Ch-¬ng 7

Kh¸i qu¸t vÒ sù kh¶o s¸t ph©n tö b»ng c¬ häc l-îng tö

7.1. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn c¸c thuyÕt vÒ cÊu t¹o ph©n tö vµ liªn kÕt ho¸ häc
7.1.1. ThuyÕt hÊp dÉn vò trô
Dùa vµo thuyÕt v¹n vËt hÊp dÉn cña
Newton, Bergman (1775-Thuþ §iÓn) cho r»ng
lùc hót ®Æc tr-ng gi÷a c¸c nguyªn tö trong ph©n
tö lµ lùc hÊp dÉn. Nh- vËy, trong ph©n tö c¸c
nguyªn tö hót víi nhau b»ng lùc hÊp dÉn vµ lµm
cho ph©n tö bÒn v÷ng. Tuy nhiªn, theo thuyÕt
v¹n vËt hÊp dÉn cña Newton th× lùc hÊp dÉn tØ lÖ
thuËn víi khèi l-îng cña vËt vµ tØ lÖ nghÞch víi
kho¶ng c¸ch; nh-ng trong ph©n tö th× lùc liªn kÕt
gi÷a c¸c nguyªn tö kh«ng tØ lÖ thuËn víi kÝch
th-íc cña nguyªn tö. Do vËy, thuyÕt hÊp dÉn vò
trô cña Bergmann tån t¹i nh-îc ®iÓm lµ kh«ng
gi¶i thÝch ®-îc tÝnh b·o hoµ, tÝnh chän läc, tÝnh
Torbern Olaf Bergman (1735-1784)
kh«ng tØ lÖ thuËn víi khèi l-îng cña c¸c h¹t
nhà Hóa học người Thụy Điển
t-¬ng t¸c vµ gi¶m nhanh theo kho¶ng c¸ch.

7.1.2. ThuyÕt ®iÖn ho¸ cña Berzelius

Quan niÖm vÒ b¶n chÊt ®iÖn cña liªn kÕt hãa

häc ®· ®-îc nhµ vËt lý häc ng-êi Anh lµ H.
Davy tr×nh bµy n¨m 1807. ¤ng ®· gi¶ thiÕt r»ng
ph©n tö ®-îc t¹o thµnh nhê lùc hót tÜnh ®iÖn cña
c¸c nguyªn tö tÝch ®iÖn tr¸i dÊu. Quan niÖm nµy
®-îc nhµ hãa häc Thôy §iÓn J. J. Berzelius ph¸t
triÓn thµnh thuyÕt ®iÖn hãa vÒ liªn kÕt hãa häc
trong nh÷ng n¨m 1812 - 1818.
“ Trong tÊt c¶ c¸c hîp chÊt ho¸ häc lùc liªn
kÕt ®Òu cã b¶n chÊt tÜnh ®iÖn” . Jöns Jacob Berzelius (1779–
C«ng thøc hãa häc cña hîp chÊt ®-îc viÕt 1848), nhà Hóa học người Thụy
Điển

thµnh hai phÇn: (+) vµ (-) (hÖ thèng dÞ nguyªn). VÝ dô c«ng thøc ho¸ häc cña CaSO4
®-îc viÕt lµ: CaO+ SO3-.
Tuy nhiªn, ®èi víi c¸c ph©n tö ®ång h¹ch nh- H2, Cl2, O2,... vµ c¸c ph©n tö h÷u
c¬ th× kh«ng gi¶i thÝch ®-îc. Víi sù ph¸t triÓn cña hãa häc sè m©u thuÉn t-¬ng tù ®-îc
ph¸t hiÖn ngµy cµng nhiÒu; do ®ã ch¼ng bao l©u sau thuyÕt Berzelius bÞ b¸c bá.

125
7.1.3. ThuyÕt thÕ Dumas - Laurent
Dùa trªn c¬ së ph¶n øng thÕ trong ho¸ häc h÷u c¬, Dumas vµ Laurent cho r»ng
“ C¸c chÊt ho¸ häc lµ nh÷ng l©u ®µi ph©n tö trong ®ã cã thÓ thay mét nguyªn tè
nµy b»ng mét nguyªn tè kh¸c mµ kh«ng lµm thay ®æi cÊu tróc cña l©u ®µi” .

Jean-Baptiste Dumas (1800-1864) Auguste Laurent (1808 – 1853)

nhà Hóa học người Pháp nhà Hóa học người Pháp

7.1.4. ThuyÕt kiÓu (Gerhardt 1856)

“ C¸c hîp chÊt h÷u c¬ cã thÓ ®-îc xÕp vµo mét sè

kiÓu x¸c ®Þnh” .
Nh÷ng hîp chÊt trong cïng mét kiÓu cã thÓ coi nh-
lµ dÉn xuÊt cña mét hîp chÊt c¬ b¶n b»ng c¸ch thay
thÕ nh÷ng nguyªn tö hay nh÷ng nhãm nguyªn tö trong
ph©n tö cña nh÷ng hîp chÊt nµy b»ng nh÷ng nguyªn tö
hay nh÷ng nhãm nguyªn tö kh¸c. Theo Gerhardt, sù
s¾p xÕp c¸c nguyªn tö trong ph©n tö, vÒ nguyªn t¾c, lµ
kh«ng thÓ biÕt ®-îc. LuËn ®iÓm “ bÊt kh¶ tri” nµy cña
Gerhardt ®· k×m h·m sù ph¸t triÓn cña lý thuyÕt vÒ cÊu
t¹o ph©n tö. Charles Frédéric Gerhardt
(1816 – 1856) nhà Hóa học
người Pháp
7.1.5. ThuyÕt cÊu t¹o Butlerov
C¬ së thuyÕt cÊu t¹o cña A. M.
Butlerov gåm nh÷ng luËn ®iÓm sau:
- Trong ph©n tö c¸c nguyªn tö kÕt hîp
víi nhau theo mét thø tù x¸c ®Þnh phï hîp
víi ho¸ trÞ cña chóng.
- TÝnh chÊt cña c¸c chÊt kh«ng chØ phô
thuéc vµo sè l-îng vµ b¶n chÊt c¸c chÊt mµ
cßn phô thuéc vµo thø tù kÕt hîp cña
chóng.
ThuyÕt cÊu t¹o hãa häc cña Butlerov Aleksandr Michailovich Butlerov (1828 -
cã ý nghÜa quan träng trong viÖc gi¶i thÝch 1886), nhà Hóa học Nga

126
hiÖn t-îng ®ång ph©n cña c¸c hîp chÊt h÷u c¬. Tuy nhiªn, thuyÕt cÊu t¹o Butlerov
kh«ng nãi lªn ®-îc b¶n chÊt cña viÖc h×nh thµnh liªn kÕt hãa häc trong ph©n tö.

7.1.6. ThuyÕt electron vÒ liªn kÕt ho¸ häc

N¨m 1916 Kossel cho r»ng liªn kÕt gi÷a

hai nguyªn tö cã thÓ ®-îc h×nh thµnh:
- B»ng sù chuyÓn mét hay nhiÒu
electron tõ nguyªn tö nµy sang nguyªn tö
kh¸c.
- B»ng lùc hót tÜnh ®iÖn gi÷a nh÷ng ion
tÝch ®iÖn tr¸i dÊu t¹o thµnh liªn kÕt ion.
Nh- vËy, thuyÕt Kossel gi¶i thÝch sù
h×nh thµnh liªn kÕt ion trong c¸c hîp chÊt
®-îc t¹o thµnh gi÷a nguyªn tö nguyªn tè kim
lo¹i m¹nh vµ nguyªn tö nguyªn tè phi kim
m¹nh Albrecht Kossel (1853 – 1927)
Nhà Hóa-Sinh người Đức

N¨m 1916 Lewis ®-a ra quan ®iÓm

cho r»ng, trong nh÷ng ph©n tö phi ion th×
c¸c nguyªn tö gãp chung c¸c electron
(Share Electron Pair) t¹o thµnh cÊu h×nh
bÒn cña khÝ tr¬ dÉn ®Õn liªn kÕt céng ho¸
trÞ.
Tæng hîp hai thuyÕt nµy lµ thuyÕt
electron vÒ ho¸ trÞ.
C¬ së khoa häc cña thuyÕt electron lµ
trong mét ph©n tö, khi h×nh thµnh liªn kÕt,
c¸c nguyªn tö cña c¸c nguyªn tè nµy cã
khuynh h-íng liªn kÕt víi c¸c nguyªn tö
cña c¸c nguyªn tè kia sao cho cÊu tróc Gilbert Newton Lewis (1875 – 1946)
electron cña chóng ®¹t ®-îc cÊu tróc bÒn Nhà Hóa học người Mỹ
v÷ng cña khÝ tr¬ víi 8 electron ngoµi cïng
- gäi lµ Qui t¾c b¸t tö.
Tuy nhiªn, v× thiÕu mét c¬ së lý thuyÕt vÒ c¸c hÖ h¹t vi m« nªn thuyÕt electron
vÒ liªn kÕt kh«ng ph¶n ¸nh ®-îc cÊu tróc thùc tÕ cña ph©n tö vµ tån t¹i nhiÒu h¹n chÕ:
- Trong nhiÒu tr-êng hîp, qui t¾c b¸t tö kh«ng ®-îc nghiÖm ®óng.

