verhaal met een serieuze onder-
grond.
Yasmina is een 12-jarige keuken-
prinses die met haar vader Omran
op een flatje woont. Als frituur-
bakker bij snackbar Tutti Fritti
wordt Omran onderbetaald, maar
gelukkig krijgt zijn
dochter gratis groenten
van vrienden met volks-
tuintjes. Zo weten ze het
te rooien, totdat op een
kwade dag bulldozers de
moestuinen afgraven en
het bedrijf Project P. er
een veld voor gemodifi-
ceerde aardappels komt
aanleggen. Yasmina be-
sluit dan maar de dak-
tuin te plunderen van
GRAFISCHE haar bovenbuurvouw
ROMAN Belladonna Amaryllis,
Wauter Mannaert een wetenschapper die
Yasmina & de erin geslaagd is groente-
aardappeleters rassen te kruisen met
JJJJJ diersoorten.
Dargaud;
144 pagina’s; € 20,50. Haar misbaksels zijn
in handen gekomen van
zakenman Tom De Perre,
directeur van Project P.,
die de consument verslaafd maakt
veroorzaken: hijgende, snuffe-
lende aardappeleters die achter
postbodes aan rennen. Met welk
biologisch wapen gaat Yasmina
dit voedselschandaal te lijf?
Zijn eigen scenario schrijven
was nieuw voor Mannaert. Eerder
maakte hij met auteur Max de
Radiguès de grafische roman
Weegee – Serial Photographer, over
de pionier van de misdaadfotogra-
fie, en El mésias, over de economi-
sche crisis in Spanje, naar een
script van Mark Bellido. 
Nu zijn de tekeningen én de
tekst van zijn hand. Inspiratie
haalde hij uit zijn verleden als
jeugdwerker in Brussel, waar hij te
maken had met stadskinderen in
de rafelrandjes van de metropool,
en uit boeken als Radical garde-
ning, dat tuinieren als een subver-
sieve bezigheid beschrijft. Man-
naert, vegetariër, weet dus waar
hij het over heeft. Project P., de
boosdoener in zijn verhaal, is een
knipoog naar de Amerikaanse
voedselgigant Monsanto, die
genetisch gemanipuleerde zaden
van belangrijke gewassen aan de
agrarische sector slijt. Daarnaast
doet de plot van Yasmina denken
aan de film Soylent Green uit 1973,
waarin de bevolking alleen het
fabrieksmatig gemaakte product
soylent eet. Dit groene spul in de
vorm van vierkante blokjes is
smaak- en geurloos.
Des te verrassender is de teken-
stijl die Mannaert voor zijn boek
heeft gekozen. Geen sombere scè-
nes in zware penseelstreken, maar
luchtige lijntjes, vrolijke kleuren
en een energieke verteltrant. Een
dystopie in Robbedoes en Kwabber-
noot-vermomming. Tot en met de
schutbladen is de auteur conse-
quent met aardappels in de weer,
want hij etaleert daar 32 rassen,
van de wrattige Jersey Royal tot de
kogelronde Arran Victory. Dat zij
in goede aarde mogen vallen.
Joost Pollmann

Ook in Lanny toont Max Porter
zijn inzicht in de kinderpsyche
I D
n zijn debuut Verdriet is het ding met veren
vertelde Max Porter over een vader en
twee zoontjes die in verdriet worden
ondergedompeld als plotseling de moeder
overlijdt. Het was een rijk, inventief en genre-
overstijgende boek.
Hetzelfde kan gezegd worden van Porters
tweede, Lanny. De jongen naar wie het is ver-
noemd, woont met zijn ouders in een dorp
op forensafstand van Londen. Lanny is een
buitenbeentje, een rondzwervend ‘natuur-
kind’ dat dikwijls verbijsterende (en soms
tamelijk zweverige) uitspraken doet. Lanny
gaat veel om met de kunstenaar Maffe Pete.
Waar in Verdriet de aan Ted Hughes ont-
leende Kraai het verdriet van de vader en zijn
zoontjes symboliseert, wandelt in Lanny de
dreigende figuur van Dode Papa Scheurwor-
tel rond: een mythische figuur die deel uit-
maakt van de plaatselijke folklore. Dan, op
een dag, verdwijnt Lanny.
Porter toont opnieuw een geweldige
verbeeldingskracht en inzicht in de kinder-
psyche. Daarbij is enige tolerantie jegens
new-agedenken voor de waardering van dit
boek wenselijk. (Hans Bouman)
De biografie van Argus, de muis
die een roemrucht reporter werd
M H
eteen zijn eerste journalistieke klus
was legendarisch, voor de muis
Argus die tussen 1947 en 1986 figu-
reerde in de strips van Marten Toonder: bij
Loch Ness zou het monster zijn gesignaleerd.
Ter plekke ontmaskert hij het monster als een
opvoering van een stelletje Schotten. Zo doet
een nieuwsjager dat. Uitgerust met drollen-
vanger, vlinderdas, alpino, blocnote en siga-
retje gaat de journalist van De Rommelbode en
De Rommeldamse Courant overal op af.
In het tweewekelijkse opinieblad Argus
schreven Erik Können en Paul Verhaak
Argus, de biografie van het roemruchte
personage, dat oorspronkelijk Querulijn
heette en uit een eenvoudig muizennest
afkomstig was, in afleveringen. Die zijn nu
gebundeld. Hun speurwerk levert een inspi-
rerend levensverhaal op. In 1953 schrijft Ar-
gus een paar lovende woorden over de schil-
der Terpen Tijn, om de man aan te moedigen.
Die is daar zo verbolgen over dat hij zijn ei-
gen kunstwerken in stukken hakt. ‘Als ik bij
mijn leven succes heb, dan bewijst dat dat ik
burgermansrommel maak!’ En daar schrijft
Argus dan weer een stukje over. Journalist,
dat moet een mooie baan zijn. (Arjan Peters)
Van een verloren tas tot roman
met een glazuurlaagje
V ‘M
onne van der Meer (1952) verloor
haar tas. Die werd gevonden door
een meisje, bij wie de schrijver haar
kon ophalen. Toen ontstond het idee voor
een verhaal, over een kind dat vinden tot een
kunst verheft. Het leidde tot een roman:
Vindeling.
Die ‘vindeling’ is Jutka Horvath, die als
6-jarige met haar moeder vanuit Boedapest
naar Amsterdam vlucht. Daar struint ze de
straten en parken af, op zoek naar verloren
spullen. Van de opgespoorde rechtmatige
eigenaars krijgt ze het verhaal achter die
ketting, broche of handtas te horen, die als
aparte hoofdstukken in het boek staan. Die
moeten ontroerend zijn, maar zijn vooral
mierzoete verhaaltjes over verloren of onmo-
gelijke liefdes.
Ook Jutka’s belevenissen – het krommer
groeien van haar rug, een herfst in Parijs, de
zoektocht naar haar vader – worden met een
glazuurlaagje opgediend. Na de eerste keer
seks staat ze voor de spiegel en denkt: ‘Nu ben
ik geen meisje meer maar een vrouw’ – dat
werk. Wie daar niet tegen kan, moet zijn heil
ergens anders zoeken/vinden.
(Bo van Houwelingen)
16
DE VOLKSKRANT BOEKEN ZATERDAG 6 APRIL 2019
Max Porter, Lesley Nneka Arimah, Vonne van der Meer Foto’s Lucy Dickens, Annaleen Louwes
De verbluffende korte verhalen
van Lesley Nneka Arimah
e titel van de verhalenbundel van de
Nigeriaans-Britse Lesley Nneka
Arimah prikkelt de fantasie: Wat het
betekent wanneer er een man uit de lucht
valt (vertaling Charles Bors). Het is ook de titel
van een futuristisch verhaal: grote delen van
de wereld (Europa) zijn onder water gelopen
en hyperintelligente wiskundigen maken de
dienst uit, onder wie de hoofdpersoon. Dan
Max Porter hapert een algoritme dat de zwaartekracht
Lanny zou opheffen. Materiaal voor een phantasy-
Uit het Engels ver- roman, maar Arimah balt het samen tot een
taald door Saskia diepe ademteug. Zo is het met al haar verha-
van der Lingen. len: een intrigerende eerste zin, duizelingwek-
De Bezige Bij, kende ontwikkelingen, en een knal ter afslui-
€ 20,99 ting. De lezer blijft verbluft achter: is het al uit?
Maar dan begint al weer een andere mini-
roman. Hilarisch en plaatsvervangend gênant
is het verhaal over een veramerikaanste Nige-
riaanse jonge vrouw die door haar moeder
naar de familie in Lagos wordt gestuurd voor
een soort Afrikaanse heropvoeding. Het lijkt
een fragment uit een moderne, Nigeriaanse
Pride and Prejudice. (Wim Bossema)
Ook interessant,
en wel hierom
Er verscheen deze week
nog veel meer. Hier onze
keus uit boeken die we
ook graag even noemen.
Erik Können &
Paul Verhaak
Argus, de
biografie
De Republiek,
€ 15,-
Lesley Nneka Rudy Kousbroek
Arimah Wat nooit eerder
Wat het betekent gebeurd is
wanneer er een man Atlas Contact,
uit de lucht valt € 21,99
Karaat, € 21,95
Scherpzinnige essays op het
raakvlak van kunst en techniek
ijn ontzag voor zijn enorme
oeuvre is des te groter omdat hij
zichzelf eigenlijk nooit herhaalt.’
Sterrenkundige Vincent Icke sprak onlangs in
deze krant zijn bewondering uit over essayist
en schrijver Rudy Kousbroek (1929-2010). Ook
oud-uitgever en schrijver Maarten Asscher be-
hoort tot de bewonderaars, zo blijkt uit zijn
voorwoord in de door hem samengestelde
Vonne van der essaybundel Wat nooit eerder gebeurd is.
Meer Asscher schrijft daarin dat er wel degelijk van
Vindeling enige herhaling sprake is – Kousbroek kwam
Atlas Contact, op onderwerpen terug om ‘nieuwe elemen-
€ 19,99 ten, argumenten en zijvleugels’ te monteren
aan zijn bouwwerken. Helder denken, scherp
waarnemen en een grote gevoeligheid spre-
ken uit deze verzameling essays. Gekozen is
voor het raakvlak van kunst en techniek, wat
goed past bij iemand die even alfa als bèta was.
Daaruit vloeide een brede kijk op het bestaan
voort met aandacht voor denken en voelen,
feit en verbeelding. De bundel bewijst het
gelijk van Asscher, wanneer die stelt dat maar
weinig Nederlandse essayisten ‘zo mooi en
invoelbaar kunnen schrijven over verdriet,
gemis, verlangen en de vergeefse schoonheid
van herinneringen’. (Fokke Obbema)
Dystopische graphic novel met
‘een vlaag van poëtica’
E
xperiment van Prometheus: breng
een verhaal uit als literaire thriller én
als graphic novel. Achter op de strip-
versie staat in een kromme zin: ‘Voor het
eerst dat een verhaal door de oorspronkelijke
auteurs als beide vertelvormen tegelijk wor-
den uitgebracht.’ Miquel Bulnes schreef het
script en Job van der Molen maakte de teke-
ningen voor Openbaringen, een dystopische
Miquel Bulnes roman over een havengebied waar Storm-
en Job van der wachten vechten tegen een sekte die zich de
Molen Korinthische kerk noemt. Hoofdrolspeler is
Openbaringen Xavi, een anesthesist die zichzelf injecteert
Prometheus, met Propofol, waardoor hij gaat hallucine-
€ 19,99 ren. Hij heeft een kippekop, zoals alle perso-
nages een dierenhoofd hebben, een idee dat
is overgenomen van de stripreeksen Blacksad
en Inspecteur Canardo. Originaliteit is sowieso
ver te zoeken in dit boek, dat clichés en ste-
reotypen aan elkaar rijgt. In houterige teke-
ningen met dito teksten. ‘Ik voel een vlaag
van poëtica opkomen’, zegt de kip als hij in
een cocktailbar staat. En als hij inspecteur
Elvira Muller onzedelijk wil betasten, zegt ze:
‘Jij domme rukker. Ik ben recherche.’ Hope-
lijk is de thriller beter. (Joost Pollmann)
Dichters laten zich inspireren
door Game of Thrones
et is een hobbyproject, Game of
Poems – Gedichten van ijs en vuur.
De dichters Ellen Deckwitz (1982),
Thomas Möhlmann (1975) en Ingmar Heytze
(1970) zijn net zo gegrepen door de HBO-serie
Game of Thrones als miljoenen mensen we-
reldwijd en schreven een gedicht bij elke afle-
vering tot nu toe – al die miljoenen mensen
wereldwijd zitten te wachten op de afslui-
Ellen Deckwitz, tende serie die vanaf 14 april wordt uitgezon-
Ingmar Heytze, den, toevallig is de timing van de bundel niet.
Thomas Maar het is een leuk hobbyproject, waar de
Möhlmann dichters samen (wie wat schreef blijft in het
Game of Poems midden) met duidelijk plezier aan hebben
Prometheus, gewerkt. Hoe dat gaat, met zijn drieën
€ 19,99 gedichten schrijven, wordt niet duidelijk, dat
het niet altijd tot geweldige poëzie leidt wel,
dat de gedichten vaak niet op zichzelf kun-
nen staan ook, maar daar staan mooie regels
en beelden tegenover en fijne prozasamen-
vattingen van elke aflevering. Wie denkt niet
van gedichten te houden, kan Game of Poems
gebruiken om zich snel even bij te laten pra-
ten over al die verwikkelingen en personages
en die winter die maar niet kwam. Kan het
altijd gebeuren dat u ook nog verrast wordt
door een gedicht. (Hanneke de Klerck)
Er was meer in het leven van
Getty – Dinge dong – Kaspers
H
et is moeilijk, zo niet onmogelijk, om
Een leven lang geleden te lezen
zonder het winnende en superaan-
stekelijke liedje van het Eurovisie Songfesti-
val uit 1975 uit het hoofd te krijgen: Is het lang
geleden, is het lang geleden/ Dat mijn hartje riep
met z’n ding dinge dong. In Een leven lang gele-
den vertelt Dave Boomkens (co-auteur van
Het Grote Songfestival Boek) op soepele wijze
Dave het levensverhaal van Getty Kaspers. Ze was
Boomkens de zangeres van Teach-In, de Enschedese pop-
Een leven lang groep die in Stockholm op 22 maart 1975 de
geleden wereldberoemde Shadows met Dinge dong
Luitingh-Sijthoff, (Ding-a-dong in het Engels) net achter zich
€ 19,99 liet. Daar gaat het óók over in het boek van
Boomkens.
Het ‘bewogen leven’ van Kaspers vormt de
hoofdmoot. De avond dat Teach-In in Stock-
holm triomfeerde wordt samengevat in
slechts zes pagina’s. Dat is inclusief een ver-
slag van de after-party. Er was, zo blijkt, aan-
zienlijk meer in het leven van Getty Kaspers
dan Dinge dong, dat vrolijke en onvergetelijke
liedje dat ondanks de krakkemikkige tekst
(Tikketak al die nachten, bleef ik op je wachten),
een voorname plaats inneemt in de nationale
popcultuur. (Paul Onkenhout)

DE VOLKSKRANT BOEKEN
b Recensie Werdegang
Existentieel
dolen en
denken
Wie maakt hem wat? Hij gebaart, hij rookt,
hij ís: de 17-jarige Ewout in De hoogstapelaar.
Onweerstaanbaar, geestig en tijdloos
schrijft Wessel te Gussinklo over hem.
Door Bo van Houwelingen Illustratie Tzenko
K
ijk hem zitten, Ewout Meys-
ter, achterover leunend in
zijn stoel voor het raam, voe-
ten op de vensterbank, siga-
ret in de hand, rokend met
brede gebaren. Zie de kalme
zekerheid, de rust. Niets is er nog over van dat
nerveuze kind uit De verborgen tuin, het boek
waarmee schrijver Wessel te Gussinklo (1941)
in 1986 een reeks begon. Weg is de behaag-
zieke 14-jarige uit De opdracht, het bekroonde
FICTIE vervolg uit 1995. Hier zit de níeuwe Ewout,
Wessel te 17 jaar, van het internaat getrapt, met de voe-
Gussinklo ten omhoog. Wie maakt hem wat? Hij rookt,
De hoogstapelaar hij ís.
JJJJJ Dat is althans de indruk die Ewout wil wek-
Koppernik; ken: iemand te zijn. Iemand om rekening mee
371 pagina’s; € 21,50. te houden, een man die bewonderd wordt en
gevreesd, een superieure persoonlijkheid, die
zich niets laat voorschrijven door anderen. De
hel, dat zijn de anderen. Met hun blikken die
bepalen wie je bent, die een onveranderlijk
object van je maken, terwijl je jezélf moet
scheppen.
Advertentie
17
ZATERDAG 6 APRIL 2019
Ja, Ewout heeft het werk van Sartre goed ge-
noeg doorgebladerd om te begrijpen dat ook
hij geworpen is in een zinloze wereld. En dat
hij zichzelf strenge regels moet opleggen om
te worden wat hij wil zijn: belangrijk. Niet zo-
als de volwassenen met hun kantoren en ba-
nen, hun grijze, dorre gezichten. ‘Zinloze le-
vens waren dat. Zo te worden. Zo te zijn. Nooit,
dan kon je maar beter meteen doodgaan.’
De hoogstapelaar, het derde deel van
Ewouts werdegang, is volledig geworteld in
het existentialisme. L’existence précède l’es-
sence: het zijn gaat vooraf aan het wezen. Je be-
staat eerst, maar wordt pas later iemand. Wie,
dat bepaal jezelf, via daden en woorden. Om
een belangrijk persoon te worden is Ewout
obsessief bezig met het stileren en analyseren
van zijn (en andermans) houding, uiterlijk en
gedrag. De manier waarop hij in een jazzcafé
naar de muziek ‘luistert’ is een prachtig voor-
beeld: ‘Hij ging zitten, leunend met zijn elle-
bogen op het tafeltje, zijn handen met de vin-
gertoppen in een boogje tegen elkaar, in de
houding van het speciale luistergenot en het
innerlijk oor; niet wiegend of kinderachtig
vingerknippend en tikkend met zo’n lachje als
de anderen die het niet begrepen hadden.’ Het
gaat Ewout niet om de muziek maar om de
manier waarop anderen naar hem zullen kij-
ken: ‘Een beetje schuw haast moest hun blik
wel zijn, bijna met eerbied; een heel bijzon-
dere jongen (een man eigenlijk al) zat daar;
een jongen met ongekende diepten.’
Ewouts achternaam Meyster is een verwij-
zing naar de naam van een andere jongen met
ongekende diepten: Wilhelm Meister, uit Goe-
thes oer-bildungscyclus, die volwassen moet
worden tijdens zijn Wanderjahre. En wande-
len, of beter gezegd dolen, dat is zo’n beetje
het enige wat Ewout doet – naast dat oeverloze
(maar niettemin geestige) overdenken van
hem. Door de stad, van plein naar café, met
zijn ‘vrienden’; een schare bewonderaars, stuk
voor stuk goeiige sulletjes die ‘het niet begre-
pen hebben’. Ewout bekritiseert en minacht
ze, maar heeft ze ook nodig. Hij kan, ironisch
genoeg, niet zonder de vermaledijde blikken
van anderen. Zij maken hem tot wat hij is: een
brutale held die alles durft en kan – tenminste,
zolang ze dat in hem zien.
En daarom blijft hij zich afmatten ‘steeds
opnieuw, met handelingen, gedragingen;
meteen zich tonen, meteen zich laten zien zo-
als hij moest zijn, ze verrassen, verbazen, de
holte, de weerloosheid in hem verbergen, de
ontmaskering vóór zijn elke keer opnieuw’.
Een Op die ontmaskering wordt telkens gezin-
wonderlijk speeld, niet in de laatste plaats via de titel van
drummen is het boek. De hoogstapelaar, refereert dat niet
het, die aan Bekenntnisse des Hochstaplers Felix Krull
gedachten- (Ontboezemingen van een oplichter, 1954),
waarin Thomas Mann de ontwikkeling van
stroom van Felix beschrijft? ‘Wie werkelijk van de wereld
ritmische houdt, die geeft zichzelf een aantrekkelijke
zinnen en vorm’, is de les die Felix leert en hij maakt van
roffelende zichzelf een man van de wereld, die zijn gebre-
ken maskeert met stijl en maniertjes. Uitein-
woorden delijk neemt hij zelfs de identiteit van een an-
der aan.
Hetzelfde geldt in feite voor Ewout. Ook hij
bedriegt de boel met zijn kunstgrepen. Ook
hij is niet degene die hij pretendeert te zijn.
Zijn daden en woorden omvatten een lege
huls, in de kern is hij niets en niemand. Of,
misschien nog erger: diep van binnen is hij
iemand die hij helemaal niet wil zijn.
Want wat is dat toch met ‘die kleren’, die
Ewout in zijn ladekast verstopt en waarmee
zijn moeder – afschuwelijk! – hem eens be-
trapt heeft? Wat is dat ‘walgelijke, dat verbo-
dene, dat onbestaanbare dat in hem was’?
Waarom is ‘homo’ het ergste wat iemand over
je kan zeggen en spreekt Ewout zelf alsmaar
over ‘die mietjes’?
Arme jongen. Ja, hij is een vervelend ventje,
nooit eens aardig, pedant. Maar bij de lezer
overheerst de vertedering om zijn hopeloze ge-
worstel met zichzelf en de wereld. Je worstelt
met hem mee, terwijl je op hetzelfde moment
de roman verslindt. Een haast plotloze mono-
logue intérieur van een zwartgallig blaas-
kaakje – en dat bijna vierhonderd pagina’s
lang. En tóch wil je doorlezen, niet omdat het
zo spannend is, maar omdat het zo goed is.
Te Gussinklo schrijft onweerstaanbaar. Her-
kenbaar maar eigen, vrij van conventie, gees-
tig en tijdloos. Een wonderlijk drummen is
het, die bijna hypnotiserende repetitieve
gedachtenstroom van ritmische zinnen en
roffelende woorden. Vertragend en dan weer
opstuwend, almaar in een welgekozen tempo,
zonder ook maar één keer mis te slaan. Zo
trommelt hij het tragikomische portret op
van een onvergetelijke jongen, zo onweer-
staanbaar kwetsbaar. Maar wie maakt hem
wat? Hij raakt, hij ís.

DE VOLKSKRANT BOEKEN
b Recensie Weldoeners
Ga niet naar Ghana
Dagelijks trekken duizenden westerlingen naar de tropen om goed
te doen. Dat pakt niet altijd even goed uit. Om teleurstellingen te
voorkomen, maakte Judith van de Kamp een ‘praktische gids’.
Door Emilia Menkveld Illustratie Tzenko
E
en paar dagen voordat Judith
van de Kamp (1983) naar
Ghana vertrok voor haar afstu-
deeronderzoek, kreeg ze last
van angstaanvallen en huil-
buien. Alle vooroordelen over
het ‘donkere continent’ drongen zich aan
haar op. ‘Ik zou worden achtervolgd door hor-
des Afrikaanse kinderen met hongerbuikjes
die me smeekten om voedsel. Ik zag mezelf
ontvoerd worden door zwarte mannen op
NON-FICTIE paarden met imposante wapens. Mijn onder-
Judith zoeksmateriaal zou worden verbrand in een
van de Kamp groot vuur. Mijn half verscheurde lichaam zou
De derde wereld ondersteboven aan een boom in de woestijn
op je cv worden gehangen en nooit worden terug-
JJJJJ gevonden.’
Nieuw Amsterdam; Van de Kamp schaamde zich rot, schrijft ze
224 pagina’s; € 17,99. in De derde wereld op je cv, een ‘praktische gids’
voor tropengangers. Juist zij, als medisch
antropoloog in spe, zou toch beter moeten
weten? Haar scriptie ging nota bene over wes-
terlingen die in Afrika komen werken – met
alle dilemma’s die daaraan kleven. Ze was op
het onderwerp gekomen door een artikel in
de Volkskrant uit augustus 2006, waarin tro-
penartsen hun zorgen uitspraken over oner-
18
ZATERDAG 6 APRIL 2019
varen westerse collega’s die een paar weekjes
meedraaien in een Afrikaans of Aziatisch
ziekenhuis, vaak met een fijne vakantie eraan
vast. ‘En dan gaan ze naar huis met een map
foto’s en prachtverhalen over een geslaagde
missie’, zei een van de artsen. ‘Terwijl het
ziekenhuis er weinig mee is opgeschoten.’
Sindsdien is het aantal westerse tropengan-
gers alleen maar toegenomen (volgens Van de
Kamp vertrekken er inmiddels zo’n negendui-
zend per dag) – en daarmee ook de kritiek.
Want is de komst van al die weldoeners wel zo
zinvol als we in het Westen altijd dachten? En
vooral: zinvol voor wíé? Als er elke twee weken
een nieuw westers operatieteam klaarstaat
om de boel over te nemen, kun je je voorstel-
len dat het de dagelijkse gang van zaken niet
bespoedigt. En dan gaat het nog niet eens over
de échte misstanden – denk aan de uitwassen
van het ‘weeshuistoerisme’, waarvan kwets-
bare kinderen de dupe zijn. De afgelopen ja-
ren organiseerde het Better Care Network al
diverse campagnes om aankomende vrijwilli-
gers te ontmoedigen. ‘Een vol weeshuis bete-
kent een volle kassa, dus worden kinderen,
vaak onder valse voorwendselen, naar wees-
huizen gelokt’, aldus de website stopwees-
huistoerisme.nl.  ‘Als vrijwilliger houd je deze
commercie in stand, hoe goed je bedoelingen
Ermee ook zijn.’ Ook vind je online veel verhalen van
stoppen is teruggekeerde tropengangers die hun twijfels
geen goed delen: hadden ze dit wel moeten doen?
idee, vindt Ondertussen doen sommige reisgidsen
Van de alsof de kwestie niet bestaat. In 2017 verscheen
er nog een editie van Lonely Planet over vrijwil-
Kamp: het ligerswerk, waarin mogelijke nadelige effec-
werk kan ten nauwelijks ter sprake komen. De tips in
wel degelijk het boek dienen vooral om westerse bezoe-
nuttig zijn kers een aangenaam verblijf te bezorgen, met
antwoorden op prangende vragen als: waar
haal ik mijn vaccinaties, hoe voorkom ik een
cultuurschok?
Hoe moet het dan wel? Of kunnen we er be-
ter helemaal mee stoppen? In haar goed gedo-
cumenteerde boek zoekt Judith van de Kamp
naar de nuance die het debat in haar ogen
mist. Ermee stoppen is geen goed idee, vindt
zij: het werk kan wel degelijk nuttig zijn. Ook
is het niet erg realistisch, met die negendui-
zend westerlingen per dag. Van de Kamp zorgt
liever dat zij zich beter voorbereiden; met
simpele adviezen (ga nooit op slippers naar je
werk, stel je bescheiden op) zijn al veel frustra-
ties te voorkomen. Daarbij put ze uit haar
– overigens zeer positieve – ervaringen in
Ghana en later Kameroen, waar ze twee jaar
meekeek in een ziekenhuis voor haar proef-
schrift over hetzelfde onderwerp; 116 westerse
medewerkers zag ze komen en gaan.
Hun verhalen illustreren hoe complex de
verhoudingen zijn, hoeveel er kan mislopen.
Een stagiaire die in huilen uitbarst als ze ont-
dekt dat ze helemaal niet nodig is in het lab
waar ze is geplaatst; ze heeft zelfs, als enige,
geen idee hoe de geavanceerde apparatuur
werkt. Goedbedoelde gastlessen over ‘betere’
methodes en materialen, die vooral beledi-
gend zijn voor de lokale staf: als er geld was
voor dat soort spullen, hadden ze die wel in
huis gehad. Bovendien is het met elke nieuwe
ploeg weer hetzelfde liedje.
Stuitend zijn de citaten uit blogs van wester-
lingen, die gaan van stereotyperend tot rond-
uit racistisch, vaak met instemmende reacties
van het thuisfront erbij. Deze verslagen spelen
volgens Van de Kamp een belangrijke rol in de
beeldvorming, doordat ze aannames vaak
onbewust bevestigen.
Met De derde wereld op je cv wil zij dit gebrek
aan bewustzijn bestrijden. Dat vraagt om een
toegankelijk boek, dat elke reiziger aan-
spreekt. Daar heeft de vorm wat onder te lij-
den: de opzet is wel erg schools (‘Dit hoofd-
stuk gaat over…’) en het vlotte taalgebruik
bevat net iets te veel clichés.
Maar de inhoud is heel overtuigend, juist
doordat de auteur ook zichzelf niet ontziet.
Iedereen heeft vooroordelen, zegt Van de
Kamp, en dat is niet erg. Wel is het belangrijk
te beseffen dat onze blik beperkt is: alleen dan
leer je begrijpen (en beoordelen) wat je ziet.
Dat gaat nu eenmaal beter in twee jaar dan in
twee weken.
 19

DE VOLKSKRANT BOEKEN ZATERDAG 6 APRIL 2019

b Omslag

The Godfather
S. Neil Fujita’s ontwerp gaat al vijftig jaar mee.
Door Erik van den Berg

Z
e schijnen te bestaan, adepten van de
filmacteur Marlon Brando die niet we-
ten dat diens met een Oscar be-
kroonde rol van maffiabaas Vito Corle-
one in The Godfather teruggaat op een
boek. Dat gelijknamige boek verscheen in
1969 en bevat nogal wat zinnen die letterlijk
terugkeren in Francis Ford Coppola’s verfil-
ming uit 1972, zoals Brando’s notoire dreige-
ment: ‘I’m gonna make him an offer he can’t
refuse.’
Dat de auteur die zin op zijn beurt ont-
leende aan Honoré de Balzacs roman
Le Père Goriot (1835) en de structuur van de
maffiafamilie Corleone baseerde op de
patriarchale spanningen in Dostojevski’s
De gebroeders Karamazov (1880) zegt
genoeg over de literaire aspiraties van de
schepper van The Godfather, Mario Puzo
(1920-1999).
Dit jaar is het een halve eeuw geleden dat
Puzo’s maffia-epos verscheen. Aanleiding
voor een jubileumeditie (met een voor-
woord van Coppola), die op wat details na
teruggrijpt op het omslagontwerp van 1969.
De hand van de alles bestierende pop-
penspeler was een vondst van Sadamitsu
Neil Fujita (1921-2010), een op Hawaï gebo-
ren ontwerper wiens omslag ook werd ge-
bruikt voor het filmaffiche en een onafzien-
bare reeks vertalingen, na de verfilming
vaak gecombineerd met het ingemon-
teerde hoofd van Brando.
The Godfather, met de aaneengesloten
G en D in de titel (een symbool van de be-
scherming die de maffiabaas bood, volgens
de ontwerper) was niet Fujita’s eerste suc-
ces. Al in de jaren vijftig maakte hij naam
met zijn kleurrijke lp-hoezen voor onder
anderen Glenn Gould en Charles Mingus, in
een stijl die refereerde aan de abstracties
van de schilder Paul Klee en de textielont- 2019 1969
werpen van Sonia Delaunay.
Ook Fujita’s beroemdste albumhoes,
Time Out (1959) van jazzpianist Dave
Brubeck, werd bij het vijftigste jubileum in
2009 ongewijzigd herdrukt.
Mario Puzo: The Godfather –
50th Anniversary Edition
With a new introduction by
Francis Ford Coppola.
Ontwerp S. Neil Fujita.
Cornerstone, ca € 22,-.
1959 1959 1959

b De boekenluisteraar b Stefan Verwey

Fris en vrolijk Brexit-gekrakeel

Hugo Blom leidt u door de wereld van het luisterboek.
Deze week: Brexitland – Een Onverenigd Koninkrijk

W
e sjokken van kloof naar kloof. Nu blijken er weer
19.175 schrijvers in Nederland niet van hun werk te
kunnen leven. Het is een schrikbarend aantal,
maar nog indrukwekkender vond ik het aantal dat
er wel van kan leven: 55. Vijfenvijftig mensen, dat zijn
twee schoolklassen (als je mazzel hebt), dat is een bedrijf
waar je net wél een ondernemingsraad moet aanstellen,
het is, denk ik, het aantal mensen dat hier bij mij
in de straat woont. Eén straatje in Nederland
waar alle schrijvers kunnen wonen die normaal
van hun vak kunnen leven. Ja, vak. Het is geen
(linkse) hobby, het is niet iets wat je er even bij
doet, het is een vak, soms ook een roeping, een
neurose, een kunst, maar laten we vooropstel-
len: het is werk. En voor dat werk krijgen duizen-
den mensen dus bar weinig betaald. Omdat hun
boeken niet (goed) verkopen.
Het meest besproken onderwerp onder
schrijvers is dan ook niet de Nederlandse taal,
de stijl van de buurman of het font waarin hun
laatste boek gedrukt is, maar de marketingin-
spanning die hun uitgever in hun boek heeft ge-
stopt. Hier ligt een schone taak voor de boekenluisteraars.
Luisterboeken laten zich zoveel makkelijker aanschaffen,
en vooral opbergen, waardoor je maar zelden geconfron-
teerd wordt met alles wat je nog moet lezen.
Toch had ik deze week vooral het verlangen twee boe-
ken die ik al gelezen had, juist eens te luisteren. Het gaat
om de eerste twee delen van Hilary Mantels trilogie over
Thomas Cromwell: Wolf Hall en Bring up the Bodies. Niet
alleen omdat de Europese politiek van Henry VIII in het
16d-eeuwse Engeland net zomin succesvol was als de
exitstrategie uit datzelfde Europa van Theresa I, maar
vooral omdat het hele theater rondom de Brexit ook een
trilogie aan het worden is. Het boek wordt voor onze
ogen geschreven, terwijl je je voortdurend moet realise-
ren dat dit de realiteit is, en ik deep down het vermoeden
heb dat het allemaal opzet is. Maar van wie? En
waarom? Wat is nu precies de intrige? Het is overi-
gens nog steeds wachten op deel drie van Mantels
verhaal over Cromwell, dus het kan sowieso geen
kwaad de eerste twee delen nog eens te beluiste-
ren. Let op, van beide delen zijn meerdere versies,
eentje ingekort tot ongeveer 7 uur of een volle-
dige versie van 24 uur.
Om wijs te worden uit de Brexitchaos is het mis-
schien beter terug te gaan naar het begin. Dat kan
in Brexitland  – Een Onverenigd Koninkrijk van FD-
correspondent Mathijs Schiffers. Het verscheen
april vorig jaar, en nu is er een luisterversie, gele-
zen door Jelle Amersfoort. Het is geschreven in de
ik-vorm en dan is de stem essentieel, dus goed dat
die fris en enthousiast klinkt, want we gaan samen op pad.
Schiffers neemt ons mee door het Verenigd Koninkrijk, en
peilt de stemming in tien plaatsen voorafgaand aan het
referendum, én erna. Door al het gekrakeel in het Engelse
parlement waren we allemaal al bijna vergeten dat hier de
wil van (een deel van het volk) zou moeten worden uitge-
voerd. Misschien ook nog even een Engelse versie uit-
brengen? Goed voor de verkoop.
20 ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT
WETENSCHAP GENEESKUNDE

REDACTIE Tonie Mudde (chef), Michiel van der Geest, George van Hal, Maarten Keulemans, Ianthe Sahadat, Cor Speksnijder, Laurens Verhagen, Margreet Vermeulen, Ellen de Visser & Niels Waarlo VOLKSKRANT.NL/WETENSCHAP

Hoe een poliovirus uit het lab brak

DE plof 
3 APRIL 2017
Een harde plof. Tot een paar tellen geleden voerden de
twee medewerkers van vaccinproducent Bilthoven Bi-
ologicals (Bbio) nog nietsvermoedend hun taak uit.
Nu zien ze meer dan een liter water op de vloer gut-
sen. En het is niet zomaar water; het bevat een
Daar lag een liter water vol poliovirus op de vloer bij vaccinproducent gigantische hoeveelheid levend poliovirus.
Direct zetten ze het systeem stil, maar het kwaad
Bbio. Al snel bleek een medewerker besmet. Reconstructie van een is al geschied. Er is een slang losgeschoten waar-
door normaal gesproken het viruswater vanuit het
opmerkelijk ongeval, en de lessen die er twee jaar later uit zijn geleerd. kweekvat stroomt naar het vat met formaline. Dat
zou het inactiveren en bruikbaar maken
Door Jop de Vrieze Foto’s Ellen Mandemaker voor het vaccin. Omdat het een gesloten
systeem is, dragen de twee mannen geen
 22

