You are on page 1of 32

180 TEIL I

CAP ITULUM XXV.

[132] Transeo igitur ad pa rte m te rtia m in Ope re Ma jori, e t illa 1 est de


linguis , seu de utilita te gra mma tica e , s e cundum lingua s pra e ci-
pue tres, s cilice t2, Hebraeam, Graecam, e t La tina m. De Ara bica
tango locis suis; sed nihil s cribo Ara bice , s icut Hebraee, Gra e ce e t
La tine ; quia e vide ntius et fa cilius os te nditur propos itum me um in
his. Na m pro s tudio theologiae pa rum va le t, lice t pro philos ophia
multum, et pro conversione infide lium. Et tra cto duas s cie ntia s
grammaticae La tinorum. In prima 3 ostendo quod necesse est La ti-
nos habere tra cta tum brevem et utile m de linguis a lie nis quo uta n-
tur, et quod haec deberet esse prima pars gramma ticae , quia totum
s tudium La tinorum dependet a linguis a lie nis , e t e tia m ipsa lingua
Latina, s icut ostendo, multis modis.
[133] Nam hujus re i necessitatem ma nife s to pe r ea quae pe rtine nt ad
s tudium absolute, e t pe r compa ra tione m ad re gime n ecclesiae, e t
ad dire ctione m reipublicae, e t ad conversionem infide lium, e t ad
reprobationem e orum qui conve rti non possunt. Et fors a n pono
octo rationes in prima pa rte per s tudium absolute. Na m omne s
sancti et philos ophi La tini et poetae s cive runt de linguis a lie nis ,
et omnes sapientes a ntiqui, quorum multos vidimus dura re usque
ad nos trum tempus; ut dominum episcopum4 Lincolnie ns e m, e t
sanctum David, et fra trem Ada m, et multos viros . Et a dhuc a li-
qui senes pe rdura nt qui s ciunt multum, ut s a pie ntis s imus homo
in s tudio sacrae Scripturae, qui nunquam ha buit pa re m a te mpore
sa nctorum in lite ra corrigenda, et expositione sensus lite ra lis.

* illa] prima, Ti. L.


* scilicet ] om. Ti.
s prima ] primis, Ti.
4 dominum episcopum] duos episcopos, Ti. L.
KAP ITEL 25 181

KAP ITEL 25
Übe r die S prachen de r Weisheit (Opus m aius , Te il III)

[132] Ich gehe nun zum dritte n Te il me ine s Opus m aius181 über, de r von
den Sprachen ode r vom Nutze n de r Gra mma tik in vor a lle m dre i
Sprachen ha nde lt: He brä is ch, Grie chis ch und La te in. Ara bis ch e r-
wä hne ich an e inige n da für geeigneten Stellen, doch ich schreibe
nirge nds a uf Arabis ch so, wie ich a uf He brä is ch, Grie chis ch und
La te in s chre ibe , da me in Vorha be n le ichte r und ve rs tä ndliche r in
die se n [dre i] Spra che n ge ze igt we rde n ka nn. De nn für das S tu-
dium de r The ologie bringt [Ara bis ch] we nig, für die P hilos ophie
und die Be ke hrung de r Unglä ubigen hinge ge n s e hr vie l. Und ich
be ha ndle zwe i gra mma tis che Wis s e ns cha fte n de r La te ine r. Vor
a lle m zeige ich, dass es für die La te ine r notwe ndig is t, e ine kurze
und nutzbringe nde Abha ndlung übe r den Gebrauch de r fre mde n
Sprachen zu haben, und dass diese Abha ndlung den ersten Te il der
Gra mma tik bilde n müsste , we il das ganze S tudium de r La te ine r
von fre mden Sprachen a bhä ngt. Das gilt sogar für die la te inis che
Sprache selbst, wie ich a uf vie lfa che Weise zeige.
[133] Die Notwe ndigke it die s er Sache be gründe ich durch Argume nte ,
die das S tudium [die s e r Sprachen] für s ich ge nomme n be treffe n
sowie durch ihre n Nutze n für die Le nkung de r Kirche und des
Gemeinwesens, de r Be ke hrung de r Unglä ubige n und de r Zurück-
s chla gung derer, die nicht be ke hrt we rde n könne n. Im e rste n Te il
[des dritte n Te ils des Opus m aius] s te lle ich unge fä hr a cht Gründe
für das [S pra che n-J S tudium für s ich ge nomme n vor. De nn a lle la-
te inische n He ilige n, P hilos ophe n und Dichte r ka nnte n die fre m-
den Sprachen, ebenso wie a lle We is e n des Alte rtums , von denen
wir vie le bis in unse re Ze it übe rda uern sehen, wie den Bis chof von
Lincoln [Robe rt Grosseteste], den He ilige n Da vid [Thoma s Wa l-
lensis], Brude r Ada m [von Ma rs h] und vie le andere Mä nne r. Auch
je tzt gibt es noch a lte Me ns che n, die vie le s wissen, e twa de r äu-
ßerst weise Ma nn im S tudium de r He ilige n S chrift182, de r s e it der
Ze it de r He ilige n unve rgle ichlich da rin is t, die S chrift zu korrigie -
re n und den Lite ra ls inn zu e rlä ute rn.
182 TEIL I
i
(134) Sed nos sumus succe ssores s a nctorum e t philosophorum e t sa-
pientum a ntiquorum, e t ideo debemus s cire de linguis quod ne -
cesse est s icut ipsi; aut illi fue runt s tulti e t nos sapientes, quod non
est fatendum. Beatus Hie ronymus persecutus est lingua rum diver-
sitatem pe r regiones Orie ntis , et dentes suos a pta ri fe cit1, ut a nhe -
la ntia verba forma re t, s icut ipse te s ta tur. De inde si ne s cia mus a li-
quam ra tionum lingua rum, quibus usi s unt s a ncti e t2 philos ophi e t
poetae, et omnes sapientes in s criptis suis, e tia m pro ce rto e rimus
vacui a sapientia sa nctorum, e t philos ophorum e t s a pie ntum om-
nium; quia nec legere nec inte llige re pote rimus ea quae tra cta nt
diffuse. Et hoc probo pe r exempla s a nctorum ma nife s ta , e t ma gni
e rroris apud vulgus the ologorum propte r ignora ntia m lingua rum;
ubi ad e vide ntia m e orum quae dico, posui a lpha be tum Gra e cum e t
Hebraeum, et aliqua notanda circa hoc pro inte lle ctu e xe mplorum.
(135] Et puer Johannes novit melius inte llige re haec exempla, qua mvis
s int theologica, quam omnes the ologi qui s unt le ctore s e t doc-
tores in hoc mundo. P ote rit autem vestra gloria probare s a pie n-
tia m juvenis in hac parte. Et affero alias ra tione s hujus re i, qua rum
ordine m forte non recolo, nec forsa n omnes; sed bene s cio quod
una est, quod tota sapientia La tinorum theologiae e t philos ophia e
translata est de linguis ; et haec causa est valde nota nda , quia Hie -
ronymus vult in libro3 de Optimo Genere Inte rpre ta ndi, quod non
potest una lingua e xprimi per a lia m fide lite r, propte r dive rs ita te m
proprie ta tum loque ndi in diversis linguis . Na m quod bene re s o-
nat in una, absurdum est in a lia et ridicolos um. Unde Hie ronymus

1 aptarife cit) aptavit, Ti.


* e t) om. Ti.
3 libro) ultimo libro, Ti.
KAP ITEL 25 183

[134] Doch wir s ind die Na chfolge r de r He ilige n, de r P hilosophen und


de r We is e n des Alte rtums und müssen da he r ebenso wie sie das
Notwendige übe r die Sprachen wis s e n - ode r sie wa re n töricht und
wir s ind weise, was ma n nicht be ha upte n da rf. De r selige Hiero-
nymus is t durch die ve rs chiede ne n Ge bie te des Orie nts gereist, I
um die Vie lfa lt de r Sprachen ke nnenzulerne n. Da bei ha t er sogar
seine Zä hne ve rä nde rt, um die [dort übliche n] Ha uchla ute bilden
zu könne n, wie von ihm selbst übe rlie fe rt wird.183 We nn wir fe r- :
ne r nicht gewisse Grundla ge n de r Sprachen kennen, die von den
He ilige n, de n P hilos ophen, de n Dichte rn und von a lle n We ise n in
ihre n S chrifte n be nutzt worde n s ind, we rde n wir gewiss de r We is-
he it de r He ilige n, de r P hilos ophe n und a lle r Ge le hrte n e ntbe hre n;
denn wir we rde n das, was sie übe ra ll ve rs tre ut be ha nde ln, weder !
lesen noch ve rs te he n könne n. Das belege ich durch Beispiele de r
He ilige n ebenso de utlich wie durch de n große n Irrtum de r Menge
de r The ologe n a ufgrund de r Unke nntnis de r Sprachen; und ich
habe dort zum Beweis me ine r Be ha uptung auch das grie chis che184
und he brä is che 185 Alpha be t geschrieben sowie vie le we ite re Dinge,
die zum Ve rstä ndnis de r [dort a nge führte n] Beispiele e rforde rlich
sind.
(1351 De r junge Ma nn Johannes ka nn diese Beispiele besser verstehen,
we nn sie auch die The ologie be tre ffe n, als a lle Theologen de r We lt,
die Le hre r und Doktore n s ind. Auch Eure He rrlichke it wird das
Wis se n des Jungen in die s e r Hins icht prüfe n könne n. Ich führe
noch a nde re Gründe hie rfür an, die ich vie lle icht in ihre r richti-
gen Re ihe nfolge und in ihre r Ge s a mthe it nicht in Erinnerung habe,
aber eines we iß ich s e hr wohl: dass e ine r de r Gründe da rin besteht,
dass die ganze the ologis che und philosophis che We is he it de r La -
te ine r aus diesen Sprachen übe rs e tzt worde n is t. Die se r Grund is t
sehr be me rke ns we rt, we il be re its Hie ronymus in seinem Buch Von
de r besten Art de r Aus le gung me int, dass ma n eine Sprache a uf-
grund de r vielzählige n Eige ns cha fte n des Sprechens in den ve r-
schiedenen Sprachen nicht ge tre u durch e ine andere a usdrücke n
kann. De nn was in e ine r [Sprache] gut klingt, is t in e ine r anderen
absurd und lä cherlich. Da he r sagt Hie ronymus in dem ge nann-
184 TEIL I

