Quarterly Journal of

Child Mental Health Vol. 6, No. 4, Winter 2020

Research Paper
Effectiveness of Communication Skills Training on Interpersonal Relationships,
Resilience, and Stress in People with Hearing Impairment
Mohammad Mehdi Pasandideh*1, Neda Keramat2
1. Assistant Professor, Department of Psychology, Payame Noor University, Astaneh, Iran
2. M.A. in General Psychology, Payame Noor University, Astaneh, Iran

Citation: Pasandideh MM, Keramat N. Effectiveness of communication skills training on interpersonal relationships, resilience, and stress in
people with hearing impairment. Quarterly Journal of Child Mental Health. 2020; 6(4): 119-130.
http://dx.doi.org/10.29252/jcmh.6.4.12

ARTICLEINFO ABSTRACT

Keywords: Background and Purpose: The first and most important issue of hearing-impaired children is
Effective communication communication problems because they are often unable to interact with peers and adults. The purpose
skills, of the present study is to evaluate the effectiveness of communication skills training on interpersonal
interpersonal relationship, resilience, and stress in people with hearing impairment.
relationships, Method: The research method is quasi-experimental with pretest-posttest design with experimental
resiliency, and control group. The statistical population of the study consisted of deaf people with the mean age
hearing-impairment of 15 years in Tehran in the academic year of 2018. 30 subjects were selected by convenience
sampling method and were randomly divided into experimental and control groups. The effective
communication skills training program was administered to the experimental group for ten 90 min
sessions but the control group did not receive any intervention. Interpersonal Skills Questionnaire
(Matson, 1983), Resiliency (Connor & Davidson, 1) and Perceived Stress Questionnaire (Cohen,
1983) were used as research tools.
Results: The results of univariate analysis of covariance showed that effective communication skills
training were effective on interpersonal relationships (P = 0.01, F = 26.29), resilience (P = 0.03, F =
5.27) and stress in (P = 0.01, F = 22.60) hearing impaired children, so that this intervention was able
to increase interpersonal relationships and resiliency in the experimental group, and reduce their
stress levels.
Conclusion: The results of the present study showed that the communication skills program training
Received: 4 Feb 2019 was able to prepare the experimental group for effective coping with interpersonal problems and
Accepted: 6 Oct 2019 reinforce the psychological need for communication and belonging.
Available: 4 Mar 2020

* Corresponding author: Mohammad Mehdi Pasandideh, Assistant Professor, Department of Psychology, Payame Noor University, Astaneh,
Iran.
E-mail addresses: Mmpasandideh@gmail.com

2476-5740/ © 2019 The Authors. This is an open access article under the CC BY-NC-ND license
(https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/).
119

119
‫دورهششم‪،‬شماره‪،4‬زمستان‪8931‬‬ ‫فصلنامهسلامتروانکودک‬
‫مقاله پژوهشی‬
‫کارآمدی آموزش مهارتهای برقراری ارتباط مؤثر بر روابط بینفردی‪ ،‬میزان تابآوری‪ ،‬و تنیدگی افراد کمشنوا‬

‫‪2‬‬
‫محمد مهدی پسندیده*‪ ،1‬ندا کرامت‬
‫‪ .0‬استادیار گروه روانشناسی‪ ،‬دانشگاه پیام نور‪ ،‬آستانه‪ ،‬ایران‬
‫‪ .2‬کارشناس ارشد روانشناسی عمومی‪ ،‬دانشگاه پیام نور‪،‬آستانه‪ ،‬ایران‬

‫چکیده‬ ‫مشخصات مقاله‬

‫زمینه و هدف‪ :‬در بررسی کودکان با آسیب شنوایی به نظر میرسد که نخستین و مهمترین مسئله این کودکان‪ ،‬مشکلات در برقراری ارتباط‬ ‫کلیدواژهها‪:‬‬
‫است؛ زیرا آنها اغلب قادر به ایجاد رابطه اجتماعی و متقابل با همسالان و بزرگسالان نیستند و سازشیافتگی عاطفی و مهارتهای اجتماعی‬ ‫مهارتهای ارتباط مؤثر‪،‬‬
‫آنان با دشواری زیادی روبهرو است ؛ از این رو هدف پژوهش حاضر بررسی کارآمدی آموزش مهارتهای برقاری ارتباط مؤثر بر روابط‬ ‫روابط بینفردی‪،‬‬
‫بینفردی تابآوری و تنیدگی افراد کمشنوا است‪.‬‬ ‫تابآوری‪،‬‬
‫روش‪ :‬روش پژوهش حاضر نیمهآزمایشی‪ ،‬از نوع طرح پیشآزمون‪-‬پسآزمون‪ ،‬با گروه آزمایش و گواه است‪ .‬از جامعه آماری پژوهش‬ ‫تنیدگی‪،‬‬
‫که شامل افراد کمشنوا با میانگین سنی ‪ 01‬سال شهر تهران در سال ‪ 0979‬بود با روش نمونهگیری در دسترس تعداد ‪ 91‬نفر انتخاب و به‬ ‫کمشنوا‬
‫صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و گواه جایدهی شدند‪ .‬برنامه آموزشی مهارتهای برقراری ارتباط مؤثر در ‪ 01‬جلسه ‪ 71‬دقیقهای برای‬
‫گروه آزمایش اجرا شد ولی گروه گواه هیچ مداخلهای را دریافت نکرد‪ .‬از پرسشنامه مهارتهای بینفردی (ماتسون‪ ،)0799 ،‬تابآوری‬
‫(کانر و دیویدسون‪ )2119 ،‬و پرسشنامه تنیدگی (کوهن‪ )0799 ،‬به عنوان ابزارهای پژوهش استفاده شد‪.‬‬
‫یافتهها‪ :‬نتایج آزمون تحلیل کوواریانس تکمتغیره نشان داد آموزش مهارتهای برقراری ارتباط مؤثر بر روابط بینفردی (‪،P=1/10‬‬
‫‪ ،)F=22/27‬تابآوری (‪ )F=1/29،P=1/19‬و همچنین تنیدگی (‪ )F=22/21،P=1/10‬نوجوانان کمشنوا مؤثر است؛ به طوری که این مداخله‬
‫توانسته است روابط بینفردی و تابآور ی را در گروه آزمایش افزایش‪ ،‬و سطح تنیدگی آنها را کاهش دهد‪.‬‬
‫نتیجهگیری‪ :‬نتایج پژوهش حاضر نشان داد برنامه مهارتهای ارتباطی آموزش داده شده در این پژوهش توانسته است افراد گروه آزمایش‬ ‫دریافت شده‪79/00/01 :‬‬
‫را برای رویارویی مؤثر با مشکلات روابط بینفردی آماده کند؛ نیاز روانی به احساس برقراری ارتباط و تعلق داشتن را در آنها تقویت کند؛ و‬ ‫پذیرفته شده‪79/19/01 :‬‬
‫در نهایت به کاهش سطح تنیدگی‪ ،‬تقویت روابط بینفردی‪ ،‬و تابآوری آنها منجر شود‪.‬‬ ‫منتشر شده‪79/02/01 :‬‬

‫* نویسنده مسئول‪ :‬محمد مهدی پسندیده‪ ،‬استادیار گروه روانشناسی‪ ،‬دانشگاه پیام نور‪ ،‬آستانه‪ ،‬ایران‪.‬‬
‫رایانامه‪Mmpasandideh@gmail.com :‬‬
‫تلفن تماس‪109-12097111 :‬‬

