Professional Documents
Culture Documents
Ιστορία του Μητρικού Θηλασμού και κατ’ επέκταση της Βρεφικής Διατροφής –
[Κατεβάστε σχετικό έγγραφο]
Εισαγωγή
Κατά την διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας, που διαρκεί 40.000 χρόνια, μέχρι τις
αρχές του 20 αιώνα, και την εκβιομηχάνιση των κοινωνιών, για να επιζήσει ένα
βρέφος έπρεπε να σιτισθεί με ανθρώπινο γάλα είτε αυτό προέρχονταν από την μητέρα
του (μητρικός θηλασμός), είτε από άλλη γυναίκα (θετός θηλασμός).Με άλλα λόγια
100 000 γενιές του ανθρώπου (homo sapiens) γαλουχήθηκαν με το Μητρικό Γάλα.
Οι λαοί, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα δείχνουν την σπουδαιότητα του Μητρικού
θηλασμού μέσα από την μυθολογία, την φιλοσοφία αλλά και την θρησκεία τους.
Αυτή η κουλτούρα του Μητρικού θηλασμού κράτησε μέχρι τις αρχές του 20 αιώνα,
όπου βλέπουμε να εμφανίζεται και να επικρατεί η κουλτούρα του μπιμπερού, μετά
από την ακατάσχετη εμπορευματοποίηση του τεχνητού γάλακτος. Ευτυχώς για τον
Άνθρωπο τελευταία βλέπουμε την αναβίωση του Μητρικού Θηλασμού.
Γραπτά από τους αρχαίους χρόνους, μιλούν ξεκάθαρα για τη σημασία του μητρικού
θηλασμού. Aπόπειρες τεχνητής διατροφής έγιναν καθόλην την διάρκεια της
ιστορίας, αλλά χωρίς μεγάλη επιτυχία. Σε περιόδους πτώσεως των χρηστών ηθών και
κοινωνικής τύφλωσης η συχνότητα του θηλασμού ιστορικά πέφτει. Ωστόσο, σε
εποχές που η κοινωνία έχει σταθερότητα και εργατικότητα, ο θηλασμός
αναπτύσσεται.1
Σύμφωνα με τελευταίες έρευνες, η υγεία στην παιδική, την εφηβική και την ενήλικη
ζωή εξαρτάται από τη διατροφή στη βρεφική ηλικία. Γι’ αυτό θεωρώ επίκαιρη την
ιστορία της και θα προσπαθήσω να σκιαγραφήσω ορισμένα γεγονότα-σταθμούς από
αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα σχετικά με τον Μητρικό Θηλασμό και κατ’
επέκταση τη Βρεφική Διατροφή.
2. Προϊστορικοί χρόνοι
3. Αρχαία εποχή
Στην αρχαία εποχή το Μητρικό γάλα θεωρείται ιερό και πολύ σημαντικό για την
επιβίωση του βρέφους. Γι’ αυτό βλέπουμε να αντιπροσωπεύεται με την μορφή των
θηλαζουσών θεών, η των γυμνών μορφών όπου οι μαστοί προβάλλονται.
(Τροφός ή τίτθη ή παραμάνα: γυναίκα που θηλάζει ξένα παιδιά επί αμοιβής και που
συχνά παρακολουθεί την ανατροφή τους.)
Αποδεικτικά στοιχεία μας δείχνουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια πολλά μωρά
σιτίζονται τεχνητά από μια ποικιλία από κύπελλα και άλλα σκεύη, συχνά με
καταστροφικές συνέπειες. Στοιχεία της δημιουργικότητας του ανθρώπου όσον αφορά
την παροχή τροφής για βρέφη ανήμπορα να θηλάσουν όταν ο ανθρώπινος μαστός
ήταν μη διαθέσιμος ή το μητρικό γάλα δεν επαρκούσε μπορεί να βρεθούν ήδη από το
2.000 π.χ.21
Μεσοποταμία
Στην αρχαία Μεσοποταμία, μέσα από τους μύθους τους εξυμνούν το μητρικό γάλα
είτε της μητέρας είτε της τροφού. Εδώ περιγράφεται και ο μύθος (Ugaritic ) του
βασιλιά Κέρετ, όπου οι θεοί του είπαν ότι η γυναίκα που θα παντρευτεί θα φέρει ένα
γιο ο οποίος θα αντλήσει το γάλα της Αράς και θα θηλάσει τα στήθη της παρθενικής
Ανάθ. Οι δύο τροφοί των βαβυλωνίων θεών.
Αρχαία Αίγυπτος
Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι αναγνώρισαν την ζωτική σημασία του μητρικού θηλασμού και
του προσέδωσαν ιερή φύση.Οι εικόνες της θεάς Ίσιδας που θηλάζει τον γιό της Ώρο
κατά την γέννηση, την στέψη και τον επίγειο θάνατο του είναι ευρύτατα
διαδεδομένες. Σε κάθε μία από αυτές τις κρίσιμες στιγμές είναι το μητρικό γάλα που
θα του προσφέρει πνευματική τροφή και θα του προσδώσει την αθανασία.
Αρχαία Ελλάδα
Στην αρχαία Ελλάδα την σπουδαιότητα που προσδίδουν στο θηλασμό την
αναπαραστούν πλήθος αγαλματιδίων ή γλυπτών θεών όπως η Ήρα ,η Γαία και η
Δήμητρα να θηλάζουν.
Στον Μινωϊκό πολιτισμό οι μαστοί προβάλλονται στις ενδυμασίες των θεών τους.
Ο Δίας σύμφωνα με την μυθολογία επέζησε πίνοντας το γάλα κατσίκας που του έδιδε
η νύμφη Αμάλθεια και που και αυτή ονομάστηκε Αμάλθεια. Όταν παίζοντας μαζί της,
της έσπασε ένα κέρατο, το χάρισε στην Αμάλθεια, προσδίδοντας του μαγικές
ιδιότητες. Μέχρι σήμερα λέγεται το κέρας της Αμάλθειας ή το κέρας της αφθονίας.
Ένα παράδειγμα της σπουδαιότητας και ιερότητας που προσέδιδαν οι Αρχαίοι
Έλληνες στο θηλασμό είναι η δημιουργία του Γαλαξία από το χυμένο γάλα της Ήρας.