dicit libro me mora to, cum Home rum tra ns fers in La tinum vide -
bis ridiculum, et poe tam e loque ntis s imum vix loque nte m. Et hoc
potest quilibe t probare, si s cientiam qua m novit ve lit in lingua m
maternam convertere. Ce rte logicus non pote rit1 e xprime re s ua m
logica m si monstrasset pe r vocabula2 lingua e ma te rna e ; sed opor-
te re t ipsum nova fingere, et ideo non inte llige re tur nis i a seipso. Et
sic de a liis scientiis.
[136] Et hoc vide mus in idioma tibus dive rsis e jusde m lingua e ; na m
idioma est proprie ta s a licujus linguae dis tincta ab a lia ; ut P ica r-
dicum, et Ga llicum, e t Provinciale , e t omnia idioma ta a finibus
Apulia e usque ad fines Hispaniae. Na m lingua La tina est in his
omnibus una et eadem, secundum substa ntia m, sed va ria ta s e cun-
dum idioma ta diversa. Et manifeste vide mus quod a liquid optime
e t proprie sonat in uno idioma te et ridiculos e sona t3 in a lio; ut pa-
te t non solum de longinquis sed propinquis s imis ; s icut de P ica rdis
et Ga llicis ; nam mutuo se de ride nt. Et haec fuit causa principalis
quare sancti omnes, et philos ophi, et4 sapientes a ntiqui, volue runt
scire linguas alias, quatenus in ipso fonte dulcius e t ple nius bibe -
re nt aquas sapientiae.
1137) Qua rta causa potest esse quod vocabula infinita ponuntur in
te xtibus theologiae et philosophiae, de a lie nis linguis , quae non
possunt scribi, nec profe rri, nec inte lligi, nis i pe r eos qui lingua s
sciunt. Et necesse fuit hoc fie ri propter hoc, quod s cie ntia e fue runt
compositae in lingua propria , et tra nsla tore s non inve ne runt in
lingua La tina vocabula sufficientia.
{138] Quinta est quod multa fue runt male translata, e t pra e cipue de phi-
losophia. Na m oporte t quod tra ns la tor sciat s cie ntia m qua m vult

1 pote rit] potest, Ti.


si monstrasset pe r vocabula) So Gale; si jurasset per vocabula, B. Ti. L.;
nis i erraret a vocabulis, Ti.
3 s onat] om. Ti.
4 e t] om. B.
KAP ITEL 25 185

ten We rk a uch186, dass dir se lbst Home r lä che rlich erscheinen wird,
wenn e r ins La te inis che übe rs e tzt wird; und selbst de r beredeste -
a lle r Dichte r s che int da nn ka um noch spre che n zu könne n. Das
ka nn je de r le icht se lbst einsehen, we nn e r e ine ihm be ka nnte Wis- -
se nscha ft in seine Mutte rs pra che übe rse tze n will. S icher wird de r !
Logike r seine Logik nicht me hr formulie re n könne n, we nn er sie
in s e iner Mutte rs pra che s chre ibe n würde ; de nn e r müsste für sich :
selbst neue Worte e rfinde n und könnte da he r von nie mand ande-
rem als von s ich selbst ve rs ta nde n werde n. Ebenso ve rhä lt es sich :
auch in de n a nde re n Wis s e ns cha ften.
(136) Das sehen wir a uch a nha nd de r verschiedenen Idiome in derselben
Sprache. Ein Idiom is t e ine besonde re Eige nhe it in e ine r Sprache,
die in de rs e lbe n Sprache doch von die s er ve rschie de n is t: wie das
Pika rdische , das Ga llis che , das Proven<;alische und a lle Idiome von
den Gre nzen Apulie ns bis zu de n Gre nze n Spaniens. De nn die la-
te inis che Sprache is t in ihne n a lle n ihre m Wesen nach gle ich, doch
sie unte rs che ide t s ich je na ch den verschiedenen Idiome n. Wir se-
hen hie r ga nz de utlich, dass etwas in e ine m Idiom he rvorra ge nd
und passend klingt, das s ich in e inem a nde re n lä cherlich a nhört;
das gilt nicht nur für Idiome von Me nsche n, die we it vone ina nde r
e ntfe rnt s ind, s onde rn auch für solche, die ganz nahe be ie ina nde r
sind; wie e twa be i den P ika rde n und den Ga llie rn, die sich gegen-
seitig auslachen. Das wa r de r Ha uptgrund da für, dass a lle He ilige n,
P hilosophen und We ise n des Alte rtums die anderen Sprachen ken-
nen wollte n, de nn sie wollte n das Wasser de r We is he it aus dersel-
ben Que lle trinke n, we il es da nn süßer und re ichha ltige r schme ckt.
11371 Der vie rte Grund ka nn da rin bestehen, dass in den the ologis che n
und philos ophis che n Te xte n unzä hlige Wörte r aus a ndere n Spra-
chen ste he n, die ma n nicht s chre ibe n und nicht bilde n ode r ve r-
stehen ka nn, a uß er durch jene, die diese Sprachen kennen. Das
war notwe ndig, we il die Wis s e ns cha fte n in e ine r eigenen Sprache
e ntwicke lt worde n s ind und we il die Übers etze r im La te inis che n
keine angemessenen Wörte r da für ge funde n haben.
1138) Der fünfte [Grund] be s te ht da rin, dass viele - vor a lle m philos o-
phische - Te xte s chle cht übe rs e tzt worde n s ind. De nn e in Übe r-
186 TEIL I

tra ns fe rre1 et sciat duas linguas , a qua e t in qua m tra ns fe rt. Sed
nullus s civit lingua s nis i Boetius de tra ns latoribus fa mos is , nullus i
scientias nis i dominus Robertus episcopus Lincolnie ns is , pe r lon-
gitude m vita e et experientiae, e t s tudios ita te m ac dilige ntia m; et
quia s civit ma the ma tica m e t pe rspe ctiva m, e t potuit omnia s cire ;
s imul cum hoc quod ta ntum s civit de linguis quod potuit inte lli-
gere sanctos et philosophos e t sapientes a ntiquos . Sed non bene
s civit linguas ut tra ns fe rre t nis i circa ultimum vita e suae, qua ndo
vocavit Graecos, et fe cit libros Gra mma tica e Graecae de Gra e cia et
a liis congregari. Sed is ti pauca tra ns tule runt.2 Alii ve ro qui infinita
quasi conve rte runt in La tinum ut Gerardus Cremonens is , Michae l
Scotus, Alure dus Anglicus , He rma nnus Ale ma nnus , e t tra ns la tor
Me infre di3 nuper a domino rege Ca rolo de victi; hi pra e s umps e runt
innume ra bilia tra nsfe rre , sed nec scientias nec lingua s s cive runt,
e tia m non La tinum. Na m in locis quasi innume ra bilibus ponunt
lingua m maternam.
U39] Ut cum in libro De vegetabilibus Aris tote lis ha be tur, »be le num
in Perside pe rniciosissimum tra ns pla nta tum4 Hie rus a le m fit com-
mestibile.« Belenum est His pa nicum, e t nullus P a ris ius nec in An-
glia potest per illa m tra ns la tione m scire quid est be le num; cum
tamen quaesivi diligenter, et inve ni quod est jus quia mus 5, seu se-
men cassilaginis, quod idem est. Et sic de a liis vix nume ra ndis . Et
ideo is ti male et pessime tra ns tule runt, e t conturba ve runt tota m

i
philos ophiam per perversitatem tra ns la tionis . Et ma xime libri

1 transferre) transferri, Ti.


1 S ed is ti... transtulerunt. ] om. Ti.
3 Me infre di] Menfredi.B.
* transpl™tatum) Sic corrigit in marg. Ti.; transplatum, B.
jus quiam us] hyosciamus, Gale.
KAP ITEL 25 187

setzer muss die Wis se ns cha ft, in de r e r e ine n Te xt übersetzen will,


ebenso ke nne n wie zwe i Sprachen: nä mlich die Sprache, aus de r er
übersetzen will, und die Sprache, in die e r übersetzen will. Doch
nie mand a uß er Boe thius ka nnte von de n be ka nnte n Übe rs e tze rn
wirklich die Sprachen; und nie ma nd bis a uf den Bis chof von Lin-
coln, Robe rt [Grossete ste ], ka nnte wirklich die Wis s e ns cha fte n,
we il e r s e hr la nge ge lebt ha t und sehr e rfa hre n wa r. Zude m wa r er
sehr le rne ifrig und sorgsa m. Da e r zude m die Ma the ma tik und die
P e rs pe ktivik ka nnte , konnte e r alles wissen; zugleich wusste e r so
vie l übe r die Sprachen, dass e r die He ilige n, die P hilos ophe n und
die We is e n des Alte rtums ve rste he n konnte . Doch e r be he rrschte
die Sprachen e rs t gegen Ende seines Lebens so gut, dass er sie übe r-
setzen konnte , als e r nä mlich Grieche n zu sich ge rufe n und Bücher
übe r grie chis che Gra mma tik aus Grie che nla nd und a nde re n Or-
te n ge s a mme lt ha tte . Doch diese haben nur Weniges übe rse tzt. Die
anderen, die unzä hlige Te xte ins La te inis che übe rtra ge n haben,
wie Ge rha rd von Cre mona 187, Michae l Scotus188, Alfre d von Sa-
reshel189, He rma nn de r De uts che190 und de r Übe rs e tze r Ma nfre ds
[Wilhe lm von Moe rbe ke ]191, de r vor kurze m von König Ka rl [I. von
Anjou] be s ie gt worde n is t192, haben zwa r vorgegeben, unzä hlige
Dinge zu übe rse tze n, doch sie ka nnte n weder die Wis s e ns cha fte n
noch die Sprachen, nicht e inma l La te in: de nn sie übe rse tzte n die
Worte a n unzä hligen S te lle n in ihre Mutters prache .
(139) Zum Be is pie l s te ht in Aris tote le s ' Buch Übe r die Pflanz e n: »Das
Bils e nkra ut [Be le num] is t in Persien zwa r ge fä hrlich, je doch ge-
nießbar, we nn es in Jerusalem a nge pfla nzt wird.«193 Be le num is t je -
doch e in spanisches Wort, we sha lb nie mand in Paris ode r Engla nd
aus die s er Übe rtra gung e ntne hme n ka nn, was Be le num is t; doch
als ich die s e m Wort s orgfä ltig na chge fors cht habe, habe ich he r-
ausgefunden, dass es dasselbe be de ute t wie jus quiam us ode r auch
de r >Samen des Bilsenkrautes<, de nn diese Worte be de ute n das-
selbe. Ähnlich ve rhält es s ich a uch be i unzä hlige n a ndere n Wör-
te rn: Sie haben die Te xte also s chle cht und mis e ra bel übe rs e tzt
und da mit die ganze P hilos ophie a ufgrund ihre r fa ls che n Übe r-
setzungen in Ve rwirrung ge s türzt. Vor a lle m s ind die Büche r des
188 TEIL I