DE VOLKSKRANT wetenSchap We ZATERDAG 6 APRIL 2019

beschermingsmiddelen zoals een mondkapje. twee Soorten

Maar het poliovirus kan al door enkele deeltjes wor- poliovaccinS
den overgedragen – en dus kan het inademen van
de minuscule druppeltjes die nu door de lucht zwe- In Nederland krijgen
ven hen al besmetten. kinderen al sinds 1957
De twee seinen de bedrijfsarts in. Die benadrukt een vaccin met daarin
wat ze al weten: nee, zelfs als ze besmet zijn, kunnen drie typen geïnacti-
ze echt de ziekte niet oplopen. Ze zijn immers allebei veerd poliovirus. Vooral
ingeënt. Maar ze krijgen wel extra hygiëne-instructies in ontwikkelingslanden
en zullen strikt gemonitord moeten gaan worden. Ze krijgen kinderen een an-
kunnen namelijk het virus wel verspreiden. der vaccin, waarin poli-
Bbio, het voormalige Nederlands Vaccin Instituut, ovirussen zitten die al-
is een van de weinige bedrijven ter wereld die vaccins leen verzwakt zijn. Dat
produceert op basis van levend poliovirus. Het NVI vaccin is goedkoper,
werd in 2012 geprivatiseerd en is sindsdien eigendom beter te bewaren en
van ’s werelds grootste vaccinproducent, Serum Insti- kan via de mond door
tute of India. Bbio produceert prikken tegen tetanus, niet-medisch personeel
difterie en de helft van alle poliovaccins ter wereld – in worden toegediend.
India mag dat niet vanwege de te lage vaccinatie- Het nadeel: in zeer zeld-
graad en de open riolen. zame gevallen kan het
Polio is een zeer besmettelijke ziekte, veroorzaakt verzwakte virus mute-
door een darmvirus. De meeste mensen worden er ren, waardoor het in
nauwelijks ziek van, maar bij 1 op de 100 tot 200 men- niet-gevaccineerden de
sen raken armen of benen verlamd. Tot de invoering ziekte juist kan veroor-
van het vaccin, in 1957, kwam de ziekte veel voor in zaken. Vaccinatie heeft
Nederland: in 1956 nog werden 2.200 mensen ziek, het ‘wilde’ poliovirus zo-
70 van hen overleden. De laatste uitbraak was in 1992- ver teruggedrongen,
1993 op de Bijbelgordel, de strook van Zeeland tot dat het aantal door het
Overijssel waar een relatief hoog percentage mensen vaccin veroorzaakte po-
om religieuze redenen hun kinderen niet laat vacci- liogevallen groter is dan
neren. 71 mensen werden ziek en 2 overleden. Sinds dat door het wilde vi-
het begin van de wereldwijde uitroeiingscampagne rus: in 2017 waren er 96
in 1988, is het aantal poliogevallen – mede dankzij de van het vaccin afkom-
productie van Bbio – met 99,9 procent gedaald: van stig, versus 22 door
350 duizend in 1988 naar 22 in 2017. ‘wild’ poliovirus.
Maar op dit moment heeft de bedrijfsarts van De meeste van het vac-
Bbio geen tijd om daarbij stil te staan. Hij belt po- cin afkomstige polio
lio-expert Erwin Duizer van het nabijgelegen RIVM. wordt veroorzaakt
Die pakt het protocol voor dit soort incidenten er- door virustype 2, waar-
bij. Wie besmet is geraakt met het poliovirus begint van de wilde variant al
dat virus na vier dagen via darmen en/of keel uit te sinds 1999 niet meer
scheiden en is dan dus besmettelijk. Vanaf die dag voorkomt. Sinds 2016
zullen er monsters genomen worden van de twee zit type 2 niet meer in
betrokkenen. Ondertussen mogen ze gewoon naar het orale poliovaccin.
huis en aan het werk. Na de uitroeiing van
polio zal het orale vac-
cin zo snel mogelijk
Slecht nieuwS  worden afgebouwd,
7 APRIL 2017 zodat het geen nieuwe
Vrijdagmiddag om half vijf klopt de analist die de eer- poliogevallen meer kan
ste monsters heeft geanalyseerd op de kamerdeur veroorzaken.
van Duizer. ‘Slecht nieuws. De ontlasting van een van
de twee is positief.’
Duizer verslikt zich in zijn koffie. Zou het echt? Het zijn ontlasting anderen besmet, voornamelijk door Wanneer Duizer later die dag informeert hoe het be-
poepmonster waarin zojuist het virus is aangetoond, handen wassen en ontsmetten. Ook brengen ze zijn monsteren is verlopen, vertelt een van de mannen die
stond in het apparaat naast een ander buisje. In dat contacten van de afgelopen dagen in kaart. De man met een emmertje in de weer is geweest, terloops dat
buisje had de analist met opzet poliovirus gedaan, woont samen met zijn twee zoons en heeft die och- hij geen beschermende kleding droeg. Duizer neemt
om te checken of het apparaat dat inderdaad zou tend nog bezoek ontvangen. ‘Van hen zijn we ook het zekere voor het onzekere: ook deze man moet
detecteren. Is het monster van de medewerker mis- monsters gaan nemen’, zegt Duizer. poepmonsters inleveren.
schien daardoor besmet? ‘Ik wil dat je de analyse voor In overleg met de GGD gaat de man vrijwillig in zijn
de zekerheid over doet.’ eigen huis in quarantaine. Wettelijk is het niet moge-
Ondertussen belt hij zijn RIVM-collega’s van de lijk om iemand die (nog) niet ziek is te verplichten in po-Stoel arriveert
Landelijke Coördinatie Infectieziektebestrijding quarantaine te gaan. De kinderen van de man mogen 14 APRIL 2017
(LCI). Het is dan al na vijven, dus hij krijgt de weekend- zolang ze niet besmet zijn wel gewoon het huis in en Negen dagen na het incident is er eindelijk een po-
dienst aan de lijn. ‘Die zat nog niet helemaal in het uit. stoel met toebehoren beschikbaar voor de besmette
nieuwe poliogebeuren, dus ik moest hen eerst even Ondertussen legt de GGD contact met iedereen met medewerker. Zijn ontlasting zal door een speciale
bijpraten.’ Het vrijgekomen virus was namelijk van wie de man sinds de besmetting in aanraking is dienst onschadelijk worden gemaakt. De po bevat een
type 2, wat niet meer in het wild voorkomt en sinds geweest. Blijkt een van hen positief, dan zullen ze een soort kattenkorrels die worden verbrand en is geen
2016 ook niet meer in een deel van de vaccins. Van- tweede ring om die persoon heen moeten opsporen. chemisch toilet, want die chemicaliën halen niets uit
daar dat de regels rondom het werken met  dit virus tegen het poliovirus.
zijn aangescherpt. (Het vaccin dat in Nederland
wordt toegediend bevat wel alle typen.) Hij legt uit polio in het riool? 
dat het mogelijk vals alarm is en hij later die avond 10 EN 11 APRIL 2017 poliowater Stroomt weg
uitsluitsel zal geven. ‘Maar bel de GGD maar vast.’ Duizer seint zijn collega’s bij de Wereldgezondheids- 12 EN 15 APRIL 2017
Om tien uur die avond klopt de analist wederom op organisatie in, die direct allerlei vragen op hem afvu- Uitslag van de rioolmonsters: het poliovirus is inder-
zijn deur. Hij knikt. ‘Weer positief.’ ren. De belangrijkste: wordt de ontlasting van de man daad aantoonbaar in het afvalwater, naar wat later
‘Oké. Dan moeten we echt in actie komen.’ wel opgevangen en speciaal afgevoerd? Nu is er zal blijken tot enkele weken na het incident.
immers poliovirus in het riool beland. Opluchting is er ook: de contacten van de mede-
Hoewel het virus in principe via de rioolzuivering werker en de man die de rioolmonsters nam zijn niet
Quarantaine in lelyStad  wordt verdund en verwijderd, zou het bijvoorbeeld besmet.
8 APRIL 2017 tijdens rioolwerkzaamheden mensen kunnen be- Voor de zekerheid maakt Duizer een berekening
De volgende morgen bezoeken twee GGD-mede- smetten. Duizer belt de gemeente en meldt dat hij het om het risico in te schatten dat het virus via riool-
werkers de ongelukkige in Lelystad. Ze geven hem riool wil laten bemonsteren. Dat zal een extern be- water alsnog mensen kan besmetten. Mocht het nog
hygiëne-instructies die moeten voorkomen dat hij via drijf doen, gewoon met een emmertje via putten. niet uitgeschakeld zijn en de waterzuivering van Lely-

stad lozen op het IJsselmeer, dan zou het – weliswaar
extreem verdund – vrij snel uitkomen bij Urk, een
streng christelijk dorp waar maar ongeveer 60 pro-
cent van de kinderen gevaccineerd is.
Duizer gebruikt zijn ervaring van een paar jaar te-
rug. In 2014 belandde door een lek bij farmaceut GSK
in het Belgische Rixensart 45 liter poliowater in de ri-
vier de Laan, die uitstroomde op de Westerschelde.
‘Toen hebben we nog helemaal uitgerekend hoeveel
kans er was dat het virus zou opduiken in oesters. Die
filteren namelijk water en kunnen zo zeer geconcen-
treerde hoeveelheden van een virus verzamelen. De
NVWA adviseerde destijds schelpdieren voor de zeker-
heid voor consumptie te koken. Uiteindelijk troffen
we in de schelpdieren geen virus aan.’
Duizer belt met de waterzuivering en de GGD. Die
stellen hem gerust: de waterzuivering loost op het
Markermeer, in de richting van Amsterdam. ‘Dat is ver
weg genoeg en voldoende gevaccineerd gebied. Bo-
vendien is het Markermeer zo vervuild dat er geen
schelpdieren uit worden geoogst.’
Toch neemt dat zijn zorgen niet helemaal weg.
Want de rioolzuivering produceert ook afvalslib. Hoe
wordt dat afgevoerd? Wederom belt hij de rioolzuive-
ring. Nee, vertellen ze, de chauffeur die het slib trans-
porteert naar de vergisting of verbranding komt er
niet mee in aanraking. Maar wat als de vrachtwagen
een ongeluk krijgt? Hij hangt op en opent op zijn
scherm een Excel-sheet. Voor de zekerheid loopt hij
langs een collega die gespecialiseerd is in dit soort be-
rekeningen. ‘We kwamen erop uit dat het wel heel
23
DE VOLKSKRANT WEtENSCHaP We ZATERDAG 6 APRIL 2019
raar moest lopen. Alleen als er iemand onder de
vrachtwagen zou komen en het slib binnen zou krij-
gen, was er een miniem risico.’
DE EvaluatiE  een waterhoen tegenkwam, terwijl ik
12 MeI 2017
Ruim vier weken na het incident haalt Duizer opge-
lucht adem: de medewerker scheidt geen virus meer
uit en mag uit quarantaine. Niemand anders is be-
smet geraakt, en nog belangrijker: er is niemand ziek
geworden.
Na de acute fase volgt de evaluatie: hoe heeft dit
kunnen gebeuren? En hoe kan het in de toekomst
voorkomen worden? Die vraag speelt ook bij ceo Jan-
Eric Zandbergen van Bbio. Binnen het Nederlandse
beleid rond dergelijke incidenten geldt ‘problemen
oplossen, geen schuldigen aanwijzen’ – zo ook bij
Bbio. Iedereen moet elkaar op fouten en risico’s kun-
nen aanspreken. ‘Na het incident zijn we vooral bezig
geweest om de medewerker weer in de familie op te
nemen’, vertelt Zandbergen.
Daarnaast kijken ze bij Bbio uiteraard naar wat er
mis is gegaan. Door een niet-functionerende klep
werd de druk op de slang vanuit het vat met polio-
virus zo hoog dat die is losgeschoten. ‘De fabrikant
heeft het systeem zo aangepast dat de druk niet meer
zo kan oplopen.’ Hierbovenop moeten de medewer-
kers, ook al werken ze met een gesloten systeem, per-
soonlijke beschermingsmiddelen dragen zoals een
mondkapje.
Tot slot neemt Zandbergen een extra maatregel: zijn
medewerkers kregen bij hun aantreden weliswaar al
een extra polioshot, maar daarmee was niet gegaran-
deerd dat ze ook voldoende immuniteit opbouwden.
‘Daarom laten we tegenwoordig van elke medewerker
de hoeveelheid antistoffen in het bloed bepalen.’
Ook Duizer is niet helemaal tevreden met hoe alles
is gelopen. Zo arriveerde de po-stoel veel te laat. Nu
staan er in de kelder bij het RIVM drie volledige con-
tainment kits klaar, bestaande uit onder andere een
po-stoel, handschoentjes en natte toiletdoekjes. ‘En
achteraf kun je zeggen dat op dag één die medewer-
ker in quarantaine had gemoeten en bij voorkeur niet
in zijn eigen huis. Dat heb ik niet gedaan omdat er bij
geen van de incidenten de afgelopen jaren een be-
smetting was opgetreden.’
Een jaar na het incident wordt het nieuwe beleid al
in de praktijk gebracht: drie medewerkers van Bbio
moeten een week in quarantaine nadat er een slang is
losgeschoten waarin mogelijk poliovirus zat. Geen
van drieën blijkt besmet en achteraf wordt duidelijk
dat het vrijgekomen materiaal geen virusdeeltjes
bevatte.
Al met al voelt het incident voor Duizer als een seri-
euze waarschuwing. Niet alleen was hij zelf na al die
eerdere meldingen wat laconiek geworden, al voor
het incident had hij het idee dat het protocol voor dit
soort incidenten niet helemaal up-to-date was. ‘Nu pas
ontstond er momentum om daar iets aan te doen.’
Na de eerste evaluaties publiceert hij een weten-
schappelijk artikel over het incident en instrueert hij
de Landelijke Coördinatie Infectieziektebestrijding
om een bijlage te schrijven voor het draaiboek polio,
‘accidentele blootstelling’, die begin dit jaar ver-
schijnt. Ook voor de Wereldgezondheidsorganisatie
schrijft hij een richtlijn, die in februari op de web-
site wordt gezet. Daarin staat wat er allemaal moet ge-
beuren – meer dan er in april 2017 werd gedaan. Zo
hadden het LCI en de GGD niet pas na de positieve uit-
slag gewaarschuwd moeten worden, maar direct bij
de eerste melding. Er is in een woonhuis in Bilthoven
een quarantaineruimte ingericht en er wordt ge-
werkt aan een speciale woning op het terrein van
Bbio. De GGD’ers die bij de persoon in quarantaine
langsgaan doen voortaan ook een mondkapje op.
Tot slot gaf het incident de Nederlandse overheid
het laatste zetje om zoals internationaal voorgeschre-
ven een National Authority for Containment (NAC) op
te richten. Die NAC valt onder de inspectie en houdt
toezicht op de plekken waar met levend poliovirus
wordt gewerkt. ‘Wanneer het kalf verdronken is,
dempt men de put’, zegt Duizer. ‘Alleen heeft er dit
keer geen kalf hoeven sterven.’
0,8 procent
Column Ionica Smeets zag een getal
e zon scheen, de magnolia’s bloeiden
D
en in de sloot zwom een meerkoet
naast een waterhoen. Wat een geluk
dat ik die samen zag, want nu kon ik
vrolijk melden dat ik een meerkoet en
die twee watervogels nooit uit elkaar kan hou-
den. Toen ik hier een grapje over maakte op Twit-
ter, bleken allerlei mensen hetzelfde probleem
te hebben (‘Het zijn net Nick en Simon’).
Die mensen bleken dan weer allemaal han-
dige ezelsbruggetjes te hebben bedacht hier-
voor. Zoals: de meerKOEt is zwart met wit, net als
een koe en de waterHOEN heeft het rood van een
haan. Iemand anders dacht bij de witte vlek aan
kauwgom, dus moest het de meerkoet met de k
van kauwgom zijn. Sommige geheugensteun-
tjes gebruikten een vreemde logica: ‘Bij de vogel
met het wit op de kop, zit er géén w in de naam.’
Of nog gekker: ‘De vogel met de witte bles heet
in het Duits Blässhuhn en dat is natuurlijk de
meerkoet.’
Ontroerend dat allerlei mensen trucjes ver-
zinnen om de namen van deze vogels te ont-
houden. Mijn promovendus Michiel Hooykaas
doet onderzoek naar
soortenkennis en hoe je
daarover communi-
ceert. Vorig jaar trok hij
langs basisscholen om
te kijken of kinderen Kinderen
gangbare Nederlandse herkennen
dieren herkennen. Daar- exotische
bij liet hij ruim zeshon-
derd kinderen een wa- dieren als een
terhoen zien en slechts giraffe
een schamele 0,8 pro- makkelijker
cent wist de juiste naam dan de ekster
te noemen. Sommige
kinderen gokten op
op hun eigen
‘koekoek’, ‘kalkoen’ of schoolplein
‘waterkoe’. Michiel heeft
iets te doen de komende
jaren.
Polio-expert Erwin Kinderen herkennen
Duizer van het RIVM exotische dieren als een
verslikte zich in zijn giraffe makkelijker dan
koffie toen hij hoorde de ekster die op hun
dat de eerste monsters eigen schoolplein zit. Sterker nog, ze weten vaak
positief waren. zelfs meer over fantasiedieren. In 2002 lieten
onderzoekers Britse scholieren plaatjes zien van
dieren uit hun eigen omgeving, zoals een haas
of een kever, en Pokémon-plaatjes met bijvoor-
beeld Pikachu of Bulbasaur. Achtjarigen herken-
den bijna 80 procent van de fictieve Pokémon-
dieren en minder dan de helft van de echte die-
ren. De conclusie was dat natuurbeschermers
heel wat kunnen leren van Pokémon.
Want je gaat meer houden van dingen die
je kent en waarover je allerlei leuke feitjes weet.
Ik denk nog vaak aan een column die filosoof
Bas Haring pakweg tien jaar geleden schreef
over ene Martin wiens prachtige uitzicht verpest
werd door een stel elektriciteitsmasten pal voor
zijn huis. Eerst baalde Martin daarvan, want hij
zag liever bomen dan die stomme metalen mas-
ten. Maar toen deed Martin iets geniaals: hij be-
sloot zich te verdiepen in elektriciteitsmasten,
op zoek naar een schoonheid die hij wel her-
kende in bomen. Hij leerde dat er allemaal vor-
men en soorten masten bestonden. Zijn erger-
nis over de masten voor zijn raam verdween, hij
zag er nu inderdaad een zekere schoonheid in.
Als ik in het buitenland langs een gekke elektri-
citeitsmast rijd, denk ik altijd even aan die
Martin en hoe hij daar vast iets leuks over zou
weten.
Bas Haring concludeerde dat we iets kunnen
leren van Martin: schoonheid ontdekken in al-
lerlei gewone dingen door ons erin te verdiepen.
Ik verheug me al op de volgende keer dat ik een
meerkoet of een waterhoen zie zwemmen.
24 ZATERDAG 6 APRIL 2019 DE VOLKSKRANT
 25

DE VOLKSKRANT WETENSCHAP We ZATERDAG 6 APRIL 2019

BIOLOGIE

De mens kan beter hardlopen dan veel andere

dieren en heeft er – zie de marathon in
Rotterdam dit weekend – nog plezier in ook.
Waarom? Wetenschappers doen onderzoek
naar de ‘hardloop-evolutietheorie’.
Door Dennis Rijnvis

MARATHON MAN

Ongeveer 40 duizend mensen De mens is hierin waarschijnlijk niet voor niets een Het inspireerde Lieberman en Bramble tot een

O
beginnen dit weekend vrijwil-
lig aan een lijdensweg van
ruim 42 kilometer in Rotter-
dam. Als het startschot van de
marathon klinkt, zullen ze vol
enthousiasme de Coolsingel
op rennen, ook al weten de
meesten heel goed dat ze
strompelend de eindstreep zullen halen en dagen
nodig zullen hebben om te herstellen. Een beloning
krijgen de deelnemers niet, behalve een medaille die
ze na zondag waarschijnlijk nooit meer zullen dra-
gen. Sterker nog: de overgrote meerderheid betaalt
geld voor een startplek, 75 euro.
Als je door een biologische bril kijkt, is de mara-
thon een vreemd fenomeen. In het dierenrijk vind je
geen enkele andere soort die zomaar lange afstanden
rent. Zeker, wilde paarden draven op sommige dagen
55 kilometer, bleek in 2010 uit een studie in Australië,
maar alleen als ze dichterbij geen drinkwater kunnen
vinden. En ja, wilde honden rennen soms 20 of 30 ki-
lometer aan één stuk, maar uitsluitend als ze een hert
of een andere malse prooi opjagen. Kamelen kunnen
zelfs afstanden overbruggen van 80 tot 100 kilometer
in de woestijn, maar dan moeten ze wel worden ge-
dwongen door menselijke berijders. In het wild wag-
gelen de dieren hooguit 5 tot 6 kilometer per dag
door het zand.
buitenbeentje. Steeds meer wetenschappers vermoe-
den dat onze diepgewortelde voorliefde voor langeaf-
standslopen te maken heeft met onze ontstaansge-
schiedenis. Nieuwe studies suggereren dat ons ver-
mogen om marathons te lopen de reden is dat we an-
dere mensachtigen, zoals de neanderthaler, hebben
overleefd. Hoe belangrijk was hardlopen precies voor
onze evolutie? En hoe kan het dat we er zo veel plezier
aan beleven?
De theorie dat homo sapiens is ‘gebouwd’ voor
het rennen van lange afstanden ontstond eind jaren
negentig dankzij een varken dat op een loopband
rende. Het was een experiment van een evolutionair
bioloog, Daniel Lieberman van de Harvard-universi-
teit. ‘Het doel was om uit te zoeken in hoeverre de bot-
ten in de kop van het dier te lijden hadden onder het
rennen’, verklaarde Lieberman in 2010 in The New York
Times. ‘Op een dag kwam er een collega binnenlopen,
Dennis Bramble. Hij keek naar het varken en zei: ‘Hé,
dat beest kan zijn kop niet stilhouden.’’
Het wiebelende hoofd van het varken zette de twee
aan het denken. ‘We realiseerden ons opeens dat wij
mensen een speciaal ligament in onze nek hebben
dat ons in staat stelt ons hoofd stil te houden tijdens
het lopen. Dat geeft een evolutionair voordeel: we val-
len minder snel en raken minder vaak geblesseerd.’
intrigerende onderzoeksvraag: zou homo sapiens
miljoenen jaren geleden door natuurlijke selectie op
de Afrikaanse savanne meer van dit soort hardloop-
aanpassingen hebben ontwikkeld? Mensen kunnen
namelijk uitzonderlijk lang rennen. Op de sprint ver-
liezen we kansloos van jachtluipaarden en tijgers.
Maar op de lange afstand kunnen we met gemak een
hond en soms zelfs een paard bijhouden. In Schot-
land wordt bijvoorbeeld jaarlijks de Man vs Horse-
race georganiseerd, een wedstrijd over 35 kilometer
tussen mensen en paarden. Op warme dagen lukt het
mensen incidenteel om te winnen.
Het onderzoek naar hardloop-aanpassingen van
Lieberman en Bramble bleek vruchtbaar. In 2004
publiceerden ze een spraakmakende studie in Nature
waarin ze betoogden dat het menselijk lichaam is
geëvolueerd om langdurig hard te lopen.
In vergelijking met andere mensachtigen hebben
we bijvoorbeeld een relatief klein hoofd en smaller
gebit, waardoor ons hoofd beter in balans blijft tij-
dens het lopen. Het spierweefsel van onze nekband
zorgt ervoor we de schokken van ons hoofd tijdens
het lopen goed kunnen opvangen. We hebben zweet-
klieren op onze schedel, voorhoofd en gezicht, en wei-
nig lichaamshaar, zodat we gemakkelijk warmte
kwijtraken tijdens het rennen. Onze benen
zijn relatief lang en we hebben bijzonder ste-
vige knieën, waardoor we grotere stappen
 26

DE VOLKSKRANT WETENSCHAP We ZATERDAG 6 APRIL 2019

BETER / LEVEN

zetten dan de meeste diersoorten en minder
snel blessures oplopen. Maar het allergrootste duur-
loopwapen van homo sapiens is waarschijnlijk de
achillespees. Bij elke landing van de voet spant deze
pees zich aan en wordt er energie in opgeslagen. Die
energie komt weer vrij bij de volgende stap, zodat we
relatief weinig spierkracht verspillen.
Als de mens echt tot ‘rendier’ evolueerde, is de
grote vraag natuurlijk: waarom? Wat schoten we in
de loop van de evolutie op met langdurig hardlopen?
Lieberman speculeert in zijn studie dat oermensen
een miljoen jaar geleden nog geen geschikte wapens
hadden om dieren op afstand te doden. Mogelijk
hadden ze maar één optie om te jagen: net zo lang
achter zoogdieren zoals mammoeten aanrennen tot-
dat deze doodvermoeid de strijd opgaven.
De Amerikaan komt ook met een alternatieve ver-
klaring. Misschien renden mensen niet achter dieren
aan, maar waren het gewoon opportunisten die, zo-
dra ze ergens aasgieren in de lucht zagen cirkelen, zo
snel mogelijk naar het kadaver holden.
Het zou kunnen verklaren waarom ons brein ge-
notstofjes aanmaakt bij het hardlopen. Onderzoe-
kers van de universiteit van München ontdekten in
nen produceren, die zich aan dezelfde receptoren in
de hersenen binden als cannabis. De meeste proefper-
sonen voelden zich daardoor euforisch. Is dat een mil-
joenen jaren oude aanmoediging van ons brein om
voedsel te gaan zoeken?
‘Mensen moesten in die jacht op eten misschien an-
dere aaseters te snel af zijn, hyena’s bijvoorbeeld, of
andere mensachtigen’, schrijft Lieberman in zijn stu-
die.
En toeval of niet, nieuwe studies suggereren dat
uitgestorven menssoorten zoals de neanderthaler
juist niet waren aangepast om lange afstanden te
rennen. De Britse onderzoeker John Stewart van de
universiteit van Bournemouth liet onlangs het dna
van negen neanderthalers analyseren wier botten
zijn opgegraven in het noordwesten van Europa.
Vervolgens werd het genetisch profiel uit die bot-
ten vergeleken met een controlegroep van mo-
derne mensen. Wat bleek? De neanderthalers had-
den opvallend veel genen waarvan inmiddels be-
kend is dat ze zorgen voor spieropbouw en sprint-
vermogen, en weinig genen die het duurvermogen
stimuleren.
Niet onlogisch, vindt Stewart. Hij analyseerde ook
grondlagen waarin de neanderthalers waren opge-
graven. Daarbij stuitte hij op botfragmenten van

Blijven opletten
2008 dat de hersenen van mensen na een hardloop- veel kleine knaag- en zoogdieren, soorten die voor-
sessie van twee uur een grote hoeveelheid endorfi- namelijk in bossen voorkomen. Als neanderthalers
vooral in bosrijke gebieden waren gevestigd, had
dat waarschijnlijk gevolgen voor hun jachttechniek
en loopstijl. In een bos kun je niet achter dieren aan-
Antwoord op lezersvragen over gezondheid, rennen, want ze verdwijnen snel uit het zicht. ‘Je zult
je prooi eerder besluipen en dan zo snel mogelijk in
voeding, leefstijl en psyche. Deze week: is hun buurt moeten komen om ze te doden’, laat de
een veganistisch dieet echt gezonder? Brit weten.
Kortom: neanderthalers waren waarschijnlijk
Door Wouter Hoving Foto Suzanne Ranzijn meer sprinters dan wij. En die specialisatie kan ze best

V
egan food is hip. Dikwijls blog-
gen veganisten dat zij zich fit-
ter en gezonder voelen. Maar
zijn ze dat ook?
Volgens Astrid Postma, expert voe-
ding en gezondheid bij het Voedings-
centrum, zijn veganisten inderdaad
gezonder. Zo hebben ze een lagere
kans op hart- en vaatziekten. Of dat
te danken is aan het voedsel, is ech-
ter de vraag. ‘Deels komt het vast wel
door de voeding, maar het komt ook
omdat ze meer bewegen en vaak niet
roken.’
‘Een veganistisch eetpatroon is ge-
zonder dan dat van de gemiddelde
Nederlander’, zegt ook Marjolein Vis-
ser, hoogleraar gezond ouder wor-
den aan de Vrije Universiteit. Toch zit
aan deze uitspraak wel meteen een
maar: ‘Je moet het wel zorgvuldig
doen. Hoe extremer je eet, hoe meer
je moet opletten dat je wel de goede
voedingsstoffen zoals vitamines,
mineralen en aminozuren binnen-
krijgt. Anders kan het juist gevaarlijk
zijn.’
Met een veganistisch dieet krijg je
sommige voedingsmiddelen minder
snel binnen. Zo kan een tekort ont-
staan aan calcium, jodium, ijzer, zink
en vitamine B12. Ook eiwitten krijgen
veganisten niet altijd genoeg binnen.
‘Een paar jaar geleden hebben we bij
het Voedingscentrum het 50-dagen-
dieet van Green Happiness doorgere-
kend. Daar zat veel te weinig eiwit in,’
vertelt Postma. En dat is zelfs niet
handig als je wilt afvallen: ‘Langdurig
dat dieet volgen brengt je echt in de
problemen. Die eiwitten heb je bij-
voorbeeld nodig voor je spieren.’
Bovendien zijn er extra kwetsbare
groepen, voor wie het plantaardig
eetpatroon minder aan te raden is. Zo
zijn kinderen met een macrobiotisch
dieet (in de basis veganistisch en bio-
logisch) volgens Nederlandse onder-
zoeken vaak kleiner en lichter, heb-
ben ze brozere botten en loopt
hun psychologische en motorische
ontwikkeling achter. Ook zwangere
vrouwen met een veganistisch of
vegetarisch dieet lopen risico op een
tekort aan B12. Deze vitamine heb je
nodig voor de aanmaak van bloed-
cellen en voor de werking van het ze-
nuwstelsel. Voor weer een andere
groep, ouderen met minder eetlust, is
het ook geen haalbaar dieet: een ve-
ganist moet méér eten omdat plant-
aardig voedsel minder eiwitten be-
vat.
Als je een veganistisch dieet goed
wilt doen, moet je je er echt in ver-
diepen, zegt hoogleraar Visser. ‘Niet
met blogs. Die brengen vaak posi-
tieve berichten als ‘ik eet drie kilo ba-
nanen per dag en voel me zó ge-
zond.’ Dan denk je: dat wil ik ook wel.
Maar dat is gevaarlijk. Als je gezond
wilt eten, dan zijn er maar twee web-
sites waar je hoeft te kijken. Eén: die
van de Gezondheidsraad, want daar
staan de Nederlandse richtlijnen voor Misschien moesten
goede voeding. En twee: het Voe-
dingscentrum, zij vertalen die richtlij- oermensen om te
nen naar onze dagelijkse voeding.’
Natuurlijk zijn er goede redenen jagen zolang achter
om veganistisch te eten: beperking
van milieubelasting en dierenleed en zoogdieren
verkleining van de ecologische voet-
afdruk. Maar als het om je eigen ge- aanrennen totdat die
zondheid gaat, raadt Postma een
veganistisch eetpatroon niet onmid- de strijd opgaven
dellijk aan. ‘Vanwege het risico dat je
niet alles voldoende binnen krijgt.
Een voedingspatroon volgens de
schijf van vijf, met een beetje vlees, is
het allergezondst.’
Heeft u ook een vraag
voor de rubriek? Mail naar
beterleven@volkskrant.nl
 27

DE VOLKSKRANT WETEnSChAP We ZATERDAG 6 APRIL 2019

DIE ENE PATIËNT

Fotograaf Eadweard Muybridge maakte naam

met zijn Animal Locomotion-serie.

Volgens eens zijn opgebroken, denkt Stewart. Door de kou ver-

anderden in de laatste ijstijd uiteindelijk grote stuk-
nieuwe ken van Europa in vlaktes waarop geen bomen meer
studies waren konden groeien. In die omgeving konden dieren hun
uitgestorven belagers al van verre zien aankomen. De sprintende
menssoorten neanderthalers waren dus kansloos. ‘Ze verloren
mogelijk de concurrentie van de moderne mens, die
zoals de toen ook al vanuit Afrika naar Europa was gekomen
neanderthaler en wél lang achter dieren kon aanrennen.’
juist niet
aangepast

Een bijna gemiste diagnose

om lange Maar kun je de evolutionaire strijd van de mens
echt terugbrengen tot een hardloopwedstrijd? Niet
afstanden te alle wetenschappers slikken dat idee. ‘De eerste mens-
rennen achtigen waren slimme opportunisten’, zegt Paul
Storm, docent biologie aan de Hogeschool van Rotter-
dam en antropobioloog. ‘Ze konden waarschijnlijk in Medische experts over de patiënt die hun kijk
uiteenlopende landschappen overleven, mede door
hun voeding aan te passen. Het gaat wat te ver om de op het vak veranderde. Deze week: Chris
strijd tussen mensachtigen alleen maar te benaderen
vanuit hardlopen.’
Braun (69), niet-praktiserend arts.
Hij vermoedt dat de evolutionaire strijd tussen Door Ellen de Visser Illustratie olivier heiligers
mens en neanderthaler bijvoorbeeld ook een geweld-
dadige kant had. ‘Als ik naar de moderne wereld kijk

en de vele oorlogen, zou het in mijn ogen best eens
kunnen dat wij neanderthalers op een niet-vredelie-
vende manier hebben verdreven, in plaats van alleen
met hardlopen.’
hoE diErEn rEnnEn
Beelden uit de Animal
Locomotion-serie van
de Brits-Amerikaanse
fotograaf Eadweard
James Muybridge
(1830-1904), een pio-
nier in het vastleggen
van beweging. Met de
zoöpraxiscoop die hij
ontwikkelde, een voor-
loper van de filmpro-
jector, kon Muybridge
ook bewegende beel-
den tonen van de die-
ren.
Foto’s Getty
‘H
ij zag er heel gewoontjes uit, kon ik de chirurg horen roepen: laat
een oudere man, in pyjama maar komen, het zal wel weer niks zijn.
en nogal verkreukeld, alsof hij ‘Diezelfde middag belde de vaatchi-
de hele nacht wakker had ge- rurg, hij overlaadde me met compli-
legen. Ik moet er net zo verkreukeld menten. De patiënt was geopereerd
hebben uitgezien: een jonge aan- en maakte het goed. Knap werk col-
staande huisarts, bijna klaar met de lega, zei hij, het komt niet vaak voor
opleiding, uitgeput na een weekend- dat die diagnose bij leven wordt ge-
dienst vol grieppatiënten en kindertjes steld. Ik was alleen maar opgelucht,
met au aan het oortje. van trots was geen sprake: ik had een
‘Zijn vrouw had me rond vijf uur opgelegde diagnose volkomen ge-
’s nachts gebeld; ik had net de eerste mist, door slaapgebrek. Het zou de
keer de ogen dicht na de zoveelste grootste blunder in mijn nog jonge
visite en de nacht daar- carrière zijn geweest, als
voor had ik ook al nau- de patiënt me niet had
welijks geslapen. Ik be- gered. Maar de
greep dat hij voortdu- schaamte daarover kon
rend pijnaanvallen had ik nergens kwijt. Ieder-
gehad, die leken op de Het zou de een vond het alleen
niersteenaanvallen van grootste maar knap dat ik de
een tijd geleden. Het blunder in mijn diagnose had gesteld.
ging nu weer beter, De collega’s in de huis-
maar of ik langs wilde
nog jonge artsengroep schenen
komen. Ik vroeg of het carrière zijn niet te willen begrijpen
even kon wachten zodat geweest, als de dat je niet zó slaperig
ik nog een paar uur patiënt me niet hoort te zijn dat je klak-
slaap kreeg. had gered keloos een verhaal over
‘Dat was goed, en nierstenen overneemt
daar was ik dan, zon- en niet verder kijkt.
dagochtend om half
tien. Ik beklopte routi- ‘dit alles speelde ruim
neus zijn onderrug, veertig jaar geleden, in
voelde in de bovenbuik, een tijd dat we week-
maar hij zei niets, de pijn enddiensten hadden van
was weg. Niks bijzon- vrijdagavond tot maan-
ders kennelijk, hij moest dagochtend, en daarna
zijn urine maar even la- gewoon nog een
ten nakijken. Ik had net spreekuur. Over de risi-
mijn hand op de knop co’s daarvan mocht je
van de slaapkamerdeur vooral niet zeuren, het
toen de man de woor- hoorde bij de heroïek
den sprak die me in een klap wakker van het vak. Maar ik realiseerde me
maakten: dokter, het klopt hier zo raar. dat ik in de jaren die voor me lagen
Ik draaide me om en zag hem wijzen geregeld tegen een slaaptekort zou
naar zijn onderbuik. Van schrik liet ik oplopen en daardoor vaker in zo’n le-
de tas uit mijn handen vallen, ik wist vensgevaarlijke situatie terecht kon
meteen wat er aan de hand was. komen. Dat idee was onverdraaglijk.
Ik moest nog een maand, ik heb de
‘ik legde mijn vingers op zijn buik en opleiding afgemaakt maar uiteindelijk
voelde hoe die centimeters uit elkaar ben ik industrieel toxicoloog gewor-
werden gedrukt, op het ritme van zijn den.
hartslag. Het was een onmiskenbaar ‘Ik wist eigenlijk al dat het vak van
teken van een aneurysma van de huisarts niets voor mij was, maar wilde
aorta, een ballonachtige zwelling van dat nooit toegeven. Deze man gaf me
de grote lichaamsslagader, en gezien het laatste zetje. Ik heb heel lang voor
de klachten was die bezig om snel gro- me gehouden dat die gemiste diag-
ter te worden. Als zo’n ding barst is er nose een belangrijke rol heeft ge-
geen redden meer aan. Ik belde on- speeld, toen al begreep niemand me.
middellijk de vaatchirurg in het plaat- Als huisarts was ik uitgeblust geraakt,
selijke ziekenhuis. Die stond te opere- daar ben ik van overtuigd. Deze man
ren, ik werd doorverbonden en gaf de heeft me daarvoor behoed, hij heeft
diagnose door aan het personeel van mijn leven grondig op een ander spoor
de operatiekamer. Door de telefoon gezet.’
TECH HOE MOEILIJK KAN HET ZIJN
OK
GRAAGJNOE MOOIE
EEN FI PUI
SC H U I F
.
NEEEEEHJUIFPUI.
E E N SCS D E B U R E N
NET AL
Vastgelopen verbouwing
Denkfouten in het hedendaags ontwerp gefileerd
door innovatie-expert (en cabaretier) Jasper van Kuijk.
Deze week: sober en doelmatig.
D
e verbouwing van het Binnenhof loopt nu al
vast. En dat terwijl Den Haag zich nog zo had
voorgenomen om de verbouwing op tijd en
binnen budget af te ronden. ‘Sober en doel-
matig’ waren de kernwoorden. Eigenlijk was het
meer een renovatie, waarbij vooral werk moest wor-
den gemaakt van de bouwkwaliteit van het com-
plex: brandveiligheid, installaties, minder lekkages
graag.
Dan is het natuurlijk vrij genant als, nog
voor het ontwerp klaar is, de dames en he-
ren politici de twee coördinerende archi-
tecten lozen. En dus kregen de bewoners
van de Haagse
kaasstolp behoorlijk wat kritiek in
deze krant.
Goed, de overheid heeft bepaald
geen vlekkeloze reputatie als het gaat
om opdrachtgeverschap. En dit project Jasper van Kuijk
is ook nog eens een behoorlijk politiek op Twitter:
wespennest. Maar misschien kijken politiek @jaspervankuijk
journalisten ook wel extra kritisch naar de
partij die ze het best kennen: politici. Laat ik
dan voor de balans ook even kijken naar de rol van
de architecten.
De klacht die nu naar buiten komt is dat de plan-
nen van de architecten te wild zijn. De woorden
‘grootheidswaanzin’ en ‘geursporen nalaten’ vallen
zelfs. Dat horen we via ‘bronnen’, want de plannen
zijn vanwege de veiligheid geheim. Niet chic, dat
lekken, maar ik kan me voorstellen dat je gefrus-
treerd raakt als je vraagt om ‘sober en doelmatig’ en
vervolgens het plan voorgeschoteld krijgt om in de
DE VOLKSKRANT TECH
28
ZATERDAG 6 APRIL 2019
IK SNAPLICHT
U WILTE
RU I M T I D
U.
VRIJHEOMIE
AUTON / BUITEN
BINNEN
hal van de Tweede Kamer een tropische plantenkas
te bouwen, alle vergaderzalen naar de begane
grond te verplaatsen en in de Eerste Kamer het
historische trappenhuis te vervangen door een strak
glazen exemplaar.
Overigens kun je je afvragen wat de Rijksgebou-
wendienst bezielde om voor een sobere en doelma-
tige verbouwing een bureau als OMA van Rem Kool-
haas te selecteren. Want dat bureau staat bekend
om van alles, behalve om sobere en doel-
matige verbouwingen.
Als de gelekte plannen kloppen,
spreekt daar een stevig onbegrip en
gebrek aan respect voor eind-
gebruikers uit dat ‘grote’ architec-
ten helaas nogal eens eigen is. ‘Ja,
maar gebruikers weten helemaal niet
wat ze willen’, hoor je dan. ‘Het gaat
om de vraag achter de vraag.’ En dat is
waar, soms zegt iemand ‘ik wil een gla-
zen pui’, maar dan wil-ie eigenlijk daglicht.
Alleen zeggen sommige gebruikers
daarna: ‘Nee, ik wil écht een glazen pui’ en dan be-
doelen ze ook echt een glazen pui. Dan zeggen
‘oké, doen we’, dat kunnen niet veel grote archi-
tecten.
De verbouwing van het Binnenhof is een
interessant experiment. Bij de verbouwing van dit
kantoorgebouw hebben de eindgebruikers – an-
ders dan normaal bij kantoorpanden – echt iets te
zeggen. Het is op z’n minst opvallend dat in zo’n
geval de architecten het einde van het project niet
halen.
SOCIAAL NETWERK
Zuckerberg
zegt sorry. Telkens weer.
En weer ging Facebook in de fout,
met gegevens van honderden
miljoenen gebruikers die te grabbel
lagen. Incident, excuses en (gebroken)
beloften: het is de rode draad in de
historie van het bedrijf.
Door Laurens Verhagen en Niels Waarlo
W
ie door de Facebookpagina van Mark
Zuckerberg scrolt, krijgt het idee dat hij
jarenlang niets heeft geplaatst. Alleen
klopt dat niet: de berichten die de baas
van het platform in 2007 en 2008 op
Facebook zette, een post uit 2012 nadat
hij Instagram had overgenomen: ze zijn verwijderd,
zo bleek deze week.
Een technische fout, bezweert Facebook, dat naar
eigen zeggen al een paar jaar op de hoogte was. Een
poging om verantwoordelijkheid te ontlopen voor
verklaringen en beloften uit het verleden, vermoedt
Business Insider, de nieuwssite die de verdwijning ont-
dekte. Dat Facebook vorig jaar toegaf chatberichten
Ik ben de van Zuckerberg te hebben verwijderd helpt daarbij
niet. 
eerste die zal Ander Facebooknieuws deze week: de verplichting
toegeven dat aan sommige gebruikers om hun mailwachtwoord te
we een aantal delen én de ontdekking dat persoonlijke gegevens
fouten van honderden miljoenen gebruikers – waaronder
reacties, persoonlijke interesses en zelfs wachtwoor-
hebben den – op openbare servers stonden opgeslagen.
gemaakt Met de verdwenen berichten zijn in elk geval heel
wat ongemakken gewist. De jonge geschiedenis van
het machtige concern leest als een litanie van excuses,
misverstanden, blunders en al dan niet gebroken be-
loften.
2003 ZIJN DEZE STUDENTES ‘HOT’?
‘Ik hoop dat jullie begrijpen dat dit niet de be-
doeling was en ik verontschuldig mij voor moge-
lijke schade die mijn nalatigheid heeft veroorzaakt’.
Het is 2003, een maand na de lancering van Facebook-
voorloper Facemash. Harvard-student Mark Zucker-
berg gaat door het stof. Ongevraagd had hij foto’s van
medestudenten op zijn platform gezet zodat andere
studenten konden bepalen wie ‘hot’ was.
Een paar maanden later heeft Zuckerberg ‘theface-
book’ opgericht en pocht hij in een chatgesprek tegen
een vriend over de duizenden mailtjes, foto’s, tele-
 29

DE VOLKSKRANT TECH ZATERDAG 6 APRIL 2019

NIEUWS

Niet meer zonder

toestemming in
een groepsapp
Een volslagen vreem-
de die je toevoegt aan
groepsgesprekken op
WhatsApp, straks is
dat niet langer zomaar
mogelijk. WhatsApp
geeft gebruikers con-
trole over wie hen kan
toevoegen aan groeps-
gesprekken, meldt de
berichtendienst. Ge-
bruikers kunnen bij hun
privacyinstellingen kie-
zen of niemand, alleen
vrienden of iedereen
ze zomaar mag toe-
voegen aan groepsge-
sprekken. De rest moet
eerst een uitnodiging
sturen, zodat gebrui-
kers pas in zo’n ge-
sprek belanden als ze
dit zelf accepteren.