Ήταν απαραίτητο για τους γιούς του Δία να βυζάξουν το γάλα της Ήρας για να είναι
άξιοι των θεϊκών τιμών. Έτσι ο Δίας στέλλει τον Ερμή με τον Ηρακλή, βρέφος, να
θηλάσει την Ήρα κρυφά την ώρα που κοιμόταν. Βρέφος μεν αλλά πολύ δυνατός ο
Ηρακλής, πίεσε με δύναμη το στήθος της και αυτή ξυπνώντας από τον πόνο και
συνειδητοποιώντας ότι δεν είναι γιός της, απώθησε με βία τον Ηρακλή και το γάλα
της χύθηκε έξω στο ουράνιο στερέωμα, δημιουργώντας τον Γαλαξία.(Η λέξη
Γαλαξίας προήλθε από την λέξη γάλα)
Ένας άλλος μύθος για την δημιουργία του Γαλαξία θέλει την θεά Χαθώρ των
Αιγυπτίων, να σχηματίζει τον Γαλαξία με το κοσμικό της γάλα.(milky way)
Ο Όμηρος μας δίδει την πρώτη έγγραφη μαρτυρία ότι οι Αρχαίες Ελληνίδες θήλαζαν
τα παιδιά τους. Αγόρι ή κορίτσι, πρωτότοκο ή μη, το παιδί θήλαζε πάντα από την
μητέρα του.
Στην Ελλάδα γύρω στο 950 π.χ., οι γυναίκες υψηλότερης κοινωνικής θέσης
απαιτούσαν συχνά την χρήση τροφών. Τελικά, οι τροφοί είχαν αποκτήσει μια θέση
μεγάλης υπευθυνότητας και εξουσιοδότησης πάνω από τους σκλάβους.5
Στην αρχαία Σπάρτη οι βασίλισσες θήλαζαν μοναχά τον πρωτότοκο γιό τους ο οποίος
και προορίζονταν να κληρονομήσει το θρόνο, ενώ τα υπόλοιπα παιδιά της βασίλισσας
τα θήλαζαν κοινές θνητές.
Στην Αθήνα του 5ου και 4ου αιώνα π.χ., προτιμούνται οι τροφές από την Σπάρτη και
την Θράκη. Για μεν τις Σπαρτιάτισσες οι Αθηναίοι αριστοκράτες πίστευαν ότι η
αυστηρή πειθαρχία τους και τα καλογυμνασμένα κορμιά τους θα μεταβιβάζονταν
μέσω του γάλακτος της τροφού.6 Για δε τις Θρακιώτισσες επειδή μιλούσαν Ελληνικά
από όλες τις άλλες σκλάβες τις εποχής.7
Ο Πλάτωνας στο έργο του «Πολιτεία» υποστηρίζει ότι η υπακοή στο κράτος θα
πρέπει να ενισχυθεί με την συγκέντρωση όλων των βρεφών σε δημόσιους
βρεφονηπιακούς σταθμούς όπου θα θηλάζονται από τροφούς.
Από την άλλη ο Πλούταρχος στο έργο του “Περί παίδων αγωγής” αναφέρει: “είναι
ανάγκη οι ίδιες οι μητέρες να θηλάζουν τα παιδιά τους. Γιατί και στοργικότερα και με
φροντίδα περισσότερη θα τα περιποιηθούν. Αυτές που είναι φυσικό από μέσα τους
και από την κοιλιά, που λέει ο λόγος, να αγαπάνε τα παιδιά τους” .
Αλλά και ο Αριστοτέλης εναντιώνεται στη χρήση τροφών, θεωρόντας καθήκον της
μητέρας να θηλάσει το μωρό της.
Ρωμαϊκή Εποχή
Ο μύθος θέλει τους ιδρυτές της Ρώμης, Ρωμύλο και Ρέμο (ή Ρώμο) να θήλασαν από
μια λύκαινα για να επιζήσουν
Η Ρουμίλια ήταν η θεά του Μητρικού Θηλασμού στην αρχαία Ρώμη, συγκεκριμένα η
προστάτιδα όλων των θηλαζουσών μητέρων καθώς και των θηλαζουσών βρεφών.
Ruma είναι η λατινική λέξη για τον μαστό.
Στο απόγειο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, μεταξύ του 300 π.χ. και 400 μΧ.
διαμορφώνονται γραπτές συμβάσεις με τροφούς για να θρέφουν εγκαταλελειμμένα
βρέφη. Τα βρέφη είναι συνήθως ανεπιθύμητα κοριτσάκια που ρίχνονται στα
σκουπίδια. Τα βρέφη αγοράζονται από τους πλουσίους και τρέφονται από τις
τροφούς, που είναι και αυτές σκλάβες, μέχρι της ηλικίας των 3 χρόνων. Τα
συμβόλαια παρείχαν λεπτομερή λογαριασμό της υπηρεσίας της τροφού,
περιλαμβανομένης της διάρκειας του θηλασμού, των προμηθειών, ειδών ένδυσης, του
λαδιού για λυχνίες, και της πληρωμής για την υπηρεσία. Ήταν ένας φτηνός τρόπος
απόκτησης σκλάβων.
Από περίπου το 100 μ.Χ. ως το 400 μ.Χ., ιατρικοί συγγραφείς όπως ο Σωρανός της
Εφέσου, ο Γαληνός της Περγάμου, και ο Ορειβάσιος της Ρώμης, απαριθμούν τα
προσόντα μιας τροφού.
Για παράδειγμα, ο Σωρανός της Εφέσου (98 μ.Χ. – 117 μ.Χ.) συνέταξε μια μαιευτική
και γυναικολογική πραγματεία από 23 κεφάλαια που παρείχε ένα μοντέλο για τη
σίτιση των βρεφών. Η πραγματεία περιελάμβανε την επιλογή και την αγωγή μιας
τροφού.4Περιέγραψε επίσης τη δοκιμή με το νύχι που χρησιμοποιείται για την
αξιολόγηση της ποιότητας και της συνοχής του μητρικού γάλακτος: Όταν μια
σταγόνα μητρικού γάλακτος τοποθετηθεί σε ένα νύχι και το δάκτυλο μετακινηθεί, το
γάλα δεν πρέπει να είναι τόσο υδαρές ώστε να τρέξει σε όλη την επιφάνεια του
νυχιού. Όταν το νύχι γυρίσει προς τα κάτω, το γάλα δεν πρέπει να είναι αρκετά παχύ
για να προσκολλάται στο νύχι. Η συνοχή του γάλακτος θα πρέπει να κυμαίνεται
μεταξύ των δύο άκρων. Το κριτήριο του Σωρανού χρησιμοποιήθηκε για τα επόμενα
1.500 χρόνια για να καθορίζει την ποιότητα του μητρικού γάλακτος.4
Ο Γαληνός της Περγάμου (130 μ.Χ. – 200 μ.Χ.), συμβούλευε την τροφό πώς να
παρηγορεί τα βρέφη με το φάσκιωμα, το λίκνισμα, και τραγουδώντας νανουρίσματα.
