ΑΝΤΩΝΗΣ ΑΡΓΥΡΟΣ

ΣΠΑΡΤΙΑ ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

1
ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

Η Κεφαλονιά (Κεφαλληνία) είναι το μεγαλύτερο και πιο

ορεινό νησί των Επτανήσων και το τρίτο σε πληθυσμό
μετά την Κέρκυρα και τη Ζάκυνθο. Βρίσκεται απέναντι
από την είσοδο του Πατραϊκού Κόλπου, βόρεια της
Ζακύνθου, νότια της Λευκάδας και δυτικά της Ιθάκης.
Το νησί έχει έκταση περίπου 781 τ.χλμ. και σε αυτό
κατοικούν περίπου 34.488 κάτοικοι1. Μεγάλο μέρος της
έκτασης του καταλαμβάνει η οροσειρά Αίνος με
σημαντικότερες κορυφές τις Μέγας Σωρός (1.628μ.),
Αγία Δυνατή (1.131μ.), Ευμορφία (1.043μ.) και Κόκκινη
Ράχη (1.078μ.) Οι σημαντικότερες πεδιάδες είναι αυτές
της Κραναίας, της χερσονήσου Παλικής, του Αρακλείου
και της Σάμης.

Οι ακτές της Κεφαλονιάς σχηματίζουν πολλούς κόλπους

και ακρωτήρια. Σπουδαιότεροι κόλποι είναι της Σάμης,

1
(απογραφής 2011)
2
του Μύρτου, του Λουρδά, του Αθέρα, του Φισκάρδου,
του Γαϊδάρου, του Λιβαδιού, του Αργοστολίου γνωστός
και ως Κουτάβου. Κυριότερα ακρωτήρια είναι
(αρχίζοντας από το νότο και προχωρώντας με
ανατολική κατεύθυνση) η Μούντα, η Κάπρος, το
Σαρακήνικο, ο Μύτικας, το Κεντρί, το βορεινό
Δαφνούδι, στα βορειοδυτικά ο Αθέρας, στα δυτικά τα
Ορθολίθια, η Σκίζα και ο Γερόγομπος και νοτιότερα το
Ακρωτήρι και η Αγία Πελαγία, ο Λιάκας, ο Καστανάς
κ.ά. Οι ακτές είναι γενικά βραχώδεις και απότομες προς
το Ιόνιο, ενώ έχουν ηπιότερους σχηματισμούς προς την
ανατολική πλευρά.

Ένα μεγάλο μέρος από τα επώνυμα των κατοίκων της

Κεφαλλονιάς έχει την κατάληξη «-ατος». Ανάλογα η
κατάληξη -άτα βρίσκεται σε πάρα πολλά τοπωνύμια,
όπως χωρία και συνοικίες χωρίων, όπως τα
Κουρκουμελάτα, Σιμωτάτα, Βαλσαμάτα, Τρωιανάτα,
Γριζάτα, Λουρδάτα, Φαβατάτα, Δελαπορτάτα,
Παπαρηγάτα κ.λ.π. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται για
πρώτη φορά από τον 13ο αιώνα και μετά. Πριν από
αυτή την εποχή και οι τοπωνυμικές μαρτυρίες είναι
απειροελάχιστες, π.χ. το τοπωνύμιο Αίνος που
μαρτυρείται ήδη στον Ησίοδο. Παρ΄όλα αυτά δεν
λείπουν και τοπωνύμια που πρέπει να προέρχονται από
τους αρχαίους χρόνους όπως το Αράκλι (Ηράκλειο), η
Μελισσάνη, η Παλική (από την αρχαία πόλη Πάλη), η
Κρανιά (από την αρχαία Κράνη), η Φάλαρη ή έχουν
άρωμα προϊστορίας όπως τα Μηνιές, Φανιές,
Κεραμειές, Λειβαθώ, Λακήθρα κ.α.

ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

3
Η Κεφαλλονιά κατοικείται διαρκώς από την
παλαιολιθική εποχή. Οι πρώτοι γνωστοί κάτοικοι ήταν
Λέλεγες, οι οποίοι κατοίκησαν το νησί προφανώς την
εποχή του 15ου αι. π.Χ., φέρνοντας μαζί τους τη
λατρεία του Ποσειδώνα. Την εποχή του χαλκού, ένας
άλλος αρχαίος Ελληνικός λαός, οι Ταφίοι ή Τηλεβόες
είχαν εγκατασταθεί στην γύρω θάλασσα, και
κατοικούσαν στο νησί, ή διατηρούσαν εμπορική βάση
στο νησί και συναλλάσσονταν στενά με τους κατοίκους
του νησιού.

Το νησί πήρε το όνομά του από τον μυθικό Κέφαλο, ο

οποίος έφτασε στο νησί ως πρόσφυγας από την Αθήνα
ή από το ελληνικό φύλο των Κεφαλλήνων ή
Κεφαλλάνων. Στα Ομηρικά κείμενα δεν εμφανίζεται το
όνομα της νήσου ως έχει, αλλά με άλλες ονομασίες
όπως Δουλίχιον, Σάμος ή Σάμη. Σε αυτή τη μορφή
διατηρείται ως το όνομα μίας εκ των πόλεων της
νήσου από την αρχαιότητα έως σήμερα. Παρ” όλα αυτά
ο Όμηρος αναφέρει σαφέστατα ότι ο λαός στον οποίο
ηγείται, είναι οι Κεφαλλήνες.

Κατά την αρχαιότητα άκμασαν τέσσερις πόλεις, οι

οποίες ήταν ανεξάρτητα κράτη. Η Κράνη, οι Προννοί, η
Σάμη και η Πάλη. Το νησί κατακτήθηκε από τους
Ρωμαίους και κατά το μεσαίωνα αποτέλεσε τμήμα της
Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Υπήρξε μάλιστα και έδρα
του Θέματος της Κεφαλληνίας, που περιλάμβανε και τα
γειτονικά νησιά του Ιονίου.

4
Κατακτήθηκε από τους Νορμανδούς, τους Ενετούς και
για λίγα χρόνια από τους Οθωμανούς. Επανήλθε στην
κυριαρχία της Βενετίας μέχρι το 1797, οπότε την
κατέλαβαν οι Γάλλοι. Κατά τη σύντομη γαλλική κατοχή,
ο λαός του νησιού εξεγέρθηκε, επηρεασμένος από τη
Γαλλική Επανάσταση και ανέτρεψε το φεουδαρχικό
καθεστώς, το οποίο αποκαταστάθηκε με το Ιωνικό
Κράτος, το οποίο ήταν υπό την επιρροή διαφόρων
δυνάμεων, εκ των οποίων η βρετανική επιρροή έφερε
τις μεγαλύτερες αντιδράσεις. Οι Βρετανοί επένδυσαν
στην υποδομή του νησιού, το οδικό δίκτυο, γέφυρες
και λιμάνια, ενώ έκαναν και δραστικές περικοπές στην
δημοκρατία που είχαν εφαρμόσει οι Γάλλοι με το
σύνταγμα τον Επτανήσων και την κατάργηση του Libro
de Oro. Το 1864 ενώθηκαν τα Επτάνησα με το Βασίλειο
της Ελλάδος.

Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκόσμιου Πόλεμου το νησί

κατέλαβαν, για μικρό χρονικό διάστημα, οι γαλλικές
ναυτικές δυνάμεις.

Στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο καταλήφθηκε αρχικά από

τους Ιταλούς, που απέβλεπαν στην ενσωμάτωση της
Επτανήσου στην Ιταλία καθιερώνοντας νομισματική και
οικονομική ένωση. Με την ιταλική συνθηκολόγηση, το
1943, οι Γερμανοί κατέλαβαν την Κεφαλονιά και μετά
από μεγάλη μάχη με τους 12.000 Ιταλούς στρατιώτες
της Μεραρχίας Acqui (Divisione Acqui) που
επιθυμούσαν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους,
εκτέλεσαν τους περισσότερους απ” αυτούς. Στην

5
Κεφαλονιά αναπτύχθηκε ισχυρό κίνημα Αντίστασης2
από το ΕΑΜ, ενώ κατά την περίοδο του Εμφυλίου
δόθηκαν πολλές μάχες μεταξύ του κυβερνητικού
στρατού και των ανταρτών, που δρούσαν στο νησί
μέχρι τα τέλη του 1949.

