შურის ციხე

კვირაე გათენებადა მთას გადავიდეს მზენია,

გაწირეს შურის ციხეი, საცა სიმაგრე ძველია,

ხმალას რო მდგარან ციხენი, ცას მიწვდენია წვერია.

ციხე ყოფილას ცხრა-თვალი, დახედულ მშვენიერია,

გვერდებზედ ჰქონეს ჩარდახი, კუთხებზე სათოფენია,

მიწი-მიწ ხქონდა დარანი წყაროზე ჩასასვლელია.

ღთის კარზე საკვეხურადა ზდგომიან ალვის ხენია.

წვერზედ ხქონია მობმული ცხრა კეცად შიბი გრძელია.

ზედ ისხდეს ანგელოზები, მხართ ებნეს ოქროს თბენია.

ისენ წვრილი ხმით გალობენ, ყურება სანატრელია.

ამ ციხის აგებაშია მაუნდა ოცი წელია,

ორმოც მაუნდა ქაჩალი, სამოც - ქვის სამტვრევ კვერია.

იტყვიან: წინად ბერძენთა ხელ ხქონდა საკვირველია.

რო მაასრულეს ციხეი, კარი შააბეს ზგელია,

ხევის ბერთ აკურთხებიეს (მაშინ არ იყვა მღდელია).

მიულოციან: „ციხეო, ნუმც მაგერევის მტერია!

ნუმც გაგიტყდების იღბალი! ეგრ დადეგ, როგორც კლდენია!“

რამდენ ურჯულო ებრძოდა, უმტვრივნა კარ-კლიტენია.

ვერც შენ გაგტეხეს, ციხეო, ვერც ხეს დაახლეს ხელია.

ალბათ თუ გშველდა, ოხერო, ხმალაი ბედნიერია.

იმის პირდაპირ არსება დაცარაფებულ კლდენია.

ბეღელჩი ესხდეს უფროსნი, ვინც უწინდელნი ბერნია.

ამ დროს მოვიდა ლაშქარიც, მთა დაიჭიორა, ველია.

ერთიც ეტანა ღულელი, არიშაული ბერია.

სახელს სუმელჯსა ეტყოდეს, ანდრეზში ეგრე სწერია.

ანგელოზთ ეცხადებოდა, გასთეთრებიყო წვერია.

ალბათ დაქრთამეს ლაშქართა, დაქრთამეს, შაუცდენია.

აავსეს საჩუქრებითა, ოქრო და ვერცხლი ბევრია.

ერთ სახედარიც აჩუქეს ბაგაზე დასამბელია,

ერთიც აჩუქეს თემლაკი ხმლის ვადას შაშამბელია.

ალბად ასწავლა სულელმა ალვის ხეთ დასაჭრელია:

„თქვენ მაიყვანეთ კატაი ხეთ ძირში დასაკვლელია!“

ხენი დანათლნეს სისხლითა, ეგ უფრო საკვირველია.

ალვის ხე გადააქციეს, ძირ არ გაწირეს, წვერია.

შიბ გაწყდა, ცისკე წავიდა, წიოდა როგორც გველია.

შენაც გაგტეხეს, ციხეო, გაგცერებიან თბენია.

სრუ ამაწყვიტეს ჩვენ ჯარი, ახალ არ დარჩა, ბერია.

ვინაც რო დარჩეს სუმელჯის, უხსენეს მამის ყელია,

ცოლ-შვილით გაანადგურეს, ცას გაადინეს მტვერია.

არ დასჩა კაცი პატრონი, სახელის დამდებელია.

სახელ დაუდე, უსიპო! ბიძა ყოფილა შენია.

შენაცა იმას შახგვეხარ, დაბრჯღნილი გასხავ წვერია.

პატარა ხევსურიშვილი ამაგ ლექსაის მთქმელია.

გაბურთ ეშმა

თითო ყანწ იმას შაუნდნას, ვინაც იჭერდა ეშმასა!

გაბურ შუამთას წავიდა, თივას თიბს, ცელს კი ლესავსა.

ათასნაირად მაექცა. რას მაატყუებს ეშმასა?

ამბიბდა გულში გაბური: „ეშმავ, გიტირებ დედასა“.

დაჯდა, დაიხვევს ალერდსა, ეშმაც იკონავს ფეხათა.