Ο Ρωμαίος γιατρός Ορειβάσιος (325 μ.Χ. – 403 μ.Χ.) έγραψε ότι η τροφός θα πρέπει
να ενσωματώσει στο στήθος και τον ώμο κινήσεις για να ενισχύσει τη ροή του
γάλακτος.
Μητέρα θηλάζει το μωρό της στην παρουσία του πατέρα. Λεπτομέρεια από την
σαρκοφάγο του Μάρκου Κορνήλιου Στάτιου που πέθανε σε νεαρή ηλικία.
Ισραήλ
Στην αρχαία Παλαιστίνη, ήδη από το 2000 π.Χ., τα παιδιά θεωρούνται μια ευλογία,
και ο θηλασμός θεωρήθηκε μια θρησκευτική υποχρέωση.5
Αγόρι ή κορίτσι, πρωτότοκο ή όχι, το παιδί το θήλαζε πάντα η μητέρα του, εκτός από
σπάνιες περιπτώσεις, όπου κάποια πλούσια, είχε την πολυτέλεια μιας τροφού. Ο
θηλασμός ήταν ένα χρέος που θύμιζαν πάντα στις μητέρες, οι ραβίνοι. Κρατούσε
αρκετό καιρό, σχεδόν δυο με τρία χρόνια και ήταν μια προστασία για το νήπιο από τις
διάφορες αρρώστιες λόγω κλίματος, και πάνω απ’ όλα τη δυσεντερία που ήταν συχνή
και πολλές φορές θανατηφόρα. Η στιγμή του αποθηλασμού γιορταζόταν με
χαρούμενο γεύμα που το συνόδευε θυσία, σε ανάμνηση του μεγάλου συμποσίου που
έδωσε ο Αβραάμ την μέρα που ο γιος του Ισαάκ είχε πάψει να βυζαίνει από τον
μαστό της Σάρας.29
Ινδίες
Στην αρχαία Ινδία ο Ινδουισμός είναι γεμάτος ιστορία, με τελετουργικές γιορτές και
τελετές για το γάμο, τη γέννηση, και τη γαλουχία, μεταξύ άλλων. Πολλά από αυτά τα
τελετουργικά μπορεί να εντοπιστούν στις παραδόσειςτων Ινδο-Aρίων πριν 3000
χρόνια.
Το Sushruta Samhita αναφέρει σαφώς την εισαγωγή άλλων τροφών. Στην ηλικία των
6 μηνών, όταν αρχίζει η οδοντοφυΐα, στο παιδί θα πρέπει να δοθεί μικρή και χρήσιμη
τροφή. Μπορεί να αναβληθεί για μερικούς μήνες μέχρι να εμφανιστούν τα πρώτα
δόντια. Πρόωρος απογαλακτισμός μπορεί να οδηγήσει σε πρησμένη κοιλία.
Η Αγιουρβέδα (στίχοι 11/83), εξηγεί: Για να κάνετε ένα παιδί έξυπνο, δώστε του
ρύζι με πηγμένο γάλα για τυρί και γκι, με την ακόλουθη ευχή (μάντρα). ” Κύριε των
τροφίμων, παραχώρησε μας ένα μέρος των φαγητών ενδυναμώνοντας το, ώστε να
μην φέρνει καμία ασθένεια και μετά, οδηγήσει ακόμα πιο ψηλά το δωρητή.
Στην ινδική μυθολογία ο Σίβα, ο θεός της καταστροφής, καθώς και ο άρχοντας των
βοοειδών, και του ασκητισμού, παραχωρεί στη σύζυγό του, τη θεά Parvati, την
επιθυμία της για έναν γιο, δημιουργώντας ένα αγοράκι από μέρος του φορέματος της.
Παρά το σκεπτικισμό της Parvati, το μωρόGaneshέρχεται στη ζωή όταν η Parvati το
βάζει στο στήθος της.
Κίνα
Κινέζικα γραπτά φαίνονται να είναι πιο κοντά στις σύγχρονες παγκόσμιες ιατρικές
συμβουλές, προσεγγίζοντας το θηλασμό από μία πιο φυσική και υποστηρικτική
προοπτική. Μια κινεζική εργασία από τονSunSimiao (581-682), της δυναστείας των
Τανκ περιγράφει το ανθρώπινο γάλα σαν προϊόν ζωτικής ενέργειας. Από την έναρξη
του θηλασμού, η κινεζική γραφή του 12ουαιώνα ακούγεται εντυπωσιακά πανόμοια
με τις συμβουλές που θα δοθούν σήμερα σε μια μητέρα που μόλις έχει γεννήσει.
Ισλάμ
Ο θηλασμός διαθέτει μια θρησκευτική βάση στο Ισλάμ. Το Ιερό Κοράνι συνιστά η
μητέρα να θηλάζει τους απογόνους της για 2 χρόνια, αν είναι δυνατόν, και δηλώνει
ότι κάθε νεογέννητο βρέφος έχει το δικαίωμα να θηλάζει (στίχος 2:233).Περιγράφει
την ανάγκη συνέχειας μεταξύ του ενδομήτριου περιβάλλοντος, στο οποίο τροφή
δίδεται με το αίμα της μητέρας μέσω του πλακούντα, και του εξωμήτριου
περιβάλλοντος, στο οποίο η βρεφική διατροφή γίνεται με μητρικό γάλα. Έτσι, μετά
τη γέννηση το νεογνό παραμένει προσκολλημένο και εξαρτάται από τη μητέρα του
για τροφή για 24 μήνες (στίχος 46:15).
4. Βυζαντινοί χρόνοι
Κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, οι γιατροί άρχισαν να περιγράφουν την τεχνική του
θηλασμού και τόνιζαν τα πλεονεκτήματα του, ιδιαίτερα για τα νεογνά μικρού
σωματικού βάρους κατά τη γέννηση. («ισχνά τικτόμενα»). Δεν ενθάρρυναν την
πρόωρη εισαγωγή άλλων τροφών στο βρεφικό διαιτολόγιο και καθόριζαν την ιδανική
διάρκεια θηλασμού στους 20 με 24 μήνες, με σταδιακό απογαλακτισμό. Αν όμως το
βρέφος αρρωστήσει σύντομα μετά τον απογαλακτισμό, επιδιώκεται η επάνοδος στο
θηλασμό μέχρι την πλήρη ανάρρωση, επειδή φαίνεται ότι ήταν γνωστή η συμβολή
του στην ενίσχυση της βρεφικής ανοσίας κατά των λοιμώξεων.