Aris tote lis s unt de s tructi pe r hoc, qui ta rne n a e s tima ntur1 in phi-
losophia tenere principa tum. Ne mo pote s t scire quid ve lit dice re ,
quia quod unus dicit a lius negat.
[140] Praeterea tra nsla tione s istae habent multa s e t ma gna s fa ls ita te s ,
in omni pa rte philosophiae, s icut superius pos ui e xe mpla , de Iride
et figuris replentibus locum. Et lice t Beatus Hieronymus s civit lin-
guas optime et sapientiam Dei, ta me n quia fa ls a rius re puta ba tur
a viris ecclesiasticis non ausus fuit ubique tra ns fe rre s e cundum
Hebraicam veritatem; immo inte rdum se coa ptavit a liis tra ns la to-
ribus, et pe rmis it multa stare ut fue runt tra ns la ta , qua mvis bene
s civit muta re in melius, s icut ipsemet plurie s dicit. Ut e st illud
qua rto Sapientiae : »Spuria vitula mina non da bunt ra dice s altas.«
Na m Augustinus os te ndit secundo De Doctrina Chris tiana quod
falsa est haec tra ns la tio. Et e tia m Hieronymus, ce lerita te dicta ndi
deceptus, ut ipse fa te tur, in multis locis, tra ns tulit contra ve rita -
tem; s icut posui exempla ta m in Opere Minori qua m Ma jore . Sed
sine comparatione est is tud vitium in philos ophia , e t multum gra-
vat La tinos 2.
[141] Sexta vero causa est, quod illa quae fue runt bene tra ns la ta s unt
modo corrupta , propte r hoc quod linguas ignora mus , s icut pa te t
per tota m Biblia m e t philosophia m. Quia nec s cimus s cribere ea,
nec legere, nec proferre; et ideo per consequens pe rit ve rus inte l-
lectus. Et haec causa habet locum in corruptione te xtus s a cri. Na m

i
pro ma jori parte est corruptus in e xe mpla ri vulga to, quod e s t Pa-
risiense. Et in a liis locis est dubius, quae dubita tio ca dit in virum

ae s tim antur] in philosophia aestimantur, Ti.


3 Latinos] Latinam, Ti.
KAP ITEL 25 189 f:
Aris tote le s da durch ze rs tört worde n, die doch in de r P hilos ophie
als die je nige n ge lte n, die de n e rste n Pla tz e innehmen. Nie ma nd :
ka nn wiss e n, was e r e ige ntlich sagen will; de nn was e ine r sagt, ve r- I
ne int e in anderer.
(140) We ite rhin gibt es be i den Übe rs e tzunge n in je dem Te il de r philo- !
s ophis che n S chrifte n noch vie le und schwerwiegende Fehler ande- :
re r Art. Da für habe ich we ite r oben be re its Beispiele ge na nnt, als ■

ich übe r de n Regenbogen und die Aus füllung des Raumes durch
die Körpe r ge sproche n habe.194 Und selbst Hieronymus , de r die ■

Sprachen und die We is he it Gotte s s e hr gut ka nnte , ha t sich doch


nicht ge tra ut, de n Te xt de r he brä is che n Wa hrhe it gemäß übe ra ll
getreu zu übe rse tze n, we il e r von Mitglie de rn de r Kirche als Ve r-
fä ls che r de r S chrift be tra chte t worde n is t. Vie lme hr ha t er sich
mitunte r den a nde ren Übe rse tze rn angepasst und vieles von dem,
was be re its übe rs e tzt worde n wa r, stehengelassen, auch we nn er
(wie e r selber oft sagt) s e hr gut wusste , wie ma n es besser übe r-
se tzte n könnte . So ve rhä lt es sich zum Be ispie l auch mit de r Übe r-
s e tzung im vie rte n Buch de r W e is he it: »Falsche Schößlinge haben
keine tie fe n Wurze ln.«195 De nn Augus tinus ze igt im zwe ite n Buch
von Übe r die chris tliche Bildung196, dass diese Übe rs etzung fa lsch
is t. Hie ronymus ha t [zude m] a n vie le n S te lle n fa ls ch und gegen
die Wa hrhe it übe rs e tzt, wie e r s e lbst zugibt197, we il er durch die
S chne lligke it des Diktie re ns in Ve rwirrung geraten is t. Da für habe
ich s owohl im Opus m aiusl9B als auch im Opus m inus199 Beispiele
a nge führt. Dieses La s te r is t in de r P hilos ophie noch unve rgle ich-
ba r we ite r ve rbre ite t und be la s te t die La te ine r sehr.
1141) De r sechste Grund be s te ht da rin, dass die ehemals gut übersetz-
te n Te xte je tzt ve rdorbe n s ind, we il wir die Sprachen nicht kennen,
wie a nha nd de r Bibe l und a lle r philos ophische n S chrifte n de ut-
lich wird. De nn wir könne n sie we der richtig s chre ibe n noch le -
sen, noch we ite r übe rlie fe rn, we sha lb uns zwa ngs lä ufig ihr wa h-
re r S inn ve rlore n geht. Das lie gt in de r Ve rde rbnis des He ilige n
Textes be gründe t, we il e r zu größte n Te ile n in de m heute ve rbre i-
teten P a ris e r Exe mpla r korrupt is t; a n a ndere n S te lle n is t e r zu-
minde s t ä uß e rs t zwe ife lha ft, und dieser Zwe ife l be fä llt auch den
190 TEIL I

sapientem1; e t ideo approbanda, s icut timor a pproba tur qui ca dit


in virum constantem. Nullus e nim homo sciens ha nc fa ls ita te m et
dubietatem potest secundum cons cie ntiam uti lite ra , le ge ndo e t
praedicando, quae est in e xe mplari Parisiensi.
(1421 Et cum quodam quod infe ra m est prae omnibus cons ide ra ndum
in s tudio theologiae. Et quia infinitum est is tud da mnum e t vitu-
pe rium sapientiae Dei, ideo probavi hoc dilige nte r e t de di ra dice s
hujus proba tionis , de fa lsita te te xtus , in hoc loco Ope ris Ma joris ,
per ratione s certas, secundum corre ctore s e t sanctos, penes Gra e-
cum et Hebraeum; et per exempla multa s e cundum quod corrum-
pitur te xtus a dditione , subtra ctione , immuta tione , conjunctione ,
divisione, ora tionis , dictionis, syllabae, lite ra e , diphtongi, a s pira-
tionis , notae. Sed non solum2 lite ra corrumpitur3 sed s e nte ntia mu-
ta tur4.
(143) Et in compa ra tione nume rorum ad the ologia m in qua rta pa rte
Operis Ma joris , a ddidi s pe cia lite r quaedam e xe mpla de nume ro-
rum falsitate; e t in Minore s imilite r a ddidi e xe mplum s pe cia lis s i-
mum cum omnibus modis proba tionis; s cilice t in Quinto Peccato
s tudii theologiae, quod est de lite rae corruptione . Cla mo ad De um
et ad vos de ista corruptione literae; quia vos s oli pote s tis a ppo-
nere re me dium sub Deo per cons ilium illius s a pie ntis s imi de quo
superius sum loquutus, et per alios, sed ma xime pe r e um, s e cun-
dum quod in Remediis S tudii a pe rtius 5 declarabo. Et in hoc ag-
gra va tur haec corruptio, quod quilibe t corrigit pro sua voluntate .
Na m quilibe t le ctor in ordine Minorum corrigit ut vult; e t s imilite r
apud Praedicatores; et eodem modo saeculares. Et quilibe t muta t

i ' sapientem] constantem, Ti.


3 solum ] sola, B.
J corrum pitur] corrumpatur, B. L.
4 m utatur] mutetur, B.L.
* ape rtius] om. Ti.
i
£
I
1
KAP ITEL 25 191 :
Weisen. Da he r muss ma n ihn he utzuta ge so guthe iß e n, wie ma n
die Furcht gutheiß t, die se lbst den mutige n Ma nn be fä llt. De nn
!
ke in Me ns ch, de r von diesen Irrtüme rn und Uns iche rhe ite n weiß,
ka nn die Worte , die he ute im P a ris er Exe mpla r stehen, mit gute m
Gewissen für das Vorle s e n und das Pre dige n benutzen.
(1421 Was ich hie r sage, muss ma n ganz besonders in Bezug a uf das Stu-
dium de r The ologie bedenken. We il hie r de r Schaden und die Be-
le idigung de r We is he it Gotte s na he zu une ndlich is t, habe ich das
in die sem Te il me ine s Opus m aius s e hr gründlich be le gt und die
Urs prünge meine r Beweise übe r die Ve rderbtheit des Textes ange-
geben. Hie rbe i habe ich mich a uf sichere Gründe ge s tützt, inde m
ich den Korre ktore n und de n He ilige n ge folgt bin - s owohl den
Grie che n als auch de n He brä e rn. Ich habe auch viele Beispiele da-
für angegeben, dass de m Te xt Dinge hinzuge fügt ode r weggelassen
und de r Te xt ve rä nde rt worde n is t. Das be trifft s owohl die Ve rbin-
dungen und Tre nnunge n als auch die Redeweise, die Diktion, die
Silben, Buchstaben, Diphtonge , Behauchungen und Schreibweisen.
Abe r nicht a lle in die Buchs ta be n we rde n ve rdorbe n, s onde rn auch
de r Ge da nke wird da durch ve rä nde rt.
(143) Als ich im vierte n Te il me ine s Opus m aius200 übe r das Ve rhä ltnis
de r Za hle n zur The ologie ge sproche n habe, habe ich dort auch e i-
nige besonde re Beispiele übe r die Fa ls chhe it de r Za hle n hinzuge-
fügt. Auch im Opus m inus habe ich e in besonderes Beispiel mit .
a lle n Arte n von Beweisen a ngeführt, nä mlich die fünfte Sünde !
des The ologie s tudiums , die die Ve rdorbe nhe it des Texte s be - :
trifft.201 Ich rufe Gott und Euch be züglich die s er Ve rdorbe nhe it ;
des [he ilige n] Texte s an, we il nur Ihr unte r Gott e in He ilmitte l
gemäß dem Rat de r We is e s te n und anderer, von denen ich we i-
te r oben ge s chrie be n habe, finde n könnt. Doch vor a lle m könnt
Ihr e nts pre che nd dem, was ich in me ine n He ilm itte ln für das S tu-
dium 202 ganz offe n e rklä re n we rde , e in He ilmitte l finde n. Diese ;
Ve rdorbe nhe it wird noch da durch ve rs chlimme rt, dass je de r den !
Te xt nach s e ine m Gutdünken korrigie rt: de nn je de r Vorle s e r im i
Orde n de r Minde rbrüde r ve rä nde rt ihn, wie e r Lus t hat. Ähnlich
is t es auch be im P re dige rorde n und de m we ltliche n Kle rus . Jeder
192 TEIL I