VÝ dô: NO N=O N cã 7 electron

BN BN B cã 6 electron
PF5 P cã 10 electron
SF6 S cã 12 electron

127
 - §èi víi ph©n tö ®iboran B2H6 ®-îc t¹o thµnh do ®ime ho¸:

BH3 + BH3  B2H6

th× thuyÕt electron vÒ liªn kÕt kh«ng gi¶i thÝch ®-îc v× nguyªn tö B chØ cã 3 electron
ho¸ trÞ ®· dïng hÕt khi t¹o BH3, nghÜa lµ B2H6 lµ hîp chÊt thiÕu electron. §Æc biÖt ®èi
víi c¸c ion cña kim lo¹i chuyÓn tiÕp: Fe2+, Fe3+, Cu+, Cu2+, ... th-êng kh«ng ®¹t cÊu
tróc 8 electron ë líp ngoµi cïng.
- §èi víi liªn kÕt ion, thuyÕt electron vÒ liªn kÕt chØ míi gi¶i thÝch ®-îc nguån
gèc cña lùc hót lµ do t-¬ng t¸c ®iÖn gi÷a c¸c ion tr¸i dÊu. Trong khi ®ã sù tån t¹i
nh÷ng kho¶ng c¸ch kh«ng ®æi gi÷a c¸c ion ®ã chøng tá cã sù c©n b»ng lùc gi÷a lùc hót
vµ lùc ®Èy. Nguån gèc cña lùc ®Èy chØ cã thÓ gi¶i thÝch trªn c¬ së m« h×nh cña c¬ häc
l-îng tö vÒ nguyªn tö b»ng sù t-¬ng t¸c gi÷a c¸c líp electron b·o hoµ.
- Theo thuyÕt Lewis th× liªn kÕt céng ho¸ trÞ ®-îc t¹o thµnh b»ng nh÷ng cÆp
electron dïng chung, nh-ng kh«ng gi¶i thÝch ®-îc c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n cña liªn kÕt nh-:
b¶n chÊt cña liªn kÕt céng ho¸ trÞ, tÝnh b·o hoµ ho¸ trÞ, tÝnh ®Þnh h-íng cña liªn kÕt...
Ngoµi ra, thuyÕt electron vÒ liªn kÕt còng kh«ng gi¶i thÝch ®-îc trªn thùc tÕ tån
t¹i nh÷ng ph©n tö mµ liªn kÕt ®-îc t¹o thµnh b»ng mét hoÆc mét sè lÎ electron nh-
H2+, He2+,...

7.2. Lý thuyÕt c¬ häc l-îng tö vÒ liªn kÕt ho¸ häc

C¸c ph-¬ng ph¸p thùc nghiÖm hiÖn ®¹i nghiªn cøu ph©n tö cho phÐp x¸c ®Þnh
kh¸ chÝnh x¸c kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c nguyªn tö vµ h×nh häc ph©n tö, c¸c tÝnh chÊt
quang häc, ®iÖn tõ vµ c¸c tÝnh chÊt kh¸c cña chóng. Nh÷ng tÝnh chÊt nµy lµ kÕt qu¶ cña
sù ph©n bè x¸c ®Þnh mËt ®é electron gi÷a c¸c nguyªn tö trong ph©n tö c¸c chÊt. NÕu
nh- chóng ta cã thÓ tÝnh to¸n ®-îc sù ph©n bè nµy (®èi víi c¸c tr¹ng th¸i kh¸c nhau
cña ph©n tö) th× chóng ta cã thÓ ®o¸n tr-íc ®-îc nh÷ng tÝnh chÊt kh¸c nhau cña ph©n
tö, kÓ c¶ kh¶ n¨ng ph¶n øng cña chóng. §Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy chØ cã thÓ gi¶i quyÕt
ph©n tö trªn c¬ së cña C¬ Häc L-îng Tö.
N¨m 1927 dùa vµo c¬ häc l-îng tö, Heitler-London ®· kh¶o s¸t ion ph©n tö H2+
b»ng c¬ häc l-îng tö. Dùa trªn kÕt qu¶ kh¶o s¸t ®-îc, c«ng tr×nh nµy ®· ®Æt c¬ së cho
viÖc ¸p dông c¬ häc l-îng tö trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò vÒ liªn kÕt ho¸ häc.
VÒ nguyªn t¾c, viÖc gi¶i ph-¬ng tr×nh Schrödinger trong c¸c bµi to¸n vÒ ph©n tö
sÏ cho phÐp x¸c ®Þnh nh÷ng hµm sãng m« t¶ nh÷ng tr¹ng th¸i cña ph©n tö, c¸c trÞ riªng
n¨ng l-îng t-¬ng øng vµ cã thÓ gi¶i thÝch mäi hiÖn t-îng vÒ ph©n tö.
Tuy nhiªn, v× ph©n tö lµ mét hÖ thèng phøc t¹p nªn viÖc gi¶i chÝnh x¸c ph-¬ng
tr×nh Schrödinger ®èi víi hÖ ph©n tö lµ kh«ng thÓ thùc hiÖn ®-îc. V× vËy, sù kh¶o s¸t
c¬ häc l-îng tö vÒ ph©n tö ph¶i ®-îc thùc hiÖn theo nh÷ng ph-¬ng ph¸p ®-îc gäi lµ
ph-¬ng ph¸p gÇn ®óng.
- Sù gÇn ®óng Born - Oppenheimer: “ Trong ph©n tö ng-êi ta cã thÓ kh¶o s¸t
riªng rÏ chuyÓn ®éng cña c¸c electron vµ chuyÓn ®éng cña c¸c h¹t nh©n” .
Song, trõ tr-êng hîp ph©n tö 1e (H2+), trong tr-êng hîp chung hµm sãng e cña
ph©n tö còng kh«ng x¸c ®Þnh tõ viÖc gi¶i trùc tiÕp ph-¬ng tr×nh Schrödinger, mµ ®-îc
x¸c ®Þnh b»ng nh÷ng ph-¬ng ph¸p gÇn ®óng c¬ häc l-îng tö kh¸c nhau.

128
Max Born (1882 -1970) nhµ To¸n häc vµ Robert Oppenheimer (1904 - 1967) nhµ
VËt lý häc ng-êi §øc VËt lý lý thuyÕt ng-êi Mü

Cã hai ph-¬ng ph¸p c¬ b¶n: Ph-¬ng ph¸p liªn kÕt hãa trÞ V.B (Valence Bond)
vµ ph-¬ng ph¸p obitan ph©n tö MO (Molecular Orbital).

VB
- Cßn tån t¹i AO cña tõng nguyªn tö, c¸c
electron vÉn ®-îc ph©n bè lªn c¸c AO, øng
víi sù ph©n bè kh¸c nhau cña c¸c electron
trªn c¸c AO ng-êi ta cã nh÷ng cÊu h×nh
electron kh¸c nhau.
-  ph©n tö sÏ lµ tæ hîp tõ c¸c cÊu h×nh nµy.
MO
- Kh«ng thõa nhËn sù tån t¹i c¸c
AO, mµ chØ cã c¸c MO. MO lµ sù tæ
hîp tuyÕn tÝnh c¸c AO. C¸c electron
cña ph©n tö ph©n bè lªn c¸c MO
cho ta cÊu h×nh electron cña ph©n
tö.

7.3. Hµm sãng vµ n¨ng l-îng electron cña ph©n tö

Ph©n tö lµ mét hÖ thèng c¸c electron vµ c¸c h¹t nh©n t-¬ng t¸c víi nhau. N¨ng
l-îng cña ph©n tö nh- vËy bao gåm ®éng n¨ng cña c¸c h¹t nh©n vµ electron trong ph©n
tö.
XÐt tr-êng hîp cña ph©n tö H2

E = Ta + Tb + T1 + T2 + U (7.1)

e2 e2 e2 e2 e2 e2
U=       (7.2)
r1a r1b r2 a r2b R r12

Hˆ  Tˆa  Tˆb  Tˆ1  Tˆ2  Uˆ (7.3)

Dùa vµo sù gÇn ®óng Born - Oppenheimer cã thÓ xÐt riªng chuyÓn ®éng cña c¸c
electron, do ®ã :

129
 Hˆ e  Tˆ1  Tˆ2  U (7.4)

Ph-¬ng tr×nh Schrödinger: Ĥ ee = Eee (7.5)

(Trong tr-êng hîp nµy Ee = T 1 + T 2 + U '

e2 e2 e2 e2 e2
Víi U ' =      )
r1a r1b r2 a r2b r12

7.4. PhÐp tÝnh biÕn ph©n (biÕn thiªn)

Tõ ph-¬ng tr×nh Schrödinger: Ĥ  = E

Ta cã E=
Hˆ d (7.6)
  d
2

NÕu hµm  ®· ®-îc chuÈn ho¸ th× 2d = 1 vµ ta cã:

E =  Ĥ  d (7.7)

Tõ ph-¬ng tr×nh (7.6) vµ (7.7), nÕu biÕt hµm sãng  ta cã thÓ tÝnh ®-îc n¨ng
l-îng E cña hÖ.
Tuy nhiªn, ®èi víi hÖ nhiÒu electron th× ph-¬ng tr×nh Schrödinger kh«ng gi¶i
®-îc chÝnh x¸c. Do vËy, trong c¬ häc l-îng tö ng-êi ta sö dông phÐp tÝnh biÕn ph©n ®Ó
x¸c ®Þnh hµm sãng gÇn ®óng cña hÖ. Hµm sãng nµy xuÊt ph¸t tõ sù tæ hîp c¸c hµm
thµnh phÇn vµ ph¶i cã n¨ng l-îng t-¬ng øng bÐ nhÊt. Gäi c¸c hµm thµnh phÇn lµ i
(1, 2...) ta cã hµm sãng ph©n tö:

 = C11 + C22 +.. . + Cnn =  Cii (7.8)

i gäi lµ hµm c¬ së (®ã lµ c¸c AO hay c¸c cÊu h×nh cã s½n)

Ci: tham sè biÕn ph©n (hÖ sè ch-a biÕt)
ViÖc x¸c ®Þnh hµm sãng  nh- vËy rót l¹i lµ viÖc x¸c ®Þnh c¸c hÖ sè C 1, C 2 …
sao cho gi¸ trÞ n¨ng l-îng E thu ®-îc lµ cùc tiÓu. §iÒu nµy ®-îc thùc hiÖn b»ng
ph-¬ng ph¸p biÕn ph©n:

E E E
 0 hay  0; 0 (7.9)
Ci C1 C2

Gi¶i hÖ ph-¬ng tr×nh nµy ta sÏ thu ®-îc c¸c gi¸ trÞ C 1, C 2, ...
§Ó cô thÓ ho¸ ta xÐt tr-êng hîp ®¬n gi¶n:

130
  = C11 + C22 (1, 2: hµm c¬ së cã s½n) (7.10)

Thay (7.10) vµo ph-¬ng tr×nh (7.6) ta ®-îc:

 (C 
1 1  C 2 2 ) Hˆ (C11  C 2 2 )d
E= (7.11)
 (C 
1 1  C 2 2 ) 2 d

§Æt H ii   i Hˆ i d : TÝch ph©n Coulomb

H ij   i Hˆ  j d : TÝch ph©n trao ®æi
Sii =   i2 d : TÝch ph©n chuÈn ho¸
Sij =   i j d : TÝch ph©n xen phñ

