iSLAM GELENEGiNDE PSiKOLOJi KULTURU
The Culture of Psychology in The Tradition of Islam
Hayati HOKELEKLi*
Ozet
Gilnilmilz psikoloji biliminin islam dilnyasmdaki kar~1hg1
olan ilmU'n-Nefs, gerek dini gerekse felsefi kaynaklardan
beslenerek, (,Ok erken donemlerden itibaren geli~meye
ba~lam1~1lr. Bu makalede, bu bilim dahnm dini ve felsefi
kaynaklan, iinde gelen temsilcileri, iinemli eser ve giiril~leri
tam!Jlmaya (,ah~ilm1~1lr. Aynca nefsin gil(,leri, bili~sel ve
dini/ahlaki geli~imi hakkmda ortaya konulan giiril~ ve
teorilerin bir ozeti verilmi~tir.
Anilhtar Kelimeler
ilm-i Nefs, Islam Killtilril, Nefs, Kalp, Rilya, Nefsin GU(,leri
ve Yetileri, Milslilman Psikologlar. Nefsin Geli~im Evreleri,
Akil Tilrleri, Dini-Ahlaki Geli~im.
Giri~
BugUnkU anlam1yla psikoloji modern bir bilimdir
ve ba~lang1c1 19. yUzy1hn son c;eyregine dayamr.
Fakat psikolojinin konusu olan insanm ruhsal hayatt
ve davram~lanm anlamaya yonelik c;abalarm tari-
hinin insanhk kadar eski oldugu soylenebilir. Ruh,
rtiya. olUm, o!Um sonras1 hayat, olmU~ ki~ilerle
ileti~im, ak1l hastahg1, insanm c;e~itli korkulan ve ihti-
raslan hakkmda c;ok eski zamanlardan beri sorular
soruldugu ve bazt ac;1klamalara giri~ildigi bilinmekte-
dir. BUtUn bu olgu ve olaylann tabiatUstU gUc;:lerle
(cinler, periler, iyi ve kotU ruhlar vb.) ac;1kland1g1 bir
donemin varhgma i~aret edilmektedir. 1 Bunun
yamnda, insanm ruhsal yetileri, duyu. hayal, idrak ve
dU~Unme yetkinlikleri hakkmda sistemli gozlem ve
teoriler ile dogal nedensel ili~kilere dayah kavram-
la~t1rma ve ac;1klamalann ilk olarak antik Yunan'da
ba~lad1g1 ileri sUrUlmektedir.
Prof. Dr., Uludag Oniversilesi ilahiyat Fakultesi.
1 Bkz. Baymur, Feriha, Gene/ Psikoloji, lnkilap ve Aka
Kitabevleri, 4. bas. Istanbul 1978, s. 287-288; Bruno,
Frank J, Psikoloji Tarihine Giri~ kev. Nesrin Hisli) Ege
Oniversitesi Edebiyat Fakilltesi Yay., Izmir 1982, s. 1.
ISLAMY ARA$TIRMALAR DERGisi, CiLT: 19, SAY!: 3, 2006, Sayfa: 409-421, ISSN 1300-0373, TEK-DAV
Abstract
The Culture of Psychology in The Tradition of Islam as a
consequence of careful examination of both religious and
philosophical sources, Ilm al-Nafs which is used instead of
contemporary psychology, has begun to develop from
considerably early times in Islamic culture. In this paper, we
tried to introduce religious and philosophical researches, main
representatives, important works and thoughts of this science.
In addition to this, it is given an abstract of theory and
thoughts which are about the religious/moral and cognitive
development of nafs and its powers.
Key Words
Psychology, The Culture of Islam, Self, Heart, Dream,
Faculties and Powers of Nafs, Muslim Psychologies!, The
Stage and Development of Nafs, The Types of Reason
(Intellect), Religious-Moral Development
islam'm kutsal kitab1 Kur'an-1 Kerim, okuyucu-
larm dikkatini Uc; ana bilgi kaynagma c;eviriyordu.
Bunlar, insanhgm gec;:mi~ tarihi, tabiat olaylan ve
insanm ic; dtinyas1 ve davram~land1r. Dolay1s1yla
dikkatli bir Kur'an okuyucusunun psikolojik olaylar
konusunda ilgisiz ve duyars1z kalmas1 dU~UnUlemez-
di. Bu yUzden, c;:ok erken donemlerden itibaren
MUs!Uman ara~tirmac1 ve dU~UnUrlerinin gerek
Kur'an ayetleri ve gerekse yabanc1 kUltUr Urtinlerinin
uyand1rd1g1 ilgi ve merak c;:en;:evesinde psikolojik
olgu ve olaylan anlamaya yonelik c;abalannm hic;
eksik olmad1gm1 gortiyoruz. Bilinc; halleri, ak1l ve
dU~Unme, arzu ve dtirtulerin etkinligi, niyetli
davran1~... gibi konulan ozgtin bir yakla~1m ve
Kur'ani kavramlar e~liginde ele alan Haris el-
Muhasibi'nin (165/ 781-243/857) islam dtinyasm-
da ilk olarak insam ic;: ac;:1dan inceleme ve anlamanm
yolunu ac;ttg1 soylenebilir. Bu c;izgi daha sonra gene!
olarak tasawufi egilim ta~1yan yazarlar tarafmdan
geli~tirilmi~ ve devam ettirilmi~tir.
islam'm dog~u ve c;ok k1sa bir zamanda yay1h~1
ile birlikte yabanct ktiltUr ve medeniyetlerle ili~ki
ic;erisine girmesi sonucunda, bu eski geleneklerin
mirasm1 devrald1g1 bir gerc;:ektir. Helenistik donem
HAYATi H()KELEKLi
bilim ve felsefe gelenegi ile tam~mas1 11/Vlll. ytizy1la
kadar uzanan islam toplumunda bir si.ire sonra
Yunanlt baz1 filozoflarm gi:irti~leri tanmmaya ve
tart1~1lmaya ba~land1. Eflatun'un ruh hakkmdaki
gi:irti~lerini it;:eren Phaidon, Timaios ve Politeia gibi
Ill/IX. ytizy1lda AraPt;:aya t;:evrilen diyaloglan yanm-
da, Aristo'nun psikolojiye dair De Anima'sm1
Kitabu'n-Nefs ad1yla, Parva Naturalia ba~hg, altmda
toplanan psikoloji alanmdaki diger kisa yaz1lanm da
el-His ve1-Mahs0s diye amlan terci.imeleri vas1tas1yla
tanmmaya ba~land1. Bunun d1~mda daha ba~ka
birkat;: kaynaktan da soz edilebilir. 2 Eski Yunan
miras1 olan bu psikolojik bilgilerin aynen kopya
edildigini soylemek dogru degildir; bUyUk olt;:Ude isla-
mi inane; ve 6gretilerle uzla~tmhp kayna~tmlm1~
olarak geli~tirilmi~tir. Aristo'nun De Anima'smda,
"gilt;: halinde canh olan tabil bir cismin ilk yetkinligi
(entelekhia)" ~klindeki ruh tamm1, hem islam hem
de H1ristiyan ilahiyatc;:1 ve dU~UnUrlerince, bedenle
birlikte ruhun da olecegi fikrine yol ac;:ttg1 gerekc;:e-
siyle el~tirilmi~tir. Vahiy, nUbUwet, olUmden sonra
ne olacag, gibi konularda ac;:1k ve kesin bir gorti~
belirtmeyen Aristo dU~Uncesi yerine, Mi.islUman
dU~UnUrler Eflatun'un gorti$lerine daha yakin bir ruh
gori.i$U geli$tirmi~lerdir. Ruhsal yetiler konusunda
benimsenen gorli$1er ise bUylik olt;:Ude Aristo'nun
gorU$leriyle paralellik gostermektedir. Felsefi
gelenege, t;:e$itli yonleriyle dini inane; ve 6gretilere
aykin oldugu gerekc;:esiyle ciddi ele$tiriler yoneltmi$
olan Gazza.Ii, psikoloji ile ilgili bilgilerin dine aykin
bir taraf1 olmad1g1m, bunlan kullanmarnn bir sakm-
cas1 bulunmad1gm1 dile getirmi$tir. <;:Unki.i ona gore
bunlar gozlem yoluyla bilinen gert;:eklerdir. Allah
kanununu bunlara gore 1cra etmektedir. 3
Gazzali'nin bu gor0$U bir bakima tarih it;:erisinde
MUslUmanlann psikoloji biliminin ele ald1g1 konulara
yakla$1mm1 ozetler nitelikte oldugu gibi, onu me$TU-
la$tlnc1 bir i$lev de gormektedir.
Din, Kaynaklar
Kur'an-1 Kerim insanm psikolojik varhgmdan soz
ederken en i;:ok "Nefs" kavramm1 kullanmt$tlr.
Sadece birkai;: yerde gec;:en "ruh" kavram1 ise, kul-
lamld1g1 yerlerin hii;:birinde insan ki$iligini niteleyici
bir anlama sahip degildir.4 Belki de bu yUzden islam
toplumunda psikolojik gUi;:ler ve olaylann bilgisi ii;:in
ilmu'n Nels deyimini kullanmak, glinlimlize kadar
gene! kabul goren bir adland1rma olmu$tur. Bazan
Kitabu'r Ruh ya da Kitabu'r-Ruh ve'n-Nefs veya
Ahvala'n-Nefs, ilmu Ahvali'r-Ruh gibi kitap ba~hklan
2 Kutluer, ilhan, "llmU'n-Nefs", DIA, XXII, s. 148.
3 Gazzali, Tehafiit el-Felasife/Filozoflann Tutars1z/1g1 (i;ev.
Bekir Karhga), <;:agn Yaymlan, istanbul 1981, s. 172.
4 Bkz. Mu'cemu elfaz,1-Kuran, 2. bas. , M1s1r 1390/1970, I,
521-522; ibnu"I Kayy1m el-Cevziyye, er-Ruh. 3. bas., M1sir
1386/1966, s. 153-154.
410
ya da bolUmlerine rastlamak da mlimkUndUr. Bu tlir
kitaplann genelde dint kaynaklann yam s1ra felsefi
ve tasawufi anlay1~lara da yer veren senletik c;:ah$-
malar oldugu gi:irUIUr. Zaten Kur'an-1 Kerim'deki
nefs ile ilgili bo!Umlerin gei;:mi$te, tek ba$ma ve
yeterli say1da sistemli ara$tlrma ve dUzenlemelere
konu oldugunu soylemek zordur. Bunun belki de en
onemli sebebi, gei;:mi$ donemlerdeki ilim
anlay1$1d1r.5 Bu yi.izden ilma'n Nefs ba$hg1 altmda
yer verilen konulann bUyUk oli;:Ude felsefi gelenegi
aksettirdi!'.jini, Kur'an'a dayah yakla$1mlann ise ba$ta
tasawuf ve ahlak olmak Uzere i;:ok degi$ik ilim ve
dU$Unce eserleri ii;:erisinde serpi$tirilmi$ olarak yer
ald1gm1 soylemek mUmkUndlir.
Sozllik anlam1 bir $eyin tamam1, hakikati, zati,
ozli ve cevheri demek olan nefs ki$i, zat, kendi,
kendilik, benlik gibi anlamlara gelir. 6 Nefs kavram1
Kur'an'da en i;:ok bedensel ve ruhsal boyutuyla bir
bUtUn olarak insan benli!'.jinin e!'.jilimlerini, ruhsal
hayatm bi.itUnUnU ve be$eri ki$iligi ifade ve ihtiva
etmektedir. Denebilir ki nefs, kendilik bilincine sahip
canh ozneyi ifade ve i~ret eden psikolojik bir
kavramdir. 7 Ruhsal hayatm temel ogesi ve kayna!'.)1
olan nefs alg1lann toplay1c1s1, eylemin ve ili$kilerin
merkezidir. Ote yandan nefs, insam iyi ya da kotU,
hayir ya da ~r tlirtinden eylem ve davrarn$lara
gUdUleyici bir gUi;:tUr (Maide 5/30; Yusuf 12/53;
Kaf 50/16; K1yamet 75/2). Nefs, bedenle ruhun
birligi olan ve ii;:sel olarak benlik alg1m1zm, d1$sal
olarak ki$iligimizin kendisi ve merkezi olan ruhsal bir
yap1d1r. Boylece benlik ve ki$iligimizi olu$turan tum
yap1lar, yeti ve yetenekler, fonksiyon ve slirei;:ler
nefs kavramma dahildir. Kur'an'm verdigi bilgilere
gore, ruhsal etkinliklerimizin hem kaynag1 hem de
bUtunU olarak nefs, kutupsalhklar ii;:eren karma$1k
bir sistemdir. Bir yanda nefste tabit, be~rt, di.irti.isel
bir boyut, diger yanda ise aklr, manevt ya da i.ilkUsel
bir boyut (Bakara 2/30-32; $ems 91/7-8) vardir. iki
farkh tabiat aym anda etkin durumdad1r. Ancak bun-
lar birbirinden bUsbUtun kopuk ve bag1ms1z iki ayn
kategori olmay1p, birbiri ii;:ine gei;:mi$, birbirine
eklemlenmi$, biri di!'.)erinde tezahlir eden tek bir
bUtunlin iki boyutudur. insan nefsi, tense! ve tinsel
glii;: ve yeteneklerin bir sentezidir. Bu yi.izden insan
sUrekli ve kai;:m1lmaz bir dengesizlik durumu
ii;:indedir; tatminsiz ve tutars1z bir tabiata sahiptir
(Meanc 70/19). Bu yUzden i;:eli$kiler it;:inde uyu-
munu bulma, her yeni duruma kendini ayarlama, zor
ve s1kmt1h bir hayatla ba~ i;:1kma durumundadir
5 Yakm zamanlarda bu konuda yap1lm1~ tek i;:ah~ma (Ogke,
Ahmet, Kur'an'da Nels Kavram,, lnsan Yaymlan, istanbul,
1997) olmakla birlikte, daha i;:ok tasawufi anlay1~ ve
yorumlara yer veril!Tji~tir.