quod non inte lligit, quod non lice t facere in libris poe ta rum. Sed
Praedicatores ma xime intromis e runt se de1 hac corre ctione . Et
jam s unt viginti a nni e t plures quod prae s umps e runt fa ce re una m
corre ctione m, et redegerunt eam in s criptis . Sed pos tea fe ce runt
a lia m ad re proba tione m illius ; e t modo va cilla nt, plus qua m a lii,
nescientes ubi s int. Unde e orum corre ctio est pessima corruptio
et de s tructio te xtus Dei; et longe minus ma lum est e t s ine compa -
ratione uti e xe mpla ri Parisiensi, non corre cto, qua m corre ctione
e orum vel aliqua a lia 2.
[144] Oportet e nim quod homo sciat Gra e cum e t He bra e um s ufficie n-
te r et bene gra mma tica m La tinorum in libris P riscia ni; e t quod
bene conside raverit modos corrige ndi e t vias proba tionum verae
correctionis , ad hoc quod sapienter corriga t; quod nullus unqua m
fecit nis i ille sapiens quem dixi. Nec mirum cum ipse pos uit fere
qua dra ginta annos in lite ra e corre ctione , et sensu lite ra li e xpo-
nendo. Omnes s unt idiotae respectu illius , et nihil s ciunt in ha c
parte.
[145] Septima causa quare oporte t nos scire ra tione s lingua rum est pro
sensu lite ra li sciendo, e t s pirituali e licie ndo ve ra cite r ex lite ra li. Et
posset haec causa dividi in duo, sed non est jus3. Et hic nota ndum
quod haec septima causa cum sexta debet cons ide ra ri s upe r om-
nia, et magis quam sexta4. Nam si lite ra est falsa, sensus lite ra lis
et s piritua lis sunt falsi. Et ideo lingua e corrige nte s lite ra m s unt
necessariae ad hoc sensus. Caeterum lingua e s pe cia lite r re qui-
runtur ad inte lle ctum utrumque5, etsi lite ra esset optime corre cta .

=
1 de] om.Ti.
= 1 aliqua alia] alia aliqua, Ti.
= * jus ] vis? Ti. So Gale.
4 et magis quam sexta] om.Ti.
‘ utrum que] utriusque, Ti.
!
KAP ITEL 25 193

ve rä nde rt hie r, was e r nicht ve rste ht, was nicht e inma l be i den Bü-
che rn de r Dichte r ge s ta tte t s e in würde . Die Dominika ne r haben
sich am me is te n a uf diese Korre kture n eingelassen, da sie schon
se it 20 Jahren und me hr vorge be n, e ine n korrigie rte n Te xt he r-
zus te lle n, de n sie imme r wie de r in ihre n S chrifte n übe ra rbe ite t
haben. Doch da na ch haben sie e ine n a ndere n gemacht, um den
vorhe rige n zu e rs e tzen: So irre n sie noch me hr als a lle anderen
he rum und wis s e n nicht, wo sie s ind. Da her is t ihre Verbesserung
die s chlimms te Ve rs chle chte rung und e ine Ze rstörung des Textes
Gotte s , sodass es be i we ite m we nige r s chlimm is t, das unkorri-
gie rte P a ris e r Exe mpla r zu be nutze n, als de re n korrigie rte n Te xt
ode r irge nde ine n von de n a ndere n korrigie rte n Texten.
(144) De r Me ns ch muss also genügend Grie chis ch und He brä is ch und
die Gra mma tik de r La te ine r kennen, wie sie in den Büche rn P ris -
cians203 da rge legt worde n is t. Zude m muss e r a us führlich übe r die
ve rschie de ne n Arte n des Korrigie re ns nachgedacht haben und die
Wege ke nne n, durch die e ine wa hrha ftige Verbesserung he rge s te llt i
werden ka nn, da mit e r weise be richtige n ka nn - was noch ke ine r
gemacht ha t, a uß e r je ne m Weisen, übe r den ich gesprochen ha tte .
Das is t je doch ke in Wunde r, de nn e r ha t fa s t 40 Jahre da mit ve r-
bra cht, die S chrift zu korrigie re n und den Worts inn auszulegen.
Alle a nde re n s ind ihm gegenüber unwis s e nd und wis s e n nichts
da rübe r.
(145] De r siebente Grund für die Ke nntnis de r Sprachen lie gt da rin, dass
wir da durch den Worts inn e rke nne n und so auch den S piritua l-
s inn besser aus de m Worts inn a ble ite n könne n. Ma n könnte die- ;
sen Grund in zwe i [ve rschie dene Gründe ] te ile n, doch das is t nicht
üblich [sed non est jus ]. Ma n muss auch fe s tha lte n, dass ma n die-
sen sie bente n Grund mit de m sechsten gemeinsam ganz besonders i
i
be trachte n muss und noch me hr als den sechsten Grund [a lle in]. i
Denn we nn de r Buchsta be fa ls ch is t, s ind auch de r Wort- und der
S piritua ls inn fa ls ch. Da he r s ind die anderen Sprachen für die Kor-
re ktur de r Buchs ta be n für die richtige Wie de rga be dieses Sinnes
notwe ndig. We ite rhin is t e ine spezielle Sprache für das Ve rs tä nd-
nis de r be ide n S inne notwe ndig, a uch we nn de r Buchstabe schon
194 TEIL I

Quod ostendo ma nife ste per exempla ta m in Ope re Ma jori in hoc


loco, quam in Opere Minori pe r exempla egregia in Peccato Sexto
s tudii theologiae; et vera1 exempla hujus corruptionis s unt qua si
infinita .
[146] Octavo ra tio, ut aestimo, est propte r lingua m2 La tina m. Na m
ostendo quomodo est composita ex Graeco e t He bra e o; ta m in ec-
clesiasticis vocabulis quam in communibus. Et utilis est haec con-
sideratio valde.

CAP ITULUM XXVI.

[1471 Deinde comparo lingua rum utilita te m ad ecclesiam De i, tum prop-


te r officium divinum, tum propte r consecrationes e ccle s ia rum et
hujusmodi, tum propte r alia secretiora de curs u totius ecclesiae,
secundum omnes status a principio usque ad3 fine m, s e cundum
potestatem lite ra rum. Quia iota unum a ut unus apex non pra e te ri-
bit a lege donec omnia fia nt. Et haec considera tio va le t multum pro
futuris pe riculis Antichris ti et a liorum cons ide ra ndis4, s icut doce -
tur libro De Seminibus S cripturarum; ut ego e xpono in hoc loco.
Et respectu reipublicae fide lium manifesta est utilita s , tum prop-
te r treugas et pacem inte r nos et alios contra he nda s , tum prop-
te r mercationes et negotia va ria tra cta nda cum a liis na tionibus, e t
propte r multa alia. Et ad convers ionem infide lium e t s chis ma tico-
rum manifesta est utilita s lingua rum. Sed de re proba tione e orum
qui conve rti non possunt, non est evidens. Na m hoc est unum de
secretis secretorum, et quod apud vulgum reputa re tur ma gicum
vel falsum. Sed philosophica est haec cons ide ratio e t s a nctorum.

!
1 vera] vere, B.L.
* propter linguam ] propter totam linguam, Ti. L.
3 ad] in, B.
I 4 considerandis] om. Ti.
I
5
3
2
i

=
KAP ITEL 26 195

optima l be richtigt worde n is t. Das zeige ich de utlich s owohl im


Opus m aius204 a n de m da für be s timmte n Ort als auch im Opus
m inus durch ausgezeichnete Beispiele an de r Stelle, an de r ich die
sechste S ünde 205 be im S tudium de r The ologie behandle. Und es
gibt unzä hlige we ite re wa hre Beispiele für diese Te xtve rde rbnis .
1146] Ich denke, de r achte Grund lie gt in de r la teinis che n Sprache selbst
be gründe t: de nn ich zeige, a uf welche Weise sie aus dem Griechi-
schen und de m He brä ische n zus a mme nge s e tzt is t, s owohl, was
die kirchliche n Wörte r, als auch, was die Wörte r des a llgeme i-
nen Spra chge bra uchs be trifft. Und diese Be tra chtung is t äußerst
nützlich.