Mark Zuckerberg
foonnummers en adressen die hij heeft van medestu-
denten op Harvard. ‘Mensen hebben dat zelf gedaan.
Ik weet niet waarom. Ze ‘vertrouwen me’. Dumbfucks
(stomme idioten, red.).’
Jeugdzondes wellicht, Zuckerberg is pas 19. Maar
als het dialoogje in 2010 aan het licht komt, heeft
Facebook er al een hele reeks schandalen opzitten.
2007 DATAGRAAIENDE ADVERTEERDERS
De eerste grote rel barst los in 2007. Facebook is
dan een internationaal sociaal medium met 50 mil-
joen gebruikers en zet advertentieplatform Beacon in
werking. Daarmee kunnen adverteerders volgen wat
Facebookgebruikers doen en kunnen gebruikers acti-
viteiten op andere websites met Facebookvrienden
delen.
Al gauw barst een storm van kritiek los. Zo blijkt
Beacon nog steeds data te delen met adverteerders als
gebruikers hebben aangegeven dit niet te willen. Een
fout, geeft Zuckerberg toe. Facebook dankt zijn succes
voor een belangrijk deel aan de controle die mensen
hebben over wat ze delen en dat is nu misgegaan,
schrijft hij. ‘Mensen moeten de mogelijkheid hebben
om expliciet te kiezen wat ze delen.’
2010 (WEER) DATAGRAAIENDE ADVERTEERDERS
Beacon verdwijnt, er komt een privacyvriendelij-
ker alternatief, maar de problemen zijn niet opge-
lost. Zo ontdekken journalisten van The Wall Street Jour-
nal in 2010 dat adverteerders via een maas in het plat-
form nog steeds toegang hebben tot data die
gebruikers niet willen delen. ‘Soms gaan we te snel’,
reageert Zuckerberg. ‘We zullen mogelijkheden om de
privacy te beheren toevoegen die veel eenvoudiger te
gebruiken zijn. Ook zullen we een gemakkelijke ma-
nier geven om alle diensten van derden uit te zetten.’
Zo zal het vaker gaan: Facebook veroorzaakt een
schandaal, er volgen excuses en soms aanpassingen
Muziekindustrie
profiteert van
streamingdiensten
De wereldwijde mu-
ziekindustrie blijft
profiteren van dien-
sten als Apple Music
Foto Getty/ bewerking Studio V en Spotify. Uit de laat-
ste cijfers van branche-
organisatie IFPI blijkt
dat de omzet in 2018
met 9,7 procent is ge-
groeid. Het is voor het
vierde achtereenvol-
gende jaar dat er meer
wordt verkocht. 2014
die het platform stap voor stap privacyvriendelijker vertrokken oprichters van WhatsApp bij de overname was het dieptepunt.
zouden maken. door Facebook in 2014 bezwoeren dat hun berichten- Het is allemaal goed
dienst onafhankelijk zou blijven. nieuws, maar het oude
niveau van rond de
2011 ‘WE HEBBEN EEN AANTAL FOUTEN GEMAAKT’ millenniumwisseling is
2018 DE MOEDER ALLER PRIVACYSCHANDALEN nog ver weg. Werd er
Bijvoorbeeld in 2011, als de Federale Handelscom- toen bijna 36 miljard
missie van de Verenigde Staten vaststelt dat Facebook, Begin 2018 raakt Facebook verwikkeld in de euro omgezet, nu is
dat inmiddels 800 miljoen gebruikers heeft, herhaal- moeder aller privacyschandalen: Cambridge dat de helft.
delijk beloftes breekt. Zo stelt het sociale medium dat Analytica. Het Britse databedrijf verzamelde in de
applicaties van derden alleen bij data kunnen die ze aanloop naar de presidentscampagne van Donald
nodig hebben om te functioneren, maar in werkelijk- Trump gedetailleerde gegevens van gebruikers die
heid kunnen ze bij ‘bijna alle’ persoonlijke data. Ook aan een persoonlijkheidsquiz meededen én, onge-
claimt Facebook gebruikers controle te geven over
wie gegevens mag inzien – zo kun je aangeven dat al-
vraagd, van al hun vrienden. Hiermee stuurde het be-
drijf gericht boodschappen om het stemgedrag te
Alle netwerken
leen vrienden erbij mogen – maar wordt data deson- beïnvloeden. Extra pijnlijk is dat Facebook er al in ‘uitstekend’,
danks gedeeld met derden.
‘Ik ben de eerste die zal toegeven dat we een aantal
2015 van wist.
In maart gaat Zuckerberg diep door het stof, in
T-Mobile de beste
fouten hebben gemaakt’, aldus Zuckerberg. Het plat- paginagrote advertenties in Britse en Amerikaanse
form maakt afspraken met de Handelscommissie en kranten. ‘We hebben de verantwoordelijkheid uw ge- T-Mobile heeft het
komt met een rits verbeteringen, waaronder meer gevens te beschermen. Als we dat niet kunnen doen, beste mobiele net-
controle over welke rechten apps krijgen om per- verdienen we ze ook niet.’ Hij voegt toe: ‘Sorry dat we werk van Nederland,
soonlijke data in te zien en een eenvoudige manier toen niet meer hebben gedaan.’ Het Britse Lagerhuis gevolgd door KPN op
om al je Facebookdata te downloaden voor inzage. concludeert na achttien maanden onderzoek: ‘Bedrij- twee en Vodafone op
ven als Facebook zouden zich niet als digitale gang- drie, volgens een jaar-
sters moeten kunnen gedragen.’ lijkse test van P3 Com-
2012 INSTAGRAM EN WHATSAPP ÉCHT ONAFHANKELIJK Na Cambridge Analytica liggen de privacyproble- munications. Het be-
men van Facebook meer dan ooit onder een vergroot- drijf reed met auto’s en
Toch zijn dit niet de laatste beloftes die Face- glas. Het helpt niet dat het bedrijf blijft blunderen. de trein door Neder-
book breekt. Instagram zal zich onafhankelijk van Wachtwoorden blijken onversleuteld en dus onveilig land om de kwaliteit
Facebook blijven ontwikkelen, belooft Zuckerberg in opgeslagen. Minderjarige iPhone-gebruikers krijgen van mobiel internet en
een (verdwenen) bericht uit 2012 nadat hij de foto- betaald zodat Facebook hun handelingen op de tele- bellen te testen, in
dienst heeft opgekocht. Gebruikers maar ook het ma- foon kan volgen. Het bedrijf maakt excuses. combinatie met metin-
nagement van Instagram vrezen voor verregaande in- Natuurlijk is Facebook niet immuun voor alle kri- gen door 26 duizend
tegratie van de twee platformen, waardoor gegevens tiek. Niet alleen roept Zuckerberg dat zijn bedrijf las- mensen uit het hele
van Instagram-gebruikers ook bij Facebook terecht tige tijden beleeft en moeilijke vragen moet beant- land. Allen scoorden
zouden komen voor advertentiedoeleinden. woorden; Facebook geeft zijn gebruikers meer mid- ‘uitstekend’. Op speci-
Inmiddels hebben de oprichters van Instagram delen om hun data te beheren. Ook krijgen gebrui- fieke punten komen
gedesillusioneerd het veld geruimd en heeft Zucker- kers meer informatie over waarom ze bepaalde adver- verschillende aanbie-
berg het plan om alle diensten – Instagram, Messen- tenties en berichten te zien krijgen. ders als beste naar vo-
ger, Facebook, WhatsApp – te laten draaien op één Naast evidente verbeteringen houden de incidenten ren. Zo had Vodafone
gezamenlijk dataplatform. Dat terwijl de eveneens aan. De oogst van alleen deze week is veelzeggend. de beste 4G-dekking.
 30

DE VOLKSKRANT PUZZELS ZATERDAG 6 APRIL 2019

WEEKPUZZEL Nr 306
HORIZONTAAL
6 Product waarmee Saudi Aramco
's werelds winstgevendste bedrijf is
geworden.
7 ... à Dieu, nieuwste film van
François Ozon over seksueel
misbruik in de kerk.
8 King (best bezochte musical van
Nederland) of Johnny ('Sophietje').
9 Gastland van het WK curling, waar
TeamNL de VS wist te verslaan.
10 Biobrandstof hieruit produceren
kan tot vijfmaal goedkoper, aldus
het Drentse Omega Green.
11 Stad van honkbalgrootverdieners
Kenley Jansen (Dodgers) en
Andrelton Simmons (Angels).
12 Wereldwijd nog altijd de belang-
rijkste bron van energie.
13 Waren, klimatologisch gezien, de
afgelopen vijf jaar in de geschiede-
nis van de mensheid.
14 Betaalvereniging Nederland
waarschuwt ervoor dat deze
steeds geraffineerder worden.
16 Thema van meldpunt over de
activiteiten van Staatsbosbeheer.
19 Specialiteit van (Luuk) de Jong.
20 Is zus Astrid volgens
Willem Holleeder.
24 Werd een Haagse crèche mee
geconfronteerd.
25 Wie volgt hem morgen op in de
Ronde van Vlaanderen?
26 Komt er aan dertig jaar
Samson en Gert.
27 Zij is de eerste vrouwelijke
president van Slowakije.
CALCUDOKU
3- 9+
3+ 6+
9+
8+
30 Schreef 'In wankel evenwicht', nu in 1 2 3 4 5
het theater.
31 Plaats waar bloemen-experience 6 7 8 MEEDOEN?
FloriWorld zal komen.
Voor goede oplossingen zijn per
VERTICAAL 9 10 11 puzzel één prijs van €25 en vier prij-
1 Rund van een ras dat op veen- zen van €15 beschikbaar. Deze wor-
gebieden herontdekt wordt. den onder de inzenders verloot. De
2 Weet de internetfraudeur ook 12 13 inzendtermijn loopt tot aanstaande
steeds echter eruit te laten zien. zaterdag. De oplossing en namen
3 Die van Rotterdam is morgen. van de prijswinnaars worden over
4 Thrillerkomedie met Jules Croiset twee weken op zaterdag gepubli-
14 15
en Victor Reinier. ceerd. Oplossingen met het puzzel-
5 Minister die meer tijd krijgt voor
nummer in de linkerbovenhoek van
EU-plan over export ww-uitkering.
7 De vanger in het ..., ook in Salingers 16 17 18 envelop of briefkaart, kunt u sturen
100e geboortejaar alleen met tekst aan Puzzelredactie de Volkskrant,
19 Postbus 777, 1000 AT Amsterdam.
op omslag.
8 Thema van meldpunt van het FvD. 20 21 Of mailen naar puzzel@volks-
15 Afscheiding waarover Democraten krant.nl met het puzzelnummer in
en Republikeinen het eens zijn. 22 23 de onderwerpregel. Vermeld behal-
17 Sleutelbloem. ve uw naam en adres ook uw bank-
24
18 Voor het maken hiervan in zijn nummer (IBAN). Niet meer dan één
programma werd Ilja Gort beboet. puzzel per envelop of e-mail en
20 Lost u de 306e even op? één inzending van elke puzzel per
21 Worden gemaakt door Sylvia 25 26
persoon.
Weve, die de Max Velthuijs-prijs
kreeg voor haar hele oeuvre.
22 Die om het Oekraïense president- 27 28 29
schap gaat tussen Zelensky en
Porosjenko. WINNAARS
23 Specialiteit van (Frenkie) de Jong. 30 31
27 Oud-minister die naar de in een Weekpuzzel 304
witwasschandaal verwikkelde € 25,00
Danske Bank gaat. H. Scholten, Almelo
28 Verzocht om een hertelling van de € 15,00
stemmen in Flevoland. C. Kempes, Leidschendam;
29 Beheerste de topper vorige week. A. van Ginkel, Bilthoven; G. Steens,
Gouda; A. Winter, Sint Maarten
SUDOKU MIX Nr 306 Cryptogram 304
€ 25,00
A. Veenstra, Roden
7+ 20+ 10×
4 5 € 15,00
P. Franse, Vlissingen;
8× 9 2 3 J. van Meerendonk, Apeldoorn;
J. van de Ven, Eindhoven;
15+
5 8 9 7 N. van Schaik, Maastricht
Sudoku mix 304
1 3 5 8 € 25,00
5÷
2 5 C. Strijbosch, Emmen
€ 15,00
2- 3- 2 1 7 9 K. Mossel, Purmerend; C. Koolschijn,
Kortenhoef; J. Egberink, Hengelo;

Nr 918 Nr 919
8 4 6 3 G. Nieman, Tiel
Calcudoku 914
4 5 7 € 25,00
1- 120× 30× J. Lobbezoo, Zevenaar
8 5 2 8 € 15,00
15+ 6÷ B. van Splunter, Ellecom;
6 5 M. Woutersen, Nieuwerkerk aan den
12+ 8× Ijssel; N. van Leeuwen, Wateringen;
1 2 J. Boelens, Emmen
1- 14+
Plaats net als bij een sudoku de cijfers
7 9
11+ 22+ zodanig dat ze op elke rij en in iedere
kolom éénmaal voorkomen. De cijfers
9 1 5 3
in een vetomrand vak hebben de
uitkomst volgens de aangegeven
6 Sanders
Puzzelboeken
Prijscalcudoku Nr 920
bewerking ( + - x ÷). 4 1
CRYPTOGRAM Nr 306
OPLOSSINGEN
HORIZONTAAL 1 2 3
Z P Z T G S S
4 Bestuursruimte waar men iets op kan P R E S L E Y E B O L A R E C H T S H U L P
4 5 6
steken. (11) E N I R K N J O H A E U S
K N M I B I E K I D M A N
7 Van gaysauna naar darkroom uit geloofs- S T R N W E N
T R I O M F T O C H T
E L G W H R
overtuiging.  (10) H I G H L I F E A A R D I G W IJ D A G E N T U U R
9 Van houthakker tot trainer. (4) 7 O S E L L O E S R D I
J E F F L O E K I A N J A V O O R S T U K I N K T
10 Maakt deel uit van de bezoekende club. (7) N R I N F N A R S E N C
8
13 Leeg nest. (3) R U T T E V I A D U C T D IJ K O N D E R H O U D
I E C I E W E T I N
14 Vermaak in een vlindertuin. (10) 9 10 11 W A T E R S C H A P P E N I N V A L L E R S S T A A N
15 De kwaliteit van de hulpverlening. (14) I A H T R D G S IJ L L L
S T A D T A R D I O M A N D E S T E M M E N S T A K E N
16 Geen vaste werkplekken. (11) 12 W I U I E V A B P G U T Z
18 Breuklijn. (10) P A R C O U R S R S I A R M R E D D I N G S B O E I E N
13 14 S K R T E N D U E S E I N N
19 Bijwoord. (2) S D P R I V E C O E N F I E T S T U N N E L
20 Smaaktest. (6) G E V A A R E K I R K A O T
N L IJ S S T E U N L E X I C O N
22 Geen sentiment voor het continent. (12) F E E S T S N L L
23 Betalingsverzoek voor een souvenir. (11) 15
Weekpuzzel Nr 304 Cryptogram Nr 304
VERTICAAL 9 8 3 4 1 6 2 7 5
16+ 10+ 15+

2 3 4 6 5 1
1 Doorlopend waarneembaar. (14,7) 16 17 6 4 7 8 5 3 9 2 1 19+

2 Vroege voorloper van de minicomputer. (10) 7 2 8 1 9 5 3 4 6

6 5 1 2 4 3
3÷ 240× 4÷
3 Mensen met verbeelding. (15) 2 3 6 7 4 1 5 8 9 3 6 5 4 1 2
5 Schandaal op Schiphol. (4) 1 5 4 9 2 8 6 3 7
540×

18 1 4 2 5 3 6
6 Verongelijkt in de verkeerde rij staan. 3 9 5 6 7 2 4 1 8 6× 1-

(4,10,6) 5 7 2 3 8 9 1 6 4 8 2 5 9 7 3
5 2 3 1 6 4
8 Student die een doorstart maakt. (7) 4 6 1 5 3 7 8 9 2 3 7 6 4 5 1
3-

4 1 6 3 2 5
11 Vinden atleten verwerpelijk. (6) 19 20
8 1 9 2 6 4 7 5 3 4 9 1 2 6 8 Calcudoku Nr 914
12 Het dak gaat eraf bij zo'n feestje. (4,4,6) 21 9 3 5 6 1 4 8 2 7
17 De snelheid van trekkers. (10) 2 1 6 5 8 7 3 9 4
7+ 6+ 240×
1 2
12+
3
11+
5 4
4 2 1 3
21 Grapje bij het beuren. (4) 22 4 8 7 9 3 2 5 1 6 11+
3 5 4 2
90×
1
1 4 3 2 12× 5÷

5 4 1 2 6 8 7 3 9 5+ 3- 2 4 5 1 3
2 3 4 1 5 3
3-
1 4 2
Sudoku mix 3 7 8 1 5 9 6 4 2 6+
2÷
3 1 2 4 4 1 2 3 5
23 Nr 304 6 2 9 7 4 3 1 8 5
Opl. Nr 912 Opl. Nr 913
DAG IN DAG UIT
HOOFDKANTOOR Drenthe, Heesakkers, Onkenhout, Schoorl & Wagendorp
Nee, op enige sympathie van
Willy van Nispen, voorzitter
van het Nationaal Comité Leve
Vroeger!, hoeft Willem Hollee-
der niet te rekenen. ‘Een ordi-
naire proleet, zo’n akelige toffe
Amsterdammer uit de Jor-
daan’, bijt Van Nispen zijn ge-
sprekspartner toe. ‘Schorrie-
morrie, tuig van de richel, ge-
teisem, falderappes!’ Hij
schenkt iets kalmerends in. ‘Jij
ook?’ De misdaad is niet meer
wat het geweest is, zegt Van Nis-
pen. ‘Vroeger had je Pistolen
Paultje. Die handelde in wa-
pens, want vroeger had je nog
geen drugs. Maar hij was ook ac-
tief tegen de dierenmishande-
ling. En als hij weer eens voor de
rechter stond, gaf hij nooit zijn
zus de schuld. Je wist vroeger
niet eens of ze een zus hádden.’
Van Nispen hoopt dat Holleeder
‘een flinke dauw’ krijgt. ‘Le-
venslang cachot op water en
brood! Opbergen!’ Hij kantelt
nog een hartversterkertje naar
binnen. ‘Ach, leefde Gerrit de
Stotteraar nog maar, net als
vroeger!’, verzucht hij. ‘Of Aage
M. de Meesterkraker. Ook geen
lekkere jongens, maar niet van
die enge gluiperds.’ Van Nispen
loopt naar het venster, opent
het raam en even later galmt
het door de stille straat: ‘Leve
vroeger!’
Foto Yves Boucau / ANP
Dubbelgangers
Ontdekker:
Ger Lugtenberg
uit Capelle
aan den IJssel.
Ook een
dubbelganger?
didu@volkskrant.nl Loes ‘Grande Labourdame’ Luca Margaret ‘’t Schaep’ Beckett
Cachaça
‘W
at er echt toe doet komt in
brieven’, schreef August Wil-
lemsen in een van de fijnste
brievenboeken die ik ken,
Braziliaanse brieven, de belevenissen van
een buitenstaander in een in diverse op-
zichten vreemd land. Willemsen reist in
1967 voor het eerst als student met zijn
vriendin naar Brazilië, om er zich ruim
een jaar te verbazen over het land waar
‘bij het zien van een aantrekkelijke
vrouw alle mannen als op bevel aan hun
lul gaan staan frunniken, en waar het
toppunt van humor wordt gevormd
door honden met één voorpoot op straat
over een touw te laten struikelen’.
Het stel woont in São Paulo, een lelijke,
grote, vieze stad vol armoede, bureaucra-
tie en de daarmee onlosmakelijk verbon-
den corruptie en uitheemse gezellig-
heid: ook zelf hebben ze amper geld, dus
ze belanden in een ranzig kamertje in
een buitenwijk. ‘De hospita, Nair, is lek-
ker dik en loopt losjes te schommelen in
vormloze groene jurken, ze heeft lieve
Leve vroeger!
bruine ogen, en donker haar tot op de
plaats waar wij het middel veronderstel-
len. Het feest betrof haar verjaardag, en
ze nodigde ons uit om bier te komen
drinken (…) Iedereen had zijn kinderen
meegenomen, want als je die laat slapen
krijgen ze geen liefde.’
Dat bohemien-leven contrasteert
nogal met dat van de veel rijkere
Nederlandse bedrijfsleven-expats in São
Paulo; ouderwetse kolonialen, die op
landgoederen wonen, en hun zwarte
personeel als volgt aanprijzen: ‘Zij is nog
een dochter van een echte slavin (in Bra-
zilië werd de slavernij pas in de late 19de
eeuw afgeschaft, SW) van vroeger, die
moet je hebben, die zijn het trouwst en
het zijn de beste kokkinnen.’
Toch zijn Willemsen en zijn vriendin
blij als ze een paar maanden op zo’n huis
mogen passen omdat de eigenaars met
verlof naar Nederland gaan. ‘Een villa in
een grote tuin met allerlei tropisch
gebroed, palmen, bananenbomen, papa-
DIDU@VOLKSKRANT.NL
Interview
met...
Ellie Lust
DiDu: In het nieu-
‘Nooit.’
Ellie Lust,
tv-presentator
Dáár zouden ze eens
over moeten schrijven
Jaargang 1, nr. 6
we seizoen van je
programma Ellie
op Patrouille loop
je mee met politie-
korpsen in Argenti-
nië, Canada, El Sal-
vador, Georgië,
Jordanië en Zuid-
Korea. Allemaal
landen waar ik nog Volgens Jan Crienen wordt er veel
nooit ben geweest. te veel aandacht geschonken aan:
De sirenes van bui- buitenspel of niet.
tenlandse hulp-
J
diensten klinken an Crienen (62) is seizoenkaarthouder
over het algemeen van de zieltogende Nijmegen Eendracht
dwingender en Combinatie, kortweg NEC. Hij heeft een
spectaculairder B & B en hij is bariton in een koor, maar
dan de Nederland- vandaag wil Crienen het alleen maar over bui-
se, als je het mij tenspel hebben – en in het bijzonder over de
vraagt. Maar ik aandacht die er op tv is voor de gevolgen van
vraag het jou: deze spelregel.
brengt de – pak ’m ‘Overdréven aandacht’, verbetert hij. Laat
beet – Zuid-Kore- dat meteen maar duidelijk zijn.
aanse sirene jou in Beelden van een voetballer die talloze ma-
een hogere staat len worden afgespeeld, vertraagd soms, om
van paraatheid dan aan te tonen dat hij buitenspel stond, of niet:
de Nederlandse? weg ermee. Helemaal niet te harden volgens
EL: ‘Nooit.’ Crienen is het eindeloze geneuzel over de
vraag of de aanvaller op één lijn stond met de
Ellie op Patrouille verdediger. ‘Ook na tig keer herhalen is het
(Avtrotros), vanaf vaak nog niet duidelijk. Er is altijd wel iemand
zondag 14 april om die een neuspuntje of een teennagel ziet om
21.15 uur op NPO1. zijn punt te maken. Het zogenaamde gelijk-
staan wordt door niemand meer geaccep-
teerd. Afschaffen dus, deze regel.’
Komen we bij de vraag of het misschien be-
ter is om de buitenspelregel helemáál af te
Lezerspost schaffen. Een gevoelige snaar wordt geraakt.
Crienen is zelf scheidsrechter, in de reserve
oor als u het gemist heeft: ‘Denken vijfde klasse. Toen hij een jaar of tien geleden
V speelt zich niet alleen af in iemands
hoofd’, ‘Neushoorns en tijgers zijn
charismatische dieren’ en ‘Optimis-
ten zijn vervelende mensen’. Aldus René ten
Bos, onze vertrekkende Denker des Vader-
stopte als voetballer, rolde hij er via zijn zoon
bij de amateurs van NEC vanzelf in.
Maar goed, de buitenspelregel dus, elk
weekend een grote bron van onrust en gedoe
op de velden. Crienen: ‘Afschaffen in de laag-
lands, in de Volkskrant. Wie had dat ge- ste afdelingen. Dan hebben we van partijdige
dacht? ‘De ene neushoorn is de andere niet’, clubgrensrechters ook geen last meer.’
dachten wij altijd. Die Denker heeft een boek Duidelijk. Wil hij ten slotte nog iets zeggen
geschreven, Extinctie – uitsterven. Een top- over NEC, het lachertje van de Jupiler League?
per van de hand van deze Hengelose poe- Crienen is en blijft supporter. ‘Maar het is
lierszoon, dat laat zich denken. En de nieuwe zwaar. Vergeleken met ons hebben Feyenoord-
Denker des Vaderlands is een vrouw die fans een topseizoen.’
Daan heet. Van haar voornaam. Moet je nog
een peul denken we dan in Schin op Geul. Waar zouden ze eindelijk eens over moeten
Joop Visser en Jessica van Noord, Haarlem schrijven? Mail ze: didu@volkskrant.nl
Witteman
s.witteman@volkskrant.nl
heeft iets
gelezen
ja’s, papegaaien, kolibri’s (…), hangmat, anderhalve liter excuus-Fanta) naar huis
radio, grammofoon, balzaal, slaapver- vervoerde, en brak een heup. Hij was
trekken, wasmachine, koelkast, open toen 55 en befaamd als vertaler en schrij-
haard (…) en dag en nacht een vieren- ver. Over het overwinnen van die versla-
twintigjarig dienstmeisje dat mooi ving in een deels nogal middeleeuws
schijnt te zijn en alvast getooid is met de aandoende kliniek schreef hij het tragi-
naam Olinda.’ sche, maar ook komische relaas De val.
Er wordt veel en vaak gedronken, De nuchterheid beklijfde niet. Hij
vooral ‘het nationale vergif cachaça werd slapend gevonden onder een
(suikerrietbrandewijn met een alcohol- struik, woonde een tijdje in Australië,
percentage van 54 %) waarvan een liter maar kwam weer terug naar Amsterdam
rond de f 1,- kost en waarmee men o.a. en stierf op zijn 71ste.
caipirinha maakt: stukjes citroen in een Bij herlezing van Braziliaanse brieven
glas, basterdsuiker erop, tot prut stam- trof me hoe fris dat proza nog steeds is.
pen, evenveel cachaça erop als prut, roe- Alleen aan de historische details merk je
ren. Het is fris, drinkt makkelijk weg, en dat die eerste brieven al een halve eeuw
werkt verpletterend’. oud zijn: studenten die zonder moeite
een betaalbare kamer vinden in de Am-
Toen Willemsen deze passage sterdamse binnenstad, grammofoons,
schreef was hij 30 en wist nog niet dat de reis naar Brazilië, niet per vliegtuig,
hij een kwart eeuw later, wonend in de maar per boot. En die brieven, natuur-
Bijlmer, letterlijk ten val zou komen door lijk. Op en neer, met de post, tussen Am-
alcoholisme: hij dronk een liter sterke- sterdam en São Paulo.
drank per dag, gleed uit met zijn fiets Hoe lang nog, tot er geen brievenboe-
waarop hij vier flessen wodka (plus ken meer worden geschreven?
6 april 2019 pag
nr 917 01

pag pag pag pag pag

22 12 28 36 74
Kijk, daar De man die Knap voor een 100 jaar Zangeres
loopt-ie iedereen dik meisje Bauhaus Neneh Cherry
Echte luizenmoeders wil redden Wat je te horen krijgt als Op roadtrip door Gidst ons langs haar
gaan gewoon door Jeroen van Koningsbrugge je niet de slankste bent Duitsland favorieten
 vm 6 april 2019
nr 917
pag
03

i
pag
12
Jeroen
van
Konings-
brugge
is klaar voor
de toekomst
(waarbij het
lachen ook
hem ver-
gaat)

n h
pag
28
Een dik
meisje
pag
22
Het
luizen-
moederen
pag
36
Bauhaus
100 jaar
modern

ou
praat gaat door Op reis naar
erover op elke basis- Weimar,
En u schaamt school in Dessau en
zich dood Nederland Berlijn

pag pag
43 63
Niet Brits
vliegen bier
Maar met de Deze vijf
tram naar de houden we
Kolenkitbuurt in elk geval

d
F O TO OP DEZE PAG IN A: D A N IEL C OH E N
F O TO CO VER : MA R C D E GR OO T

pag
70
Dansen
met
Dorien
Reggae- en
afrobeat in
Amsterdam
 re
pag
04
colofon

Zaterdag 6 april 2019

Jaargang 20, Nummer 917
ISSN 15666026

ADRES
Volkskrant Magazine
Jacob Bontiusplaats 9,
1018 LL Amsterdam,
Postbus 1002,
1000 BA Amsterdam
020 - 562 2544/2545
redactie@volkskrant.nl
facebook.com/
volkskrantmagazine

COVERBEELD
columns redactioneel Marc de Groot
Eva Hoeke 9
Vele vaders en moeders gingen me REDACTIE
Paul Faassen 11 Aimée Kiene (chef),
Ibtihal Jadib 20 voor, maar de schok was er niet minder Jaap Biemans (artdirector),
Noël van Bemmel,
Thomas van Luyn 29 om toen ik een paar weken geleden dank- Aleid Bos, Heike Gülker, Cécile
rubrieken zij het felle zonlicht een eh... beestje ont- Narinx, Rijk van den Broek
(stagiair), John Schoorl, eo
Eindelijk weekend 6
waarde op het hoofd van mijn dochter (5). Stielstra, Evelien van Veen
Wat zou u doen? 8 Ze was al dagen aan het krabben, en ikzelf
Heerlijk genieten 10 ook, dus zo geschokt was ik bij nader in- MEDEWERKERS
Bor Beekman, Ivo van der Bent,
Weekendinzicht 11 zien ook niet. Wat me wel verbaasde aan Mirjam Bosgraaf, Yvette van
Lust & liefde 80 dit eenzame beestje met pootjes; ik dacht Boven, Daniel Cohen, Linelle
Arnons seksmail 82 Deunk, Jan Dirk van der Burg,
bij ‘luizen’ altijd aan een hoofd vol krioe- Paul Faassen, Tara Fallaux,
reizen lende beestjes, maar ik bleek totaal ver- Tillmann Franzen, Machteld
van Gelder, Robert van Gijssel,
Duitsland 36 keerd geïnformeerd: als we er na einde- Sander Groen, Marc de Groot,
Gids ter plaatse 44 loos kammen vier stuks door de afvoer Arnon Grunberg, Jos van Heel,
Eva Hoeke, Nathalie Huigsloot,
Inchecken 45 hebben gespoeld, is dat veel. Zoals ik al Caroline Hülsenbeck, Ibtihal
smaak zei: alle ervarener vaders en moeders die Jadib, Jeroen Junte, Gijsbert
Kamer, Arno Kantelberg, Onno
In de mode 48
ik er vervolgens over sprak wisten dat al- Kleyn, Bart Koetsenruijter,
Stijlpastoor 50 lang. Zo gaat het in mijn beleving altijd Corine Koole, Raymond van der
Laan, Dorien van Linge, Anna
Wonen 53 met ouderschap, of het nu over de eerste Lillioja, omas van Luyn,
Binnenkijken 54 luis gaat, de eerste tand of de eerste xxx : Freek Maandag, Luis Mendo,
Cleo Meulman, Mark
Uit eten 58
Wijn 60
ineens ben je deel geworden van een grote Moorman, Joline van den Oever,
Weekendrecept 61
groep ervaringsdeskundigen en sta je op Vanessa Oostijen, Saša Ostoja,
Melissa Peen, Margot C. Pol,
Bier 63 weg naar de bedrijfskantine zomaar drie- Rutger Pontzen, Danny Post,
Profiel 65 kwartier met een Persgroep-collega met Eva Roefs, Marleen Sleeuwits,
Juul van Stokkom, Hiske
Cultuurtips 68 grote dochters luizenweetjes uit te wisse- Versprille, Valentina Vos, Marie
70
Mee uit
len. Deze collega (die jaren op me voor Wanders, Herien Wensink, Bob
Witman, Wieteke van Zeil, Els
Oog voor detail 72
Gids: Neneh Cherry 74
loopt) had haar heil inmiddels gezocht bij Zweerink
een soort enorme opgeblazen badmuts ADVERTEREN
waarin een mengsel van rozemarijnolie en 088 – 572 2890

d.
azijnzuur een einde moet brengen aan al salessupport@persgroep.nl
persgroep.nl/adverteren
het leven op een kinderhoofd, google
maar eens Novokid. De luizenstruggle is DRUKWERK
Roto Smeets
real, werd me in elk geval duidelijk, en
daarom portretteren we in dit nummer de HOOFDREDACTEUR
Philippe Remarque
moeders (en een incidentele vader) die we-
kelijks de kinderhoofden afspeuren naar UITGEVER
Erik Roddenhof
beestjes en neten, en
dat in het weekeinde COPYRIGHT
Alle auteursrechten en
van de laatste afleve- databankrechten ten
ring van De Luizen- aanzien van (de inhoud van)
deze uitgave worden
moeder. Als dat niet uitdrukkelijk voorbehouden.
toepasselijk is. Deze rechten berusten bij
de Volkskrant bv c.q. de
Aimée Kiene
betreffende auteur
 Er gaat
niets boven
Gaast
eindelijk weekend

Het is weekend. Culinair

recensent, schrijver en radiopre-
sentator Petra Possel (55) vindt
waarheid in een stuk Friese kaas.
Na dertig jaar stad

N
verhuisde Petra vier
jaar geleden naar het
Friese Gaast, een oud
walvisvaardersdorp
aan het IJsselmeer,
een klein dorp ook,
tweehonderd inwoners, ‘het kleinste dat ik vinden
kon.’ Zal je altijd zien: ze was koud verhuisd of ze
werd verliefd op een Amsterdammer. Ging ze
weer, elk weekend dat hele end over de Afsluitdijk.
Maar ja – je zal maar verliefd zijn. Petra, met een
blik op Pieter: ‘We ervaren dit als een lot uit de
loterij. We hebben allebei iemand begraven en als
je dan zo’n flamboyante doorstart kunt maken is
dat gewoon fantastisch.’
Pieter Hubregtse (privékok, 52): ‘En dan neem je
Gaast voor lief.’
Nee hoor, zo erg is het niet, integendeel. Naober-
schap bestaat hier nog, en stilte, en uitwaaien, en
een SRV-man die driemaal weeks kakelvers brood
brengt naar de mienskip (gemeenschap), vaak nog
toeterend ook. Verder is er de visafslag in Harlin-
gen én, en nou komt het, De Nylander, een fantas-
tische kaasboer tussen Workum en Hindeloopen
die dikke Jersey-koeien houdt en kaas maakt
waarvan de tranen je in de ogen springen. Petra:
‘Nou vind ik alle kaas lekker, tot Chipito’s aan toe,
maar wat hij maakt is zo smedig, zó vet, dat je niet
weet wat je proe. Van het woord vet veer ik so-
wieso altijd erg op’. Dat is ook het probleem: ze
zou graag in haar kleren blijven passen.
Kunnen ze dan niet met de fiets naar de kaasboer?
Petra: ‘Nee! Het waait altijd in Friesland.’
Pieter, droog: ‘Niet altijd. Soms stormt het.’
Ach, wat dondert het ook, je lee maar één keer
– dat weten zij nou toevallig als geen ander, dus
hoppa, rieten mand erbij en inladen maar. Van-
daag: een stuk oude kruidnagelkaas, anderhalf
pond belegen boerenkaas, wat Reade Jutter, verse
schapenkaas (‘Lekker met olijfolie en wat fliebel-
tjes verse kruiden’) en doe dan ook nog maar zo’n
Machedouxtje, ze zijn er nu toch. Dan snel terug
naar huis, thee zetten, brood smeren, kaas erop,
krant erbij en...
Nooit meer weg willen uit Gaast.
Petra Possels nieuwe boek ‘De stad uit’
ligt vanaf deze week in de winkel

TEKST Eva Hoeke FOTO Ivo van der Bent

pag lezersrubriek redactie
08 advies Machteld van Gelder

Mijn
partner, een leuke, jouw partner zit in de kern al in je.

sociaal vaardige man, is Het enige wat je hoe te doen is

de overtuiging opgeven dat dit
niet het type man dat spontaan niet zo is. Pieter Boele (59),

zijn arm om mij heen slaat, tegen Amsterdam

mij aan komt zitten of zijn waardering GA BIJ JEZELF TE RADE Je

voor me uitspreekt. Zelf doe ik dit bij verwacht meer intimi-

teit van je man. Dat
hem wel en andersom heb ik hier ook roept bij mij meteen

behoee aan. Ik hou van hem en wil graag vragen op. Hoe lang
zijn jullie samen? Is
samen met hem oud worden. Als ik erom het ooit anders ge-

vraag, zegt hij ook van mij te houden. weest? Want vaak
wordt na een lange tijd
Enerzijds wil ik er geen probleem van samenzijn alles anders.

maken. Anderzijds verlang ik naar een Ik spreek uit ervaring.