‫‪021‬‬
 ‫محمد مهدی پسندیده و همکاران‬
‫رابطه اجتماعی متقابل با همستتتالان و بزرگستتتالان نیستتتتند و در نتیجه‬
‫سازشیافتگی عاطفی و کنشوری اجتماعی آنان با دشواری عمده روبه‬
‫رو استتتت (‪ .)02‬مطالعات نشتتتان دادهاند کودکان ناشتتتنوا در تعاملات‬
‫اجتماعی مشتتکلات بیشتتتری را در مقایستته ابا همستتالان شتتنوا و یا حتی‬
‫کمشتنوا‪ ،‬تجربه میکنند‪ .‬همچنین باید توجه داشت در برخی از موارد به‬
‫احتمال زیاد‪ ،‬درخواست شروع روابط از سوی دیگران توسط کودکان و‬
‫نوجوانان کمشتنوا و ناشتوا رد میشتود (‪ )09‬که نشان از کمبود اعتماد به‬
‫نتیجه این که کمبود مهارتهای‬ ‫خود‪ 9‬و ستتتطح حرمت خود‪ 1‬آنها دارد‪.‬‬
‫ارتباطی و همچنین کاهش ستتطح روابط اجتماعی و دوستتتانه به دیگران‬
‫در آنها منجر‬ ‫تنیدگی‪ 1‬قابل ملاحظه‬ ‫میتواند به عدم ستتازش‪ ،‬پریشتتانی و‬
‫شود (‪.)02‬‬
‫بین فرد و محیط میتواند تعریف‬ ‫تنیتدگی که بهعنوان نتیجه تعار‬
‫شود گاهی در درون افراد ریشه دارد؛ در واقع انتظار میرود وجود عامل‬
‫نقص شنوایی در افراد مبتلا به ایجاد تنش و فشار روانی فزاینده منجر شود‪.‬‬
‫وجود رفتارهایی مانند پرخاشتتتگری و انزوا طلبی میتواند گویای وجود‬
‫تنیدگی در افراد ناشنوا باشد‪ .‬در این راستا برخی شواهد پژوهشی گویای‬
‫وجود رابطه مثبت معنیدار بین تنیدگی و کمشتتنوایی هستتتند‪ .‬گروهی از‬
‫پژوهشتگران در مطالعه خود به این نتیجه رستیدند که مشتکلات سلامت‬
‫روانی از جمله تنیدگی در افراد کمشتتنوا بیشتتتر از افراد شتتنوا استتت‪ ،‬و‬
‫هرچه شتدت آستیب شتنوایی بیشتتر باشتد مشکلات روانی فرد مبتلا نیز‬
‫بیشتر میشود (‪.)01‬‬
‫به نظر میرستد یک ویژگی شتخصیتی که بتواند افراد کمشنوا را در‬
‫رویارویی با شترایط نامطلوب به سمت شکوفایی و نمویافتگی پیش ببرد‪،‬‬
‫تتابآوری‪ 2‬استتتت‪ .‬مفهوم تتابآوری نته فقط افزایش قتدرت تحمل و‬
‫سازشیافتگی افراد کمشنوا در مواجهه با مشکل است‪ ،‬که مهمتر از آن‪،‬‬
‫حفظ ستلامت روان و ارتقا آن است‪ .‬این سازه به افراد توانایی میبخشد‬
‫تا با مشتتتکلات و ناملایمات زندگی و شتتتغلی روبرو شتتتوند‪ ،‬بدون اینکه‬
‫فصلنامه سلامت روان کودک‪ ،‬دوره ‪ ،2‬شماره ‪ ،1‬زمستان ‪0979‬‬
‫دچارآستتیب شتتوند و حتی این موقعیتها را فرصتتتی برای شتتکوفایی و‬
‫‪4. Self esteem‬‬
‫‪5. Stress‬‬
‫‪6. Resilience‬‬
‫کارآمدی آموزش مهارتهای برقراری ارتباط مؤثر بر روابط بینفردی افراد کمشنوا‬
‫مقدمه‬
‫داشتتتتن یتک کودک بتا آستتتیب شتتتنوایی‪ 0‬و بزرگ کردن او یکی از‬
‫تنشآورترین تجاربی استتت که یک خانواده میتواند متحمل شتتود (‪.)0‬‬
‫آستیب شتنوایی‪ ،‬شتایعترین آستیب حسی در جهان است (‪ .)2‬شیوع این‬
‫عتارضتتته در نوزادان حتدود ‪ 2‬تا ‪ 1‬در هر‪ 0111‬تولد زنده بوده (‪ )9‬و در‬
‫ایران‪ ،‬بر استتاس آمارهای موجود حدود ‪ 21‬در هر‪ 0111‬تولد زنده استتت‬
‫(‪ .)1‬آسیب شنوایی یکی از مهمترین آسیبهای مادرزادی و اکتسابی در‬
‫کودکان استت‪ .‬کودکان ناشتنوا‪ 2‬در مقایسته با کودکان شنوا‪ ،‬در معر‬
‫خطر بیشتتتتری قرار دارنتد (‪)1‬؛ بنتابراین افرادی کتته از این حس محروم‬
‫هستند با سختیها و مشکلات زیادی بسته به شدت آسیب‪ ،‬مواجه خواهند‬
‫بود‪ .‬البته تسلط کامل بر زبان اشاره در بهبودی سلامت روانی افراد دارای‬
‫آستیب شنوایی مؤثر است و از عاملهای مهم برای ارتباط بهتر در محیط‬
‫خانه‪ ،‬کار‪ ،‬و محل تحصتیل استتت (‪ .)2‬در افراد کمشتتنوا‪ ،‬به دلیل ناتوانی‬
‫در برقراری ارتباط مطلوب و احستتاس بیکفایتی‪ ،‬احتمال ایجاد اختلالات‬
‫روانشناختی در مقایسه با افراد شنوا‪ ،‬افزایش مییابد (‪ .)9‬در واقع کمبود‬
‫مهارتهای اجتماعی احتمالاً ناتوانکنندهترین مشتتتکلی استتتت که افراد‬
‫کمشتنوا ممکن است داشته باشند‪ .‬آسیب شنوایی‪ ،‬اختلال ناهمگنی است‬
‫که دارای تأثیرات گسترده در تحول اجتماعی‪ ،‬عاطفی‪ ،‬و شناختی است‪،‬‬
‫بدین ترتیب حدود یکچهارم از افراد با آسیب شنوایی دارای آسیبهای‬
‫اضتافی بوده و نیازمند دستترستی سریع به برقراری ارتباط مؤثر با اعضای‬
‫خانواده و همستتالان هستتتند و همچنین اراده خدمات تخصتتصتتی به آنها با‬
‫استفاده از روشهای مختلف ارتباطی ضروری است (‪.)9‬‬
‫یکی از مشتتخصتتات بارز افراد کمشتتنوا‪ ،‬ناتوانی در برقراری روابط‬
‫مؤثر و رضتتایتبخش با ستتایر افراد جامعه استتت (‪ 7‬و ‪ ،)01‬زیرا حواس‬
‫انستتتان دروازه های دریافت اطلاعات و تبادل و ارتباط با محیط هستتتتند‪،‬‬
‫بنابراین تأثیر فقدان آنها بر وضعیت اجتماعی‪ -‬روانی افراد‪ ،‬غیرقابل انکار‬
‫استتت (‪ .)00‬در واقع از آنجا که مشتتکل شتتنوایی فرایند اجتماعی شتتدن‬
‫فرد را تحت تأثیرمنفی قرار میدهد و یکی از تنشآورترین آستتیبهای‬
‫حسی است‪ ،‬بنابراین کودکان دارای نارسایی شنوایی‪ ،‬با تأخیر در تحول‬
‫شتتتناختی‪ ،‬ارتباطی‪ ،‬و اجتماعی مواجه هستتتتند و اغلب قادر به ایجاد‬
‫‪1. Hearing impairment‬‬
‫‪2. Deaf children‬‬
‫‪3. Self confidence‬‬
‫‪020‬‬
‫محمد مهدی پسندیده و همکاران‬ ‫کارآمدی آموزش مهارتهای برقراری ارتباط مؤثر بر روابط بینفردی افراد کمشنوا‬

‫جدیت در کار‪ ،‬مهارت حل مسئله اثربخش (‪ ،)22‬و سطوح بالاتر رضایت‬ ‫بندورا‪0‬‬ ‫تحول شتتخصتتیت خود مورد استتتفاده قرار دهند (‪ .)01‬بنا به نظر‬
‫از زندگی و شتادی (‪ ) 29‬هستند‪ .‬بر اساس شواهد پژوهشی انتظار میرود‬ ‫افراد تاب آور از طریق فرآیندهای چهارگانه شناختی‪ ،‬عاطفی‪ ،‬انگیزشی‪،‬‬
‫خطر متانند افراد کمشتتتنوا‬ ‫وجود ویژگی تتابآوری در افراد در معر‬ ‫و انتختابی‪ ،‬رفتتار میکننتد‪ .‬این افراد بته کشتتتاکشهای زندگی بهعنوان‬
‫میتواند به بهبود ستتتازشیافتگی و کاهش ستتتطح آستتتیبهای اجتماعی‬ ‫فرصتتتتی برای تحول‪ ،‬بتا حتداقتل تنیتدگی‪ ،‬حداکثر انگیزه‪ ،‬و در نهایت‬
‫روانی منجر شود (‪.)22‬‬ ‫فرصتی برای سازماندهی مجدد زندگی‪ ،‬نگاه میکنند‪ .‬بدین ترتیب افراد‬
‫مطتالعتات زیادی درباره تأثیر و نقش آموزش مهارتهای ارتباطی و‬ ‫تابآور در مواجهه با شتترایط زندگی‪ ،‬پویا و انعطافپذیر هستتتند (‪.)02‬‬
‫اجتماعی بر کنشهای مهم تحولی افراد با ویژگیهای مختلف انجام شده‬ ‫تابآوری از مشتکلات روانشناختی در افراد تابآور جلوگیری کرده و‬
‫استت‪ ،‬مانند‪ :‬پژوهش باغبان وحیدی‪ ،‬حسینخانزاده و ندادی (‪ )21‬درباره‬ ‫آنها را در برابر تأثیرات روانشتتناختی رویدادهای مشتتکلآفرین‪ ،‬مص تون‬
‫اثتربتخش بودن تتتأثیر آموزش مهتتارتهتتای برقراری ارتبتتاط مؤثر بر‬ ‫نگه میدارد (‪ .)09‬سازه تابآوری را میتوان همچنین به توانایی پایداری‬
‫شتتاخصهای روانشتتناختی؛ پشتتت یافته و پاشتتا (‪ )21‬درباره اثربخشتتی‬
‫و مقاومت در برابر کشتاکشهای درهمشکننده زندگی معرفی کرد (‪)09‬‬
‫آموزش مهتتارتهتتای ارتبتتاط مؤثر بر بهبود مهتتارتهتتای ارتبتتاطی و‬
‫کته به قابلیت فرد در برقراری تعادل زیستتتتی‪ -‬روانی و معنوی در مقابل‬
‫خودکارآمدی عمومی نوجوانان ناشتتتنوا؛ رنجبر و همکاران (‪ )22‬مبنی بر‬
‫شتترایط مخاطرهآمیز اشتتاره دارد و در واقع نوعی ترمیم خود استتت که با‬
‫افزایش میزان خودپنداشت دانشآموزان مبتلا به آسیب شنوایی با دریافت‬
‫پیامدهای مثبت هیجانی‪ ،‬عاطفی‪ ،‬و شتتتناختی همراه استتتت (‪ .)07‬به نظر‬
‫آموزش مهارتهای ارتباطی؛ ستتیمیاریان‪ ،‬ستتیمیاریان‪ ،‬و تدریس تبریزی‬
‫میرسد تابآوری در ایجاد و حفظ مهارتهای برقراری ارتباط اجتماعی‬
‫(‪ )29‬درباره تأثیر آموزش مهارتهای ارتباطی بر کاهش یافتن اضتتتطراب‬
‫اجتمتاعی و بهبود روابط بینفردی؛ حیتدر پور‪ ،‬دوکتانتهای فرد و بهاری‬ ‫بستیار مؤثر است و افراد تابآور به راحتی میتوانند تنش ایجاد شده در‬