C12 H 11  C 22 H 22  C1C 2 H 12  C1C 2 H 21

(7.11) trë thµnh: E=
C12 S11  C 22 S 22  2C1C 2 S12

Trong c¸c bµi to¸n ph©n tö, th«ng th-êng th× H12 = H21
Do ®ã:
C12 H 11  C 22 H 22  2C1C 2 H 12 U
E= 
C12 S11  C 22 S 22  2C1C 2 S12 V

E E
ta cã 0 vµ 0
C1 C2
nªn ta ®-îc:
(C1H11 + C2H12) - E(C1S11 + C2S12 ) = 0
(C1H12 + C2H22) - E(C1S12 + C2S22) = 0

H12 = H21 vµ S12 = S21

C 1(H11 - ES11) + C 2(H12 - ES12) = 0 (7.12)

C 1(H21 - ES21) + C2(H22 - ES22 ) = 0 (7.13)

HÖ ph-¬ng tr×nh trªn cã nghiÖm sè kh¸c 0 khi ®Þnh thøc lËp tõ c¸c hÖ sè (cña
c¸c Èn sè) trong hÖ ph-¬ng tr×nh b»ng kh«ng:

H11 - ES11 H12 - ES12

=0 (7.14)
H21- ES21 H22 - ES22

131
 Gi¶i ®Þnh thøc (7.14) ta ®-îc E vµ thay gi¸ trÞ E vµo (7.12) vµ (7.13) ta t×m ®-îc
Ci.
 =  Cii

- NÕu cã n hµm c¬ së:  = C11 + C22 + ...+ Cnn

Ta sÏ cã hÖ ph-¬ng tr×nh:

(H11 - ES11)C1 + (H12 - ES12)C2+ ... + (H1n - ES1n)Cn = 0

(H21 - ES21)C1 + (H22 - ES22)C2+ ... + (H2n - ES2n)Cn = 0
...
(Hn1 - ESn1)C1 + (Hn2 - ESn2)C2+ ... + (Hnn - ESnn)Cn = 0

gäi lµ hÖ ph-¬ng tr×nh thÕ kØ; vµ ta cã ®Þnh th-c thÕ kØ:

H11 - ES11 H12 - ES12 ... H11 - ES11

H21 - ES21 H22 - ES22 ... H2n - ES2n =0
...
Hn1 - ESn1 Hn2 - ESn2 ... Hnn - ESnn

KÕt hîp víi c¸c ®iÒu kiÖn vÒ hµm sãng, khai triÓn ®Þnh thøc thÕ kØ tõ ®ã t×m
®-îc c¸c trÞ n¨ng l-îng E råi ®-a vµo hÖ ph-¬ng tr×nh thÕ kØ ®Ó t×m c¸c bé hÖ sè tæ hîp
Ci t-¬ng øng.
Tõ hÖ ph-¬ng tr×nh thÕ kØ ta lËp ®-îc (n - 1) ph-¬ng tr×nh cã liªn hÖ Ci. Do ®ã,
ta ph¶i dùa vµo diÒu kiÖn chuÈn ho¸ hµm  ®Ó lËp thªm ph-¬ng tr×nh thø n:

C 12 + C 22 +... + Cn2 = 1

Tõ ®ã suy ra  = Cii

§Þnh thøc thÕ kØ viÕt d-íi d¹ng Hij - ESij = 0 i: chØ sè hµng, j: chØ sè cét.

132
 Ch-¬ng 8

ThuyÕt liªn kÕt ho¸ trÞ (Valence Bond – VB)

8.1. Ph-¬ng ph¸p VB gi¶i bµi to¸n ph©n tö H2

8.1.1. Ph-¬ng ph¸p Heitler - London vÒ ph©n tö H2
N¨m 1926, dùa trªn c¬ së cña c¬ häc l-îng tö, Walter Heitler vµ Fritz London
®· kh¶o s¸t hµm sãng vµ n¨ng l-îng trong ph©n tö H2.

Walter Heitler (1904 -1981) nhµ VËt lý Fritz London (1900 - 1954) nhµ VËt lý
ng-êi §øc ng-êi Mü

Ph-¬ng tr×nh Schrödinger: Ĥ  = E

Ĥ = Tˆ + U

Heitler - London ®· ¸p dông c¬ häc

l-îng tö ®Ó gi¶i bµi to¸n ph©n tö H2. Khi gi¶i
bµi to¸n H2, hai «ng chän hµm sãng ®¬n e:
1
1s = e  r cña nguyªn tö H lµm hµm c¬

së : 1sa vµ 1sb. C¸c t-¬ng t¸c trong ph©n tö H2

a. Hµm sãng: Theo Heitler-London trong ph©n tö H2, 2e chuyÓn ®éng ®éc lËp
víi nhau vµ ph©n bè trªn 2 orbital (1sa)1 (1sb)1. Do ®ã, hµm sãng cña hÖ:

I = a(1). b(2)

V× electron chuyÓn ®éng kh«ng cã quü ®¹o nªn theo nguyªn lÝ kh«ng ph©n biÖt
c¸c h¹t cïng lo¹i ta cã: II = a(2). b(1) còng lµ hµm sãng m« t¶ tr¹ng th¸i cña H2.

133
 Theo nguyªn lÝ chång chÊt tr¹ng th¸i th× tæ hîp tuyÕn tÝnh cña I, II còng m« t¶
tr¹ng th¸i cña hÖ ph©n tö H2:

S = + = I + II = a(1). b(2) + a(2). b(1)

A = - = I - II = a(1). b(2) - a(2). b(1)

C¸c hµm trªn lµ nh÷ng hµm ch-a chuÈn ho¸. C¸c hµm chuÈn ho¸ sÏ lµ:

1
S = + = I + II = N+ [a(1). b(2) + a(2). b(1)] víi N+ =
2(1  S 2 )

1
A = - = I - II = N-[a(1). b(2) - a(2). b(1)] víi N- =
2(1  S 2 )
N+, N- : thõa sè chuÈn ho¸; S: tÝch ph©n xen phñ

S=  a (1) b (1)d   a (2) b (2)d 0<S<1  S2 << 1

1
N =
2

b. N¨ng l-îng cña ph©n tö H2

Tõ ph-¬ng tr×nh Schrodinger ta cã:

E=
Hˆ d
  d
2

ˆ ˆ ˆ e2 e2 e2 e2 e2 e2
H  T1  T2      
ra1 rb 2 ra 2 rb1 r12 R

Nh- chóng ta ®· biÕt, trong ph-¬ng ph¸p Heitler - London, khi thµnh lËp c¸c
hµm sãng  ng-êi ta ®· bá qua t-¬ng t¸c gi÷a c¸c nguyªn tö. Tuy nhiªn, trong hÖ thøc
tÝnh n¨ng l-îng trªn, biÓu thøc cu¶ Ĥ cã chøa nh÷ng sè h¹ng biÓu thÞ thÕ n¨ng t-¬ng
t¸c cña hai nguyªn tö.
Nh÷ng t-¬ng t¸c nµy ®-îc coi lµ sù nhiÔu lo¹n ®èi víi phÐp tÝnh gÇn ®óng n¨ng
l-îng trªn.
Do ®ã: Ĥ = Ĥ 0 + Unl

e2 e2
víi Ĥ 0 = Tˆ1  Tˆ2  
ra1 rb 2

134
 e2 e2 e2 e2
Unl =    
ra 2 rb1 r12 R

NÕu kh«ng kÓ ®Õn Unl th× n¨ng l-îng thu ®-îc sÏ lµ tæng n¨ng l-îng cña hai
nguyªn tö riªng rÏ (E0 = 2EH)

Hˆ d  ( Hˆ  U )d U d

0
nl nl
E= =  2E H 
  d  d  d
2 2 2

Sè h¹ng thø hai biÓu thÞ thÕ n¨ng t-¬ng t¸c gi÷a hai nguyªn tö.

- XÐt riªng tö cña sè h¹ng nµy ta cã:

U nl d   U nl 2 d   U nl ( I   II ) 2 d

= 2   a (1) b (2)U nl a (1) b (2)d 1d 2  2  a (1) b (2)U nl a (2) b (1)

 d   ( I   II ) 2 d
2
- XÐt mÉu sè ta cã:

= 2  2  a (1) b (1)d 1 . a (2) b (2)d 2

§Æt C =  (1) (2)U  (1)
a b nl a b (2)d 1d 2
=   (1)U  (2)d d
2
a nl
2
b 1 2 : TÝch ph©n Coulomb

A=  a (1) b (2)U nl a (2) b (1)d 1d 2 : TÝch ph©n trao ®æi

S =  a (1) b (1)d 1   a (2) b (2)d 2 : TÝch ph©n xen phñ

Do ®ã:
CA
E = 2EH +
1 S 2
- S < 1  1  S2 > 0
- C, A <0 nh-ng A >> C
CA
Nªn: E+ = 2EH + < 2EH : + (Hµm sãng ®Æc tr-ng cho tr¹ng th¸i liªn
1 S 2
kÕt cña ph©n tö H2).
CA
E- = 2EH + > 2EH : - (Hµm sãng kh«ng ®Æc tr-ng cho tr¹ng
1 S 2
th¸i liªn kÕt).

135
 Gi¶n ®å n¨ng l-îng cña ph©n tö H2 vµ sù t-¬ng t¸c orbital nh- sau:

* Khi kh¶o s¸t mËt ®é electron trong ph©n tö H2, Heitler - London nhËn thÊy
mËt ®é electron gi÷a hai nguyªn tö t¨ng khi hµm sãng ph©n tö lµ tæ hîp céng cña hai
hµm sãng nguyªn tö (øng víi 2 electron cã spin tr¸i chiÒu) vµ mËt ®é electron gi¶m khi
hµm sãng ph©n tö lµ tæ hîp trõ (øng víi 2 electron cã spin cïng chiÒu).