Η Κεφαλονιά πλήγηκε από τους μεγάλους σεισμούς του

1953, όταν ισοπεδώθηκαν όλα σχεδόν τα οικήματα του
νησιού. Η μετανάστευση αυξήθηκε, ενώ αρκετοί
κάτοικοι από φτωχότερα μέρη της Ελλάδος
εγκαταστάθηκαν στο νησί. Σχετικά αργά αναπτύχθηκε ο
τουρισμός του νησιού καθώς οι Κεφαλονίτες συνήθως
είχαν έσοδα από τη ναυτιλια

ΠΗΓΕΣ: Τσιτσέλης Ηλίας, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα,

1 Βλ. Αγγελο-Διονύσης Δεμπόνος, Η Γένεση και τα

πάθη μιας Πολιτείας, Αργοστόλι 1981,

2.Βλ. Γεωργίου Ν. Μοσχόπουλου, Ιστορία της

Κεφαλληνίας,

3. Ιωσήφ Πάρτς, Κεφαλληνία και Ιθάκη, Αθήνα 1892,

4. D’Agostino, B. & Soteriou A.1998, Campania in the

framework of the earliest Greek colonization in the

2
Λουκάτος, Σπύρος Δ. Τα χρόνια της απελευθέρωσης και του εμφυλίου πολέμου στην Κεφαλονιά και
Ιθάκη 1944-1950 : Από την απελευθέρωση έως τη Συμφωνία της Βάρκιζας. Ο εμφύλιος πόλεμος /
Σπύρος Δημ. Λουκάτος. - 1η έκδ. - Αθήνα : Νόβολι, 2012.
Λουκάτος, Σπύρος Δ. Τα χρόνια της ιταλικής και γερμανικής κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης στην
Κεφαλονιά και Ιθάκη : Η ναζιστική γερμανική κατοχή, οι εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις και τα
αντιστασιακά τους επιτεύγματα στην Κεφαλονιά και Ιθάκη, 24 Σεπτέμβρη 1943 – 17 Σεπτέμβρη 1944
/ Σπύρος Δημ. Λουκάτος. - Αθήνα : Νόβολι, 2011. Λουκάτος, Σπύρος Δ. Τα χρόνια της ιταλικής και
γερμανικής κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης στην Κεφαλονιά και Ιθάκη : Η ιταλο-γερμανική
σύρραξη στην Κεφαλονιά και η συμβολή των εθνικοαπελευθερωτικών οργανώσεων στην εκδήλωση
και διεξαγωγή της, 8-24 Σεπτέμβρη 1943 / Σπύρος Δημ. Λουκάτος. - Αθήνα : Νόβολι, 2011. - 314

6
west, Euboica, L’ Eubea e la Presenza Euboica in
Calcidica e inOccidente, Napoli, 355–368.

Καββαδίας, Γ.Β. 1984, «Παλαιολιθική Κεφαλονιά. Ο

Πολιτισμός του Φισκάρδου», Αθήνα.

Καββαδίας, Π.1909, «Προϊστορική Αρχαιολογία εν

Ελλάδι», Αθήναι.

Καλλιγάς, Π. Γ. 1969, ΑΔ 24, τ. Β΄2 Χρονικά.

Καλλιγάς, Π. Γ. 1977, Κεφαλληνιακά Γ΄, ΑΑΑ ΧΙ, 116–

125.

Καλλιπολίτης, Βασ. 1961-62, «Ανασκαφή ρωμαϊκής

επαύλεως εν Κεφαλληνία», ΑΔ 17, τ. Α΄ Μελέτες, σ. 1-
31.

Καλλιπολίτης, Β. 1960, «Ανασκαφαί εν Κεφαλληνία»,

ΠΑΕ, σ. 128-135.

Κολώνας, Λ. 1994, «Πόρος», Πάτρα.

Κολώνας, Λ. 2007, «Θολωτός Τάφος Τζαννάτων Πόρου

Κεφαλληνίας και οι Θολωτοί Τάφοι της Ηπειρωτικής
Ελλάδας», Πρακτικά Συνεδρίου για τα Γράμματα, την
Ιστορία και την Λαογραφία της Περιοχής των Πρόννων,
Πόρος Κεφαλονιάς 2005, σ. 329-361.

Κυπαρίσσης, Ν 1919, Κεφαλληνιακά, ΑΔ 5, σ. 85.

Μαρινάτος, Σπ. 1932, «Αι ανασκαφαί Goekoop εν

Κεφαλληνία», ΑΕ 1932, σ. 1-47.

Μαρινάτος, Σπ. 1951, Ανασκαφαί εν Κεφαλληνίαι, ΠΑΕ,

σ. 184-186.

Μοσχόπουλος, Γεωργ. Ν., «Ιστορία της Κεφαλονιάς» ,

Αθήνα 1985.
7
Μόσχος, Ι. 2000, «Αρχαιολογικό Μουσείο Αργοστολίου»,
Αθήνα.

Μόσχος, Ι. 2007, «Η Περιοχή των Πρόννων και η

ανατολική ακτή της Κεφαλονιάς πριν από την ιστορία.
Τοπογραφία της νήσου, κατάλογος των θέσεων και
συμπεράσματα», Πρακτικά Συνεδρίου για τα Γράμματα,
την Ιστορία και την Λαογραφία της Περιοχής των
Πρόννων, Πόρος Κεφαλονιάς 2005, σ. 227-324.

Παρτς, Ι. 1892, «Κεφαλληνία και Ιθάκη», Γεωγραφική

μονογραφία.

Randsborg, K. (εκδ.) 2002, Acta Archaeologica 73:1, 2-

2002 Acta Archaeologica Supplementa IV: 1, 2.
Kephallenia, Archaeology and History.

Simpson, R. Hope & O.T.P.K. Dickinson 1979, A

Gazetteer of Aegean Civilizations in the Bronze Age,
vol. I: The Mainland and Islands, SIMA 52, Goteborg.

Souyoudzoglou – Haywood, Chr. 1999, «The Ionian

Islands in the Bronze Age and Early Iron Age.»

Σωτηρίου, Α. 2000, Νεότερα στοιχεία της αρχαίας

μνημειακής τοπογραφίας της νήσου Κεφαλονιάς,
Πρακτικά Στ΄ Διεθνούς Πανιόνιου Συνεδρίου, Α΄,
Ζάκυνθος, 23-27 Σεπτεμβρίου 1997, Θεσσαλονίκη, σ.
105-123.

Σωτηρίου, Α. 2006, «Αρχαία μνημειακή τοπογραφία

Κεφαλονιάς», Πρακτικά Α΄ Αρχαιολογικής Συνόδου
Νότιας και Δυτικής Ελλάδος, Πάτρα 9 – 12 Ιουνίου
1996, σ. 657-670.

Το χωριό μου Σπαρτιά Κεφαλονιάς ,βρίσκεται στη

περιοχή Λειβαθούς ,κοντά στο Αργοστόλι (13
8
χιλιόμετρα). Διαθέτει άριστες παραλίες και αλλά
αξιοθέατα.

Στο χωριό αυτό γεννήθηκε ο αγωνιστής

δημοσιογράφος και ριζοσπάστης Παναγής Πανάς, ο
ιδρυτής της έδρας της Οφθαλμολογίας στην Ιατρική
Σχολή του Πανεπιστήμιου των Παρισίων καθηγητής
Φωτεινός Πανάς ,έζησε ο ιδρυτής του Λαικού
Νοσοκομείου καθηγητής Ιατρικής Μαρίνος Βαλιάννος.

Το χωριό μας είναι ένα ναυτικό και ιστορικό χωριό που

αξίζει κανείς να επισκεφτεί.