‫(‪ )29‬مبنی بر افزایش حرمت خود با دریافت آموزش مهارتهای برقراری‬ ‫روابط بتا دیگران را متدیریتت کننتد‪ .‬بتا توجه به این که افراد با آستتتیب‬

‫ارتبتاط مؤثر‪ .‬همچنین نتتایج مطالعات مختلف نشتتتان دادند که آموزش‬ ‫شتتنوایی در مهارتهای ارتباطی بستتته به شتتدت اختلال‪ ،‬دارای مشتتکلات‬
‫مهارتهای ارتباطی میتواند به ارتقا ستتطح مهارتهای اجتماعی (‪،)27‬‬ ‫زیادی هستند بنابراین سطح مهارتهای روانشناختی نیز در آنها نیز پایین‬
‫رشتتتد عتتاطفی اجتمتتاعی (‪ ،)91‬افزایش روابط بینفردی (‪ ،)90‬کتتاهش‬ ‫است (‪ .)09-00‬نتیجه این که تقویت تابآوری در افراد با آسیب شنوایی‬
‫تنیدگی (‪ ،)92‬بهبود ستتلامت روانی (‪ ،)99‬بالا بردن ستتطح خودپنداشتتت‬ ‫میتواند به تقویت تحمل کامنایافتگی در آنها در روتبط بینفردی کمک‬
‫(‪ ،)91‬و ارتقتای تتابآوری (‪ )91‬منجر شتتتود؛ امتا درباره تأثیر آموزش‬ ‫کند‪.‬‬
‫مهارتهای برقراری ارتباط مؤثر به افراد ناشتتنوا بر بهبود و ارتقای س تطح‬ ‫تتابآوری بتهوستتتیلته پاستتتر فرد به حوادن تنشآور زندگی و یا‬
‫ستلامت روانشتناختی و کیفیت زندگی افراد کمشنوا در ایران‪ ،‬مطالعات‬
‫رویارویی مستتمر با تنیدگی مشخص میشود (‪ .)21‬مالدینگ و همکاران‬
‫گستتتردهای انجام نشتتده استتت‪ .‬بدین ترتیب پژوهش حاضتتر درصتتدد‬
‫(‪ )20‬معتقدند مشخصه ذاتی و درونی تابآوری‪ ،‬مدیریت تنیدگی است‪.‬‬
‫پاسرگویی به این سؤال است که آیا آموزش مهارتهای برقراری ارتباط‬
‫افراد تتابآور دارای جهتتگیری مشتتتخص در زندگیاند‪ ،‬در ارتباط با‬
‫مؤثر در روابط بینفردی‪ ،‬میزان تابآوری‪ ،‬و تنیدگی افراد کمشنوا تأثیر‬
‫فصلنامه سلامت روان کودک‪ ،‬دوره ‪ ،2‬شماره ‪ ،1‬زمستان ‪0979‬‬

‫دیگران نقش حمایتگرانه دارند‪ ،‬دارای قدرت درونی بالایی هستتتتند‪ ،‬و‬
‫دارد؟‬
‫کمتر تنیتدگی را تجربه میکنند‪ .‬در مجموع پژوهشتتتگران معتقدند افراد‬
‫تابآور دارای ویژگیهای مشتتتترکی مانند روابط مطلوب با همستتتالان‪،‬‬

‫‪2. Bandura‬‬

‫‪022‬‬
 ‫محمد مهدی پسندیده و همکاران‬ ‫کارآمدی آموزش مهارتهای برقراری ارتباط مؤثر بر روابط بینفردی افراد کمشنوا‬

‫روایی همگرا‪ ،‬و همبستتتگی منفی این مقیاس را با مقیاس تنیدگی ادراک‬ ‫روش‬
‫شتتیهان‪1‬‬ ‫(‪ )r= -1/92‬و مقیاس آستتیبپذیری نستتبت به تنیدگی‬ ‫شتتده‪1‬‬
‫الف) طرح پژوهش و شرررکتکنندگان‪ :‬روش پژوهش حاضتتتر نیمه‬
‫(‪ )r= -1/92‬بهعنوان شتاخصی از روایی واگرا‪ ،‬گزارش کردند‪ .‬در ایران‬ ‫آزمایشتتی‪ ،‬از نوع طرح پیشآزمون‪-‬پسآزمون با گروه آزمایش و گواه‬
‫تعیین اعتبار مقیاس با استفاده از روش آلفای کرونباخ برابر ‪ 1/97‬گزارش‬ ‫استتت‪ .‬از جامعه آماری پژوهش که شتتامل تمامی کمشتتنوایان با میانگین‬
‫شده است (‪ .)92‬در پژوهش سامانی‪ ،‬جوکار و صحراگرد (‪ )99‬نیز اعتبار‬ ‫ستنی ‪ 01‬ستال شتهر تهران در سال ‪ 0979‬بود‪ ،‬نمونهای به حجم ‪ 91‬نفر با‬
‫این مقیتاس با استتتتفاده از ضتتتریب آلفای کرونباخ ‪ 1/99‬بهدستتتتآمد‪.‬‬ ‫روش نمونهگیری در دستترس بهصورت تصادفی انتخاب‪ ،‬و در دو گروه‬
‫همچنین ضتریب اعتبار این پرسشنامه در پژوهش حاضر از طریق محاسبه‬ ‫آزمایشی (‪ 01‬نفر) و گواه (‪ 01‬نفر) جایدهی شدند‪ .‬معیارهای ورود شامل‬
‫ضریب آلفای کرونباخ ‪ 1/70‬به دست آمد که بسیار مطلوب است‪.‬‬ ‫سواد کافی خواندن و نوشتن‪ ،‬عدم وجود ناتوانی یا کمتوانی دیگر‪ ،‬عدم‬
‫پرسشنامه تنیدگی ادراکشده‬ ‫ادراکشده‪ 2‬کوهن‪:‬‬ ‫‪ .2‬پرستشنامه تنیدگی‬ ‫وجود هرگونه مشکل روانی خاص‪ ،‬و سطح آسب شنوایی در حد متوسط‬
‫کوهن در سال ‪ 0799‬توسط کوهن و همکاران در قالب ‪ 01‬گویه لیکرتی‬ ‫(یعنی تقریباً ‪ 91‬تا ‪ 91‬دستیبل) و شترایط خرو از نمونه پژوهش شامل‬
‫پنجدرجتهای (هیچ‪ ،‬کم‪ ،‬متوستتتط‪ ،‬زیتتاد‪ ،‬و خیلی زیتتاد) بتتا ترتیتب نمره‬ ‫غیبت بیش از دو جلسته در جلسات آموزش مهارتهای برقراری ارتباط‬
‫گذاری از صتتفر تا چهار با هدف بررستتی میزان تنیدگی افراد تهیه شتتده‬ ‫مؤثر‪ ،‬عتدم تمایل جهت ادامه دادن جلستتتات آموزشتتتی‪ ،‬و انجام ندادن‬
‫استتت‪ .‬این پرستتتشتتنامه افکار و احستتاستتتات افراد را درباره چالشهای‬ ‫دستتورالعملها و تمرینات مربوطه در جلستات آموزشی بود‪ .‬لازم به ذکر‬
‫تنشآور‪ ،‬مهتارگری‪ ،‬غلبته‪ ،‬و کنار آمدن با مشتتتکلات تنشآور زندگی‬ ‫استتتت تعداد ‪ 9‬نفر از شتتترکتکنندگان گروه آزمایش را زن و ‪ 9‬نفر را‬
‫میستتنجد‪ .‬مجموع نمرات حاصتتل از این آزمون‪ ،‬میزان تنیدگی فرد را‬ ‫مرد‪ ،‬و در گروه گواه‪ 1 ،‬نفر را زن و ‪ 01‬نفر را مرد تشکیل میدادند‪.‬‬
‫نشتتان میدهد‪ .‬ضتترایب پایایی همستتانی درونی مقیاس از طریق ضتتریب‬ ‫ب) ابزار‬
‫آلفای کرونباخ در دامنهای از ‪ 1/91‬تا ‪ 1/92‬بهدستآمده است‪ .‬همسانی‬ ‫‪ .0‬مقیاس تابآوری کانر و دیویدستتون‪ :0‬این پرستتشتتنامه توستتط کانر و‬
‫درونی این آزمون با روش آلفا کرونباخ ‪ 1/91‬گزارش شتده است (‪.)99‬‬ ‫دیویدستون در سال (‪ )2119‬با ‪ 21‬گویه در یک مقیاس لیکرتی بین صفر‬
‫ستتعادت‪ ،‬اصتتغری‪ ،‬و جزایری همستتانی درونی این آزمون را به روش‬ ‫(کاملاً نادرستت) تا پنج (همیشه درست) جهت سنجش میزان تابآوری‬
‫آلفای کرونباخ بر روی ‪ 911‬نفر از دانشتجویان ‪ 1/91‬محاسبه کردهاند‪.‬‬ ‫تهیته شتتتد‪ .‬حداقل نمره تابآوری آزمودنی در این مقیاس ‪ 1‬و حداکثر‬
‫همچنین روایی این پرستتشتتنامه به روشهای تحلیل عاملی‪ ،‬ستتازه‪ ،‬و‬ ‫نمره ‪ 011‬استتت‪ .‬برای به دستتت آوردن امتیاز کلی پرستتشتتنامه‪ ،‬مجموع‬
‫محتوایی مورد تأیید قرار گرفته است (‪.)97‬‬ ‫امتیازات همه ستتؤالات باید با هم جمع شتتوند‪ .‬هر چه این امتیاز بالاتر‬
‫‪ .9‬پرستشتنامه مهارتهای روابط بینفردی ماتسون‪ :9‬این پرسشنامه توسط‬ ‫باشتد‪ ،‬بیانگر میزان تابآوری بیشتر فرد پاسردهنده خواهد و برعکس‪.‬‬
‫ماتسون و همکاران در سال ‪ 0799‬با داشتن ‪ 22‬گویه در قالب ‪ 1‬زیرمقیاس‬ ‫روایی و پتایتایی این آزمون در پژوهشهتای خار از ایران تأیید شتتتده‬