Wat heb je allemaal ge-
man die deze intimiteit gee. Hij lijkt probeerd? Hij is niet het

het probleem niet te zien of niet te type man dat spontaan zijn
arm om je heen slaat, zeg je.
kunnen oplossen. Wat zou Ik zou dit met hem bespreken

Lezers vragen u doen? en aangeven wat jouw behoees

zijn. Het is geven en nemen. Wat kan
Vrouw (50), naam bij de
andere lezers om redactie bekend.
raad bij problemen
en dilemma’s.
wat zou u doen?
Ik verwacht
meer intimiteit van
mijn man
HEB ER VREDE MEE Goed, dus uw man is spaarzaam met zijn spontaniteit
en u moet steeds het initiatief nemen. U de aangever – hij de afmaker.
Als hij daar zijn ziel en zaligheid in legt, is er dan echt een probleem?
Pas als uw partner altijd maar lauw reageert stokt de wederkerigheid.
Is dat niet het geval, tel dan uw zegeningen, sla uw arm nog eens om
hem heen en geniet van het samenzijn. Jasper Nagtzaam (39),
Amsterdam
RICHT JE OP DE REST Kijk naar wat je wél krijgt van je man. Als wat je ver-
langt niet bij hem hoort, zal het altijd geforceerd zijn als hij het gee.
Dat voelt ook niet goed. Ik heb geleerd: als iemand je niet gee waar je
behoee aan denkt te hebben, betekent dat niet dat hij je niet alles
gee wat hij wel te bieden hee. Focus daarop. Caroline Griep (54),
Amsterdam
LAAT GELUK NIET AFHANGEN VAN EEN ANDER Wat vervelend voor je dat jij je zo
voelt. Probeer eens dit te zeggen: ik wil mezelf intimiteit geven. Het
probleem is volgens mij niet de onvervulde wensen, maar de veronder-
stelling zelf niet compleet te zijn en het geluk te laten aangen van een
ander. Dit gezichtspunt hielp mij om in te zien dat mijn partner en ik
elkaars spiegel zijn en onze relatie uit te laten groeien tot een prachtige
les in liefde. Wat je misschien denkt te missen en hoopt te vinden in
hij geven? Wat kun jij geven? En? Is dat
genoeg? Emine Flink (47), IJsselstein
MAAK VERLANGENS ZICHTBAAR Omarm uzelf. Ga naast uw
partner op de bank zitten en omhels uzelf met beide armen. Doe dit
met een gelukzalige glimlach, intens en ontspannen. Naar alle
waarschijnlijkheid zal uw partner hierop reageren, zodat u hem
duidelijk laat zien waar u naar verlangt; niet verwijtend, maar lief-
devol. Herhaal dit op verschillende momenten en plekken. Op deze
wijze maakt u uw verlangens zichtbaar. Anneke van Amstel (68),
Nijmegen
DE PARTNER VAN M’N VRIENDIN IS EEN VERZAMELAAR
over 2 weken
Mijn beste vriendin woont samen met een man met een compulsieve
verzamelstoornis. Hij geeft al zijn geld uit aan ‘bijzondere spullen’ en mijn
vriendin betaalt de vaste lasten. Er is zelfs 30 duizend euro van haar
spaargeld uitgegeven aan deze hobby. Zij werkt, hij heeft een uitkering.
Hun leefruimte is teruggebracht tot formaat bezemkast, de ramen zijn af-
gedekt tegen inkijk, bezoek komt er niet meer. Hij loopt wel bij een psychi-
ater. Nu wil ze met hem, van haar geld, een huis gaan kopen om het pro-
bleem op te lossen. Ik denk dat hij dan alleen maar meer spullen gaat
kopen. Mag ik een interventie op poten zetten? Haar familie inlichten? Of
moet ik gewoon helpen verhuizen? Vrouw (53), naam bij de redactie bekend
Onze vraag is: wat zou u doen? Mail uw antwoord (max. 110 woorden)
voor maandag 8 april 2019 naar: wzud@volkskrant.nl. Heeft u een dilemma
en wilt u zelf advies van andere lezers? Mail dan uw probleem (max. 110
woorden) naar: wzud@volkskrant.nl. Vermeld altijd uw volledige naam,
leeftijd en woonplaats. De redactie behoudt zich het recht voor bijdragen
in te korten.
6 april 2019 column foto
nr 917 Eva Hoeke Valentina Vos
Wat telde was
de beloe van
aandacht
Op
dinsdag
Eva Hoeke
Het was dinsdag en
H
dit keer gingen we
naar zee, de Doch-
ter en ik. Het was
warm en stil, geen
lente maar zomer,
vanaf het terras in
de diepte hoorden we iemand bulderend la-
chen. Met zevenmijlsstappen bolderde de
Dochter naar beneden, het duin af, de rode
emmer botsend tegen haar benen, de rest van
de week zou ik zand uit haar schoenen klop-
pen.
Elke dinsdag ben ik met een Dochter.
De ene week met de een (3), de andere week
met de ander (1).
Geen crèche, geen grootouders, geen druk,
geen doel. Alleen wij, uit of thuis.
Een nieuwe orde, ingevoerd sinds de keer dat
ik achteromkeek en zag hoe snel het allemaal
ging. Was ik dat, daar, met dat nieuwe leven in
een doek tegen me aan, de wilde nacht in het
ziekenhuis nog in mijn ogen? Waren zij dat, de
meisjes met kleverige perenijsjes druppend op
hun leren sandalen?
Nog even en ze zouden naar school gaan.
De rem was snel gevonden, de dinsdag werd
weer van ons, en allemaal knapten we ervan
op. De pret begon al op maandagavond, als we
op samenzweerderige toon plannen smeedden
voor de volgende dag. Plannen van niks:
nieuwe sokken kopen, een visje bij de kraam.
Wat telde was de beloe van aandacht, van ex-
clusiviteit, het verlangen naar zichtbaarheid
dat zo royaal werd beantwoord, over en weer,
zonder tussenkomst van anderen, en het was
pag
09
precies die intimiteit die er-
voor zorgde dat ik ze de rest
van de week makkelijk uit han-
den gaf. Na verloop van tijd was
me opgevallen dat er op deze
dagen geen onvertogen woord viel,
geen vloek of zucht. Alsof de wedstrijd was ge-
staakt.
In de namiddag gingen we weer.
‘Heb jij ook zo’n zin in visfrietjes?’ vroeg ik
toen we over de boulevard liepen.
Even later stonden we voor de kraam van Fish
& Chips Seafood. ‘Wat een weer, hè?’, zei ik
tegen de verkoper, een vrouw met pezige, ge-
bruinde armen en zwarte haren waar strepen
grijs doorheen schemerden. ‘Als het zo door-
gaat hou ik mijn hart vast voor de zomer.’
De vrouw gooide een schep visfrietjes in de fri-
tuur en haalde haar schouders op. ‘Mij maakt
het niet uit, ik ben wel wat gewend. Ik heb vroe-
ger in de woestijn gewoond, in het Midden-
Oosten.’ Ze keek langs me heen, naar de Doch-
ter die haar tong tegen het glas van de toon-
bank drukte. Toen ze zag dat ze werd bekeken,
hield ze op. ‘Als het daar regende dansten we op
straat, van puur plezier. Dat nemen we hier
voor lief.’
Een joekel van een meeuw streek neer en schar-
relde pikkend om ons heen, op zoek naar geval-
len friet. De Dochter keek ernaar. ‘De mensen
nemen hier álles voor lief’, vervolgde de vrouw
terwijl ze een plastic bakje pakte. ‘Hier op de
boulevard zie ik ze allemaal over plastic zakken
heen rijden. Deden wij niet, want je wist nooit
of iets kon ontploffen. Ik heb gezien hoe pak-
ketjes op pleinen van kleuterscholen werden
neergelegd, verpakt als kadootjes. Als zo’n kind
dat dan oppakte – piew.’
Ze gooide iets denkbeeldigs de lucht in.
Even later vulde de geparkeerde auto zich met
de geur van visfrietjes. De meeuw had zijn aan-
dacht verplaatst naar het oudere echtpaar naast
de kraam. Af en toe voerden ze een stuk kibbe-
ling aan de kleine maltezer aan hun voeten. Via
de achteruitkijkspiegel keek ik naar de vette
vingertjes van de Dochter, de zandkorrels bij
haar slapen. Ze smakte, de enige ter wereld van
wie ik dat hebben kan.
eva.hoeke@volkskrant.nl
pag beeldcolumn
10 heerlijk genieten
‘Het gaat
vooral
om
veel geduld’

Rob is ‘vogelgraaf’. Een term die de Dikke Van Dale Kijk deze vogel eens die
nog moet halen, maar in de wereld van de vogelaars is het fotograaf des Vaderlands
een veelvoorkomende soort. In zijn jachtgebied rondom de Jan Dirk van der Burg
Rottemeren waar – as we speak – de blauwborsten terug zijn opdeed in het vrije veld
gekomen en de kieviten aan het ‘opvetten’ zijn, schiet Rob de bij Zevenhuizen.
halve kalender van Natuur- en Vogelwacht Rotta vol. ‘De bij- #heerlijkgenieten
zonderste vogel in dit gebied is de Woudaap, een reiger-
soortje met maar een paar broedparen in Nederland en hier
Rob Belterman (67)
zaten er twee!’ Hoewel het met de vogelstand niet best gaat,
Zevenhuizen
groeit het aantal vogelaars wel. ‘Ja, dat merk je hier zeker,
ook onder vrouwen. Maar zij vogelen nooit alleen, altijd met
twee of drie tegelijk.’ De strategie in dit gebied is wel aange-
past aan de realiteit van de Randstad. ‘Er rijden hier zo veel
auto’s dat als je loopt of fietst, de vogels schrikken. Je kunt
vaak beter ook met de auto langsrijden om goed te fotografe-
ren. Het gaat vooral om veel geduld, veel tijd en veel buiten
zijn. Heerlijk. Want wat heb ik nou binnen te zoeken?’
TEKST & FOTO Jan Dirk van der Burg
 6 april 2019 pag
nr 917 11

Opdat we leren van andermans ervaringen:

elke week een levensveranderend
inzichtje van een bekendere Nederlander.
weekendwijsheid

Dirk van De ven (23), mecaniciën bij De uiteindelijk als mecaniciën bij Team Jumbo-Visma
wielerploeg Team jumbo-visma: ‘Het terechtkwam. We maken dagen van minimaal
staat bij heel Nederland in de schuur: het twaalf uur, in het kortste geval voor de duur
wondermiddel WD-40. Prima smeer- van een week, maar bij de Ronde van Italië
middel, maar wat veel hobbywielrenners of de Tour de France zeker vier weken
niet weten: absoluut ongeschikt voor de achter elkaar. Ik heb hier veel geleerd:
racefiets en mountainbike. Het tast de Stop
onmiddellijk profs zetten hun banden niet zo hard
rubbers en de keerringen aan en is te als vaak wordt gedacht: tussen de 7 en 9
schraal voor een goede smering van de met
WD-40 bar is de rolweerstand nagenoeg gelijk,
ketting. Tijdens een bijscholingsdag dus een beetje lucht eruit laten voor wat
van mijn opleiding heb ik het zelf zien extra comfort en grip kan gerust. Wat
gebeuren: spuit WD-40 en binnen een veel hobbyrijders ook vergeten is het
kwartier, twintig minuten zie je de rubbers controleren van de remblokken: behalve
uitscheuren. In plaats daarvan kun je beter rommel blijven er ook heel kleine stukjes
speciale kettingolie gebruiken, welk merk maakt aluminium van de velg zitten, die moet je na iedere
F O T O B R AM B ER KI EN

niet zo veel uit; elke variant werkt.
Ik ben begonnen als fietsenmaker in een normale
fietsenzaak. Pas daar kreeg ik interesse in
racefietsen en mountainbikes, waarna ik bij een
gespecialiseerde winkel ging werken en
rit verwijderen om snelle slijtage te voorkomen.
Allemaal belangrijk, maar het allerbelangrijkst is
toch de smeerolie. Daar kun je echt dingen mee
stukmaken, de rest is onderhoud.’
TEKSTMargot C. Pol

beeldcolumn weekdier
Paul Faassen
pag interview
12 Jeroen van Koningsbrugge

‘Ik probeer het leven

wat lichter te
maken dan het is’
6 april 2019 tekst foto’s styling pag
nr 917 Nathalie Huigsloot Marc de Groot Jos van Heel 13

Jeroen van Koningsbrugge (45) staat

bekend als komisch acteur, maar tussen alle
grappen door bereidt hij zich voor op de
ondergang van de wereld: voor járen eten
heeft hij al in huis. ‘Ik hoop dat het voor niks
is, maar ik denk het niet.’
pag
14
De eerste keer
was het een
meisje van 8.
Het gebeurde
in Frankrijk,
hij was een
jaar of 14.
‘Ik kwam aanlopen op het strand en bij zee stonden er alle-
maal mensen te roepen. ‘O no, no!’ Bleek dat er een meisje
aan het verdrinken was. ‘Ze dreef steeds meer naar de rot-
sen waar een stroomversnelling was, en ze ging steeds
vaker kopje-onder. Niemand deed iets. Ik rende de zee in,
greep dat meisje, maar zij pakte mij in paniek zo stevig vast
dat ik ook niks meer kon en we samen afdreven. Het bloed
liep langs mijn lijf, zo hard klemde ze zich aan me vast. Uit
alle macht heb ik me weten vast te grijpen aan een ijzeren
buis die langs die rotsen liep. Op het strand stonden de
mensen nog altijd ‘O no!’ te roepen. Dat bleken haar ou-
ders te zijn. Zonder mij aan te kijken, namen ze hun doch-
ter aan en liepen weg. Hing ik daar.’
En zo gaat dat wel vaker bij zijn reddingsacties.
Een andere keer – hij hee in totaal zes mensen van de ver-
drinkingsdood gered – speelde het zich af op het strand in
Italië. ‘Een oudere dame – voor mij althans, ik was toen
16 – ging in de golven onder water en kwam niet meer
boven. Ik vloog de zee in, maar zij was in paniek geraakt en
aan het tegenspartelen. Ik heb haar echt aan haar been van
een meter of drie onder water naar boven getrokken. Er
kwam een liter of vier van die zoute ellende uit haar mond.
Terwijl ze woedende gebaren naar me maakte. Godsklere
zeg, dacht ik, ik moet het gewoon niet meer doen. Maar ik
kan het niet laten.’
Als jong jochie al niet. In een interview in tijdschri Jan
vertelde Jeroen eerder openhartig over zijn jeugd en de tijd
dat zijn moeder met een alcoholprobleem kampte. Op de
lagere school verzon hij soms smoesjes om eerder naar
huis te gaan om te kijken of het goed ging met zijn moe-
der. Als het nodig was bracht hij haar naar bed, zodat alles
weer normaal was tegen de tijd dat zijn jongere broertje en
zijn vader thuiskwamen.
Het redden hee er altijd in gezeten, lijkt het. ‘Ja. Dat
beschermen wordt dan misschien een soort tweede na-
tuur. Je wordt heel alert als je opgroeit in zo’n gezin. Waar-
door ik ook veel sneller reageer dan andere mensen. Mijn
vrouw was erbij toen ons zoontje Salomon bijna verdronk.
Zij zei later: ‘Ik stond nog stil en jij was al halverwege het
zwembad.’ Terwijl, ik stond met mijn gezicht naar haar
toe, met mijn rug naar Salomon, maar ik zag aan haar ver-
schrikte blik dat er iemand in het water viel. Toen was ik al
onderweg. Zo’n rare impuls. Het zit er gewoon in.’
Het karakter Kootje dat je in de musicalvariant van
’t Schaep speelt, hee ook steeds het gevoel dat hij ie-
dereen moet redden. ‘Ik ben gewoon een Kootje, ja. Die
club waarover het gaat, valt op een gegeven moment bijna
uit elkaar en Kootje is dan overal bezig brandjes te blus-
sen. Dat zit van nature ook in mij.’
Het gaat volgens Raoul Heertje, die het scenario voor de
musical schreef, over saamhorigheid. Ben je daar bo-
vengemiddeld naar op zoek doordat het er vroeger bij
jou thuis aan ontbrak? ‘Ik ben zeker een sucker voor
saamhorigheid. Ik vind het ook heerlijk om bij ’t Schaep in
een scène te staan waarin ik drie zinnen heb en iemand
anders een heel verhaal aan het houden is. Je zit in een
soort familiegroepje. Dat heb ik liever dan dat ik solo in
het theater sta. Maar dat gevoel van samenhorigheid was er
ondanks alles thuis soms ook wel, hoor. Mijn moeder gaf
mij voor het slapengaan altijd de kieteldood, dat was heer-
lijk. En we aten elke avond met zijn vieren. Het is niet hele-
maal uit elkaar gevallen. Terwijl we wel wat hebben mee-
gemaakt met zijn allen.
‘Midden in de nacht ging de telefoon. Ik weet het nog
goed. We werden allemaal wakker, want de telefoon ging
nooit midden in de nacht. Tring! Daarna mijn vader die
zei: ‘Ja, ik kom er nu aan.’ Hij was bedrijfsleider bij de su-
permarkt Prijsslag, daar was die nacht ingebroken. De
kluis was gekraakt, anderhalve ton was weg, er waren geen
braaksporen. Toen mijn vader daar aankwam werd hij
meteen in de handboeien geslagen en in een politiewagen
gesmeten. Ze dachten dat hij het had gedaan omdat hij de
sleutel had. Een week lang hoorden we niks.
Toen hij na zeven dagen terugkwam brak hij. Het was de
eerste keer dat ik mijn vader zag huilen. De hele week had
hij zich groot gehouden terwijl ze maar bleven hameren: je
hebt het wel gedaan, je hebt het wel gedaan. Ondertussen
bleef mijn vader steeds grapjes maken. ‘Dat is mijn over-
A L LE KL EDI NG V IA ZI PP ER
‘Mijn moeder gaf
mij voor het
slapengaan altijd
de kieteldood,
dat was heerlijk’
6 april 2019 interview pag
nr 917 met Jeroen van Koningsbrugge 15

‘Ik weet
dat je je eigen
geluk in de
hand hebt.
Je kunt je
geluk
afdwingen’
pag
16

leving’, zei hij. Tegelijkertijd was dat ook de reden waarom

ze maar doorgingen, ze dachten dat hij het niet serieus
nam. Mijn vader had het duidelijk niet gedaan, dus hij
werd vrijgelaten. Maar vervolgens werd hij ontslagen CV
omdat Prijsslag vond dat de arbeidsverhoudingen waren
verstoord. Dan ben je 45, en alles waarvoor je hebt ge-
JEROEN
werkt is weg. Ons huis moest verkocht worden. We ver- VAN
huisden naar een huurflatje, ergens achter in Den Bosch. KONINGSBRUGGE
Mijn vader is daar heel knap mee omgegaan. Hij ging met-
een aan de slag als grafdrager. Er moest toch geld komen. 3 september zo’n karaktertrek die je kunt uitvergroten.’
Ik weet nog dat we moesten lachen om dat zwarte pin- 1973 Geboren in Kinderen van alcoholisten zijn vaak onveilig gehecht
Roosendaal.
guïnpak en die hoge hoed. Daar moest hij zelf ook om la- doordat het gedrag van een alcoholverslaafde zo wispel-
1998-2002
chen. ‘Dit is toch niet normaal,’ zei hij, ‘kijk mij nou.’ Kleinkunstacade- turig is. Ze kunnen bijvoorbeeld angstig worden. Zou
Heb je je humor van je vader? ‘Ja, zeker. En ook het relati- mie Amsterdam. dat een tegenkant van je kunnen zijn? ‘Angst heb ik nooit
veren. Mijn oma, bij wie wij door alle toestanden thuis 2007-2008 De gehad. Mijn reactie was meer: nou, dan regel ik het wel.
Lama’s.
veel waren, had dat ook heel erg. Dat neem je mee.’ 2007-2009
Maar ik werd daar eerder laconiek van dan angstig.’
Als je je moeder naar bed had gebracht, deed je daarna Draadstaal met Ben je er wel verdrietig over geweest? ‘Zeker, toen ik net
soms alsof je voor een publiek stond als je de deur ach- Dennis van de uit huis weg was. Toen kon ik alleen maar denken: wat
ter je had dichtgedaan. ‘Ja mensen, zo is het leven,’ zei je Ven. stom, je hebt mijn hele jeugd verpest!’
2008-2016
dan. Hoe duid jij dat? ‘Je probeert het een tegenkleur te Teamcaptain Ik
Dat klinkt niet echt als verdriet. ‘Haha nee, dat is waar.
geven. Het is net als wanneer ik ’s ochtends vroeg haast hou van Holland. Maar na die boze periode is er bij mij gewoon een knop
heb en vaststa met mijn auto. Je raakt steeds opgefokter. 2011-2012 Dra- omgegaan. Toen besee ik dat ik er ook door ben ge-
maserie Iedereen
Totdat je ineens bese dat je met name voor jezelf heel vormd. De relatie met mijn ouders is nu heel goed. Eigen-
is gek op Jack.
vervelend bent. Dan forceer ik mezelf om een minuut lang 2010-2013 lijk ben ik stiekem dankbaar voor wat ik erdoor gekregen
een big smile op te zetten. Dat is heel nep, maar dan maak Neonletters met heb. Daardoor ben ik geworden wie ik nu ben en sta ik ste-
je endorfine aan en dan voel je je beter.’ Dennis van de vig op de grond. Ik weet dat het goed of slecht kan gaan,
Ven.
In 24 uur met analyseerde presentator en tevens goede maar dat je je eigen geluk in de hand hebt. Je kunt je geluk
Vanaf 2014 Dra-
vriend eo Maassen je neiging tot relativeren en alles maserie Smeris. afdwingen. Dat hee met het visualiseren van dingen te
positief zien. ‘Jij kan grote drama’s meemaken, maar Vanaf 2017 Oh, maken en vol voor iets gaan.’
daarna ga je door en is er ogenschijnlijk niks aan de wat een jaar! met Wat bedoel je met visualiseren? ‘Als ik heel graag een film
Linda de Mol
hand’, zei hij. ‘Ik mis dan wel een beetje je geworstel met wil doen, dan benoem ik dat. En dan zie ik het ook hele-
Vanaf 2015
je leven.’ ‘Ik heb wat meegemaakt, maar ik wil niet dat het Draadstaal. maal voor me hoe dat gaat. Ik heb nu al een keer of zes
drama de hele tijd over me heen hangt. eo is een bin- 2019 De mannen meegemaakt dat ik dat deed, en dat ik de dag erna werd
nenvetter. Als hij ruzie hee met zijn vriendin duurt dat van taal met Den- opgebeld met de mededeling dat ze mij voor die speelfilm
nis van de Ven en
soms een maand. Ik denk na een half uur al: zullen we Nick & Simon.
wilden. Mijn vrouw Claire zegt dan ook: ‘Het is ongeloof-
even gaan zitten alsjeblie, ik kan hier niet tegen. Ik wil 3 april Musical lijk. Hoe dan?!’
gewoon dat het leuk is. Ik probeer het leven wat lichter te ’t schaep met Zowel zij als je beste vriend Dennis van de Ven vertelde
maken dan het is. Ik vind het ook fijn als mensen zeggen de 5 pooten in me over de voorzorgsmaatregelen die je tre voor het
DeLaMar Theater,
dat ze depressief waren maar door een filmpje van Draad- Amsterdam,
geval het einde der tijden aanbreekt. Daar klinkt toch
staal of Neonletters even hebben moeten lachen.’ daarna in Luxor, angst in door. ‘Maar dat is het toch niet. Het is meer de
Acteurs zeggen altijd dat het personage dat je speelt een Rotterdam. verantwoordelijkheid voor mijn vrouw en twee kinderen
Juni 2019 Kin-
tegenkant moet hebben. Alleen maar vrolijk, blij en die ik sterk voel. De fascinatie is ooit begonnen door een
derboek Elvis en
opgeruimd is niet interessant. Stel dat je Jeroen van Jones. roman, geschreven door een prepper, waarin concrete tips
Koningsbrugge zou moeten spelen, wat zou dan je 2020 The Great stonden voor als het fout zou gaan in de wereld. Inmiddels
tegenkant zijn? ‘Poeh... Misschien is mijn tegenkant dat ik Gatsby, Toneel- heb ik acht- tot negenhonderd boeken over dat onderwerp
groep Maastricht.
geen tegenkant heb. Carlo Boszhard hee mij weleens ge- gelezen. Ik ben intussen een soort van expert op dat ge-
probeerd te persifleren. Maar dat lukte niet. Ik heb niet 2005 Getrouwd bied. Het komt ook door de oorlogsverhalen van mijn opa
met Marie-Claire en oma, over dat ze niets te eten hadden. Daardoor is er bij
Witlox. Ze heb- mij een zaadje geplant. Dat gaat mij niet overkomen, dacht
ben twee kinde-
ik. Ik ga zorgen dat, als ik later een gezin heb, dát niet ge-
ren: Salomon
‘Er is niks Elvis (11) en Vale- beurt. Vandaar dat ik naast mijn huis in Amsterdam, nog
waaraan rie Jones (8). ergens anders een huisje heb. En een moestuin.’
je meer En een schuilkelder toch? ‘Dat nog net niet. Ik heb dat wel
geld
kunt ver- onderzocht, maar dat hee geen zin. Een schuilkelder hee
dienen altijd een ventilatiesysteem, daar kunnen ze iets brandends
dan aan in gooien. Dus dat heb ik uit mijn hoofd gezet. Maar inder-
oorlog’ daad, ik ben wel iemand die ver vooruitdenkt.’
6 april 2019 interview pag
nr 917 met Jeroen van Koningsbrugge 17

‘Als je
vragen
stelt,
word je
meteen in
de hoek
van de
complot-
denkers
geduwd’
pag
18
Je hebt onder meer een enorme voorraad eten, hoorde
ik. ‘Ja. Zowel in mijn huis in Amsterdam als in Limburg.
Zeker.’
En wat heb je dan? Rijst? ‘O neeneenee, ik heb wel echt
gevriesdroogde shit. Dat blij 35 jaar goed. Verder heb ik
de afgelopen negen jaar van alles verzameld. Van vishen-
gels tot zo’n trapding waarmee je energie kunt opwekken.
Dat soort rare dingen wil ik gewoon hebben. Het hee met
een soort überverantwoordelijkheid te maken. Heel veel
vrienden van mij weten het ook. Ik zeg: jongens, wanneer
the shit hits the fan, je weet waar ik zit.
‘Als er iets gebeurt wil ik gewoon niet achteraf denken: had
ik maar iets gedaan. Ik hoop dat ik hartstikke fout zit. Dat
het nooit gebeurt, dat het allemaal voor niks is. Alleen
denk ik niet dat het voor niks is. En anders kan ik over
twintig jaar een paar jaar lang gevriesdroogd eten vreten.
Ook niet erg.’
En wat is dan de fantasie die je hebt bij ‘when the shit
hits the fan’? ‘Het meest logische, en het meest actuele, zou
een financiële crisis zijn. Mensen denken dat we goed door
de crisis van 2008 zijn gekomen, maar overheden hebben
gewoon een pleister geplakt. De staatsschuld is nu nog
hoger dan toen. Ik hou dat allemaal bij, ik kijk er altijd
naar. Je ziet hier en daar al een land omvallen, op een ge-
geven moment kun je die economieën niet meer oplappen.
En dan gaan ze als dominosteentjes. Dat is denk ik het eer-
ste wat gebeurt. En dat hee állemaal gevolgen. De super-
markten worden minder aangevuld, het eten raakt op,
onze beschaving blijkt ineens flinterdun. Want als je ie-
mand ziet lopen met een brood terwijl je twee kinderen al
drie dagen niks te eten hebben gehad, dan jat jij dat brood.
Ze zeggen dat alles in drieën gaat. Je kunt drie minuten
zonder lucht, drie dagen zonder water, drie weken zonder
voedsel en het duurt drie dagen, bij een echte crisis, voor-
dat the society stopt. Dan zijn alle afspraken die we hebben
weg, terwijl we léven van afspraken. Net als de afspraak
dat ons geld echt wat waard is. Terwijl, dat is gewoon pa-
pier. Mijn zoontje vertelde me dat hij op school leert dat
de hoeveelheid uitgegeven papiergeld overeenkomt met de
waarde van de goudvoorraad van de centrale bank, maar
dat is natuurlijk allang niet meer zo.
‘Maar wij worden kwader om het Koningslied dan om de
banken die ons naaien. Mensen beginnen nu wel langzaam
wakkerder te worden. Dat is het begin van de grote veran-
dering die eraan zit te komen.
‘Iedere honderd jaar stort er een heel rijk in elkaar. In
Amerika zie je het al beginnen, dat is het laatste Romeinse
rijk. Alles moet veel, veel, veel. Amerika gaat maar door,
door, door, terwijl het land niet meer het geld hee om dat
te doen. Ze blijven doen alsof ze het machtigste land ter
wereld zijn, maar ik denk niet dat het nog lang duurt voor-
interview
met Jeroen van Koningsbrugge
dat de scheurtjes, die er nu al zitten, overal zichtbaar wor-
den. Steeds meer mensen zullen het ook niet meer vertrou-
wen. En terecht. Ik zeg altijd: als dit hier (wappert met zijn
rechterarm in de lucht) op het nieuws is, wordt er daar
(wappert met linkerhand) iets veranderd wat we allemaal
niet doorhebben. We maken ons bij wijze van spreken druk
om Michael Jackson, en ondertussen wordt er een wet
doorgedrukt zonder dat iemand het doorhee. Dat gebeurt
heel vaak. Brood en spelen is het. Gelukkig wordt in Ame-
rika nu eindelijk 9/11 onderzocht omdat ze denken dat het
controlled demolition (opzettelijke vernietiging door de
Amerikanen, red.) is geweest.’
Hoe komt het dat jij er zo van overtuigd bent dat 9/11
door de Amerikanen is opgezet? ‘Ik heb er te veel dingen
van gezien. Documentaires, maar ook de echte beelden. En
daarop zie ik gewoon ontploffinkjes in de raampjes van de
Twin Towers. Wat zijn die witte rookpluimpjes en de klap-
pen die je hoort voordat de torens instorten? Die torens
zijn bovendien zo ontworpen dat ze ook blijven staan als
zich er een vliegtuig inboort. Het metaal uit de constructie
van de torens smelt pas bij veertig duizend graden of zo.
Waardoor je gaat denken dat de Amerikaanse geheime
dienst thermiet hee gebruikt. Want dat is het enige wat zo
hard brandt dat die staalconstructie kan smelten. De torens
stortten ook vanonder in. En dan hoor je allerlei mensen in
interviews vertellen: ‘Ik werkte bij de balie. Drie dagen
voor 9/11 mochten wij niet meer op bepaalde verdiepingen
in de onderkant van de toren komen. Dat was allemaal af-
gesloten vanwege onderhoud. Mannen met pakken en kof-
fers liepen in en uit. Precies op die plek is alles ontplo’. Ja,
dan weet ik zeker dat het niet zomaar gebeurd kan zijn.
Alles moest vernietigd worden. Want we moesten allemaal
denken dat die vreselijke terroristen het hadden gedaan.
Zo maak je een oorlog. En er is niks waaraan je meer geld
kunt verdienen dan aan oorlog.’
Toen theatermaker George van Houts dit aan tafel bij
Pauw vertelde, kreeg hij de kritiek een complotdenker te
zijn. ‘Ja, ik heb hem toen ook een berichtje gestuurd. Ik
ben het met heel veel dingen die hij zegt eens, alleen je
moet daar niet het slachtoffer gaan spelen, dan krijg je de
publieke opinie tegen. Terwijl als er íémand bij Pauw aan
tafel zat die een expert is op dit gebied, dan is het George.
Al achttien jaar lang hee hij er alles over gelezen. De
voors, de tegens, echt álles. Maar ja, als je er vragen over
stelt, krijg je meteen een soort papieren hoedje op alsof je
niet helemaal goed bent. Je wordt meteen in de hoek van
de complotdenkers geduwd.’
Je vrouw vertelde dat zij nu alternatieve geneeskunde
studeert, ook wel een beetje met het idee: stel dat het
verkeerd gaat, wat kun je dan nemen als je ziek wordt.
‘Mensen
beginnen nu
wel wakker-
der te worden.
Dat is het
begin van de
verandering
die eraan zit
te komen’
pag
20
‘Ja klopt. Iedereen krijgt tegenwoordig maar meteen pillen.
Mijn dochter had negen keer achter elkaar een blaasontste-
king. En elke keer kreeg ze zo’n antibioticakuur. De laatste
keer zei ik: dit kan toch niet? Dat meisje is 8! Je maakt alles
kapot van binnen, want antibiotica doden niet alleen de
ziekteverwekkende bacteriën, maar ook de goede bacte-
riën. Toen is Claire dat zelf gaan opzoeken in haar boeken.
Binnen een dag had ze die blaasontsteking genezen! Ze
hee onze dochter onder meer in een bad vol met heet
water gezet, met vijf zakjes van een bepaalde thee erin. Een
half uurtje erin zitten, en de volgende dag was het weg! We
zijn natuurlijk honderd jaar geleden gestopt met, wat we
nu alternatieve geneeskunde noemen, want aan pillen kan
meer geld worden verdiend. Ik denk niet dat alle artsen op
die manier bezig zijn, maar de mensen daarboven, de far-
maceutische industrie, zeker weten! Ik weet ook zeker dat
er voor veel chronische ziektes allang geneesmiddelen zijn,
maar dat ze die nog niet op de markt brengen, want het
gaat allemaal om geld verdienen.’
Je vrouw vertelde ook dat jullie komend jaar voor de
vierde keer gaan trouwen. ‘Ja. Wij vinden het heel fijn om
elke keer opnieuw te bevestigen: we doen het nog steeds.’
Hebben jullie daarom ook elk jaar een gesprek waarin
jullie elkaar vragen of je nog door wil? ‘Ja. Ik kan het ie-
dereen aanraden. Het is fijn. En ook heel eerlijk. Uit zo’n
gesprek is ook het plan voortgekomen om een tijd naar
Amerika te gaan. Ik was alleen maar aan het werk, en
ineens dachten we: we moeten gewoon weg. Gewoon een
half jaar niks.’
Je vrouw en je kinderen hebben daar uiteindelijk ander-
half jaar gewoond, terwijl jij na een half jaar hier weer
bent gaan werken. Waarom bleven zij? ‘Mijn vrouw was
zo verliefd geworden op Amerika. Iedereen gaat daar vroeg
naar bed. In de periode dat ik er niet was, lag zij er elke
avond om negen uur in. Alles is daar rustiger, meer laid-
back. Maar onze buffer was op, dus ik moest terug. Ik
vloog elke maand heen en weer, maar na een half jaar rea-
liseerde ik me dat we juist in Amerika waren gaan wonen
om met z’n vieren te zijn. En nu zag ik mijn gezin weken
níét. Toen zijn ze terug naar Nederland gekomen.’
Hoe was dat voor je kinderen? ‘Die hadden het in Ame-
rika erg naar hun zin, maar vonden het ook leuk om terug
te gaan. Mijn dochter hee de eerste tweeënhalve maand
in Amerika alleen niks gezegd. Geen woord. Zij is zo’n per-
fectionist, net als mijn vrouw. En na die tijd sprak ze
ineens vloeiend Engels. Volzinnen. ‘You little stinker!’ zei
de lerares. Heel grappig.’
Doet dat je geen pijn dan, die eerste maanden? ‘Ja, ik heb
ook wel serieus gedacht dat we misschien terug moesten.
Maar mijn zoontje vond het er fantastisch en mijn vrouw
ook. Ik was wat flexibeler omdat ik dacht: als mijn dochter
interview
met Jeroen van Koningsbrugge
‘Ikweetzeker
datervoor
veelchronische
ziektesallang
geneesmiddelen
zijn’
het echt niet leuk vindt... Maar toen kwamen mijn schoon-
ouders langs, dat hee haar erg geholpen. Alsof Nederland
ineens niet meer zo ver weg was.’
Je bent nu samen met je vrouw bezig aan een kinder-
boek, losjes gebaseerd op het leven van jullie eigen kin-
deren, ze gaan op een gegeven moment ook in Malibu
wonen. Verder ben je aan het draaien voor de drama-
serie Smeris, die je samen met Dennis van de Ven maakt
met wie je ook in het SBS-programma De mannen van
taal zit. Volgend jaar speel je de hoofdrol in e Great
Gatsby bij Toneelgroep Maastricht. Toen ik aan je vrouw
vroeg wat de kernvraag aan jou was, zei ze: Jeroen doet
veel verschillende projecten, maar de motivatie die er-
onder zit is dezelfde. Vraag daar eens naar. ‘Ik denk dat
de overeenkomst is dat ik allerlei documenten wil maken
om die momenten vast te houden. Het zijn allemaal ijk-
punten. Elke uiting, of het nou tv, film, muziek, een kin-
derboek of theater is, is voor mij alsof ik een vlaggetje
neerzet. Daar zit het ’m volgens mij in. Dat je iets wil vast-
houden. Misschien is dat die angst waar je het eerder over
had, haha.’
Bang dat je geluk vervliegt. ‘Ja.’
En speelt daarbij misschien mee dat geluk voor jou
vroeger niet gewoon was? Waardoor je het zo graag vast
wilt houden? En ook vier keer trouwt en elk jaar een
voortgangsgesprek hebt met je vrouw? Alsof je geen
geluksmoment voor lief dur te nemen? ‘Ja, ik ben me er
ook altijd van bewust als het fijn is. Uiteindelijk vind ik het
gewoon ’t leukst om met mensen samen te eten, en geluk,
blijdschap en lol te delen. Ik hou er ook van om mensen
bij elkaar te brengen die elkaar niet kennen. Ik ben een
soort koppelaar. Ik had acht vrienden die voor mijn gevoel
dezelfde bloedgroep hebben en die nodigde ik allemaal uit
in een huisje in Limburg. Inmiddels is dat uitgegroeid tot
een vriendenclub van 35 man die ook zonder mij met el-
kaar afspreken. Dan denk ik: yes! En als er ergens een pro-
bleem is, dat volgens mij opgelost kan worden als mensen
gewoon even eerlijk naar elkaar zijn, dan help ik daarbij.
Ik vind niets leuker dan andere mensen de slappe lach
horen hebben.’
Je bent eigenlijk altijd blijven redden. ‘Ja misschien wel.
Maar als we het allemaal, zoals in het begin van dit ge-
sprek, op een rij zetten lijkt het net alsof ik een helden-
complex heb, dat is zeker niet zo. Als ik al een Superman
ben, dan wel een met een cape die in de knoop kwam.
Maar ook dat is niet erg. Als alles wegvalt gaan we naar
driehoog-achter. Dat is gek genoeg helemaal niet erg. Ik
heb dat meegemaakt en ik weet: dat is echt niet het einde
van de wereld.’
6 april 2019 column foto
nr 917 Ibtihal Jadib Valentina Vos
‘Onze blik
richt zich vooral
op kennis
uit de eigen
kring’
Algemene
ontwikkeling
Ibtihal Jadib
Voor mijn werk volg
V
ik momenteel een
achtdelige cursus
rechtsfilosofie aan
de universiteit. Eens
per maand probeer
ik aan de hand van
mannen als Nietzsche, Dostojevski en Sartre
iets zinnigs te zeggen over het recht en recht-
vaardigheid. Mijn man, ook een filosofisch in-
gestelde advocaat, volgt dezelfde cursus, met
als gevolg dat wij dankzij de verplichte oplei-
dingspunten een maandelijkse date-night heb-
ben gekregen.
Ons avondje uit verloopt doorgaans volgens
hetzelfde stramien: we dumpen de kinderen
bij de oppas, haasten ons naar de campus waar
we net op tijd zijn voor een twee uur durend
college en wandelen daarna de stad in voor
een nabeschouwing in een of ander café. Mijn
man is opgevoed door een filosofie minnende
vader waardoor hij alles al eerder lijkt te heb-
ben gehoord, zoiets schijnt algemene ontwik-
keling te heten. Ik daarentegen word niet ge-
hinderd door enige kennis van zaken want
mijn ouders zijn niet belezen en alle kennis die
ik tijdens mijn studie opdeed werd door mijn
hersenen na een tentamen steevast met een
deleteknop de vergetelheid in gedrukt. Dat
kun je dom noemen, ik prefereer het woord
onbevangen.
Terwijl ik Dostojevski probeerde te doorgron-
den, schreef ik een paar weken geleden een
column waarin ik de naam Avicenna liet val-
len. Mijn man keek op, het Magazine nog in
zijn hand, en vroeg wie dat was. Ik keek ver-
pag
21
baasd naar Meneer Alge-
mene Ontwikkeling, hoe
kon hij een van de grootste
filosofen van zijn tijd niet ken-
nen?
‘Die man is ook op het westerse den-
ken van invloed geweest’, wierp ik nog op.
Maar nee, hij had nooit van hem gehoord. Ik
probeerde andere filosofen: Al-Ghazali? Nee.
Ibn Arabi? Niets. Ibn Roesjd? Hij knipperde
met zijn ogen.
Bij het eerstvolgende college vroeg ik de
docent waarom er zo weinig aandacht is voor
islamitische filosofen, ook in deze collegereeks
regende het uitsluitend westerse namen. De
docent keek wat schuldbewust: ‘Er is natuur-
lijk veel te vinden over niet-westerse filosofen’,
antwoordde ze, ‘maar onze blik richt zich eerst
en vooral op kennis uit de eigen kring.’
Sjongejongejonge, dacht ik, we zitten allemaal
met de handen in het haar over waar het naar-
toe gaat met de Arabische wereld, maar nie-
mand neemt de moeite om te kijken waar die
wereld vandaan komt. Ik chargeer natuurlijk,
er zijn mensen als Michiel Leezenberg en geïn-
teresseerden kunnen hun hart ophalen bij ge-
specialiseerde cursussen. Maar dat noem ik
geen algemene ontwikkeling.
De gemiddelde man of vrouw lijkt over de
Arabische wereld slechts te denken in termen
als intolerant en achterlijk terwijl het Westen
steevast wordt gezien als verlicht. Zo wordt
met een grote stap een paar eeuwen geschiede-
nis overgeslagen waarin de rollen precies om-
gekeerd waren.
Kennis over islamitische filosofen pareert niet
alleen het westerse superioriteitsdenken, het is
bovendien een middel om moslims te onder-
wijzen over hun eigen religie. Moslims zijn
zélf beperkter gaan denken over de islam. In
Marokko is recent een docent filosofie aange-
vallen door een student die meende dat filoso-
fie tot atheïsme leidt. Die student had duide-
lijk niet verder gekeken dan de huidige Ikea-
islam: je wordt alleen beloond als je de gestan-
daardiseerde gebruiksaanwijzing opvolgt.
Om het extremistische gedachtegoed te be-
strijden, moeten we het kritisch denken daar-
tegenover zetten. Dat doe je niet door te roe-
pen dat wij hier in het Westen o zo verlicht
zijn, maar door te wijzen op de verlichting in
de islamitische wereld zélf. Dat extremisten de
geschiedenisboeken negeren betekent niet dat
wij hetzelfde moeten doen.
ibtihal.jadib@volkskrant.nl
pag
22

Zondagavond is de laatste aflevering van de hitserie

De Luizenmoeder te zien. Maar het luizenmoederen
en -vaderen gaat natuurlijk gewoon door.