გაბურმ კი ფეხებ დაიხსნა, დახტა ეშმაი კვეცასა.

გაიქცა, აღარ გაუშვა, ეშმა მიაკდა ეშმასა.

ა. შანიძის ცნობით, ეს ლექსი ბესარიონ გაბურს უშიშა წიკლაურისაგან გაუგონია

1913 წელს. უშიშა სტუმრად ყოფილა ბესარიონთან და, როცა გაბურთ წინაპრის -
ეშმას დამჭერი გაბურის შესანდობარი შეუსვამს, სიმღერით უთქვამს.

იახსარი

ხვთის კარზე შავიყარენით ანგელოზები თავნია.

გადმოდგეს სასწორ-ჩარექი, კვირავ, დაუგი თვალია!

ეზიდებიან იმასა, ვინაც რომ ძალიანია.

ქვე-ქვე ბოლოსკე მე ვზივარ, ყველას ჩემზე აქვ თვალია.

ერთმანეც ეუბნებიან:“ აიღებს იახსარია“.

ავწიე საწონ-ჩარექსა,- ღმერთო, შენგანა ძალია!

ხუთი მავსთხოვე კვირასა, გარმაიმეტა სამია.

სამოც ლიტრასა რკინასა ძირს გაუყარენ ქარნია.

დევებს ხქონია ქორწილი, უჩქეფავ სიმერ წყალია.

ცხრა-თავ ხყვანია დედაი, ცხრა შვილთ გამზრდელი ქალია.

სალუდე ქვაბი თავს ეცვა, ა იმან შამდვა ზარია.

დავბრუნდი უკან, ამბობდეს: „შაშინდა იახსარია“.

მასინ კი გადაუფრინდი, გამაუცვალე ჟამია.

ლახტი ვესრიე საკმიდან, ზედ გამავხურე ბანია.

ერთ კიდევ გამამივარდა, არ მიუბრუნე თავია.

საგმირო წამავიმაღლე, კლდეს მააფარა ტანია.

კლ
დე ოთხად დავანაფოტე, დევს გამავთხარე თვალია.

კარგად სცოდნიან მაგას აბუდელარ ტბანია.

წავიდა’დ იქ ჩამეხვეწა, იქ ჩავყევ იახსარია.

იქიდან ვეღარ ამავე, სისხლმა გამიბა მხარნია.

ეძებნეს ჩემთა მოყმეთა ოთხ-რქა, ოთხ-ყურა ცხვარია,

მაიყვანეს და შიგ დაკლეს,- ღმერთო, დასწერე ჯვარია!

შამავჯე ბროლის ქვაზედა, შამავიბერტყენ მხარნია.

ჩავხენე ჩემ ნაჯდომშია,ჭრელად მამრჩალან ქვანია.

ამანდით კარატემდინა შიბ თოკზე გასავალია.

ეგ აგრე გამავიარე, ვერვინ მამკიდას თვალია.

ავის გორს შამიკიდოდით ჩემი პატარა ზარია,

მიდუღეთ სალუდე ქობი, ყმანო, გეწეროსთ ჯვარია!

ამაგის მალექსებელი ალვანში თუშის ქალია.

სალექსოდ გამამიგზავნეთ კვამლად შიშაგი ცხვარია.

ბრძანებდა ლაშარის ჯვარი

ბრძანებდა ლაშარის ჯვარი - ცასა მე ვარ ოქროს შიბითა,

ხმელ-გორში მედგა ბერმუხა, ზედ დავდიოდი კიბითა.

ბევრი ეცადა ვაჟკაცი, ვერვინ დამბედა შიშითა,

რჯულძაღლმა ერისთვიანმა გადმომიბრუნა ძირითა.

ამოსწყდეს ერისთვიანნი თავის ქალ-ვაჟიშვილითა.

გიორგი, ნუ გაიქცევი

- ქაჯავეთ რად იარები, გიორგი, მგლისაფერაო?