‫برای ستنجش مهارتهای اجتماعی افراد ‪ 1‬تا ‪ 09‬ستاله ستاخته شد‪ .‬نسخه‬ ‫است ( به نقل از ‪ .)09‬کانر و دیویدسون (‪ )09‬ضریب آلفای کرونباخ این‬
‫ابزار را ‪ ،1/97‬همبستگی درونی بین عوامل را در دامنهای از (‪ )r= 1/91‬تا‬
‫ایرانی این مقیاس شامل ‪ 12‬گویه است که در دامنهای بین ‪( 0‬هرگز) تا ‪1‬‬
‫(‪ ،)r= 1/91‬ضتتتریب بازآزمایی ‪ 1/99‬را بهعنوان شتتتاخصتتتی از پایایی‪،‬‬
‫(همیشتته) نمرهگذاری میشتتود‪ .‬با جمع نمرات تمامی عبارات‪ ،‬یک نمره‬
‫فصلنامه سلامت روان کودک‪ ،‬دوره ‪ ،2‬شماره ‪ ،1‬زمستان ‪0979‬‬

‫همبستتگی مثبت مقیاس تابآوری را با ابزار سخترویی کوباسا‪1/99( 2‬‬

‫کلی (‪ 12‬تا ‪ )291‬که بیانگر مهارت اجتماعی فرد است‪ ،‬به دست میآید‪.‬‬
‫=‪ )r‬و مقیاس حمایت اجتماعی شیهان‪ )r= 1/92( 9‬رابه عنوان شاخصی از‬
‫پژوهشها نشتان دادهاند که این مقیاس از ثبات روانسنجی‪ ،‬پایایی بالای‬

‫‪5. Sheehan Stress Vulnerability Scale‬‬ ‫)‪1. The Conner-Davidson resilience scale (CD-RISC‬‬
‫)‪6. Perceived Stress Scale (PSS‬‬ ‫‪2. Kobasa Hardiness Measure‬‬
‫‪7. Interpersonal communication skills questionnaire Matson‬‬ ‫‪3. Sheehan Social Support Scale‬‬
‫‪4. Perceived Stress Scale‬‬

‫‪029‬‬
‫محمد مهدی پسندیده و همکاران‬ ‫کارآمدی آموزش مهارتهای برقراری ارتباط مؤثر بر روابط بینفردی افراد کمشنوا‬

‫ج) برنرامره مردا لهای‪ :‬برنامه مهارتهای برقراری ارتباط مؤثر مورد‬ ‫بازآزمایی‪ ،‬و روایی افتراقی قابل قبولی برخوردار است‪ .‬برای تعیین روایی‬
‫استتتفاده در این مطالعه‪ ،‬برگرفته از منابعی مانند مهارت ارتباط مؤثر رادفر‬ ‫این مقیاس در جمعیت ایرانی از روش آماری تحلیل عوامل استتتفاده شتتد‬
‫و هتمتکتتاران (‪ ،)10‬و راهنمتتای آموزش مهتتارتهتتای زنتتدگی فتی‪،‬‬ ‫که در دامنهای بین ‪ 1/92‬تا ‪ 1/90‬گزارش شد‪ .‬بررسی اعتبار این مقیاس با‬
‫محمدخانی‪ ،‬موتابی‪ ،‬و کاظمزاده (‪ )12‬استتت‪ .‬این آموزش در ‪ 01‬جلستته‬ ‫استتتفاده از ضتتریب آلفای کرونباخ و تصتتنیف انجام شتتد که برای کل‬
‫‪ 71‬دقیقهای انجام گرفت که هر جلستتته هفتهای یک بار با کمک مترجم‬
‫مقیاس مقدار ضتتریب آلفای کرونباخ و تصتتنیف یکستتان و برابر با ‪1/92‬‬
‫برای برقراری ارتباط با افراد کمشتتنوا انجام شتتد‪ .‬در جدول ‪ ،0‬خلاصتتته‬
‫گزارش شتتد (‪ .)11‬همچنین در پژوهش یگانه و حستتینخانزاده (‪ )11‬نیز‬
‫محتوای برنامه مداخلهای بهکار گرفته شده در این مطالعه اراده شده است‪.‬‬
‫ضریب همسانی درونی این ابزار برابر با ‪ 1/29‬گزارش شد‪.‬‬

‫جدول ‪ :1‬لاصه جلسات برنامه یادگیری مهارتهای برقراری ارتباط مؤثر‬

‫محتوای جلسات‬ ‫جلسات‬
‫معارفه و اخذ رضایت از هریک افراد نمونه‬ ‫یکم‬
‫آشنایی با مهارتهای زندگی‪ ،‬آشنایی با مؤلفههای مهارتهای زندگی و نام بردن آنها و توضیح مختصر از هریک مؤلفهها‪ ،‬و توضیح کلی درباره مهارت ارتباط مؤثر به عنوان‬
‫دوم‬
‫موضوع اصلی پژوهش‬
‫آشنایی با روشهای برقراری ارتباط‪ ،‬تعریف ارتباط مؤثر و عوامل مؤثر بر آن‪ ،‬بررسی شیوههای صریح بیان احساسات و خواستهها‪ ،‬و آشنایی با مهارتهای کلامی و غیرکلامی‬ ‫سوم‬
‫آموزش مهارت گوش دادن‪ ،‬تعریف گوش دادن فعال‪ ،‬آموزش برقراری ارتباط چشمی در مواقع گوش دادن‪ ،‬آموزش تأیید یا تصدیق کردن در هنگام گوش دادن‪ ،‬و آموزش‬
‫چهارم‬
‫طرح سؤال از میان گفتهها‬
‫آموزش مدیریت تنیدگی و آموزش فنون آرامش ذهن و جسم‬ ‫پنجم‬
‫آموزش بیان مؤثر؛ آموزش پیام مستقیم‪ ،‬پیامی که بدون کنایه باشد؛ و آموزش پیام واضح‪ ،‬پیامی که بدون برداشتهای متفاوت باشد‬ ‫ششم‬
‫مهارتهای ارتباط پیشرفته؛ آموزش و شناسایی حرکات بدن شامل چهره‪ ،‬ژست‪ ،‬و رفتار؛ و آموزش رعایت فاصله مکانی و فیزیکی بین ما و دیگران‬ ‫هفتم‬
‫آشنایی با فاصلهی مکانی و فیزیکی‪ ،‬آشنایی با فاصله مکانی و فیزیکی‪ ،‬ومعرفی انواع حریم مکانی افراد‬ ‫هشتم‬
‫آموزش مهارتهای جردتورزی‪ ،‬شناسایی احساسات خود‪ ،‬و شناسایی احساس دیگران‬ ‫نهم‬
‫خلاصه و جمعبندی مطالب آموزش داده شده‪ ،‬نتیجهگیری نهایی از جلسات آموزش‪ ،‬گرفتن پسآزمون از هردو گروه آزمایش و گواه‬ ‫دهم‬

‫داده شد که اطلاعات آنها محرمانه باقی میماند و نیازی به در نام نیست‪.‬‬
‫به افراد گروه گواه نیز اطمینان داده شتتتد که آنان نیز پس از اتمام فرایند‬
‫پژوهشی‪ ،‬این مداخلات را دریافت خواهند کرد‪.‬‬
‫در پایان برای تجزیهوتحلیل دادهها از شاخصهای آمار توصیفی میانگین‬
‫و انحراف استتتتتانتدارد و همچنین آزمون تحلیل کوواریانس یکراهه در‬
‫ستطح استنباطی استفاده شد‪ .‬تمامی تحلیلها با استفاده از نرمافزار ‪SPSS‬‬
‫نسخه ‪ 29‬انجام شد‪.‬‬
‫د) روش اجررای پرژوهرش‪ :‬بتتهمتنتظتور اجترای پتتژوهتتش‪ ،‬پس از‬
‫همتتاهنگیهتتای لتتازم بتتا مراکز مرتبط‪ ،‬اختتذ مجوزهتتای اداری و علمی‪،‬‬
‫توضتیح درباره پژوهش‪ ،‬و کستب رضایتنامه آگاهانه از افراد مشارکت‬
‫کننتتده‪ ،‬پروتکتتل آموزش مهتتارتهتتای برقراری ارتبتتاط مؤثر توستتتط‬
‫نویستتتنتدگان این مقاله و با کمک مترجم ناشتتتنوایان به گروه آزمایش‪،‬‬
‫آموزش داده شتتد‪ .‬شتتروع اجرای مداخله آموزشتتی از تاریر شتتانزدهم‬
‫فروردینمتاه در ‪01‬جلستتته ‪ 71‬دقیقهای (هر هفته ‪ 0‬جلستتته) در روزهای‬
‫فصلنامه سلامت روان کودک‪ ،‬دوره ‪ ،2‬شماره ‪ ،1‬زمستان ‪0979‬‬