Echte luizenmoeders
Judith Kruidenberg (44),
webredacteur en edelsmid.
Luizenmoeder op de Theo
Thijssenschool in Amsterdam.
‘Ik heb nog geen schoolluis ge-
vangen, laat ik het zo zeggen; via
de klassenapp kwam er een op-
roepje, ik heb me net aangemeld.
Mijn dochter heeft jaren geleden
wel een luis gehád: zo’n verschrik-
kelijke ervaring, dat wil ik nooit
meer. Het was op de boot op weg
naar Terschelling toen ik ineens
iets zag bewegen. Gewoon het
idee dat er wat op je hoofd rond-
loopt; horror. Ik was er ook niet op
voorbereid. Een aardige drogist op
Terschelling heeft me gekalmeerd,
maar ik heb er nog weken last van
gehad.
Fijn dus dat ze het op school zo in
de gaten houden. En nee, ik zie er
niet tegenop. Het is niet alsof ik
straks gillend wegren als ik een
luis ontdek, denk ik: bij mijn doch-
ter was het vooral het onver-
wachte eraan. Het is ook altijd wel
gezellig: zo’n opstootje van kinde-
ren bij de ingang als de luizen-
ouders weer bezig zijn. Maar leuk?
Nou ja, ik ga gewoon.’
 foto’s tekst pag
Tara Fallaux Margot C. Pol 23

Moniek Wassenaar
(38), psychiater.
Luizenmoeder op de Tweede
Montessorischool Het Winter-
koninkje in Amsterdam.

‘De vorige luizenmoeder gaat

met haar kind mee naar de vol-
gende klas’, zei de juf van groep A,
‘wil jij de nieuwe worden?’ Ik heb
een drukke baan waardoor ik niet
zo veel kan helpen op school, dus
ik vind het leuk dat ik op deze ma-
nier toch iets kan doen. Ik ben wel
een beginneling. In de winter dacht
ik bijvoorbeeld een keertje over te
kunnen slaan, maar dat bleek een
vergissing: zeker zeven van de
twintig kinderen hadden ineens
neten, dubbel zoveel als normaal.
Nu kijk ik dus standaard één keer
per maand in de nekjes, op de on-
derste strook haar, dan nog even
bovenop en tot slot achter de oren;
als ze daar allemaal niet zitten, zijn
ze er meestal niet. Wat ik daarbij
vooral nodig heb, is licht: dankzij
het lampje van mijn telefoon gaan
de neten een beetje glimmen, heel
handig. Nee, ik heb niet het idee
dat mensen me anders aankijken,
sinds de tv-serie, wel dat ik tegen-
woordig meer jeuk heb.’
pag
24
‘Eigenlijk
ishetheel
gezellig,
luizen-
pluizen’
KarinRoos(43), Karin Roos (KR): ‘In Duitsland, waar ik
senior purser (links) en vandaan kom, bestaan geen luizenmoe-
Karenvanden ders. Als kinderen daar luizen hebben,
Besselaar(38), moeten ze naar de dokter en thuisblijven
zelfstandig ondernemer. tot ze luisvrij zijn. Ik doe het inmiddels
Luizenmoeders op de vier jaar, sinds mijn zoon en Karens doch-
St. Dominicusschool in Utrecht.
ter samen in de kleuterklas kwamen,
doen we het samen. We drinken vaak kof-
fie na afloop.’ Karen van den Besselaar
(KvdB): ‘Eigenlijk is het heel gezellig, lui-
zenpluizen. Ik vind het ook leuk om op
school te zijn tijdens de les. Vooral toen
mijn dochter nog klein was, dacht ik vaak:
wat doet ze nou eigenlijk? Je kunt vanaf
de gang een beetje meekijken. Maar we
zijn vooral begonnen om de klasgenoten
van onze kinderen te leren kennen. Je
voert ondertussen toch gesprekjes.’
KR: ‘Per kind ben ik drie tot vijf minuten
bezig.’ KvdB: ‘Echt? Ik maar twee minu-
ten, denk ik, haha. Ik heb van jou de fijne
kneepjes geleerd. Komt het makkelijk
los? Dan zijn het geen luizen, maar zand.’
KR: ‘Of glitter. We zeggen nooit: jij hebt
luizen, we willen het kind niet vernederen.
We schrijven het op een lijst, daarna
neemt de juf contact op met de ouders.
Soms vragen de juffen of we hen ook
even willen checken.’ KvdB: ‘Nee, we
controleren elkaar nooit, maar ik zou wel
tegen aanstormende luizenmoeders met
lang haar willen zeggen: doe het vast!’
KR: ‘Het wordt wel gewaardeerd, dat we
dit doen, merk ik. Ik mocht een keer als
bedankje bij het kerstdiner zijn, terwijl dat
eigenlijk alleen voor klassenmoeders is.’
KvdB: ‘Ja, hiërarchie bij de hulpouders
komt niet alleen in de tv-serie voor!’
 6 april 2019
nr 917
Mariska van Oudheus-
den (35), communicatie-
adviseur en echtgenoot
Martijn Heijnen (46),
directeur van een organisatie
in de jeugdgezondheidszorg.
Luizenmoeder en -vader op de
Rotterdamse Montessori School.
‘Van tevoren
heb ik
research
gedaan op
internet’
in beeld
luizenmoeders
Mariska: ‘Elke eerste woensdag van
de maand is het op onze montessori-
school luizenkammen. Omdat Martijn
en ik om beurten op woensdag thuis
zijn, heeft een van ons dus altijd luizen-
dienst. Toch hebben onze kinderen ze
nog nooit gehad. Maar we doen dit pas
een jaar, en ik heb ook wel eens ge-
hoord dat mensen die niet zo geoefend
zijn, niks vinden. Van tevoren heb ik
wel research gedaan op internet: hoe
ziet een luis er uit? Waar gaan ze zit-
ten? Maar eigenlijk doe ik maar wat. Je
bent toch het haar van je eigen kinde-
ren gewend, maar bij ons op school
zitten zeker dertig verschillende natio-
naliteiten met allemaal ander haar, dat
pluist best lastig. Ongekamde kinde-
ren, ook altijd een feest. Daar kun je ei-
pag
25
genlijk niet aan beginnen, dus dan
maar kijken naar de warme plekjes
achter de oren en op de kruin.
Martijn is sowieso een man die erg be-
gaan is met zijn gezin. We doen altijd
alles samen, ook in huis. Maar als hij
na het luizenkammen weer een
vlechtje moet maken, denk ik dat hij
gewoon zegt: hier is je elastiekje, suc-
ces. Ik heb er zelf ook moeite mee,
hoor: onze dochter wil nooit iets in
haar haar. Wie van ons meer talent
heeft? Martijn is misschien wat secuur-
der, ik zie hem zelf ook regelmatig
boven tafel hangen met een wit papier-
tje eronder: kammen en kijken. Maar ik
denk vooral dat andere ouders beter
zijn dan wij.’
pag
26
 in beeld pag
luizenmoeders 27

Evelien Kuiper (43),

kapper (links) en Iris van
Dam (44), projectassis-
tent bij de gemeente.
Luizenmoeders op De aquarel
in Zwolle.

Evelien Kuiper: ‘Je lijkt zelf wel

juf Ank’, zeggen mensen vaak
tegen me, helemaal als ik vertel
dat ik opperluizenmoeder ben.
Mijn gezicht is smal, net als dat
van haar, en ik heb ook altijd mijn
haar vast, maar eigenlijk lijken we
helemaal niet op elkaar, ik ben
zelf kapper.
Toen ik vijf jaar geleden gevraagd
werd, vond ik het meteen leuk: ik
kan niet vaak genoeg in het haar
zitten. Ik wil mezelf niet op de
borst kloppen, maar inmiddels
weet ik er wel veel van. Andere
luizenmoeders vragen mij vaak
advies, of ze appen of ik tussen-
door even bij hun kind wil contro-
leren. Dan pak ik ze direct om
half 9 vast: ja hoor. ‘Kammen,
kammen’, app ik dan terug. Ik zie
dat zo.
Ik ben wel blij dat het taboe eraf
is: als je luizen hebt, ben je niet
meer zoals vroeger een vies kind,
je kunt er echt niks aan doen. Al
houden luizen niet van vies haar,
dus niet te vaak wassen helpt.
Nog een tip: koop haarlak of
goedkoop parfum en spuit dat in
de nek of op het haar: houden ze
ook niet van. En meisjes met lang
haar: maak een knot of staart, an-
ders geef je je vriendin een knuf-
fel en is het wéér raak. Soms zie
ik situaties waarvan ik denk: hoe
kun je het zó ver laten komen?
Nekjes kapot gekrabt, hoofd
kapot, dan zie je ze gewoon ren-
nen. Echt zielig. Geen tijd, zeggen
die ouders dan, maar dan maak je
maar tijd! Gelukkig komt dat niet
vaak voor.
‘Als ik jou zie, krijg ik spontaan
jeuk’, zeggen moeders wel eens,
maar zelf heb ik ze nog nooit
gehad. Na afloop loop ik altijd
even naar het magazijn en stop
mijn vingers in de bak met alco-
hol. Zetten mijn kinderen in de
speelgoedwinkel een leuk masker
op, of een pet, dan roep ik: doe
onmiddellijk af! Als normale ouder
denk je er niet over na, maar ik
zie overal besmettingsgevaar.’

‘Ik zie overal

besmettings-
gevaar’
pag tekst foto’s
28 Eva Hoeke Linelle Deunk
6 april 2019 reportage pag
nr 917 xxxxxxxxxxxxxxxx 29
pag
30
Het
Het kostte haar járen om het hardop
te zeggen, maar nu is ze zover: Tatjana
Almuli (27) is dik. Over het gewicht
van dat gewicht schreef ze het boek
Knap voor een dik meisje. Geen excu-
ses, ook geen ode, maar een wegwij-
zer: ‘Het idee dat dikke mensen dom
en lui zijn, zit heel diep in onze cul-
tuur verankerd.’
Hoe gaat het? Als je het einde van
het boek mag geloven, zit hier een
verlichte vrouw voor me. Lachend:
‘Nou, verlícht... Het gaat zeker beter
dan twee jaar geleden, maar ik bena-
druk dat ik dé oplossing nog niet heb
gevonden. Ik wil ook nog steeds af-
vallen.’
Hoeveel weeg je momenteel? ‘Weet
ik niet, ik heb me al een jaar niet ge-
wogen. Ik was altijd zo obsessief bezig
met dat getal, dat wil ik niet meer. Ik
let nu alleen nog op mijn kleding, of
die goed zit. Dat bedoel ik: het is niet
zo dat ik elke dag fluitend op de fiets
zit met het idee dat ik de wereld aan-
kan. Maar ik ben wel een stuk positie-
ver dan voorheen en het lukt me
vooral steeds beter om mijn gewicht
secundair te laten zijn in mijn leven.’
Je boek is nog maar net voltooid, dat
is voor veel auteurs een stressvolle
periode. Je legt uit dat stress een
trigger voor je is: hoe drukker het in
je hoofd is, hoe sneller je naar eten
grijpt. ‘Ik heb de laatste tijd heel wei-
nig eetbuien gehad, wat ik héél fijn
vind, want in periodes van stress is dat
inderdaad mijn eerste go-to.’
interview
met Tatjana Almuli
Beelden van
Instagram:
@tatjanaamuli
Waar anderen een borrel nemen,
begin jij te eten. ‘Van jongs af aan al.
Na heel veel therapie weet ik dat eet-
buien niet de oplossing zijn, maar het
blij een gevecht. Zeker in het begin
van het boek, toen ik in mijn verhaal
dook en al die shit moest herbeleven,
was dat pittig. Maar het kon niet an-
ders: als het een goed boek moest
worden, moest ik openhartig zijn. Dus
die eetbuien in het begin waren min
of meer ingecalculeerd, haha. Maar de
laatste is alweer een maand geleden,
dus ik ben tevreden.’
Tatjana Almuli wordt op 27 april
1991 in een Amstelveens ziekenhuis
geboren als eerste kind van een Brazi-
liaans-Servische vader en Nederlandse
moeder. Ze groeit op op een boerderij
in Uithoorn, wanneer ze 4 is verhuist
het gezin naar Amstelveen, waar haar
ouders een biologische voedingswin-
kel gaan runnen. Vader wordt gaande-
weg steeds ongelukkiger in Neder-
land. Hij voelt zich onbegrepen, ont-
wikkelt een depressie (die later wordt
gediagnosticeerd als een bipolaire
stoornis) en Tatjana en haar moeder
vangen de klappen op, soms letterlijk.
Al in haar vroege jeugd is ze aan de
zware kant. Tatjana: ‘Al blij dat dis-
cutabel bij een kind, want lekkere
dikke spekbeentjes worden dan nog
als schattig ervaren.’
Hoe kwam het dat je als kind al
zwaar was? ‘Ik blijk een genetisch de-
fect te hebben, het MC4-receptor-
defect. Dat houdt kort gezegd in dat je
een groter hongergevoel hebt, een
minder goede stofwisseling en minder
snel verzadiging bereikt. Die drie din-
gen hangen sterk samen met dik zijn.
Dat defect had ik toen natuurlijk ook
al, maar dat wisten we toen nog niet,
want zulke dingen werden toen nog
niet onderzocht. Mijn ouders begre-
pen ook niet wat er aan de hand was.
Ze hadden nota bene een natuurvoe-
dingswinkel, als kind at ik al quinoa
met sojamelk, supergezond. En we
woonden op een boerderij dus ik was
de hele dag buiten. Mijn moeder
dacht ook steeds: die gaat straks
groeien en dan komt het vanzelf goed.
Nou, dat groeien deed ik inderdaad.
Alleen ook in de breedte.’
Vanaf je 9de krijg je eetbuien. Wat is
een eetbui precies? ‘Dat zal voor ie-
dereen anders zijn, maar voor mij is
een eetbui iets dat altijd in het geheim
gebeurt, en waarbij je zoveel mogelijk
eet in een heel korte tijd. Als mijn ou-
ders sliepen sloop ik bijvoorbeeld stie-
kem naar beneden om vijf boterham-
men met beleg te eten, wat best veel is
voor een kind van 9 – ná je avondeten.
Later begon ik geld uit mijn moeders
portemonnee te pikken zodat ik onge-
zonde dingen kon kopen in het win-
kelcentrum. Altijd zout en zoet door
elkaar heen, en ook altijd verschillende
structuren: dus eerst krakende chips
en dan zachte ontbijtkoek. Als ik maar
dat volle gevoel kreeg.’
Want dan... ‘Want dan voelde ik me
verdoofd. Ik was gewoon altijd zó on-
rustig, zo ongelukkig, dat ik iets nodig
 6 april 2019
nr 917
had om dat gevoel uit te schakelen.’
Je schrij: ‘Als mijn buik vol is, is
mijn hoofd leeg.’ ‘Ja. Maar dat wist ik
toen nog niet.’
In het boek wordt dat coping-me-
chanisme snel duidelijk, maar in het
echt valt het kwartje veel later, pas
rond je 20ste. Was er niemand in de
buurt die dat eerder zag? ‘Nee, dat is
het hele pijnlijke van mijn jeugd: nie-
mand hee dat gezien. Mijn ouders
waren te druk met zichzelf, of met el-
kaar, in mijn puberteit vertrekt mijn
vader naar het buitenland, op mijn
17de overlijdt mijn moeder, daarna
kom ik bij pleegouders terecht bij wie
ik me niet thuis voelde. En dan ben je
ineens 20.’
Maar professionals dan? Díe weten
dat toch? ‘Nee dus, en dat zegt alles
over de kennis over dik zijn: die weten-
schap staat nog in de kinderschoenen.’
Ondertussen begint iedereen zich
wel volop met je gewicht te be-
moeien. ‘Het opvallende was dat het
nooit direct ging. Niemand hee mij
ooit gevraagd: hé, wat is er aan de
hand dat jij zo dik wordt? Het was
altijd een oom of een tante die in de
keuken tegen mijn moeder zei: ‘Het is
echt niet normaal hoeveel zij eet,
hoor.’ Of, nog erger, de insinuerende
vraag: ‘Eet zij niet te veel?’ Mijn oma
van vaderskant hee op mijn 11de
tegen me gezegd: ‘Als je zo dik blij,
krijg je nooit een man of een baan.’
Dat hakte erin. Hierdoor heb ik ook
altijd een moeizame relatie gehad met
mijn familie.’
Later gaan die opmerkingen door,
van jongens in de kroeg tot docenten
op de theaterschool. Als je op con-
sult gaat voor een maagverkleining,
zegt de arts: ‘Er bestaat een kans dat
pag
31
je nu eindelijk vrienden krijgt.’ ‘Dat
hee te maken met het stigmatiseren
van dikke mensen, het idee dat dikke
mensen niet sociaal zijn, en dom en
lui. Het omgekeerde vond ik overigens
ook niet leuk. Op datingfora kreeg ik
bijvoorbeeld vaak fetisjisten achter me
aan. Heel even was ik dan gevleid,
maar meteen daarna voelde ik ook
wel dat het helemaal niet om mij ging,
maar om mijn lichaam. Terwijl: je wil
gezien worden om je leuke persoon-
lijkheid.’
De maatschappij werkt daarin niet
erg mee, schrijf je. ‘Integendeel, die
sluit dikke mensen uit. Veel gaat on-
bewust, zoals bij die arts, maar het is
ook beleid: restaurants of terrassen
hebben bijvoorbeeld bijna altijd stoe-
len waar dikke mensen niet in passen.
Als ik in een ruimte kom scan ik met-
een waar ik kan zitten. Treinen, bus-
sen, trams – zelfde verhaal. Een be-
kend fenomeen, dat ik van veel dikke
mensen hoor, is het ongemak van rei-
zen in de spits: dan druk je jezelf echt
zowat tegen het raam om je maar zo
klein mogelijk te maken. En dan nog
ben je te veel. Stel dat je elke dag met
de trein naar werk of school moet, dan
voel je dat elke dag twee keer. Heel
pijnlijk. Verder gaan de meeste mode-
maten maar tot maat 44. En dan heb je
nog de datingmarkt, ook interessant.
In de datingpodcast Why oh Why ver-
telt data-analyst Seth Steven-Davido-
witz dat veel heteromannen nog ‘in de
kast’ zitten qua voorkeuren. Hij analy-
seerde gegevens van Google en kwam
er zo achter dat de heteroman het
liefst naar BBW-porno kijkt, waarbij
BBW staat voor Big Beautiful Women.
Maar door het westerse schoonheids-
ideaal waarbij slanke vrouwen meer
aanzien genieten, en een man met een
slanke vriendin dus ook, voelen deze
mannen zich geremd om met een
dikke vrouw thuis te komen. Dat
soort dingen. En dáárnaast word je
ook nog dagelijks uitgelachen of uit-
gescholden, maar dat vind je als dik
mens al bijna normaal.’
Volkskrant-columnist Asha ten
Broeke schreef recent een column
waarin ze een arts bezoekt die haar
min of meer te verstaan gee: ‘Eerst
pag
32
maar eens afvallen, daarna ga ik je
helpen.’ ‘Kijk, het is niet handig om je
knie te stoten als je dik bent, want er
drukt veel meer gewicht op je ge-
wrichten, en dat is niet gezond. Maar
in dit geval waren haar klachten niet
dik-gerelateerd, en dat een arts dat
dan niet oppikt is heel kwalijk. Ze
nemen je gewoon niet serieus, daar
komt het op meer. En die gedachten
leven heel erg in de gezondheidszorg.
Hoe vaak tegen mij wel niet is gezegd:
je moet gewoon minder eten en meer
bewegen. Ja hallo: dat wérkt dus niet
altijd. Het is echt tijd voor een meer
holistische benadering in de gezond-
heidszorg. Overgewicht is namelijk
bijna nooit een kwestie van alléén niet
goed eten, alléén niet genoeg bewe-
gen. Terwijl dat nog wel steeds de ge-
dachte is in onze cultuur.’
In het boek wordt duidelijk dat jij
voldoende beweegt. Wat heet – ik
werd al moe bij het lezen. ‘Ja. En toch
werkt dat dus niet. Wat niet wil zeg-
gen dat het voor veel klachten wél
helpt om af te vallen. Maar dat weet je
zelf óók wel. Het hee geen zin om
daar voortdurend op te hameren.’
Je schrij dat je gék wordt van de
voortdurende, kritische blik van de
ander. Aan de andere kant legiti-
meert het feit dat eten jouw coping-
mechanisme is ook juist een zekere
bemoeienis: een vriend die aan de
drank of drugs zou zijn zou je ook
aan zijn staart trekken. ‘Zeker, als dat
met goede bedoelingen gebeurt is het
ook niet erg, maar dikke mensen krij-
gen meestal alleen maar misprijzende
blikken en lullige opmerkingen. Aan
de andere kant snap ik ook dat men-
sen niet weten hoe ze het wél moeten
doen. Ik heb daar ook nog geen ant-
woord op. Door al die jaren van peste-
rijen die veel dikke mensen hebben
meegemaakt, zijn ze vaak overgevoe-
lig geworden. Ik ook. Je hoe maar dít
te zeggen en: bam. Dus dat is best las-
tig, hoe we daar met z’n allen mee om
moeten gaan.’
Het is een confronterend boek. In
een van de hoofdstukken vertelt een
dikke vrouw hoe haar vader al van
jongs af aan tegen haar zegt, wan-
neer ze iets te eten pakt: ‘Niet doen
hoor, dan word je dik.’ Ook ík zeg
interview
met Tatjana Almuli
tegen mijn dochter van 3 dat ze niet
zo moet snoepen, omdat ze dan
gaatjes krijgt en dik wordt. Wel in
die volgorde, maar toch. ‘Het ís ook
lastig. Als ik nu een kind zou krijgen
zou ik dat ook kunnen zeggen. Maar
in het algemeen kun je zeggen dat een
kind er niks aan hee als je het nega-
tief benadert. Dan wordt het er bang
van, en is de kans juist groter dat ze
een eetprobleem krijgt. Bovendien vol-
staat volgens mij om te zeggen dat het
niet goed voor je is. Dan hoef je er niet
bij te zeggen dat je er dik van wordt.’
Is de manier waarop ik mijn dochter
waarschuw ook een geïnternaliseerd
schrikbeeld van de dikke mens? ‘Ja.
Dat is ook niet zo gek, hoor. Sla een
willekeurige krant open: alle bericht-
geving over dik zijn is negatief. Dikke
mensen worden ook nooit op een
goede manier gerepresenteerd in de
media. Als je al een dik persoon ziet
in een film of een serie, worden ze óf
bespot, óf ze zijn die grappige dikkerd.
Het is in ieder geval nooit zo dat ze
advocaat zijn, of het over het weer
hebben, of voor mijn part over levens-
verzekeringen. Nee, ze zijn dik en
daarom zitten ze in de film.’
Er zijn veel parallellen te trekken
met de zwart-wit discussie. ‘Abso-
luut.’
Wat in het boek ook opvalt, zijn je
eigen vooroordelen ten aanzien van
anderen. Zo noem je de meisjes met
make-up en korte truitjes die in de
brugklas al hebben gezoend, zonder
pardon sletterig. ‘Uiteindelijk was dat
natuurlijk jaloezie. Ik benijdde ze, ik
wilde ook met jongens tongen, maar
ja, die jongens niet met mij. Om jezelf
dan een houding te geven ga je ande-
ren naar beneden halen, zeker in de
puberteit.’
Aan het eind van het boek lijk je nog
steeds in twee kampen te denken:
aan de ene kant sta jij en aan de an-
dere kant heb je ‘de slanke meisjes
met golvend haar, die elastisch zijn
in hun bewegingen, en stemmen
hebben die helder en onbeschroomd
klinken.’ ‘Ik ben wel iets minder
slecht geworden, denk ik, maar men-
sen zijn er nu eenmaal op gebrand iets
van een ander te zeggen. Ik ook. Ik zal
mezelf ook wel altijd blijven vergelij-
ken met slanke vrouwen.’
Maar wat ik bedoel: het is een sim-
plificatie. Ook slanke meisjes met
golvend haar kunnen een kruis dra-
gen. Dik zijn zal daar niet een van
zijn, maar dan blijven er nog genoeg
issues over. Je wéét het niet. Naden-
kend: ‘Ja, klopt. Dat is waar.’ Dan, met
een zucht: ‘Ik let überhaupt nog te
veel op uiterlijkheden. Daar probeer
ik echt op te letten, want daar gaat het
niet om. Maar ik heb jarenlang ge-
dacht: als ik eenmaal dun ben, dán ga
ik blij worden, dán krijg ik succes, dán
word ik populair.’
6 april 2019 pag
nr 917 33
pag interview
34 met Tatjana Almuli
In 2014 doet Tatjana, dan 21 jaar en
160 kilo, mee aan het RTL-pro-
gramma Obese, waarin Wendy van
Dijk met een team psychologen en
afvalcoaches mensen met extreem
overwicht in een jaar tijd van een
derde van hun lichaamsgewicht af-
helpt. Dat lukt, Tatjana valt 60 kilo af.
In het jaar daarna blij ze obsessief
sporten en slaat ze maaltijden over,
maar zodra ze de teugels laat vieren
komt ze net zo makkelijk weer aan. In-
middels hee ze naar schatting drie-
kwart van haar verloren gewicht terug.
Tijdens een van de draaidagen komt
de crew ineens binnen met een krat
vol snaai, zodat jij een eetbui na kan
spelen. ‘Dat was wel eh, lastig. Volko-
men onnatuurlijk ook. Ik was gewoon
nog best naïef toen. En ik realiseerde
me: als je hieraan meedoet en al die
hulp en begeleiding krijgt die je zelf
nooit kunt betalen, dan moet je ook
iets teruggeven. Supergenant om in je
onderbroek voor de camera te staan,
maar als het werkt, is dat het waard.’
Wat me bijbleef was de scène waarin
je een brief aan je overleden moeder
voorleest. ‘Met terugwerkende kracht
vind ik dat het moeilijkste moment.
Maar toen dacht ik: het hoort erbij. En
ik moet eerlijk zeggen: ik heb er ook
veel aan gehad. Die personal trainers
waren superaardig, die coaches ook...
Maar het blij dubbel. Ik wil er verder
niet zo veel over kwijt.’
Heb je een beding moeten tekenen
waarin je hebt beloofd niets te
zeggen over deelname aan
het programma? ‘Ja.
Maar wat echt zo is: als ‘Dikke
ik dit niet had gedaan, mannen zie je
was mijn persoonlijke genoeg, die
ontwikkeling ook zitten in allerlei
praat-
nooit in een stroomver- programma’s’
snelling gekomen. Dus
uiteindelijk heb ik geen
spijt dat ik heb meegedaan.’
Wat opmerkelijk is, is dat je je niet
eens zo veel gelukkiger voelde toen je
die 60 kilo eenmaal kwijt was. ‘Nou ja,
ik voelde me wel energieker, was ook
beweeglijker, maar goed: die jaren van
opgebouwde zelaat maak je daarmee
niet ongedaan. En omdat je wel al die
tijd dénkt dat je gelukkig wordt als je
slanker bent, valt het enorm tegen als
dat niet zo blijkt te zijn.’
Vier jaar later kijkt ze vooral terug op
een vrouw die nooit eens van zich af-
beet, nooit boos werd, altijd maar aar-
dig bleef. Altijd die gedachte van: dit
hoort bij dik zijn, dat heb je maar te
pikken. Dat is nu veranderd: de body
positivity-beweging, die een aantal
jaar geleden in Amerika een nieuw
tijdperk inluidde hee ook hier voet
aan de grond gekregen. Tatjana: ‘Het
lukt me steeds beter mijn schouders
op te halen als mijn tante zegt dat ze
mijn strakke gele rok ‘niet flatteus’
vindt.’
Wat is de body positivity-beweging?
‘Dat is een beweging die is overge-
waaid uit Amerika, en is begonnen als
reactie op die hele gezondheidshype
en fitgirl-hype, die jarenlang domi-
neerde. Eigenlijk zag je altijd alleen
maar hele dunne, strakke, witte vrou-
wen. Totdat een groep dikke zwarte
vrouwen zei: ten eerste worden we dus
aan de lopende band gediscrimineerd,
en ten tweede worden we ook nog
eens genegeerd in de media. Het idee
van die beweging is dat elk lichaam, of
het nou gekleurd, dik, gehandicapt, of
noem het maar op, ook getoond mag
worden in de populaire cultuur.
Omdat je goed bent zoals je bent. In
Nederland is die beweging vooral
groot op Instagram, met allerlei aan-
hangers en activisten die steeds meer
ruimte opeisen. En omdat het groot is
op Instagram, zie je ook steeds vaker
curvy modellen terug in de traditio-
nele media, zoals Ashley Graham.’
Met de aantekening dat die rondin-
gen dan wel op de goede plek moe-
ten zitten. Om met voormalige
dikke vrouw Patty Brard te spreken:
‘Als je curves op je buik zitten heb je
een probleem.’ ‘Dat is waar. Ik vind
Ashley Graham best sympathiek,
maar het is weerkeen beeld waaraan
de meeste vrouwen niet voldoen. Ze
mag dan ‘dik’ zijn, het is niet zo dat ze,
zoals veel vrouwen, een onderkin of
een dikke buik en dunne benen hee.
Het beginsel van die beweging is dus
goed, maar aan de uitwerking scheelt
nog wel het een en ander.’
Je schrij dat je die soms te extre-
mistisch vindt. ‘Wat je vaak ziet is dat
de boodschap toch nog simplistisch
wordt gebracht. Het is heel erg: je
móét van jezelf houden, je móét jezelf
accepteren, alleen dan ga je gelukkig
worden. Maar als jij je hele leven te
horen hebt gekregen dat je niet goed
genoeg bent, kun je echt niet in één
keer die overstap maken. Je mag in
dat soort kringen ook absoluut niet
zeggen dat je nog steeds wilt afvallen.
Want dan hou je niet van jezelf. Ik
snap dat een revolutie begint met
ferme taal omdat er anders niemand
luistert, maar op deze manier kan ik
me niet met ze identificeren.’
En dus schreef je zelf een boek. ‘Dit
boek begon inderdaad bij de behoee
om met andere dikke vrouwen in ge-
sprek te gaan. Met vróúwen ja: dikke
mannen zie je genoeg, die zitten ge-
woon in allerlei praatprogramma’s en
daar is minder om te doen. Ik was
echt op zoek naar vrouwelijke rolmo-
dellen, want die zie je nooit. En je
hoort ze ook niet. Want één ding: de
maatschappij moet flinke stappen
gaan zetten om inclusiever te worden
voor dikke mensen, maar ik wil ook
benadrukken dat er een verantwoor-
delijkheid ligt bij dikke mensen zelf.
Die moeten veel meer vertellen over
de worsteling waarmee ze te maken
hebben. Je móét je uitspreken. Alleen
dan kunnen andere mensen je horen.’
6 april 2019 column foto
nr 917 Thomas van Luyn Valentina Vos
Zijn het nog
vriendjes,
of zijn het nu
vrienden?
Maten?
Homies?
Feestje
Thomas van Luyn
Jongeren, ik mag ze
J
niet. Al sinds ik
klein was niet. Nu is
mijn zoon er ineens
eentje, dus ik zal
mijn oordeel moe-
ten herzien. Hij is
net 13 geworden, de eerste verjaardag op de
middelbare school. Het dagprogramma: bios-
coopje met z’n vriendjes, en daarna kwa...
trouwens, zijn het nog vriendjes, of zijn het nu
vrienden? Maten? Homies? Ik zal het hem
moeten vragen, zoals zo veel tegenwoordig.
Maar goed, bioscoop dus, naar het laatste
Marvel-vehikel. Prima. Lekker rustig: hier is
een emmer geld, nu opzouten. Helaas was dat
slechts deel 1 van het programma. Deel 2 was
het gevreesde slaapfeestje. Gelukkig nog geen
meisjes, anders had ik echt niet geweten wat ik
had moeten doen. Het was al lastig genoeg.
Het kleine broertje sliep al, dus ik moest een
roedel kakelverse pubers verzoeken ‘het een
beetje stil te houden’, een oer-Hollands, anti-
autoritair, vaag en volkomen negeerbaar ver-
zoek. Dat is zoiets als Schiphol vragen zich in
te spannen om de overlast te beperken. Ja
hoor, doen we. Hoor je die herrie? Moet je na-
gaan als we ons niet zouden inspannen zeg.
Grenzen stellen is zeg maar niet echt ons ding.
Ons huis hee nogal wat trappen, dus dat be-
pag
35
tekende voor hen veel op en
neer rennen om redenen die
het volwassen verstand niet
kan bevatten. Dat ging gepaard
met zoveel gejoel en gekrijs dat ik
niet eens tv kon kijken. Ik overwoog
een koptelefoon op te zetten, maar moest van
mezelf, als enige volwassene in huis (mijn
vrouw was wijselijk uitgegaan) alert blijven
voor het geval een van die jongvolwassenen
zichzelf in de fik zou steken, of een oog zou
verliezen. Dat zijn geen willekeurige voorbeel-
den: beide zijn gebeurd op mijn 13de verjaar-
dag. Mijn vriendje Pieter Wagenaar zei dat hij
kon vuurspuwen. En zowaar, hij spoot een
aansteker bijna geheel in zijn mond leeg,
knipte het vuur aan en spoog het gas in de
open vlam. Het was spectaculair, en kostte
hem zijn neushaar en zijn wenkbrauwen.
Patrick Verloop wedde dat hij met de punt van
een passer zijn oog kon aanraken – en verhip,
hij kon het inderdaad, al perforeerde hij daar-
bij zijn hoornvlies.
Meisjes hebben gelijk: jongens zijn gek.
Na de bioscoop en het trappen op en neer ren-
nen mochten ze nóg een film kijken, op de
beamer met patat en frikandellen erbij, gegar-
neerd met copieuze hoeveelheden mayo en
pindasaus. Ondanks een ferm ‘Jongens, probe-
ren jullie het wel een beetje netjes te houden?’
eindigde de meeste saus tussen de vloerplan-
ken en op onze (nieuwe) bank.
Daarna gingen de heren kletsen, in plukjes
verspreid door de huiskamer. Het was een
vreemd gezicht: er was geen muziek, geen
drank en er waren geen meisjes, en toch was
het net een feestje. Ik besee: ze oefenen. On-
bewust werden ze door Moeder Natuur voor-
bereid op wat ze te wachten staat: bruiloen,
begrafenissen en vrijmibo’s. Er zaten er tussen
die vanzelf één hand in de zak staken, met het
glas cola in de andere hand gebaarden. Alsof
ze op de hockeyclub stonden af te pilsen. Van
wie leren ze zoiets? Zit het in de genen?
Om elf uur stuurde ik ze mijn kantoor in,
waar ze met matrassen en luchtbedden kamp
hadden opgeslagen. Elk kwartier ging ik vra-
gen of ze nu toch echt eens wilden gaan sla-
pen. Het antwoord was telkens ‘nee’.
t.vanluyn@volkskrant.nl
pag tekst foto’s
36 Bob Witman Tillmann Franzen

Meisterhäuser van Gropius in Dessau.

B
A
Volkskrant Magazine
bedrijft onaf-
hankelijke reis-
journalistiek.
Reizen kunnen deels
worden betaald door
derden, maar zonder
toezeggingen over
onderwerpkeuze en
presentatie.

FO T O M ARK U S H AWLIK
Ontwerp van Bauhaus-leerling
Takehiko Mizutani, 1927.

U
Hufeisensiedlung in Berlijn,
POL architect Bruno Taut, (1926-1933)
Berlijn
Dessau
DUITSLAND
Leipzig
Weimar

0 100 km

TSJECHIË
 D

U
6 april 2019 I reizen pag
nr 917 architectuurreis 37
T

H
A

Studentenkamers in Dessau. Meisterhäuser, docentenwoningen van Walter Gropius in Dessau.

A U
Duitsland viert
100 jaar Bauhaus en
pakt flink uit.
Met onder meer
drie nieuwe musea
in het teken van
deze revolutionaire
stroming in
architectuur en
design.

S
FO T O M A RK U S H AWLIK

Restaurant Kornhaus aan

de Elbe in Dessau.
pag
38
Hoofdgebouw van de eerste kunstacademie in Weimar,
architect Henry van de Velde, 1911.
ALS JE WILT WETEN
HOE KNETTERMO-
DERN BAUHAUS IS,
begin dan een roadtrip aan de west-
kant van het Duitse stadje Weimar.
Daar staat Haus am Horn, een ijselijk
witte blokkendoos in een verder brave
villawijk. Elk ander huis hier oogt
stokoud vergeleken bij deze woning
uit 1923. De moderniteit spettert
ervanaf. Toch is Haus am Horn hier
makkelijk het oudste huis. De rest van
de villa’s is veel later gebouwd.
Weimar is een mooi cultuurstadje
bijna driehonderd kilometer ten zui-
den van Berlijn. Het is de stad van
schrijver Wolfgang Goethe, die er in
1832 stierf. En van de Weimarrepu-
bliek, zo genoemd omdat in deze stad
de eerste democratische grondwet
werd getekend.
Dat gebeurde in 1919. Ook het jaar
waarin Bauhaus werd opgericht. Dat
bracht een designrevolutie teweeg die
vandaag de dag nog altijd resoneert in
de architectuur en de vormgeving. De
buisstoelen van Marcel Breuer, de
deurknoppen van Walter Gropius, de
reizen
architectuurreis De beste boeken uit de
wereldliteratuur,
gerangschikt naar locatie
volkskrant.nl/lezenoplocatie
B
FO T O GE TT Y
F O TO GET T Y
Muurschildering door Eetkamer in Dessau ingericht
Oskar Schlemmer in Weimar. door Marcel Breuer.
theepot van Marianne Brandt en al
het gebouwde werk van Ludwig Mies
van der Rohe hebben een iconische
status. Zo minimaal, zo ontzagwek-
kend esthetisch, zo elegant maar
vooral zo modern dat op dit eeuw-
feest nog steeds lijkt of alles van Bau-
haus gisteren is gemaakt.
In Weimar ligt het begin van deze
reis: een kunstacademie. Bauhaus is
geen stijloefening, maar een school.
‘Laten wij gezamenlijk de nieuwe
bouwkunst van de toekomst, die alles
ineen zal zijn, wensen, bedenken en
Restaurant Kornhaus, 1930, door Carl Fieger in Dessau.
AU
De moderniteit
spettert van
de woonhuizen
uit 1923
 D

U
6 april 2019 pag 
nr 917 i 39
t

H A
L Bijna alles van
a Bauhaus doet
N het goed op
D de foto

Lezersreis
De Volkskrant organiseert
een speciale lezersreis met
kunst- en designjournalist Bob
Witman langs Weimar, Dessau
en Berlijn. De 7-daagse groeps-
reis per trein wordt uitgevoerd
in samenwerking met Labrys
Reizen (7 t/m 13 oktober 2019). 
volkskrant.nl/bauhaus

De Bauhausschool in Dessau door Walter Gropius.