6 ibn Manzur, Usanii1-Arab VI, 233-236. .
7 Bkz. Ogke , Kur'an'da Nels Kavr~m1, s. 13-40.

(Beled 90/14). Denge ve uyum aray1$1 insan ha-
yatmm biltilnilne yay1lan bir silre<; olarak ya~nmak-
tadir. Ula$1lan her a~ma yeni bir tatminsizlik ve
ho$nutsuzlul<la sonu<;lamr. Nefsin bu gerilimli ve
i;:ab$mah tabiati, benlik alg1smdaki degi$melerin
ba$hca kaynag1d1r. Nihayetsiz gil<;silzlilk ve her $eyin
ol<;ilsil olma, her $eye gil<; yetirme, "bilyilklenmeci
kendilik duygusu" ile, ilmitsizlik ve karamsarhk,
"olumsuz kendilik duygusu" u<;lan arasmda insamn
denge ve arayI$1 slirilp gider (isra 17/83; Fussilet
41/49-51).
Kur'an'm anlatimlanna gore nefs, kendi i<;inde
dinamik bir geli$me gilcilne sahiptir. En ba$ta
dilrtlisel tabiatm hakim oldugu, ben-merkezci ve
hazc1 bir bilin<; yap1lanmas1 vard1r. Bu Nefs-i
Emmare dlizeyidir(Yusuf 12/53). Aklt ve manevi
boyutun etkinlik kazanmast, vicdan geli$imi e$liginde
kendini sorgulama ve degerlendirme basamag1
ya$arnr. Nefs-i Lewame (K1yamet 75/2) olarak nite-
lendirilen bu a~mada ciddi degi$im ve donli$ilmler
ya~rnr. Dint ve ahlakt degerlerle tam uyumlu duru-
ma ula$1ld1g1, dilrtlisel egilimlerin blitilnliyle kontrol
altma ahnd1g1, davram$1arda uyum, kararhhk, i<;sel
doygunluk ve olgunlugun ya~nd1g1 en ilst geli$im
basama!)1 Nefs-i Mutmainel.Fecr 89/27-28)dir.
Kur'an' da <;e$itli psikolojik i$1ev ve silre<;lerle ilgili
olarak <;ok<;a kullarnlan kavramlardan birisi de kalb-
dir. Bir $eyi bir yerden di!)er bir yere <;evirmek,
sag1rn sola dondilrmek, i<;ini dt$ma <;1karmak, altm1
listilne getirmek, bir $eyi ba$ka bir $eye degi$tirmek
ve donil$tilrmek gibi anlamalara gelir. 8 Kalb nefsin,
insan ki$iliginin i<;sel merkezi; <;:e$itli duygu ve heye-
canlann, inan<;lann, al<lt etkinliklerini kisacas1 blitiln
psikolojik i$levlerin yeri ve kaynag1d1r. DU$ilnme ve
ak1I ylirutme, hidayet ve itmi'nan, ac1ma ve
esirgeme, manevi olarak annma ve temizlenme,
korku ve Urklintil, s1kinti ve bunalma, hasret ve hid-
det, iman ve takva, $ilphe ve ku$ku, nifak ve inkar.
.gibi silre<;ler kalpte ya$antr. 9 Razi'nin ifade ettigi
gibi, benlik idraki ve bilinci de kalb de ortaya <;1k-
maktad1r. l0 Benlik bilincinin <;ok farl<l1 derinlik dere-
celeri Kur'an'da sadr, kalb, fuad, lilbb, nilha .. gibi
kavramlarla dile getirilmi$tir. Bu kavramlar ozellikle
sufi yazarlar tarafmdan ele ahnarak dint tecrilbe ve
bilincin farl<l1 $ekilleri a<;1smdan tarnmlanm1$ ve
degerlendirilmi$tir. 11
8 Bkz. Cevhari, es-Sihah, Beyrut 1979, I, 204; lbn Manzur,
Usanii1 Arab, "klb" md.
9 ilgili ayetler i~in bkz. Mu'cemu e/fiiz11-Kuran, U, 415-416.
10 er-Razi, Fahreddin, Kitabii'n Nefs ve'r-Ruh ve ~erhu
kuvahiima, islamabad/ Pakistan 1388/1968, s. 61
1l Bkz. Tirmizi, Hakim, Hatmii'/-Evliya, Beyrut 1965, s. 130,
269, 270; 374. a. mlf. , Kitabii1 fark beyne's-sadr ve1-kalb
ve'l-fuiid, ve1-/iibb, Kahire 1954.
iSLAM GELENECiNDE PSiKOLOJi KOLTORO
Kur'an insan psikolojisinin baz1 en tipik ozellil<leri
ve davrarn$ egilimleri hakkmda dikkat <;ekici vurgu-
lara yer verir. Bu bilgiler 1$t!:Jmda denebilir ki, kendi
dogal egilimleri i<;erisinde insan benligi <;6kme ve
dag1lma tehlikesiyle kar$t kar$tya olan zay1f bir
yaptdtr. Gene! bir zayifhk ve yetersizlik onun var-
hgmm temel ozelligidir (Nisa 4/28).Yap1c1 ve yaratic1
yonilnil geli$tiremediginde y1k1c1 gil<;lerin etkinligin-
den kendisini kurtaramayacak (Bakara 2/30)
durumdad1r. Aceleci tutars1z ve kmlgan yap1s1 (isra
17/11; Mearic 70/19-21; Ha$r 59/9; Tegabiln
64/16) onun kendisini yonetme ve denetim altmda
tutmada ba~ns1zhga ve <;ok kolay hatalar yapmaya
sGrilkler. Dar goril$lil, saplanbh ve rahatma dil$kiln
olmas1 (Bakara 2/70; Maide 5/104; A'raf 7 /28;
Zuhruf 43/21-24; $uara 26/71-74) kendisi a<;1sm-
dan esasen <;ok iyi ve hayirh olacak mtidahele,
rehberlik, telkin ve ir$ad <;abalanna kar$I koyma ve
direnme davrant!;it gostermesine yol a<;ar.
Zay1f11gmdan kaynaklanan glivensizlik duygusu, her
$eye sahip olma, ihtiyacmdan <;ok fazlasm1 birik-
tirme, kendisinden ba$ka kimseye bir $ey koklatma-
ma e!)ilimini, cimrilik tutumunu gil<;lil bir $ekilde
bester (Tevbe 9/75-76; isra 17 /100; Fecr 89/20;
Adiyat 100/8). Kendisine yap1lan iyiliklerin <;ogu
zaman farkma varmayan ya da <;ok k1sa slirede
unutan, sahip oldugu $eyleri sadece kendi bilgisi,
becerisi ve ba~nsma baglay1p iyilik sahibine minnet
duymayan ( Zilmer 39/49; Fussilet 41/49-51) <;ogu
insanm nankorlilk egilimi (ibrahim 14/32-34; Hacc
22/65-66; Hud 11/9; $Cira 42/48) pek belirgindir.
Egitim ve iyile$tirilmeye muhta<; biltiln bu kusurlu
yap1s1 insam <;o!)u zaman isabetsiz, haks1z, yanh$,
adalet ve insafa aykm i$ler yapmaya, altmdan kalka-
mayacag, sorumluluklar yilklenmeye, ilaht sm1rlan
a$maya, kendine ve ba$kalarma zulmedici
davram$larda bulunmaya yoneltir (ibrahim 14/34;
Ahzab 72; Talak 65/1; Nisa 4/10; Al-i imran
3/117). Dolay1s1yla Nefs, dogal e!)ilimlerinden uzak-
la$hnlmas1, temizlenip anndmlmas1, egitilip
donil$tilrillmesi ve geli$tirilmesi gereken bir yap1
olup bu da ancak Allah'm rehberligi ve yard1m1 ile
mtimkilndilr (A'la 87/14-15; $ems 91/9).
Kur'an'da belki de en dikkate deger ve en <;ok yer
tutan bilgiler iman ve inkar psikolojisi <;er<;evesi
i<;erisinde dile getirilen ifadelerden olu$maktadir.
Ki$iden ki$iye degi$en <;e$itli sebepleri ve sonU<;:lan
yanmda bir grup ortammda ortak bir tutum olarak
$ekillenen, farkh tarihsel donemlerdeki benzer
davram$ egilimlerini gozler onilne seren ayetler son
derece aydmlabc1d1r. Birey ya da grup temelinde dile
getirilen <;e$itli karakter yap1lan ve dindarhk tipleri,
din psikolojisi ile ugra$anlar a<;1smdan e$siz bir
degere sahiptir. Dint grup ve cemaatlerde olu$an i<;e
kapah, a$m tutucu ve otekini d1$lay1c1 kahp yarg1lar
411
HAYA1i HOKELEKLi
ve direnme psikolojisi ile ortaya konulan tutumlan
aynnhh olarak orada gormek mi.imkilndi.ir.
Kuran-1 Kerim, bin,ok peygamberle ilgili olarak
gelecegi haber veren ri.iyalardan ve onlann yorumla-
nndan bahseder. Peygamberlerin d1~mda M1s1r kra-
lmm kendi toplumunun gelecegini ilgilendiren ri.iyas1
ve bunun Hz. Yusuf tarafmdan yap1lan isabetli yoru-
mu orada yer almaktadir. Ri.iya sembolizmi ile ilgili
baz1 unsurlar ve bunlann yorumlanmasmdaki teknik
ve baglanblardan da haber verilmektedir. Kur'an'm
ri.iyalar ve yorumlan hakkmda verdigi bu bilgiler Hz.
Peygamber'in de tecri.ibeleri e~liginde, sonraki za-
manlarda bu konuda ortaya c;:1kan c;:ok say1daki ara~-
hrma ve incelemenin kaynagm1 olu~turmu~tur.12
Hz. Peygamber'e gelen ilk vahyler sad1k ri.iyalar
~eklindedir; ri.iyasmda gordugu ~eyler ayms1yla
apac;:1k ~ekilde gerc;:ekle~mekte idi. Peygamberlikle
birlikte ri.iyalar onun hayatmda 6nemli bir rol oyna-
maya devam etti. Bu ri.iyalardan bazilanna Kur'an'da
deginilir. Bedir Sava~mda (624) mi.i~riklere kar~• onu
cesaretlendiren ~ey bir ri.iya olmu~tur (Enfal 8/43).
Bundan daha fazla bilineni, Hudeybiye'de (628)
Mekke'li kar~1tlanyla bir anla~ma yapmak zorunda
kald1g1 zaman gordugu ri.iyadir. Bu ri.iya iki sene
sonra (630) Mekke'nin Fethi olarak gerc;:ekl~mi~tir
(Fetih 48/27). Hz. Peygamber'in ya~d1g1 Mirac
tecri.ibesinden de Kur'an ri.iya olarak bahsetmekte-
dir(lsra 17/60). Sadik ri.iyay1 ni.ibi.iwetin belirti-
lerinden biri kabul eden Hz. Peygamberin, bundan
boyle art1k vahiy gelmeyecegini ancak iyi insanlann
ri.iya yoluyla Allah'la ileti~imlerini si.irdi.irecegini
haber verdigi nakledilmektedir.13 Hz. Peygamber
her sabah namazdan sonra, arkada~lanna aralann-
dan kimlerin ri.iya gordugunu sorar, sonra bu
ri.iyalan yorumlard1. Namaza davet ic;:in kabul edilen
ezanm sozlerinin de bir sahabenin ri.iyasma
dayand1g1 bilinmektedir. Hz. Peygamber'in yanmda,
Hz. Ebu Bekir ve klZI Esma'nm da ri.iya yorumcu-
lugunda tecri.ibeli olduklan kaynaklarda zikredilir.
Birc;:ok hadis kaynag1 "Ri.iya ve ri.iya yorumu" ba~hk-
h ozel boli.imlere yer vermi~tir.14 Boylece ri.iya ve
ri.iya yorumu, ki~inin kendisi ya da toplumu ac;:1sm-
dan baz1 durum ve geli~meleri anlama, yorumlama,
tutum geli~tirme ve kararlar almada 6nemli rol
oynayan bir arac;: olarak Islam toplumunda yerini
l 2 islam kiiltiiriindeki riiya ~ah~malan ile ilgili olarak bkz.