KAP ITEL 26
Übe r de n Nutz e n de r S prachen fiir die Kirche
I
|147] Da na ch be ha ndle ich de n Nutze n de r Sprachen für die Kirche Got-
tes; s owohl für den Gotte s die ns t als auch für die We ihunge n von i
Kirche n und Ähnliche m s owie für andere Ge heimnis s e de r ge-
samten Kirche , gemäß a lle n Ze ita lte rn [secundum omnes s tatus ]
vom Be ginn bis zum Ende e nts preche nd de r Ma cht de r Buchsta-
ben. De nn hie r da rf ke in Iota und ke in P unkt vom Gesetz hin-
we gge nomme n we rde n, bis a lle s volle nde t is t. Diese Überlegung
is t auch in Hinblick a uf vie le zukünftige Ge fa hre n durch den Anti-
chris t und a uf a ndere zu bedenkende Dinge s e hr we rtvoll, wie in
dem Buch Übe r die S amen de r S chrifte n206 ge lehrt wird, wie ich
an die se m Ort e rklä re . Hins ichtlich de r Ge me ins cha ft de r Glä u- '1
bigen is t de r Nutze n [de r Sprachen] offe ns ichtlich: s owohl für den
La ndfrie de n zwis che n uns und a ndere n als auch für die Hä ndle r
und die vie lfä ltige n Ha nde ls be zie hunge n mit anderen Lä nde rn so-
!
wie für vie le a ndere Dinge . Auch für die Be ke hrung de r Unglä u-
bigen und de r S chis ma tike r is t de r Nutze n de r Sprachen augen-
s che inlich. Doch für die Zurücks chlagung derer, die nicht be ke hrt
werden könne n, is t e r nicht e inde utig. De nn das is t eines de r Ge-
heimnisse a lle r Ge he imnis s e , das von de r Menge als ma gisch und
falsch zurückge wie s e n wird. Da be i is t es e ine philos ophis che Be- .!

j
196 TEIL I

lice t cons imilis et in eisdem rebus s it occupa tio ma gica e t ve tula -


rum. Eadem e nim res pote st fie ri bene e t male; e t pe r e a nde m re m
possunt bona e t mala fie ri. Et jude x s us pe ndit homine m s e cundum
judicium, et a lius inte rficit contra jura . Et pe r culte llum pos s um
scindere panem et homine m vulne ra re . Sic s imilite r pe r ve rba pot-
est sapiens sapienter ope ra ri, et magicus magice. Sed a lia ra tio e t
alia est in operatione hinc e t1 inde. Na m unus fa cit pe r pote s ta te m
naturalem; alius aut nihil fa cit, a ut dia bolus a uctor e s t2 ope ris .
1148) Nunc igitur tangam aliquas radices circa haec quas dilige ntius
exposui in Secundo Opere, ubi de coe le stibus egi. Sed cons ide -
rare debemus quod verba habent ma xima m pote sta te m; e t om-
nia mira cula facta a principio mundi fere fa cta s unt pe r ve rba . Et
opus animae ra tiona lis praecipuum est ve rbum, e t in quo ma xime
de le cta tur. Et ideo cum verba proferuntur profunda cogita tione
e t magno desiderio, et recta3 inte ntione , e t cum forti confidentia ,
habent magnam virtute m. Na m cum haec qua tuor contingunt
e xcita tur substantia animae ra tiona lis fortius ad fa cie ndum s ua m
speciem et virtute m a se in corpus suum e t res e xtra , e t in ope ra
sua, e t ma xime in verba, quae ab intrins e cus formantur; e t ide o
plus de virtute animae re cipiunt. Na m s e cundum quod Avice nna
docet, octavo De Anima libus , na tura obe dit cogita tionibus a ni-
mae; et docet in exemplo de ga llina cui ex gloria victoria e ga lli
cre vit cornu in crure. Ex hoc igitur cognovimus, quod na tura obe -
dit cogita tionibus animae sensitivae, ut a it; sed longe ma gis obe dit
cogita tionibus animae intellectivae, quae est dignior cre a tura rum
praeter angelos. Et secundum quod anima est sancta ve l pe cca trix

1 e t] om. B.L.
2 auctor est] est auctor, Ti.
3 recta ] in Ti. zu certa korrigiert.
fl
y
KAP ITEL 26 197 i;

tra chtung ebenso wie e ine Übe rle gung de r He ilige n, we nn auch
die magische P ra xis und die Tä tigke ite n de r a lte n We iblein sich
mit ä hnliche n Dinge n be s chä ftige n mögen. De nn dieselbe Sache
ka nn gut und s chle cht sein, und durch dieselbe Sache könne n gute
und s chle chte Dinge e ntste he n. Ein Richte r zum Beispiel s pricht
e ine n Me ns che n na ch de m Re cht fre i, e in a ndere r ve rurte ilt ihn
.
gegen das Gesetz zum Tode. Und mit e ine m Messer ka nn ich Brot
schneiden und e ine n Me ns che n ve rle tze n. Ebenso ka nn de r Weise
durch Worte auch we ise ha nde ln, de r Ma gie r aber ma gisch, wobei
in diesen Fä lle n doch je weils e ine andere Ve rnunft und eine an- :
dere Aus führung vorherrs che n. De nn de r eine tut etwas mitte ls
de r Ma cht de r Na tur, de r andere s cha fft e ntwe de r ga r nichts ode r
de r Te ufe l is t de r Urhe be r des We rks.
1148] Da her we rde ich nun a uf a ndere Wurze ln da rübe r eingehen, was
ich a us führlich im zwe iten We rk e rlä ute rt habe, wo ich die Him-
me ls dinge be ha nde lt habe. De nn wir müssen bedenken, dass
Worte eine a uß e rge wöhnlich groß e Ma cht besitzen; und nahezu
a lle Wunde r, die s e it Be ginn de r We lt ge wirkt worde n sind, s ind
durch Worte be wirkt worde n. De nn das vorzüglichs te We rk der
Seele is t das Wort, a n de m sie auch die größte Freude ha t. We nn !
Worte aus tie fer Eins icht, mit groß e m Wuns ch, mit e hrliche r Ab- {

s icht und mit s ta rke m Ve rtra ue n gesprochen we rde n, haben sie


groß e Kra ft. De nn we nn diese vie r Dinge Zus a mme nkomme n,
wird das Wesen de r ve rnünftige n Seele mit groß e r Ma cht da zu ge-
führt, ihre ihr eigene species und ihre Kra ft in ihre m Körpe r, den
äußeren Dinge n und in ihre n We rke n zu wirke n. Das ge schie ht vor
a lle m durch ihre Worte , da sie inne n ge formt werde n, wodurch sie !i
me hr von de r Kra ft de r Seele e rha lte n. De nn Avice nna le hrt im
achten Buch von Übe r die Tie re207 a m Beispiel e ine r Henne, der >
aus Freude übe r de n Sieg übe r e ine n Ha hn e in Horn am Be in ge-
wachsen is t, dass die Na tur den Bewegungen de r Seele ge horcht.
Da ra us haben wir e rka nnt, dass die Na tur den Bewegungen de r
s e ns itive n Seele folgt, wie e r sagt. Doch noch vie l me hr ge horcht
sie den Bewegungen de r inte lle ktive n Seele, die gle ich na ch den !
Engeln e dle r als alles sonst Geschaffene is t. Je nachdem, ob eine
198 TEIL I

va ria tur generatio speciei e t vocis; e t s e cundum quod a nima est


benevola vel malevola; et sic virtus a nima e bonae ve l ma la e 1, forti-
te r multiplica ta , imprimitur e t incorpora tur fortite r in voce , e t in
aere deferente vocem. Et hic aer sic figura tus voce, e t ha be ns for-
tem speciem animae ra tiona lis, pote st a lte ra ri pe r ha nc virtute m,
et alterare res in eo contentas, in va rios e ffe ctus e t passiones va ria s .
(149] S imilite r corpus fortiore m speciem fa cit ex his cogita tionibus e t
desideriis animae, et inte ntione e t confide ntia . Na m quia unum
per essentiam fit ex corpore et a nima , na tura corpus 2 obe dit co-
gita tionibus animae, et fa cit suam speciem fortiore m, quae e tia m
re cipitur in aere forma to per vocem; et sic aer a lte ra tur pe r ha nc
speciem corporis s icut pe r speciem3 a nima e, e t a lte ra t res in eo
contentas; e t secundum quod est malae vel bonae4 comple xionis
sic a ccidit passio in aere e t in rebus diversa.
(150] Te rtia a lte ra tio ve nit a coelesti operatione. Na m coelestes dis po-
sitiones ad omnem horam a lte ra nt haec infe riora5; e t ope ra quae
fiunt hic infe rius va ria ntur secundum dive rs ita te m coe le s tium
cons te lla tionum; ut opera medicinae et a lchimia e , e t omnia . Et
ideo in hora prola tionis vocis aer figura tus pe r voce m re cipit coe -
lestem virtute m, et a lte ra tur secundum eam, e t a lte ra t res. Et ex
ista qua druplici specie et virtute , s cilice t vocis figura ntis a e re m, e t
animae ra tionalis bonae vel malae, et corporis 6, e t coe le s tis con-
ste lla tionis, potest ine ffa bilis fie ri va ria tio e t mira bilis in aere, e t in

1 vel malae) om.Ti.


2 corpus ] corporis, B. L.
I
=
s
4
pe r specient) om. B.L.
malae vel bonae) bonae vel malae, Ti.
s infe riora) infera ,Ti.
1 6 et corporis) om. B.
1
I
I
KAP ITEL 26 199

Seele he ilig ode r s ündig is t, wird das Ents tehe n de r species und der
S timme ve rä nde rt; das hä ngt auch davon ab, ob die Seele wohl-
wolle nd ode r übe lwolle nd is t. So wird die Kra ft e ine r gute n oder
schle chte n Seele, s ta rk ve rvie lfä ltigt, in de r S timme und in de r
sie umge be nde n Luft s ta rk ve rkörpe rlicht und e inge drückt. Auf
diese Weise wird die Luft durch die S timme ge formt und trä gt eine
starke species de r Ve rnunfts e e le mit s ich, die durch diese Kra ft
[die Umgebung] zu ä nde rn ve rma g. So ve rände rt die Luft auch die
in ihr e ntha lte ne n Dinge a uf vie le Arte n und bringt verschiedene
Wirkungen he rvor.
[149) In ä hnliche r We ise bringt e in Körpe r e ine stä rke re species aus den
Übe rle gungen, Wüns che n, de r Abs icht und de m Se lbstve rtra uen I
s e iner Seele he rvor. De nn auch we nn de m Wesen nach dieselbe
species aus de m Körpe r und de r Seele he rvorgeht, ge horcht die Na-
tur des Körpe rs doch de n Übe rle gunge n de r Seele und e rs cha fft
eine stä rke re species, die da nn a uf die durch die S timme ge formte
Luft übe rtra ge n wird: so wird die Luft durch eine körpe rliche spe-
cies ebenso wie durch e ine species de r Seele ve rä nde rt und ve rä n-
de rt da ra ufhin ihre rs e its die Dinge , die in ihr e ntha lte n s ind. Die
Wirkung in de r Luft und in de n ve rs chie de ne n Dinge n hä ngt je-
doch davon ab, ob die Seele e ine gute ode r eine schle chte Zus am-
me nse tzung ha t.
[150] Die dritte Ve rände rung re s ultie rt aus de r Wirkung de r Himme ls- I
körpe r: De nn die S te llunge n de r Himme ls körpe r ve rä nde rn zu je - ;
de r Stunde die Dinge a uf de r Erde; und die Werke, die sich hie r
a uf de r Erde e re igne n, ve rä nde rn s ich je nach de r Ve rs chie de n-
he it der himmlis che n Kons te lla tione n, was auch für die We rke de r
Me dizin, de r Alche mie und für alles andere gilt. Da her e rhä lt die
durch die S timme ge formte Luft in de m Mome nt des Vortra ge ns
auch die Kra ft des Himme ls , wird gemäß dieser Kra ft ve rände rt
und ve rände rt die Dinge . Aus dies e r ve rvie rfa chte n species und
Kra ft: also de r S timme , die die Luft formt, de r gute n ode r s chle ch-
ten Ve rnunfts e e le , de r körpe rliche n Seele und de r Ste llunge n de r
Himme ls körpe r, könne n e ine Me nge ungla ubliche r und wunde r-
volle r Effekte in de r Luft und in de n in ihr e ntha lte ne n Dinge n
200 TEIL I