- ვალი მიკიდავ ქჯებსა, რად მკითხავ, ქრისტის დედაო.
სინას სჭედდ ქაჯის მჭედელი, მივასწარ წნობაზედაო.
სამჭედლოს გადუხენა, ნისლები დაბადულაო.
 მჭედელი, მემჭედურები ცისაკე გამართულაო, -
გრდემლსა, ხელკვერსა, მარწუხსა გვერდი ცალ-ცალკე სკდებაო.
მათრახის წვერი მაუკარ, ცხენი შევაგდი ზენაო.
გიორგივ, ნუ გაიქცევი, სამძიმარ მოგდევ ხელაო.
გიორგი არ გაიქცევის, ტანთ კაბა აქვის ჭრელაო.

სარწმუნოებრივ-მითოლოგიური ბალადები

ტრისტან მახაური

ქართული ხალხური საგმირო ბალადებიდან ცალკე ჯგუფად გამოიყოფა

სარწმუნოებრივ-მითოლოგიური ხასიათის ტექსტები: „იახსარი“, „კოპალა“,
„პირქუში“, „ბრძანებდა ლაშარის ჯვარი“, „შურის ციხე“, „თავადი
წყაროსთაველი“, „ხახმატის გიორგი“, „გიორგი, ნუ გაიქცევი“, „დევების
ქორწილი“, „დევების ამომწყვეტი“, „გაბურთ ეშმა“ და სხვა.

ზემოთ ნახსენებ ყველა ბალადასთან დაკავშირებულია რაიმე თქმულება ანუ

„ანდრეზი“. ამიტომ მათ შეიძლება „ანდრეზული ბალადებიც“ დავარქვათ.
ბალადაში „შურის ციხე“ ნათქვამია:

„ერთიც ეტანა ღულელი, არიშაული ბერია,

სახელს სუმელჯას ეტყოდეს, ანდრეზში ეგრე სწერია“.
(შანიძე 1931: 222)

„ანდრეზი“ დასტურდება ბალადის მეორე ვარიანტშიც:

„გაწირეს შურის ციხეი, სიმაგრე იყო ძველია,

ვისაგან აგებულიყო, ანდრეზ არ არი ძველია“.
(შანიძე 1931: 574)

ხევსური „ანდრეზს“ სინამდვილის პრეტენზიით გადმოგვცემს. ეს ბალადაც

ხევსურეთის საყმოებში ისეა აღქმული, როგორც ნამდვილად მომხდარი ამბის
პოეტური მატიანე. უეჭველია, ხსენებულ ნაწარმოებს „ფერხისაში“ მღეროდნენ,
მაგრამ ეტყობა ეს ტრადიცია ადრევე მოშლილა, რადგან მეოცე საუკუნეში მისი
რიტუალური შესრულება აღარავის დაუფიქსირებია.

მკვლევარმა დავით გოგოჭურმა ზემოთ ჩამოთვლილი სარწმუნოებრივ-

მითოლოგიური ხასიათის ტექსტები საერთოდ არ შეიტანა ხალხური ბალადების
კრებულში „მაღლა მთას მოდგა“ (გამომცემლობა „ნაკადული“, 1991). არადა, ისინი
ნამდვილად ხასიათდებიან ბალადური ნიშნებით: აქვთ მკვეთრად
ჩამოყალიბებული სიუჟეტი, რომელიც დრამატულად ვითარდება; ღვთისშვილთა
ამბებს გადმოგვცემენ ბალადისათვის ნიშანდობლივი კომპაქტური სიმოკლით;
ტექსტებში არის მიმართვები, დიალოგები და, რაც ყველაზე მთავარია, ეს
ტექსტები დღესაც აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში ფერხულით
სრულდება, რაც ბალადის ადრეული საფეხურისთვის იყო დამახასიათებელი.