Schimmel, Annemarie, Halifenin Raya/an, islamda Raya
ve Raya Tabiri (~. Tuba Erkmen) Kabalc1 Yaymevi, Istan-
bul 2005; Yiiksel, Hasan Avni, Tork-Islam Tasawuf
Gelen~inde Raya, Milli Egitim Bakanhg1 Yaymlan, Istan-
bul 1996.
13 ibn Sa'd, et-Tabakata1 Kabra, Ill, 18; nkl. Schimel, s. 21.
14 Bkz. Buhari, Tabiru'r-Ru'ya 19, 23, 35, 36; Muslim, Ru'ya
6, 17, 23; Tirmizi, Ru'ya 1, 7, 10; ibn Mace, Tabiru'r-
Ru'ya, 3, 6, 7, 10.
412
alm1~1r. Ri.iya yorumu konusunda Islam toplumunda
tarih ic;:erisinde one c;:1kan isim, Miintehabii1-Ke/am Fi
tefsiri'-Ahlam kitabm yazan oldugu bilinen lbn-i Sirin
(61. 728)dir. Erken zamanlarda antik ri.iya tabirci-
liginin en 6nemli eseri olan, Artemidor'un
Oneirokritikon'u Arapc;:aya c;:evrilmi~ ve bu kitap
daha sonra Islam toplumunda ri.iya tabirciligini belli
bir dereceye kadar etkilemi~tir.15 Ri.iya ile c;:ok yakm
ili~kisi olan bir diger kavram da "istihare"dir. Bir i~in
hay1rh olup olmayacagma dair ri.iyada Allah'tan bir
i~ret talep etme ve buna bagh olarak bir karar ve
tutum geli~tirme demek olan istihare, bizzat Hz.
Peygamber tarafmdan 6nemle tavsiye edilen bir
uygulamadir.16 Bir Mi.isli.imanm hayatmda
kar~ila~tig1 ve karar vermekte zorland.gi durumlarda
ri.iya yoluyla hayirh bir c;:1k1~ yolu bulma giri~imi
olarak istihare, Mi.isli.imanlar tarafmdan 6nemsenen
ve gilnilmi.izde de yaygm ~ekilde ba~vurulan bir dini
ba~c;:1kma y6ntemidir.17
Miisluman Psikologlar ve Eserleri
Islam psikoloji tarihini Haris el-Muhasibi (61.
243/857) ile ba~latmay1 hakh k1lacak en 6nemli
sebep, ilk defa eserlerinde nefs kelimesinin salt
psikolojik anlamda en tutarh kullammma yer vermi~
olmas1d1r. En onemli eseri olarak kabul edilen er-
Riaye Ii Huk0ki11ah, Gnli.i oryantalist Massignon'a
gore, Islam ki.ilti.iri.inGn insamn ic;: hayatma dair
ortaya koydugu en gi.izel eseridir.18 Akim mahiyeti
konusunda ele ald1g1 Ma'iyyetii1-Ak/ ve ma'nahu ve
ihtilafu'n-nas ffh adh eseri, islam dilnyasmda bu
konuda yaz1lm1~ ilk kitaphr. Eserlerinde derin
psikolojik tahliller ve ruhsal haller ve si.irec;:lerle ilgili
kavramla~tirmalar dikkat c;:ekicidir. Dini/ahlaki
hakikatlerle uyumlu bir hayat tarzi ic;:in ki~inin ken-
disini ic;: ac;:1dan anlamaya c;:ah~masm1 tsrarla vurgula-
mas1, "ic;: gozlem"e dayah bir bilgisel etkinligin yolunu
ac;:m•~. kendinden sonraki birc;:ok ara~hrmac1y1 et-
kilemi~tir. Nefs, akil, kalb gibi temel psikolojik
kavramlann yarunda sadr, fuad, li.ibb, fehm, s1rr,
f1trat, marifet, garize, hatre-hahr, heva, ~ehvet.. gibi
kelimeleri de c;:okc;:a kullanmt~tir.19 Her ne kadar
Muhasibi'de bu kavramlarla ilgili c;:ok ac;:1k tarumlar ve
ozel aymmlara rastlanamazsa da, kendisinden sonra
gelen birc;:ok sufi yazar ic;:in ilham kaynag1 olmu~tur.
15 Schimmel, a.g.e, s. 22.
l6 Buhari, Tehecciid 25; Dua 48; Tevhid 10.
l 7 Bkz. lmamD9lu, Abdulvahit, Psiko-Sosyal Apdan Riiya ve
lstihare, Degi~im yaymlan, Istanbul 2004.
18 Massignon, Louis, Recueil de textes inedit concemant
/'histoire de la mystique en pays d1slam, Paris 1929, s. 17.
l 9 Bkz. Aydm, Huseyin, Muhasibinin Tasa>MJf Felsefesi,
Ankara 1976; &ginli, Zafer, ilk Sufilerde Ne/is Kavram,-
Haris Muhasibi Orne!li- (Yaymlanmam1~ Doktora Tezi)
UO. Sosyal Bilimler Enstitiisii, Bursa 2001.

bzellikle Ebu Htiseyin Nun20 ve Hakim Tirmizt21
gibi sufi yazarlar, bu kavramlar etrafmda dini bilinc;:
ve mistik tecrtibe geli~imi konusunda sistemli
dti~Unceler ortaya koymu$lard1r. Boylece gerek
bakt$ ac;:1s1 gerekse insanm ic;: dtinyastm anlamak ic;:in
kulland1g1 kavramlarla, kendisinden sonra gelen pek
c;:ok kimseyi etkisi altma almt$ ve islam gelenegi
ic;:erisinde ozgtin bir psikolojik dilin geli$mesine
onctiltik etmi$tir.
ilk islam filozofu olarak kabul edilen Kindi (61.
252/866) Risa/e fi'n-nefs ve Kelamun fi'n-nefs adh
risalelerinde Nefsin mahiyetini, meleke ve fonksi-
yonlanm, oltimden sonraki durumu ile nefsi armdir-
manm yo! ve yontemini incelemi$tir. Bunun d1$mda
Risa.le fi1-akl adh risalesinde akli idraki tammlam1$ ve
ak1l ttirleri hakkmda bilgi vermi$tir. Kindfnin Risa.le
fi mahiyyeti'n-nevm ve'r-ruya22 adh eseri, islam
dtinyasmda rtiya psikolojisi hakkmda yaz1lan ilk telif
eserdir. Kindi bu c;:ah~malannda Aristo ve Eflatun'un
gorti~lerini uzla~tmc1 bir yo! izlemekle birlikte onun
nefsle ilgili g6rti$U daha c;:ok Eflatuncu bir yakla$1m1
yans1tmaktad1r. Kindfnin psikoloji ktilttirtine bir
diger onemli katk1s1, el-Hile li-defi1-ahzan/Ozuntii-
den Kurtulma Yol/an23 adh ruh saghg.konusundaki
oncti c;:ah~mas1yla olmu~tur. Bu eserinde Kindt,
denetimsiz ofke ve ~ehvet gibi duygu ve arzulann
baskis1yla ortaya c;:1kan isteklerin, mutsuzluk ifadeleri
olan Uitintti, kayg1, oltim korkusu gibi patolojik
tezahtirlerin, m;vrotik hastahklara yo! ac;:mas1 yamn-
da, insanm ahlaki yetkinligine de engel olaca91
dti$i1ncesini i$lemi$ ve bunlardan kurtulma c;:arelerini
dile getirmi$tir.
islam dtinyasmda Aristo dti~ilncesinin en btiyilk
temsilcisi kabul edilen Farabi (61. 339/950), onun
psikoloji g6ri1$lerinin de en yakm takipc;:isi olmakla
birlikte baz1 konularda islami inane;: ve ogretilerle
bunlan uzla~t1rmaya da c;:ah$ffi1$tlr. insanm psikolojik
gtic;:lerinin dti~ilnme (el-kuwetti'n-nattka), arzu etme
(el-kuwetil'n-nilzuiyye), hayal (el-kuwetu'l-miltehay-
yile) ve duyumdan (el-kuwetti'l-hassase) olu$tugunu
kabul etmi~ ve bunlann fonksiyonlanm tamm-
lam1~ttr. Farabi, Aristo'dan devrald1g1 Faal Akil
kavramm1 islam inancmdaki vahy melegi ile e~itleye-
20 Furat, Ahmet Suphi, "Abu'I-Hliseyin an-Nuri ve Makamat
al-Kulub adh risalesi" /OEF is/am Tetkikleri Enstitiisu
Dergisi, c. VII, Istanbul 1978, s. 339-356.
21 Tirmizi, Kitabu1 fark beyne's-sadr ve1-kalb ve1-fuad, ve1-
/ubb, Kahire 1954; aynca bkz. <;:ift, Salih, Hakim Tirmizi
ve Tasawuf An/ayig (Yayimlanmam1~ Doktora Tezi), UO,
Sosyal Bilimler Enstitiisii Bursa 2003, s. 131-166.
22 Bu ii~ risalenin ~eviri5i i~in bkz. Kindi, Felsefi Risale/er
(~ev. Mahmut Kaya), iz yay. , j5tanbul 1994, 5. 131-152.
23 ~urk~e ~eviri i~in bkz. Kindi, Ozuntiiden Kurtulma Yo/Jan
(lncele, ~eviri ve metin tahkiki, Mustafa <;:agnc1), istanbul
1998.
iSLAM GELENECiNDE PSiKOLOJi K0LT0R0
rek bunu er-Ruhu'l-Emin. Ruhu'l-Kuds gibi isimlerle
kar$1lam1$hr. Ona gore akli idrakin as1l kaynag1 Faal
Ak1l olup, onun dU$i1nme gUcU Uzerine etkide bulun-
mas1yla duyumlar-hayal gtictinde saklanm1$ ~ekliyle-
kavramhr $eyler haline gelmektedir. insanda Faal
Akim yeri, goz kar$1smda gi1ne$in durumu gibidir.24
Boylece ona gore akli idrak, tabiatustu bir varhkla
sezgisel ve ilhama dayah bir ileti$imin sonucudur.
RUya ve vahy psikolojisi konusunda sistemli bir teori
ilk olarak Farabi tarafmdan ortaya konulmu$tur.
Ona gore sad1k rtiya, ilham ve vahyin kaynag1 Faal
Ak1ki1r; bunlann insandaki ahc1 orgam ise hayal gticil
ve nazari ak1l gtictidtir. Bu gilc;:lerden biri vas1tas1yla
Faal Ak1lla ileti$im kurmaya bagh olarak "ntibUwe,
kehanet, menamat ve er-rilya'es-sad1ka" gibi
kavramlarla ifade ettigi idrak ve tecrUbeler ortaya
c;:1kmaktad1r. 25
islam filozoflan ic;:erisinde ilma'n-Nefs konusunda
en c;:ok eser yazmt$ olan isim $Uphesiz ki ibn-i
Sinadir(ol. 428/1037). Bunlar arasmda en kapsam-
h ve sistemli olam, e$-$ifa isimli btiyilk ansiklopedik
eserinin "et-Tab'iyyat" k1smmm altmc1 disiplinini
olu$turan "Kitabti'n-Nefs" ile bunun ozeti kabul
edilen en-Necatm yine Tab'iyyat k1smmm altmc,
makalesini olu~turan "ffn-Nefs" ba~hkh boltimtidtir.
Boylece o, psikoloji bilimini fizik ile metafizik arasm-
da orta bir yerde kabul eder. insan nefsini, benlik bi-
lincine sahip ruhani ve olUmsUz bir cevher olarak
kabul etmesiyle de Aristo'dan aynhr. ibn-i Sina ruh-
sal hallerin, c;:e$itli duygu ve heyecanlann davram$lar
ve bedensel fonksiyonlar ilzerine, dolay1s1yla saghk
ve hastahk Uzerine olan etkisini ikna edici tarzda
ortaya koymu$, boylece psikosomatik tJp dahnm
onci1si1 olmu$tur. Ona gore ruhsal olaylarla bedensel
olaylar arasmda kar$1hkl1 ili$ki oldugu gibi, farkh ki$i-
lerin ruhsal dtinyalan arasmda da ileti$im ve etk-
ile$im vard1r. Telkin, hipnoz, nazar, bi1yi1, mucize
gibi ol~ylar i$te boyle bir "ruhsal etki"ye dayanmak-
tadtr. lbn-i Sina duyulan dt$ ve ic;: olmak Uzere ikiye
ay1rmt$; bilinen be$ dt$ duyunun yanmda be$ de ic;:
duyu oldugunu ortaya koyarak bunlann fonksiyon-
lanm ac;:1klam1$hr. Canh varhgm ba$kasma kar$I gos-
terdigi duygusal tepkilerin merkezi olarak kabul ettigi
"vehim gi1ci1"ni1 (el-kuwetti'l-vehmiyye; el-milte-
vehhime) psikolojiye ilk defa o sokmu$tur. Hocas1
Farabi'den devrald191 rtiya ve vahy psikolojisi ile ilgili
g6rU$1eri geli$tirerek, daha detayh bir teori haline
getirmi$tir. Ona gore her insanda, fizik alem gibi
24 Farabi, es-Siyaset ul-Medeniyye, Haydarabad 1346, 5. 4-
7; Tiirkc;e5i (c;ev. M. Aydin, A. ~ner, M. R. Aya5) Kiiltiir
Bakanhg1 yay. j5tanbul 1980, 5. 2, 4, 5; el-Medinetii'/-
Faz1/a, M1s1r ts. , s.57-59; Tiirk~esi (~ev. Nafiz Darn~man)
MEB Yaymlan, istanbul 1989. s. 54-57; 66-69.