rebus conte ntis; e t hoc si e ligatur te mpus bonae cons te lla tionis vel
malae, secundum qua lita te m a lte ra tionis quae cogita tur, e t1 inte n-
ditur, e t2 desideratur, e t fortite r spe ra tur. Na m tunc fie t a lte ra tio
certa secundum conditione m cons te lla tionis cum a djutorio a lia-
rum virtutum ope rantium; s icut me dicus pe ritus qui juxta desi-
de rium purga ndi choleram, quae est causa morbi, qua e rit de bita m
conste lla tione m in a liqua hora ut fia t quod inte ndit; e t s ic e s t hic.
(151] Et per hanc via m ve rborum a e s tima vit Avicenna in s e xto Na tu-
ra lium, quod prophetae e t sapientes a ntiqui a lte ra ba nt ma te ria m
mundi, ad pluvias et siccitates e t alias a ltera tione s a e ris. Et a e s ti-
maverunt philos ophi quod sic contingit a llice re homine s e t a nima-
lia bruta, et serpentes, et dracones de cavernis, e t fuga re s e cundum
libitum hominis3, et uti iis . Et hic oritur omne genus fa s cina tionis ;
non quod fa s cina tio dica tur per s olum ve rbum ca s ua lite r prola-
tum, non in te mpore debitae cons te lla tionis , nec cum forti cogi-
tatione animae, e t desiderio confide nti, e t inte ntione ce rta , sed ad
nutum loque ntis, sic est s tulta conside ra tio, e t ma gica , e t ve tula -
rum, et e xtra considerationem sapientum, e t nihil ope re tur, ne c fit
a liquid4, nis i diabolus propter peccata hominum ope retur la te nte r.
Sed si virtute s qua tuor praedictae concurra nt5 cum quinque con-
ditionibus animae, s cilice t forti cogita tione , de s ide rio ve he me nti,
inte ntione ce rta et6 firma spe, bonita te animae ve l ma litia , e t cum
complexione corporis mala vel bona, tunc e rit a lte ra tio, quocun-
que modo vocetur, seu fa scina tio sive aliud.

* e t] om. Ti.
i 2 e t] om.Ti.
: 3 hom inis ] om.Ti.
\ 4 nec fit aliquid] om.Ti.
i
i 5 concurrant] contracurrant, B.

1 6 e t] om. B.

I
1
]
1
KAP ITEL 26 201

entstehen. Das ge s chie ht e nts preche nd de r Aus wa hl e ine r gute n


ode r s chle chte n Ze it de r Himme lskonste lla tion und de r Art de r
Ve rä nde rung, die ma n he rbe iführe n will, die ma n a ns tre bt, nach
de r ma n s ich s e hnt und die ma n s ta rk e rhofft. De nn da nn wird
e nts preche nd de r je we ilige n Himmels s te llung mit S iche rhe it et-
was ve rä nde rt, we nn die Ve rände rung durch andere Wirkkrä fte
unte rs tützt wird. So wird de r e rfa hre ne Arzt, de r den Wuns ch ha t,
die Ga lle zu re inige n, die die Kra nkhe its urs a che is t, die e rforde r-
liche Himme ls s te llung zu e ine r be s timmte n Stunde suchen, da mit
das von ihm Be a bs ichtigte e intritt. So ve rhä lt es sich hie rmit.
[1511 Durch s olch e ine Ve rwe ndung von Worte n haben die P rophe te n
und We ise n des Alte rtums - wie Avice nna im sechsten Buch sei-
ne r Naturabhandlunge n208 a nna hm - die Ma te rie de r We lt ve r-
ä ndert, inde m sie für Regen und Trocke nhe it und andere Ve r-
ä nde runge n de r Luft s orgte n. Die P hilos ophe n me inte n auch, dass
ma n da durch Me ns che n und wilde Tie re , Schlangen und Dra che n
aus den Höhle n ga nz na ch Be lie be n de r Me nsche n a nlocke n, ve r-
treibe n und nutze n ka nn. So e nts te ht je de Art von Za ube rkuns t.
We nn de r Za ube r je doch nur durch e in zufä llige s Wort he rvor-
ge rufe n wird und nicht wä hre nd de r richtige n Himme ls s te llung,
nicht mit e ine r s ta rke n Bewegung de r Seele, nicht mit e inem be-
wusste n Wuns ch und s iche re r Achts a mkeit, s onde rn nur a uf den
zufä llige n Wink eines Sprechenden hin, da nn is t das eine dumme
Überlegung und e ine ma gische P ra ktik von a lte n We ible in, die
jenseits de r Überle gunge n des We ise n s te ht und nichts be wirkt.
Daraus ka nn nichts e ntste he n, a uß e r de r Te ufe l führt das We rk
da hinte r ve rborge n aus, inde m e r s ich die Sünde n des Me ns chen
zunutze ma cht. Doch we nn die vie r vorhe r ge na nnte n Krä fte zu-
sammen mit de n fünf Be s cha ffe nhe ite n de r Seele Zusammenge-
hen: nä mlich mit e ine r s ta rke n Übe rle gung, e ine m drä nge nde n
Wuns ch, e ine r s iche re n Abs icht und e ine r fe ste n Hoffnung, de r
Gutheit ode r auch Bos he it de r Seele und mit e ine r gute n ode r
schle chte n Zus a mme ns e tzung des Körpe rs , wird e ine Ve rä nde -
rung s ta ttfinden, wie a uch imme r ma n sie ne nne n mag, ob nun
Zauberei ode r anders.
202 TEIL I

[152] Et hic oritur tota conside ra tio ca rminum e t inca nta tionum e t cha -
ra cte rum; quia characteres s unt figura e lite ra rum ad invice m con-
gregatae in figura m una m, se cundum quod a liqua e na tione s Orie n-
tales s cribunt, ut in tra ctatu De re gionibus Mundi cons crips i in
fine mathematicae. Si igitur hujus modi voces quae voca ntur inca n-
tationes e t ca rmina , non fia nt cons ide ra tis speciebus qua tuor, e t
conditionibus animae et corporis , sed a casu e t s e cundum nutum
cujus libet, tunc s unt magica; et non ha be nt virtute m na tura le m
a ltera ndi; sed si est operatio tunc daemones fa ciunt. Si ve ro fia nt
secundum species e t conditiones dictas, tunc s unt philos ophica e t
sapientis inca nta ntis sapienter; ut re cita t Da vid prophe ta. Sed haec
materia est difficilior quae s it in philos ophia , e t minus proba bilis
propte r hoc, quod possunt haec inte lligi magice et philosophice .
[153] Sed in Opere Minore ubi de coelestibus tra cta vi, e xpos ui ma gis
ista, ubi ma xima secreta naturae te tigi, quae non s unt cuilibe t
exponenda, sed solis sapientissimis viris. Et in Ope re Ma jore in
hoc loco te tigi aliqua; et s imilite r a libi te tigi pa rum de fa s cina tione ,
sed incomple te . Na m proposui addidisse multa s e cundum te no-
rem illius conside ra tionis, quam fa cio hic, e t in Se cundo Ope re;
sed tra didi oblivioni. Et cum exponam inte ntione m ma thema tica e
tangam de his.
[154] Praeterea considerare oporte t dilige nte r1 Tra cta tum de Speciebus
et Virtutibus Age ntium quem duplicite r mis i vobis; e t te rtio modo
incepi, sed non potui consummare. Hae quide m species fa ciunt
omne m mundi a lte ra tionem et corporum nos trorum e t a nimarum.

oporte t diligenter] diligenter oportet, Ti.


KAP ITEL 26 203

(152) Hie ra us e nts te ht die gesamte Dis kus s ion übe r Za ube rs prüche ,
Be s chwörunge n und Za ube rforme ln. De nn Za ube rforme ln s ind
ge me insa m in e ine r Figur zusammengefasste Buchstabenzeichen
in de r Art, wie in e inige n orie ntalis che n Lä nde rn geschrieben wird,
wie ich in me ine r Abha ndlung übe r die Gebiete de r Erde gegen
Ende des Te ils übe r die Ma the ma tik ge schrie be n habe209. We nn
da he r s olche S timmä uß e runge n - die Za ube rs prüche und Be-
s chwörunge n ge nannt we rde n - nicht gemäß de r vie r be re its ange-
sproche ne n Arte n und ohne die e ntspre che nde n Verfassungen de r
Seele und des Körpe rs ausgesprochen we rde n, s onde rn nur durch
Zufa ll und a uf Ge he iß von je ma nde m, da nn ha nde lt es sich um ma-
gische P raktike n, die nicht die na türliche Ve rä nde rungs kra ft inne -
haben. We nn hie r doch e ine Ve rä nde rung s ta ttfinde t, da nn s ind es
Dä mone n, die das be wirke n. We nn die Za ube rs prüche abe r unte r
den schon ge na nnte n Ums tä nde n ges prochen werde n, s ind es phi-
losophische Sprüche , die de r Weise a uf e ine weise Art vorbringt.
Von die s er Art s ind die Sprüche , die de r P rophe t Da vid re zitie rt.
Doch dieses Thema ge hört zum S chwie rigs te n in de r P hilos ophie
und is t zugleich we nige r gla ubha ft, we il die Za ube rs prüche s owohl
ma gisch als auch philos ophis ch ve rs ta nden we rde n könne n.
[1531 Abe r im Opus m inus brachte ich da, wo ich von den Himme ls-
körpe rn ha nde lte , me hr von diesen Dinge n a n de r Ste lle , a n de r
ich die größte n Na turgehe imnis s e besprach, die ma n nicht je de m,
sonde rn nur den weise ste n Mä nne rn da rle ge n da rf. Auch im Opus
m aius s chrie b ich hie rzu einiges an derselben Stelle; und ebenso an
e ine m a nde re n Ort e in we nig übe r die Za ube rei, aber nur unvoll-
s tä ndig.210 De nn ich ha tte vor, vie le s na ch Art je ne r Be tra chtunge n
hinzuzufüge n, wie ich sie hie r und im zwe ite n We rk a nste lle : aber
da nn vergaß ich es. We nn ich a uf das Zie l de r Ma thema tik zu s pre-
chen komme n werde, we rde ich e twas übe r diese Dinge sagen.
(154) Ferner muss ma n me ine Abha ndlung übe r die Ve rvie lfältigung de r
species und ihre r Kräfte 211 genau bedenken, die ich Euch zwe ifa ch
gesandt habe. Ich habe auch e ine dritte Ve rs ion begonnen, die ich
je doch nicht a us führe n konnte . Die species be wirke n gewiss je g-
liche Ve rä nde rung in de r We lt, in uns e re m Körpe r und uns e re m
204 TEIL I