-2 = N-2 (I2 + II2 - 2III)

+2 = N+2 (I2 + II2 + 2III)

KÕt luËn: Liªn kÕt trong ph©n tö H2 ®-îc h×nh thµnh khi 2e cña hai nguyªn tö
hydro cã spin tr¸i chiÒu nhau.
KÕt qu¶ tÝnh to¸n kho¶ng c¸ch vµ n¨ng l-îng trong ph©n tö H2 theo lÝ thuyÕt cña
Heitler - London vµ theo thùc nghiÖm nh- sau:
d E
Theo lý thuyÕt 0,85Ao -3,14eV
Theo thùc nghiÖm : 0,74Ao -4,70eV

c. Tãm t¾t kÕt qu¶ vµ ý nghÜa:

- Tõ hai AO 1sa vµ 1sb cã hai electron ®éc th©n, Heitler-London ®· thµnh lËp
hµm sãng chung cho cÆp hai electron vµ tõ ®ã tÝnh n¨ng l-îng cña hai electron ®ã.
Trong tr-êng hîp hai electron cã spin ®èi song (hµm sãng chung cã d¹ng

136
 + = sa(1).sb(2) + sa(2).sb(1)), th× khi hai nguyªn tö tiÕn l¹i gÇn nhau cã sù gi¶m n¨ng
l-îng nghÜa lµ dÉn ®Õn sù bÒn v÷ng ho¸ hÖ thèng hay sù h×nh thµnh ph©n tö H2.
Kho¶ng c¸ch øng víi gi¸ trÞ cùc tiÓu cña n¨ng l-îng chÝnh lµ kho¶ng c¸ch cña hai h¹t
nh©n trong ph©n tö.
Sù gi¶m n¨ng l-îng cña hÖ thèng ®-îc gi¶i thÝch b»ng sù t¨ng mËt ®é cña x¸c
suÊt cã mÆt cu¶ c¸c electron ë kho¶ng gi÷a hai h¹t nh©n. Ngoµi lùc ®Èy cña h¹t nh©n
kh¸c, mçi proton cßn chÞu mét lùc hót tæng hîp cña c¸c electron h-íng vÒ t©m ph©n tö;
ë kho¶ng c¸ch R0, hai lùc nµy c©n b»ng nhau. Tõ ®ã ta thÊy lùc liªn kÕt ho¸ häc còng
cã b¶n chÊt tÜnh ®iÖn.
- V¬Ý kÕt qu¶ trªn ng-êi ta còng gi¶i thÝch ®-îc tÝnh b·o hoµ ho¸ trÞ. Sù kÕt hîp
thªm hidro nguyªn tö thø 3 vµo ph©n tö H2 lµ kh«ng x¶y ra. V× trong ph©n tö H2, hai
electron cã spin ®èi song nªn electron cña nguyªn tö H thø 3 ph¶i cã spin cïng chiÒu
víi mét trong hai electron trªn. Tõ ®ã, gi÷a nguyªn tö nµy vµ ph©n tö H2 sÏ cã lùc ®Èy
gièng nh- t-¬ng t¸c ®Èy gi÷a hai nguyªn tö H cã spin cïng chiÒu khi chóng tiÕn l¹i
gÇn nhau vµ sÏ ph¸ vì sù bÒn v÷ng cña hÖ.

8.1.2. Ph-¬ng ph¸p VB

C¸c kÕt qu¶ thu ®-îc tõ lý thuyÕt cña ph-¬ng ph¸p Heitler - London vÒ ®é dµi
liªn kÕt vµ n¨ng l-îng liªn kÕt cßn sai lÖch nhiÒu so víi gÝa trÞ thùc nghiÖm. Nguyªn
nh©n lµ do Heitler - London chØ míi chó ý ®Õn tr-êng hîp ë mçi nguyªn tö H cã 1
electron, ng-êi ta gäi ®ã lµ cÊu h×nh ®ång cùc.

§Ó bæ sung thiÕu sãt cña Heitler –

London, n¨m 1927 Linus Pauling cho
r»ng ®èi víi ph©n tö H2, ngoµi cÊu h×nh
(1sa)1(1sb)1 (cÊu h×nh ®ång cùc H-H t¹o
thµnh  ®ång cùc) th× cßn cã hai cÊu h×nh
kh¸c (1sa)2(1sb)o ; (1sa)o(1sb)2 gäi lµ cÊu
h×nh ion do sù chuyÓn ®éng kh«ng cã quü
®¹o cña electron g©y nªn. M« h×nh më
réng nµy ®-îc gäi lµ thuyÕt VB.

ion1: Ha-...Hb+ ion2 : Ha+...Hb-

Mçi cÊu h×nh electron cña ph©n tö Linus Pauling (1901 - 1994) nhµ Hãa häc
theo thuyÕt VB gäi lµ cÊu h×nh ho¸ trÞ. ng-êi Mü

Hµm sãng ph©n tö lµ tæ hîp cña c¸c cÊu h×nh ho¸ trÞ cã thÓ cã:

 = C1®c + C2(ion1 + ion2)

C 1, C 2 : hÖ sè tæ hîp
Do ph-¬ng ph¸p VB quan t©m ®Õn c¸c cÊu h×nh ho¸ trÞ kh¸c nhau, nªn hµm
sãng thu ®-îc chÝnh x¸c h¬n vµ c¸c sè liÖu gÇn víi thùc nghiÖm h¬n.

137
 Tõ ph-¬ng ph¸p VB ng-êi ta tÝnh ®-îc: d = 0,75Ao, E = - 4,0 eV. C¸c gi¸ trÞ
thu ®-îc tõ lý thuyÕt gÇn ®óng víi gi¸ trÞ thùc nghiÖm.
§èi víi c¸c ph©n tö kh¸c nhau khi thµnh lËp hµm sãng ph©n tö, ph-¬ng ph¸p
VB còng xuÊt ph¸t tõ c¸c cÊu h×nh ho¸ trÞ ®ång cùc vµ ion cã thÓ cã. Tõ ph-¬ng ph¸p
VB ng-êi ta rót ra 3 kÕt luËn sau:
1- §Ó h×nh thµnh liªn kÕt th× c¸c electron tham gia liªn kÕt ph¶i cã spin ®èi
song.
2- B¶n chÊt cña liªn kÕt céng ho¸ trÞ lµ lùc hót tÜnh ®iÖn.
3- C¸c AO tham gia liªn kÕt sÏ xen phñ víi nhau theo ph-¬ng nµo mµ sù xen
phñ c¸c AO cã gi¸ trÞ lín nhÊt (Nguyªn lÝ xen phñ cùc ®¹i).
4- Liªn kÕt céng ho¸ trÞ cã tÝnh b·o hoµ, nghÜa lµ mçi liªn kÕt chØ ®-îc ®¶m b¶o
bëi 2 electron, electron thø 3 kh«ng thÓ tham gia vµo liªn kÕt ®ã ®-îc.
Mét sè thÝ dô vÒ sù h×nh thµnh liªn kÕt trong c¸c ph©n tö H2, F2, H2S :
- Trong ph©n tö H2, liªn kÕt H – H ®-îc h×nh thµnh b»ng sù xen phñ bëi c¸c
obital s cña hai nguyªn tö H:

- Trong ph©n tö F2, liªn kÕt F – F ®-îc gi¶i thÝch b»ng sù xen phñ c¸c obital p
cã electron ®éc th©n cña hai nguyªn tö F:

- L-u huúnh cã hai electron ®éc th©n trªn hai obiatl p (px, pz), sù xen phñ mçi
obital nµy víi obital 1s cña H t¹o nªn mét liªn kÕt S – H :

8.2. Ph-¬ng ph¸p VB vµ ph©n tö nhiªï nguyªn tö

138
8.2.1. Nguyªn lÝ xen phñ cùc ®¹i
“ Trong liªn kÕt ho¸ häc gi÷a hai nguyªn tö cã ph-¬ng ®-îc -u tiªn vÒ sù xen
phñ gi÷a hai hµm sãng tham gia liªn kÕt vµ liªn kÕt ho¸ häc ®-îc h×nh thµnh theo
ph-¬ng ®ã” .
Tuú theo tÝnh chÊt ®èi xøng cña hµm sãng chung cña cÆp electron liªn kÕt mµ
ng-êi ta ph©n biÖt liªn kÕt , liªn kÕt , liªn kÕt .
a) Liªn kÕt 
Liªn kÕt  lµ liªn kÕt mµ hµm sãng chung hay sù ph©n bè mËt ®é x¸c suÊt cã
mÆt cña c¸c electron liªn kÕt cã ®èi xøng quay chung quanh trôc liªn kÕt. Mét c¸ch
®¬n gi¶n ng-êi ta cßn nãi, liªn kÕt  lµ liªn kÕt mµ c¸c orbital xen phñ ngay trªn trôc
liªn kÕt. V× “ ®¸m m©y electron” cã ®èi xøng quay chung quanh trôc liªn kÕt nªn liªn
kÕt  kh«ng c¶n trë sù quay tù do cña nguyªn tö hay nhãm nguyªn tö chung quanh
trôc liªn kÕt.
Liªn kÕt  ®-îc h×nh thµnh do sù xen phñ gi÷a c¸c AO s-s, s-p, s-d, pz-pz, dz2-
dz2.

H×nh 8.1. Liªn kÕt 

b) Liªn kÕt 
Liªn kÕt  lµ liªn kÕt mµ sù ph©n bè mËt ®é x¸c suÊt cã mÆt cña c¸c electron
liªn kÕt cã mÆt ®èi xøng chøa trôc liªn kÕt. Ng-êi ta cßn nãi liªn kÕt  lµ liªn kÕt mµ
hµm sãng chung cña c¸c electron liªn kÕt cã mÆt ph¶n xøng chøa trôc liªn kÕt.
Liªn kÕt  ®-îc h×nh thµnh do sù xen phñ c¸c AO: px-px, py-py, dxz-dxz, dyz-dyz.

139
 H×nh 8.2. Liªn kÕt 

c) Liªn kÕt 
Liªn kÕt  lµ liªn kÕt mµ sù ph©n bè mËt ®é x¸c suÊt cã mÆt cña c¸c electron
liªn kÕt cã hai mÆt ph¼ng ®èi xøng th¼ng gãc víi nhau vµ cïng chøa trôc liªn kÕt (hµm
sãng chung cã hai mÆt ph¼ng ph¶n xøng). C¸c liªn kÕt  th-êng chØ gÆp trong c¸c phøc
chÊt cña c¸c kim lo¹i chuyÓn tiÕp hay trong mét sè hîp chÊt cña c¸c nguyªn tè thuéc
chu kú 3. Kh¸i niÖm liªn kÕt  ®-îc ®-a ra bëi Mulliken n¨m 1931 vµ hîp chÊt ®Çu
tiªn ®-îc x¸c ®Þnh cã mét liªn kÕt  lµ kali octaclorenat (III) K2[Re2Cl8]2H2O ®-îc
Cotton t×m ra n¨m 1965.