25 Farabi, e/-Medinetii1-Faz1/a, 5. 63-80; Tiirkc;e c;ev., 5. 71-
79.
413
HAYATI HOKELEKLI
metafizik alemle de ileti$im kurma ve bilgi edinme
yetenegi vardir.26 ibn-i Sina'nm ruh saghg1 ve
hekimligine katk1lan da kayda degerdir. Modem
donemde psikanalizin bilini,: alh hahralara ve komp-
leks ya~nttlara ula$mak ii,:in kulland1g1 ve adma "ili$-
ki testleri" denilen ar~brma teknigini Freud ve
Bruer'den ,;ok onceleri onun kulland1g1 kabul
edilmektedir.27 Bunun yanmda, ,;ocuklardaki baz1
a$m ruhsal tepkilerin tedavisi ile ilgili go~lerinin
glinlimi.izde de degerini korudugu dile getirilmekte-
dir. 28 ibn-i Sina'mn bu alana bir ba$ka katk1s1 da
ollim kayg1s1 ve stres konusundaki t;ah$maland1r.
Risale Ii def'i gami1-mevt/0/iim Korkusundan
Kurtuluj29 adh eserinde ollim korkusu ve kayg1smm
sebepleri, sonui,:lan ve bundan kurtulma yollanm
ortaya koymu$tur. El-Hiizn ve Deful-gamm ve1-
hemm isimli risalelerinde endi~, lizlintli ve kayg1
gibi ruhsal tezahlirlerin olumsuz etkilerini ortadan
kald1rmaya yonelik g6rli$1erini ortaya koym~tur.
ibn-i Sina'nm es-Salata ve mahiyetiiha isimli risalesi
felsefi ve psikolojik ai,:1dan namaz ibadetini inceleyen
ve ba$kaca omegine rastlanmayan 6zglin g6rli$1er
i,;ermektedir.
Filozof Ebu Bekir Razi'nin (61. 313/925) et-
T1bbu'r-ROhaniisimli eseri gerek kavramsal gerekse
ii,:erik ai,:1smdan ilk ve 6zglin bir ruh saghg1 kitab1d1r.
Kitapta baz1 eski filozoflarm g6rli$1erine attflar yer
almakla birlikte, konulann ele altn1$ tam yazann
kendine ozgli bir yenilik g6sterir. Ki$ilik ve karakter
bozukluklan ve bunlann tedavi yollanm ele alan bir
t;ah$ma olan bu kitap, kendinden sonra aym ya da
benzeri adlarda biri,:ok ba$ka esere omek ve kaynak
olmu$tur. Razi kitabmda ruhsal hastahklann ruhsal
ve ahlaki sebepleri oldugu dli$lincesinden hareket
eder. Saghk11, dengeli ve erdemli bir insan olma,
psikolojik ve ahlaki dengesizlik ve bozukluklardan
uzak ya~manm yollan hakkmda sistemli bilgilere
yer verir. Razi'ye gore insani olgunluga, a$mhklar-
dan uzak, akhn kontrollinde dengeli bir ya~m
tarz1yla ula$1labilir. Tutkulu sevgi, i.izlintli, endi~,
ofke, ollim korkusu gibi psikolojik olaylann yam s1ra
26 lbn-i Sina'mn psikoloji go~leri i~in bkz. Durusoy, Ali, ibn
Sina Felsefesinde lnsan ve Alemdeki Yeri, MUIF Vakft
yay., Istanbul 1993; Dag, Mehmet, "lbn Sina'mn
Psikolojisi", ibn Sina Dogumunun Bininci Y1/J Armastam
(der. Aydin Sayih), Tilrk Tarih kurumu Bas1mevi Ankara
1984, s. 319-404.
27 Gokay, Fahrettin "Ruh Hekimligi tarihinde lbni Sinli", lbni
Sina, Istanbul 1937, s. 15.
28 Karan, Dogan, "Psikiyatri'nin Tarih~i", ◊ztUrk, Orhan ve
ark., Ruh sag/Jg1 ve Hasta/Jklan, 2. bas., Ankara 1983, s. 6.
29 Tilrk~e ~eviri i~in bkz. ibni Sina, 0/iim Korkusundan
Kurtufl.1$ Risalesi/Namaz Risalesi kev. M. HaZJTii Tura),
Orhan Mete ve Ortag, Kolektif $irketi Matbaas1, Istanbul
1959.
414
kendini begenme, kiskan,;hk, yalanc1hk, cimrilik,
a,;g6z1Ullik, sarho$luk, zevki,:ilik, menfaati,:ilik gibi
ahlaki egilimlerin insamn ruh saghg1m bozdugunu ve
ki$iligini zaafa ugratt1gm1 dile getirir. 30 Razi'nin aym
konular etrafmda bir diger kitab1 da es-Sfretii'/-
Felsefiwe'dir. Kendi $ahsi tavirlanmn bir savunmas1
olarak yazilmt$ olan bu kitapta da, ahlaki saghgm
zihinsel saghk oldugu, ahlaki bozuklugun da zihinsel
bozukluk oldugu ana fikri yer al1r. A$m bag1mhhk ve
~m perhizin zararh oldugu, bu ikisi arasmda bir yol
tutulmas1 gerektigini savunur.31
Razi'nin bu dli$linceleri kendisinden sonra islam
dlinyasmda bir T1bbu'r-ROhani geleneginin olu$mas1-
na, benzeri konu ve yakla$lffilann yer ald1g1 ki-
taplann yaz1lmasma yol a,;mt$br. Bunlar arsmda
ibrahim b. Yusuf el-$irazi (61. 479/ 1083) ile
Abdurrahman ibnu'I-Cevzi(o. 597/120l)'ye ait
et-Tibbu'r-Ruhani,32 Ebo Zeyd el-Belhi(ol.322/
934)'nin, Mesalihii1-ebdan ve1-enfiis33 isimli ki-
taplarmm da aym ,;izgide yer ald1g1 soylenebilir.
Bunlann d1$mda ibn Hazm'm (61. 456/1064)
el-Ahlak ve's-Siyer Fi miidavati'n-niiFas isimli kitab1
ile; 1bn-i Teymiyye'nin (728/1328), Risa/e Fi
Emraz el-Ku/Qb ve $ifaiiha isimli kitaplan
zikredilebilir.
<:;agda$ baz1 ara$tlrmac1lara gore, islam psikolo-
jisinin esaslanm ger,;ek anlamda Gazzali ortaya
koymu$tur.34 Ger,;ekten de o sistemU ii,: gozlem ve
davram$ tahliline dayal1 yakla$1mlanyla pek i,:ok_ yeni
g6rli$1er dile getirmi$tir. Onun bliylik eseri Jhyau
U/Qmi'd-Din, psikolojik kavramla$hrmalar, tahliller
ve tasnifler yonUnden olduk,;a zengindir. Bu kitabm
ozellikle U,;Uncli cildinin ba$mda yer alan "AcaibU'I-
Kalb" b61Umli, kalb, nefs ve ruh gibi psikolojik
kavramlann tammlanyla ba$lamakta, insandaki
temel gUdUler, duygular ve arzular ve egilimler
hakkmda bilgi verildikten sonra sistemli davram$
tahlillerine dayah dini ve ahlaki i,:1kanmlara ula$1l-
maktadir.35 Dini bilin,; ve davrant$1 akla uygun ve
dogal arzulara (heva) kar$1t bir konumda ele alan
Gazzali'ye gore, ilahi ylicelige ula$mak ancak ak1l
vas1tas1yla dogal dUrtU ve isteklerin denetim altma
30 Ebu Bekir Razi, et-Tibbu'r-nJhani, Resilil Felsefiye i~inde,
(n~r. Paul Kraus), Daril'I-Afaki'I-Cedide, Beyrut 1982.
Tilrkye yevirisi: Ruh Saghg1, (~ev. Hilseyin Karaman), lz
yayinctltk, Istanbul 2004.
31 Er-Rlizi, es-Siretii1-Felsefiyye, Tahran 1964, s. 91-103.
32 N~r. Muhammed Cerna!, Matbaatil't-Terakki, D1me~k
1348.
33 N~r. Fuad Sezgin, Frankfurt 1984.
34 EI-Ehevani, A. Fuad, "ilmu'n-Nefs el-lslami', el-Osman,
Abdu'I-Kerim, ed-D1rasatii'n-Nefsiyye inde1-miislimin ve1-
Gazzali bivechin hass, 2. bas, M1s1r 1401/1981, s. 5.
35 Bkz. Gazziili, ihya, Istanbul 1318, c. Ill, s. 10-40.

ahnmasma baghdir. 36 Mearicii'l-Kuds isimli eserinde
yine nefs, kalb, ruh ve ak1l kelimelerini ar;:1klad1ktan
sonra nefsin mahiyeti, hareket ve idrak edici gtir;:leri,
i<; ve d1§ duyular, duyum ve akli idrakin ttir ve dere-
celeri hakkmda bilgiler verilmekte, peygambere
mahsus idrak §eklinin ozellikleri ele ahnmaktadir.
Kutsi Aki/ ya da Kutsi Ruh olarak niteledigi peygam-
berlere ozgti idrak organmm, en mtikemmel ve
Gstiln bir idrak kategorisi oldugunu dile getirir.37
idrak teorisi ile ilgili benzeri go~leri Mi$katii1
Envar'da38 da bulmak mtimktindtir. el-Munkizu
mine'd-Dalal, Gazzali'nin otobiyografisi olup, bu
kitabmda fikri geli§imi, ya~d1g1 baz1 bunahmlar,
manevi/tasavvufi tecrtibeleri hakkmdaki §ahsi
gozlem ve degerlendirmeleri yer ahr. 39 Mfzzanii1-
Amel, ahlak psikolojisi konusunda yaz1lm1§ bir kitap-
tJr. Nefsin gti<;leri, ahlaki egilimleri, kotu davram§
egilimlerinin dtizeltilmesi, nefsin denetim altma alm-
mas1 ve erdemin elde edilmesi, akil-heva kar§1tbg1
gibi konulara yer verir.40 Boylece Gazzali, kendin-
den oncekilerin birikimlerini zabt etmi§, bunlan
geni§letip detayland1rm1§, tasnifler yapml§ ve daha
yeni gorti§lerle zenginle§tirip sistemli bir duruma
getirmi§tir. Onun btitiln eserlerinde psikolojik bir
boyut ve derinlik goze r;:arpar. Teoriler ve kavram-
larm otesinde, dini ve ahlaki konulan ele ahrken
psikolojik yakla§1m ve analizlere ondan daha fazla
yer veren birisine rastlamak zordur, denebilir.
Btiytik mtifessir ve kelam alimi Fahri.iddin Razi
(61. 606/1209)nin Kitabii'n-Nefs ve'r-Ruh ve $erhu
kuvahuma isimli eseri ahlak psikolojisi alanmda
yaz1lm1§, hem felsefi hem de dini gorti§leri bir araya
getiren en gtizel kitaplardan birisidir. insanda beslen-
me, cinsellik ve mtilkiyet olmak tizere ti<; temel fiz-
yolojik gtidtintin varhgm, kabul eden Razi'ye gore,41
en temel psikolojik gtidtiler ise gti<; ve bilgi
istegidir.42 insandaki sonsuzluk arzusuna da deginen
yazar, Allah arzusunu da buna baglar. 43 Ona gore,
insani geli§menin dinamiginde stirekli degi§en ruh
halleri ve denge durumlan vard1r44 ki, bu da insam
36 A. e. , c. IV, s. 64-72.
37 Gazzali, Mearica1-Kuds, M1s1r ts. , s. 19, 21, 43-61, 66.
38 Bkz. Gazzali, Mi~kata'I-Envar/Nurlar Feneri (9ev.
Siileyman Ate~). Bedir Yaymevi, istanbul 1966.
39 Gazzali, Dalaletten Hidayete (9ev. A Suphi Furat) $amil
yaymevi, Istanbul 1978(?), s. 40-43; 70-90.
40 Gazzali, Mfzana1-Amel, D1me~k-Beyrut1407/1986.
41 Razi, Fahriidddin Muhammed b. Omer, en-Nels ver- Ruh,
(thk. Muhammed Sagir Hasan el-Ma'sumi), islamabad,
Pakistan 1388/1968, s. 88-91, 97.
42 Razi, . a.g. e, s. 23-25.
43 Ag. e. , s. 5-7, 22.
44 Ag. e. , s. 8-10, 97.
!SLAM GELENECiNDE PSiKOLOJi KOLTORO
diger varhklardan ayiran ozelliklerin ba§mda gelir.