Από αναφορές του Αέτιου και του Ορειβάσιου, το πύαρ ή πρωτόγαλα οι Βυζαντινοί
το θεωρούσαν ακατάλληλο για τα νεογνά και γι’ αυτό τους χορηγούσαν μέλι σαν
βασική πρώτη τροφή. Ιδανικά ο θηλασμός έπρεπε να ξεκινήσει μεταξύ της 3ης και
5ης ημέρας.
Πρέπει τα ρούχα τους να είναι καθαρά, να είναι ήρεμες με χαρούμενη διάθεση, αλλά
αυστηρές σε θέματα συναναστροφής ανδρών.
Στους βυζαντινούς χρόνους βλέπουμε και την χρήση τεχνητής σίτισης. Στο “Βίος και
ανατροφή του Αγίου Θεοδώρου” πεθαίνοντας η μητέρα, ο πατέρας επινόησε ένα
“αγγείο υελούν έχον εκτύπωνα τιτθίου” και με αυτό τάιζε το γιό του με ένα μίγμα
υδρόμελου και αλεσμένων δημητριακών.
5. Μεσαίωνας
Στη μεσαιωνική Δύση, οι γυναίκες των λαϊκών στρωμάτων θήλαζαν οι ίδιες τα παιδιά
τους, καθώς δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να προσλάβουν τροφό αλλά και
γιατί οι οικιακές και οι αγροτικές εργασίες που εκτελούσαν μπορούσαν να
συνδυαστούν με το θηλασμό.
Την ίδια εποχή εμφανίζονται και οι πρώτες αντιρρήσεις εναντίον των τροφών Κατά
τη διάρκεια του Μεσαίωνα, η κοινωνία θεωρεί τη παιδική ηλικία σαν μια ιδιαίτερη
περίοδο αστάθειας και ευπάθειας. Το μητρικό γάλα θεωρείτο ότι έχει μαγικές
ιδιότητες, και πίστευαν ότι το μητρικό γάλα θα μπορούσε να μεταδώσει τόσο
σωματικά όσο και ψυχολογικά χαρακτηριστικά της τροφού. Η πεποίθηση αυτή
οδήγησε σε διαμαρτυρίες ενάντια της πρόσληψης τροφών, και για άλλη μια φορά
θεωρήθηκε ένα άγιο καθήκον για μια μητέρα να θηλάζει το παιδί της
Γιατί όμως εξαφανίζεται κατά την Αναγέννηση η Maria Lactans; Με την έλευση της
τυπογραφίας, οι ιστορικοί λένε, ήρθε η ικανότητα της πορνογραφίας μαζικής αγοράς,
που να προωθεί τη σεξουαλικοποίηση των γυναικών στη λαϊκή φαντασία. Τι
περισσότερο, το τυπογραφείο επέτρεψε την ευρύτερη κυκλοφορία των ανατομικών
σχεδίων για ιατρικούς σκοπούς, που με τη σειρά τους συνέβαλαν στην
απομυθοποίηση του σώματος. Και οι δύο υπονόμευσαν παραδοσιακές όψεις του
σώματος σαν μια αντανάκλαση του θείου. Η άλλη σημαντική συνέπεια αυτής της
νέας τεχνολογίας, φυσικά, ήταν η μαζική αγορά της Αγίας Γραφής και η άνοδος του
Προτεσταντισμού, που ενθάρρυνε την εστίαση στο κείμενο των Γραφών και
αποθάρρυνε τη χρήση των εικόνων. Η πολιτιστική στροφή ήταν τόσο μεγάλη που
ακόμη και οι Καθολικοί σύντομα έφτασαν να θεωρούν το στήθος ως ακατάλληλη
εικόνα για τις εκκλησίες. Αντ ‘αυτού, η θυσία του σταυρού και τα βάσανα του Ιησού
έγιναν το κυρίαρχο μοτίβο του Χριστιανισμού.
6. Αναγέννηση
Η Πραγματεία για τα Παιδιά, που δημοσιεύθηκε το 1577 και έχει συνταχθεί από την
Ιταλική Omnibonus Ferrarious, τόνισε ότι η μητέρα ήταν μια καλύτερη επιλογή από
μια παραμάνα για τη σίτιση των βρεφών, εκτός εάν η μητέρα ήταν άρρωστη ή δεν
μπορούσε να θηλάσει. H Ferrarious ανησυχεί ότι τα βρέφη θα έπαιρναν «γεύση της
φύσης του ατόμου από το οποίο τρέφονται» ή με άλλα λόγια, θα αγαπήσουν μια
τροφό, επειδή είχαν γαλουχηθεί απ’ αυτή, περισσότερο από τη μητέρα τους.
Από επιστημονικές μελέτες των οστών από τάφους παιδιών της οικογένειας των
Μεδίκων στην Φλωρεντία αποδεικνύεται ότι ο απογαλακτισμός γινότανε μετά το 2ο
έτος ζωής, και μάλιστα μερικούς μήνες μετά.
7. Νεώτεροι Χρόνοι
Στις αρχές του 17ουαιώνα, ο Γάλλος μαιευτήρας Jacques Guillemeau υποστήριξε την
αρχή ότι η φυσική μητέρα πρέπει να θηλάζει το παιδί της.
Από το 1500 – 1700,μεταξύ των πλουσίων της ανώτερης κοινωνικής τάξης στις
ευρωπαϊκές χώρες, η μίσθωση των τροφών αποτελούσε τον κανόνα. Oταν ένα μέλος
της βασιλικής οικογένειας περίμενε παιδί, αρκετές τροφοί κρατιούνταν σε αναμονή.
Παράδειγμα ο Λουδοβίκος ο XVI είχε 4 τροφούς προτού απογαλακτισθεί στην ηλικία
των 24 μηνών.