‫پنجشتتنبه در مؤستتستته ناشتتنوایان بود و جلستتات مداخله در تاریر هفدهم‬

‫یافتهها‬
‫خرداد ‪ 0979‬پایان یافت‪ .‬لازم به ذکر استتتت که جهت رعایت اخلاق در‬
‫میتانگین و انحراف استتتتاندارد نمرات پیشآزمون‪-‬پسآزمون متغیرهای‬
‫پژوهش‪ ،‬رضایت افراد نمونه برای شرکت در برنامه مداخله کسب شده و‬
‫پژوهش در دو گروه آزمتایش و گواه در جتدول ‪ 2‬اراده شتتتده استتتت‪.‬‬
‫از تمامی مراحل اجرای آن‪ ،‬آگاه شدند‪ .‬همچنین به هر دو گروه اطمینان‬
‫همچنین در این جتدول نتایج آزمون کالموگروف‪-‬استتتمیرنف (‪)K-SZ‬‬

‫‪021‬‬
 ‫محمد مهدی پسندیده و همکاران‬ ‫کارآمدی آموزش مهارتهای برقراری ارتباط مؤثر بر روابط بینفردی افراد کمشنوا‬

‫متغیرها معنادار نیست؛ بنابراین میتوان نتیجه گرفت که توزیع این متغیرها‬ ‫برای بررستی نرمال بودن توزیع متغیرها در گروهها گزارش شده است‪ .‬با‬
‫نرمال است‪.‬‬ ‫توجه به این جدول‪ ،‬آماره ‪ z‬آزمون کالموگروف_اسمیرنف برای تمامی‬

‫جدول ‪ :2‬شا ص های توصیفی نمرات پیشآزمون‪-‬پسآزمون در دو گروه آزمایش و گواه (تعداد‪ 03 :‬نفر)‬
‫گروه گواه‬ ‫گروه آزمایش‬
‫مرحله‬ ‫متغیر‬
‫‪P‬‬ ‫‪K-SZ‬‬ ‫انحراف معیار‬ ‫میانگین‬ ‫‪P‬‬ ‫‪K-SZ‬‬ ‫انحراف معیار‬ ‫میانگین‬
‫‪1/211‬‬ ‫‪1/000‬‬ ‫‪09/71‬‬ ‫‪21/11‬‬ ‫‪1/170‬‬ ‫‪1/210‬‬ ‫‪01/91‬‬ ‫‪19/99‬‬ ‫پیشآزمون‬ ‫روابط بین فردی‬
‫‪1/211‬‬ ‫‪1/091‬‬ ‫‪02/11‬‬ ‫‪17/19‬‬ ‫‪1/171‬‬ ‫‪1/211‬‬ ‫‪01/22‬‬ ‫‪29/21‬‬ ‫پسآزمون‬
‫‪1/211‬‬ ‫‪1/179‬‬ ‫‪02/91‬‬ ‫‪20/09‬‬ ‫‪1/211‬‬ ‫‪1/021‬‬ ‫‪01/12‬‬ ‫‪22/91‬‬ ‫پیشآزمون‬ ‫تابآوری‬
‫‪1/211‬‬ ‫‪1/099‬‬ ‫‪00/22‬‬ ‫‪20/09‬‬ ‫‪1/211‬‬ ‫‪1/090‬‬ ‫‪02/97‬‬ ‫‪22/19‬‬ ‫پسآزمون‬
‫‪1/211‬‬ ‫‪1/029‬‬ ‫‪9/11‬‬ ‫‪29/19‬‬ ‫‪1/211‬‬ ‫‪1/029‬‬ ‫‪1/19‬‬ ‫‪91/21‬‬ ‫پیشآزمون‬ ‫تنیدگی‬
‫‪1/211‬‬ ‫‪1/020‬‬ ‫‪9/11‬‬ ‫‪91/29‬‬ ‫‪1/211‬‬ ‫‪1/012‬‬ ‫‪1/20‬‬ ‫‪21/91‬‬ ‫پسآزمون‬

‫آزمون لوین جهتت بررستتتی همگنی واریتانس متغیر روابط بینفردی در‬
‫گروهها نشتتتان داد که واریانس روابط بینفردی در گروهها برابر استتتت‬
‫(‪ F= 1/212‬و ‪ .)P =1/209‬در جدول ‪ ،9‬نتایج تحلیل کوواریانس تکمتغیره‬
‫جهت تفاوت دو گروه در مرحله پسآزمون بر استتاس روابط بینفردی گزارش‬
‫شده است‪.‬‬
‫جهتتت بررستتتی نقش آموزش مهتتارتهتتای ارتبتتاط مؤثر بر روابط‬
‫بینفردی نوجوانتتان کمشتتتنوا از آزمون تحلیتتل کوواریتتانس یتکراهتته‬
‫استتفاده شتد‪ .‬نتایج آزمون بررسی همگنی شیب رگرسیون پیشآزمون و‬
‫پسآزمون روابط بینفردی در گروه آزمایش و گواه نشتان داد که شیب‬
‫رگرستیون در هر دو گروه برابر استت (‪ P=1/191‬و ‪ .)F=201/719‬نتایج‬

‫جدول‪ :0‬نتایج تحلیل کوواریانس تکمتغیره جهت تفاوت دو گروه در مرحله پسآزمون بر اساس روابط بینفردی‬
‫اندازه اثر‬ ‫‪P‬‬ ‫آماره ‪F‬‬ ‫میانگین مجذورات‬ ‫درجه آزادی‬ ‫مجموع مجذورات‬ ‫منبع‬
‫‪1/117‬‬ ‫‪1/111‬‬ ‫‪102/911‬‬ ‫‪9111/990‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪9111/990‬‬ ‫پیشآزمون‬
‫‪1/111‬‬ ‫‪29/799‬‬ ‫‪290/901‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪290/901‬‬ ‫عضویت گروهی‬
‫‪9/299‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪229/999‬‬ ‫خطا‬

‫جهتت بررستتتی نقش آموزش مهتارتهتای برقراری ارتباط مؤثر بر‬
‫میزان تتتابآوری نوجوانتتان کمشتتتنوا از آزمون تحلیتتل کوواریتتانس‬
‫تکمتغیری یکراهه استتتفاده شتتد‪ .‬نتایج آزمون بررستتی همگنی شتتیب‬
‫رگرسیون پیشآزمون و پسآزمون میزان تابآوری در گروه آزمایش و‬
‫گواه نشان داد که شیب رگرسیون در هر دو گروه برابر است (‪P=1/112‬‬
‫و ‪ .)F =70/90‬نتایج آزمون لوین جهت بررستتتی همگنی واریانس متغیر‬
‫فصلنامه سلامت روان کودک‪ ،‬دوره ‪ ،2‬شماره ‪ ،1‬زمستان ‪0979‬‬
‫بتا توجته بته جدول فوق آماره ‪ F‬روابط بینفردی در پسآزمون‬
‫(‪ )29/799‬استت که در ستطح ‪ 1/111‬معنیدار استت و این نشان میدهد‬
‫کته بین دو گروه در میزان روابط بینفردی تفتتاوت معنیدار وجود دارد‪.‬‬
‫اندازه اثر نیز نشان میدهد که این تفاوت در جامعه بزرگ است‪ .‬آماره ‪F‬‬
‫پیشآزمون روابط بینفردی نیز (‪ )102/911‬استتتت که در ستتتطح ‪1/111‬‬
‫معنیدار استت‪ .‬این یافته نشان میدهد که پیشآزمون تأثیر معنیداری بر‬

‫میزان تابآوری در گروهها نشتتتان داد که واریانس میزان تابآوری در‬ ‫نمرات پسآزمون دارد‪ .‬بتا توجته بته این یافته میتوان گفت که آموزش‬
‫گروهها برابر است (‪ F = 1/199‬و ‪ .)P = 1/170‬در جدول ‪ ،1‬نتایج تحلیل‬ ‫اراده شتتتده در این پژوهش موجب افزایش مهارت روابط بینفردی افراد‬
‫کوواریتانس تتکمتغیره جهتت تفاوت دو گروه در مرحله پسآزمون بر‬ ‫کمشنوا شده است‪.‬‬
‫اساس میزان تابآوری گزارش شده است‪.‬‬

‫‪021‬‬
‫محمد مهدی پسندیده و همکاران‬ ‫کارآمدی آموزش مهارتهای برقراری ارتباط مؤثر بر روابط بینفردی افراد کمشنوا‬

‫جدول ‪ :4‬نتایج تحلیل کوواریانس تکمتغیره جهت تفاوت دو گروه در مرحله پسآزمون بر اساس میزان تابآوری‬
‫اندازه اثر‬ ‫‪P‬‬ ‫آماره ‪F‬‬ ‫میانگین مجذورات‬ ‫درجه آزادی‬ ‫مجموع مجذورات‬ ‫منبع‬
‫‪1/99‬‬ ‫‪1/111‬‬ ‫‪097/111‬‬ ‫‪9299/001‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪9299/001‬‬ ‫پیشآزمون‬
‫‪1/119‬‬ ‫‪9/091‬‬ ‫‪017/101‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪017/101‬‬ ‫عضویت گروهی‬
‫‪07/191‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪121/209‬‬ ‫خطا‬