Sed quia haec multiplica tio spe cie rum non est nota vulgo s tude n-
tium, nec a licui nis i tribus vel qua tuor La tinis , e t hoc in pe rs pe cti-
vis, s cilice t in multiplica tione spe cie rum lucis et coloris usque ad
visum, ideo mira bile s actiones naturae, quae tota die fiunt1 in no-
bis, et in rebus cora m oculis nos tris non pe rcipimus ; sed a e s ti-
mamus eas fieri vel2 pe r specialem ope ra tione m divina m, ve l pe r
angelos, vel pe r daemones, vel a casu e t fortuna . Et non est ita , nis i
secundum quod omnis operatio creaturae est quoda mmodo a Deo.
Sed hoc non e xcludit quin operationes fia nt s e cundum ra tione s na-
turales; quia na tura est ins trume ntum divina e ope ra tionis .

CAP ITULUM XXVII.

[155) Post haec a ddidi inte ntione m a lte rius pa rtis gra mma tica e quae non
est adhuc composita apud La tinos nec trans la ta ; e t est utilis s ima
in scientialibus, qua ntum ad inquire ndum e t s cie ndum omne s ve -
ritates speculativas philosophiae et theologiae. Et est de compos i-
tione 3 lingua rum, et de impos itionibus vocum ad s ignifica ndum,
et quomodo s ignifica nt per impos itione m et pe r4 a lia s via s. Et quia
haec non possunt s ciri nis i homo sciat ra tione s e t modos s ignifi-
t candi ideo aggressus sum illos modos ostendere, s icut Augus tinus
docet in libro secundo et te rtio De Doctrina Chris tia na , quod s i-
gna quaedam s unt na tura lia , et quaedam data ab a nima .
(156J Et illa quae sunt na tura lia s unt duplicite r; quaedam s unt pe r con-
comita ntia m signa torum, ut habere magnas e xtre mita te s e s t s i-

!
1
1 1 tota die fiunt] fiunt tota die, Ti.
2 ve l] om. Ti.
* compositione] compositionibus, Ti.
4 per] om. Ti.
1
=S

i
KAP ITEL 27 205

Ge is t. Da diese Ve rvie lfä ltigung de r species de r Me nge de r S tudie-


re nde n je doch ebenso unbe ka nnt is t wie je dem a ndere n unte r den
La te ine rn mit Aus na hme von dre i ode r vie r Me nsche n - und auch
diese s ind nur in de r P e rs pe ktivik, nä mlich de r Ve rvie lfä ltigung
de r species des Lichts und de r Farbe für den Ge s ichtss inn, be wa n-
de rt ne hme n wir die wunde rba re n Tä tigke ite n de r Na tur, die
a lle Tage in uns und in den Dinge n vor unse re n Augen geschehen,
nicht wa hr, s onde rn urte ile n, sie seien e ntwe de r durch e ine beson-
de re göttliche Ha ndlung ve rurs a cht worde n ode r durch Engel ode r
Dä mone n ode r durch Zufa ll und Schicksal. Doch das is t nur ins o-
fe rn de r Fa ll, als je de Tä tigke it eines Geschöpfes in gewisser Weise
von Gott s ta mmt. Das s chlie ß t a be r nicht aus, dass diese Prozesse
durch na türliche Urs a che n entstehen, we il die Na tur e in Ins tru-
me nt göttliche r Tä tigke it is t.

KAP ITEL 27
Übe r s prachliche Zeichen

(155] Da na ch habe ich de n Inha lt eines we ite re n Te ils de r Gra mma tik
be hande lt, de r be i de n La te ine rn bis her we der zus a mme nge s te llt
noch übe rs e tzt worde n is t. Er is t ä uß e rs t nützlich für die Wis s e n-
s cha fte n, s owe it ma n durch ihn na ch a lle n s pe kula tive n Wa hrhe i-
te n de r P hilos ophie und de r The ologie fra ge n und sie wis s e n ka nn.
Er ha nde lt von de r Kompos ition de r Sprachen und davon, wie ge-
sproche ne Ze iche n durch Eins e tzung212 [pe r impos itione m ] etwas
be ze ichne n, und a uf we lche We ise sie durch Eins e tzung und a uf
a ndere Arte n be ze ichne n.213 Da ma n hie rübe r nichts wis s e n ka nn,
we nn ma n nicht die P rinzipie n und die ve rs chie de ne n Arte n des
Bezeichnens ke nnt, bin ich a uf diese Arte n nä he r eingegangen, so
wie auch Augus tinus im zwe ite n und dritte n Buch de r chris tliche n
Bildung214 le hrt, dass e inige Ze iche n na türlich, a ndere hinge ge n
von de r Seele ge se tzt sind.
(156) Die na türliche n Ze iche n s ind zwe ifa ch: Die e ine n Ze iche n be zeich-
nen durch das gle ichze itige Vorha nde ns e in mit de m Bezeichneten,
204 TEIL I

Sed quia haec multiplica tio spe cie rum non est nota vulgo s tude n-
tium, nec a licui nis i tribus vel qua tuor La tinis , e t hoc in pe rs pe cti-
vis, s cilice t in multiplica tione spe cie rum lucis e t coloris us que ad
visum, ideo mira bile s actiones naturae, quae tota die fiunt1 in no-
bis, e t in rebus cora m oculis nos tris non pe rcipimus ; sed a e s ti-
mamus eas fie ri vel2 per specialem ope ra tione m divina m, ve l pe r
angelos, vel per daemone s, vel a casu e t fortuna . Et non e st ita , nis i
secundum quod omnis ope ra tio creaturae est quodammodo a Deo.
Sed hoc non e xcludit quin operationes fia nt s e cundum ra tione s na-
turales; quia na tura est ins trume ntum divina e ope ra tionis .

CAP ITULUM XXVII.

(155] Post haec a ddidi inte ntione m a lte rius pa rtis gra mma tica e quae non
est adhuc composita apud La tinos nec tra ns la ta ; e t est utilis s ima
in scientialibus, qua ntum ad inquire ndum e t s cie ndum omne s ve -
ritates spe cula tivas philosophiae et theologiae. Et est de compos i-
tione 3 linguarum, et de impos itionibus vocum ad s ignifica ndum,
et quomodo s ignifica nt per impos itione m e t pe r4 a lia s via s. Et quia
haec non possunt s ciri nis i homo sciat ra tione s e t modos s ignifi-
candi ideo aggressus sum illos modos ostendere, s icut Augus tinus
docet in libro secundo et te rtio De Doctrina Chris tia na , quod si-
gna quaedam sunt na tura lia , et quaedam data ab a nima .
(156] Et illa quae sunt na tura lia sunt duplicite r; quaedam s unt pe r con-
comita ntia m signa torum, ut habere magnas e xtre mita te s e s t s i-

:
!

5
zz 1 tota die fiunt] fiunttota die, Ti.
-f 2 ve l] om. Ti.
□ * compositione] compositionibus, Ti.
4 per] om.Ti.
ä
KAP ITEL 27 205

Ge ist. Da diese Ve rvie lfä ltigung de r species de r Menge de r S tudie-


renden je doch ebenso unbe ka nnt is t wie je de m anderen unte r den
La te ine rn mit Aus nahme von dre i ode r vie r Me ns chen - und auch
diese s ind nur in de r P e rs pe ktivik, nä mlich de r Ve rvie lfä ltigung
de r species des Lichts und de r Farbe für den Ge sichtssinn, be wa n-
de rt ne hme n wir die wunderba ren Tä tigke ite n de r Na tur, die
a lle Tage in uns und in de n Dinge n vor unse re n Augen geschehen,
nicht wa hr, s onde rn urte ile n, sie seien e ntwe de r durch eine beson-
dere göttliche Ha ndlung ve rurs a cht worde n ode r durch Engel ode r
Dä mone n ode r durch Zufa ll und Schicksa l. Doch das is t nur ins o-
fe rn de r Fa ll, a ls je de Tä tigke it eines Geschöpfes in gewisser Weise
von Gott s ta mmt. Das s chlie ß t aber nicht aus, dass diese Prozesse
durch na türliche Urs a che n e ntste he n, we il die Na tur e in Ins tru-
me nt göttliche r Tä tigke it is t.