Η μέλλουσα μητέρα ήταν υπεύθυνη για την επιλογή μιας τροφού καλής
ιδιοσυγκρασίας και ήθους. Η τροφός ήταν υπό την αυστηρή επιτήρηση της μητέρας
στο σπίτι της. Σε αντιστάθμισμα οι τροφοί έχαιραν άριστης φροντίδας και συχνά
ζούσαν στο ίδιο σπίτι για χρόνια. Ήταν μια τεράστια ευκαιρία για απασχόληση στις
φτωχές γυναίκες που έψαχναν αυτή τη δουλειά, και συχνά παραμελούσαν,
εγκατέλειπαν ή ακόμη και σκότωναν τα δικά τους παιδιά για να βρουν εργασία σαν
τροφοί.1
Για ένα χρονικό διάστημα οι οικότροφες παραμάνες ήσαν έξω από την μόδα και τα
νεογνά στέλλονταν για να ζήσουν στο σπίτι των τροφών έως ότου να έχουν
απογαλακτιστεί. Αυτό στερούσε την εποπτεία της οικογένειας πάνω στις τροφούς, η
βρεφική θνησιμότητα αυξήθηκε κατακόρυφα, και παρατηρήθηκε ελάττωση του
πληθυσμού εργατικών χεριών. Ανάγκασε κυβερνήσεις, όπως της Γαλλίας να θέσουν
αυστηρούς νόμους για την χρήση των τροφών.
Στα μέσα του 18ου αιώνα, ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ, θα προπαγανδίσει την ιδέα του
μητρικού θηλασμού, θα επιτεθεί στους αριστοκράτες για την επιλογή τους να
προσλαμβάνουν τροφούς και θα ασκήσει κριτική στον Πλάτωνα για την υπεροχή που
έδινε στο κράτος έναντι της οικογένειας, θέτοντας ρητορικά το ερώτημα «Μπορεί ο
πατριωτισμός να ευδοκιμήσει έξω από την μικρογραφία της πατρίδας που είναι το
σπίτι;» θέτοντας φυσικά στο επίκεντρο του σπιτιού την θηλάζουσα μητέρα και το
παιδί, τους οποίους προστατεύει με την δύναμη του ο πατέρας.
Τα σχόλια του Ρουσσώ, έχουν κάποια αξιόλογη αξία και μέσα από βιβλία και
φυλλάδες του δέκατου όγδοου αιώνα τονίζεται η έννοια του “φυσικού” ταΐσματος
και αντενδείκνυται η χρήση των τροφών. Ένας αριθμός ιστορικών έχουν αποδώσει
την επιφυλακτικότητα αριστοκρατικών γυναικών να θηλάζουν κατά τη διάρκεια
αυτής της περιόδου σε θέματα αμείλικτα συνδεδεμένα με τα πρότυπα των φύλων,
συμπεριλαμβανομένων των επιπτώσεων που θα είχε για τη σιλουέτα τους, τον τρόπο
που τους εμπόδιζε να φορούν μοντέρνα ρούχα, και η περιορισμένη πρόσβασή τους σε
κοινωνικές δραστηριότητες.
Η απόφαση μιας γυναίκας να μη θηλάσει, όμως, σύμφωνα με την Mary
Wollstonecraft (1759-1797), ήταν μερικές φορές το προϊόν λιγότερης επιπολαιότητας
εκ μέρους της γυναίκας, και πιο μισογυνικός εξαναγκασμός: “Υπάρχουν πολλοί
σύζυγοι που στερούνται πατρικού αισθήματος και αγάπης και που, κατά την περίοδο
του πρώτου αναβρασμού της ηδονής, αρνούνται να αφήσουν τις συζύγους τους να
θηλάζουν τα παιδιά τους. 24” Στη δημοσίευση της «Υπεράσπιση των Δικαιωμάτων
της Γυναίκας» που αποτελεί ένα από τα ιδρυτικά κείμενα του σύγχρονου φεμινισμού,
αναφέρει ότι μια γυναίκα θα πρέπει να θηλάσει το παιδί της, όχι επειδή είναι
βιολογικά προγραμματισμένη, ούτε γιατί έτσι θα αποδείξει την πολιτική της αρετή,
αλλά επειδή έχει το δικαίωμα να το πράξει.
Κατά την Γαλλική επανάσταση θα τονισθεί η αξία του θηλασμού ανάμεσα στην
ισότητα και την αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση. Η άρνηση του θηλασμού θα
χαρακτηρισθεί σαν ένδειξη αριστοκρατίας και κατ’ επέκταση παρακμής.
Είναι χαρακτηριστικό το έργο του Γάλλου καλλιτέχνη Ονορέ Ντομιέ, στο οποίο
απεικονίζει την Γαλλική Δημοκρατία σαν μια ισχυρή γυναίκα, που με αυτοπεποίθηση
κρατά την Γαλλική σημαία, ενώ δύο υγιή παιδιά θηλάζουν από τα στήθη της και ένα
τρίτο παιδί κάθεται στα πόδια της, διαβάζοντας ένα βιβλίο. Η αλληγορία είναι
εμφανής: η Γαλλική Δημοκρατία, όπως μια καλή μητέρα, θα θρέψει με το μητρικό
γάλα και με την γνώση το σώμα και το μυαλό των πολιτών της.
Βλέπουμε μια σημαντική αλλαγή στη σίτιση των βρεφών στη Βρετανία στα μέσα του
18ου αιώνα, με τη δημοσίευση ενός βιβλίου από τον γιατρό William Cadogan με
τίτλο, “Nursing and the Management of Children”, ενός βιβλίου που σηματοδότησε
την έναρξη μιας εποχής, όταν τα βιβλία συμβουλές για τις μητέρες άρχισαν να
εμφανίζονται. Ο Cadogan ενθαρρύνει τις γυναίκες να θηλάζουν τα μωρά τους.
Στην Ευρώπη έρχεται η εποχή μιας ισχυρής κίνησης να καταστεί η τεχνητή διατροφή
ασφαλέστερη, και να μειωθεί η εξάρτηση από την τροφό-παραμάνα.
Στα τέλη του 18ου αιώνα το δίλημμα μεταξύ μητρικού θηλασμού και θετού
θηλασμού αποτελούσε ουσιαστικά παρελθόν. Για πρώτη φορά το θηλάζον στήθος και
το μητρικό γάλα είχαν αποκτήσει ανταγωνιστή, που ήταν αντίστοιχα το θήλαστρο και
το βρεφικό γάλα.11
Στην Ευρώπη του 17ου αιώνα, χρησιμοποιήθηκαν θήλαστρα από δέρμα ή ξύλο. Αυτά
αργότερα εξελίχθηκαν σε θήλαστρα από κασσίτερο, πολλά από τα οποία έχουν
διασωθεί μέχρι σήμερα. Η πλειοψηφία αυτών των πρώιμων μπουκαλιών θηλασμού
έχουν σχήμα φιάλης, με βιδωτό στη κορυφή και σχηματίζουν μια σκληρή θηλή.