‫یکراهه استتتفاده شتتد‪ .‬نتایج آزمون بررستتی همگنی شتتیب رگرستتیون‬ ‫بتا توجته به جدول فوق آماره ‪ F‬میزان تابآوری در پسآزمون (‪)9/091‬‬
‫پیشآزمون و پسآزمون تنیدگی در گروه آزمایش و گواه نشتتان داد که‬ ‫استت که در ستطح ‪ 1/119‬معنیدار استت و این نشان میدهد که بین دو‬
‫شتیب رگرسیون در هر دو گروه برابر است (‪ P=1/000‬و ‪F =0997/010‬‬ ‫گروه در میزان تابآوری تفاوت معنیدار وجود دارد‪ .‬اندازه اثر نیز نشتتان‬
‫)‪ .‬نتتایج آزمون لوین جهتت بررستتتی همگنی واریتانس متغیر تنیدگی در‬ ‫میدهد که این تفاوت در جامعه بزرگ است‪ .‬آماره ‪ F‬پیشآزمون میزان‬
‫گروههتا نشتتتان داد که واریانس میزان تابآوری در گروهها برابر استتتت‬ ‫تابآوری نیز (‪ )097/111‬استتت که در ستتطح ‪ 1/111‬معنیدار استتت‪ .‬این‬
‫(‪ F = 9/991‬و ‪ .)P = 1/122‬در جتتدول ‪ ،1‬نتتتایج تحلیتتل کوواریتتانس‬ ‫یافته نشتتتان میدهد که پیشآزمون تأثیر معنیداری بر نمرات پسآزمون‬
‫تکمتغیره جهت تفاوت دو گروه در مرحله پسآزمون بر استتتاس میزان‬ ‫دارد‪ .‬با توجه به این یافته میتوان گفت که آموزش مهارتهای ارتباطی‬
‫تنیدگی گزارش شده است‪.‬‬ ‫موجب افزایش میزان تابآوری افراد کمشنوا میشود‪.‬‬
‫جهتت بررستتتی نقش آموزش مهتارتهتای برقراری ارتباط مؤثر بر‬
‫تنیتدگی نوجوانتان کمشتتتنوا از آزمون تحلیتل کوواریتانس تتکمتغیری‬

‫جدول ‪ :5‬نتایج تحلیل کوواریانس تکمتغیره جهت تفاوت دو گروه در مرحله پسآزمون بر اساس میزان تنیدگی‬
‫اندازه اثر‬ ‫‪P‬‬ ‫آماره ‪F‬‬ ‫میانگین مجذورات‬ ‫درجه آزادی‬ ‫مجموع مجذورات‬ ‫منبع‬
‫‪1/91‬‬ ‫‪1/111‬‬ ‫‪90/101‬‬ ‫‪0119/912‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0119/912‬‬ ‫پیشآزمون‬
‫‪1/111‬‬ ‫‪91/997‬‬ ‫‪979/779‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪979/779‬‬ ‫عضویت گروهی‬
‫‪02/991‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪919/999‬‬ ‫خطا‬

‫شد‪ .‬نتایج پژوهش حاضر نشان داد آموزش این مهارتها بر بهبود روابط‬
‫بینفردی افراد کمشتتتنوا مؤثر استتتت‪ .‬این یتافته به طور ضتتتمنی با نتایج‬
‫مطالعات باغبان وحیدی و همکاران (‪ ،)21‬خوشتحال رودپشتتتی و حسین‬
‫خانزاده (‪ ،)21‬و سیمیاریان و همکاران (‪ )29‬همسو است‪.‬‬
‫در تبیین اثربخشتتتی آموزش مهتتارتهتتای ارتبتتاط مؤثر بر روابط‬
‫بینفردی گروه آزمایش میتوان گفت آسیب شنوایی با ایجاد اختلال در‬
‫حس شتتتنوایی کته نقش مهمی در رشتتتد مهتارتهای ارتباطی و جمعی‬
‫متنتتاستتتتب بتتا ستتتطح هوش این افراد دارد‪ ،‬میتوانتتد بر حرمتتت خود‪،‬‬
‫مهتتارتهتتای اجتمتتاعی‪ ،‬و روابط بینفردی افراد کمشتتتنوا‪ ،‬تتتأثیر منفی‬
‫بگتذارد و بته تجربته پیتامتدهای منفی کوتاهمدت و بلندمدت مانند طرد‪،‬‬
‫عتدم پتتذیرش توستتتط همستتتالتتان و اطرافیتتان منجر شتتتود (‪ .)91‬نتتتایج‬
‫پژوهشهای موللی‪ ،‬عبداللهزاده و نعمتی (‪ ،)7‬و همچنین بهپژوه‪ ،‬حجازی‪،‬‬
‫با توجه به جدول فوق آماره ‪ F‬میزان تنیدگی در پسآزمون‬
‫(‪ )91/997‬است که در سطح ‪ 1/111‬معنیدار است و این نشان میدهد که‬
‫بین دو گروه در میزان تنیدگی تفاوت معنیدار وجود دارد‪ .‬اندازه اثر نیز‬
‫نشان میدهد که این تفاوت در جامعه بزرگ است‪ .‬آماره ‪ F‬پیشآزمون‬
‫تنیدگی نیز (‪ )90/101‬است که در سطح ‪ 1/111‬معنیدار است‪ .‬این یافته‬
‫نشان میدهد که پیشآزمون تأثیر معنیداری بر نمرات پسآزمون دارد‪.‬‬
‫با توجه به این یافته میتوان گفت که آموزش مهارتهای ارتباطی موجب‬ ‫فصلنامه سلامت روان کودک‪ ،‬دوره ‪ ،2‬شماره ‪ ،1‬زمستان ‪0979‬‬
‫کاهش تنیدگی افراد کمشنوا میگردد‪.‬‬
‫بحث و نتیجهگیری‬
‫پژوهش حاضتتر با هدف بررستتی کارآمدی آموزش مهارتهای برقراری‬
‫ارتباط مؤثر بر روابط بینفردی تابآوری و تنیدگی افراد کمشتتنوا انجام‬