U
scheppen: architectuur, beeldhouw-
kunst en schilderkunst die, voortgeko-
men uit miljoenen handen van hand-
werkers, eens ten hemel zal rijzen als
een kristallen symbool van een nieuw
geloof ’, schreef architect Walter Gro-
pius bij de oprichting in zijn Bauhaus
Manifesto.
Bauhaus was een utopia, een geloof dat
goed design en innovatieve techniek
F O T O apic / ge tt y

samen de beschadigde oude wereld

Balletkostuums van Oskar Schlemmer, 1926.
kon genezen – de Grote Oorlog was
koud voorbij en Europa moest zich op-
richten. Gropius voegde met Bauhaus
de kunstenaar en ambachtelijk ontwer-
per samen tot één geëngageerd indi-
vidu. Hij voorspelde dat ontwerpers
met hulp van massaproductie een
beter dagelijks leven van de gewone
man betaalbaar konden maken.
Gropius was de grote inspirator die

S
jongeren overal vandaan naar Weimar
lokte; ‘Een nieuw begin, een nieuw
leven. Meteen de eerste avond was er
een wonderschoon feest, je voelt met-
een welke geest hier waait’, schreef
Bauhausstudent Gunta Stölz in
oktober 1919.

pag
40
FO T O GE TT Y
Reconstructie van de werkkamer van
Bauhausdirecteur Walter Gropius in Weimar.
Honderd jaar later leidt een andere
jonge Bauhaus-student een groep lief-
hebbers rond in het indrukwekkende
gebouw van Henry van de Velde uit
1911, dat nog steeds dienstdoet als
school. De Belgische architect was van
vlak voor Bauhaus, maar feitelijk de
wegbereider voor de ideeën van
Gropius. Hij bouwde de ambachts-
school en kunstopleiding van Weimar
naast elkaar. Leek hem logisch. Dat
was visionair, want Gropius voegde ze
een paar jaar later samen tot een
school.
‘Het lekte hier behoorlijk, vroeger’,
zegt onze gids als we op de zolder
staan met die loeihoge atelierramen
op het noorden. Dit is historische
grond. Niet alleen vanwege het lek-
ken – bijna alles van Bauhaus lekte. In
dit schoolcomplex maakte schilder
Oskar Schlemmer zijn befaamde
muurschilderingen. Er waren wilde
feesten, er werd naakt gezwommen in
de stadsrivier en kantine-eten was
macrobiotisch. De bewoners van het
conservatieve Weimar wisten niet wat
reizen
architectuurreis
Haus am Horn, 1923, door architect Georg Munche, Weimar.
ze zagen. ‘Het feesten was bij Bauhaus
misschien wel belangrijker dan de les’,
zou de zoon van schilder en docent
Paul Klee, Felix Klee, later zeggen.
‘In Duitsland reageren mensen een
beetje lauw als ik zeg dat ik aan de
Bauhaus-Universität studeer, maar als
ik dat aan een Japanner vertel, staan
zijn ogen wijd open’, zegt de student
van nu. Ze is blij dat in dit jubileum-
jaar ook Duitsers zich massaal storten
op hun eigen erfenis. ‘Ik had weleens
het idee dat Bauhaus in het buitenland
bekender is dan bij ons.’
AU
D
U
I
T
F OT O MAR KU S H AWL IK
Voor de viering van honderd jaar
Bauhaus bouwt Duitsland drie nieuwe
musea: in Weimar, Dessau en Berlijn,
de drie plaatsen waar Bauhaus hee
gezeteld. Die aandacht en al dat geld is
niet altijd vanzelfsprekend geweest.
Misschien omdat de opkomst en de
ondergang van Bauhaus zo is ver-
knoopt met de complexe geschiedenis
van Duitsland zelf. De originele Bau-
haus-school hee maar veertien jaar
bestaan en werd van stad naar stad
gejaagd. Al dat ontwerptalent werd
vernietigd of vluchtte voor de nazi’s,
die Bauhaus te links vonden.
Terwijl de Duitsers een gedroomde
opstelling in handen hadden. De
docentenlijst van Bauhaus leest als een
Wikipedia-lemma over de smaak-
makers in de vooroorlogse kunst-
geschiedenis. Schilders als Paul Klee
en Wassily Kandinsky, ontwerpers
Marcel Breuer, Walter Gropius en
Ludwig Mies van der Rohe, theater-
vormgever/schilder Oskar Schlemmer
en fotograaf László Moholy-Nagy.
Wie wil daar geen les van?
6 april 2019
nr 917
De Bauhauskapel, 1930, in Dessau.
H
In Weimar kreeg Bauhaus in 1925 de
wacht aangezet door een rechts ge-
meentebestuur. Dat gaf Gropius de
kans om in Dessau, 150 kilometer
noordwaarts een nieuwe school te
ontwerpen. Dat werd het iconische
schoolgebouw dat nu nog steeds het
symbool is van Bauhaus. Die lange
hoge glasgevel, het logo in lang uitge-
trokken letters zonder kapitalen groot
op de zijkant. Functioneel, licht, sim-
pel, transparant, industrieel, recht-
lijnig en vooral heel erg modern.
Voor de verbaasde bevolking van Des-
sau moet de academie van Gropius
nog het meest op een nieuwerwetse
fabriek hebben geleken. Het was een
school en een thuis: je kon er werken,
wonen, feesten, eten, naar het theater,
zonder een stap buiten te doen. Het
S
interieur was een gesamtkunstwerk,
alle ontwerp- en kunstafdelingen
werkten eraan: je at op de buisstoelen
van Breuer, sliep onder de sprei-
designs van Anni Albers en opende de
deur met de deurknoppen van Gro-
pius. Vandaag de dag kun je in Dessau
De docentenlijst
van Bauhaus
leest als een
Wikipedia-lemma
100 JAAR BAUHAUS
Het nieuwe Bauhaus Museum in
Weimar opent dit weekeinde met de
tentoonstelling Van de Velde,
Nietzsche and Modernism around
1900 ( t/m 4 januari 2020). De expo-
sitie behandelt de aanloop van de
stichting van Bauhaus.  netje. Op oude foto’s zie je Bauhaus-
Het nieuwe Bauhaus Museum in
Dessau stelt vanaf 8 september
2019 vijftigduizend voorwerpen,
ontwerpen en designs tentoon uit
de eigen collectie van de stad.
Het nieuwe Bauhaus Archiv in
Berlijn heropent pas in 2021.
Slapen in een studentenkamer in
Dessau, vanaf € 45:
bauhaus-dessau.de
Alle activiteiten zijn te vinden op
bauhaus100.de
pag
41
A
U
Hoofdgebauw Bauhaus school in Weimar,
architect Henry van de Velde.
slapen in een originele studenten-
kamer, voor de authentieke Bauhaus-
ervaring. Het zijn simpele sympa-
thieke kamers van twintig vierkante
meter. Ze hebben allemaal een foto-
geniek – bijna alles van Bauhaus doet
het goed op de foto – uitklapbalkon-
studenten vrolijk poseren op die bal-
kons, lachende mannen, vrouwen
met kort haar. Het lijkt haast of er een
zekere mate van seksegelijkheid was
op de academie. Helaas wijzen re-
cente Bauhausstudies uit dat vrouwe-
lijke studenten meestal in de weef-
workshop eindigden. Het utopia had
ook zijn schaduwkanten.
Dessau is een minder mooi stadje dan
Weimar, maar het ruikt er op straat
veel meer naar Bauhaus. Op loopaf-
stand van de academie liggen de
Meisterhäuser, de uit krachtige blok-
ken opgebouwde witte woonhuizen
voor de docenten. Aan de rand van
de stad ligt de woonwijk Dessau-
Törten, ontworpen door Gropius in
de jaren twintig, een vriendelijk en
 pag
42
populaire buurt, gebaseerd op serie-
bouw van prefabbeton, maar wel divers
en licht. Zo heel anders dan wat de mo-
dernisten na de Tweede Wereldoorlog
in de stedenbouw zouden aanrichten.
Het Berlijnse Gropiusstadt van dezelfde
architect is met zijn compacte, harde en
anonieme hoogbouw een grote sociale
mislukking.
Het mooie aan deze roadtrip is dat je
een beeld krijgt van hoe gelaagd het ori-
ginele Bauhaus is. Er was niet één stijl
en het ging zeker niet alleen over archi-
tectuur. De afgestudeerden ontwierpen
alles. Van bizarre theaterkostuums tot
en met handige huishoudhulpjes. Het
ging wel om functionele vormgeving,
maar pas onder Mies van der Rohe, die
de laatste directeur was van Bauhaus,
werd het minimalisme echt een geloof.
Less is more is een uitspraak die erg bij
hem past, lang niet bij al die honderden
studenten die in Weimar, Dessau en
Berlijn hard aan een nieuwe wereld
werkten.
Die kwam er, maar zo heel anders dan
ze hadden gezien in dat visioen van
Gropius in 1919. De school sloot op last
van de Gestapo in 1933, nadat ze ook
uit Dessau waren weggestuurd en in
Berlijn vergeefs hadden geprobeerd een
doorstart te maken. 1933 was het jaar
dat Hitler aan de macht kwam. Ook dat
is een laag die deze Bauhaustocht zo
fascinerend maakt: het voert langs grote
idealen waarboven een onheilspellende
bruine wolk zwee. De bruine wolk
won toen. Maar na honderd jaar pakt
Duitsland groter dan ooit uit om die
idealen opnieuw op te rakelen en het
talent te eren waar het ooit zo ondank-
baar mee is omgesprongen.
advertentie
reizen
architectuurreis
B AU
NEDERLAND
EN BAUHAUS
Nederlandse ontwerpers zijn belang-
rijk geweest voor de ontwikkeling van
Bauhaus. De Nederlandse architecten
J.J.P. Oud en Mart Stam droegen bij
aan de ‘Bauhaus-wijk’ Weissenhoff-
siedlung in Stuttgart, waar ze huizen
bouwden naast ontwerpen van Mies
H
van der Rohe, Gropius en Le Corbu-
sier. Bauhausoprichter Walter Gropius
kende het werk van De Stijl goed, de
beweging was in 1917 opgericht door Hoofdgebouw Bauhausschool, 1926, door
Walter Gropius in Dessau.
onder anderen Theo van Doesburg.
Van Doesburg wilde lesgeven aan
Bauhaus en meldde zich in Weimar,
zonder uitnodiging. Zijn persoonlijk-
heid botste echter met de Duitsers.
Van Doesburg had bovendien kritiek
op Gropius. De samenwerking werd
niets, maar zijn ideeën over Het
Nieuwe Bouwen, modernisme zoals
De Stijl dat propageerde, hebben wel
invloed gehad op de ontwikkeling van
Bauhaus. 
Museum Boijmans Van Beuningen
in Rotterdam heeft de tentoonstelling
Nederland – Bauhaus: pioniers van Bauhaus Archiv in Berlijn, in de jaren zeventig
gebouwd naar een ontwerp van Walter Gropius.
een nieuwe wereld, t/m 26 mei,
boijmans.nl. 
A
TextielMuseum Tilburg heeft de ten-
toonstelling Bauhaus & Modern Textiel
in Nederland, 25 mei t/m 3 november,
textielmuseum.nl.
U
S
 6 april 2019
nr 917
Kolenkitbuurt
Reisjournalist Sander Groen bezoekt
elke week een bijzondere bestemming
in Nederland (of ietsje verder).
Deze week: de Kolenkitbuurt in Amsterdam
TOEN
VOOR
HET
EERST mensen met
rolkoffers door de
straat liepen, hingen
de bewoners over hun
balkons. Dat was in
deze buurt een hele bele-
venis.’ Nandine van Karne-
beek is curator van het cultu-
rele programma van Wow Amster-
dam, een alto-hippe kruisbestuiving
van hostel en broedplaats in een voor-
malig schoolgebouw, met bijna vier-
honderd bedden voor toeristen en
vijig studio’s voor kunstenaars. Wow
is geen buurthuis, benadrukt ze, maar
een sociale onderneming: in het hostel
werken buurtbewoners, er zijn work-
shops voor kinderen, in het restaurant
worden statushouders opgeleid en een
aantal kamers is gereserveerd voor de
opvang van daklozen.
Flashback naar 2007: minis-
ter Ella Vogelaar van
Wonen en Wijken pre-
senteert een lijst van
veertig probleemwijken,
die zijzelf liever ‘pracht-
wijken’ noemt. Eén is er
het slechtst aan toe: de Ko-
lenkitbuurt, ingeklemd tussen
Ringweg en Ringspoor in Amster-
dam-West, kampt met armoede,
reizen tekst & foto’s pag
vliegschaamte Sander Groen 43
‘is is not a fashion show’, met pre-
sentaties van vier jonge modeontwer-
Reis pers. Ze studeerden af aan het Sand-
De Kolenkitbuurt berg Instituut en wonen en werken
is bereikbaar nu in Wow in hun eigen studio. Zo
vanaf station
Amsterdam Cen- maakt Timna Weber modulaire
traal en vanaf mode die per seizoen aangepast kan
station Sloter- worden en ontwerpt Amber Jae Sloo-
dijk; ns.nl, gvb.nl
ten kleding waaraan geen naald en
Tour draad te pas komt, maar die alleen
Een paar keer bestaat in de virtuele wereld. Kortom,
per jaar organi- er verandert veel in de slechtste buurt
seert het Van
van Nederland. 
Eesterenmuseum
een wandel-
excursie door de De Kolenkitbuurt dankt zijn naam
buurt. Eerstvol- aan de modernistische Opstandings-
gende: 28 sep-
werkloosheid, schoolverzuim, hang- tember 2019,
kerk uit 1956, die vanwege de mar-
jongeren en verloedering. € 12,50; vanees- kante klokkentoren al snel de
Slecht nieuws, maar met een zilveren terenmuseum.nl Kolenkit ging heten. De buurt is nog
randje, want rijk, gemeente, stadsdeel, lang geen toeristische hotspot à la De
Eten
woningcorporaties en andere organi- Nét buiten de
9 Straatjes, de Pijp of Noord. Toch
saties komen in actie. Zij slopen por- Kolenkitbuurt kan een zelfredzame bezoeker zich er
tiekflats uit de tijd van de wederop- biedt bar-restau- al vermaken: wandelen langs de
bouw, renoveren leegstaande pan- rant Wilde Wes- kunstwerken van Leonard van
ten prima brood-
den tot broedplaats, galerie of jes en pizza’s; Munster, een excursie door de Weste-
buurtrestaurant, en stampen wilde-westen.nl lijke Tuinsteden met een cultuurwe-
nieuwbouwprojecten uit de tenschapper als gids, een expositie
grond. Bed bekijken, een pizza eten bij Wilde
Bij Wow Amster-
dam kost een Westen, en uitgaan tot het ochtend-
De Fashion Week is net stapelbed op een gloren in nachtclub De School. Aan
begonnen als ik Wow bin- slaapzaal € 15 tot het wijkvernieuwingsproject wordt
€ 55 en een
nenstap. In een glazen kas in de laatste hand gelegd: veel is al klaar,
tweepersoons-
de binnentuin scholen hipsters kamer € 90 tot al veroorzaakte de crisis vertraging.
samen met een blikje bier of glaasje € 130; wow- Maar dan is de Kolenkitbuurt ook
wijn in de hand voor het evenement amsterdam.nl écht een prachtwijk.
pag tekst illustraties

bologna
44 Mirjam Bosgraaf Luis Mendo

stadsgids

Waar moet je wezen? Wat moet je zien? Journalist

Fiorella Opromolla gidst ons buiten de gebaande paden in
de stad waar ze zich al snel thuisvoelde.

HET IS HET LAND VAN HAAR VADER
EN MOEDER, zij woont haar hele leven al
in Nederland. Toch was Fiorella Opromolla
(24), student journalistiek en stagiair bij de
Volkskrant, verbaasd hoe thuis ze zich
voelde in Italië en vooral in Bologna,
Noord-Italië, waar ze enkele maanden
studeerde. ‘Alsof ik er al jaren woonde.
Wat dat nou is... Het relaxte misschien,
veel buiten zijn, verse tortellini, lang lun-
chen. Samen uit eten gaan is in Bologna
niet iets voor soms, maar voor elke dag.
Maar Bologna is ook zo opvallend mooi, met die
sierlijke poorten en terracotta daken.’ Bologna’s
Italiaanse bijnaam, vertelt Fiorella, is ‘la rossa, la
grassa, la dotta: de rode (naar de rode
daken), de vette (naar hoe dik je wordt van
het zalige eten) en de geleerde stad.
Bologna’s universiteit stamt uit 1088. Een
van de oude universiteitsgebouwen, het
Archiginnasio is meteen mijn eerste
aanrader, een majestueus gebouw met
fresco’s en een prachtig binnenplein.’

De voorgaande afleveringen van deze rubriek zijn te vinden op: vk.nl/stedentrip

 6 april 2019
nr 917
‘Uit eten gaan is
in Bologna niet
iets voor soms,
maar voor
elke dag’
Tortellini, tortelloni, tagliolini
■ Fiorella Opromolla: ‘Verse pasta in
Bologna, ik wist niet wat me over-
kwam, zo anders, zo goed. M’n lieve-
lingslunchplek is Sfoglia Rina. Ook die
van de Bolognesi trouwens, er staat
vaak een rij tot buiten. Sfoglia Rina
hee een kleine menukaart met pasta
fresca, spaghetti, ravioli, tortellini, tor-
telloni, tagliolini en gramigna: heer-
lijk. Het restaurant is alleen tijdens de
lunch geopend en reserveren is niet
mogelijk.’
Sfoglia Rina, Via Castiglione 5b
Tagliatelle al ragù
■ ‘Als tijdelijke Bolognese kwam ik er
al snel achter dat de eenvoudige, maar
knusse Osteria dell’Orsa het beste res-
taurant is voor een heerlijk bord tagli-
atelle al ragù, de beroemde bolognese-
saus die uren hee geprutteld. Zonder
twijfel de beste van de stad. Ze doen
ook niet aan reserveren, dus kies een
tactische tijd uit om er te lunchen of
dineren, Nederlands vroeg bijvoor-
beeld.’
Osteria dell’Orsa, Via Mentana 1
Eetfabriek
■ ‘Vlak buiten het centrum is een
groot foodpretpark geopend. Dat
klinkt misschien vreselijk, maar ik
vind FICO erg leuk, omdat er
onder meer allemaal fa-
briekjes zijn waar van
begin tot eind te zien is hoe
Parmigiano Reggiano ge-
maakt wordt, of ricotta of
mortadella of drop. En je
kunt er ook een work-
shop tiramisù-ijs of
Siciliaanse cannoli
maken volgen.’
FICO World Eataly, Via
Paolo Canali 8
Onder de poorten naar
de heuvel
■ ‘Bologna is de stad van de monu-
mentale gebouwen met poorten, de
reizen
stadsgids
portici. De langste rij portici, meer dan
zeshonderd bogen, vormen samen een
bijzonder, overdekt wandelpad naar de
Basiliek San Luca, op een van de heu-
vels buiten de stad. Een forse klim,
maar de beloning is een prachtig uit-
zicht over roze-oranje Bologna. Het pa-
noramaterras is beperkt open, dus van
tevoren de openingstijden controleren.
En neem water mee voor onderweg.’
Via del Meloncello
Ham- en kaasstraatjes
■ ‘De eetstraatjes van Bologna: Via Pe-
scherie Vecchie en Via Drapperie. Hier
zitten bijna alleen maar winkels die
bergen pepers, peren, dikke kazen en
hangende hammen en reusachtige
schalen zelfgemaakte tortellini verko-
pen. Ik ging hier vaak met vriendinnen
op het terras van Zerocinquantino,
Simoni of La Baita Vecchia Malga een
tagliere eten, een grote plank met ham
en kaas. Met een glas wijn erbij. Of
twee.’
Via Pescherie Vecchie, Via Drapperie
Zevenkerkenplein
■ ‘Het mooiste en gezelligste plein: De
Piazza Santo Stefano. Het plein met de
ronde klinkers, waar ooit zeven kerken
stonden. Elk tweede weekend van de
maand is hier op zaterdag en zondag
een antiekmarkt. Met van alles te koop:
tuinbeelden, kroonluchters, duikmas-
kers, koffiemolens, eetkamerstoelen,
wandborden. Goed plein om een week-
enddag te beginnen en vervolgens door
te lopen naar het centrum. Bologna’s
iconische twee scheve torens zijn hier
vlak in de buurt, en Pappare, fijne
lunchroom, nu eens zonder pasta.’
Mercato Antiquario Città di Bologna,
Piazza Santo Stefano
Pappare, Via De’ Giudei 2
Park met feestchalet
■ ‘Giardini Margherita
is Bologna’s vriende-
lijke stadspark. Idyl-
lisch, groen en vlakbij
het centrum. In het
houten café Chalet vlak
bij de ingang schenken
ze goede koffie en ‘s zo-
mers worden hier vaak feesten
georganiseerd.’
Al Parco Giardini Margherita
reizen pag
hotel 45
Historische grond
in Tallinn
inchecken
A
‘Als u zijde zou kunnen
drinken, dan zou het zo
smaken’, staat er bij de
witte Yin-Zhenthee op
het theemenu in de
hotelbar. ‘Deze thee
heeft eigenlijk niet echt
een smaak,’ zegt de ober, die als vanuit het niets aan
tafel is verschenen. ‘Het is heel delicaat. Een koninklijke
thee. Wilt u een kopje?’ Een porseleinen kannetje en zil-
verkleurig dienblad met schuimtaartjes komen op tafel.
De thee is lichtzoet en haast kleurloos. Hij heeft de-
zelfde kleur als de zijden gordijnen in de bar.
Hotel Telegraaf staat in de middeleeuwse binnenstad
van Tallinn. Vanuit de ramen zijn de koopmanshuizen
zichtbaar, geschilderd in minstens zes pasteltinten.
Uren kun je kijken naar toeristen en inwoners van de
stad die over kinderkopjes van de oude binnenstad
struinen. Het voormalige telegrafiehoofdkantoor
speelde een belangrijke rol in de communistische coup
d’état van 1924. De Estse generaal Ernst Põdder
opende in het trappenhuis het vuur op communistische
soldaten die voornemens waren een telegram te sturen
naar het Sovjetleger. Põdder wist ze te stoppen en zo
bleef Estland nog even onafhankelijk.
Tegenover het hotel is het Katariina-gilde, waar textiel-,
glas- en keramiekkunstenaars hun werk doen. Via de
Apothekersstraat aan de linkerzijde loop je het Raad-
huisplein op en tegen de Rae Apotheek aan: een van de
oudste nog werkende apotheken van Europa, stam-
mend uit 1415. Rust ’s avonds uit in de kleine spa en re-
serveer een tafel bij het gerenommeerde hotel-restau-
rant Tsjaikovski, waar tussen de witte servetzwanen
ook altijd één zwarte staat. Als knipoog naar het be-
kendste werk van de Russische componist.
Kamers vanaf € 112. telegraafhotel.com
TEKST Anna Lillioja
volkskrant.nl/hotels
 6 april 2019 pag
S nr 917 47

smaak museum eten koken uitgaan films drinken dansen liefde

I L L UST R AT I E CAR I NE B R ANCO W I T Z

pag pag pag pag pag pag

48 50 58 63 70 74
De strik Vrouw met Jin Hu kookt Brits bier Lekker Neneh
Hoe draag klompvoet in Arnhem blij hier dansen Cherry
je zo’n Kijk, En hoe! Een Vijf onmisbare Dorien gaat Over haar
modieuze Chelsea 8-plus Britse met zeven lievelingsmuziek,
strik eigenlijk? Manning van Hiske variaties dansers uit -films en -eten
productie
Vanessa Oostijen
IN HET WINKELMANDJE CATWALK
Strikken Wat gaan we dragen als het aan
de ontwerpers ligt?
Of het nu om avondjurken,
casual looks of werkpakken ging,
er werden op de catwalks mas-
saal grote strikken geknoopt op
heel verschillende plekken, van
heup tot hals, van klein tot reus-
achtig groot en van strak en keu-
rig gestreken tot los en shabby –
waarmee de strik in één klap van
Striktas Musubi van Acne
Studios, € 650 zijn zoetemeisjesimago verlost is.
Die brede range aan striksoorten
was opvallend en niet te missen.
We kunnen stellen: de strik
hangt in de lucht.  avondjurken. Margiela en Dries
Linnen jumpsuit met strik
in de taille van Zimmermann
via My Theresa, € 595
Overhemdjurk van Iben,
€ 230
Saint Laurent
Broek van Brax, € 109,95
smaak
mode
ONTWERPERS
Welke merken? En hoe dan?
De Grote Vier qua strikdicht-
heid waren Marc Jacobs, Miu
Miu, Saint Laurent en Valentino.
Bij Jacobs en Saint Laurent wer-
den de strikken losjes rond de
hals geknoopt en gecombineerd
met jarentachtigjasjes met hoe-
kige schouders. Bij Miu Miu
werden de strikken op schouders
en aan de taille gedragen en ook
bij Valentino zagen we die com-
binatie van die plaatsingen.
Moschino en Celine bevestigden
een soort halve strikken aan
Van Noten combineerden grove
strikken met best wel glamour-
luwe basics.
Dries Van Noten
@volkskrantmag
#volkskrantmag
SMAAK
DAGELIJKS WERK
Hoe gaan we het dragen?
Wie haar strikdiploma hee
kan d’r lol op deze zomer. Er is
om te beginnen genoeg te kiezen
in de winkel – tik ‘strik’ of ‘bow’
in in de zoekbalken van de grote
Spaanse en Zweedse winkelsites
en je ziet een zee aan mogelijk-
heden. Zelf klussen kan natuur-
lijk ook. Een losse strik om de
hals zoals bij Marc Jacobs kan je
kloffie optillen van daags naar
partyproof, en wie lef hee doet
de Dries-truc met een geknoopte
brede band over een simpel
T-shirt. Moet het chiquer? Een
knappe strik van de fournituren-
winkel is met een paar steekjes
en een drukkertje zo aange-
bracht op heup of schouder.
foto’s team peter stigter, steve granitz/getty (Danai gurira), anp Kippa (maribelle)
Valentino
 6 april 2019 tekst pag
S nr 917 Cécile Narinx 49

SMAAK

ANGSTBEELD NEEM EEN VOORBEELD AAN

Valkuilen vermijden Een bekend mens
doe je zo Als we de buikstrik bij
In mijn herinnering deze diskwalificeren en
waren ze groter, de strikken terug naar de poppenhoek
op de buik van Marietje sturen, blijven er nog vijf
‘Maribelle’ Kwakman. Bij plekken aan het bovenlijf
het Nationaal Songfestival over om de strik te dragen:
van 1984 droeg ze een lila hals, schouders, rug, billen
jurk met een danig ge- en heupen. Ideaal voor fees-
kreukte buikstrik, bij de telijkheden is de grote, luxe
internationale finale in schouderstrik in een vrolijke
Luxemburg was haar topje kleur – zoals actrice Danai
zwart, de rok wit en de strik Gurira hier demonstreert.
lichtroze. Die strik was Bij de Golden Globe Awards
wél vakkundig gesteven. Hij verscheen ze in een oranje-
stond fier overeind en leidde rode jurk van Rodarte die
alle aandacht af van het lied op zich niet bijster bijzonder
en haar vertolker. Die zag er was, maar waar een super-
door de strik (en de tutte- wue, ellenlange mandarijn-
bellenrok) vooral uit als een kleurige strik bij hoorde die
kleuterpop, en niet als een zelfs een beetje over de rode
door liefdesverdriet (’k ben loper sleepte en de jurk op-
zo alleen/waar moet ik waardeerde van fraai naar
heen’) overmande volwas- fabuleus. 
sen vrouw. Wijze les: mijd
de gesteven buikstrik, en
überhaupt: de buikstrik.

Marc Jacobs

Strikvraag

in de mode

Hij hangt in de lucht
en is niet te missen, Moschino
maar hoe draag je zo’n
ding? Cécile Narinx over
het modeverschijnsel
strik.
 pag smaak tekst
50 ongevraagd stijladvies Arno Kantelberg

SMAAK

Waar kom je modisch gezien nog mee weg

vandaag de dag, vraagt Esquire’s hoofdredacteur
Arno Kantelberg zich af.

stijlpastoor

In je hemd
MIJN GOEDE VRIEND Ad Franssen beweert altijd dat
een ongelukkige jeugd een writer’s goldmine is. Ad kan het weten,
hij werd geboren op de geboortedag van Hitler, wat ik altijd een sterk
staaltje timing van vader Franssen heb gevonden, een gewezen
SS’er die zijn zoon heimelijk Adolf doopte. Ad(olf) schreef er Vaders-
kind over, lees dat boek. Maar wat nu als je niet kunt schrijven, maar
wel wordt genegeerd door je alcoholische ouders, op school wordt
gepest en meer van dat naars? Dan kun je altijd nog klokkenluider
worden. Of van geslacht veranderen. Of allebei. Zoals Chelsea Man-
ning, voorheen Bradley Manning, de soldaat die geheime informatie
over het Amerikaanse leger doorsluisde naar Wikileaks. Manning
werd na zeven jaar cel vrijgelaten, maar is nu weer gearresteerd
omdat ze weigert te getuigen. In augustus vorig jaar bezocht ze zon-
nig Londen, waar ze werd gefêteerd door een congregatie kunste-
naars onder leiding van Vivienne Westwood. Radical chic revisited,
wat u zegt. Inzake de garderobe van de jongedame: het stoere
zwarte hemd laat zich wat moeilijk combineren met de My Little
Pony-maquillage. Dat geldt evenzeer voor de boots van het
merk Klompvoet. Waarom niet gekozen voor hakken om
Belandt de
wife beater in wat hoogte aan de 1,57 meter toe te voegen? De spijker-
het rusthuis broek is zoals we van Amerikanen (m/v) gewend zijn: vor-
voor taboe- meloos. Een bandplooibroek had wellicht nog iets van een
woorden? welvinkje kunnen suggereren. Het onderhemd trekt de aan-
dacht naar de afgetrainde torso. Dat onderhemd wordt in
Amerika tanktop of wife beater genoemd, twee termen die in dit
verband niet helemaal op hun plek lijken. De term tank top heeft ech-
ter niets van doen met een pantservoertuig. De benaming tanktop is
afgeleid van tank suit, het badpak dat vrouwen begin vorige eeuw
droegen. Tank suit is weer afgeleid van swimming tank, destijds de
benaming voor zwembad. Wife beater schijnt te verwijzen naar de
losse handjes van Amerikaans-Italiaanse mannen die halverwege de
vorige eeuw dat bewuste kledingstuk droegen als bovenkleding
(denk James Caan in The Godfather). Om die reden werd het ook wel
dago-tee of guinea-tee genoemd (‘dago’ en ‘guinea’ zijn scheldwoor-
foto James Veysey/camera press/hh

den voor Italianen). Hoogst opmerkelijk dat de term wife beater het
nog uithoudt in deze tijden waarin de vocabulaire verontwaardiging
in dikke plakken wordt gesneden. Het kan niet anders of de neger-
zoen en onze vriend Witte de With krijgen in het rusthuis voor taboe-
woorden binnenkort gezelschap van de wife beater. Wat dat aangaat
ben ik benieuwd hoe lang ik mijn bordeelsluipers nog kan dragen.
Chelsea Manning.

S design
Interieur- en setonwerper Charlotte
Taylor maakt Glicée-prints van dromerige trap-
penhuizen, € 92,95. charlottetaylor.co
In Barcelona gefabriceerd porseleinen vaasje
‘Pink Stair’. 15 cm hoog, € 68. rominagris.com
Meukvrij
winkelen
vintagevondsten
Escheriaans Bij veel kringlopen moet je zoe-
woontrend
ken naar juweeltjes. Maar bij Kring-
loop Vintage Leiden (kringloop-
Ontwerpers laten zich winkel-leiden.nl) is dat niet het
zich losjes inspireren geval. Pronkkasten, rokersstoeltjes,
door het werk van bronzen beelden, chique reiskoffers
graficus Escher.
die de Côte d’Azur in de jaren dertig
nog hebben meegemaakt, groovy
designlampen en -meubels
uit de jaren zestig. ‘Ik wil
iets bijzonders aanbieden’,
zegt eigenaar Jona Fontein. ingetogen
‘Ik kwam zelf nauwelijks in
een kringloop omdat ik het
Ontwerpduo Front bedacht een serie kubisti-
gehalte ‘ouwe meuk’ vaak
sche vloerkleden voor het Spaanse Gan Rugs. erg hoog vond. Nu doe ik al
Tapijt ‘Tetragon’ vanaf € 830. jaren ontruimingen en het idee
gan-rugs.com ontstond om de betere spullen
daarvan in één winkel onder te
brengen. Al verkopen we ook nog
goedkope spullen hoor.’ Welke top-
pers hee Jona momenteel staan?
‘Een Pastoe-dressoir, fauteuils van
Herman Miller en Artifort, maar
productie joline van den oever
ook een Grotrian-Steinweg piano
uit 1927. Ik heb net weer een
enorme partij kroonluchters, kasten
De wol van dit driedimensionaal ogende en kaptafels binnen.’
‘Visioni’-kleed van Patricia Urquiola komt uit de DA N N Y POS T
Himalaya en kost daarom zo’n € 6.000. Meer tips: gowiththevlo.nl
monologuelondon.com Voor eerdere tips: volkskrant.nl/vintage
smaak pag
53
SMAAK
Rust, ritme en
symmetrie
woonkeuze
M
Marcel Wolterinck
is een veelzijdig
ontwerper. Ooit
begonnen als
bloemist werkte
hij zich van hove-
nier op tot stylist
en inmiddels ook productontwerper. Naast
tuinen ontwerpt hij interieurs, van een vip-
box voor Abn-Amro op de kunstbeurs Tefaf
tot een woonhuis in Tel Aviv. Zijn stijl is her-
kenbaar: rust, ritme en symmetrie. Je zou
ook kunnen zeggen: Wolterinck heeft de
weelderige Britse home- & countrystijl van
een calvinistisch sausje voorzien. Denk weel-
derige droogboeketten in stenen
bloempotten, stoere houten tafels
Een maar ook kleurrijke kunst voor
boven de kolossale leefbank met
servies diepverende witte kussens. Daar
moet je maar net van houden. Dat
hij met zijn ‘living experience’ Wol-
terinck’s World in de Gooise oase Laren
als uitvalsbasis heeft, is elk geval geen toe-
val. Met zijn nieuwe servies voor de Belgi-
sche aardewerkfabrikant Serax laat hij zich
van zijn meest ingetogen kant zien. Geïnspi-
reerd door de minimalistische theeserviezen
uit Japan – de collectie heet Heii, wat zoiets
betekent als ‘comfortabele eenvoud’ – heeft
Wolterinck vierkante borden met afgeronde
hoeken van wit porselein ontworpen. De ber-
kenhouten bladen, het bestek en de drinkgla-
zen van gebrand glas zijn eveneens rond-
vierkant. Het oogt stijlvol, al zullen ze het in
de countryside vast heel saai vinden.
serax.com
JER OEN JU N T E
pag foto’s tekst @volkskrantmag
54 Marleen Sleeuwits Rijk van den Broek #volkskrantmag

SMAAK
Koken
‘Als ik alleen
thuis ben bestel
ik meestal wat,
maar als we met
z’n tweeën zijn
of bezoek hebben,
Poster vind ik het erg
Veerle van der leuk om te koken.
Walle:‘De Matisse- Daarom kozen we
poster heb ik ge- een lekker groot
kocht in een mu- werkblad.’
seum. Ik vind de
zachte vormen erg
mooi. Als ik ooit
de loterij win dan
schaf ik een echte
Matisse aan.’

Kleedjes
‘De twee kleedjes
heb ik meegenomen
uit Marrakech. Ze
zijn ideaal. We
slepen ze bijna
wekelijks naar een
andere plek. En als
ik bang ben om tij-
dens het koken of
eten te knoeien leg
ik er een bij het
aanrecht of onder
Vloer de tafel.’
‘Ik vond het leuk
om deze vloer een
doorleefd uiter-
lijk te geven, ik
heb gekozen voor
een typisch jaren-
zestigpatroon. De
latjes zijn onge-
schuurd gelaten.
Door deze look is
het net een vijf-
tig jaar oude
vloer.’
 6 april 2019 smaak pag
S nr 917 binnenkijken 55

SMAAK

Een flinke verbouwing op negen

hoog. De buren móéten ervan
hebben ‘meegenoten’ maar ja,
het resultaat is top.
binnenkijken

Afzien en
uitzicht
Lamp
Stoelen
‘Deze industriële
‘De stoelen komen
lamp heb ik bij
uit de collectie
Sammode gekocht.
van mijn grootou-
Je ziet hem vaak
ders. Het zijn
in ziekenhuizen en
authentieke Tho-
fabrieken. Ik denk
net-stoelen en ik
dat ik een van de
vind het heel leuk
weinige particu-
dat ze allemaal
liere klanten ben
net even anders
die dit type lamp
zijn. Ze komen uit
thuis heeft opge-
dezelfde serie dus
hangen.’
staan wel erg mooi
bij elkaar.’

Tafel
‘Ik vind een grote
tafel altijd erg
belangrijk, voor
dit appartement
werd het een 4,5
meter lange tafel
van Jan Hoet Ju-
nior. Aan de ene
kant staan stoelen
en aan de raamkant
heb ik een grote
zitbank gemaakt.’
 productie smaak @volkskrantmag
Joline van den Oever binnenkijken #volkskrantmag

SMAAK

Buislamp
Ruim vijftig jaar geleden begon
Sammode Studio met de productie
van hun inmiddels klassieke indu-
striële buislampen. Lamp ‘Kyhn’ is
130 cm breed, € 799. sammode.com

Poster
Print van Henri Matisse’ schilde-
rij ‘Blauwe Naakt’ uit 1952,
vanaf € 13 voor 21 x 30 cm.
etsy.com

Wie? Veerle van der Walle (31) en Sotiris de Wit (28).

Wat doen ze? Zij is architect en hij is oprichter en bedrijfsleider van
een productiebedrijf in kunst en design.
Waar? Appartement in de Stationsbuurt in Gent.

Sofa
Hij doet denken aan de Flintsto-
nes, deze assymetrische ‘Something
Like This’-sofa van ontwerper
Maarten Baas voor Moooi, € 7.855.
flinders.nl
Nieuwe oude stoel
Studio Besau Marguerre gaf een
nieuw, tweekleurig donkerrood
tintje aan de klassieke ‘214’-
stoel van Michael Thonet, € 792.
misterdesign.nl
Hoe is dit appartement
op jullie pad gekomen?
Veerle van der Walle: ‘Al jaren
liep ik hard in het park Blaar-
meersen in Gent, waarlangs
grijze en grauwe flats uit de
jaren zestig staan. Elke keer als
ik die flats zag, was ik benieuwd
hoe het er daarbinnen uit zou
zien. Tijdens een bezichtiging in
2015 van een appartement op de
negende verdieping, genoot ik
enorm van de ondergaande zon.
Het had een magisch effect en ik
besloot om het te kopen. Eigen-
lijk kocht ik toen meteen twee
appartementen, eentje aan de
ene zijde van de woontoren en
een aan de andere zijde. Ik kon
ze met elkaar verbinden, waar-
door ik een diepe doorzonwo-
ning van achttien meter kreeg.’
Hoe verliep de verbou-
wing op de negende ver-
dieping van een flat? ‘Dat
was een uitdaging. De verbou-
wing duurde een jaar en dat
vergde nogal wat begrip van
mijn buren. Ook was het lastig
dat langwerpige en grote bouw-
materialen en meubels met een
verhuisli naar boven moesten
worden gebracht. Toen het een
keer hard waaide keken we met
ingehouden adem toe hoe ons
grote tapijt en het aanrechtblad
de lucht in gingen. Al met al
hee de verbouwing aardig wat
slapeloze nachten veroorzaakt.
Je hebt het appartement
op een heel afwisse-
lende manier ingericht.
‘Ik heb van mijn grootouders
een grote collectie oude design-
meubelen gekregen. Zij verza-
melden hun hele leven design-
objecten en schonken me
bijvoorbeeld een grote Inter-
lübke-kast uit de jaren zestig.
We hebben ook twee tafeltjes
met ingelegd mozaïek naast de
bank staan. Bij mijn grootvader
stonden deze altijd naast zijn
schildersezel. Het zijn allemaal
voorwerpen die ontzettend mooi
zijn en mij tegelijkertijd herin-
neren aan fijne gevoelens uit
mijn jeugd.
Om te variëren heb ik de inrich-
ting aangevuld met allerlei
nieuwe meubels, zoals onze
bank van Mario Marenco voor
Arflex.’
 6 april 2019 smaak pag
S nr 917 binnenkijken 57

SMAAK
Kleed
‘Ik wilde graag
een hemelsblauw
tapijt. Bij de
tapijtproducent
Louis de Poortere
Bad
hadden ze uit een
‘Voordat ik hier
oude collectie nog
ging wonen, woonde
wat liggen. Omdat
ik in studenten-
al die jaren nooit
huizen en apparte-
iemand om deze
menten, waar nooit
‘gekke’ kleur had
ruimte was voor
gevraagd, kon ik
een bad. In deze
hem voor 700 euro
badkamer had ik er
kopen.’
eindelijk plek
voor. Als Sotiris
en ik na een lange
dag thuiskomen
vinden we het
heerlijk om samen
in bad te gaan.’