ფერხისული შედარებით კარგად სრულდებოდა მეოცე საუკუნის დასაწყისში,

როცა ძველი ხევისბრები წარმართავდნენ რელიგიურ დღესასწაულებს. ერთი
ასეთი რიტუალური შესრულების შესახებ საყურადღებო ცნობას გვაწვდის აკაკი
შანიძე. იგი აქვეყნებს „იახსრის“ ბალადის ერთ ვარიანტს და აღნიშნავს: „ეს
„სიმღერე“ მე თამარ-ნეფის ხატობაში ჩავწერე 5.7. 1911 (სამშაბათს). საქმე ასე იყო:
ხალხური ლექსების ჩაწერის საქმე არ მიმი+დიოდა წინ. მე უკმაყოფილო ვიყავი და
ხალხს შევსჩივლე, თანაც დავძინე: აი, მე გეტყვით ლექსს და სირცხვილი თქვენი,
რომ თქვენ არას მეუბნებით-მეთქი. წავუკითხე ლეგენდა ლაშარის ოქროს შიბიანი
მუხის მოჭრის შესახებ ... ისე მოეწონათ ეს ლექსი, რომლის შინაარსიც ყველამ
კარგად იცოდა, რომ ერთბაშად ნდობა მოვიპოვე და ხევისბერმა დარჩია
მისრიაშვილმა მიჰმართა იქ მყოფთ: „მოდით, ფერხისა ვუძახოთ ამ იმერელს“-აო.
წამსვე ხალხი გაიპო ორ რიგად. მე ჩავდეგი შუაში, მოვიმარჯვე უბის წიგნი და
ფანქარი და შევუდექი წერას. იწყებდა ერთი, ამბობდა სიტყვებს, სხვები კი ბანს
ეუბნებოდნენ. როცა ერთ მუხლს გაათავებდნენ, მეორე რიგი შეენაცვლებოდა იმავე
წესით და თუ პირველად სიტყვებს კარგად ვერ გავიგონებდი, მეორედ თქმის
დროს შევასწორებდი. ამრიგად ჩავწერე მთელი ფერხისა“ (შანიძე 1931: 580).

ფერხისა ზოგჯერ რამდენიმე საათს გრძელდებოდა. მაგალითად, როცა სამთო

სალოცავიდან ბარად ჩამოდიოდა დროშიონი, მთელი გზა სიმღერით უნდა
გამოევლოთ, არ უნდა გაჩუმებულიყვნენ, რადგანაც ღვთისშვილს მლოცველთა
უჩუმრად მსვლელობა არ სიამოვნებდა. მომღერლებს გვერდით მოჰყვებოდა ერთი
მლოცავი, რომელიც ხან ერთს და ხან მეორე კორიფეს ლუდიან თასს მიაწვდიდა,
რომ ხმა არ ჩახლეჩოდათ და სიმღერის განწყობაც არ დაეკარგათ. მღერისას ერთ
საკულტო ლექსს მეორეს გადააბამდნენ, მეორეს - მესამეს, შემდეგ მეოთხეს და ასე
მღეროდნენ, სანამ გზა არ გათავდებოდა. სწორედ ამისი მიზეზია, რომ საკულტო
სიმღერები (არა მარტო ბალადები) კონტამინირებული სახითაა ჩაწერილი და
დაბეჭდილი. თედო რაზიკაშვილის მიერ ჩაწერილი „იახსრის“ ბალადის შუა
ნაწილში ჩართულია თამარ დედოფლის მითოსური ლექსი („შვიდი წლის ქალი
თამარი, ნეფედ თქვეს დედუფალიო“), შემდეგ კი ისევ იახსრის ამბავი გრძელდება
(„კარატით კარატეს მამცა თოკი ზედ გასავალიო“) და მთავრდება იახსრის კულტის
დაარსებითა და მისი ყმებისადმი მიმართვით:

„ავის გორს შამიკიდოდით ჩემი პატარა ზარიო,

მიდუღეთ სალუდე ქობი, ყმანო, გეწეროსთ ჯვარიო!“
(შანიძე 1931: 585)

მიხეილ ჩიქოვანი წერს, რომ ლექსში მოხსენებული მათქვამი მთელი ლექსის

ავტორი არ არის (ქხპ 1972: 285), მაგრამ იქმნება შთაბეჭდილება, თითქოს ეს
ანონიმი მათქვამები თვითონ განავრცობდნენ ხოლმე საკულტო ლექსებს, რაც
მცდარი აზრი იქნება. უბრალო მოკვდავი მელექსე ამდენს ვერ გაბედავდა,
რადგანაც, ხალხის რწმენით, საკულტო ლექსი თვითონ ჯვარ-ხატის მიერ იყო
ნათქვამი. ტექსტების კონტამინაცია ფერხისის დროს ხდებოდა: სარწმუნოებრივ-
მითოლოგიურ ბალადას ჩვეულებრივ საგმირო ლექსს გადააბამდნენ ხოლმე, რათა
სიმღერა არ შეეწყვიტათ და თავიანთი მეომარი ჯვარ-ხატებიც ესიამოვნებინათ
ყმათა საგმირო საქმეების გახსენებით. ამგვარი კონტამინაციის თვალსაჩინო
ნიმუშია „პირქუშის“ ბალადას მიბმული ღვთისო ბერიძიშვილის ამბავი (ქხპ 1972:
285).