Bireysel farkl1hklann onemi Gzerinde duran yazar,
bununla birlikte insan tabiatmda var olan baz1 kotil
egilimlerin btittintiyle yok olmayacag1m, as1l
yaratJh§m degi§mezligini vurgulayarak dini/ahlaki
egitimin imkanlannm smirlanna i~ret eder. 45 Razi,
Calinus'un ortaya koydugu beyin merkezli bir insan
gorti§tine kar§J r;:1karak, kalb merkezli bir psikoloji
anlay1§m1 savunur. "Ben" soztiyle i§aret edilen
merkezin yerinin de kalb oldugunu belirterek,
Kur'an, stinnet, akli, t1bbi-tecrtibi ve psikolojik
delillerle kendi g6rti§Gnti temellendirir. 46
ibnu'I Kayyim el-Cevziyye (61. 751/1351)
Kitabii'r-Ruh adh eserinde daha r;:ok ruh-beden ili§ki-
leri, oltimden sonra ruhun durumu, ruhlar aras1 ileti-
§im, rtiya ve <;e§itleri gibi konulardaki rivayetlere ve
bunlar etrafmda dile getirilen <;e§itli g6rti§ ve tart1§-
malara yer verir. Ona gore Kur'an'da ruh kavram1 in-
san i<;in kullamlmaz; insan ruh ve bedenden ibaret
bir btittindtir ve bu da zat, kendilik, manasma gelen
nefs kavram1 ile ifade edilmi§tir. Nefs, insanoglunun
ruhudur47 Nefsin "emmare", "lewame" ve "mutma-
inne" olarak adlandmlan ti<; geli§im basamagmdan
soz ederek, nefsin dinamik bir tabiata sahip oldugu-
nu, dini bilin<; ve uygulamanm arti§ma ve kalitesine
bagh olarak olgunla§ma yontinde ilerledigini belirtir.48
ibn-i Haldun (61. 808/1406) tinlU eseri
Mukaddime'de birr;:ok psikolojik gorti§ ve teoriye yer
vermi§tir. insanm toplumsal egilim ve yeteneklerine
ozel bir onem atfeden yazar "asabiyet" kavram1 ile
dile getirdigi kayna§ma, birle§me, dayam§ma, Gstiln-
ltik kurma ve boylece gti<;lti ve gtivende olma istegi-
ni bUttin tarihi ve toplumsal olaylann temelindeki
psikolojik faktor olarak kabul eder. 4 9 Allah'm halife-
si olarak yarahlm1§ olan insanda liderlik, tistilnltik,
makam ve mevki elde etme, yonetme gtidGsti r;:ok
gti<;ltidtir ve kar§l konulamaz bir §ekilde kendisini his-
settirir. Ozellikle yoneticilerde, ilim ve sanat, makam
ve unvan sahibi kimselerde btiytiklenme ve kendini
ytiksekte gorme duygusu r;:ok gti<;lti bir ha! ahr; onlar
ba§kalarm1 kG<;tik gorme, herkesin kendi ontinde
egilme ve kendilerine sayg1 gosterilmesini isterler.
Bu hususta kendilerine kusurlu davramld1gm1 zan-
nettikleri i<;in dert ve tiztintil i<;inde kahrlar. Bu ytiz-
den halkta boylelerine kar§1 bir ofke ve nefret mey-
4 5 A.g.e. , s. 85-86.
46 Razi, a.g.e, s. 51-74.
47 EI-Cevziyye, er-Ruh, 2. bas., M1s1r 1966, s. 153-154;
217-219 (Turki;:esi, Kitabu'r-Ruh (i;:ev. $aban Hakh) iz
yaymc1hk, istanbul i993, s. 205-206; 279-281.
48 Ag.e. , s. 220-228; Turki;:esi, 283-298.
49 ibn-i Haldun, Mukaddime, (i;:ev. Suleyman Uludag),
Dergah yaymlan, istanbul 1982, Giri~, I, 119-130; 11,887
41 5
 HAYATi HOKELEKLi
dana gelir. <;:unkU insan tabiatmda ilahla$ma ozelligi
ve egilimi vardir. Bask1, ilstUnlUk kurma ve zorla bo-
yun egdirme d1~mda, bir insanm diger birinin kemal
ve yilkseklik bakimmdan kendisinden Ustiln oldugu-
nu kabul etmesi c;:ok ender gorUlen bir durumdur.50
Psikolojik nedensellik ve bilinc;:d1$1 gUdUlenmeyi
kabul eden ibn-i Haldun, psikolojik bir olgunun,
genellikle daha once var olan ve biri digerini izleyen
tasawurlardan meydana geldigini belirtir. SozU
edilen tasawurlann sebepleri diger birtak1m
tasawurlar olabilir. Fakat zihinde olu$an her
tasawurun sebebi belirsizdir. <;:unkU hie;: kimse
psikolojik sUrec;:lerin ba$lang1c;: noktasm1 ve dUzenini
kavrayamaz. Bunlar, biri digerine bagh olmak Uzere
Allah'm zihne ilettigi birtak1m olgulard1r. insan bun-
larm ba$lang1c1 ve son noktasm1 bilmekten acizdir.
insan genellikle sadece tabii ve d1$a yans1yan, bir ter-
tip ve dUzen ic;:erisindeki idrak vas1talannda olu$an
sebepleri bilimsel olarak kay1t altma alabilir.51
Maddi ;;artlann, iklim ve beslenmenin, i$,
meslek, c;:al1;;ma $artlan, gelir seviyesi ve toplumsal
statUniln ve psiko-sosyal faktorlerin karakter ve
davram;;lar Uzerine etkisini oldukc;:a detayh olarak
inceleyen52 ibn-i Haldun, refah ortammm ahlak ve
karakter yap1lanmas1 ilzerindeki olumsuz etkilerini
ozellikle vurgular. Onun tespitlerine gore refah ve
bolluk insanm arzulanm iyice ki$k1rt1r, hazc1hk ve
bag1mhhg1 gUc;:lendirir, cinsel sapmalar ve ahlaki
yozla;;malara yol ac;:ar. K1sacas1, refah ortammda
insanlann karakteri bozulur, dini ve ahlaki degerler
zay1flar, kotUIUk ve ahlaks1zhklar yay1lmaya ba;;lar ve
bUtiln bir toplum c;:okU;;e, c;:ozillilp y1k1lmaya dogru
ilerler. 5 3 ibn-i Haldun'un aym konuda Uzerinde dur-
dugu onemli bir husus da, siyasi otorite, yonetim
bic;:iminin insanlann ki;;ilik ve karakter yap1lan ilze-
rine olan etkisidir. Ona gore, eger yonetim tam adil
ve yumu~k ise, zora ve bask1ya dayanm1yorsa,
boylesi bir yonetim altmda ya~yan kimselerde
kendine gUven duygusu geli$ir. Buna kar$1hk zulilm,
zor ve bask1ya dayanan, a;;m otorite $iddet ve ceza-
ya ba;;vuran bir yonetimde ya;;ayan kimselerde
korku ve boyun egme hakim olur, direnme ve meta-
net gUcil ortadan kalkar a;;ag1hk duygusu (mezellet),
kendine gUvensizlik ve edilgenlik (meskenet) karak-
teri geli;;ir. Boyle bir karakterle yeti$mi;; insanlarm
meydana getirdigi toplulukta dini ve toplumsal hic;:bir
yenile$me ve geli;;me olmaz, tam tersine tutuculuk,
katihk ve gericilik hakim duruma gelir. 54
50 ibn-i Haldun, Mukaddime, I, s. 468; II, s. 887, 920-922.
51 A. g. e. , II, s. 1074.
52 A. g.e. , I, s. 472-474; 11, s. 905, 908, 920, 937-938.
53 A. g.e. , I, s. 346-347; II, s. 867-871.
54 A. g.e. , I, , s. 426-428; 454-455.
416
ibn-i Haldun kitabmda rUya, vahiy, kehanet gibi
psikolojik olgularla ilgili gorU;;lerini de uzunca dile
getirmi;;tir. Ona gore ibn-i Sina gibi filozoflarm ileri
silrdugu ;;ekliyle rUya ile vahyin psikolojik mekaniz-
mas1 aym degildir. Vahiy olay1m, hayalin bir sureti
ortak duyuya gondermesi bic;:imindeki rUya hadise-
sine indirgemek yanh;;tir. Vahiy ancak ruhani bir
yUcelmeye, varolu;;sal bir donil;;Ume ugrayarak,
nerdeyse insan tabiatmdan c;:1k1p melekle;;en
peygamberin ya;;ayabilecegi bir tecrUbedir. Bu
anlamda ele almd1gmda rUya vahye nispetle daha alt
seviyede bir psikolojik olayd,r ve gene! olarak bUtiln
insanlar rUya gorilr. 55
Teoriler ve Gorii~ler
MUslUman bilginler nefsin yap1sm1 ve ozelliklerini
hem ic;: gozlem hem de d1;; gozlem yoluyla incele-
yerek tan,maya c;:ah;;m1;;lard1r. Birc;:ok dU;=;ilnUr "ben-
lik bilinci"ni tahlil ederek ya da ya$ad1g1 ic;: tecrUbeler
Uzerinde sistemli incelemeler yaparak goril;;ler ileri
silrmU;;lerdir. Aynca daha onceki dil;;Unilrlerin
goril$lerinden de onemli olc;:Ude yararlanm1;;lardir.
MUslilman psikologlann nefsin gilc;:leri, etkinlik tilr-
leri ve i;;levleri konusunda benimsemi;; olduklan
goril;;lerin onemli bir kism1 Aristo, diger bir k1sm1 da
Eflatun kaynakl1 kavram ve tammlara dayanmakla
birlikte, bunlar Uzerinde baz1 degi$iklikler yapm1;;lar,
yeni ve ozgiln katkilarda da bulunmu;;lard1r. Nefsin
geli;;im basamaklan ve olgunla;;mas1 konusunda ileri
sUrillen goril;;ler ise, bUyilk olc;:Ude Kur'an terminolo-
jisine dayah olup, ahlaki, dini ve manevi geli;;menin
ba;;lang1cmdan en son ula~bilecegi noktaya kadarki
ilerlemenin ic;:sel baki;; ac;:1s1rn ortaya koyar. RUya ve
vahy ba;;ta olmak Uzere c;:e;;itli psikolojik olgu ve
olaylan ac;:1klamak ic;:in geli;;tirilen gorU$ ve teoriler
bUtiln bir islami telakkiyi yans1tic1 nitelige sahiptir.
1. Nefsin Giic;:leri ve Yetileri
Beden ve ruh bUtUnU olarak insan nefsi birtakim
gilc;:lerle dogu;;tan donattlm1;; durumdadir. Gile;
(kuwe) nefsin belli tilrdeki fillerinin ilkesi (mebde;
mebadi) olarak tammlamr. Her insan nefsinin gUc;: ve
etkinliklerinin ;;iddeti ve zay1f11g1, bedenin mizacma
gore degi$ir. Bedenin mizacmdan dolay1 nefsin
kazand1g1 bu ozellik, onun yetenegidir (istidat).
Biltiln insanlar aym gUc;:lere sahiptir; bireysel fark-
hhklar, bu gUc;:lerin etkin hale gelme dereceleri
anlamma gelen yeteneklerde ortaya c;:1kar.
Gene! olarak nebati, hayvani ve insanr olmak
Uzere lie; llir nefsin varhg1 kabul edilmi$tir. 56 insanda
55 ibn-i Haldun , a. g. e. , I, s. 354-355, 368, 371-374; 380-
383; II, 1110-1111.
6
5 ibn-i Sina, en-Necat, 2. bas., M1s1r 1357/ 1938, s. 158;
Gazzali, Mearicii1-Kuds, (thk. Muhammed Mustafa ebu'I
Ula), M1s1r ts., s. 27; Razi, en-Nefs, s. 74-75.

bu ilc;:il de bir ve billlin olup, sadece i~levler bakimm-
dan bir ayn~ma soz konusudur.
Nebati ·nefs; beslenme (gaziye;mugziyye),
biiyiime (namiyye; milrbiyye; milnmiyye) ve iireme
(milvellide) yetilerine sahiptir. Beslenme faaliyeti bir-
tak1m silrec;:lerin sonunda gerc;:ekle~ir. Once sindirim
(haz1ma) i~lemi yerine getirilir; alman besin parc;:alara
aynhr (miltehallile) ve bedenin tabiatma uygun duru-
ma getirilir. Sonra her uzvun mizacma gore bu
parc;:alar ayarlamr (mugayyire), yararh k1s1mlar tutu-
lur(masika), i~ yaramayanlar ise d1~an atthr (dafia).
Bilyilme gilcil, beslenme gilcilniln biltun uzuvlar
ic;:in uygun hale getirdigi besinleri dengeli olarak be-
denin gerekli yerlerine dag1ttr. Oreme gticilniln ise
iki gorevi vard1r: Birincisi, tohumu veya meniyi ya-
ratmak, onlara tabiatm1 ve :;;eklini vermektir (mugay-
yire). Oreme gilcti erkeklerde etkin (fail), di~lerde
edilgin (mtinfail) durumda bulunur; iki c;:iftin birle:;;-
mesiyle tireme gerc;:ekle:;;ir. ikincisi, meninin tilre ait
suretini almas1 ve yap1smm olu:;;mas1dir (musawire).