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΜΠΑΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ

9
10
ΣΠΑΡΤΙΑ ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ

Η ΟΝΟΜΑΣΙΑ

1.-ΣΠΑΡΤΟ-ΣΠΑΡΤΑΚΟΣ-ΣΠΑΡΤΙΑ

“Σπάρτο” στα αρχαία Ελληνικά -στα λατινικά

«spartum» είναι το σχοινί το οποίο παράγεται από το
ομώνυμο θαμνοειδές φυτό. Ίσως ο αμπελώνας του
Βεζούβιου, όπου και υπήρχε αυτό, πέραν από τους
περίφημους οίνους με τις πολλές ονομασίες
προέλευσης, να διαθέτει στο ιστορικό του, μια
προέλευση ονομασίας. Ο λόγος για το όνομα του
Σπάρτακου. Ο Σπάρτακος, σχεδόν αμέσως μετά την
έναρξη της επανάστασης, και ενώ βρίσκονταν με τους
υπόλοιπους εξεγερθέντες συντρόφους του δούλους της
σχολής μονομάχων Καπύης στο γνωστό αυτό
ηφαιστιογενές όρος, δέχθηκαν επίθεση από το Ρωμαϊκό
στρατό που έσπευσε σε κατάπνιξη του κινήματος τους.
Στην παρθενική της σύγκρουση η αποτελούμενη από
70 έως 80 μέλη, ομάδα τους έκανε χρήση των
σπάρτων, των σχοινιών που έλεγα πριν -περί κλώνων
αγράμπελης αναφέρονται άλλες πηγές- με αποτέλεσμα
να κατεβεί διαμέσου απόκρημνων πλευρών στην

11
υπώρεια, και να βρεθεί στα νώτα του εκστρατευτικού
σώματος. Ο αιφνιδιασμός του τελευταίου που
ανηφόριζε δια της μοναδικής οδού προσπέλασης στην
κορυφή, υπήρξε μεγάλος. Όπως επίσης και οι απώλειες.
Ακόμη όμως μεγαλύτερος, υπήρξε ο θαυμασμός της
Ρωμαϊκής κοινής γνώμης προς το νέο θρύλο. Το Θράκα
επαναστάτη. Τον άνθρωπο των σπάρτων, εξ ου και
Σπάρτακος

2.-ΤΟ ΣΠΑΡΤΟ ΑΠ' ΑΥΤΟ ΠΗΡΕ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΟΥ ΤΟ ΧΩΡΙΟ

ΣΠΑΡΤΙΑ

Σπάρτο – Spartium junceum

Ανήκει στην οικογένεια Leguminosaeκαι είναι θάμνος

ύψους 1-3 μ. Έχει πολυάριθμα όρθια, σχοινόμορφα
κλαδιά. Τα φύλλα είναι αραιά, μικρά (1-3 εκ.),
λογχοειδή και εύπτωτα. Τα άνθη είναι αρωματικά και
διατάσσονται σε ακραίους βότρεις. Έχουν σωληνοειδή
κάλυκα, με πέντε πολύ μικρούς οδόντες και κίτρινα,
ψυχόμορφα άνθη μήκους 2 εκ. Ο καρπός (χέδρωπας)
είναι επίπεδος και τριχωτός. Απαντάται σε θαμνώνες
των χαμηλών υψομέτρων.

12
3.-Η ΙΔΡΥΣΗ

3.1.-ΠΡΑΚΤΙΚΟ "ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΤΗΣ ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ "3

Τα χωριό Σπαρτιά είναι από τους παλαιότερους

οικισμούς της Κεφαλονιάς, Το αρχαίο όνομα του
χωρίου είναι χωρίο του «ΣΠΑΡΤΕΩΣ». Στην καταγραφή
των ονομάτων ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ
ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΚΕΦΑΛΟΝΙΑΣ ΣΤΑ
ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΚΑ ΣΥΜΜΙΚΤΑ ΗΛ. ΤΣΙΤΣΕΛΗ αναφέρεται
:ΌΝΟΜΑ :ΣΠΑΡΤΕΥΣ(= ΧΩΡΊΟΝ ΤΟΥ ΣΠΑΡΤΕΩΣ:το νύν
Σπαρτιά Λειβαθούς)

Στο Πρακτικό "Κτηματολογίου της Λατινικής Επισκοπής

Κεφαλληνίας4" που συνετάγη το 1264 και υπάρχει εις το
Ιστορικό Αρχείο Αργοστολίου ( Βλ κριτική έκδοσις υπό

3
Aπο την ιστοσελίδα: http://www.tosparto.gr/#ktimatologio του Πολιτιστικού Συλλόγου το
"ΣΠΑΡΤΟ"
4
«Πρόκειται για ένα κτηματολόγιο του 13ου αιώνα, πραγματικό τοπογραφικό ντοκουμέντο. Έχουμε
το πρωτότυπο φωτογραφημένο από τον Ακαδημαϊκό, Διονύσιο Ζακυθηνό, επίσης αντίγραφο του,
του 17ου αι. και την «Επιτομή», του 1677, που συντάχθηκε από το νοτάριο-ιερέα Γεώργιο Μεταξά. 1)
Το «Πρακτικό» είναι συντεταγμένο με ορισμένη τάξη και συνέπεια: ακολουθείται τριαδική
ιεράρχηση κατά εκκλησιαστική αρχή, κατά περιοχή όπου ανήκει αυτή η αρχή και κατά είδος
κτημάτων (χωράφια, αμπέλια) και 2) Η «Επιτομή» λειτουργεί βοηθητικά και ενισχυτικά για τη μελέτη
του πρώτου κειμένου, διότι γράφεται από έμπειρο γνώστη του τόπου και των ανθρώπων 400 χρόνια
μετά το «Πρακτικό» και 300 χρόνια πριν από μας, άρα παίζει το ρόλο γέφυρας επικοινωνίας μεταξύ
του «Πρακτικού» του 1264 και του σήμερα. βλ: Έρευνες και συμπεράσματα γύρω από τη
Μεσαιωνική Κεφαλλονιά με βάση το Πρακτικό της Λατινικής Επισκοπής Κεφαλληνίας του 1264» στο
επιστημονικό περιοδικό «Βυζαντινά» (τόμ. 12, 1983, σσ. 293-356), «Θέσεις, περιβάλλον,
περιουσιακά στοιχεία βυζαντινών μονών του 13ου αιώνα στην Κεφαλονιά με βάση το Πρακτικό της
Λατινικής Επισκοπής Κεφαλληνίας του 1264», ανακοίνωση στο Ε' Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο (Μάϊος
1986), δημοσιευμένη στον 1° τόμο των «Πρακτικών» (1989) σσ. 513-594. Βιογραφικά του Γεωργίου
Μεταξά, ιερέως-συντάκτη της Επιτομής (1677) του Πρακτικού της Λατινικής Επισκοπής Κεφαλληνίας
του 1264», στο περιοδικό της Εταιρείας Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών «Κεφαλληνιακά
Χρονικά», τόμ. 8, Αφιέρωμα στο Γεώργιο Γ. Αλισανδράτο, 1999, σσ. 421-440.» Τα παραπάνω στοιχεία
αντλησα από την Ομιλία του ΠΕΤΡΟΥ ΠΕΤΡΑΤΟΥ που έγινε στα πλαίσια της τιμητικής βραδιάς για
τη ζωγράφο και συγγραφέα Ντιάνα Αντωνακάτου, που διοργάνωσε ο Σύλλογος Αποδήμων
Ληξουριωτών στην αίθουσα του Δημαρχείου Ληξουρίου τον Αύγουστο του
2002.(http://www.ithacanews.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=1002&Itemid=29)
13
ΘΗΣΕΩΣ ΣΤ. ΤΖΑΝΝΕΤΑΤΟΥ, 1965) μεταξύ των άλλων
κτημάτων της Λατινικής Επισκοπής αναφέρονται και
δύο στην περιοχή του χωριού "ΣΠΑΡΤΕΩΣ" στη θέση
"Μυρτίας" και στην θέση "Πτεριώνος". Αξίζει να
σημειωθεί ότι αυτές οι δύο τοποθεσίες στο κτηματική
περιφέρεια των Σπαρτιών ονομάζονται και σήμερα
έτσι δηλαδή "Μυρτιά" και ελαφρά παρηλλαγμένος,
"Φτεριώνας". Μπορεί συνεπώς κανείς να συμπεράνει
ότι το "ΣΠΑΡΤΕΩΣ" αναφέρετο εις το όνομα του
προϋπάρχοντος χωριού και δεν ήταν τοπωνύμιο όπως η
"Μυρτιά" και ο "Πτέριων". Σε συμβόλαιο της 12/2/1568
μνημονεύεται ο Αντώνης Πανάς του Ανδρέα από το
«χωρίον Σπαρτέως»5

Με το ίδιο όνομα "ΣΠΑΡΤΕΩΣ" τα Σπαρτιά αναφέρονται

και σε παλιό χάρτη της Κεφαλονιάς του 16ου αιώνος.
Στον ίδιο χάρτη αναφέρεται ως παραθαλάσσιο
τοπονύμιο και ο γυαλός των Σπαρτιών "CLIMACIA", ο
δε ΔΙΑΣ ως "SANTA MARIA" εκ της επ' αυτού
υπαρχούσης Μονής της Παναγίας (των Βλαχερνών)”.