Ένα άλλο δοχείο σίτισης που χρησιμοποιείται από τον 16ο έως τον 18ο αιώνα είναι
αυτό που έχει σχήμα βάρκας (pap boat). Με αυτό τάιζαν τα βρέφη pap και panada. Το
pap αποτελείται από ζεστό νερό και αλεύρι ή ψωμί μουσκεμένο σε νερό ή γάλα και
κάποτε προστίθεται και αυγό.9 Η panada αποτελείται από δημητριακά μαγειρεμένα
σε ζωμό.5 Και οι δύο ουσίες αποτελούν συμπλήρωμα στο γάλα ζώου, ειδικά όταν το
βρέφος δεν αναπτύσσεται. Το pap boat είχε ένα κοίλο μέρος σαν κουτάλι για να
χύνεται το περιεχόμενο μέσα στο στόμα του βρέφους εύκολα. Με αυτόν τον τρόπο η
τροφή πήγαινε πολύ πιο γρήγορα και σε πολύ μεγαλύτερες ποσότητες από τον
θηλασμό.27 Στο 18ο και 19ο αιώνα τα pap boat και τα κύπελλα ήταν από κασσίτερο
ή και κεραμικό Staffordshire και πιο σπάνια από ασήμι (δώρα βάπτισης).
Papboats, κύπελλα, και φιάλες θηλασμού του 1880 έγιναν από πολλά από τα
κορυφαία κεραμοποιεία, όπως to Wedgwood
Το 1770, ο Δρ Hugh Smith εφηύρε το “Bubby pot,” που είναι φτιαγμένο από
κασσίτερο (pewter) και μοιάζει με τσαγιέρα. Είναι εκπληκτικό το πόσο αυτή η
συσκευή έμοιαζε με την κυπριακή του 1900 π.Χ., την οποία ο Δρ. Σμιθ δεν είδε ποτέ.
Κατά τη διάρκεια των αιώνων και μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, το γάλα των ζώων
ήταν η πιο κοινή πηγή της τεχνητής διατροφής. Οι pap και panada χρησιμοποιήθηκαν
μόνο ως συμπλήρωμα στο γάλα των ζώων, όταν το βρέφος δεν κατάφερνε να
ανατηχθεί. Ο τύπος του γάλακτος ζώου που χρησιμοποιείται εξαρτάται από το είδος
του ζώου που ήταν διαθέσιμο, π.χ. κατσίκες, πρόβατα, γαϊδούρια, καμήλες, χοίροι, ή
άλογα. Το πιο κοινό παγκοσμίως γάλα για την τεχνητή διατροφή, όμως, ήταν το
αγελαδινό γάλα.
Αν και τα θήλαστρα εξελίχθηκαν, τόσο σε υλικό όσο και σχεδιασμό για τα επόμενα
400 χρόνια, όλα είχαν ένα κοινό χαρακτηριστικό: είναι ανθυγιεινά και είναι αδύνατον
να καθαρισθούν εντελώς. Σε συνδυασμό με μια γενική έλλειψη υγιεινής, των
μολυσμένων πηγών γάλακτος και πολύ λίγη γνώση πάνω στις διατροφικές ανάγκες
του βρέφους, τα τρομερά ποσοστά θνησιμότητας των κάτω των δύο ήταν
αναμενόμενα. 23
8. Βιομηχανική Εποχή
Κατά την Βικτωριανή εποχή εγχειρίδια συμβουλεύουν τις θηλάζουσες μητέρες όχι
μόνο να απέχουν από τη σεξουαλική δραστηριότητα αλλά να συμπεριφέρονται όπως
οι αγελάδες και να απέχουν από κοινωνικές επαφές, να αναπαύονται πολύ, και να
τρώνε μειλίχια τρόφιμα. Η συγγραφέας Panton αντιδρά με το εξής:”Ας μην
καταδικάζουμε την μητέρα να είναι μια κοινή ή συνηθισμένη « αγελάδα », εκτός εάν
έχει μια πραγματική επιθυμία να θηλάσει. …” Από την άλλη γιατροί από τα μέσα
του 19ου αιώνα συστήνουν διάφορες παιδικές τροφές σε αντικατάσταση του
μητρικού γάλακτος.
Μια σημαντική εξέλιξη ήταν η εφεύρεση του καουτσούκ το 1840. Οι πρώτες θηλές
από καουτσούκ είχαν μια πολύ έντονη και δυσάρεστη οσμή και πέρασαν μερικά
χρόνια πριν οι κατάλληλες ελαστικές θηλές να κατασκευάζονται σε μεγάλους
αριθμούς.
Ένα μεγάλο επίτευγμα ήταν η εφεύρεση του double-ended θηλάστρου από τον Allen
και Hanbury το 1894. Ο σχεδιασμός είχε μια θηλή στο ένα άκρο και μία βαλβίδα στο
άλλο άκρο. Αυτό επέτρεψε τη ροή του γάλακτος να είναι σταθερή, αλλά το πιο
σημαντικό ήταν η ευκολία καθαρισμού . Η επιτυχία του είναι τόσο μεγάλη που το
βελτιωμένο μοντέλο του 1900 πωλείται μέχρι και το 1950.
Η δεκαετία του 1950 είδε την εισαγωγή των όρθιων θηλάστρων με στενό λαιμό,
ανθεκτικών στη θερμότητα (μοντέλα πυρέξ). Στην αγορά του Ηνωμένου Βασιλείου
αυτά τα θήλαστρα εμφανίζονται τη δεκαετία του 1960, ακόμη και αν αυτά ήταν
διαθέσιμα στις ΗΠΑ από τις αρχές της δεκαετίας του 1920.
Όρθιο θήλαστρο
Τον 18ο αιώνα, οι πρώτες χημικές αναλύσεις του ανθρώπινου γάλακτος και αυτού
των γαλακτοπαραγωγών ζώων άρχισαν να εμφανίζονται. Ο Jean Charles Des-Essartz
δημοσίευσε την πραγματεία «Φυσική Ανατροφή των Παιδιών» το 1760, στο οποίο
συγκρίνει τη σύσταση του μητρικού γάλακτος με εκείνο της αγελάδας, του προβάτου,
του γαϊδάρου, και τις κατσίκας. Με βάση τα χημικά χαρακτηριστικά, ο Des-Essartz
αιτιολογεί το ανθρώπινο γάλα σαν τη καλύτερη πηγή διατροφής των βρεφών.