Glas
‘Om meer licht in
de flat te creë-
ren, heb ik tussen
de bad- en slaap-
kamer een wand
laten maken door
een Belgische pro-
ducent van tuin-
bouwkassen. Het
kathedraalglas dat
erin zit is niet
helemaal doorzich- Douche
tig, waardoor we ‘In het appartement
nog een beetje zitten twee badka-
privacy hebben.’ mers. Achter deze
ronde wand zit een
douche verstopt. De
rondingen zijn zo
ontworpen dat je
als je staat te
douchen vanuit geen
enkele hoek te zien
bent.’
pag tekst foto’s @volkskrantmag
58 Hiske Versprille Els Zweerink #volkskrantmag

SMAAK

Arnhems kooktalent
Jin Hu keerde terug
naar zijn thuisstad. En
hoe! Het vegetarische
menu van café-bistro
The Green Rose
is jaloersmakend.

uit eten

Geef mij maar

wat zij hee
Het is altijd een lastige
kwestie hoe lang je iemand
met goed fatsoen een ‘jong ta-
lent’ mag noemen, en wanneer
precies de overgang wordt ge-
maakt naar gevestigd succes. Bij waren lovend. De teneur: van
chef-koks ligt die grens hoger deze jongeman gaan we nog
dan bij voetballers, dat moge veel horen.
duidelijk zijn – meestal rond de Nu is Hu de 30 gepasseerd, en
30. heeft hij zijn Amsterdamse za-
Arnhemmer Jin Hu was een paar ken verkocht. Liepen ze niet
jaar geleden het aanstormend meer? Bracht de hoofdstad niet
talent du jour. Op zijn 18de al wat hij verlangde? Hoe dan ook
was hij mede-eigenaar geworden wilde Hu terug naar Gelder-
van het Chinese restaurant van land.
zijn ouders, hij opende een zaak
in Antwerpen, meerdere in Arn- Zijn nieuwe bistro-café e
hem (onder meer Velvet) en in Green Rose huist in een winkel-
2015 vertrok hij naar Am- straat in het centrum van
sterdam, om er Gin Arnhem, onder de Eu-
Neo te beginnen. Akoestiek en sebiuskerk. De inrich-
Hu, die autodidact licht zijn prettig, ting van de zaak, die
is, viel op door zijn er staat zacht twee pandjes plus
wonderlijk intuï- swingende soul- een opkamer beslaat,
tieve, verfrissende
muziek aan komt regelrecht van
kookstijl waarin zijn de hipsterhorecabingo-
Nederlands-Chinese achter- kaart (hangplant – gaten-
grond zich liet proeven. Hij had plant – kale muur – kale tafel –
duidelijk goed gekeken naar de ding onder een stolp). Maar
zogenoemde bistronomiezaken akoestiek en licht zijn prettig, er
in Parijs als Chateaubriand, staat zacht swingende soulmu-
Clown Bar en Septime: die zijn ziek aan en we hebben uitzicht
informeel en een beetje ruig, over de open keuken waar Hu
maar tegelijkertijd heel creatief zelf achter de pannen staat. Ook
en fijngevoelig. De recensies bevorderlijk voor de feestelijke The Green Rose in Arnhem.
 6 april 2019
S nr 917
the Gre
en ros
e
Konin
Arnh gstraat 50,
thegreem
enrose.nl
Restaurant m fermente-
originele gere et kleine, ren kun
chte
natuurw
rond de 1ij0neu en. Lonssen je leren
menu ro, vieergbaorden
Geschikzot nvodoerr dessert 35neu gen-
Een groot deel van wat we
vegetariërs. ro. consumeren is op een be-
cijfer: paald moment in het produc-
8+
tieproces blootgesteld aan
vriendelijke micro-organis-
men. Ik heb het dan niet al-
leen over (natuur- en andere)
wijn, kimchi en yoghurt,
maar ook over zaken als
chocolade, brood, kaas, olij-
ven, koffie en thee.
Fermentatie – gecontroleerd
bederf – is waarschijnlijk een
van de oudste technieken
waarvan mensen zich be-
dienden om voedsel te con-
serveren. Naast het houd-
baar maken van producten
die we ook vers eten, kan
fermentatie voedsel dat niet
als zodanig door ons te ver-
teren is ook afbreken tot iets
wat we wél willen. De soja-
boon, bijvoorbeeld, maakt in
onbewerkte vorm win-
derig en smaakt vies.
Na blootstelling aan
bacteriën of gisten
kan er tempeh van
worden gemaakt,
of miso, of heerlijke
sojasaus.
Het vereist geen speci-
fiek klimaat en geen verhit-
ting. Met een gat in de grond
en wat zout kun je al een
potje zuurkool maken. Het
zout dient om ongewenste
microben te verjagen terwijl
de vriendelijke melkzuurbac-
teriën aan het werk gaan:
suikers worden afgebroken
en de zuren maken het pro-
duct houdbaar, terwijl de vi-
taminen intact blijven en er
allerlei verrukkelijke stoffen
worden aangemaakt die zor-
gen voor een volle, hartige
smaak: het veelgeprezen
umami.
Skrei met saus van
beurre noisette,
rode biet en
Japans bessenwier.
smaak pag
restaurant 59
SMAAK
sfeer is het team zeer bijdehante,
jonge mensen: ze zijn zelfverzekerd,
ontspannen en extreem goed inge-
voerd, zonder pretentieus of juist al
te joviaal te worden.
’s Middags kunnen er broodjes en
salades worden besteld, en er is een
lijstje fijne borrelsnacks als oesters,
charcuterie en vis in blik. ’s Avonds
geldt een compact menu met wisse-
lende, kleine gerechten, en er is een
verrassingsmenu: vier hartige gan-
gen zonder dessert voor € 35. Ik
heb een vegetariër meegebracht, en
dat is geen enkel probleem: ‘Jin gaat
lekker freestylen’, zegt onze ober, en
hij maakt daarbij de wereldwijd ge-
accepteerde ‘ik-ben-een-dj’-
scratchbeweging met zijn handen.
Kom maar op dan.
De wijnkaart verdient
vermelding, met meer
dan tweehonderd ver-
schillende natuur- en
biowijnen. Biologische
wijn is wijn gemaakt van
biologisch fruit – dat wil
zeggen druiven geteeld zonder
kunstmest en chemische bestrij-
dingsmiddelen. Met natuurwijn
wordt wijn bedoeld waarbij daar-
naast ook in het maakproces zo
weinig mogelijk is ingegrepen.
Geen toegevoegde gisten dus, of
grote hoeveelheden zwavel. Het is
tof dat ze bij e Green Rose zo’n
duidelijke keuze hebben gemaakt,
maar ik moet zeggen dat ik de kaart
door z’n omvang en opbouw (alles
staat door elkaar in vage catego-
rieën als ‘Magische Dingen, ‘Jin’s
Favorieten’ en ‘Funky Shit’) onover-
zichtelijk vind. Het is alsof ze ge-
woon alles wat ze konden vinden
hebben ingekocht, en dat komt on-
geconcentreerd over. De wijnen die
ons bij het eten worden aangera-
den, kleuren overigens allemaal
keurig binnen de lijntjes.
De vegetariër start met een preitje,
pag smaak tekst @volkskrantmag
60 restaurant Onno Kleyn #volkskrantmag

SMAAK

Sorbet van bloedsinaas- bietensap, en wat Japans bessen- Onno Kleyn drinkt grijnzend
appel, crème van gerookte
wortel en koffiesuiker. wier dat ook hier weer een bijzon- een schaterlachende
dere, zilt-mineralige hartigheid chardonnay.
in de jas geblakerd en vervolgens gee.
afgepeld tot ’t bleekgroene bin- De vegetariër zit ondertussen op
nenwerk. Er ligt een lekkere bak- welhaast When Harry Met Sally-
steenrode Indiase currysaus op achtige wijze te kreunen achter een
met tomaat en specerijen, wat stuk rode kool. Dat is eerst tot per-
proeverij
stukjes appel en zeekraal, maar het fecte melkzuurhartigheid gefer-
is allemaal net niet substantieel menteerd en vervolgens langzaam
Van dik hout
genoeg: we missen zuur en hartig-
heid. Op mijn bord ligt spetter-
geroosterd tot het lekker knappe-
rige randjes kreeg, en wordt geser- zaagt
verse, iets gezouten rauwe zee-
baars met een vederlichte
veerd met een rijke en gelaagde
saus van miso en sinaasappel. De
men planken
ponzucrème en wat limoenrasp: lakmoesproef voor een geslaagd
smakelijk. De schijes ingemaakte vegetarisch menu is wat mij betre Heel eerlijk: ik heb het niet zo met
rammenas zijn taai. als de vleeseter bij minimaal één Californische wijnen. Groots, dik,
Daarna gaat het gas erop. Mijn ta- gerecht jaloers naar de overkant vet, overweldigend, de logische ver-
feldame krijgt tot haar grote ge- staart. ‘I’ll have what she’s having,’ taling van de Amerikaanse fris-
noegen een perfect bordje roerei fluister ik tegen de ober. dranksmaak naar wijn. Eerste slokjes
met de laatste wintertruffel – een zijn ‘wauw’, maar de fles raakt niet
uitgelezen gelegenheid Mijn hoofdgerecht, zacht- leeg. Misschien dat het werkt bij luid-
voor het bezigen van gegaarde entrecote van ruchtige barbecuefeesten en door-
het prachtige woord melkkoe, is ook geschroeid vlees met
‘baveux’, dat je alleen prima, ik krijg er een zoetzure hoerasauzen, PRI JS/
gebruikt voor die soort hollandaise bij maar die fase ben ik K W ALITEIT
8,5
heerlijke, boterige, die in plaats van met voorbij. Tja, en dan komt
fluwelen textuur van boter en castric is ge- er toch opeens een witte
geklutst en nét-an gaar maakt met rundervet wijn voorbij die ik wil
ei. De boel is gezouten en sushi-azijn – verras- aanbevelen. Grijnzend, dat
met zeewier, wat een fijne, send lekker – de kaantjes wel. Dat het nog bestaat!,
kalkige toevoeging is, en liggen ernaast. Maar we- noteerde ik. Hier zaagt men
er wordt wat zuur in- derom wint het vlees- van het allerdikste hout
gemaakte pompoen De vegetariër loze gerecht: shiitake- (eiken, geen Californisch
bij geserveerd. Goed
zitWhen paddestoelen, redwood). ‘Fermented on
Harry Met
idee. Ik ben ook con- Sally-achtig te gegaard in een bouil- oak’ meldt het wonderlijke
tent met mijn hard kreunen lon met gerookte pad- trio mannen dat opereert als
aangebakken boeren- destoel, sesamolie en de ree ieves op de eigen
kool met mosterd en ge- mosterd, daarop romige website, en dat betekent niet
roosterde walnoten op een luch- jonge Jerseykaas van Remeker en gerijpt in vaten, maar in een
tige oestercrème, en bouillon van peperig barbarakruid. Wát een tank waarin planken hangen.
gerookte palingvellen: een onalle- combinatie: het is van een peilloze, Goedkoper en een snellere weg
daagse maar doordachte combina- tranentrekkende hartigheid. naar wat men beoogt: een wijn
tie van smaken en structuren, en We delen het dessert (€ 6): een met een overweldigend
vreselijk lekker. prachtig oranjeroze bloedsinaasap- butterscotcharoma en daarachter
pelsorbet op een geblakerde crème dampend tropisch fruit. Op de tong
Dan volgt een skreifilet die me van pompoen en wortel met knap- zoveel harsig hout dat ik even aan
aan een koninklijke bruidsjurk perige koffiesuiker: bitterzoet en retsina moest denken. Schater-
doet denken: de delicate vis valt precies goed. lachende chardonnay dus, die ham-
wijd in glanzende, hagelwitte Jin Hu mag misschien wat tot rust burgers met ketchup maar ook Azia-
schellen uiteen en is ongekend zijn gekomen, zijn hoogst gevoe- tisch eten in een heupzwaai neemt.
prachtig gegaard. Eerst wellen in lige, associatieve stijl is hij beslist Lekker koelen en slurpen bij blokjes
boter en daarna stomen, blijkt het niet verloren. Gelukkig maar: wat kaas met gember en ananas.
geheim. Er ligt een krokant stukje een fijne zaak.
huid bij, en een schuimige saus Three Thieves Chardonnay 2016,
hiske.versprille@volkskrant.nl California Republic
van beurre noisette en ingekookt volkskrant.nl/restaurantrecensies Jumbo, € 9,49
 6 april 2019
S nr 917
Custardcake met
rabarber
Voor 1 cake, circa 9 stukken
* 400 g rabarber, in stukken
van 3 cm
* 150 g suiker
* sap van 1 sinaasappel
Voor de cake
* 4 eende-eieren, gesplitst
* 1 drup citroensap
* snuf zout
* 150 g fijne tafelsuiker
* 150 g roomboter, gesmolten en
iets afgekoeld
* 1 theel. vanille-extract
* 150 g bloem
* 500 ml melk
Leg de stukken rabarber in een
wijde pan, bestrooi met de suiker,
schenk het sinaasappelsap erop.
Breng aan de kook en draai het
vuur laag. Laat 5 minuten op
zacht vuur garen, maar let op dat
de rabarber niet stukkookt. Laat
aoelen en zeef boven een kom.
Bewaar het opgevangen sap voor
recept 2.
Verwarm de oven voor op 160
graden en vet een bakvorm of
ovenschaal (ca. 24 cm doorsnee
of een vierkante van 24x24 cm)
in. Klop het eiwit met een drup
citroen en een snuf zout tot stijve
pieken. Klop in een andere kom
de dooiers met de suiker lichtgeel
en schuimig. Klop de gesmolten
boter en het vanille-extract er-
door (smaak hecht zich aan vet!)
en roer de bloem erdoor. Roer
dan de melk door het beslag.
Spatel de geklopte eiwitten in
porties erdoor en giet het beslag
voorzichtig in de ingevette bak-
vorm. Verdeel de rabarber erover.
Bak de cake in 45-55 minuten
gaar: het midden mag nog zacht
aanvoelen. Bruint hij van boven
te hard, dek de cake dan halver-
wege de baktijd af met alufolie.
Laat aoelen serveer de flan
lauwwarm.
tekst & illustraties pag
Yvette van Boven 61
SMAAK
Rabarber-gin-tonic
Voor 1 cocktail
* 2-3 eetl. rabarbersiroop
* veel ijsblokjes
* 50 ml gin
* 150 ml tonic
Giet de siroop in een glas over
een handvol ijsblokjes, giet de gin
erop en vul het glas met tonic. De
verhouding gin en tonic is altijd
1:3 voor een goeie G&T.
Gebruik eventueel een takje roze-
marijn als roerstaae, dat is hier
lekker bij.
weekendrecept
Koek & ei
Kookboekenmaker, kok en
illustrator Yvette van
Boven maakt een
rabarbercustardcake met
eendenei en twee potige Rabarber-gin
dranken met de restanten.
Voor 1 fles
* 700 g rabarber, in gelijke
O
Op de boerenmarkt zag ik een stukken gesneden
mand vol zachtgroene en vuil- * 700 ml gin (geen chique!)
witte eieren naast de mand * 300 g suiker
met kippeneieren staan. Ze
waren net een slagje groter Doe de rabarber in een grote
ook: ja! Eendeneieren! schone weckpot en giet de suiker
Het is voorjaar en u zult ze nu erover. Schep alles om en laat 24
kunnen vinden: op markten inderdaad, of bij de poelier. Eenden- uur staan. De suiker zal de sap-
eieren zijn langer houdbaar dan die van de kip en dat komt doordat pen uit de rabarber trekken.
ze een hardere schil hebben. Ze zijn iets groter en smaken romiger, Giet de gin erop en zet de pot een
maar u gebruikt ze hetzelfde: als spiegelei, gekookt, in een omelet maand weg. Schud ’m nu en dan
of in gebak. Omdat de dooier van het eendenei veel vetter is en het even. Giet dan de roze drank af
eiwit meer proteïnen bevat, wordt alle gebak voller van smaak en/of door een zeef in een schone fles.
luchtiger van structuur. Perfect voor het maken van cakes dus, pan-
nekoeken krijgen net dat je-ne-sais-quoi, om over custard of crème
anglaise nog maar niet te spreken.
Ik nam een arm vol eendeneieren mee naar huis en heb de hele
week custard gemaakt. Omdat het voorjaar ook rabarber brengt,
combineerde ik die vaak met de custard want rabarber en custard
horen bij elkaar als peper en zout. Deze custardcake is eigenlijk
een soort flan met een cakeachtige bovenlaag, de rabarber werkt
als zurige tegenhanger.
Beide gerechten zijn te zien op Instagram: @yvettevanboven
 6 april 2019 tekst smaak pag
S nr 917 Raymond van der Laan bier 63

SMAAK

Zoete stouterd Borrelnoot

Met stout kun je meerdere Brown ale is het bier van je
kanten op. Bekend is natuurlijk opa. Lijkt niet erg aantrekkelijk,
Guinness, de droge stout uit Ier- dus. Maar wie dapper is en er
land met een goede 4 procent al- een bestelt wordt beloond met
cohol. Russian imperial stouts een notig aandoend bier dat
Brexit of vallen op door hun intense smaak dankzij bescheiden body en
geen Brexit, en immense alcoholpercentages; alcoholpercentage lekker door-
dit bier houden 10 procent of meer is geen uit- drinkt. Soms wat zoet, soms wat
zondering. Vaak ook nog eens op minder zoet. De Nut Brown Ale
we hier.
een vat gelegd, wat het nog van Samuel Smith uit Yorkshire
bier krachtiger maakt. Ergens daar- – de brouwerij ademt een en al
tussen zitten de sweet stouts: traditie – is kastanjebruin, heer-

Blijier bier dat met havermout of lactose

(melksuiker) lekker zachtzoet is
gemaakt. Die laatste noem je een
lijk strak en droog optrekkend.
Deze brown ale laat zien dat het
niet altijd een kermis aan sma-
milk stout, en Wild Beer uit So- ken hoeft te zijn en dat een wat
merset in het zuiden van Enge- introverter bier toch heel aan-
land maakt een likkebaardend trekkelijk kan zijn.
lekkere uitvoering. Bijna als een Samuel Smith Nut Brown Ale
vloeibare chocoladereep.
Wild Beer Millionaire
HET VERENIGD KONINKRIJK
MAG DAN de EU willen ver-
laten, wij verlaten het Britse
bier niet. Nee, zeg. Als lief-
hebber van hedendaagse bier-
variatie mogen we die licht
excentrieke types aan de over-
kant van het Kanaal dankbaar
zijn voor de prachtige bier-
stijlen die ze ons hebben ge-
bracht. Natuurlijk pale ale, IPA
(lang voordat de Amerikanen
ermee aan de haal gingen), barley
wine, porter en stout. Maar ook
minder bekende biertypen als
Scotch ale, brown ale en mild ale
geven het bierlandschap mede zijn
vorm.
Misschien wel de mooiste Britse
biervinding is cask ale: bier dat in
een vat (cask) de brouwerij verlaat
en daarin verder rijpt om in de
pub het punt ‘tapklaar’ te bereiken. Dessert
Dat tappen gebeurt dan met ou- Verwacht bij het woord ‘Scotch
derwetse handkracht, zonder extra Een traktatie ale’ een rijk en zoetig roodkoper- Hopsakee
Porter was het eerste bier dat kleurig bier dat gedachten aan tof- Hop, het kruid waarmee bier
koolzuurdruk, wat tot een prach- op industriële schaal werd gepro- fee oproept. Opmerkelijk genoeg op smaak wordt gebracht, kan
tige pint leidt. Liefst in een glas dat duceerd. De oevers van de wordt door een aanzienlijk aantal op verschillende manieren wor-
tot de rand en met zo min moge- Theems in Londen stonden eind Belgische brouwerijen ‘Schots’ bier den gebruikt. Zelden gebeurt dat
lijk schuim is gevuld, want daar 18de eeuw vol met immense gemaakt, wat weer alles te maken als verse hopbellen, want die
brouwerijen om het werkmans- heeft met de Eerste Wereldoorlog, bederven nogal vlot. Gangbare
betaalt een Brit niet voor. Ook in bier, porter, te brouwen. De eer- toen Britse troepen in België de vormen van bewerkte hop zijn
Nederland in enkele bierlokalen te biedwaardige Londense brouwerij vraag naar bier van eigen bodem gedroogde bellen, pellets (kor-
ervaren, maar Britser dan in de Fuller’s, met wortels die terug- aanwakkerden. Het Engelse Buxton rels) en poeder. Anarchy Brew uit
gaan tot de 17de eeuw, ging on- en het Schotse Cromarty sloegen Newcastle kon niet kiezen en
ornbridge-bar in Den Bosch
langs over in Japanse handen en de handen ineen om een zeer uit- gebruikte het allemaal in deze
wordt het niet. Een aanrader. werd onderdeel van hetzelfde bundige versie bij elkaar te roeren. IPA. Wel van dezelfde variant, te
Natuurlijk is Brits bier uit fles of Asahi als onze Grolsch. Het bier Geïnspireerd op cranachan, wat ik weten Simcoe. De hopsmaak
blik ook lekker. Probeer maar. blijft gelukkig zo Engels als maar maar even de Schotse variant van weet alle hoeken en gaten van
kan: dit is een porter zoals-ie be- het Engelse toetje trifle noem, is dit de zintuigen te bereiken: de
Uw bierspeciaalzaak helpt
doeld is. Donkerbruin, geroosterd, lustige bier een dessert op zichzelf. lades gras, hars, sinaasappel en
u vast verder. bitter, koffie. Een traktatie. Zei er iemand framboos? lychee schuiven fluks open.
r.vanderlaan@volkskrant.nl Fuller’s London Porter Buxton/Cromarty Cranachan Anarchy Tri-Hop (Vol. 1)
 U

I
6 april 2019 pag
S nr 917 T 65

I
SMAAK
N

Alexander
de Noorman
profiel

Waarom de Zweedse
Foto Robby Klein/getty

Hollywoodster Alexander
Skarsgård méér is dan
onredelijk knap.
Hoewel – toch vooral dát.
pag
66
Hoek-
tandjes.
Ze zijn er niet meer, maar je ziet
ze nog wel voor je, daar aan de
uiteinden van zijn schelpwitte
gebit. De Zweedse acteur
Alexander Skarsgård (42) ken-
nen we van zijn vorsende blik:
het hoge voorhoofd gestut door
blonde wenkbrauwen, de diep-
liggende grijze ogen daaronder.
Zijn linkerwenkbrauw hee
met #skarsbrow een eigen
hashtag op Instagram. Skars-
gård wordt vaak gefotografeerd
zoals de fans hem graag zien:
als gekwelde minnaar, type
James Dean – met een verticale
frons tussen de skarsbrows.
Maar zie hem zitten in een talk-
showstudio, altijd iets te groot
voor zijn stoel, en een beschei-
den grijnslach is nooit ver weg.
In Big Little Lies.
Dan denk je eerst: schattig. En
daarna dus: tandjes. (Sommige
mensen denken op zo’n mo-
ment ook wel: bijt mij.) Want
Skarsgård is nog altijd Eric
Northman, ooit een Viking, nu
vampiersheriff van het stadje
Bon Temps. Dankzij zeven sei-
zoenen True Blood, tussen 2008
en 2014, hee Skarsgård als ac-
teur het eeuwige leven (sorry,
vampiergrapje). Dat kwam na
tekst
Herien Wensink
een korte carrière als kindster
in Zweden (onder meer de fa-
miliefilm Åke och hans värld,
1984) en een rommelige start in
Hollywood. Na zijn Ameri-
kaanse filmdebuut als het lee-
ghoofdige model Meekus in
Zoolander (2001), bleef de
telefoon een paar jaar stil, zo
vertelt hij vaak in interviews.
En dat terwijl het acteursvak
een geboorterecht leek – met
Stellan Skarsgård als vader
(Breaking the Waves, Pirates of
the Caribbean) behoort Alexan-
der vanzelf tot de Zweedse film-
adel. Maar zijn vrije opvoeding
in een hippiemilieu in Stock-
holm dreef hem eerst in tegen-
gestelde richting. Skarsgård
junior hunkerde naar regels en
discipline, zozeer dat hij zich,
als telg van een pacifistische,
links-progressieve familie, op
zijn 19de aanmeldde voor mili-
taire dienst. Zijn enthousiasme
daarvoor verklaart hij met de
glossy James Bond-achtige wer-
vingsfolder van het Zweedse
leger – geestig toeval (of niet?)
voor een acteur die óók vaak als
mogelijke Bond-vertolker ge-
noemd wordt. Waarop hij stee-
vast ontwijkend antwoordt:
moet dat niet een echte Brit
zijn?
Inmiddels hee Skarsgård wel
andere gespierde actierollen op
zijn cv, onder meer in tv-serie
Generation Kill (2008), zijn
Amerikaanse doorbraak.
Daarna volgde het succes
als – Viking-vampier.
Als Northman hoe
Skarsgård weinig
meer te doen dan succesvolste
loom achterover
leunen en vanon-
exportproduct
sinds Abba
der zijn wenkbrau-
wen broeierig naar
vrouwen loeren.
Prompt hingen hordes hys-
terische fans ‘bite me’-bordjes
om hun nek.
True blood vestigde Skarsgårds
status als sekssymbool. Dat heb
je bij vampiers al gauw, maar hij
loopt in de serie ook nog vaak
halfnaakt rond, onbekommerd
breed en boomlang – Skarsgård
is 1 meter 96. De opwinding die
die naaktloperij veroorzaakt,
hee hem altijd verbaasd,
zegt hij in interviews.
‘Mensen, ik kom
Hij is het uit Zweden, daar
dragen we geen
Zweedse kleren.’ Skars-
gård praat graag
en Ikea en liefdevol over
zijn geboorteland.
Hij is het succesvolste
Zweedse exportproduct
sinds Abba en Ikea.
Toch is die overfocus op zijn ui-
terlijk ook te wijten aan een
@volkskrantmag
#volkskrantmag
SMAAK
Alexander
Skarsgård in
The Diary of a
Teenage Girl.
voorkeur voor personages met
weinig tekst en veel spiermassa.
Niet lang na True Blood was hij
als Tarzan in e Legend of Tar-
zan (2016) opnieuw een wande-
lend schouwspel van spiergroe-
pen. Een ‘Tarzan in superhel-
denverpakking’, vond de Volks-
krant-recensent, ‘met meer ex-
Als Tarzan.
pressie in zijn gespierde buik
dan in zijn gezicht’. Een kwestie
van slecht doordachte rolkeu-
zes? Nee, want dan lees je er-
gens dat hij die rol aannam uit
jeugdsentiment: vader en zoon
Skarsgård keken in zijn jeugd
eindeloos samen naar de oude
film.
De laatste tijd lijkt Skarsgård
klaar met de rol van zwijgzame
pin-up. Goed, in zijn rol als
Perry Wright in HBO-serie Big
Little Lies is hij nog altijd onre-
delijk knap, plus de (ogen-
schijnlijk) perfecte echtgenoot,
ideale vader en gedroomde
minnaar. Maar Skarsgård zet
zijn gepolijste uiterlijk hier in
als vehikel voor iets anders, een
duister, angstaanjagend, explo-
sief geheim: de perfecte Perry
mishandelt zijn vrouw. Deson-
 U

I
6 april 2019 smaak pag
S nr 917 T profiel 67

I
SMAAK
N

danks weet Skarsgård hem in- man die zichzelf weg wil
nemend te houden, en hun rela- maken. Zeldzaam ones-
tie geloofwaardig, waarmee hij thetisch is hij.
zijn personage van een prettig Hetzelfde geldt voor de rol van
verwarrende ambivalentie voor- Anton Zaleski in de curieuze
ziet. Hij kreeg daarvoor zowel glasvezelkomedie e Hum-
een Emmy als een Golden mingbird Project – nu in de
Globe. bioscoop. Als autistisch compu-
Ook in de fraaie miniserie e tergenie, met glimmende half-
Little Drummer Girl (NPO Start kale schedel, bril en dikke buik,
Plus) is hij een verleider, maar demonstreert hij een heel arse-
wel een getroebleerde. Als de naal aan nerveuze tics. Plots In The Aftermath.
mysterieuze Israëlische top- zien we hier een fysiek heel be-
spion Gadi Becker laat hij zijn hendig acteur aan het werk – plaatst, het karakteristieke
massieve schouders letterlijk zijn Anton vertoont slapstick- hoofd ver vooruitgestoken, is
hangen, gebukt als hij gaat achtige trekjes. Zoals hij hij een merkwaardige com-
onder het gewicht van de ge- Alexander zijn nek horizontaal binatie van Buster
schiedenis. Met tegenspeler Flo- Skarsgård. op zijn schouders Keaton en Lurch, de
rence Pugh construeert Skars- boomlange butler
Opeens blijkt
gård een uitgekiend schaduw- er humor te van e Addams
spel van fictie en werkelijkheid, huizen in dat Family. Pakt Skars-
waarin ze aannemelijk maken gebeeld- gård als Zaleski
houwde lijf
dat ze voor elkaar vallen door- een taxi, dan is hij
dat ze dat spélen. Dat is knap, een reus die zich in
geraffineerd meta-drama. een speelgoedautootje
Soms kiest hij nu zelfs rollen vouwt. Zijn pad in Holly-
waarin hij uitgesproken onaan- wood mag hobbelig zijn, hier
trekkelijk is. Zoals de (dan wel zien we een kostelijke transfor-
weer zwijgende) vertolking van matie. Opeens blijkt er humor
de stomme Amish-barman Leo, te huizen in dat gebeeldhouwde
die in een futuristisch Berlijn lijf – nu dat althans even van
op zoek gaat naar zijn verdwe- zijn sokkel is gestapt. Een boze
nen geliefde (in het mislukte triomfdans van Anton in wap-
Mute, 2018). Kromgebogen perende hotelbadjas en de daar-
haast Leo zich door zwarte, ver- opvolgende koddige achtervol-
regende straten. Hij praat niet, ging door de FBI behoren tot de
maar ademt wanhoop. Door de beste scènes van de film. Dit is
pure fysieke komedie.
Maar wees gerust, fans van het
eerste uur, hij is ook nog vaak
genoeg de mooie minnaar, zoals
in het naoorlogse liefdesdrama
e Aermath, ook nu te zien.
Als Duitse architect die Keira
Knightley het hof maakt, mag
hij onbekommerd knap zijn –
de geplaagde romanticus, met
armen als staalkabels en ogen
van smeulend kool. In zijn al-
The Hummingbird Project.
lereerste scène oefent Skarsgård
Robby klein/getty

te korte mouwen en broekspij- voor de spiegel zijn James

Foto tRisxxxxxxxx

pen van zijn sjofele pak oogt Dean-pose. Maar even later, in
Skarsgård nog langer dan hij is. een vrolijk sneeuwballenge-
Steeds lijkt hij zich te excuseren vecht, is ook dat aandoenlijke
Foto

voor zijn postuur – dit is een lachje er weer.

 U

I
pag Cultuurtips door Bor Beekman, Rijk van den Broek, Robert van Gijssel,
68 T Mark Moorman, Rutger Pontzen, Juul van Stokkom, Herien Wensink

SMAAK
I
film
N

Gloria Bell samenleving. Vijf jaar later

Nu in de bioscoop
Het is niet altijd een verstandig
idee: regisseurs die zelf een Engels-
talige remake maken van hun su-
blieme doorbraakfilm. George Sluizer
weet ervan (Spoorloos/The Vanis-
hing), Dick Maas ook (De lift, Down).
Maar de Chileense Oscarwinnaar Se-
bastián Lelio kun je de truc toever-
trouwen met Gloria, zijn arthouse-
hitje uit 2012 over een gescheiden
vijftiger op het liefdespad, met com-
mentaar op de kort geleden zeker
voor vrouwen nog onvrije Chileense
doet Lelio het over met sterren
Julianne Moore en John Tur-
turro, in Engelstalige uitvoering.
Imagine Film Festival
10 t/m 20 april
Al jaren het fijnste onder de kleinere
filmfestivals: Imagine Film Festival,
het Amsterdamse evenement voor de
fantastische film. Originele program-
mering, bijzondere gasten én een
springplank voor ontluikend (Neder-
lands) talent. Met als openingsfilm de
Amazone-thriller Monos van regisseur
Alejandro Landes, over een groepje serie
tienersoldaten en hun Amerikaanse

u
laatste kans
Speer
Tot 24 april op tournee
De theatervoorstelling Speer is
de komende twee weken nog te zien
in Theater aan het Spui in Den
Haag (19 april) en Toneelschuur in
Haarlem (24 april). Het is de
vierde voorstelling die regisseur
Bo Tarenskeen maakte over het
‘kwade denken’. Volkskrant-recen-
sent Vincent Kouters gaf vier
sterren en sprak van een ‘origi-
neel en levendig theateressay’.
Ook NRC-recensent Elisabeth Oos-
terling schreef positief over de
voorstelling: ‘Alles draait om de
tekst, maar de voorstelling is
verrassend toegankelijk, doordat
beide acteurs de gedachtegangen
kraakhelder verwoorden.’
gijzelaar. Ook beloftevol is het pro-
gramma over sekten: Let’s talk about
Sects! Filmmaker/cinefiel Martin
Koolhoven gastprogrammeerde z’n
favoriete sektenfilms (o.a. Gunga Din),
en Charles Manson-specialist Ian
Cooper houdt een voordracht. Dit
alles in het Eye Filmmuseum,
Amsterdam.
theater
Dood in Venetië
T/m 13 april exclusief in Carré
Acteur en dichter Ramsey Nasr be-
werkte voor ITA Thomas Manns no-
velle Der Tod in Venedig (1912) voor
toneel. In zijn versie voert hij ook
Mann zelf op – het personage Gustav
von Aschenbach is voor Mann de beli-
chaming van alles wat hij in zijn per-
soonlijke leven niet kan zijn. Compo-
nist Nico Muhly schreef speciaal voor
deze productie nieuwe muziek, die
wordt uitgevoerd door het Koninklijk
Concertgebouworkest. De regie is in
handen van Ivo van Hove.
Urlaub
Tournee t/m 24 mei
Performancecollectief Urland, be-
staande uit Marijn Alexander de Jong,
Ludwig Bindervoet, Thomas Dudkie-
wicz en Jimi Zoet, duikt met de ‘Italo-
disco-recreatiehorror’ Urlaub in het
tijdperk van de mentale ziektes. De
vermoeide samenleving is overprik-
keld en hyperactief, we werken onder
vrijwillige dwang en ontspannen in
dwangmatige vrijheid. Het is tijd voor
ware ontspanning. Dus gaan de vier
op reis en nemen mee: hun lievelings-
muziek, fijne kostuums en oervader
Nietzsche, om zich te verdiepen in de
zin van het Niets.
Politiefilm
Literaire nordic noir
Sthlm requiem licht opvliegende Peder, met Balkan-
Te zien op lumiereseries.com
wortels. Dat gaat na een stroef begin
‘Wraak is een slechte manier van best prima. De drie bemoeien zich
rouwverwerking,’ zegt hoofdpersoon aanvankelijk nauwelijks met elkaars
Fredrika Bergman op zeker moment privéleven en weten zo weinig van el-
tegen haar ex-collega Alex Recht. Het kaar dat wanneer op goed moment
is onderdeel van een bespiegelend ge- de levenspartner van een van hen
sprek dat de twee houden tijdens een verdachte wordt in een zaak, de an-
lange taxirit. Dat gesprek is een flash dere twee zich in de verhoorkamer
forward, gedateerd 23 mei 2020, en rot schrikken wanneer hij zich als zo-
keert gedurende de vijf afleveringen danig bekendmaakt. Wij maken in-
van Sthlm requiem (het eerste deel tussen wél mee wat al dat recherche-
van de titel slaat op de Zweedse werk privé met een mens doet.
hoofdstad) geregeld terug. Het In Sthlm requiem komt op z’n
Scandinavisch onbehoorlijk
is een van de elementen die
de min of meer literaire In veel ellende voorbij. Het
Sthlm reguiem huiveringwekkendst is af-
bron van de serie ver- komt op z’n
raadt: de in Scandinavië Scandinavisch levering 3, waarin de ver-
succesvolle boekenreeks onbehoorlijk veel dwijning van twee joodse
ellende voobij jongetjes conflicten binnen
Bergman & Recht van Kris-
tina Ohlsson. Mooi is dat dit de gesloten, joodse gemeen-
gesprek niet alleen de serie diepte schap blootlegt. Opvallend daarbij is
gee, maar ook elementen bevat die dat – meer zoals in werkelijkheid dan
je nodig hebt om zaken in het heden in politiefilms – er veel onschuldige
te begrijpen.   slachtoffers vallen. En dat de daders
In dat heden komt Bergman (‘wil je vaker niet dan wel gepakt worden, al
me alsjeblie niet Bergman maar hee dat ook een verhaaltechnische
Fredrika noemen’) te werken bij de reden die hier beter onbesproken
speciale recherche-eenheid van de blij. 
Stockholmse politie. ‘Jullie nieuwe Wat Sthlm requiem uittilt boven an-
collega is afgestudeerd in criminolo- dere nordic noirs is de literaire ge-
dachtengang die er mooi in verweven
gie en rechten en waarschijnlijk twee
keer zo belezen als jullie,’ luidt haar is en even zo fraai verbeeld wordt,
introductie. En dan laat haar chef namelijk dat recherchewerk waarin je
met zo veel ellende geconfronteerd
nog ongezegd dat ze voorheen een
briljante violist was, door een auto- wordt, een mens sloopt. Op 23 mei
ongeluk niet meer in staat te musice- 2020 is Alex Recht niet voor niets
ren. Ze komt samen te werken met taxichauffeur.
de ‘legendarische’ Alex Recht en de Bart Koetsenruijter
 6 april 2019
S nr 917
theater
Merkel
Tournee t/m 12/5
Het jonge theatercollectief Nineties
Productions kruipt in de huid van An-
gela Merkel, de underdog uit de DDR
die de machtigste vrouw ter wereld
werd. Gebaseerd op jeugdherinnerin-
gen, biografische bronnen, speeches
en vooral hun eigen fantasie, toont
Nineties een muzikaal portret van
deze ogenschijnlijk egoloze vrouw en
het gespleten Europa dat zij achter-
laat. Merkel is een ‘Wagneriaanse
electro-opera’ over de strijd tussen
idealisme en realisme, en de zoek-
tocht naar een nieuw gezamenlijk
groot verhaal. Een zelfportret van de
makers, met Merkel als spiegel.
beeldende kunst
Bewogen beeld:
op zoek naar
Johan Maurits
T/m 7 juli, Mauritshuis,
Den Haag
Mooi om eens een tentoonstelling
te wijden aan de naamgever van het
Haagse Mauritshuis. Johan Maurits
van Nassau-Siegen (1604-1679), bij-
naam: de Braziliaan. Mooi én moe-
dig, want ja, prins Maurits was niet
alleen ontginner van de Braziliaanse
kust in de 17de eeuw, hij bevorderde
ook de slavenhandel vanuit Afrika,
op zoek naar arbeidskrachten voor
de rietsuikerproductie. Onder zijn
bewind als gouverneur werden dui-
zenden slaven vanuit Ghana naar
Brazilië getransporteerd. Dat neemt
niet weg dat Maurits ook veel heeft
betekend voor kunst, architectuur en
i
wetenschap. Een ‘beeldvormende’
tentoonstelling over deze dubbelhar-
tige Johan, van wie overigens koud
een jaar geleden de buste uit de
foyer van ‘zijn’ museum is gehaald.
Maria Lassnig,
Ways of Being
6 april t/m 11 augustus
Stedelijk Museum, Amsterdam
Belangrijk, maar onbekend. Onder
die bewoordingen organiseert het
Stedelijk Museum in Amsterdam ko-
mende maanden een overzichtsten-
toonstelling (voor het eerst in Neder-
land) van de Oostenrijkse schilder
Maria Lassnig (1919-2014). Het klopt
wel: de meesten zal de naam weinig
zeggen, maar Lassnig behoort tot de
(expressionistische) top van de mo-
derne Europese schilderkunst en,
wat altijd onderbelicht is gebleven,
ook van de beeldhouwkunst en film.
‘Lichaamsbewust’, zo omschreef ze
zelf haar werk. Geen woord aan gelo-
gen: weinig kunstenaars die zo dicht
op de huid én op de geest haar pen-
selen over het linnen heeft laten glij-
den.
fotografie
Futures Past & Present
T/m 2 juni, Huis Marseille,
Amsterdam
Huis Marseille toont het werk van
vier vrouwelijke fotografen: Céline
van Balen, Julie Greve, Esther Kroon
en Helga Paris. Paris is echt een ont-
dekking. Ze fotografeerde vooral in
de DDR. Er wordt werk getoond uit
de jaren 1989-1990, vlak voor en na
de val van de muur. Het museum vat
de sfeer op de foto’s samen als een
combinatie van verval en veerkracht.
Schitterende sfeerbeelden van Oost-
Duitse steden, zonder een spoor van
ironie, in alle kleuren grijs. En por-
tretten van Oost-Duitsers aan de
vooravond van de grootste verande-
ring in hun leven. Daar vooral die
veerkracht.
muziek
Julia Jacklin
9 april, Tolhuistuin, Amsterdam
Ze is een van de bescheiden ont-
dekkingen van dit popjaar. De Aus-
wat vonden we ervan?
High Life
Nu in de bioscoop
Stijn Stumpel (25)
Ontwerper
‘Het is een psychologische
ruimte/horrorfilm, waarin alles
stilletjes en vreemd is. Dingen
die normaal gesproken warm en men-
selijk zijn, zijn in de film kil.
Je voelt je opgesloten in de film,
dat maakt het creepy. De film doet
een poging om een originele
ruimtefilm te tonen, met andere
thema’s dan je normaal in dit
genre verwacht.’
Bas van der Graaf (46)
Technisch schrijver
‘Ik vond het een goede film,
omdat hij veel aan de kijker
overlaat en je daardoor een hele-
boel zelf moet invullen. Dat
maakt het razend interessant. De
traagheid stoort niet en draagt
juist bij aan de thematiek, je
kunt geen snelheid verwachten.
De personages zitten nota bene
jarenlang in een ruimteschip.’
Anne van de Kerkhof (24)
Student Liberal art and sciences
’Met Juliette Binoche en Robert
Pattinson in de hoofdrollen ver-
wachtte ik een ander soort film,
dit was verrassend. Ik vond de
film intrigerend, maar dat is te
positief uitgedrukt. De film is
zo vaag dat ik niet goed weet wat
ik ermee aanmoet. Het lijkt een
reflectie van het menselijke
leven zonder connecties, want
alle menselijkheid is weggenomen
uit de film.’
smaak pag
cultuurtips 69
SMAAK
t
tralische zangeres Julia Jacklin
mengt pop en heel voorzichtige
rock met verfijnde folk en country,
en zingt met een kalmerende en
soms een tikje ironische stem. Haar
net verschenen plaat Crushing is er
een om aan het hart te drukken.
Maar luistert u anders zelf even naar
het hypnotiserende nummer Don't
Know How To Keep Loving You, en
koop tickets voor Jacklins concert
in Amsterdam. Het is voorlopig het
enige Nederlandse optreden van de
zangeres, dus grijp die kans.
Anúna
7 april, eater de Meerse,
Hoofddorp,
9 april, TivoliVredenburg, Utrecht,
10 april, De Purmaryn, Purmerend
11 april, Schaffelaartheater,
Barneveld
12 april, Sint Jacobskerk, Vlissingen
14 april, theater ’t Voorhuys,
Emmeloord
Verplichte kost voor liefhebbers
van Game of Thrones en andere fan-
tasiewerelden. Het Ierse koor Anúna
is uitgebreid op tournee in Neder-
land, en de optredens van het gezel-
schap zijn spectaculair. Koorleider
Michael McGlynn arrangeert al vanaf
midden jaren tachtig traditionele
Keltische volksmuziek voor koor-
zang, en de liederen van platen als
Sensation (2006) en Revelation
(2015) werken nog altijd als een
massage voor het brein. Ogen dicht,
en wegdrijven op de sacrale samen-
zang in nummers als Fáilte Don Éan
en Amhrán Na Gaoithe. Ook van
harte aanbevolen voor liefhebbers
van het Bulgaarse koor Le Mystère
des Voix Bulgares, dat geldt als
grote inspiratiebron voor Anúna.
 U

I
pag tekst illustratie @volkskrantmag
70 Dorien van Linge T Carine Brancowitz #volkskrantmag

I
SMAAK
N

‘Ik zag alleen maar

billen en dacht: oh yes, daar
moet ik bij zijn!’
21.17 uur dansschool
Amsterdam Dance
Centre Vanavond gaat het
niet om drank of drugs, vanavond
gaan we dansen. En met wie kan
dat beter dan met vrouwen die
elkaar kennen van dansles en hun
werk bij een dansschool? De
groep bestaat uit zeven studenten
(alle namen zijn op hun drin-
gende verzoek gefingeerd) van
midden twintig die dansen zien
als hun grootste hobby. We
gaan naar een feest van Jamrock x
Afrolosjes, twee feestorganisaties
die bijna iedere week dancehall-,
reggae- en afrobeatfeesten
organiseren, verspreid
door het land. Dit keer
is het in de Melkweg in ‘Ik heb zo
veel zin...
Amsterdam. We begin- om me te
nen de avond bij dans- misdragen’
school Amsterdam
Dance Centre. In de kantine
zitten we op kussens in het raam-
kozijn en drinken we bier of cola.
Keany schenkt een glas wijn in. ‘Ik
heb zo veel zin... om me te mis-
dragen.’ De rest lacht. Keany:
‘Wat? Ik ben al een jaar niet meer
uitgeweest!’ Als Amarachi bin-
nenkomt, knippen Keany en Shar-
maine met hun vingers: ‘O yasss
girl! Je ziet er echt fresh uit!’
De schoonmaker komt langs.
‘Meiden? Ruimen jullie zo op?’