Σε χάρτη του Αγγλικού Ναυαρχείου εμφανίζεται η

ονομασία…..

Η Κοινότητα Σπαρτιάς6 ιδρύθηκε με ΒΔ στις

16/12/1912 (ΦΕΚ Α 248/18-12-1912) Με το ίδιο ΒΔ
προσαρτήθηκαν στην Κοινότητα Σπαρτιας οι
συνοικισμοί "Κοριανα" και "Κλεισματα".

5
Βλ κώδικα νοταρίου Ανδρέα Μαυροιωάννη (στο Ιστορικό Αρχείο Κεφαλληνίας) και Χ.Γ. Πατρινέλη
«Η Κεφαλονίτικη οικογένεια Πανά σελ 2 παραπομπή 7 σε ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΤΟΜΟΣ 3
,1979,ΣΕΛ2
6
Αυτή είναι η αρχαία ονομασία της Κοινότητας
14
H Κοινότητα ΣΠΑΡΤΙΩΝ καταργήθηκε και εντάχθηκε
στο Δήμο Λειβαθούς με το ν 2539/97 (ΦΕΚ 244 Α/4-12-
1997).

3.2.ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΑΡΑΛΕΙΠΟΜΕΝΑ

3.2.1.-Ιωάννης Καποδίστριας και η Κεφαλληνία

1801

Ό Ιωάννης Καποδίστριας όταν αναγνωρίστηκε ή

Επτάνησος ως ανεξάρτητη πολιτεία, με τον κόμητα
Δεσύλλα ήλθαν στην Κεφαλονιά το 1801 σαν
αυτοκρατορικοί Επίτροποι. Κάλεσαν συνέδριο
προκρίτων την 1ην του Μάη 1801 , για να σκεφθούν
15
για την καταστολή των ανταρτικών κινημάτων κα\ για
να εξετάσουν την εν γένει πολιτική κατάσταση. Τα
πνεύματα ήσαν όμως οξυμένα , και λόγω της
απελάσεως του επαναστάτη Ευσταθίου Μεταξά. Ό
Καποδίστριας συναντήθηκε με τον Ευστάθιο Μεταξά
στο χωριό Τρωγιανάτα (μόνιμο στέκι των εκαστοτε
επαναστατών) Ό Μεταξάς τον διαβεβαίωσε ότι τα
πραγματικά αίτια της στάσεως προέρχονται από
προσωπικούς και οικογενειακούς λόγους και όχι από
εχθρότητα προς την νέα Κυβέρνηση. Ή απέλαση του
Ευσταθίου Μεταξά ανεκλήθη. Ή ανταρσία όμως
εμαίνετο, διότι τον αγώνα είχαν αναλάβει οι αδελφοί
Καίσαρ και Ανδρέας Μεταξάς. Οι επίτροποι απεφάσισαν
την καταδίωξη των ανταρτών. Ό συνταγματάρχης
Πιέρης τις 2 Ιούνιου κατέστειλε το κίνημα. 0ι
έπαναστάτες είχαν στρατοπεδεύει κυρίως στα Φωκάτα
και Κοκολάτα. Ήσαν δε 250, από τα Ομαλά, Σκάλα και
Λειβαθώ. Διακρίθηκαν και οι στρατιωτικοί Ματέης,
Λυκιαρδόπουλοι από τα Σπαρτιά , Βαρούχας. Τότε
παραδόθηκε ό Ανδρέας Μεταξάς. Τον έθεσαν υπό
κράτηση σε ρωσικό πολεμικό.

Νέο ανταρτικό κίνημα γίνεται στο Ληξούρι. Τα

κατέστειλε πάλιν ό Πιέρης, ηγούμενος 150 ανδρών.
Τότε απεστάλη προς βοήθεια και ό συνταγματάρχης
Άντ. Θεοτόκης.

Νέα στάση επακολούθησε στην Παλική. Ξανάλθε ό

Ίωάν. Καποδίστριας στην Κεφαλονιά με τον άλλοτε
γερουσιαστή Ανδρέα Πανά από τα Σπαρτιά . Ή στάση
της Παλικής απλώθηκε, σ' όλο το νησί. Με την
απόφαση της 25ης του Μάρτη τ ου 1802
έτουφεκίσθησαν:

16
1) Ό Καίσαρ Μεταξάς, 2) ό Νικ. Καλλιγάς ή Γόμπος, και
3) ό Α. Κούμουδος.

Κατεστάλησαν οι στάσεις Κραναίας και του Ληξουρίου

με ναυτικό αποκλεισμό.

Τις διαπραγματεύσεις (από μέρους της Κυβέρνησης με

τους Ληξουριώτες τις διεξήγαγαν ό Ανδρέας Πανάς, ό
Πέτρος Βαλιέρης και ό Δημ. Πινιατώρος. Στρατιωτικός
αρχηγός διωρίστηκε ό λοχαγός Ανδρέας Αννινος. Ο
Καποδίστριας έμεινε διοικητής του νησιού για δυο
χρόνια Το 1803 έγινε Γραμματεύς Επικρατείας της
Ιονίου Πολιτείας .

3.2.2.- ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΝΑΣ

(1832- 1896)

2.1.ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ7

Ο Παναγιώτης Πανάς γεννήθηκε στα Σπαρτια της

Κεφαλονιά το 1832. Καταγόταν από αριστοκρατική
οικογένεια και φοίτησε στο λύκειο Αργοστολίου. Ήταν
μαθητής του εγελιανού φιλοσόφου Ιωάννη Μενάγια.
Γενικά οι τυπικές σπουδές του δε διήρκεσαν πολύ και
οι γνώσεις προέκυψαν μάλλον από προσωπικό
ενδιαφέρον και φιλομάθεια. Έζησε σε νεαρή ηλικία το
κλίμα του φιλελεύθερου ριζοσπαστικού κινήματος για
την απελευθέρωση των Επτανήσων από τους άγγλους
και εντάχτηκε νωρίς στην πιο προοδευτική του
πτέρυγα. Λόγιος, μαχητικός δημοσιογράφος, στέλεχος
του ριζοσπαστικού κόμματος της Κεφαλονιάς
7
1. Για περισσότερα εργογραφικά στοιχεία του Παναγιώτη Πανά βλ. Σταυροπούλου Ερασμία -
Λουΐζα, Παναγιώτης Πανάς• Ένας ριζοσπάστης ρομαντικός. Αθήνα, Επικαιρότητα,1987, Γκίνη-Μέξα,
Ελληνική βιβλιογραφία1-3. Αθήνα, Γραφείο Δημοσιευμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, 1957 και
Πολέμη Πόπη, Η βιβλιοθήκη του Ε.Λ.Ι.Α. • 1864-1900. Αθήνα, Ε.Λ.Ι.Α., 1990.
17
φυλακίστηκε και εξορίστηκε στη Ρουμανία λόγω της
δραστηριότητάς του . Το 1855 δημοσίευσε την πρώτη
του ποιητική συλλογή με τίτλο: «Τα πρώτα μου προς
την ποίησιν βήματα» και εξέδωσε την εφημερίδα
«Κεραυνός». Οι αντιδράσεις στις πολιτικές απόψεις που
εξέφρασε ήταν αρνητικές, η εφημερίδα έκλεισε και ο
Πανάς ταξίδεψε στην Ιταλία, την Πόλη, τη Μικρά Ασία
και την Αθήνα. Επιστρέφοντας στην Κεφαλονιά (1857)
εντάχτηκε στην αριστερή τάση του ριζοσπαστικού
κόμματος, που επιδίωκε κοινωνική μεταρρύθμιση
παράλληλα με την Ένωση της Επτανήσου στο ελεύθερο
ελληνικό κράτος. Αποτέλεσμα της προηγούμενης
πολιτικής του προσχώρησης ήταν η δίωξή του από
τους Άγγλους και η σύγκρουσή του με τους ενωτικούς
ριζοσπάστες. Το 1857 δημοσίευσε τη δεύτερη ποιητική
του συλλογή με τίτλο «Οι Στεναγμοί». Το 1858
επανακυκλοφόρησε τον «Κεραυνό» και συνεργάστηκε
με την εφημερίδα του Ιωσήφ Μομφερράτου
«Αναγέννησις», όπου δημοσίευσε μετάφραση του έργου
του Ματσίνι «Περί καθηκόντων». Το 1860 ταξίδεψε
στην Αθήνα, από όπου απελάθηκε τον ίδιο χρόνο λόγω
της επίθεσής του κατά του Όθωνα από την εφημερίδα
«Φως». Γύρισε στην Κεφαλονιά και εξέδωσε τις
εφημερίδες «Αλήθεια» και «Διογένης» ενώ
συστηματοποίησε τη μεταφραστική του εργασία8.
Έθεσε υποψηφιότητα στις βουλευτικές εκλογές του
1865, απέτυχε και έφυγε στην Αλεξάνδρεια, όπου
τύπωσε την ποιητική συλλογή του «Μέμνων». Άρθρα
του δημοσιεύτηκαν στην Αίγυπτο, τη Ρουμανία και την
Αθήνα. Την περίοδο 1868-1880 έμεινε στη Ρουμανία,
διατηρώντας πάντα επαφή με την Ελλάδα Στη