სარწმუნოებრივ-მითოლოგიურ ბალადებში თხრობა პირველი პირით

მიმდინარეობს და, როგორც ზემოთ აღინიშნა, მთხრობელი თვითონ
ღვთისშვილია. ბალადის ე.წ. ექსპოზიციურ ნაწილში ნათქვამია, რომ
ღვთისშვილნი მორიგე ღმერთის ანუ ღვთის კარზე იკრიბებიან და იქიდან
მიემართებიან დევ-კერპების წინააღმდეგ საბრძოლველად და ყმათა საშველად.

იახსარი:

„ხთის კარზე შევიყარენით

ხთიშვილნ სამოცდასამნია“ (ქხპ 1992: 10).

პირქუში:

„ხთის კარზე შევიყარენით

ხთიშვილნი ყველა მხრისაო“ (ქხპ 1992: 10).

ზოგი ღვთისშვილი ყოველგვარი შესავლის გარეშე, პირდაპირ წარმოგვიდგენს

საკუთარ თავს.

ლაშარის ჯვარი:

„დიდი ვარ ლაშარის ჯვარი,

ცას ვები ოქროს შიბითა“ (ქხპ 1992: 7).

კოპალა:

„მენა ვარ ბერი კოპალა,

დევ-კერპთან მეომარია“ (ქხპ 1992: 8).

სარწმუნოებრივ-მითოლოგიური ბალადები, ნაქადაგრები და ანდრეზები ერთიან

საკრალურ დროსა და სივრცეში მოიაზრება. მათ ჰყავთ საერთო პერსონაჟები,
მსგავსია აგრეთვე მათი სიტყვიერი ქსოვილი, სათქმელის გამოხატვის ფორმა.
ნაქადაგარი ტექსტები იყო ის წყარო, რომელმაც წარმოშვა სარწმუნოებრივ-
მითოლოგიური ბალადები.

სარწმუნოებრივ-მითოლოგიური ბალადები რიტუალური შესრულებისაა.

ამდენად, ისინი მოქცეულია გარკვეულ ჩარჩოში. ყველა ბალადისათვის
აუცილებელია საფერხულო სიმღერის ტრადიციული დასაწყისი:

„ვახსენოთ ღმერთი, ვახსენოთ,

მერე ბატონი ჩვენია“.

„ბატონში“ იგულისხმება კონკრეტული თემის მფარველი წმინდანი, ანუ

ღვთისშვილი, რომლის სახოტბო ბალადაც უნდა იმღერონ ჯვარის ყმებმა. ამ
ბალადების დასასრულიც ზღაპრის ფორმულასავით ტრადიციულია:

„არალალო, ელაგელასა,
ჭიქა მეკიდა ხელასა.
მთქმელსა და მაყურებელსა
- ღმერთი გწყალობდესთ ყველასა!“

სარწმუნოებრივ-მითოლოგიური ბალადების გმირი, ჩვეულებრივი საგმირო

ბალადების გმირისაგან განსხვავებით, ბოროტებასთან ბრძოლაში მუდამ
გამარჯვებული გამოდის და საკუთარ კულტს აარსებს, ბრძოლაში დაღუპული
გმირისა კი მხოლოდ სახელი რჩება.

რაც შეეხება ბალადებს „დევების ქორწილი“, „დევების ამომწყვეტი“, „გაბურთ

ეშმა“, ისინი თუმცა იუმორისტული ელფერით გამოირჩევიან და ამის გამო
მკვლევართ შედარებით გვიან შექმნილ პოეტურ ტექსტებად მიაჩნიათ, მაგრამ
მათში გარკვეულწილად მაინც არის ასახული ქართველ მთიელთა მითოლოგიური
რწმენა-წარმოდგენები. იუმორისტული ტონი საერთოდ დამახასიათებელია
ევროპული ბალადებისთვის (გერმანული, ინგლისური, სკანდინავიური
ბალადები) და ამ მხრივ არც ქართული ბალადებია გამონაკლისი.