22.19 uur De laatste dansles is
geweest. ‘Mag de muziek harder?’
Bootylicious van Destiny’s Child
wordt opgezet. Er wordt gedanst,
geklapt en meegezongen. ‘I don’t
think you’re ready for this jelly!’
Djemma vertelt aan Christelle dat
ze haar Braziliaanse adoptieou-
ders hee gevonden en erover
denkt hen te gaan opzoeken.
Christelle: ‘Ik zou dat doen, het
voelt toch ergens als thuiskomen.’
Zij was met Kerst in Kenia, waar
haar moeder vandaan komt.
‘Misschien moet ik ieder jaar
overwinteren in Nairobi.’
22.46 uur Satellite
Sports Café, Leidse-
plein Het feest begint om
twaalf, dus we hebben nog wat
tijd te doden. We besluiten voor
de grap naar het Sport Café te
gaan; een fout café op Leidse-
plein waar je voor 9,95 euro
onbeperkt spareribs kan eten en
tien shots 10 euro kosten. De
doorbitch vraagt: ‘What’s your
mission? Eating or drinking?’
In koor: ‘Drinking!’
Aan de muren hangen flat-
screens waarop voetbal te zien
is en er zijn voornamelijk Britse
 6 april 2019
S nr 917
Dorien van Linge gaat elke maand mee
uit met een ander clubje of vriendengroep.
Deze keer: naar een feest van
Jamrock x Afrolosjes met zeven dansers
van Amsterdam Dance Centre.
toeristen. De vrouwen in de
bediening hebben meerdere
gezichtspiercings en roze inge-
vlochten dreadlocks. We bestel-
len tien sweet and sour-shots en
tien Jägermeister. Ze worden ge-
serveerd in reageerbuisjes. Keany
neemt de zoetzure, felgroene
mee uit
shot: ‘Dit vind ik lekker! Het
smaakt naar gesmolten snoepjes.’
Het nummer Level Up van Ciara
wordt gedraaid, iedereen begint te
gillen.
Christelle vraagt aan Amarachi:
‘Ben je weleens bij Jamrock ge-
weest?’
smaak
mee uit
Amarachi: ‘Nee, maar ik zag het
voorbijkomen op Malous Insta-
gram. Ik zag alleen maar billen en
dacht: oh yes, daar moet ik bij zijn!’
00.20 uur Burger
King, Leidseplein We
gaan eten zodat we genoeg ener-
pag
71
SMAAK
gie hebben om te dansen. Keany
bestelt Twister Fries. ‘Waarom is
dit zo lekker? Het is warm, zacht,
zout… Dit is umami!’
00.45 uur In de rij
voor de Melkweg
Het feest is pas net begonnen, maar
er staat nu al een rij van bijna vijf-
tig meter. Het regent. Christelle zet
op haar mobiel een liedje van
A$AP Rocky op. Keany danst mee:
‘Swag! Swag!’
00.58 uur De grote
zaal van de Melkweg
Bij binnenkomst lopen we meteen
naar voren om te dansen. Iedereen
staat in kringetjes met vrienden te
dansen alsof ze een heel leven dans-
les achter de rug hebben. Het is
voor een clubsetting vrij licht,
waardoor je elkaar goed ziet. Men-
sen lachen naar elkaar en verschil-
lende groepjes hebben oogcontact.
Twee vrouwen dansen samen,
schudden met hun billen en gaan
diep door hun knieën, mensen er-
omheen joelen en maken filmpjes
met hun mobiel.
03.00 uur Het is druk en
warm. De meeste vrouwen dragen
croptops en baggy broeken of
korte broekjes. De MC schreeuwt
door de microfoon. ‘All my Suri-
nam ladies put your hands up! All
my African ladies put your hands
up!’ Djemma danst uitgebreid met
een jongen, hij tilt haar op, ze
draaien rondjes, ze danst tegen
hem aan.
04.03 uur Voor
Amsterdam Dance
Centre We pakken onze fiets.
Djemma vraagt: ‘Het zag er wel
een beetje oké uit, toch? Hij kon zo
goed dansen!’
Gaat u ook met vrienden, mede-
sporters, oud-klasgenoten of
collega’s op stap? Mail naar:
dorien.van.linge@volkskrant.nl

pag
72
Waarom belandt een
Abbasidisch beeldje van
bergkristal uit Egypte in een
kerkreliek in Duitsland, in de
dertiende eeuw? Boven op een
kokosnoot uit India? Om eer-
bied af te dwingen. Deze kokos-
noot is de eerst bekende in een
Europees object, het bergkristal
was pure luxe.
Macht hee een hoop gezichten.
Een ervan toont zich met wa-
pens en geweld, obviously. Dat is
de snelste manier om groepen
mensen te onderwerpen. Op
minder brute wijze blijven er op-
ties over van het meer theatrale
soort om macht uit te oefenen;
de doe-maar-gewoonmethode
en de blingstrategie. Premier
Rutte die omgevallen koffie op-
dweilt en Obama die danst met
een 110-jarige zwarte vrouw be-
horen tot de eerste, het parade-
ren met luxe in de rooms-katho-
lieke en de Russisch-orthodoxe
kerk (en in de pop- en hiphop-
cultuur, om een ander clubje te
noemen) tot de laatste. Je zet
rijkdom in om ontzag af te dwin-
gen. Die luxe is voor de meeste
mensen niet bereikbaar, en dat
wekt bewondering. De pausen in
de geschiedenis en de Lil’ Kleines
van deze wereld hebben meer
overeenkomsten dan je denkt.
Leeuw in
lamskleren
oog voor detail
Je ziet het pas goed van
dichtbij. Wieteke van Zeil
over opmerkelijke en
veelbetekenende bijzaken
in de beeldende kunst.
Deze week: het Lam Gods.
Kokosnootreliek uit 1230-50,
bergkristal, kokosnoot, zilver,
goud, 27,5 x 11,1 cm,
collectie Dom Münster,
te zien t/m 10 juni in Museum
Catharijneconvent, Utrecht
U
I
tekst @volkskrantmag
T Wieteke van Zeil #volkskrantmag
I
SMAAK
N
– letterlijk. Het wás al een beeld,
in Egypte, geen ruw stuk berg-
kristal. Twee eeuwen voor het in
onze reliekhouder belandde
werd het gemaakt, als leeuw.
Symbool van macht, moed en
koninklijkheid in de vroege is-
lam, die de Abbasiden aanhin-
gen. Macht betekent ook; sym-
bolen van anderen toe-eigenen.
En zo belandde dit symbolische
beeld van islamitische in christe-
lijke handen, de Heer mag weten
hoe, en werd het omgedraaid.
Het hoofd van de leeuw werd af-
gehakt en andersom teruggezet,
inderdaad letterlijk dus. Onze
leeuw kijkt nu achterom en werd
daardoor een lam. Een truc van
de christelijke Duitsers. Want zo
kijkt in de christelijke kunst Ag-
nus Dei, het Lam Gods, en dat
herkende toen iedereen. Voor de
zekerheid plaatste de kunstenaar
er nog een vlaggetje en een kruis
van verguld zilver op, zodat nie-
mand kon denken naar een ver-
minkte leeuw te kijken. Het Lam
Deze ideeën over niet-geweld- Gods symboliseert óók macht,
dadig machtsvertoon gaan terug maar dan door morele waarden
tot de oudheid, beschrij histo- als deemoed en barmhartigheid.
ricus Peter Raedts in de catalo- Jezus offerde zich als een lam en
gus bij de tentoonstelling De werd daarmee de koning van
Münster Domschat, waar dit zijn volgers. Een andere strate-
kostbare rituele object nu te zien gie, die hier vrij letterlijk zicht-
is. De ene keizer omringde zich baar is gemaakt.
met goud en zijde van ver, de an- In het kristallen lammetje zit een
dere kleedde zich juist precies als stuk rode zijde, en in de kokos-
de gewone man. Zie hier het ver- noot, zo gaat het verhaal, zit
schil dat later het katholicisme bloed van de Heer. Echt
en protestantisme zou te- bloed, dat de gelovige
kenen. En dat zelfs in kon zuiveren en helen
Het
de popwereld te zien hoofd van – de kokosnoot sym-
is: neem de make-up- de leeuw boliseerde zuivering.
loze Alicia Keys die werd Van de ene cultuur
afgehakt
bewondering oproept naar de andere en
door haar buitenaards het ene machtscen-
goede pianospel, ten op- trum naar het andere
zichte van Cardi B die ons on- werd met bergkristal en kokos-
derdompelt in een theatrale we- noot een bloeddorstige leeuw
reld van glans en luxe. Nothing omgekeerd tot het bloedoffer
in the world that I like more than van het lam.
checks (Money).
Maar nu dit kleine beeldje, dat Volg Wieteke van Zeil op
Instagram: @artpophistory
een totale omdraaiing onderging
 6 april 2019 smaak pag
S nr 917 oog voor detail 73

SMAAK
 U

I
pag tekst foto’s
74 T Gijsbert Kamer Daniel Cohen

I
SMAAK
N

Kunst als
levensbehoee
Zangeres en liedjesschrijver
Neneh Cherry trekt al sinds de jaren
tachtig over de wereld met haar
muziek. Ze tipt ons haar favoriete
films, muziek, mode en eten.
onze gids deze week
tree in 1989 met muziek waarin
rap, pop en dance-elementen een
vernieuwende sound creëerden
en ze met het rauwe Buffalo
Stance een wereldhit scoorde,
werd ze langzamerhand ‘licht ge-
stoord van alle druk die er op me
kwam te liggen.’
Na het succes van die andere we-
reldhit, 7 Seconds (1996) trok ze
zich terug. ‘Mijn stiefvader was
net overleden. Ik wilde meer tijd
vrijmaken voor mijn eigen gezin.’

Ze lee al meer dan dertig jaar

samen met producer Cameron
McVey (Massive Attack, All
Saints), die al vanaf Raw Like Sushi
Ze komt graag in bij haar platen betrokken is. Ook
Amsterdam, popzangeres aan Broken Politics werkte hij mee.
Neneh Cherry (55). Of liever ge- ‘Veel nummers zetten we samen in
zegd, ze is dol op steden waar alle de steigers om ze vervolgens aan
nationaliteiten door elkaar lopen. Kieran te mailen die er zijn elektro-
‘Misschien is dat wel wat ik het nische kunsten op losliet.’
leukst vind aan op tournee zijn. pand in Londen. Het was een ko- Kieran is Kieran Hebden, die
Een beetje rondlopen en kijken men en gaan van muzikanten. onder artiestennaam Four Tet ac-
wat er zoal is veranderd sinds de ‘Niet veel anders dan toen ik een tief is als dj en producer in de
vorige keer dat ik in die stad was kind was en in Stockholm elektronische muziek. Hij sleu-
om op te treden.’ woonde. Mijn ouders woonden telde wat aan de nummers, voor-
Vergelijkingsmateriaal hee ze ge- in een soort oude school waarin zag ze van een sample of een beat
noeg, want Cherry reist als muzi- het een komen en gaan was van om daarna samen met Cherry in
kant al sinds de vroege jaren tach- Daar vertelt ze over de eerste artistiekelingen. Hartstikke leuk, vijf dagen alles af te mixen.
tig de wereld rond. Eerst als keer dat ze naar Amsterdam ik heb thuis geleerd dat er meer ‘Er zit eindelijk wat rust in mijn
zangeres in de Britse postpunk- kwam. ‘Ik herinner me goed dat in het leven te doen is dan car- muziek. Alles klinkt niet zo im-
band Rip Rig + Panic en sinds ik hier om de hoek in Paradiso rière maken. Kunst was voor ons pulsief en gehaast. Ik heb het
1989 als soloartiest. Haar speelde, met Rip Rig + Pa- geen hobby maar een eerste le- idee ook van me afgeschud dat ik
grootste successen had nic.’ Een vreemd collec- vensbehoee.’ aan bepaalde verwachtingen
ze in 1989 met haar ‘Ik werd tief, zegt ze zelf, dat moet voldoen. Dat gaf me de
debuutalbum Raw licht gestoord freejazz combineerde Cherry groeide op bij haar moe- rust die ik lang niet in mijn
Like Sushi met de hit van alle met funk en schu- der en stiefvader, jazztrompettist muziek vond. Mijn
Buffalo Stance en zes
druk die er rende punk. ‘Ik was Don Cherry. In 1978, 14 jaar oud nieuwe album gee
op me lag’
jaar later met 7 Seconds, toen 19 en hing al een verhuisde ze naar Londen. Oók goed weer waar ik nu
dat ze zong met de Sene- paar jaar rond in wat we daar hee ze hee zich altijd tus- ben met mijn leven.
galese zanger Youssou N’Dour. nu als een hippe muziekscene sen muzikanten, producers, mo- Gelukkig, maar
Nu ligt er al enige tijd een nieuwe zouden omschrijven.’ deontwerpers en designers thuis toch ook een
plaat, Broken Politics, en treedt ze Cherry woonde in die tijd met gevoeld. beetje bezorgd
weer op, zoals onlangs in het Am- Ari Up van de legendarische Minder beviel haar de popindu- over de toe-
sterdamse poppodium Melkweg. punkband e Slits in een kraak- strie. Na haar spectaculaire en- komst.’
 6 april 2019 smaak pag
S nr 917 onze gids 75

SMAAK

‘Er zit
eindelijk wat
rust in
mijn
muziek’

pag
76
STAD
BEIROET
‘Ik ken het Midden-Oosten
slecht en heb er nauwelijks opge-
treden. Op Beiroet werd ik
meteen verliefd. We hebben er
de videoclip van Natural Skin
Deep opgenomen. Akinola
Davis jr., de regisseur, wilde dat
daar graag doen en ik wist niet
wat me te wachten stond. Het
voelde meteen goed. Het wemelt
er van jonge, creatieve mensen.
De clubs en bars zijn veel mo-
derner dan ik me had voorge-
steld. Westers, maar bevolkt
door een gekleurder publiek dan
hier. Steden die veel hebben
meegemaakt brengen een krach-
tige bevolking voort, denk ik.
Beiroet hee veel oorlogen en
aanslagen doorstaan, wat de in-
woners een extra drang lijkt te
geven er het beste van te maken.’
U
I
T #volkskrantmag
I
N
ZANGERES
MINNIE RIPERTON
‘Muziek was na eten het be-
langrijkste bij ons thuis. Van
mijn vader leerde ik open staan
voor het onbekende. Ruimden-
kendheid, wat ook wel bij hem
past. Zijn trompet is immers op
de meest afwijkende jazzplaten
te horen. Freejazz was een passie
van hem, maar daar viel hij me
eigenlijk niet mee lastig. Leuker
vond hij het om samen met mij
naar iemand als Chaka Khan of
een band als Earth, Wind & Fire
te luisteren.
‘Mijn moeder liet me vooral
zangeressen horen. Dinah Was-
hington bijvoorbeeld en Minnie
Riperton. Iedereen kent haar
vooral van dat hitje uit de jaren
zeventig Lovin’ You. Maar ze
hee zo veel moois gezongen. Ik
weet nog dat ze overleed. Ze was
pas 32 en ik woonde toen al in
Londen. Het raakte me enorm.
Ik moest meteen aan vroeger
denken. Dat mijn moeder haar
platen opzette en ik verbijsterd
was door haar enorme stem-
bereik. Het schijnt dat het vijf
octaven was. Ongelooflijk, zo
bescheiden als ze ermee omging.
Zingen was voor haar nooit een
demonstratie van virtuositeit
maar kwam van binnen.’
HIPHOP
ROXANNE SHANTE
‘In Londen leerde ik voor het
eerst echt wat hiphop was. Ik
was 14, 15 jaar en hiphop was
het nieuwste van het nieuwste.
Mensen zeiden wel tegen me dat
wat ik in Rip Rig + Panic deed
ook een soort rappen was, maar
dat was meer uit een soort on-
macht om gewoon te zingen dan
dat ik dacht even cool te zijn.
‘Het duurde ook even voordat
hiphop wat groter werd. Pas
midden jaren tachtig kwamen
de eerste hiphopplaten echt
structureel van New York naar
Londen. We kregen hiphopwin-
kels en eigenlijk vonden al mijn
vrienden dit nieuwe geluid ge-
weldig. Zelf werd ik pas echt
enthousiast toen ik Roxanne
Shanté hoorde. Zij was een van
de eerste en zeker een van de
gemeenste vrouwelijke rappers.
Een nummer als Bite is was
voor mij echt inspirerend. Die
hiphop was echt bepalend voor
de richting die ik op mijn eerste
plaat uitging.’
@volkskrantmag
SMAAK
‘Muziek was na
eten het
belangrijkste bij
ons thuis’
F O T O’ S I MAG ESE LE CT, G ET T Y
TV-SERIE
THE WIRE (2002-2008)
‘Ik weet niet eens of de term
‘bingewatchen’ al zo in zwang
was, maar mijn consumptie van
de HBO-serie e Wire zou ik
graag zo willen typeren. De ene
na de andere dvd-box haalde ik
in huis. Eigenlijk best laat trou-
wens; de eerste serie zag ik pas in
2012 toen ik met e ing aan
het toeren was, een Scandina-
visch jazztrio waarmee ik toen
een plaat had gemaakt. Ergens
onderweg kocht ik de eerste serie
en ik was meteen verslaafd. Zo
knap als het leven op straat van
kleine drugsdealers en hustlers
zonder clichés en stereotypen
wordt verteld.’
 6 april 2019 smaak pag
S nr 917 onze gids 77

SMAAK

onze gids deze week

CV
NENEH CHERRY
10 maart 1964
Geboren als Neneh
Mariann Karlsson in
Stockholm. Ze groeit
op bij haar moeder
Moki Karlsson en haar
stiefvader, jazztrom-
pettist Don Cherry.
1979 Na een verblijf
in New York verhuist
ze 14 jaar oud naar
Londen.
1981 Maakt samen
met onder anderen
haar latere echtgenoot
drummer Bruce Smith
deel uit van postpunk-
band Rip Rig + Panic.
1983 Krijgt met Smith
(van wie ze een jaar
later scheidt) dochter
Naima.
1986 Ontmoet produ-
cer Cameron McVey,
met wie ze nu samen
is. Ze hebben twee
dochters, Tyson (29)
en Mabel (22).
1988 Solosingle Buf-
falo Stance. Het num-
mer komt in Neder-
land op nummer 1.
1989 Debuutalbum
Raw Like Sushi.
1996 Abum Man. Het
liedje 7 Seconds
(samen met zanger
Youssou N’Dour)
wordt een wereldhit.
2012 Maakt samen
met Scandinavisch
jazztrio The Thing het
album The Cherry
Thing.
2014 Album Blank
Project gemaakt met
producer Kieran Heb-
den.
2018 Album Broken
Politics.

Neneh Cherry speelt

op 8 juli 2019 in het
Amsterdamse Bos-
theater.
pag
78
FILM
THE GODFATHER 1 EN 2
(1972, 1974)
‘Eens in de zoveel tijd moet
het even. e Godfather kijken.
Meestal als ik moe ben of ergens
mee zit. Dan sluit ik me af en zet
ik een van Coppola’s films op.
Dat doe ik al decennialang. Het
lijkt alsof e Godfather 1 en 2
dan al op me liggen te wachten.
Vooral die eerste twee delen pre-
senteren een soort parallel uni-
versum waarin ik me vertrouwd
voel. Ik ben dol op alle karakters.
Marlon Brando is onverbeterlijk
als Don Corleone. Maar de jonge
Al Pacino als Michael Corleone
doet me iedere keer weer glunde-
ren. Er is een scène waarin hem
wordt uitgelegd hoe je het beste
pasta kunt koken. Heerlijk. Het
kijken ernaar is echt een soort
van thuiskomen, ik voel me zo
op m’n gemak in die wereld dat
ik al snel tot rust kom. Iedere
scène ken ik uit mijn hoofd,
maar er blijken toch altijd weer
details te zijn die me ontglipt
zijn, of scènes waarin iets ge-
beurt wat me niet eerder is opge-
vallen. Ik krijg meteen weer zin
om te gaan kijken.’
MODE
PHOEBE ENGLISH
‘In Londen kwam ik snel in
contact met mensen die iets in
mode of design deden of wil-
den doen. Dat was voor de
meesten veel belangrijker dan
muziek maken. Ik vond het
allebei wel interessant. Begin
jaren tachtig waren het politiek
gure tijden, net als nu. Maar
het barstte van de creativiteit.
Er kwamen nieuwe bladen als
e Face en i-D waarin mode,
design en popcultuur als even
belangrijk werden beschouwd.
Maar wat ik wel van haar heb
overgenomen is de combinatie
van high fashion met street-
wear. Dat is iets wat ik ook zie
bij Phoebe English, momenteel
mijn favoriete modeontwerper.
Een heel dure jurk met goed-
kope gympen eronder, dat vind
ik mooi. Al draag ik eigenlijk
het liefst gewoon waar ik me
lekker in voel.
‘Jammer alleen dat dit niet al-
tijd kan. Ik sta op het podium
en moet vaak op de foto. Dus
moet ik veel meer nadenken
over hoe ik me presenteer zoals
ik wil. Jullie mannen hebben
het maar makkelijk. Een afge-
ragd T-shirt is al snel cool. Bij
mij heet zo’n shirt al snel on-
verzorgd.’
smaak @volkskrantmag
onze gids #volkskrantmag
SMAAK
onze gids deze week
ETEN
JAMAICAANS
‘Het lekkerste eten op aarde is
West-Indisch eten en dan met
name curry goat. Een curry van
geitenvlees die op Jamaica
het beste wordt ge-
maakt, althans daar
at ik de beste ooit.
Je moet er een grote
pan van maken
waar je dan een paar
dagen mee doet.
uis aten we het ook
weleens als mijn moeder
F O T O ’S GET T Y
niet precies wist hoeveel mensen
er kwamen eten. Dat varieerde
nogal. Iedereen was welkom, er
waren altijd wel mee-eters en
gastvrijheid was belangrijk in de
familie.
‘Eten en muziek, dat waren de
zaken waarmee mijn familie zich
populair maakte. Koken is ook
een soort muziek maken, althans
voor mij. Alles steeds opnieuw
uitproberen. Iets toevoegen of
weglaten. Een goed recept is als
een mooi liedje voor me. Je kunt
er ook echt gelukkig van worden.
Jamaicaans soulfood hee een-
zelfde diepte als de beste reggae-
dub.’
 U

I
6 april 2019 pag
S nr 917 T 79

I
SMAAK
N

LITERATUUR

JAMES BALDWIN

‘Ik lees veel te weinig. Mijn tas

zit altijd vol boeken, maar aan
lezen kom ik niet toe. Het laatste
boek was If Beale Street Could
Talk van James Baldwin. Ik
kwam erop toen ik zag dat het
‘Mijn tas zit verfilmd was. Mijn gedachten
altijd vol gingen terug naar mijn kinder-
boeken, jaren.
maar aan ‘Ik heb James Baldwin een keer
lezen kom ik
niet toe’ ontmoet toen ik een jaar of vijf
was. Mijn vader had hem thuis
uitgenodigd en ik herinner me

dat ik betoverd was door zijn

mooie, liefdevolle ogen. Zo
zachtmoedig ook, daar raakte ik
echt even van in de war. En het
grappige is: mijn vader had pre-
cies hetzelfde. Jaren later, toen
ik al veel van Baldwin had
gelezen had, sprak ik met
mijn vader over hoe goed
ik die boeken vond.
Scherp en toch geestig.
Dat beaamde mijn
vader om er aan toe
te voegen dat Bald-
win de enige man
was geweest tot wie
hij zich ooit aange-
trokken had gevoeld.
Mooi stel, Don
Cherry met James
Baldwin.’
pag
80
lust & liefde
‘Toen ik mijn eer-
ste kind kreeg in 2000
waren er mensen die me vroe-
gen of ik een tweede kind wilde
en ik dacht: nee, want hoe kan
je van een tweede kind evenveel
houden als van een eerste?
Maar toen dat tweede kind er
was, bleek dat liefde zich moei-
teloos laat vermenigvuldigen.
Dat geldt, anders dan vaak
wordt aangenomen, ook voor
de liefde voor een man. Ik on-
dervind het dagelijks. Hoewel
seks en vertrouwen nog steeds
onlosmakelijk met elkaar ver-
bonden zijn en iedereen ervan
uit lijkt te gaan dat iemand die
met een ander vrijt dan haar
tekst illustratie @volkskrantmag
Corine Koole Saša Ostoja #volkskrantmag
SMAAK
Liefde laat tijd zien. Dat is niet slap of bere-
kenend, het is vooral veel minder
zich makkelijk pijnlijk. Ik bijvoorbeeld, heb ge-
vermenigvuldigen, merkt dat ik heel goed in mijn
vindt Katinka (51). dromen prioriteit kan geven aan
mijn minnaar, zonder in de
Haar man en praktijk tekort te schieten in
haar minnaar mijn gezin.
samen maken Deze andere man van mij is het
soort man waarvan ik altijd had
haar leuker, gedacht dat ik hem zou trouwen.
sexier en gevat.  Intellectueel, mooi, brede be-
langstelling, grote vrienden-
kring. Maar mijn leven liep an-
‘Door mijn ders en ik trouwde een man die
voor rust zorgt in mijn drukke
minnaar brein. Iemand die de administra-
tie doet, die ordelijk is, iemand,
kan ik bij kortom, die zorgt voor continuï-
teit, iets wat onmisbaar is als je
mijn kinderen wilt. Iemand ook, van
wie ik nog elke dag heel veel
echtgenoot hou. Ik heb niet het gevoel dat
mijn affaire ten koste gaat van
tevreden
hem. Evenmin heb ik ook maar
één keer echt gedacht: ik ga bij
zijn’
mijn man weg om verder te gaan
met mijn minnaar. Natuurlijk,
zullen anderen zeggen, zij hee
makkelijk praten, maar die be-
man niet te vertrouwen is, pleit
ik voor een herkwalificatie van
het begrip monogamie. Niet om
goedkoop mijn eigen straatje
schoon te vegen – want, ja, ik
heb sinds acht jaar een geheime
verhouding met een andere man.
Maar omdat ik de indruk heb dat
mannen en vrouwen elkaar on-
nodig voor het blok zetten op het
moment dat de een verliefd
wordt op een ander. Je hoe el-
kaar niet te dwingen om een ra-
dicale keuze te maken. Vooral
mannen voelen zich vaak ‘slap’
door dat ze niet kunnen kiezen.
Maar de juiste beslissing kan ook
zijn: bij je gezin blijven, en tege-
lijk die ander zo eens in de zoveel
 6 april 2019
S nr 917
drogen echtgenoot dan? En wat
als hij erachter komt? Dat is in-
derdaad een risico dat ik met
open ogen neem. Wie vervuilt,
betaalt. Ik doe zo voorzichtig
mogelijk, en heel soms lijkt het
of hij iets vermoedt zonder het
uit te spreken. Ik voel me vaak
schuldig. Liegen dat je naar een
vriendin gaat terwijl je op weg
bent naar je minnaar, is niet het
leukste deel van een buitenechte-
lijke relatie. Maar het feit dat ik
bij die andere man andere eigen-
schappen van mezelf belicht zie,
maakt eenvoudig dat ik bij mijn
echtgenoot minder mis en tevre-
den kan zijn. Bij die andere man
ben ik weer de snel ontvlambare
student van vroeger die met een
glas wijn eindeloos discussieert
smaak pag
lust & liefde 81
SMAAK
over politieke en maatschappe- erotiek. En het is pas nu, nu de
lijke vraagstukken. Die behoee kinderen het huis uit gaan, dat
hee mijn man niet, waarom we ook wat intimiteit betre
zou ik de kloof tussen hem en weer dichter tot elkaar komen. Ik
mij groter maken door hem dat hou meer van mijn man dan
te verwijten. vroeger. Mijn minnaar speelt
Feminist Marilyn French had daarin natuurlijk een rol. Ik voel
gelijk toen ze zei: het drama van me leuker, sexier, gevat, en ik
ieder huwelijk is dat de vrouw merk aan mijn man, en dat
altijd maar bezig is haar zegt hij ook, dat het veel
man te veranderen en beter met hem gaat
dat de man zich ‘Ik doe zo omdat we minder
daartegen halsstar- voorzichtig gedoe hebben. Ook
mogelijk, en
rig verzet. Iedereen soms lijkt al kent hij de oor-
met kinderen weet het of hij zaak niet. Die an-
dat je, zolang ze iets dere man blijf ik ge-
vermoedt’
klein zijn, je als echt- woon eens in de
paar een bedrijf runt. Ik zoveel weken zien. Om-
was constant aan het onder- dat liefde zich duidelijk laat
handelen. Wie doet de bood- vermenigvuldigen.
schappen, wie blij thuis bij het Niet dat ik ineens wil beweren
zieke kind. Mijn man deed en dat iedereen die getrouwd is er
doet zelden de was, en als hij dat nu een liee bij moet zoeken.
deed stopte hij mijn wollen vest- Goddank bestaat liefde voor het
jes in de droger. Wat ik wil zeg- grootste deel nog steeds uit ma-
gen: er zijn periodes in een hu- gie, iets volkomen onbenoem-
welijk waarin de mate waarin je baars en irreëels: wat voor de een
kunt samenwerken misschien werkt is geen garantie op geluk
nog belangrijker is dan voor de ander. Wel denk ik dat
hoeveel je van elkaar het goed zou zijn als we allemaal
houdt. Maar nu ik iets vrijer zouden denken, min-
die andere man er- der elkaar beknotten met gebo-
bij heb word ik den en elkaar meer gunnen. Het
toch gezien. was allemaal nog fijner en sterker
Waarom zou ik geweest als ik dit ook met mijn
thuis nog zeuren? Daar man had kunnen bespreken. Ik
komt nog iets anders bij. heb dat weleens geprobeerd.
Seks speelde acht jaar Maar hij sluit zich af. ‘Als ik een
geleden een ongeluk- therapeut nodig heb, maak ik wel
kige rol in ons huwelijk: een afspraak.’ Dus dat laat ik rus-
wij zaten op slot. Ach- ten. Ook hiervoor geldt: ik kan
teraf is het of ik bang teleurgesteld zijn dat hij die open
was mijn onderhande- mind mist, maar wat schiet ik
lingspositie in de bv daarmee op? Door openlijk poly-
gezin te verzwakken amorie te bespreken, zou ik weer
als ik me in bed kwets- de nadruk leggen op ons ver-
baar zou tonen. Ik had schillende denken. Dan maar een
het verwrongen idee dat geheim dragen, liefde is nu een-
als ik het mijn man in bed maal niet alleen maar roze.’
naar de zin zou maken, hij
Op verzoek van de geïnterviewde
aannam dat ik hem buiten is de naam Katinka gefingeerd.
het bed ook in alles ter wille Ook geïnterviewd worden?
Iedereen wordt uitgenodigd te
zou zijn. En voor ik het wist reageren, nadrukkelijk ook
zou ik dan geen carrière meer mensen met een niet-Nederlandse
achtergrond. Mail een korte
hebben. Gelijkwaardigheid is toelichting naar
prachtig, maar dodelijk voor lust@volkskrant.nl
pag smaak @volkskrantmag
82 seksmail #volkskrantmag

SMAAK

Wekelijks mailt of appt Arnon Grunberg met mensen

over seks en aanverwante zaken. Deze week
met orthopedagoog en onderzoeker Levi van Dam.
seksmail

Lieve Levi
Levi:
In het Zwarte Woud, ik was 15, vroeg mijn vader of ik masturbeerde. Met het
schaamrood op mijn kaken knikte ik bevestigend. Daar waar ik een donderpreek
verwachte, kreeg ik: ‘ik ook’. Gevolgd door: ‘daar ben ik niet trots op, maar af en toe
is het fijn. Als je het maar niet te vaak doet’. Ik was perplex. Als zoon van een domi-
nee was ik opgegroeid met het Bijbelse ‘onanie’: een zaadlozing niet gericht op
voortplanting, is zondig. Ruim tien
jaar later stopte ik met geloven en
zag ik de schoonheid in van seksu- Arnon:
aliteit. Met welk beeld van seksua- Op mijn 17de werd ik naar een psychiater gestuurd omdat ik mijn school niet wilde afmaken.
liteit ben jij opgevoed? De psychiater vroeg of ik weleens masturbeerde. Ik antwoordde: ‘Daar ben ik mee opgehou-
den.’ Dat leek me het enige goede antwoord, omdat ik meende dat een vervuld seksleven mas-
turbatie uitsloot. Niet dat ik een dergelijk seksleven had, maar ik had door dat je tegen hulp-
verleners moet liegen.
Op mijn 15de had ik een korte maar heige relatie met Rosie. Ze had me een fotootje van zich-
zelf gestuurd dat ik aan mijn vader liet zien. Hij zei: ‘Een mooie meid. Je bent niet haar eerste
en je zult niet haar laatste zijn.’
Dat was mijn seksuele opvoeding.
Levi: Wat is voor jou de ideale seksuele op-
In de seksuele opvoeding zijn we met handen en voeten gebonden. De meest gang- voeding?
bare opvoedtechnieken ‘samendoen’ en ‘voordoen’ zijn straaar. In tegenstelling tot
de christelijke dogma’s die op mij drukten, hoop ik mijn drie dochters een opstapje
te geven naar het onbekende. Hoewel ik mij ook betrap op beschermingsdri: nie-
mand is goed genoeg voor deze drie meiden. Hoe doe jij dat bij jouw petekind?
En de opmerking van je vader, is
die gebaseerd op zijn ervaring met
vrouwen? Arnon:
De eerste keer dat ik met Rosie neukte zaten mijn ouders beneden tv te kijken, overigens ging
dat neuken eigenlijk per ongeluk. Ik denk dat seks per definitie grensoverschrijdend is, maar
het verbod hoe niet van de ouders
of van God te komen, het verbod zit
Levi: in onze cultuur.
Gisteren zei mijn dochter van 8 dat jongens seks altijd leuk vinden, meisjes niet. Ik Mijn petekind plaag ik veel, ook als
vroeg haar waarom: ‘omdat het bij meisjes soms pijn doet. Kijk maar naar mama het gaat om meisjes. Hoe wil je je
met Lou, dat deed zeer’. dochters een opstapje geven?
‘Bevallen en seks zijn twee verschillende dingen. Mama en ik heb misschien duizend
keer seks gehad, zie jij hier duizend baby’s?’
Toen ik hoorde dat ik een dochter kreeg, pakte een antifeministisch verantwoorde-
lijkheidsgevoel mij vast: een zoon redt zich wel, een dochter moet ik beschermen.
Daar ben ik niet trots op.
Zit het verbod op seks diep in onze
cultuur? Plaag je daarom je pete- Arnon:
kind met seks, in plaats van er ge- Ik plaag vrijwel uitsluitend mensen van wie ik houd of zeer veel houd. Als 14-jarige had ik
woon met hem over te praten? geen behoee gehad aan een ‘gewoon gesprek’ met mijn ouders over seks, ik wil mijn petekind
En waarom beantwoord je mijn dergelijke gesprekken niet aandoen. Maar hij weet me te vinden als hij me nodig hee, ook als
vraag over je vader niet? het gaat om gewone gesprekken.
Bovendien hee hij weleens een boek van mij gelezen, en hij hee mij met vriendinnen mogen
observeren, niet tijdens seks, maar toch.
Ik weet bijna niets van mijn vader, lieve Levi. Ongetwijfeld hee hij vriendinnen vóór mijn
moeder gehad, misschien ook erna.
Hij sprak niet graag over zichzelf,
Levi: maar kon wel goed luisteren.
Fijn dat je petekind je weet te vinden, een mooie evolutie ten opzichte van jouw
vader? En ik zie uit naar de dag dat jij mij gaat plagen.

mail info@arnongrunberg.com