H×nh 8.3. Liªn kÕt 

Chó ý: Ng-êi ta lÊy c¸c ký hiÖu , ,  cho c¸c liªn kÕt lµ do sù xen phñ c¸c
orbital vµ sù ph©n bè mËt ®é electron trong c¸c liªn kÕt ®ã t-¬ng tù nh- orbital s, p
hay d cña nguyªn tö vµ trong b¶ng ch÷ c¸i Hy l¹p th× , ,  t-¬ng ®-¬ng víi vÞ trÝ cña
c¸c ch÷ c¸i s, p, d trong b¶ng ch÷ c¸i Latin.

140
8.2.2. ThuyÕt ho¸ trÞ ®Þnh h-íng
Theo thuyÕt VB, liªn kÕt céng ho¸ trÞ ®-îc h×nh thµnh lµ do sù xen phñ vµo
nhau cña c¸c AO. Møc ®é xen phñ cña c¸c AO ®Æc tr-ng cho ®é bÒn cña liªn kÕt
Theo nguyªn lÝ xen phñ cùc ®¹i th× liªn kÕt sÏ ®-îc ph©n bè theo ph-¬ng nµo
mµ møc ®é xen phñ c¸c obital liªn kÕt cã gi¸ trÞ lín nhÊt.
§èi víi ph©n tö nhiÒu nguyªn tö, c¸c gãc liªn kÕt trong ph©n tö cã gi¸ trÞ x¸c
®Þnh. §Æc tÝnh nµy gäi lµ tÝnh ®Þnh h-íng ho¸ trÞ vµ ®-îc gi¶i thÝch trªn c¬ së cña
nguyªn lÝ xen phñ cùc ®¹i.
- Sù xen phñ orbital s kh«ng phô thuéc ph-¬ng chØ phô thuéc kho¶ng c¸ch hai
nh©n.
- AO p, d v× kh«ng cã tÝnh ®èi xøng cÇu nªn møc ®é xen phñ cßn phô thuéc vµo
ph-¬ng liªn kÕt hay vµo sù ®Þnh h-íng kh«ng gian t-¬ng ®èi cña c¸c trôc cña chóng.

VÝ dô: H2S S (Z = 16) 1s22s22p63s23p4

Ha 1sa1
Hb 1sb1

Trªn c¬ së m« h×nh liªn kÕt ®Þnh c-

hai t©m 2e, sù liªn kÕt ë ®©y ®-îc h×nh
thµnh tõ sù xen phñ cña c¸c obital: 3pz -
1sa, 3py- 1sb. §Ó sù xen phñ lµ cùc ®¹i
th× h¹t nh©n cña nguyªn tö H ph¶i n»m
trªn trôc cña c¸c obital p cña nguyªn tö
S. Gãc HSH = 90o. Tuy nhiªn, trong
thùc tÕ gãc HSH > 90o. ThuyÕt VB gi¶i
thÝch lµ do sù ®Èy tÜnh ®iÖn cña c¸c
nguyªn tö H, xuÊt hiÖn do sù ph©n cùc
cña c¸c liªn kÕt H - S.

H×nh 8.4. Liªn kÕt trong ph©n tö H2S

8.2.3. ThuyÕt VB víi liªn kÕt cho - nhËn

Liªn kÕt hãa trÞ VB còng cã thÓ ®-îc h×nh thµnh theo c¬ chÕ cho - nhËn. Khi ®ã
liªn kÕt ®-îc h×nh thµnh lµ do sù xen phñ gi÷a 1 orbital chøa ®«i electron cña nguyªn
tö nµy víi 1 orbital trèng cña nguyªn tö kia. Tuy nhiªn, dï liªn kÕt VB ®-îc h×nh thµnh
theo c¬ chÕ gãp chung hay cho - nhËn th× b¶n chÊt cña c¸c liªn kÕt nµy lµ gièng nhau.

8.2.4. ThuyÕt spin vÒ ho¸ trÞ

Vá ho¸ trÞ lµ nh÷ng vá cña c¸c nguyªn tö ë tr¹ng th¸i c¬ b¶n. Sè electron chiÕm
nh÷ng AO ho¸ trÞ gäi lµ nh÷ng electron ho¸ trÞ.
Theo thuyÕt VB, b¶n chÊt cña viÖc h×nh thµnh liªn kÕt hãa trÞ lµ do sù xen phñ
cña hai orbiatal hãa trÞ (orbital thuéc líp ngoµi cïng) cña hai nguyªn tö tham gia liªn
kÕt vµ liªn kÕt hãa trÞ gåm 2 electron cã spin tr¸i chiÒu. Do ®ã, electron trªn hai orbital

141
tham gia liªn kÕt ph¶i lµ 2 electron ®éc th©n. Nh- vËy, theo thuyÕt VB th× ho¸ trÞ (céng
ho¸ trÞ) cña mét nguyªn tö trong ph©n tö lµ sè orbital hãa trÞ mµ nguyªn tö ®-a ra ®Ó
tham gia liªn kÕt hãa trÞ víi nguyªn tö kh¸c hay lµ b»ng sè liªn kÕt céng ho¸ trÞ mµ
nguyªn tö cña nguyªn tè ®ã cã thÓ t¹o thµnh víi c¸c nguyªn tö kh¸c.
- Sù chuyÓn electron ë tr¹ng th¸i kÝch thÝch chØ cã thÓ thùc hiÖn gi÷a c¸c obital
cïng líp.
* B»ng nh÷ng AO ho¸ trÞ (ngoµi cïng) ns vµ np, nguyªn tö chu k× hai kh«ng thÓ
cã ho¸ trÞ lín h¬n 4, v× c¸c AO ë líp trong (n - 1) s vµ (n - 1) p thùc tÕ kh«ng tham gia
liªn kÕt. Ngay c¶ liªn kÕt theo c¬ chÕ cho - nhËn còng kh«ng lµm cho ho¸ trÞ cña chóng
lín h¬n 4.
* Nh÷ng ho¸ trÞ lín h¬n 4 chØ cã thÓ cã khi cã sù tham gia cña c¸c AO d. §iÒu
nµy chØ x¶y ra víi nguyªn tè chu k× 3, nhê sù kÝch thÝch e tõ 3s vµ 3p lªn 3d.
* §èi víi c¸c nguyªn tè chuyÓn tiÕp, kh¶ n¨ng ho¸ trÞ lµ phong phó, bëi v× møc
n¨ng l-îng cña c¸c AO ho¸ trÞ (n-1)d, ns vµ np gÇn nhau; do ®ã 9 AO cã thÓ tham gia
liªn kÕt. Ho¸ trÞ 8 cña Fe: FeO4 hoÆc ho¸ trÞ cao nhÊt cã thÓ b»ng 9 ë Ru.
Nãi chung, qui t¾c spin hãa trÞ cã thÓ gi¶i thÝch ®-îc quan ®iÓm kinh ®iÓn vÒ
ho¸ trÞ cña c¸c nguyªn tè. Nh-ng trong mét sè tr-êng hîp, qui t¾c nµy m©u thuÉn víi
thùc nghiÖm vµ kh«ng gi¶i thÝch ®-îc ho¸ trÞ ®Æc tr-ng cña Cr vµ Fe lµ 3, cña Mn lµ 5.
Ngoµi ra, hãa trÞ lµ mét kh¸i niÖm ®-îc ®-a ra trong thuyÕt VB, nªn nã chØ cã
tÝnh t-¬ng ®èi. ViÖc tÝnh hãa trÞ cña mét nguyªn tö trong ph©n tö cßn phô thuéc vµo
c¸ch viÕt c«ng thøc cÊu t¹o cña ph©n tö ®ã vµ nÕu kh«ng kh¶o s¸t thùc nghiÖm th× cÊu
t¹o cña mét chÊt cã thÓ ®-îc gi¶i thÝch theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau (miÔn sao nã phï
hîp vµ tháa ®¸ng víi sù xen phñ c¸c orbital); do ®ã c¸c nguyªn tö còng sÏ cã c¸c gi¸
trÞ hãa trÞ kh¸c nhau. VÝ dô trong ph©n tö SO2 nÕu gi¶i thÝch viÖc h×nh thµnh liªn kÕt ë
tr¹ng th¸i c¬ b¶n cña S víi 2 liªn kÕt gãp chung vµ 1 liªn kÕt cho nhËn th× S cã hãa trÞ
3, nh-ng nÕu gi¶i thÝch theo tr¹ng th¸i kÝch thÝch cña S víi 4 liªn kÕt gãp chung th× S
cã hãa trÞ 4.

8.3. Sù lai ho¸ c¸c obital nguyªn tö

8.3.1. Kh¸i niÖm lai ho¸
N¨m 1932 Pauling dùa vµo thuyÕt VB gi¶i thÝch sù h×nh thµnh liªn kÕt trong
ph©n tö BeH2 nh- sau:
ë tr¹ng th¸i c¬ b¶n Be cã cÊu h×nh electron: 1s22s22p0; do ®ã ®Ó t¹o hai liªn kÕt
céng ho¸ trÞ víi hai nguyªn tö H th× Be chuyÓn sang tr¹ng th¸i kÝch thÝch víi cÊu h×nh
1s22s12p1 (n¨ng l-îng cÇn thiÕt cho sù chuyÓn electron nµy kho¶ng 271,96kj). Nh-
vËy, Be sö dông hai AO 2s vµ 2p tham gia liªn kÕt víi hai AO 1s cña hai nguyªn tö H a
vµ Hb; do ®ã cã thÓ nghÜ r»ng hai liªn kÕt Be – Ha vµ Be – Hb kh¸c nhau. Tuy nhiªn,
trªn thùc tÕ hai liªn kÕt nµy hoµn toµn ®ång nhÊt vµ h-íng vÒ hai phÝa kh¸c nhau cña
mét ®-êng th¼ng.