‫‪022‬‬
 ‫محمد مهدی پسندیده و همکاران‬
‫مهتارت هتای ارتبتاطی توانستتتتند به نحو بهتری روابط بینفردیشتتتان را‬
‫مدیریت کنند‪ ،‬درک بهتری نسبت به احساسات و هیجات خود و دیگران‬
‫داشته باشند‪ ،‬و به دنبال آن بتوانند به طور مؤثرتری هیجانات خود را مهار‬
‫کنند‪ .‬نتیجه این که این برنامه مداخلهای ضتمن کاهش شرایط تنشآور‪،‬‬
‫باعث شتتد که افراد کمشتتنوا بتوانند مدیریت بهتری بر شتترایط تنشآور‬
‫داشتتته و میزان اراده پاستترهای مقابلهای هیجانی را کاهش دهند که همه‬
‫این عوامل در مجموع در کاهش تنیدگی این افراد مؤثر است‪.‬‬
‫یافته دیگر پژوهش حاضر اثربخشی آموزش مهارتهای ارتباط مؤثر‬
‫بر تتتابآوری افراد گروه آزمتتایش بود‪ .‬این یتتافتتته بتتا نتتتایج مطتتالعتتات‬
‫حیدرپور و همکاران (‪ ،)29‬واکاری و مارستتچارک (‪ )91‬و هیندلی (‪)99‬‬
‫همستو استت‪ .‬در راستای اثربخشی مهارتهای ارتباط مؤثر بر تابآوری‬
‫بته نظر میرستتتد آموزش مهتارتهتای ارتبتاطی بتا تقویت ظرفیت افراد‬
‫کمشتتنوا جهت مقابله با شتترایط دشتتوار و کشتتاکشهای روابط اجتماعی‬
‫وزندگی به افزایش تابآوری این افراد منجر شتده استتت‪ .‬در واقع انتظار‬
‫میرود افراد گروه آزمتایش بتا یادگیری مهارتهای ارتباطی‪ ،‬زمانی که‬
‫در شترایط تنشآور قرار میگرفتند میتوانستند عملکرد سازشیافتهتری‬
‫از خود نشان دهند که در نتیجه در تقویت تابآوری این افراد مؤثر واقع‬
‫شتتتده استتتت‪ .‬همچنین به نظر میرستتتد با توجه به این که نتایج مطالعات‬
‫حاکی از آن استتت که آموزش مهارتهای ارتباطی بر تقویت احستتاس‬
‫استتتتقلتال و حرمت خود بهعنوان یکی از شتتتاخصهای مهم تابآوری‬
‫تأثیرگذار است (‪ ،)91‬در نتیجه برنامه مداخلهای بهکار گرفته شده در این‬
‫مطالعه توانستته است در جهت کمک به تابآوری افراد گروه آزمایش‪،‬‬
‫مؤثر واقع شتتود‪ .‬همچنین آموزش مهارتهای ارتباطی با کمک به تنظیم‬
‫هیجتان در روابط بینفردی و مهار شتتترایط تنشآور میتواند در تقویت‬
‫تتابآوری افراد نقش داشتتتتته بتاشتتتد‪ .‬از آنجتا کته یکی از مؤلفتههای‬
‫تابآوری‪ ،‬احستاس همدلی است‪ ،‬به نظر میرسد افراد گروه آزمایش با‬
‫یادگیری مهارتهای ارتباطی و افزایش قدرت درک احساسات توانستند‬
‫فصلنامه سلامت روان کودک‪ ،‬دوره ‪ ،2‬شماره ‪ ،1‬زمستان ‪0979‬‬
‫نستتتبتتت بتته تقویتتت تتتابآوری خود اقتتدام کننتتد؛ زیرا افزایش درک‬
‫احساسات به عملکرد بهتر در زندگی‪ ،‬مدیریت بهتر کشاکشهای روابط‬
‫بینفردی‪ ،‬و ارتقا سطح تابآوری منجر میشود‪.‬‬
‫بر استتتاس یتافتتههتای این مطتالعه به عنوان نتیجهگیری کلی میتوان‬
‫گفت که با آموزش مهارتهای برقراری روابط بینفردی میتوان نستبت‬
‫کارآمدی آموزش مهارتهای برقراری ارتباط مؤثر بر روابط بینفردی افراد کمشنوا‬
‫حستتینخانزاده و غباریبناب (‪ )01‬نیز نشتتان میدهند که افراد با آستتیب‬
‫شتتنوایی به آموزش ویژه مهارتهای ارتباطی نیاز دارند‪ .‬در این مطالعات‬
‫انجام شتتده‪ ،‬افراد گروه آزمایش با دریافت آموزش مهارتهای ارتباطی‬
‫توانستتتند در برقراری و حفظ یک رابطه دوستتتانه به مهارت لازم دستتت‬
‫یابند و به این ترتیب از میزان انزوا و تنهایی آنها کاستته شده است‪ .‬نتایج‬
‫پژوهش حاضر نیز نشان داد برنامه مهارتهای ارتباطی آموزش داده شده‬
‫در این پژوهش توانستتتتته افراد گروه آزمتایش را برای رویارویی مؤثر با‬
‫کشتتتاکشهای روابط بینفردی و نیاز به برقراری ارتباط اجتماعی‪ ،‬آماده‬
‫ستتازد و به کاهش تنیدگی و تقویت روابط بین فردی و تابآوری منجر‬
‫شود‪ .‬در این راستا پژوهش شالانی‪ ،‬علیمرادی و صادقی (‪ )09‬نشان دادند‬
‫که کودکان ناشتتنوا در تعاملات اجتماعی مشتتکلات بیشتتتری دارند که با‬
‫آموزش این مهتارتهتا به طور منظم‪ ،‬میتوان وضتتتعیت ارتباطی آنها را‬
‫بهبود بخشید‪.‬‬
‫بتایتد توجته داشتتتت کته گروهی بودن آموزش ارادته شتتتده در این‬
‫پژوهش‪ ،‬بتا فراهمستتتازی موقعیتت منتاستتتب جهتت تمرین مهارتهای‬
‫ارتباطی مانند مهارت ارتباط چشتتمی‪ ،‬درک احستتاستتات‪ ،‬دوستتتیابی‪،‬‬
‫مهتارت نحوه فعتالیت در گروه‪ ،‬یادگیری قواعد تعامل در گروه‪ ،‬مهارت‬
‫همکتاری کردن‪ ،‬و رعتتایتتت نوبتتت‪ ،‬عتتامتتل مهمی استتتت کتته میتوانتتد‬
‫اثرگتذاری آموزش ارادته شتتتده را تبیین کنتد؛ زیرا افراد گروه آزمایش‬
‫بلافاصله بعد از فراگیری مهارت‪ ،‬در جلسه میتوانستند به تمرین و اصلاح‬
‫نواقص یادگیری خود بپردازند و با تجربه یک رابطه متقابل و دوستتتویه‪،‬‬
‫نیاز روانیشتان به شایستگی و تعلقپذیری ارضا میشد‪ .‬همچنین دریافت‬
‫تقویت فوری‪ ،‬تثبیت یادگیری و آموختهها در برنامه اجرا شتتده توانستتته‬
‫استتتت بته بهبود مهارتهای یادگرفته شتتتده و ارتقای حرمت خود افراد‬
‫کمشتتتنوا کمک کرده و ستتتازشپذیری آنها را در موقعیتهای مختلف‬
‫زندگی افزایش دهد و در نهایت از میزان تنیدگی آنها بکاهد‪.‬‬
‫یافته دیگر پژوهش حاضتتر حاکی از اثربخشتتی آموزش مهارتهای‬
‫برقراری ارتباط مؤثر بر کاهش تنیدگی افراد گروه آزمایش بود‪ .‬این یافته‬
‫با نتایج مطالعات سیمیاریان و همکاران (‪ ،)29‬حیدرپور و همکاران (‪،)29‬‬
‫استتپنستتر و همکاران (‪ )90‬و مینزندر و همکاران (‪ )92‬همستتو استتت‪ .‬در‬
‫راستتتای اثربخشتتی آموزش مهارتهای ارتباطی بر کاهش تنیدگی افراد‬
‫گروه آزمتتایش میتوان این گونتته تبیین کرد ک ته این افراد بتتا تقویتتت‬
‫‪029‬‬
‫محمد مهدی پسندیده و همکاران‬ ‫کارآمدی آموزش مهارتهای برقراری ارتباط مؤثر بر روابط بینفردی افراد کمشنوا‬

‫متداخلته ای این مطالعه هم در مراکز آموزشتتتی و توانبخشتتتی ویژه افراد‬ ‫بته پیشتتتگیری از آستتتیبهای روانشتتتناختی و ارتقا ستتتطح ستتتلامت‬
‫کم شنوا و ناشنوا استفاده شود تا نقاط ضعف آن شناسایی و برطرف شود‬ ‫روانشتتتنتتاختی افراد بتتا آستتتیتتب شتتتنوایی‪ ،‬گتتام مهمی برداشتتتتت‪ .‬از‬
‫و هم در ستطوح کلینیکی و یا حتی توسط والدین افراد با آسیب شنوایی‬ ‫محدودیتهای پژوهش حاضر میتوان به خودگزارشی بودن پرسشنامه و‬
‫مورد توجه قرار گیرد‪.‬‬ ‫امکان ابهام و برداشتتتتهای متفاوت آنها اشتتتاره کرد؛ بنابراین پیشتتتنهاد‬
‫میشود در پژوهشهای آتی علاوه بر پرسشنامه از سایر روشهای ارزیابی‬
‫تشرکر و قدردانی‪ :‬این پژوهش برگرفته از پایاننامه کارشتناسی ارشد خانم‬
‫و ستتنجش مانند مصتتاحبه‪ ،‬گزارش والدین‪ ،‬و معلمان نیز استتتفاده شتتود‪.‬‬
‫ندا کرامت در رشتته روانشتناسی عمومی دانشگاه پیام نور واحد آستانه اشرفیه‬
‫محدودیت دیگر عدم امکان وجود جلستتتات پیگیری بود که آگاه نبودن‬
‫با راهنمایی دکتر محمدمهدی پستتتندیده با کد ‪ 19779‬استتتت‪ .‬نمونهگیری و‬
‫از میزان پتایتداری نتتایج بته دستتتت آمتده یک محدودیت مهم و عمده‬
‫اجرای مطتالعته فقط بتا همتاهنگی و رضتتتایت کادر اداری و آموزشتتتی مراکز‬
‫آموزشی منتخب انجام شده است‪ .‬بدین وسیله از مسئولین این مراکز و همچنین‬ ‫پژوهش حاضر است که پیشنهاد میشود در مطالعات بعدی این نکته مهم‬
‫ار تمامی افراد نمونه که در اجرای این طرح به ما صتتتادقانه کمک کردند‪،‬‬ ‫مورد توجه قرار گیرد‪ .‬مقایسه برنامه آموزشی اجرا شده در این پژوهش با‬
‫تشکر و قدردانی میشود‪.‬‬ ‫سایر روشهای آموزشی‪ ،‬مقایسه روشهای مختلف ارتباطی و نقش آنها‬
‫در ستتلامت روانی افراد با آستتیب شتتنوایی‪ ،‬و بررستتی نقش میزان آستتیب‬
‫تضرراد منافع‪ :‬این پژوهش برای نویستتندگان هیچگونه تضتتاد منافعی به دنبال‬
‫شتتتنوایی بر کنشهای مختلف تحولی را میتوان در مطالعات آتی مورد‬
‫نداشتته است و نتایج آن به صورت کاملاً شفاف و بدون سوگیری گزارش شده‬
‫توجه قرار داد‪ .‬همچنین در ستتطح بهکار بستتته پیشتتنهاد میشتتود از برنامه‬
‫است‪.‬‬