8
Το 1862 δημοσίευσε μια έμμετρη μετάφραση των ποιημάτων του Όσσιαν Δαρτούλα και Λάτμος
18
Ρουμανία έγινε στέλεχος στην εταιρεία της
«Δημοκρατικής Ανατολικής Ομοσπονδίας», που στόχευε
σε συνασπισμό των βαλκανικών κρατών, ενώ το 1876
υπήρξε συνιδρυτής του αθηναϊκού συλλόγου «Ρήγας»,
που εκπροσώπησε τις ιδέες της παραπάνω εταιρείας
στον ελλαδικό χώρο. Τη δεκαετία του 1870 ίδρυσε τις
εφημερίδες «Εξέγερσις», «Εργάτης» και «Κυκεών»,
καθώς και τη σατιρική «Σφήκα». Το 1880 ο «Ρήγας»
διαλύθηκε και ο Πανάς αποσύρθηκε, γράφοντας κυρίως
λογοτεχνικά και δημοσιογραφικά άρθρα σε διάφορες
εφημερίδες και περιοδικά. Το 1883 κυκλοφόρησε η
τελευταία συλλογή του με τίτλο «Έργα αργίας». Στον
πρόλογό της αναφέρθηκε στην κριτική διαμάχη των
Ροΐδη - Βλάχου. Συνήθως αρθρογραφούσε στην
καθαρεύουσα, ενώ τη δημοτική χρησιμοποίησε σε
άρθρα του στα σατιρικά περιοδικά Κώνωπας, Σφήκα,
Κυκεώνας κ.α., τα οποία εξέδωσε ο ίδιος στην
Κεφαλονιά. Το 1896 επιχείρησε να εκδώσει μια
Παγκόσμια Γεωγραφία χωρίς επιτυχία . Ο Πανάς
αυτοκτόνησε το 1896 στο “Ξενοδοχείο των ξένων” στον
Πειραιά, έχοντας αντιμετωπίσει οικονομικές δυσχέρειες
και προβλήματα υγείας.

19
ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΑΡΧΑΙΩΝ ΣΤΑ ΣΠΑΡΤΙΑ ΕΓΡΑΦΕ ΣΤΗΝ
ΠΑΝΔΩΡΑ Ο ΠΑΝΑΓΗΣ ΠΑΝΑΣ :

1. Για περισσότερα βιογραφικά στοιχεία του Παναγιώτη

Πανά βλ. Σταυροπούλου Ερασμία -Λουϊζα, Παναγιώτης
Πανάς· ΄Ενας ριζοσπάστης ρομαντικός. Αθήνα,
Επικαιρότητα,1987.

Βιβλιογραφία

1• Αλισανδράτος Γιώργος Γ., «Ιωσήφ Μομφεράτου

Αυτοβιογραφικά Σημειώματα (Συμβολή στον
επτανησιακό ριζοσπαστισμό)», Δελτίον Αναγνωστικής
Εταιρείας Κερκύρας7, έτος 7, (1970), σ.7-34.

• Αλισανδράτος Γιώργος Γ., «Επτανησιακός

Ριζοσπαστισμός», Εβδομάδα μελέτης ελληνικής
ιστορίας και πολιτισμού. Αίγινα, Αύγουστος 1977,
σ.126-142.

20
• Αλισανδράτος Γιώργος Γ., Ανέκδοτα γράμματα του
Ιωσήφ Μομφεράτου (Συμβολή στην ιστορία του
Επτανησιακού ριζοσπαστισμού) . Ανάτυπο από τον Α'
τόμο των Πρακτικών του Δ' Πανιονίου Συνεδρίου.
Κέρκυρα, 1980.

• Βαγενάς Νάσος, «Ο Όσσιαν στην Ελλάδα»,

ΠαρνασσόςΘ΄ (1967), σ.172-190.

• Ζερβός- Ιακωβάτος Ηλίας, Επτανησιακός

Ριζοσπαστισμός ·Αφιέρωμα στα εκατό χρόνια της
Ενώσεως, 1864-1964· Εισαγωγή- επιμέλεια Σπύρου
Μυλωνά. Αθήνα, 1964.

• Ζερβός- Ιακωβάτος Ηλίας, Η επί των Αντικυθήρων

αιχμαλωσία μου και η των συναιχμαλώτων μου· 1857.
Επιμέλεια και προλεγόμενα Χρίστου Σωτ. Θεοδωράτου.
Αθήνα, 1972.

• Κορδάτος Γιάννης, Ιστορία του ελληνικού εργατικού

κινήματος. Αθήνα, Μπουκουμάνης , 1972.

• Κορίζης Χαρίτων Σ., Συμβολή στην έρευνα της

ελληνικής πολιτικής ζωής και κοινωνίας στο 19ο
αιώνα· Ο σύλλογος Ρήγας. Αθήνα, 1969.

• Λέφας Γιάννης, Ο Αλέξανδρος Σούτσος και οι

επιδράσεις του έργου του στους συγχρόνους του ·
Διδακτορική διατριβή. Αθήνα, 1979.

• Λιάκος Αντώνης, «Οι δυνατότητες πρόσληψης του

Μαρξισμού στην Ελλάδα του 19ου αιώνα», Ο
Πολίτης67-68, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1984, σ.4-9.

• Λυκιαρδόπουλος Γεράσιμος, «Μια περιπλάνηση·

Παναγιώτης Πανάς (1832-1896)». Σημειώσεις27,
Ιούλιος 1986, σ.19-26.
21
• Παπαϊωάννου Μ.Μ., «Δυο πρόδρομοι της πνευματικής
αναγέννησης του 1880. (Δήμος Παπαθανασίου -
Παναγιώτης Πανάς», Νέα Εποχή104 (Κύπρος),
Δεκέμβριος 1973- Φεβρουάριος 1974, σ.833-843.

• Σταυροπούλου Ερασμία-Λουϊζα, «Σάτιρα, ποίηση και

πολιτική (Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης σατιρίζεται από
τον Παναγιώτη Πανά)», Νέα Εστία106, Χριστούγεννα
1979, σ.188-202.

• Σταυροπούλου Ερασμία-Λουϊζα, Παναγιώτης Πανάς·

Ένας ριζοσπάστης ρομαντικός. Αθήνα,
Επικαιρότητα,1987. 1. Για περισσότερα βιβλιογραφικά
στοιχεία για τον Παναγιώτη Πανά βλ. Σταυροπούλου
Ερασμία -Λουΐζα, Παναγιώτης Πανάς· Ένας ριζοσπάστης
ρομαντικός. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1987.

Εργο

Ι.Ποίηση.

• Τα πρώτα μου προς την ποίησιν βήματα · ήτοι άσματα

διάφορα. Κεφαλονιά, τυπ. Η Κεφαλληνία, 1855.

• Λυρικών ποιήσεων φυλλάδιονΒ΄ · Στεναγμοί.

Κεφαλονιά, τυπ. Η Κεφαλληνία, 1857.

• Μέμνων · ή συλλογή διαφόρων ποιήσεων.

Αλεξάνδρεια, τυπ. Ο Νείλος, 1865.

• Έργα αργίαςΑ΄. (Δύο οχτασέλιδα φυλλάδια που

δημοσιεύτηκαν το 1876).

• Έργα αργίας. Αθήνα, τυπ. Η Ένωσις, 1883.

22
ΙΙ.Μελέτες- Άρθρα- Δοκίμια

• Σκηναί σπαρτιαναί · ήτοι τα άθλα δύο αδελφών υπό

Π.Χαραλαμπίδου. Πάτρα, τυπ. Αι Πάτραι, 1857.