142
 §Ó gi¶i thÝch ®iÒu nµy, Pauling ®-a ra kh¸i niÖm lai ho¸. ¤ng cho r»ng, tr-íc
khi tham gia vµo liªn kÕt víi hai nguyªn tö H, th× ë nguyªn tö Be cã sù tæ hîp cña AO
2s vµ 2p ®Ó t¹o thµnh hai AO lai ho¸ sp gièng nhau vÒ b¶n chÊt vµ n»m trªn mét ®-êng
th¼ng. Sù h×nh thµnh c¸c orbital lai ho¸ ®-îc biÓu diÔn nh- h×nh 8.5.
VÒ mÆt to¸n häc, do c¸c hµm 2s vµ 2p lµ nghiÖm cña ph-¬ng tr×nh Schrodinger
nªn tæ hîp tuyÕn tÝnh cña chóng  = c1s + c2p còng lµ nghiÖm cña ph-¬ng tr×nh; hay
nãi c¸ch kh¸c, c¸c tæ hîp nµy còng lµ nh÷ng orbital cña nguyªn tö Be. C¸c orbital nµy
gäi lµ c¸c orbital lai ho¸ v¬Ý hµm sãng sau:
1 1
1  ( s  p) vµ 2  ( s  p)
2 2

C¸c orbital lai ho¸ hoµn toµn t-¬ng ®-¬ng nhau (cïng møc n¨ng l-îng) vµ cïng
víi hai AO 1s cña c¸c nguyªn tö H t¹o thµnh c¸c liªn kÕt bÒn v÷ng h¬n so víi c¸c liªn
kÕt t¹o bëi c¸c orbital kh«ng lai ho¸ s vµ p.
Nh- vËy: Sù lai ho¸ c¸c AO lµ sù tæ hîp tuyÕn tÝnh c¸c AO ho¸ trÞ cã n¨ng
l-îng gÇn nhau ®Ó t¹o thµnh c¸c AO míi gièng hÖt nhau cã cïng møc n¨ng l-îng. Sè
orbital lai ho¸ thu ®-îc b»ng sè AO tham gia lai ho¸.

H×nh 8.5. Sù h×nh thµnh c¸c orbital lai ho¸ sp, liªn kÕt trong ph©n tö BeH2

143
8.3.2. Mét sè d¹ng lai ho¸
a. D¹ng lai ho¸ sp:
Lai ho¸ sp lµ sù tæ hîp cña 1 orbital ns víi 1 orbital np (pZ) cña cïng nguyªn tö
®Ó cho ta hai orbital lai ho¸ sp gièng hÖt nhau, h-íng vÒ hai phÝa cña mét ®-êng th¼ng.
Hµm sãng cña AO lai ho¸ sp:

1 1
1  ( s  p Z ) vµ  2  (s  pZ )
2 2

H×nh 8.6. Lai ho¸ sp

Lai ho¸ sp th-êng gÆp trong c¸c hîp chÊt cã liªn kÕt ba hoÆc trong CO2, BeX2,
ZnX2, CdX2 (X lµ halogen).
VÝ dô lai ho¸ sp vµ liªn kÕt  trong ph©n tö C2H2 nh- tr×nh bµy ë h×nh 8.7.

H×nh 8.7. Lai ho¸ sp vµ liªn kÕt  trong ph©n tö C2H2

144
 b. Lai ho¸ sp2: §ã lµ sù tæ hîp 1 orbital ns víi hai orbital np (px vµ py) cña cïng
mét nguyªn tö ®Ó cho ra 3 orbital lai ho¸ sp2 míi hoµn toµn nh- nhau n»m trªn cïng
mét mÆt ph¼ng vµ trôc cña chóng t¹o thµnh nh÷ng gãc b»ng 120o.
Hµm sãng cña 3 orbital lai ho¸ sp2 nh- sau:

1 2 1 1 1
1  s px ; 2  s px  py
3 3 3 6 2

1 1 1
3  s px  py
3 6 2

H×nh 8.7. Lai ho¸ sp2

- Nh÷ng ph©n tö nµo cã lai ho¸ sp2 sÏ cã cÊu tróc ph¼ng, hoÆc cã cÊu tróc ch÷ V.
- Lai ho¸ sp2 th-êng gÆp trong nh÷ng hîp chÊt h÷u c¬ cã nèi ®«i vµ trong hîp
chÊt v« c¬ nh- SO2, NO3-, SO3, CO32-...
VÝ dô: Sù h×nh thµnh orbiatl lai ho¸ sp2 vµ liªn kÕt  trong ph©n tö C2H4.

145
 c. Lai ho¸ sp3:
Lai ho¸ sp3 lµ sù tæ hîp cña 1 orbital ns víi 3 orbital np t¹o thµnh 4 orbital lai
ho¸ sp3. Bèn orbital nµy n»m trong kh«ng gian h-íng vÒ 4 ®Ønh cña mét tø diÖn ®Òu,
t©m cña tø diÖn lµ h¹t nh©n nguyªn tö, trôc cña c¸c orbital lai ho¸ t¹o víi nhau nh÷ng
gãc 109o28’ .
Hµm sãng cña 4 orbital lai ho¸ sp3 nh- sau:
1
1  ( s  p x  p y  p z )
2
1
 2  (s  p x  p y  p z )
2
1
 3  (s  p x  p y  p z )
2
1
 4  (s  p x  p y  p z )
2

H×nh 8.9. Lai ho¸ sp3

VÝ dô: CH4 C (z = 6) 1s22s22p2  1s22s12p3

146
 Lai ho¸ sp3 th-êng gÆp ë H2Y : Y lµ VI A; H3M : lµ V (A) vµ trong c¸c hîp chÊt
h÷u c¬ chØ cã liªn ®¬n.
- H2O cã lai ho¸ sp3 nh-ng gãc HOH = 104o5’ . §Ó gi¶i thÝch hiÖn t-îng nµy, ta
thÊy khi tham gia lai ho¸ ë nguyªn tö O cã 4 orbital lai ho¸ nh- nhau. Do ®é ©m ®iÖn
O > H, nªn O hót electron dïng chung lµm cho H H+, nh-ng orbital chøa 2 electron
th× cã thÓ tÝch lín do ®ã kh¶ n¨ng ®Èy gi÷a hai cÆp electron tù do lín lµm cho gãc
HOH bÐ l¹i vµ b»ng 104o5’ .
T-¬ng tù trong NH3, sù bÐ gãc HNH lµ do sù bµnh tr-íng cña cÆp electron tù
do.

H×nh 8.10. Lai ho¸ sp3 vµ h×nh häc cña ph©n tö NH3 vµ H2O

Trong cïng mét ph©n nhãm chÝnh, kh¶ n¨ng h×nh thµnh nh÷ng tr¹ng th¸i lai ho¸
gi¶m tõ trªn xuèng d-íi v× cïng víi sù t¨ng b¸n kÝnh nguyªn tö, ®é dµi liªn kÕt còng
t¨ng tõ trªn xuèng d-íi vµ do ®ã møc ®é xen phñ cña c¸c orbital lai ho¸ gi¶m, n¨ng
l-îng ®-îc gi¶i phãng kh«ng ®ñ bï trõ cho n¨ng l-îng kÝch thÝch. V× vËy, ®èi víi c¸c
ph©n tö nh- H2S, H2Se, H2Te còng nh- c¸c ph©n tö PH3, AsH3, SbH3 ng-êi ta vÉn
th-êng gi¶i thÝch sù h×nh thµnh liªn kÕt b»ng sù tham gia cña orbial p kh«ng lai ho¸.
§èi víi c¸c nguyªn tè chuyÓn tiÕp, v× c¸c orbital d ®-îc coi lµ c¸c orbital ho¸ trÞ
nªn c¸c orbital nµy còng cã kh¶ n¨ng tham gia lai ho¸. VÝ dô: lai ho¸ sp2d, sp3d sp3d2.
H×nh ¶nh orbital lai hãa sp3d (hay dsp3) cña nguyªn tö P trong PCl5:

147
Lai hãa sp3d2 (hay d2sp3) cña nguyªn tö S trong hîp chÊt SF6:

H×nh ¶nh mét sè d¹ng lai hãa

Sè cÆp e liªn kÕt Sù s¾p xÕp cÆp e Lai hãa

148
 Nh÷ng orbital lai ho¸ quan träng ®èi víi ph©n tö ABn

D¹ng lai ho¸ Sù ph©n bè h×nh häc Lo¹i ph©n tö vµ cÊu tróc VÝ dô
h×nh häc
sp th¼ng AB2, Th¼ng BeCl2
sp2 Tam gi¸c ph¼ng AB3: tam gi¸c ph¼ng BF3,BCl3
AB2: h×nh ch÷ V SO2
sp3 Tø diÖn AB4: tø diÖn CH4
AB3: Th¸p tam gi¸c NH3
AB2: H×nh ch÷ V H2 O
sp2d Vu«ng ph¼ng AB4: vu«ng ph¼ng XeF4, phøc
sp3d2 B¸t diÖn AB6: B¸t diÖn SF6, phøc

Chó ý:
- C¸c orbital lai ho¸ chØ cã thÓ t¹o liªn kÕt , kh«ng tham gia t¹o liªn kÕt .
- Liªn kÕt t¹o thµnh bëi orbital lai ho¸ bÒn h¬n nhiÒu so víi liªn kÕt cña c¸c
orbital ch-a lai hãa. V× trong orbital lai ho¸ mËt ®é e tËp trung vÒ mét phÝa cña
orbital øng víi h-íng liªn kÕt, do ®ã sù xen phñ m¹nh h¬n.
- ThuyÕt lai ho¸ cã tÝnh chÊt gi¶i thÝch cÊu tróc h×nh häc h¬n lµ dù ®o¸n.
Tuy nhiªn, ng-êi ta còng cã thÓ dù ®o¸n tr¹ng th¸i lai hãa cña nguyªn tö trung
t©m vµ d¹ng h×nh häc cña ph©n tö dùa vµo c«ng thøc tæng qu¸t cña ph©n tö: AXnEm
(trong ®ã A lµ nguyªn tö trung t©m; X lµ nguyªn tö liªn kÕt víi A, n lµ sè nguyªn tö X;
E lµ cÆp electron hãa trÞ cña A ch-a tham gia liªn kÕt, m lµ sè cÆp E).
D¹ng lai hãa vµ h×nh häc cña AXnEm