Μια άλλη σημαντική επιστημονική πρόοδος του 19ου αιώνα ήταν η διατήρηση των
τροφίμων. Το 1810, ο Nicholas Appert ανέπτυξε μια νέα τεχνική για την
αποστείρωση τροφίμων σε σφραγισμένα δοχεία.
Σύγχρονη Εποχή
Στον απόηχο των Παγκοσμίων Πολέμων, τέτοια ήταν η αναγκαιότητα για πολλές από
τις φτωχότερες γυναίκες στο Ηνωμένο Βασίλειο να επιστρέψουν στην εργασία τους
αμέσως μετά τον τοκετό, ώστε η κυβέρνηση εξέδωσε ένα προϊόν διατροφής
κοινωνικής πρόνοιας που ονομάζεται National Dried Milk, του οποίου 124
εκατομμύρια κουτιά διανεμήθηκαν σε Βρεφικές Κλινικές Πρόνοιας μεταξύ 1945-
1949, πριν από τη διακοπή του για λόγους ασφαλείας στα μέσα του 1970.
Οι πλούσιοι, χωρίς αμφιβολία επηρεάζονται από τα οφέλη για την υγεία που
προωθούνται σε νέες διαφημίσεις για το τεχνητό γάλα , έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον
για τα μωρά τους για να επωφεληθούν από αυτή τη σημαντική επιστημονική εξέλιξη,
ενώ για τους φτωχούς είναι μια απόφαση ανάγκης, εφ’ όσον οι γυναίκες πρέπει να
επιστρέψουν στην εργασία τους.24 Κατά τη δεκαετία του 1940 και του 1950, οι
γιατροί και οι καταναλωτές θεωρούν τη χρήση της φόρμουλας ως πολύ γνωστό,
δημοφιλές και ασφαλές υποκατάστατο του μητρικού γάλακτος.
Στα μέσα του εικοστού αιώνα το σύνολο των νοσοκομείων στις ΗΠΑ και την
Μεγάλη Βρετανία, χορηγούσαν στα νεογνά υποκατάστατα μητρικού γάλακτος και
στις μητέρες αντί-γαλακταγωγά φάρμακα.
Η Ελλάδα του 20ου αιώνα δεν μπορεί παρά να ακολουθήσει τις αλλαγές στην
βρεφική διατροφή που λαμβάνουν χώρα στο δυτικό κόσμο. Κατά την περίοδο 1920–
1950 ο αποκλειστικός μητρικός θηλασμός (από τη φυσική μητέρα ή από τροφό)
σταδιακά άρχισε να φθίνει ως πρακτική, ενώ τυποποιημένα υποκατάστατα του
μητρικού γάλακτος εμφανίζονται στην αγορά.
Στο τέλος του 19ου και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, οι Ελληνίδες σε μεγάλο
ποσοστό θήλαζαν οι ίδιες τα παιδιά τους. Σε περίπτωση που αδυνατούσαν ή δεν
ήθελαν να θηλάσουν, φρόντιζαν για τροφό ή χορηγούσαν φρέσκο ζωικό γάλα. Στις
λαϊκές τάξεις, όταν οι μητέρες αδυνατούσαν να θηλάσουν, συνήθως η γιαγιά, η
αδελφή ή κάποια άλλη συγγενής ή γειτόνισσα θήλαζε το βρέφος. Η πρακτική αυτή
συνεχίστηκε μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα.
Στην Ελλάδα της δεκαετίας του 1930 η βρεφική θνησιμότητα είναι 11,3% ενώ σε
άλλα ευρωπαϊκά κράτη κυμαίνεται μεταξύ «5% και 9%».Οι επιστήμονες της εποχής
αποδίδουν τη βρεφική θνησιμότητα κυρίως στη μεγάλη επίπτωση της διάρροιας και
της εντερίτιδας. Ωστόσο επισημαίνουν ότι στους αγροτικούς πληθυσμούς ήταν
χαμηλότερη σε σχέση με εκείνη των αστικών, γεγονός που αποδίδουν στη
μεγαλύτερη εφαρμογή του μητρικού θηλασμού. Την περίοδο αυτή, η ελληνική
πολιτεία προβαίνει σε νομοθετικές ρυθμίσεις που στηρίζουν το μητρικό θηλασμό.
Ένα παράδειγμα: «εργοστάσια οιαδήποτε ανά την χώρα απασχολούντα επαρκή
αριθμόν θηλαζουσών μητέρων, οφείλουν χάριν τούτων και εφ’ όσον καθίσταται
δυνατόν, να ιδρύσουν επί τόπου μικρούς βρεφικούς σταθμούς». Το Υπουργείο
Υγιεινής εξέδωσε ένα εγκόλπιο με τίτλο «Μητέρες πως πρέπει να τρέφετε τα παιδιά
σας ως που να γίνουν δύο χρονών». Υποστήριζε ότι με το μητρικό θηλασμό δεν θα
χρειαστούν ούτε γάλα ούτε μπιμπερό και βυζορώγι αλλά ούτε φωτιά για να βράζει
και να ζεσταίνει το γάλα και ότι αυτές που θηλάζουν αποκτούν ωραιότητα και
δροσιά. Εκτός από την πολιτεία, και μέρος του ιατρικού κόσμου της εποχής πρέσβευε
ότι κατά το πρώτο εξάμηνο η αποκλειστική διατροφή του βρέφους με μητρικό γάλα
είναι επιβεβλημένη. Ο παιδίατρος Α. Δοξιάδης, που διατέλεσε Υπουργός Υγιεινής,
θεωρούσε ότι μέχρι και τον 6ο μήνα ζωής καμιά τροφή δεν είναι ικανή να
αντικαταστήσει το μητρικό γάλα.
Πολιτιστικά φαινόμενα έχουν επίσης συμβάλει στη μείωση του μητρικού θηλασμού.