• Ριζοσπάσται και βελτιώσεις εν Επτανήσω· Ανατύπωσις

άρθρων Παναγιώτου Πανά. Κεφαλονιά, τυπ. Η
Κεφαλληνία, 1880.

• Βιογραφία Ιωσήφ Μομφεράτου. Αθήνα, τυπ. Αδελφών

Περρή, 1888.

• Νέα Γεωγραφία. 1896 (δημοσίευση φυλλαδίων, η

έκδοση δεν ολοκληρώθηκε).

ΙΙΙ.Προκηρύξεις

• Προς τον λαόν της Επτανήσου. Κεφαλονιά, τυπ. Η

Κεφαλληνία, 1858.

• Προς τους εν Ελλάδι δημοκρατικούς. Αθήνα,

16/1/1878. (μονόφυλλο).

ΙV, Μεταφράσεις

• Δαρτούλα - Λάτμος · ποιήματα του Οσσιανού

μεταφρασθέντα υπό του Παναγιώτου Πανά. Κεφαλονιά,
τυπ. Η Κεφαλληνία, 1862.

• Η εταίρα, Madro Savini, μεταφρασθείσα εκ του

ιταλικού υπό Παναγιώτου Πανά. Αθήνα, τυπ. Μέντωρ,
1876. (έκδοση β΄ επαυξημένη)

• Λουκία · Διήγημα Φοίβου Νανναρέλλη, μεταφρασθέν

υπό Παναγιώτου Πανά. Αλεξάνδρεια, τυπ. ο Νείλος,
1866.

• Η δεκαήμερος, ΒοκκάκιουΑ΄-Ε΄. Αθήνα, τυπ. Η

΄Ενωσις, 1884.
23
• Συλλογή Νεολόγου Αθηνών· Ο δόκτωρ Τρύφων ·
Διήγημα του Adrien Robert, μετάφρασις του Π.Πανά.
Αθήνα, τυπ. Γ.Σταυριανού, 1886.

• Μαγδαληνή, Οδέττη και Βεν Ζαττής· Διηγήματα. Εκ

των του γάλλου μυθιστοριογράφου B.De Riviere.
Αθήνα, τυπ. Γ.Σ.Σταυριανού, 1885.

• Το άσμα των Χριστουγέννων · Διήγημα του Καρόλου

ΝτίκενςΑ΄-Β΄. Αθήνα, εκδ.Μπαρτ, [1888].

• Η πάπισσα Ιωάννα, E.Mezzabotta. Αθήνα, Φέξης,

1895.

• Άγγελου Βροφφέριου Ελληνικαί σκηναί ·

μεταφρασθείσαι υπό Παναγιώτου ΠανάΑ΄-Β΄. Αθήνα,
τυπ. Τηλεγράφου, 1880.

• Ιφιγένεια εν Αυλίδι, τραγωδία Ι.Ρακίνα. Βουκουρέστι,

τυπ. ΄Ιρις, 1871.

24
4.-Η ΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΤΑΝΗΣΟΥ ΚΑΙ ΣΠΑΡΤΙΝΟΣ ΡΙΖΟΣΠΑΤΗΣ
ΠΑΝ.ΠΑΝΑΣ
Το 1864, ο ερχομός του εκλεκτού των Βρετανών Δανού
πρίγκιπα ως βασιλέως της Ελλάδας Γεωργίου Α',
εγκαινίαζε επισήμως την νέα εποχή. Είχαν προηγηθεί
συνεννοήσεις των Μεγάλων Δυνάμεων ώστε να τεθούν
οι επί μέρους όροι της παραχώρησης των Επτανήσων
στην Ελλάδα. Η Γαλλία, σ' αυτές τις συνεννοήσεις,
εξασφάλισε να διατηρηθούν τα προνόμια της καθολικής
Εκκλησίας στα Ιόνια νησιά, η Αυστρία εξασφάλισε να
μη θιγούν τα εμπορικά και ναυτιλιακά προνόμια των
υπηκόων της και προς τούτο αξίωσε τη διηνεκή
στρατιωτική ουδετερότητα των νησιών. Λόγο στις
συνεννοήσεις είχαν και η Ρωσία και η Πρωσία. Σε όλες
αυτές τις συνεννοήσεις απουσίαζε η Ελλάδα, η οποία
όταν επληροφορήθη τους επαχθείς όρους
διαμαρτυρήθηκε διά της αποστολής του Χαρίλαου
Τρικούπη στο Λονδίνο. Ο τελευταίος, και με τη βοήθεια
του Γλάδστωνος, υπουργού Οικονομικών της
Βρετανίας, πέτυχε την απάλυνση των όρων, ώστε η
στρατιωτική ουδετερότητα να περιορισθεί μόνο στην
Κέρκυρα και στους Παξούς και τα εμπορικά και
ναυτιλιακά προνόμια των ξένων υπηκόων να ισχύσουν
μόνον για μια δεκαπενταετία.

Γράφει ο εκ των Αληθών Ριζοσπαστών Παναγιώτης

Πανάς, το 1888, χρονιά θανάτου του Μομφεράτου: "Η
αγγλική κυβέρνησις, το μεν όπως εξέλθη της δυσκόλου
εν Επτανήσω θέσεώς της, το δε όπως εδραιώσει την εν
Ελλάδι επιρροήν της, ήτις τότε ήτο εις το κατακόρυφον
αυτής σημείον, απεφάσισε να παραχωρήση τας υπ'
αυτής, δικαιώματι του ισχυρού, κατεχομένας νήσους,
αλλ' υπό τον όρον της εκλογής αρεστού αυτή ηγεμόνος
25
και αποχής από πάσης προς απελευθέρωσιν των
δούλων ημών αδελφών ενεργείας. Έμπορος, δεν
ηδύνατο να λησμονήσει την πολιτικήν του
συμφέροντος. Παρεχώρει την Επτάνησον, όπως
κατακτήσει ηθικώς την Ελλάδα. Επίστευεν, ίσως, ότι
ούτω πράττουσα θα κατώρθου να μεταφέρη τον
αρμοστήν της από Κερκύρας εις Αθήνας, θέτουσα επί
κεφαλής αυτού βασιλικόν στέμμα. Υπό τοιούτους όρους
τελουμένη, η ένωσις είχεν απολέσει δια τους εν
Κεφαλληνία ριζοσπαστικούς παν θέλγητρον, και ο
Ιωσήφ Μομφεράτος, ο από της πρώτης αυτού
εμφανίσεως εν τω πολιτικώ σταδίω καταπολεμήσας και
ηγεμόνας και συνθηκολογίας και ελέη, ο ακάματος των
αρχών της Γαλλικής Επαναστάσεως απόστολος, δεν
ηδύνατο, χωρίς να προδώσει την πολιτικήν του πίστιν,
να συμμετάσχη των τοιούτων ενεργειών και να
εργασθή υπό σημαίαν ην ανέκαθεν κατεπολέμησεν"9.

Ο Ζερβός Ιακωβάτος και ο Μομφεράτος διαφώνησαν με

τη συμβιβαστική τελική πράξη της Ένωσης και, αν και
πρωτεργάτες της Ένωσης στους πιο δύσκολους
καιρούς, αρνούμενοι να απολαύσουν τέτοιες επινίκιες
δάφνες στο τέλος, αποχώρησαν από την ΙΒ' Βουλή
(προτελευταία Ιόνια Βουλή, 1862), στην οποία είχαν

9
Πανάς, Π., 1888, |Βιογραφία Ιωσήφ Μομφεράτου|.
26
εκλεγεί τιμητικώς στις θέσεις του προέδρου και του
αντιπροέδρου, αντιστοίχως.

5.-ΦΩΤΕΙΝΟΣ ΠΑΝΑΣ

-O ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΤΗΣ ΟΦΘΑΛΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ο πρωτοπόρος ερευνητής του 19ου αιώνα από τα

Σπαρτιά Κεφαλληνίας»

27
Η συμπλήρωση πλέον των 170 χρόνων από τη γέννηση
και 100 χρόνων από το θάνατο του επιφανέστατου
Κεφαλλονίτη Καθηγητή της Οφθαλμολογίας του
Πανεπιστημίου των Παρισίων ΦΩΤΕΙΝΟΥ ΠΑΝΑ (1832–
1903) φέρνει στο προσκήνιο της επικαιρότητας τη ζωή
και το έργο ενός μεγάλου ερευνητή, που θυσίασε την
ατο­μικότητα στην προσωπικότητα και περιφρόνησε
την καθημερινότητα για την αιωνιότητα.