Gãc liªn Hình học Dạng lai hóa Hình dạng phân tử
kÕt lai hóa

149
8.3.3. §iÒu kiÖn lai hãa bÒn
Muèn cho tr¹ng th¸i lai hãa tån t¹i bÒn, cÇn ph¶i tho¶ m·n c¸c ®iÒu kiÖn sau:
- N¨ng l-îng c¸c orbital tham gia lai hãa ph¶i gÇn nhau.
- MËt ®é c¸c ®¸m m©y lai hãa ph¶i lín.
- Xen phñ gi÷a c¸c ®¸m m©y lai hãa víi c¸c ®¸m m©y cña c¸c nguyªn tö tham
gia liªn kÕt ph¶i m¹nh.
Ta xÐt tr-êng hîp lai hãa sp3 trong c¸c ph©n tö ®Ó lµm vÝ dô:
- Trong c¸c chu k×, khi ®i tõ nhãm I ®Õn nhãm VIII, v× sù kh¸c nhau vÒ n¨ng
l-îng gi÷a c¸c obitan s vµ p ë líp electron ngoµi t¨ng dÇn nªn kh¶ n¨ng lai hãa sp3
gi¶m dÇn. V× vËy, trong c¸c d·y ion cã cÊu tróc tø diÖn nh- SiO44-, PO43-, SO42-, ClO4-
theo chiÒu gi¶m kh¶ n¨ng lai hãa sp3 cña c¸c nguyªn tö trung t©m (Si, P, S, Cl); ®é bÒn
cña c¸c ion ®ã gi¶m dÇn.
- ¶nh h-ëng mËt ®é electron cña c¸c ®¸m m©y lai hãa ®Õn ®é bÒn cña tr¹ng th¸i
lai hãa sp3 cã thÓ thÊy râ trong d·y c¸c ph©n tö cïng lo¹i cña c¸c nguyªn tè cïng
nhãm. VÝ dô H3N, H3P, H3As, H3Sb. Theo chiªï t¨ng dÇn cña kÝch th-íc nguyªn tö,
mËt ®é cña c¸c ®¸m m©y electron gi¶m ®i dÉn ®Õn tr¹ng th¸i lai hãa sp3 cña c¸c tiÓu
ph©n trung gian A (N, P, As, Sb) cµng kÐm ®Æc tr-ng, tøc lµ lµm cho c¸c gãc hãa trÞ
cµng nhá ®i so víi gãc tø diÖn vµ do ®ã ®é bÒn cña c¸c liªn kÕt trong c¸c ph©n tö ®·
cho sÏ gi¶m ®i.

8.4. M« h×nh sù ®Èy cña cÆp electron vá hãa trÞ (VSEPR) vµ h×nh häc cña ph©n tö
MÆc dï thuyÕt lai hãa cña Pauling (1932) cã ý nghÜa trong viÖc gi¶i thÝch h×nh
häc cña ph©n tö trong hîp chÊt céng hãa trÞ vµ ®-îc xem lµ mét hç trî quan träng cña
thuyÕt liªn kÕt hãa trÞ VB. Tuy nhiªn, n¨m 1940 hai nhµ khoa häc lµ Sidgewick vµ
Powell ®-a ra m« h×nh sù ®Èy cÆp electron vá hãa trÞ (Valence Shell Electron Pair
Repulsion - VSEPR) ®Ó gi¶i thÝch h×nh häc cña ph©n tö. ThuyÕt nµy sau ®ã (1952)
®-îc c¸c nhµ khoa häc nh- Gillespie, Nyholm ph¸t triÓn vµ bæ sung.
Víi m« h×nh nµy ng-êi ta chØ chó ý ®Õn nh÷ng electron ho¸ trÞ trùc tiÕp bao
quanh nguyªn tö trung t©m A, nghÜa lµ nh÷ng electron hãa trÞ cña nguyªn tö nµy (bao

150
gåm c¸c electron liªn kÕt vµ kh«ng liªn kÕt) vµ nh÷ng electron tham gia liªn kÕt cña
c¸c phèi tö X. Mçi cÆp electron kh«ng liªn kÕt th-êng ®-îc ký hiÖu lµ E.
XÐt ph©n tö AXnEm trong ®ã A lµ nguyªn tö trung t©m cã h×nh d¹ng qu¶ cÇu.
T©m cña qu¶ cÇu lµ h¹t nh©n A, vá qu¶ cÇu lµ líp electron ho¸ trÞ. Mçi m©y electron
cña mét cÆp electron vá ho¸ trÞ chiÕm mét kho¶ng kh«ng gian trªn mÆt cÇu. H×nh d¸ng
ph©n tö phô thuéc chñ yÕu vµo sù ph©n bè c¸c cÆp electron hay c¸c m©y electron vá
ho¸ trÞ cña nguyªn tö A.
LuËn ®iÓm c¬ b¶n cña thuyÕt VSEPR nh- sau:
- C¸c cÆp electron vá ho¸ trÞ ®-îc ph©n bè c¸ch nhau tíi møc xa nhÊt cã thÓ
®-îc ®Ó cho lùc ®Èy gi÷a chóng lµ nhá nhÊt.
- §«i electron ch-a tham gia liªn kÕt cã m©y electron chiÕm kho¶ng kh«ng gian
réng h¬n kho¶ng kh«ng gian chiÕm bëi m©y electron cña ®«i electron liªn kÕt.
- H×nh d¹ng cña ph©n tö phô thuéc vµo sè cÆp electron liªn kÕt vµ ch-a tham gia
liªn kÕt.
Mét sè h×nh ¶nh vÒ sù ph©n bè c¸c cÆp electron trªn vá qu¶ cÇu cña nguyªn tö
trung t©m A:

151
 H×nh häc cña mét sè ph©n tö theo m« h×nh VSEPR cã c«ng thøc AXnEm

m+n m n D¹ng ph©n tö H×nh d¹ng VÝ dô

2 2 0 AX2

3 0 AX3

2 1 AX2E

4 0 AX4

4 3 1 AX3E

2 2 AX2E2

5 5 0 AX5

152
 4 1 AX4E

3 2 AX3E2

2 3 AX2E3

6 0 AX6

6
5 1 AX5E

4 2 AX4E2

153
8.5. ThuyÕt VB víi sù céng h-ëng
Theo ph-¬ng ph¸p VB th× hµm sãng chung cho ph©n tö H2 ®-îc viÕt nh- sau:

VB = C1.1sa(1).1sb(2) + C2.1sa(2).1sb(1) + C3.1sa(1).1sa(2) + C4.1sb(1).1sb(2)

Trong ®ã hai ®¹i l-îng ®Çu t-¬ng øng víi cÊu h×nh ®ång ho¸ trÞ cña H2 (I vµ II)
vµ hai ®¹i l-îng cuèi øng víi hai cÊu h×nh ion mµ ë ®ã 2 electron thuéc vÒ nguyªn tö
Ha hoÆc Hb (III vµ IV).

Ha(1)Hb(2); Ha(2)Hb(1); Ha(1)Ha(2); Hb(1)Hb(2)

I II III IV

ViÖc thay hµm sãng ph©n tö H2 cña nh÷ng cÊu tróc riªng lÎ (I hoÆc II hoÆc III
hoÆc IV) b»ng hµm sãng tæ hîp nh- trªn cho ta gi¸ trÞ n¨ng l-îng phï hîp tèt víi thùc
nghiÖm. Vµ trong thùc tÕ c¸c cÊu tróc I, II, III, IV kh«ng tån t¹i ®éc lËp; mµ d¹ng tån
t¹i cña ph©n tö H2 lµ tæ hîp cña 4 d¹ng trªn. HiÖn t-îng trong ®ã mét sè cÊu tróc tån
t¹i ®Ó m« t¶ mét ph©n tö ®-îc gäi lµ hiÖn t-îng céng h-ëng.
Theo Pauling, mét ph©n tö cã thÓ ®-îc biÓu diÔn bëi mét sè cÊu tróc liªn kÕt
ho¸ trÞ nÕu c¸c cÊu tróc ®ã tho¶ m·n ®iÒu kiÖn sau:
- Chóng cã n¨ng l-îng gÇn b»ng nhau
- ChØ kh¸c nhau vÒ vÞ trÝ cña c¸c electron cña liªn kÕt
- Chøa c¸c electron ghÐp ®«i vµ kh«ng ghÐp ®«i nh- nhau
N¨ng l-îng cña tr¹ng th¸i céng h-ëng lµ thÊp nhÊt so víi n¨ng l-îng cña tõng
cÊu tróc liªn kÕt riªng lÎ. Sù kh¸c nhau gi÷a n¨ng l-îng cña tr¹ng th¸i céng h-ëng víi
n¨ng l-îng cña tr¹ng th¸i cÊu tróc riªng lÎ bÒn nhÊt ®-îc gäi lµ n¨ng l-îng céng
h-ëng.
XÐt ph©n tö CO2, cÊu tróc cña nã ®-îc biÓu diÔn bëi 3 d¹ng sau:

O = C = O : 1
O+ = C = O- : 2
O- = C = O + :  3
V× vËy, cÊu tróc ph©n tö CO2 sÏ lµ sù céng h-ëng cña 3 cÊu tróc trªn vµ hµm
sãng cña ph©n tö lµ sù tæ hîp tuyÕn tÝnh cña 3 hµm sãng ®¬n lÎ.
 = C11 + C22 + C33
N¨ng l-îng céng h-ëng cña ph©n tö CO2 lµ 154kj/mol
Mét vÝ dô vÒ sù c«ng h-ëng phæ biÕn lµ ph©n tö benzen C6H6. CÊu tróc cña ph©n
tö benzen cã thÓ ®-îc biÓu diÔn d-íi c¸c d¹ng sau:

154
 Hµm sãng cña ph©n tö benzen lµ sù tæ hîp cña c¸c hµm sãng cÊu tróc riªng lÎ:

 = C11 + C22 + C33 + C44 + C55 + C66

Sù céng h-ëng cho thÊy tÝnh chÊt kh«ng ®Þnh c- cña c¸c electron  trong ph©n
tö benzen.

8.6. C«ng thøc v¹ch ho¸ trÞ. Thµnh c«ng vµ h¹n chÕ cña thuyÕt VB
8.6.1. C«ng thøc v¹ch ho¸ trÞ

§Ó biÓu diÔn c«ng thøc cÊu t¹o ph©n tö, ng-êi ta biÓu diÔn mçi v¹ch ho¸ trÞ
(v¹ch nèi) t-îng tr-ng cho 1 cÆp electron ho¸ trÞ thuéc chung hai nguyªn tö t-¬ng t¸c.
Nh÷ng cÆp electron trªn gäi lµ cÆp electron liªn kÕt. Nh÷ng electron cßn l¹i còng tõng
®«i mét t¹o thµnh nh÷ng cÆp electron, gäi lµ nh÷ng cÆp electron tù do. Trong c«ng thøc
v¹ch ho¸ trÞ, mçi cÆp electron tù do còng ®-îc biÓu diÔn b»ng mét v¹ch vÏ chung
quanh kÝ hiÖu nguyªn tö.