Hayvani nefs; alg1/ama (miidrike) ve hareket
etme (muharrike) yetilerine sahiptir. Alg1lama, hissi
idrak gilcti(mildriketti'l-hissiyye; hassase)niln etkin-
ligine bagh olarak gerc;:ekle~ir. Hissi idrak be:;; adet
d~ (zahire) ve be:;; adet de ic;: (batme) duyudan ol~ur.
Olu:;;um s1rasma gore, dokunma (lemsiyye)
duyusu ilk once gelir. Dokunma duyusu dort veya
daha fazla duyuyu ic;:eren ve bedenin tamamma
yay1lm1:;; olan bir duyudur. S1cak11k ve sogukluk,
ya:;;hk ve kuruluk, sertlik ve yumu:;;akl1k, ag1rhk ve
hafiflik ile pilri.izltiltik ve kayganhg1 hisseden bir
duyudur. Tad alma duyusu (zevkiyye), ac1-tath,
buruk, kekre, ek:;;i, yanik, tats1z ve benzeri kokulan
duyumlar. Kaku alma duyusu (~amiyye; hissii's-
~emm), ho:;; ya da ho:;; olmayan kokulan duyumlar.
i~itme (sem'iyye; el-hissii's-sem'iyye) duyusu, ince
ve kahn sesleri, yank1y1 duyumlar. Gorme (bas1ra;
el-hissii'l-basariyye) duyusu, cisimleri, renkleri ve
gortintuleri duyumlar.
ic;: duyular (el-kuva'l-miidriketii'l-batma; el-ha·
vassii'l-batma; el-me~a'iri.i'l-batma) ise :;;unlard1r:
Ortak duyu giicii (el-hissii'l-mii:;;terek) d1:;; ve ic;:
duyulan birbirine baglar; be:;; duyu tarafmdan
edinilen ihsaslann topland1g1 bir merkezdir. Gerc;:ek
anlamda duyumun gerc;:ekle:;;tigi yer buras1d1r. Ortak
duyu gticti, be:;; duyunun her birine ait hissi idraki
gerc;:ekle:;;tirir. Onlann idraklerini birle:;;tirerek, kul-
lamlabilir ve yararh duruma getirir. Duyulann c;:ah:;;-
mas1 bittikten sonra da, onlan kullanmakstzm hisst
idrakleri gerc;:ekle:;;tirir.
Hayal ve tasawur giicii (el-kuvveti.i'l·hayaliyye
ve'l-musavv1ra), ortak duyunun be:;; duyudan ald1g1
ve idrak ettigi sCtretleri saklar. Be:;; duyunun idrak
isLAM GELENECiNDE PSiKOLOJi KOLTORO
ettigi cisimlere ait hissi idrakler bu gilc;:te sakl1 kahr.
Duyulann duyumlad1g1 alg1lar bu gtic;:te korundugu
ic;:in, onceden duyumlanm1:;; bir :;;eyin tekrar duyum·
lanmasma gerek kalmaz. Boylece ortak duyu ile
hayal ve musawira gticti, biri digeri olmadan i:;;
gormeyen iki gtic;:tur.
Haya/ kurma giicii (el-kuvveti.i'l-mi.itehayyile),
hayal ve tasawur gtictindeki suretler ile haf1za ve
hattrlama (haf1za ve'z-zakira) gUcUnde bulunan
anlamlan birbirleriyle birle:;;tirir ve aymr. Boylece
mtitehayyile gticti, bir yandan tasawur di!'.jer yandan
haf1za ve hat1rlama gilcil ile baglantthdtr. Aynca bu
gtic;:, suret ile sureti, anlam ile anlam1 birbirleriyle bir-
le$lirir ve aymr. Bu suretlerden ve manalardan
ba:;;layarak, bunlara benzer ya da kar:;;1t yeni suret ve
manalar tiretip durur. Nefsin en i:;;lek olan gticildilr.
Rilya, ilham, vahy, kehanet gibi psikolojik olaylar bu
gilciln etkin c;:al1:;;masmm ilri.inil olarak kabul edilir. 5 7
Vehim giicii (el-kuvveti.i'l-vehmiyye, el-
mi.itevvehhime), be$ duyunun idrak etmi:;; oldugu
cismani suretlerde mevcut olan, ancak bu duyular
tarafmdan alg1lanmayan ctiz'i manalan idrak eder.
Bir varhkla kar:;;tla:;;ma anmda hissedilen dostluk-dti:;;-
martltk, yararh-zararh, zevkli-ac1 verici gibi manalan
alg1layan gtic;: budur. Mesela koyun, daha once hie;:
gormedigi halde kurdu gordugu zaman ondan
korkar ve uzakla:;;maya c;:ah~1r. Vehim gticil cismani
suretlerden bu ~kilde manalar c;:1kanrken bu mana
dt~ duyularca alg1lanmamaktad1r. Bu bir tilr yaratth:;;-
tan gelen ic;:gildilsel sezgidir.
Haf1za ve hatJrlama (el-kuvveti.i'l-haf1za ve'z·
zakire; el-miitezekkire) gilcil, vehim gUcUntin
idrak ettigi cilzi manalan gerektiginde hattrlamak
tizere saklayan bir gilc;:tilr. Hattrlama i:;;lemi, tek ba~•-
na degil vehim ve mtitehayyile gilc;:lerinin de
yard1m1yla gerc;:ekle:;;ir. 58
Hayvani nefsin hareket ettirici (muharrike) gilc;:·
leri de iki kisma aynhr:
Giidiileyici (el-kuvveti.i'l-baise) ve yap1c1 (el-
kuvveti.i'l-faile) gilc;:ler.59 GUdilleme gilcil, haz ve
elem ilkesine gore c;:ah~1r. Kendisine yararh
gordugune yonelme, zararh gordugunden kac;:mma
yontinde etkinlikte bulunur. Gildilleyici gilc;:, istek ve
arzu gilcil (el-kuvvetii'n•ni.izftiyye ve•~-~evkiyye)
olarak da isimlendirilir ki bunun da iki alt birimi
vardir: $ehvet giicii (el-kuvvetii'~-~ehvaniyye) ve
57 Bkz. Farabi, el_Medinetii1-Faz1/a, s. 63-80; lbn-i Sina, ~ -
$ifa, en-Nefs, n~r. G. C. Anawati-Said Zayid, Kahire
1975, s. 155-157.
58 fbn-i Sina, en-Necat, s. 162-163; ~ - $ifa, en-Nefs, s. 58-
70; 145-155; Gazzali, Mearicu1-Kuds, s. 47-56.
59 ibn-i Sina, e~·$ifa, en-Nefs, s. 33; 172-173; Nedi!, s.
158-159; Gazzali, Mearicu1-Kuds, s. 43.
417
HAYA1i HOKELEKLi
ofke giicii (el-kuwetu'l-gadabiyye). $ehvet gi.ici.i,
zevkli ve yararh oldugu tahayyi.il edilen ~yleri iste-
yen, onlara dogru yakla~mak lc,in harekete gec;iren
bir gi.ic;ti.ir. Ofke gi.ici.i ise, act ve zarar veren ~yler-
den sakmmak ve uzakla§mak ic;in, onlara ka~t i.isti.in
gelme yoni.inde nefsi harekete gec;irici bir gi.ic;ti.ir.
insani nefs(Nefs-i Nattka)in gi.ic;leri de iki
boli.ime aynhr: Birincisi, yap1c1 gii~ (amile), ikincisi
de bilici gii~ (alime)ti.ir. Bu gi.ic;lerden her birine
ortak bir isim olarak aktl denilir. Diger nefs ti.irlerini
de kendinde toplayan insani nefs, yalntzca kendine
ozgi.i olan aktl gi.ici.i sayesinde onlardan aynhr ve
i.isti.in bir konumda yer ahr. Nefs-i nabka ya da aktl,
nazari ve ameli olmak i.izere iki ti.ir etkinlikte
buJunur. Gayri maddi bir cevher olan insan nefsinin
hem fizik hem de metafizik alemle ili~kisi vardtr.
Nefsin fizik otesi alemle olan ili~kisinden, nazari
etkinliginden "ilimler" (u!Gm), fizik alemle ili~kisin-
den, ameli etkinliginden de "ahlak" dogar. 6 0
Yap1c1 (amile) gi.ic;, nefsin bedenle kendisi
arasmdaki ili§kiyi di.izenleme yetenegidir. insan
bedeninde veya bedenle birlikte gerc;ekle~n bi.iti.in
hareket ve etkinliklerin ilkesidir. Bu gi.ic; insanm
hareketlerini di.izenlerken, bilici gi.ic; ile birlikte uyum
ic;inde c;ah~tr. Hayvani nefsin gi.idi.ileyici gi.ici.i
(ni.izGiyye) ile birlikte, utanma, ac1ma, korkma,
gi.ilme, aglama, dostluk, gurur vb. duygu ve heye-
canlan i.iretir. Bunun sonucu olan ki~inin etki(fiil) ve
tepkide bulunma(infial) hlZlnt ayarlar. Alg1lama gi.ici.i
ve onun tahayyi.il (mi.itehayyile) ve tahmin (mi.ite-
vehhime) gi.ic;lerini kuJlanarak, bu di.inyadaki olay-
lann bagb oldugu yasalan ve insani sanatlan ortaya
c;tkanr; insamn onerme ve sonuc;lara ula§masm1
saglar. Ameli aktl gi.ici.ine ait her ti.irli.i eylemin,
eylem olarak degerini ifade eden, neyin iyi neyin
kotii olduguna dair yarg1lann temel ilkelerini nazari
aktldan ahr. Nazari aktl gilci.iniln yard1m1yla, hay1r ve
~er, iyi ve koti.i, erdemler ve ahlaki c;irkinlikleri ay1rt
etme ve bu yondeki davrant§lan i.iretmeyi gerc;ekle~-
tirir. 61 Ameli aktl gi.ici.i, nazari ak1ldan yard1m ahr ve
onun istedigini yaparsa, kendisinde bedeni gi.ic,ler-
den dolayi bedene bag1mhhk karakteri ol~maz ve
bunun sunucunda nefs koti.i ahlak sahibi olmaz.
Bilici (alime) gi.ic;, nazari aktl gilcil olup, nefsin
bilmeye yonelik olan ilk gi.icildi.ir. Bu, nefsin bizzat
kendi varhgmda etkin duruma gelmesi olup, i~levini
yerine getirmesi ic;in bedene ihtiyac; duymaz. Ancak
nefsin kendi yetkinligini (kemal) kazanmas1 ve
metafizik alemin bilgisine yi.ikselebilmesi, d~i.ince ve
60 ibn-i Sina, en-Necat, s. 164; e~-$ifa, en-Nefs, s. 185;
Gazali, Mearica'-Kuds, s. 57.
61 ibn·i Sina, e~·$ifa, en-Nefs, s. 37-38; 184-186; Gazali,
MearicO'-Kuds, s. 56-57.
418
inanc;lann ilkelerini anlayabilmesi ic;in fizik aleme ait
bilgilere, dolayis1yla bedene gerek duyulur. Hissi
idrak gilc;lerinden fark11 olarak, nazari aktl gi.icil
dogrudan nefsin kendi varhg1 ic;in gereklidir Ti.imel
(ki.illi) bilgilere nazari aktl ile ula§thr. insan nefsinde,
aktl yoluyla bilinebilir her ~yi bilerek kendi varhg1m
yetkinl~tirme arzusu, yarabh§tan gelen dogal bir
egilim (garizi)dir. insamn tamamen soyut olan
hakikatleri kavramas1 ve onermeler yaparak bilinen-
lerden bilinmeyenleri c;1karmas1, onu diger canhlar-
dan ayiran en onemli ozelligidir.
Nazari aktl gi.ici.i, maddi nesneleri, onlann suret-
lerini bir c;e§it soyutlama (tecrid) yoluyla alg1layarak,
bilgi ve kavrama donil~tilri.ir. Eger bilgi objesi zaten
soyut ise onu oldugu gibi ahr ve kendinde dogrudan
dogruya mi.i~hede yoluyla idrak eder. Mesela nefsin
kendi varhg1m ve kendine benzeyenleri idrak etmesi
boyledir. Maddi nesnelerin soyutlanma si.ireci birkac;
kademeden gec;er. Once duyulann alg1lamas1 ba§lar
(hissi idrak), sonra tahayyi.il gi.ici.i arac1hg1 ile bu
alg1lar tamamlamr (hayali idrak) ve tahmin gilci.i
yoluyla alg1lar aklm mUkemmel soyutlamas1 haline
gelirler (vehmi idrak). Maddi olmayan ve ozi.i
baktmmdan mUcerret olan ~yler, bir soyutlama
i§lemine giri~meksizin dogrudan, akletmeye yonelik
bir haztrhk sonucunda idrak edilir (akli idrak).6 2
Akli idrak ya dii§ilnme (fikr) ya da sezgi (hads)
yoluyla olur. Aktl, miltehayyile gilci.inil harekete
gec;irdiginde (milfekkire) insan di.i§i.inmeye ba~lar.