Αυτά περιλαμβάνουν: την απώλεια της γνώριμης κοινότητας / οικογένειας,
προτύπων, και υποστήριξης του θηλασμού. Την τάση να παραδίδεται η ευθύνη για
την προσωπική υγεία στο ιατρικό επάγγελμα, μια αυξανόμενη πιο πατροναριστική
στάση απέναντι σε ασθενείς από το ιατρικό επάγγελμα, μεγαλύτερη εξάρτηση από
ιδρύματα, μαζί με το δομημένο περιβάλλον τους, και την πρόωρη εφαρμογή των
ανεπαρκώς σχεδιασμένων και φτωχικά δοκιμασμένων ιατρικών θεωριών τους.
Ανέκαθεν, η βρεφική διατροφή έχει ενσωματώσει ένα ευρύ φάσμα συστάσεων από
την κοινότητα της ψυχολογίας. Παράδειγμα: Οι απόψεις του Freud για την ανθρώπινη
σεξουαλικότητα (1856-1939) οδήγησαν το θηλασμό να θεωρηθεί ως μια σεξουαλική,
και ως εκ τούτου ανθυγιεινή, πράξη. Ή ο Watson (1878-1958) πίστευε ότι η
καταστολή των κανονικών παρορμήσεων της παιδικής ηλικίας με άκαμπτα
χρονοδιαγράμματα θα οδηγήσει σε καλύτερη ψυχική υγεία των ενηλίκων. Τα βρέφη
έπρεπε να τρώνε, να κοιμούνται, ακόμα και να αποβάλλουν σε προκαθορισμένες
χρονικές στιγμές. O Skinner (1904-1990) προώθησε ανεξάρτητο στυλ του γονικού
ρόλου. Συνέστησε κράτηση των παιδιών σε ένα ελεγχόμενο περιβάλλον. Βρέφη
απομακρύνθηκαν από το κρεβάτι της οικογένειας. Από την άλλη ο Erikson (1902-
1994) θεώρησε ότι η εμπιστοσύνη έναντι της δυσπιστίας ήταν το κύριο αναπτυξιακό
έργο για το πρώτο έτος της ζωής: προκειμένου να δημιουργηθεί εμπιστοσύνη, ένα
βρέφος πρέπει να μάθει ότι οι ανάγκες του ικανοποιούνται. Αν δεν ικανοποιούνται
τότε αναπτύσσεται δυσπιστία.
Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν η τεχνητή διατροφή έγινε μια βιώσιμη
επιλογή, το πολιτισμικό πλαίσιο του μαστού μιας γυναίκας άρχισε να μετατοπίζεται
από λειτουργικό σε καθαρά σεξουαλικό. Οι φωτογραφίες σε δημοφιλή περιοδικά
άρχισαν να απεικονίζουν γυναίκες με μεγάλα στήθη ως το ιδανικό στην ομορφιά. Η
τυπική «ξανθιά σεξοβόμβα» είχε μεγάλο στήθος και μέση δακτυλίδι.
Ευτυχώς για τον Άνθρωπο από τη δεκαετία του 1960 βλέπουμε την σταδιακή
αναβίωση του μητρικού θηλασμού παγκόσμια. Αυτό καθαυτό είναι ένα τεράστιο
κεφάλαιο που θα ακολουθήσει.
Βιβλιογραφία
Marie Davies 3335-Breastfeeding, Βιβλίο
Konner M. & Worthman C.M.1980: Nursing frequency, gonadal function and birth
spacing among! Kung hunter-gatherers, Science 207:788-90, 1980
Osborn MS. The rent breasts: A brief history of wet-nursing. Midwife, Health Visitor
& Community Nurse. 1979a:15(8):302–306. [PubMed]
Wickes IG. A history of infant feeding. Part I. Primitive peoples: Ancient works:
Renaissance writers. Archives of Disease in Childhood. 1953a;28:151–158. [PMC
free article] [PubMed]
Anonymous. Infant feeding in the Bible. Midwife, Health Visitor & Community
Nurse. 1987:23(7):309–313. [PubMed]
Σιγάλας Α. Βίος και ανατροφή του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος. Επετηρίς
Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 1925,
David Gibson, Jesus was not a bottle baby. What happened to Maria Lactans?
December 11, 2012
A History of Infant Feeding, Emily E Stevens, RN, FNP, WHNP, PhD, Thelma E
Patrick, RN, PhD, and Rita Pickler, RN, PNP, PhD, J Perinat Educ. 2009 Spring;
18(2): 32–39.
The Religious and Cultural Bases for Breastfeeding Practices Among the Hindus
NirupamaI Laroia and Deeksha Sharma, Medicine Volume 1, Number 2, 2006
Vishnu Khanal, Kay Sauer. 2013. Determinants of the Introduction of Prelacteal
Feeds in Rural Nepal: A Cross-Sectional Community-Based Study. Breastfeeding
Medicine 8:3, 336-339.
Gatrad AR, Ray M, Sheikh A. Hindu birth customs. Arch Dis Child 2004:89:1094–
1097.
To nurse the young: breastfeeding and infant feeding in late imperial China, Hsiung
PC, Journal of Family History. 1995; 20(3):217-38.
A brief history of infant feeding Posted by Suzannah von Strandmann on Aug 6, 2013
inInternational
Fildes V. Breastfeeding and wet nursing. Midwife, Health Visitor & Community
Nurse. 1986:22:241–247. [PubMed]
Fildes V. Breast, bottles and babies: A history of infant feeding Edinburg University
Press 1986
Weinberg F. Infant feeding through the ages. Canadian Family Physician. Wickes IG.
A history of infant feeding. Part II. Seventeenth and eighteenth centuries. Archives of
Disease in Childhood. 1953b:28:232–240. [PMC free article] [PubMed]
Wickes IG. A history of infant feeding. Part IV. Nineteenth century continued.
Archives of Disease in Childhood. 1953d:28:416–422. [PMC free article] [PubMed]
Samuel Fomon. Infant Feeding in the 20th Century: Formula and Beikost. 2001 The
American Society of Nutritional Sciences
Πρόσφατα άρθρα
Πρόσφατα σχόλια
Επικοινωνία
ΤΗΛΕΦΩΝΟ
ΦΑΞ
info@child.org.cy
ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ
Θάσου 14, RITA COURT 17, 5ος όροφος, Γραφείο 501, 1087 Λευκωσία, Κύπρος
Η επεξεργασία των προσωπικών σας δεδομένων με σκοπό την εγγραφή σας στο
Newsletter είναι απαραίτητη και πραγραματοποιείται σύμφωνα με την ισχύουσα
νομοθεσία προστασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και την Ειδοποίηση
Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων της ΠΕΚ.
o
o