Το άρθρο αυτό επιχειρεί να σχολιάσει κριτικά δύο

αμφιλεγόμενα σημεία. Το πρώτο σημείο αναφέρεται
στο γιατί ο Φωτεινός Πάνας, σοφά διαισθανόμενος, δεν
αποδέχθηκε μια πολύ τιμητική πρόταση, που του έγινε
όταν ήταν στο Παρίσι από το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το
δεύτερο σημείο σχετίζεται με το ότι, διάφορα έγγραφα
δείχνουν πώς δεν είναι αλήθεια ότι, μετά την
αναχώρηση του από την Κεφαλλονιά και την
εγκατάστασή του στο Παρίσι, επισκέφτηκε δύο μόνο
φορές τη γενέτειρα του (1868 και 1875), όπως γράφουν
οι αυθεντικότεροι βιογράφοι του. Ένα από αυτά είναι
και το ξεχασμένο ψήφισμα, πού αναδημοσιεύεται στο
τέλος αυτού του κειμένου.

Ο Καθηγητής Φωτεινός Πάνας αγωνίστηκε στο

εξωτερικό για να δημιουργή­σει ένα επιστημονικό
έργο, πολύ πιο μεγάλο από τον ίδιο του τον εαυτό,
χωρίς ωστόσο, να παραγνωρίζει πώς μέσα στο δόγμα
«η επιστήμη για την επιστήμη» συχνά κρύβεται μια
αντιανθρώπινη συμπεριφορά.

Μερικά από τα σοφά αποφθέγματά του είναι

αποκαλυπτικά:

28
«Η έρευνα είναι η βάση της επιστημονικής προόδου».

«Η ρουτίνα είναι το ναυάγιο της προόδου».

«Να επαινείς χωρίς να εγκωμιάζεις» για να περιοριστώ

στα πιο χαρακτηριστικά...

Θα μπορούσα εύκολα, χρησιμοποιώντας και άλλη

πειστική επιχειρηματολογία να αποδείξω ότι ο σοφός
ερευνητής δεν περηφανευόταν, δεν «αλαζονευόταν»,
αλλά, κυριολεκτικά, «θρησκευόταν» με την επιστήμη
του. Κι ότι αυτή η αφοσίωσή του, σε συνδυασμό με το
κεφαλλονίτικο χάρισμα της «διαίσθησης», ήταν οι δύο
κύριες αιτίες, που τον εμπόδισαν να επιστρέψει στην
πατρίδα, όταν, στα 1863, η Ιατρική Σχολή του
Πανεπιστημίου Αθηνών τον ονόμασε «Καθηγητή της
Χειρουργικής και Τοπογραφικής Ανατομικής».
Αναρωτιέμαι πόσοι, άραγε, επιστή­μονες θα
μπορούσαν να αντισταθούν, όπως αυτός, σε μια τόσο
δελεαστική πρόταση του Όθωνα; Και πόσοι άλλοι,
εκτός από αυτόν, δεν θα υπέκυπταν στον πειρασμό
αυτής της ευκαιρίας και μάλιστα σε μια τόσο νεαρή για
έναν επιστήμονα ηλικία (ήταν μόλις 32 χρονών)! Το ότι
ο Πανάς ακολούθησε αντίθετο δρόμο, προτιμώντας να
συνεχίσει την ανοδική πορεία του στον παγκόσμιο
στίβο δεν σημαίνει, ούτε ότι αγαπούσε περισσότερο τη
θετή του πατρίδα, ούτε ότι περιφρονούσε τη γενέτειρα
του! ΄Αλλωστε, όπως έλεγε ο ιδιος ο Πανάς με το
ακονισμένο μυαλό, η συναίσθηση του καθήκοντος
απέναντι στην πανανθρώπινη ιατρική έρευνα, δεν
αποστερούσε «εντεύθεν ωφελείας και κλέους την
ιδιαιτέραν πατρίδα».

Το μέλλον, που τότε ήταν κατασκευασμένο στη

φαντασία του και που τώρα είναι καθαρή
29
πραγματικότητα μέσα στο παρελθόν, τον δικαίωσε
απόλυτα!

Από το Παρίσι ο Φωτεινός Πανάς είχε την ευκαιρία να

επισκεφθεί τουλάχιστον τέσσερις φορές τη γενέτειρα
του. Και κάθε φορά γινόταν «αποθεωτική» υποδοχή, με
λαϊκές εκδηλώσεις, εγκωμιαστικά άρθρα και
εορταστικά ποιήματα!

Από τη δική του πλευρά δεν παρέλει­πε ούτε τις

πατροπαράδοτες δωρεάν συμβουλές, ούτε τις δωρεάν
χειρουργικές επεμβάσεις. Αρκετοί από τους
Κεφαλλονίτες τον γνώριζαν από το Παρίσι όπου
δεχόταν καθημερινά, τους φιλαπόδημους συμπατριώτες
του, που έφθαναν σωρηδόν, άλλοι για να ζητήσουν τα
«φώτα» του και άλλοι για να παρακολουθήσουν τα
φημι­σμένα μαθήματα του ΄Ελληνα καθηγητή «με την
ίδιάζουσαν του Κεφαλλήνος προφοράν». ΄Οπως έγραφαν
οι εφημερίδες της εποχής είχε γίνει πασίγνωστος «δια
τε τάς εργασίας αυτού και την Ιατρικήν πείραν, ης
διδάγματα πλείστοι απεκόμιζον μεταβαίνοντες αυτόθι,
όπως ζητήσωσι την σοφήν αυτού συμβουλήν».
Χαρακτηριστικό —θα έγραφα σχεδόν μονα­δικό— είναι
το επόμενο ψήφισμα, πού δημοσιεύθηκε στο περιοδικό
«ΚΛΕΙΩ» της Τεργέστης (Παρ. 22/4 Μαΐου 1866) και πού
αποτυπώνει και καταγράφει εναργέστατα τα αισθήματα
που έτρεφαν γι' αυτόν οι συμπολίτες του.

« Άσμενοι καταχωρίζομεν το επόμενον ευχαριστήριον,

όπερ εκ Κεφαλληνίας απέστειλαν τω κ. Φ. Πανά,
υφηγητή της Ιατρικής εν Παρισίοις, οι συμπολίται
αυτού Κεφαλλήνες, μεθ' ενός αργυρού σκεύους.
Συμπολίτα! ΄Οτε προ 15ετίας ανεχώρεις εκ της πατρίδος
σου Κεφαλληνίας αναλαμβάνων έργον μέγα και σο-
30
βαρόν εν μέσω πλείστων και μεγάλων δυσκολιών Σύ
πλήρης πεποιθήσεως και θάρρους έφερες εν τω μυχώ
της καρδίας σου το του Σπαρτιάτου «ή τάν ή επί τάς»
και δια της μεγάλης αποφάσεως σου ταύ­της ενίκησας
νίκην ένδοξον αναδειχθείς εις των αρίστων ιατρών και
τέκνον της ευεργετικωτέρας των επιστημών.Μετά
15ετή άπουσίαν επανελθών έπ΄ ολίγον εις την πατρίδαν
σου δεν εφείσθης κόπων, συμβουλεύων και θεραπεύων
αναριθμήτους πάσχοντας δεινά και σοβαρά νοσήματα,
πένητας και πλουσίους ανεξαι­ρέτως δια της
μεγαλειτέρας γενναιότητας και αφιλοκερδείας, δι'
αμέτρου υπομονής και δι' ιστορικής τω όντι
καλοκαγαθίας, και εν μέσω τοιούτων αγαθοεργιών
εξέπληξας άπαντας δια το ταπεινόν και αφελές της
συμπεριφοράς σου, ενθουσίασας και επέβαλες εις τους
συμπολίτας σου άπαντας βαθύτατον σεβασμόν και
απεριόριστον αγάπην. Μετά τοσούτον επίμοχθον
διατριβήν ενταύθα επανακάμπτων εις την φιλτάτην
Γαλλίαν, εις την δευτέραν τοιαύτην πατρίδα σου, εις το
κέντρον των φώτων και του πολιτισμού, μεταξύ των
σοφών των επαξίως εκτιμώντων την αρετήν και
παιδείαν, οι συμπολίται σου μεγίστην συναισθάνονται
την ανάγκην ίνα εκφράσωσι προς Σε τα αισθήματα
ταύτα δεόμενοί του Παντοδυνάμου Θεού, ίνα σε
διατηρή εν πλήρει υγεία και σε ενισχύη εν ταις
ιατρικαίς μελέταις σου προς δόξαν της ιδιαιτέρας
πατρίδος σου Κεφαλληνίας και εν γένει της Ελλάδος.
Σοι προσφέρουσι δε και το μικρόν τούτο δώρον
τεκμήριον της προς Σε ευγνωμοσύνης και αγάπης των
(έπονται δισχίλιαι περίπου υπογραφαί)».