DU§ilnmek, akli bilgiye konu olan "orta terim" (el-
haddii'l-evsat) ve benzerini buJmak ic;in c;ah~makbr.
Aktl gilci.i bilinenden bilinmeyene ancak orta terimi
bularak gidebilir. Boylece di.i§i.inmek bilmek degil,
orta terimi bulma istegidir; bilmek ancak orta terimi
bulmakla milmki.indi.ir. Her zaman sonuc; vermeyen
orta terimi bulmak ic;in dikkatli ve yogun bir zihinsel
i~lem gerekir. Orta terimi bulmak ic;in d~i.ince
gerekli fakat tek ba§ma yeterli degildir. Orta terimi
ak1l gi.ici.ine nefsin dt§tndan bag1ms1z bir ilke, nefsin
varhgmm da ilkesi ruhani ve ilstiln bir varhk olan ve
vahy melegi ile aymla§brtlan Faal Aktl (el-aklu'l-kiilli;
er-Ruhu'l-Emin; er-Ruhu'l-Kuds) verir.63 insanda
Faal Akim yeri, goz kar§tsmda gilne§in durumu
gibidir. Faal Ak1l dii~i.inme gi.ici.i i.izerine etkide bulu-
nunca orta terimi bulmak milmki.in hale gelir. Bi.iti.in
dii§i.inmeler (efkar ve teemmi.ilat) nefsi bu Aktldan
gelecek t§1g1 almaya haz1rlayic1 c;ah~malardtr. Nefsin
bir konuda Faal Aktlla ileti~ime (ittisal) gec;ebilmesi
ic;in o konuda c;okc;a di.i§i.inmesi gerekir. Onun bir
62 lbn-i Sina, ~-$ifa, en-Nefs, s. 50-53; en-Necat, s. 158-
159; Gazali, Mearica1-Kuds, s. 66-68.
6 3 Farabi, e/-Medineta1-Faz,la, s. 57-60; es-Siyaseta'/-
Medeniwe, s. 3, 6-7; lbn-i Sina, ~-$ifa, en-Nefs, 208,
219; Gazzali, Risaleta1-Led0niyye, M1s1r 1328, s. 24-27.

konu Uzerindeki dU:;;Unmeleri ne kadar c;:ok olursa, o
konuyla ilgili orta terimleri bulmas1 da o kadar kolay
olur. Faal Akilla ileti:;;ime gec;:menin bir ba:;;ka yolu da
sezgi(hads)dir. Sezgi, dU:;;Unmeksizin Faal Ak.tlla
do9rudan ileti:;;im (ittisal) kurarak ondan bilgi alma
i:;;lemidir. Sezgi, zihnin bilgi konusu olan :;;eyi
kendinde hissetme yetenegi ya da nefs ile bilgi
konusunu mUkemmel ~kilde bir araya getirrne
gUcUdUr. Buda zeka gUcU ile do9rudan do9ruya ilgi-
lidir. Bir ba:;;ka deyi:;;le, sezgi (hads) gUcU zekadir; ya
da zeka sezginin :;;iddeti, olgunlugu ve en ileri nok-
taya ula:;;mas1d1r. 64 Baz1 insanlarda bir ~yi kavrama,
fiilen bilmeden onceki bilme yetenekleri son derece
geli:;;mi:;; ve gUc;:IUdUr. Bu durumda dU:;;Unmeksizin
orta terim bir anda nefste bulunabilir. Baz1 kim-
selerin sezgi yetenegi, Faal Aki! ile ileti:;;im kurrnas1
ic;:in fazla bir c;:abaya gerek kalmayacak kadar
gUc;:IUdUr. Onlann yaratih:;;tan gelen bu yetenegi,
sanki sonradan kazamlm1:;; ikinci bir yetenek gibidir.
Sezgi ic;:in gerekli olan yetenegin en Ust basamagm-
da bulunan bu kimseler her :;;eyi kendiliginden bili-
yor gibidirler. Gue;: halindeki aklm (el-ak!U'l-heyulani)
yaratih:;;tan gelen bu yetenegine "kudsi ak1I" (el-
ak!U'l-kudsi) denir.65 Her hangi bir kimsenin nefsinin
manevi kirlerden ve kusurlardan annm1:;; olmas1 ve
Faal Ak11la yUksek seviyede ileti:;;im kurmasmdan
otUrU sezgisel aydmlanmamn doruguna ula:;;abilir.
Boyle bir sezgiye sahip olan kimsenin istedigi her an
ve hemen, orta terimleri ic;:eren bir ~kilde her konu-
da Faal Akildan bilgi almas1 ve ondaki bu bilgilerin
kendi nefsinde ~killenmesi mUmkUndUr.
2. Nefsin Geli$im Evreleri
Bu ba:;;hk altmda MUslUman bilgin ve dU:;;UnUr-
lerin eserlerinde yer verdikleri zihinsel geli:;;im (akli
idrak dereceleri) basamaklan ve akletme tUrleri ile,
ki:;;ilik ve ahlak geli:;;imi (etvaru'n-Nefs) konusundaki
gorU:;;lere yer verilecektir.
A . Bili$sel Geli$im
insan nefsindeki akil gUcU, ba:;;lang1c;:ta kuwe
halinde bir yetenektir. Tedrici bir geli:;;me ile somut
nesnelerden ba:;;layarak soyut gerc;:ekleri kavrama
noktasma ula:;;1r. Bu geli:;;imin a:;;amalan :;;u :;;ekilde
ozetlenebilir:
1. HeyQ/ani akil, (el-aklu'l-heyulani) ya da
kuwe halinde akil (el-aklu bi'l-kuwe) akli idrakin
ilk basamag1d1r. Bu nefsin mutlak bilme yetenegidir
ve istisnas1z her insanda do9u:;;tan vard1r. Fakat
64 Farabi, Fusulii1-Medeni (c;ev. Hanifi Ozcan), Izmir 1987, s.
47; lbn-i Sina, en-Necat, s. 167; Gazzali, Mearicii1-Kuds,
s. 160; Fahriiddin er-Razi, Mefatihii1-Gayb, Kahire (ofset
bs.), II, 207.
65 ibn-i Sina, en-Necat, s. 168; Gazali, Mearicii1-Kuds, s. 60;
Mi$katii1-Envar, (c;ev. SUleyman Ate~), s. 53.
isLAM GELENECiNDE PSIKOLOJI KOLTORO
herkesteki bu yetenegin kapasitesi aym degildir.
<;ocuktaki yazma kabiliyeti gibi sadece bir yetenek-
tir, hareket kabiliyeti yoktur. <;ocuk geli:;;tikc;:e ve
bUyUdUkc;:e, hic;:bir d1:;; araca ihtiyac;: duymadan
ya:;;mm kazandird1g1 anlamlan anlamaya ba:;;lar.
2. Me/eke ve fiil halinde ak1/ (el-aklu bilfi'I; bi'l-
meleke), kendisindeki gUcUn harekete gec;:mesiyle,
nefsin varhgm c;:e:;;itli alanlanna ait bilgileri kaza-
nabilmesi ic;:in gerekli olan ilk ilkeleri anlamaya ba:;;la-
mas1dir. TUmevanm ve do9rulama d1:;;mda, "bUtUn,
parc;:alann toplammdan daha bUyUktUr" veya "birbiri-
nin benzeri olanlar ve birbiriyle aym olanlar, birbirle-
rine e:;;ittir", "bir :;;ey aym zamanda iki yerde buluna-
maz" veya "hem var hem yok olamaz" ~klinde ifade
edilen mantigm "ozde:;;lik, c;:eli:;;mezlik ve Uc;:UncU
halin imkans1zhgi" gibi mantigm temel kurallanm
anlayabilir. Bu akil, 6grenme ya:;;mdaki c;:ocugun ya-
zabilmesi ic;:in kalem tutmas1, hece harflerini ogren-
mesi defter ve silgiyi tammasma benzer. Basit
dU:;;Unce ve sezgilerin temelinde bu ak1l vardir.
3. Etkin ve kazamlm1$ (bilfi'I ve mustefad) ak,J,
dU:;;Uncenin soyut i:;;lemler basamagma ula:;;tig1,
maddi olmayan olgulan kavrayabildigi bir a:;;amadir.
Nefs, akil gUcilniln bu basamagmda kendisini bildigi,
tam olarak benlik bilincine ula:;;tig1 gibi, kendisini
bildigini ve ba:;;ka ~yleri bildigini bilebilir. istedigi
zaman Faal Ak11la ileti:;;ime gec;:erek akli suretleri
tasawur edebilir.66
Konuya bilinc;: geli$imi ac;:1smdan baktig1m1zda
Gazzali'nin formille ettigi67 anlamda be:;; bilinc;:lilik
basamag1 kar:;;1m1za c;:1kar:
Duyusal bilin9 (er-ruhu'l-hassas), be:;; duyunun
verilerini alg1lar. Bu sUt c;:ocugunda da bulunan bilinc;:
tUrUdUr.
Haya/i bilin9 (er-ruhu'l-hayali), duyu verilerini
kaydeder, gerektiginde kendi UstUnde bulunan akli
ruha sunmak Uzere saklar. Bu bilinc;: henUz
geli:;;mesinin ba:;;lang1cmda olan c;:ocukta yoktur.
Bundan dolay1 c;:ocuk, gordugu :;;eyi almak ister, ama
o :;;ey yanmdan gotUrU!Unce unutur ve onu almak
ic;:in bagmp c;:ag1rrnaz. Biraz bUyUyUnce ise, gordugu
:;;ey yanmdan gotUrUIUnce aglamaya ba:;;lar; o :;;ey
onun hayalinde sak11 kald1g1 ic;:in onun yanmda
kalmasm1 arzu eder.
Akli bi/in9 (er-ruhu'l-akli), duyu ve hayal d1:;;mda
kalan manalan idrak eder. Bilincin bu derecesi
c;:ocukta yoktur; ancak ergenlik c;:agma ula:;;m1:;; kim-
selerde bulunur.
66 Farabi, el-Medinetii1-Fazila, s. 57-58; lbn-i Sina, e$-~ifa,
en-Nefs, s. 39-40; 186; en-Necat. s, 165-166; Gazzali,
Mearicii1-Kuds, s. 58-59.
67 Gazzali, Mi$katii1-Envar, s. 52-53.
419
 HAYATI H6KELEKLi
Rkn" bilin~ (er-ruhu'l-fikri), strf akli olan bilgiler
Ozerinde i~lem yapar; onlar arasmda telif ve terkipler
yapar, yeni bilgiler ortaya ytkanr. Sonra elde ettigi
iki sonucu da tekrar aralannda birl~tirerek, ba~ka
bir sonuy elde eder. Bu boylece sonsuzca artar gider.
Kutsal peygamberlik bilinci (er-Ruhu'l-Kudsi
en-nebevi), metafizik (gayb) panlttlar, olilm otesi
durumlar, goklerin ve yerin melekutundan bir parya,
hatta rabbani ve ilahi bilgilerden bir ktsmmm alg1lan-
d1g1 biliny derecesidir. Peygamberin bilinci hayali id-
raki hakikatleri duyusal biyimlerinde (Om. melegi bir
insan k1hgmda) ve duyusal geryekleri ruhsal biyim-
lerinde (Om. olmU~ birini bir ba~ka dUnyada ya$1yor
olarak) anlayabilecek kadar gily!UdUr. Diger biliny
seviyesinde olanlar bu bilgileri idrak edemezler.
B. Dini ve Ahlaki Geli~im
Nefsin bOtiln gilylerinin dini ve ahlaki hedeflere
yonelik ilerleyi$i, akla uygun degerleri iy5ell~tirip
olgunla$ma(kemal) yonUnde degi$ime ugramas1
bak1mmdan kat ettigi a~amalar, yOk say1da
MOslilman yazann ilgi konusu olmu~tur. Genellikle
Kur'an'da yer alan kavramlar yeryevesinde tiyli1,
dortlti, b~li ve yedili nefs mertebeler(etvar)inden soz
edilir.68 Biz burada yedili geli$im evresi modelini
tamtmaya yah~cag1z.
1. Nefs-i Emmare, hayvani gtiylerin etkin durum-
da oldugu geli$imin en alt basamag1d1r. Nefs ilk
ortaya ytkl$tndan itibaren kendisini dtinyevi ve
duyusal ya~ntt, ah~kanhk ve zevklerin iyinde bulur.