VÝ dô:

N N H O H N H
H H

Ng-êi ta gäi sè liªn kÕt céng ho¸ trÞ gi÷a hai nguyªn tö lµ ®é liªn kÕt vµ sè liªn
kÕt xuÊt ph¸t tõ 1 nguyªn tö x¸c ®Þnh lµ sè liªn kÕt cña nguyªn tö ®ã.
*Liªn kÕt cho nhËn ®-îc biÓu diÔn b»ng mét mòi tªn tõ nguyªn tö cho ®Õn
nguyªn tö nhËn: A  B.

8.6.2. Thµnh c«ng vµ h¹n chÕ cña thuyÕt VB

ThuyÕt VB cho chóng ta h×nh ¶nh cô thÓ vÒ ph©n tö vµ cho phÐp biÖn luËn vÒ
nhiÒu tÝnh chÊt cña liªn kÕt nh- ®é bÒn liªn kÕt, tÝnh ®Þnh h-íng, ®é dµi liªn kÕt...
ThuyÕt VB ®-a ra c¸ch biÓu diÔn liªn kÕt b»ng v¹ch ho¸ trÞ, mçi v¹ch ho¸ trÞ biÓu diÔn
cho mét cÆp electron cã spin ®èi song.
Tuy nhiªn, thuyÕt VB cßn gÆp nhiÒu h¹n chÕ. Nguyªn nh©n cña nã lµ do sù ghÐp
®«i c¸c electron ®Ó t¹o thµnh liªn kÕt chØ hoµn toµn ®óng trong ph©n tö H2; cßn sù më
réng ra cho c¸c tr-êng hîp kh¸c th× kh«ng cã c¬ së ®Çy ®ñ. Do ®ã, thuyÕt VB kh«ng
thÓ gi¶i thÝch ®-îc tÝnh chÊt tõ cña mét sè ph©n tö nh- ph©n tö O2. Theo lý thuyÕt VB
th× trong ph©n tö O2 kh«ng cã e ®éc th©n nªn O2 cã tÝnh nghÞch tõ (bÞ ®Èy bëi tõ tr-êng
bªn ngoµi), nh-ng thùc nghiÖm cho thÊy khi rãt O2 láng qua hai cùc cña nam ch©m th×
O2 bÞ hót bëi tõ tr-êng ngoµi; nh- vËy O2 cã tÝnh thuËn tõ. ThuyÕt VB còng kh«ng gi¶i
thÝch ®-îc sù tån t¹i bÒn v÷ng cña ion H2+ cã 1 electron (trong vò trô d-íi t¸c ®éng cña
c¸c tia vò trô H2 bÞ t¸ch 1 e t¹o thµnh H2+). Ngoµi ra, vÒ mÆt kh¶o s¸t ®Þnh l-îng,
thuyÕt VB ®ßi hái khèi l-îng tÝnh to¸n lín v× ph¶i l-u ý ®Õn nhiÒu cÊu t¹o ho¸ trÞ vµ

155
ion. ThuyÕt VB còng gÆp khã kh¨n trong viÖc gi¶i thÝch c¸c qu¸ tr×nh kÝch thÝch quang
phæ còng nh- c¸c qu¸ tr×nh ion ho¸ ph©n tö.

C©u hái vµ bµi tËp

1. Cho biÕt néi dung thuyÕt spin ho¸ trÞ. TÝnh ho¸ trÞ cña c¸c nguyªn tè trong c¸c
hîp chÊt sau: F2O, F2O2, HClO, HClO2, HNO3, H3N.BF3, N2O5, H2SO4, SO2,
SO3, O3.
2. a) Gi¶i thÝch c¸ch thiÕt lËp hµm sãng chung cho cÆp electron liªn kÕt ph©n tö H2
theo ph-¬ng ph¸p VB.
b) Cho biÕt hµm sãng toµn phÇn (kÓ ®Õn spin) ph¶i tho¶ m·n ®iÒu g×? §Ó ®¸p
øng ®iÒu ®ã th× spin cña hai electron ph¶i nh- thÕ nµo vµ hÖ qu¶ sÏ dÉn ®Õn sù
t¨ng vµ gi¶m mËt ®é x¸c suÊt cã mÆt cña c¸c electron ë kho¶ng gi÷a hai h¹t
nh©n nguyªn tö ®ång thêi kÐo theo sù gi¶m vµ t¨ng n¨ng l-îng t-¬ng øng cña
hÖ ra sao?
3. Trªn c¬ së cña thuyÕt VB h·y gi¶i thÝch:
a- B¶n chÊt lùc liªn kÕt céng ho¸ trÞ
b- T¹i sao mét nguyªn tö H chØ cã thÓ liªn kÕt víi mét nguyªn tö H kh¸c?
c- T¹i sao gãc liªn kÕt trong ph©n tö H2S lu«n cè ®Þnh vµ b»ng 92o?
4. Trªn c¬ së cña thuyÕt VB h·y:
a- M« t¶ sù h×nh thµnh liªn kÕt trong c¸c ph©n tö H2, HCl, Cl2, N2.
b- H·y cho biÕt thÕ nµo lµ liªn kÕt , liªn kÕt . Cho vÝ dô. Trong hai lo¹i
liªn kÕt  vµ liªn kÕt  gi÷a hai nguyªn tö t-¬ng øng nh- nhau th× liªn
kÕt nµo m¹nh h¬n, t¹i sao?
5. a- ThÕ nµo lµ sù lai ho¸ c¸c AO nguyªn tö?
b- ThÕ nµo lµ lai ho¸ sp, sp2, sp3. Cho vÝ dô.
6. H·y gi¶i thÝch cÊu tróc th¼ng cña ph©n tö CO2 b»ng lai ho¸ sp vµ cÊu tróc gãc
cña SO2 b»ng lai ho¸ sp2.
7. Trªn c¬ së cña thuyÕt lai ho¸ h·y gi¶i thÝch gãc liªn kÕt trong ph©n tö H 2O, NH3
vµ H2S.
8. Gi¶i thÝch t¹i sao:
a) C¸c gãc ho¸ trÞ trong ph©n tö H2O, NH3, CH4 l¹i gi¶m theo trËt tù:
HOˆ H (104 o 29)  HNˆ H (107 o )  HCˆ H (109 o 28)
b) Gãc ho¸ trÞ HSH (92o15’ ) trong ph©n tö H2S nhá h¬n gãc ho¸ trÞ HOH
(104o29’ )
9. ThÕ nµo lµ liªn kÕt cho nhËn? Trªn c¬ së cña thuyÕt VB h·y gi¶i thÝch sù h×nh
thµnh c¸c liªn kÕt trong ph©n tö CO.
10. H·y viÕt hµm sãng liªn kÕt ho¸ trÞ cho ph©n tö LiH trong c¸c tr-êng hîp sau:
- Liªn kÕt céng ho¸ trÞ thuÇn khiÕt
- Liªn kÕt ion thuÇn khiÕt
- 60% céng ho¸ trÞ vµ 40% ion

156
 Bá qua sù lai ho¸ trong nguyªn tö Li vµ xem chØ cã orbital 2s cña Li vµ 1s cña H
tham gia liªn kÕt.
11. Dùa vµo lý thuyÕt VB h·y viÕt phÇn kh«ng gian cña hµm sãng biÔu diÔm
liªn kÕt CHT ®-îc h×nh thµnh trong ph©n tö N2. BiÕt r»ng ph©n tö nito cã 1 liªn
kÕt xichma vµ 2 liªn kÕt pi.
12. H·y x¸c ®Þnh nh÷ng hÖ sè cña hµm sãng ë tr¹ng th¸i c¬ b¶n cho ph©n tö
LiH theo ph-¬ng ph¸p VB d-íi d¹ng:

 = c11 + c22

ë ®©y 1 lµ hàm sãng ®-îc x¸c lËp do sù xen phñ gi÷a AO 2s(Li) vµ 1s(H). 2 lµ
hµm sãng m« t¶ sù xen phñ gi÷a AO 2p(Li) vµ 1s(H). Hai hµm 1 vµ 2 ®Òu
ch-a chuÈn ho¸.

Tµi liÖu tham kh¶o ch-¬ng 7, 8

1. NguyÔn §×nh HuÒ, NguyÔn §øc Chuy, ThuyÕt l-îng tö vÒ nguyªn tö vµ ph©n tö,
TËp 1,2. Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc- 2003.
2. §µo §×nh Thøc, CÊu t¹o nguyªn tö vµ liªn kÕt ho¸ häc, T 2, Nhµ xuÊt b¶n §¹i häc
vµ Trung häc chuyªn nghiÖp-1980.
3. §µo §×nh Thøc, Nguyªn tö vµ liªn kÕt ho¸ häc - Tõ lý thuyÕt ®Õn øng dông,
,NXBKH&KT - Hµ Néi 2002.
4. L©m Ngäc ThiÒm, NhËp m«n ho¸ häc l-îng tö, Nhµ xuÊt b¶n §¹i häc Quèc Gia -
Hµ Néi 1995.
5. L©m Ngäc ThiÒm, Bµi tËp Ho¸ l-îng tö c¬ së, Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc vµ Kü thuËt
- Hµ Néi 2004.
6. L©m Ngäc ThiÒm, Phan Quang Th¸i. Ho¸ häc l-îng tö c¬ së, NXBKHKT - 1999
7. NguyÔn Hoµng Ph-¬ng, NhËp m«n c¬ häc l-îng tö , Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc- 1998.
8. NguyÔn V¨n XuyÕn, Ho¸ lý - CÊu t¹o ph©n tö vµ liªn kÕt hãa häc, NXBKH&KT
Hµ Néi 2002.
9. Peter Atkins, Loretta Jones, Chemical Principles - The quest for insight, 5th
Edition, W. H. Freeman and Company, New York - 2010

157
10. Peter Atkins, Julio de Paula, Physical Chemistry - Eight Edition, W.H. Freeman
and Company, New York, 2006.
11. Chanda, Atomic Structure and Chemical Bond. Tata Mc Graw- Hill- New Delli,
1979.
12. James E. House, Fundamentals of Quantum Chemistry - Second Edition, Elsevier
Academic Press, 2004
13. B.K. Sen , Quantum Chemistry, Mc Graw-Hill Publising Company Limited- 1996.
14. I. N. LeVine, Quantum Chemistry, Allyn and Bacon- Boston , 1986.
15. John P. Lowe, Quantum Chemistry, Academis Press, Inc. New York - London
1993
16. B. Vidal, Chimie Quantique de l’atome µ la theorie de Huckel. Paris-Milan-
Barcelone - Bonn 1993.

158