KAP ITEL 27
Übe r s prachliche Ze iche n

[155] Da na ch habe ich de n Inha lt eines we ite re n Te ils de r Gra mma tik
be ha nde lt, de r be i de n Late inern bis he r we der zus a mme nge s te llt
noch übe rs e tzt worde n is t. Er is t ä uß e rs t nützlich für die Wis s e n-
s cha fte n, s owe it ma n durch ihn na ch a lle n s pe kula tive n Wa hrhe i-
te n de r P hilos ophie und de r The ologie fra ge n und sie wis s e n ka nn.
Er ha nde lt von de r Kompos ition de r Sprache n und davon, wie ge-
sprochene Ze iche n durch Eins e tzung212 [pe r impos itione m ] etwas
be ze ichne n, und a uf we lche We ise sie durch Eins e tzung und a uf
andere Arte n be ze ichne n213 Da ma n hie rübe r nichts wis s e n ka nn,
we nn ma n nicht die P rinzipie n und die ve rschie de ne n Arte n des
Bezeichnens ke nnt, bin ich a uf diese Arte n nä he r eingegangen, so
wie auch Augus tinus im zwe ite n und dritte n Buch de r chris tliche n
Bildung214 le hrt, dass e inige Ze iche n na türlich, a ndere hinge ge n
von de r Seele ge se tzt sind.
[156] Die na türliche n Ze iche n s ind zwe ifa ch: Die e ine n Ze iche n be zeich-
nen durch das gle ichze itige Vorha nde ns e in mit dem Bezeichneten,
206 TEIL I

gnum fortitudinis; quaedam pe r configura tione m, ut ima go San-


cti Nichola i est signum ejus configura tum et conforma tum. Et sic
omnes species re rum s unt signa. Et utrumque is torum modorum1
habet modos multos. Signum autem da tum ab a nima ve l est na tu-
ra lite r, ut ge mitus infirmorum et la tra tus ca num; ve l est ad placi-
tum, ut circulus vini et panis in fenestra, e t omne s voces lingua -
rum. Na m lingua non potest componi ex vocibus s ignifica ntibus
na turalite r, s icut probo multiplicite r pe r Avice nna m.
[1571 Et tunc considero quomodo2 vox imponitur univoce , quomodo ae-
quivoce, et quot modis qua ntumcunque ; e t quomodo a na logice et
quot modis. Et quando univoce s ignifica t, e t ta me n pote s t s ignifi-
care infinita , lice t non per impos itionem, nec a e quivoce , ne c a na-
logice, secundum modos communes analogiae. Et e xpre s s i quo-
modo vox imponitur Cre a tori, et quomodo cre a tura e s implici, et
quomodo composito. Et qua lite r absolutis rebus imponitur, e t quo-
modo relatis. Et quando univoce s ignifica t, e t ta me n s imul multa
s ignifica t, declaravi quod na tura lite r e t non ad pla citum s ignifica t
illa . Et illa sic significata na tura lite r s unt connota ta3 a pud the olo-
gos. Et expressi quomodo et quot per nomina divina pos s unt con-
nota ri4, et per nomina cre a tura rum s implicium, e t compos ita rum,
et absolutarum, ac re la ta rum. Et sic pe r omnia ja m dicta te rmina vi
multa s dubitationes graves, et multa s veritates, pe r qua s omnia
► s ciuntur, quae sub quaestione et dubita tione ve rs a ntur. Ca e te rum
► consideravi quomodo vox in S criptura Sacra s ignifica t s e ns um s pi-
>

I
1
I
i
:
E

= 1 modorum J om. B.
2 quomodo) quae, B.
3 connotata] convocata,B.U.
4 connotari ] convocari, B. U.
KAP ITEL 27 207

so wie es e in Ze iche n von Stärke is t, große Glie dma ß e n zu haben.


Die a nde re n be ze ichne n durch Ähnlichke it, so wie das Bild des
He ilige n Nikola us e in ä hnliche s und gle icha rtige s Ze iche n [für die
Person] is t. Auf diese Weise s ind a lle species Ze iche n für Dinge ;
und jedes von die se n be ide n ha t vie le Unte ra rte n. Das von de r
Seele gesetzte Ze iche n is t e ntwe de r natürlich (wie e twa das Stöh-
ne n eines Kra nke n und das Be lle n eines Hundes) ode r wille ntlich
[adplacitum ] (wie zum Be is pie l e in We inkranz215, Brot im Fenster
und a lle s pra chliche n Äuß e runge n). De nn eine Sprache ka nn nicht
aus na türlich be ze ichne nde n La ute n zus a mme nge s e tzt sein, wie
ich vie lfa ch mit de r Hilfe Avice nna s zeige.
(157] Da na ch überlege ich, wie die S timme univok be ze ichne t, wie sie
ä quivok be ze ichne t und wie vie le Arte n de r Be ze ichnung es gibt.
We ite rhin bedenke ich, wie und a uf wie vie le Arte n [die S timme ]
durch Ana logie be ze ichne t. Ebenso ste lle ich dar, wa nn die S timme
zwa r univok, abe r de nnoch une ndlich viele Dinge be ze ichne t, und
zwa r ohne Eins e tzung, nicht ä quivok und ebenso we nig durch
Ana logie , e nts pre che nd den a llge me in übliche n Arte n de r Ana lo-
giebildung. Fe rne r habe ich gezeigt, wie die S timme de n Schöpfe r
be ze ichne t, wie sie e in Einze lwe s e n be ze ichne t, wie sie zus a m-
mengesetzte Dinge be ze ichne t, und wie sie Dinge a bs olut und re-
la tiv be ze ichne t. Zude m habe ich e rklä rt, dass e in s pra chliche r
La ut, we nn e r zwa r univok is t, aber doch vie le Dinge gle ichze itig
be zeichne t, jene vie le n Dinge na türlich und nicht e nts pre che nd e i-
nem Wille ns a kt be ze ichne t. Jene so na türlich be ze ichne te n Dinge
we rde n von de n The ologe n >konnotierend< ge na nnt. Zude m habe
ich ge ze igt, wie vie le Dinge durch göttliche Na me n konnotie rt
we rde n könne n, wie vie le durch Na me n von e infa che n Le be we-
sen und wie vie le durch zusammengesetzte, durch a bsolute und
durch re la tive Na me n. Durch a ll diese von mir vorge bra chte n Ar-
gume nte habe ich vie le schwe rwie ge nde Zwe ife l a usrä ume n und
viele Wa hrhe ite n zeigen könne n, durch die alles ge wusst we rde n
ka nn und die bis da hin fra gwürdig und zwe ife lha ft wa re n. Fe rne r
habe ich be tra chte t, wie und a uf we lche Be ze ichnungs a rte n die
S timme in de r He ilige n S chrift den S piritua ls inn ge me insa m mit
208 TEIL I

ritua le m cum lite ra li, e t quibus modis s igni; e t quomodo sensus Ii-
te ra lis s ignifica t s pirituale m; e t quomodo Ve tus Te s ta me ntum est
signum Novi; et quomodo sacramenta s unt signa; e t multa inte r-
mis cui difficilia; ut de lingua prima Adae e t qua lite r de dit nomina
rebus; e t an pue ri in deserto nutriti a liqua lingua pe r se ute re ntur,
et si obvia re nt sibi invice m quomodo mutuos indica re nt a ffe ctus ;
et multa a lia quae non possum modo e xplica re . Unde re puto ha nc
pa rte m gra mma tica e summe necessariam the ologia e , e t philo-
sophiae, e t toti sapientiae. Et probo quod s it pars gra mma tica e e t
non a lte rius scientiae. Et ta me n non indico proba tione m e x Augu-
s tino de secundo e t te rtio libro Doctrina e Chris tia na e , cum ta me n
ipse ista tra cte t grammatice, ut pa te t ex serie s ui tra cta tus .

CAP ITULUM XXVIII.

U58] Procedendum1 est ad e xpositione m qua rta e pa rtis qua e e s t de ma -


thematicae potestate. Notitia lingua rum est prima porta s a pie n-
tiae, et ma xime apud Latinos, qui non ha be nt te xtum the ologia e ,
nec philosophiae, nis i a linguis a lie nis; e t ideo omnis homo debe-
re t scire linguas, et indige t s tudio e t doctrina ha rum, eo quod non
potest ea cognoscere na tura liter, quia fiunt ad pla citum hominis , e t
va ria ntur secundum hominum volunta te m. Cognitio e nim na tura -
lis est ante inve ntione m et doctrinam; e t quod primo ha be mus pe r
eas2 est notitia linguae alicujus, quam a quirimus ex doctrina . Sed

1 Procedendum ] accedendum, Ti.


2 pe reas ) om,Ti.
;
KAP ITEL 28 209

de m Lite ra ls inn be ze ichne t. Und wie de r Lite ra ls inn de n S piritu-


a ls inn be ze ichne t, inwie we it das Alte Te s tame nt e in Ze iche n für
das Neue Te s ta me nt is t und inwie fe rn die S a kra me nte Ze iche n
s ind. Ich habe noch vie le we ite re s chwie rige Dinge da zwis che n
ge streut: so übe r die erste Sprache Ada ms und wie e r de n Dinge n
ihre n Na me n gab. Und ob Kinde r a lle in in de r Einöde für sich eine
Sprache be nutze n könnte n; ob und a uf we lche Weise sie ihre Ge -
fühle mitte ile n könnte n, we nn sie sich tre ffe n würde n; und noch
vie le s we ite re , wora uf ich hie r nicht we ite r eingehen ka nn. Da-
he r de nke ich, dass die s er Te il de r Gra mma tik für die The ologie ,
die P hilos ophie und für die gesamte We is he it ä uß e rs t notwe n-
dig is t. Ich zeige, dass es sich hie r um e ine n Te il de r Gra mma tik
ha nde lt und nicht um e ine andere Wis s e ns cha ft. Und de nnoch
führe ich nicht den Beweis aus Augus tinus’ zwe ite m und dritte m
Buch de r chris tliche n Bildung216 an, auch we nn e r ihn se lbst dort
als Te il de r Gra mma tik be ha nde lt, wie a nha nd de r Abfolge seiner
Abha ndlung e rs ichtlich is t.

KAP ITEL 28
Übe r die Mathe matik (Opus m aius , Te il IV)

(158] Nun muss zur Erlä ute rung des vie rte n Te ils [des Opus m aius]
übergegangen we rde n, de r die Ma cht de r Ma the ma tik be ha n-
de lt.217 S pra chke nntnis is t das erste Tor zur We is he it, besonders
für die La te ine r, die ke ine anderen the ologis che n ode r philos ophi-
schen Te xte be sitze n als solche, die sie aus fre mde n Sprachen ha -
ben. Da he r s ollte je de r Me ns ch die Sprachen kennen, sie s tudie re n )
und ihre Regeln verstehen, da ma n sie nicht von Na tur aus ke nne n
ka nn, we il sie von de r Ge wohnhe it des Me ns che n [ad placitum
hom inis ] a bhä ngig und de m Wille n de r Me ns chen e nts pre che nd
ve rs chie de n s ind. De nn die na türliche Erkenntnis kommt vor de r
Erfindung und de r Le hre, und was wir als erstes durch sie le rne n,
is t e in gewisses Ve rs tä ndnis von e ine r Sprache, das wir uns durch
Unte rwe is ung aneignen. Abe r die e rs te n Urhe be r de r Sprachen ha-

You might also like