Bu ay1dan nefsin soyut ilahi aleme yonelmesi pek az
geryekl~ir. Bu evrede, istek ($ehvet) ve ofke (gadap)
yetilerinin kendi tatmin aray1$lan tilm davram$Iann
as1I gtidtileyicisidir. Haz ilkesine gore faaliyet gos-
terir. Duyusal istek ve arzular, dtinyevi zevk ve
)ezzetlere dU$ktinltik karakteri belirleyicidir. Bu
durumda dini ve ahlaki deger ve kurallara uyma,
yasaklara bagh kalma konusunda ciddi bir niyet ve
irade gozOkmez. Kendi dogal ak1~1 iyerisinde arzular
tatmin aray1~m1 silrdtirilr. Her tor kotti!Uk bu ilkel,
kontrolsUz ve yetkinlikten uzak yapmm bir sonucu ve
d1~vurumudur. Kendini begenme, kibir, yekeme-
mezlik, zulilm, gosteri~ilik, cimrilik, ben-merkezci-
lik, zevkyilik, kabahk, kin ve nefret, maddecilik, a$m
tutkular, ba$ olma, makam sevdas1, cahillik, g1ybet,
gammazhk, alay etmek, bo~ ~eylerle ugra$mak kUfUr
ve nifak, dtinyevilik vb. ozellikler neftse kuwetle yer
etmi~tir. Oyle ki, daha tist evrelere geyildigi zaman-
da bile bunlann bUtUnUyle ortadan kaldmlmas1
68 Bkz. Hakim Tirmizi, Beyani11-Fark Beyne's-Sadr ve1-Kalb
ve1-Fuad ve1-Liibb, Kahire 1958 s. 80-83; ibnu'I-Kayyim
el-Cevziyye, er-Ruh, s. 225-22 (Turk~e <,ev. s. 289-298);
Erzurumlu ibrahim Hakki, Maarifetname, (sad. Turgut
Ulusoy) Ahmed Said Matbaas1, istanbul 1974, c. 2, s. 53-
105; Ahmet Ogke, Kuran'da Nefs Kavram1, s. 83-97.
420
imkans1z gibidir. Kur'an'da: "$iiphesiz ki Nels, daima
kotiilii!]il emredicidir." (Yusuf 12/53) ayeti bu duru-
ma i~ret eder.
2. Nefs-i Lewame, kendini denetleyen, sorgu-
layan ve kmayan nefstir. Ruhsal geli$imin en onem-
li a~mas1dtr. Kur'an'da: "Hayir! Daima kendini
kmayan Nefse yemin ederim" fKtyamet 75/2) ~k-
linde geymektedir. Nefsteki akli ya da manevi boyu-
tun etkinlik kazanmaya ba~lamas1yla yab$ma ve ge-
rilimler ba~ gosterir. Ki$inin kendilik alg1s1 geryekyi
ve objektif bir nitelik kazanmaya ba~lar. Vicdan ve iy
goril yetenekleri geli$ir. Ahlaki biliny ve vicdamn
geli~mesine bagh olarak, yap1smdaki kotUIOklerin
farkma vanr. Hatah davram$1anndan dolay1 pi$man-
hk duyar ve kendisini suylar. Tevbe ve af iyin
Rabbine yonelir. Utanma, suyluluk ve gUnahkarhk
duygulan s1k s1k kendisini gosterir. Kendisini
dtizeltme, iyi yonde geli~me arzusu iyindedir. Nefsin
bu a~masmm ba$ta gelen ozelligi, degi$im ve
donti$Umlerin yokya ya~nmas1dtr. <;:eli$kili ruh hal-
leri, bocalama ve gel-gitler arasmda yolunu bulmaya
yah~tr. Bazen dogal dtirtti ve arzulanmn akt$ma
kap1hr, bazen dini ve ahlaki degerlerle uyumlu
davram~Iar gosterir. Alyak gonUlltiltik, kendini
kilytimseme, a~ag1 ve alyak gorme duygulan
iyerisirldedir. Allah'm kendi Uzerindeki nimet ve
ikramlanna kar$t derin bir minnettarhk ve seviny
duymakla birlikte, kendisini bunlara lay1k
gormemenin derin Gztinttistinti ya~r.
3. Nefs-i Miilhime, Nefsin ruhani boyutunun fizik
boyutunu denetim altma ald1g1 ve tam bir kontrol
duygusunun ya~nd1g1 bir evredir. Bu mertebede,
insani dtirtti ve gtidtilerin dogal dtizeni a~1hr ve tam
bir donil$tim ya~amr. ilahi ilhamlar ve iye dogu$Iar
y~nmaya ba~lamr; dini/ahlaki degerler benlikte
hakim duruma gelir. Kur'an'da ilham ahc1 geli~im
basamagmdaki Nefs ile ilgili olarak: "Ona (Nefse)
kotiiliik yapmasm1 ya da korunup sakmmasm1 ilham
edene yemin o/sun" ($ems 91/8 )ifadesi yer almak-
tad1r. Bu evreye ula~mt$ Nefs, iyiyi kottiden ay1rt
edebilecek bir derin g6ril$e sahiptir. Ahlaki arm-
masm1 tamamlam1~ ve erdemlerle bezenmi$ olan
Nefsin dindarhk ya~ntts1, zorunlu bir gorev degil
huzur verici bir zevk duygusu olarak ya~mr. Sabir,
tahammUI, alyakgontilltiltik, a~k, kanaat, anlay1~. iyi
zan, ezaya katlanma, haya, dti$tince berrakhg1, h'ik-
met.. gibi erdemler geli~ir.
Btitiln bunlarm yam stra, bu a~ma son derece
kritik ve zor bir stirey olarak da yerini ahr. <;:Unkti
hentiz iyi ve kotU, yararh ve zararh, hak ile battl gibi
aymmlar ortadan kalkmamt$br; ahlaki kutupsalhgm
yaratt1g1 gerilimler tam olarak a~ilmam1~hr.
Duygusal yalkanblar ve ini~ y1k1~lar durulmam1~tJr.
Yoldan yikanc1 telkinler ve aldatic1 fikirler, geli$imi
engelleyici ve yanda b1rak1c1 kusurlu kendilik alg1s1

kar~tsmda gUvenlik ve korunma i;:emberi tam olarak
ol~mamt~ttr.
4. Nefs-i Mutmainne, kendini her yonUyle
geri;:ekle~tirrni~, ruhsalhgm en Ust smmna ula$mt$
olan Nefstir. Denge ve kararhhk, huzur ve sUkun,
kusursuz erdem ve kendini kontrol, ic,:sel gerilimlerin
yatt$mas1, biillinle~mi~ ve bireyle~mi~ bir yapt ozelligi
olarak tammlanabilir. Kur'an'da: "Ey tam olgunluga
ve dolgun/uga ufa$m1$ Nels!' (Fecr 89/27) ifadesiyle
gei;:mektedir. Bu evrede Uztinlli, act ve rahatstzhk
ortadan kalkar; sevin<;: ve manevi ne~ hayatm her
amm kaplar. Comertlik, tevekktil, kendini ki.ii;:i.ik
gorrne, ~i.iki.ir, nza, ihsan, fakr, sabtr, adalet, insaf,
tahkik, merhamet, yal<ln, sozi.inde durrna, kahra-
manhk, haya, yumu~k huyluluk gibi ozelliklere
sahiptir. Bunlara gi.iler yi.izli.ili.ik, tath di!, kalp sevin-
ci, tam mi.i~hede, si.irekli huzur, bi.iyi.iklere hi.irrnet,
kusurlan ortme ve hatalan bag1~lay1c1 olma ozellik-
leri de eklenir. BUytik bir kalp yumu~k11g1 ve ilahi
a~km gi.inden gi.ine arb~t ya~amr.
Her ne kadar kendisinin tam olgunluga erdigini,
doruga i;:1kt1g1m, makamlann en i.islline ula~t1gm1
zannetse de, bu evredeki kimse yine de tam olgun-
la~mt$ say1lmaz. Zaman zaman be~eri vas1flara geri
doni.i$ler olabilir.
5. Nefs-i Raziye, Kur'an'da: "Raz1 olmu$ ve ken-
disinden raz1 olunmu$ olarak Rabbi'ne don!" (Fecr
89/28) ifadesiyle yer almaktad1r. Act ya da tath,
ya$ad1g1 her ~eyi goni.il ho~lugu ile kar$tlayan kader-
den ~ikayeti bulunmayan nefstir. Bu Nefs mer-
tebesindeki kimse diinyaya ait bi.iti.in ilgi ve istekler-
den tamamen soyutlanmt~ ~kilde, bi.itiin benligi ile
Allah'a yonelmi~ ve Allah'm vastflanm kendi ahlaki
karakterinin esast haline getirrni$tir. Allah'tan ba$ka
her ~eyi terk edip unutmu~, tam bir teslimiyet ve nza
ile O'na baglanmt$ttr. Be$eri s1fatlan bi.iti.ini.iyle yok
olmu~, onun yerini ilahi stfatlar almt~ttr. Kendini
kendinde yok ederek, varhgm smmm a~mt~, ilahi
sonsuzlukta yeniden var alma yi.iceligine ula~mt~ttr.
Ztihd, ihlas, riyazet, zikir, vefa, muhabbet, vera, ilahi
huzur, Allah'la dostluk, bu Nefs mertebesinde ken-
disini gosteren ozelliklerdir.
6. Nefs-i Merz1yye, manevi yticeli$ ve ahlaki
doni.i~i.imi.in Ost s1mnd1r. Allah'ta varolan, O'nun
nuru, zikri ve di.i~i.incesi dt~mda kendinde hii;:bir arzu
ve istek kalmayan Nefs, Allah'm yaratt1g1 varhklara
kar$t da iyi davramr. Allah'la yakmla~ma aym
zamanda tum varhklarla yakmla$maya yo! ai;:ar. Bu
Nefs derecesindeki kimsenin gonli.i herkese ve her
~eye kar~t iyilik, sevgi ve ~efkatle doludur. Hatalan
bag1$lay1c1 ve ay1plan orti.ici.idi.ir. Herkes i<;:in iyi
iSLAM GELENECiNDE PSiKOLOJi KOLT0RO
zanda bulunur, herkese iyilik ve ~efkat gosterir.
insanlan, kendi tabiatlannm karanhklanndan kur-
tanp aydmlatmak i<;:in onlara yonelir ve yard1m et-
meye i;:ah~1r. Allah da, insanlar da kendinden raz1
olmu$ ve kendisi de herkesten raz1 olmu$tur. Bu
Nefs ile ilgili olarak, daha onceki basamakta
zikredilen ayetin yam s1ra: "Rahmanm kullan ki,
onlar yeryiizunde al~akgonal/a olarak yururler ve
cahiller kendilerine Jal atarlarsa 'selam' der/er'
(Furkan 25/63) ayeti delil olarak gosterilir.
7. Nefs-i Kamile, tam olgunluga eri$mi~ olan
Nefstir. Bu ruhsalhgm doruk noktas1, en son
smmdtr. <;ok az insanm ula$abilecegi bir merhaledir.
Her turli.i koti.i!Ukten temizlenip annmt$, saf ve duru
hale gelmi~tir. "Nefsini temizleyen kurtufu$a
ermi$tir' ($ems 91/9) ayetinin buna i~ret ettigi
kabul edilir. Onceki Nefs basamaklannda yer alan iyi
ve gi.izel vas1flann hepsi onda toplanmt$br. Bu a~-
madaki Nefs i<;:in art1k bir geriye doni.i$ tehlikesi yok-
tur. Tam bir kararhhk ve orta yo! i.izerinde ili$kilerini
si.irdi.iri.ir.
Sonu~
Psikoloji ilminin anlamaya ve anlatmaya i;:ah$hg1
Nefs konusu, islam ki.ilti.iri.ini.in 6nemli bir unsurudur.
Gerek dini gerekse felsefi gelenek i;:eri;:evesinde
ortaya konulmu$ olan i.iri.inlerin, gi.ini.imi.iz bilim
anlay1~1 i;:eri;:evesinde yeterli $ekilde ele ahmp deger-
lendirilemedigi bir geri;:ektir. Bilimsel geli$melerin
yi.izytllan a$an bir gelenek ii;:erisinde ortaya i;:1k1p,
yeni ke~if ve atthmlar yapttg1 goz onUne ahmrsa,
gi.ini.imiizdeki Mi.isli.iman ara$ttrmac1lan her $eyden
once kendi gei;:mi~ miraslanna sahip i;:1kma gorevi
beklemektedir.
Nefs ilmine Mi.isli.imanlann katktlan az1msan-
mayacak di.izeydedir. Nefs'i, Allah'la ve di.inya ile
ili$kisel bir bi.iti.inli.ik ii;:erisinde ele alan geleneksel
anlayt$, onemini gi.ini.imiizde de si.irdi.irmektedir.
Her $€Yi maddi ve rasyonel olana indirgeyen mo-
dern anlay1~ ile, kesin olan hii;:bir dogrusu bulun-
mayan post-modern anlayt$tn insanhg1 getirdigi
nokta tam bir hi.israndtr. GUni.imi.iz seki.iler biliminin
i;:tkmazlan ancak gei;:mi$in bilgeligi temel ahnarak
a$1labilir. insan hakkmda dogru ve yeterli bilgiye
ula~madan, insanhg1 mutlu edecek bir uygarhk
anlayt$tna ula$mak da mUmki.in degildir. Kur'an,
bir toplumun ancak o toplumdaki ki~ilerin "kendi-
lik"lerinin degi$mesiyle degi$ecegini haber verrnek-
tedir (Enfal 8/53; Ra'd 13/11). 0 halde, "Nefs"
lerde ba$layacak olan bir degi$im ile yeni bir "ben
idraki"ne ula~mak ii;:in once onun hakkmda dogru ve
yeterli bilgiye ihtiya<;: oldugu bir geri;:ektir.
421