‫فصلنامه سلامت روان کودک‪ ،‬دوره ‪ ،2‬شماره ‪ ،1‬زمستان ‪0979‬‬

‫‪029‬‬
 ‫محمد مهدی پسندیده و همکاران‬
References
1. Raya AF, Ruiz-Olivares R, Pino J, Herruzo J. Parenting
style and parenting practices in disabled children and
its relationship with academic competence and
behavior problems. Procedia Soc Behav Sci. 2013; 89:
702-709. [Link]
2. Soleimanieh Naeini T, Keshavarzi Arshadi F,
Hatamizadeh N, Bakhshi E. The effect of social skills
training on perceived competence of female
adolescents with deafness. Iran Red Crescent Med J.
2013; 15(12): e5426. [Link]
3. Sass-Lehrer M. The earliest interventions: when
parents discover they have a deaf child. Washington,
DC: Gallaudet University; 2013. [Link]
4. Khoshhal Roodposhtie V, Hossein Khanzade AA. The
impact of effective communication skills training on
parents of children with hearing loss on social skills of
children. Exceptional Education. 2015; 6(134): 45-55.
[Persian]. [Link]
5. Kvam MH, Loeb M, Tambs K. Mental health in deaf
adults: symptoms of anxiety and depression among
hearing and deaf individuals. J Deaf Stud Deaf Educ.
2007; 12(1): 1–7. [Link]
6. Kushalnagar P, McKee M, Smith S, Hopper M, Kavin
D, Atcherson S. Conceptual model for quality of life
among adults with congenital or early deafness.
Disabil Health J. 2014; 7(3): 350–355. [Link]
7. Arlinger S. Negative consequences of uncorrected
hearing loss- a review. Int J Audiol. 2003; 42(2):
2S17-20. [Link]
8. Ahlert IA, Greeff AP. Resilience factors associated
with adaptation in families with deaf and hard of
hearing children. Am Ann Deaf. 2012; 157(4): 391–
404. [Link]
9. Movallali G, Abdollahzadeh Rafi M, Nemati S.
Comparison of general health status in mothers of
hearing and hearing-impaired children. Bimonthly
Audiology - Tehran University of Medical Sciences.
2013; 22(2): 33–39. [Persian]. [Link]
10. Behpazhouh A, Hejazi E, Hossein Khanzadeh AA,
Ghobari Bonab B. A comparison of social skills of
partially hearing impaired students in integrated
0979 ‫ زمستان‬،1 ‫ شماره‬،2 ‫ دوره‬،‫فصلنامه سلامت روان کودک‬
versus nonintegrated schools. Journal of Psychology
and Education. 2005; 35(2): 63-83. [Persian]. [Link]
11. Bigdeli E, Elahi T. Study and comparison of
emotional intelligence among high- school blind and
deaf students. Exceptional Education Journal. 2014;
4(126): 22–31. [Persian]. [Link]
12. Barimani S, Asadi J, Khajevand A. The effectiveness
of play therapy on deaf children's social adaptation
‫کارآمدی آموزش مهارتهای برقراری ارتباط مؤثر بر روابط بینفردی افراد کمشنوا‬
and communication skills. Archives of Rehabilitation.
2018; 19(3): 250-261. [Persian]. [Link]
13. Shalani B, Alimoradi F, Sadeghi S. The relationship
between stress coping strategies and social skills with
aggression in deaf female students. Pajouhan
Scientific Journal. 2018; 16(2): 11–18. [Persian].
[Link]
14. Tavakoli M, Talebi H, Shomeil Shushtari S, Aghaei
E. The mental health of hearing impaired adults. J
Rehab Med. 2016; 4(4): 142-147. [Link]
15. Moumeni KM, Akbari M, Atashzadeh Shourideh F.
Relationship between resilience and burnout of nurses.
Teb va Tazkieh. 2010; 17(74-75): 37-47. [Persian].
[Link]
16. Stratta P, Capanna C, Dell’Osso L, Carmassi C,
Patriarca S, Di Emidio G, et al. Resilience and coping
in trauma spectrum symptoms prediction: a structural
equation modeling approach. Pers Individ Dif. 2015;
77: 55–61. [Link]
17. Pinquart M. Moderating effects of dispositional
resilience on associations between hassles and
psychological distress. J Appl Dev Psychol. 2009;
30(1): 53–60. [Link]
18. Connor KM, Davidson JRT. Development of a new
resilience scale: the Connor-Davidson Resilience
Scale (CD-RISC). Depress Anxiety. 2003; 18(2): 76–
82. [Link]
19. Masten AS. Ordinary magic. Resilience processes in
development. Am Psychol. 2001; 56(3): 227–238.
[Link]
20. Perkins DF, Jones KR. Risk behaviors and resiliency
within physically abused adolescents. Child Abuse
Negl. 2004; 28(5): 547–563. [Link]
21. Maulding WS, Peters GB, Roberts J, Leonard E,
Sparkman L. Emotional intelligence and resilience as
predictors of leadership in school administrators.
Journal of Leadership Studies. 2012; 5(4): 20-29.
[Link]
22. Pasyar S, Mousavi SV, Rezaei S. Prediction of the
resiliency of labor children based on coping strategies
with stress and attachment styles. Quarterly Journal of
Child Mental Health. 2019; 5(4): 1–12. [Persian].
[Link]
23. Shabahang R, Khosrojavid M, Ahmadi A. The role of
attitude and resiliency in predicting the quality of life
of parents of children with special needs. Quarterly
Journal of Child Mental Health. 2018; 5(3): 11–21.
[Persian]. [Link]
24. Baghban Vahidi M, Hossein Khanzadeh AA, Nedaee
N. The impact of training mothers of autistic children
for effective communication skills on social skills
027
‫محمد مهدی پسندیده و همکاران‬
improvement in autistic children. Middle Eastern
Journal of Disability Studies. 2017; 7(0): 44–44.
[Persian]. [Link]
25. Poshtyafte A, Pasha G R. Effectiveness of
Communication Skills Training on General Self-
efficacy And Social Phobia in Adolescent Boys with
Hearing Impairment. JNE. 2018; 7 (4):25-31.
[Persian]. [Link]
26. Ranjbar J, Tarkhan M, Taher M, Hossein Khanzadeh
AA, Esapour M. The effect of communication skills
training on the self-concept and loneliness of students
with hearing impairment. Journal of School
Psychology. 2015; 4(2): 39-54. [Persian]. [Link]
27. Simyarian K, Simyarian G, Tadris Tabrizi M. the
effect of communication skills training on reducing
social anxiety and improving interpersonal
relationships of third grade girl students in
mathematics/physics field of high schools in Tehran.
Applied Research in Educational Psychology. 2015;
1(2): 45–33. [Persian]. [Link]
28. Heydarpour S, Dokaneheifard F, Bahari SA. The
impact of teaching effective communication skills on
self-esteem and reduction of shyness among the
physically challenged in Tehran. Innovation in
Management Education (Journal of Modern Thoughts
in Education). 2008; 3(4): 41-52. [Persian]. [Link]
29. Netten AP, Rieffe C, Theunissen SCPM, Soede W,
Dirks E, Korver AMH, et al. Early identification:
Language skills and social functioning in deaf and
hard of hearing preschool children. Int J Pediatr
Otorhinolaryngol. 2015; 79(12): 2221–2216. [Link]
30. Vaccari C, Marschark M. Communication between
parents and deaf children: implications for social-
emotional development. J Child Psychol Psychiatry.
1997; 38(7): 793–801. [Link]
31. Spencer LJ, Marschark M, Machmer E, Durkin A,
Borgna G, Convertino C. Communication skills of
deaf and hard-of-hearing college students: Objective
measures and self-assessment. J Commun Disord.
2018; 75: 13–24. [Link]
32. Meinzen-Derr J, Lim LHY, Choo DI, Buyniski S,
Wiley S. Pediatric hearing impairment caregiver
experience: Impact of duration of hearing loss on
091
‫کارآمدی آموزش مهارتهای برقراری ارتباط مؤثر بر روابط بینفردی افراد کمشنوا‬
parental stress. Int J Pediatr Otorhinolaryngol. 2008;
72(11): 1693–1703. [Link]
33. Hindley PA. Mental health problems in deaf children.
Current Paediatrics. 2005; 15(2): 114–119. [Link]
34. Rath S, Nanda S. Self-concept: a psychosocial study
on adolescents. ZENITH International Journal of
Multidisciplinary Research. 2012; 2(5): 49-61. [Link]
35. Maddi SR, Khoshaba DM. Resilience at work: how to
succeed no matter what life throws at you. Special
edition. New York: Amacom; 2005, pp: 15-29. [Link]
36. Mohammadi M, Jazayeri AR, Rafie AH, Joukar B,
Pourshahbaz A. Resilience factors in individuals at
risk for substance abuse. Journal of Psychology
(Tabriz University). 2006; 1(2-3): 203-224. [Persian].
[Link]
37. Samani S, Jokar B, Sahragard N. Effects of resilience
on mental health and life satisfaction. Iranian Journal
of Psychiatry and Clinical Psychology. 2007; 13(3):
290–295. [Persian]. [Link]
38. Cohen S, Kamarck T, Mermelstein R. A global
measure of perceived stress. J Health Soc Behav.
1983; 24(4): 385–396. [Link]
39. Saadat S, Asghari F, Jazayeri R. The relationship
between academic self-efficacy with perceived stress,
coping strategies and perceived social support among
students of University of Guilan. Iranian Journal of
Medical Education. 2015; 15(0): 67–78. [Persian].
[Link]
40. Yeganeh T, Hossein khanzadeh AA. Effectiveness of
training walker’s skills via cognitive –behavioral
method on increasing social skills of aggressive
students. Exceptional Education Journal. 2014;
5(127): 5–15. [Persian]. [Link]
41. Radfar S, Hamidi F, Lorestani F, Ebrahimi B, Mirzaei
J. Effective communication skills. First edition.
Tehran: Veterans Engineering and Medical Sciences
Research Institu; 2008, pp: 3-16. [Persian].
42. Fati L, Mohammad Khani SH, Motabi F, Kazem
Zadeh M. Practical guide to life skills learning
workshops. First edition. Tehran: Danzhe; 2005, pp:
51-204. [Persian].
0979 ‫ زمستان‬،1 ‫ شماره‬،2 ‫ دوره‬،‫فصلنامه سلامت روان کودک‬