Εκατό χρόνια μετά την κοίμηση του Φωτεινού Πανά

(1832 - 1903), η ζωή του θυμίζει το βίο ενός αγίου. Και

31
το επιστημονικό του έργο μοιάζει να έχει κάτι το θεϊκό!
Κοιτάζοντας τον παρισι­νό τάφο του θυμάσαι ότι
γεννήθηκε την ήμερα των Φώτων! Ότι βαφτίστηκε
Φωτεινός! Ότι διέπρεψε στην Πόλη του Φωτός! Ότι
χάρισε σε πολύ άρρωστο κόσμο το χαμένο φως! Ότι
δημιούργησε ένα έργο φωτεινό! Ότι πέθανε την ημέρα
των Φώτων! Και, τέλος, χωρίς να το θέλεις, σκέφτεσαι
μήπως «βλέπει» το Φως το αληθινό, ακόμα και με τα
μάτια κλειστά...»

Άρθρο του καθηγητή +Σπυρου Μαρκέτου

6.- Ο καθηγητής Ιατρικής ΒΑΛΛΙΑΝΟΣ ΜΑΡΙΝΟΣ

Ο ΒΑΛΛΙΑΝΟΣ ΜΑΡΙΝΟΣ, του Σωκράτη (1898).

Γεννήθηκε στα Σπαρτιά σπούδασε ιατρική απεφοίτησε
του Πανεπιστημίου Αθηνών μετέβη στο Παρίσι όπου
έλαβε διδακτορικό δίπλωμα και ανεδείχθη σε Υφηγητή
της Παθολογίας στο Πανεπιστήμιο των Παρισίων Κατά
το 1928 επέστρεψε στην Αθήνα και συνεργάστηκε σαν
ειδικός παθολόγος στην κλινική Γερουλάνου, και
συγχρόνως δίδασκε σαν εντεταλμένος Υφηγητής στην
Ιατρική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού
Πανεπιστήμιου Αθηνών. Η Α΄ Παθολογική Κλινική μαζί
με την Α΄ Χειρουργική Κλινική του Ε.Κ.Π.Α. αποτελούν
τις αρχαιότερες Κλινικές της Ιατρικής Σχολής. Για την
ίδρυση και οργάνωση του Νοσοκομείου με την
επωνυμία «Λαϊκό Νοσοκομείο Αθηνών», ψηφίστηκε, επί
Προεδρίας της Δημοκρατίας του Αλέξανδρου Ζαΐμη,
στις 2 Σεπτεμβρίου 1933, ο νόμος 5746, από τη Βουλή
και τη Γερουσία της χώρας. Τα εγκαίνια έγιναν από τον
Παναγή Τσαλδάρη, στον οποίο οφείλεται και το όνομα
32
«Λαϊκό». λειτουργία της Α΄ Παθολογικής Κλινικής
άρχισε τον Οκτώβριο του 1933, με Διευθυντή τον
Καθηγητή Σπύρο Λιβιεράτο και εντεταλμένο Υφηγητή
τον Μαρίνο Βαλλιάνο10. Την εποχή εκείνη η Κλινική
διέθετε περισσότερες από 100 κλίνες. Ο Ελευθέριος
Βενιζέλος του οποίου υπήρξε στενός συνεργάτης του
ανέθεσε την οργάνωση του Λαϊκού Νοσοκομείου.
Υπήρξε στενός φίλος του Γεωργίου Παπανδρέου και
ανήκε στον κεντρώο χώρο Βαλιάνος, Μαρίνος. Έλαβε
μέρος στις εκλογές 1946 ως υποψήφιος βουλευτής
Κεφαλληνίας με τον Συνδυασμό Κόμματος
Φιλελευθέρων και έλαβε ψήφους 123. Οι Κεφαλλήνες
που τον επισκέπτονταν στο Ιατρείο τους έδέχετο
πάντοτε δωρεάν, θεωρώντας το ιατρικό επάγγελμα ως
κοινωνική αποστολή. Υπηρέτησε σε Στρατιωτικά
Νοσοκομεία στον Πόλεμο του 1940-1941 και
ασχολήθηκε με την θεραπεία των κρυοπαγημάτων και
συνέγραψε σχετικό σύγγραμμα . Νυμφεύτηκε την
Σοφία θυγατέρα του από τα Κοριάνα Σπυρίδωνος
Ρωσολύμου, και έκτοτε εξάσκησε την ιατρική επιστήμη
ερασιτεχνικά, ήταν οπαδός της ομοιοπαθητικής της
φυσικής ζωής και της φυτολογίας, Στο χωριό Σπαρτιά
ασχολήθηκε ο ίδιος με την παραγωγή αρωματικών και
φαρμακευτικών βοτάνων. Βιβλία : ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΟΣΙΑ ΚΑΙ
ΑΝΟΣΟΠΟΙΗΣΙΣ : ΕΙΔΙΚΟΙ ΕΜΒΟΛΟΕΠΙΔΕΣΜΟΙ

υπό BESTEDKA , A., ΒΑΛΛΙΑΝΟΣ , ΜΑΡΙΝΟΣ, 1898-

ΠΕΙΡΑΙΕΥΣ : ΤΥΠ. ΤΟ ΑΣΤΥ (Β.Γ.ΤΣΟΚΟΠΟΥΛΟΣ) 1925

7.-ΣΠΑΡΤΙΝΟΙ ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821

10
Βλ: Ιστορική Αναδρομή Α΄ ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΑΙ
ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟΥΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ (Ε.Κ.Π.Α)( http://apk.med.uoa.gr/h-kliniki/istoriki-
anadromi.html)
33
7.1.-Φιλική Εταιρεία
Πριν από την έναρξη της Επανάστασης είχε
συγκροτηθεί και δρούσε στην Κεφαλονιά Εφορεία της
Φιλικής Εταιρείας, η οποία είχε επαφή με την
αντίστοιχη της Αχαΐας

Απο τους πρώτους Φιλικούς στο νησί αναφέρονται οι

Σπαρτινοί αδελφοί Ηλίας, Ευαγγελος(ως Ευαγγέλης
Πανάς11 εμφανιζεται στις πηγές) και Δανιήλ Πανάς12..
Όλοι αυτοί, αγνοώντας τα τρομοκρατικά μέτρα της
Αγγλοκρατίας, εμψυχώνουν τους συμπολίτες τους και
εργάζονται θαρραλέα για τη συγκέντρωση και
αποστολή χρημάτων και πολεμοφοδίων, για τη
στρατολόγηση εθελοντών, για την περίθαλψη και
στέγαση των προσφύγων και των οικογενειών τους.
Αξιοσημείωτη μάλιστα υπήρξε η συμπαράσταση των
Κεφαλονιτών στους Σουλιώτες πρόσφυγες, που είχαν
καταφύγει στο νησί μετά την παράδοση της Κιάφας
(Ιούλιος 1822).

Στη Φιλική Εταιρεία εντάχθηκαν και πολλοί

Κεφαλονίτες της διασποράς, όπως τεκμηριώνεται από
τους ονομαστικούς καταλόγους των Φιλικών. Οι
περισσότεροι ζούσαν και δραστηριοποιούνταν στη
Μολδοβλαχία και την Κωνσταντινούπολη, όπως οι
Παναγής Ροσόλυμος, , Διονύσιος Κοντούρης, Νικόλαος
Λυκιαρδόπουλος, ο γνωστός ζωγράφος και

11
Πανάς Ευάγγελος

Συμμετοχή στην Φιλική εταιρεία στο Νησί. Επικεφαλής Στρατιωτικού σώματος 150 Κεφαλλονιτών
μαζί με τους Γεώργιο Τυπάλδο-Κοζάκη, τον Σπύρο Αμπατιέλο, και Διον. Ορφανό πήρε μέρος στην
πολιορκία και παράδοση της Μονεμβασίας 23 Ιουνίου 1821 και του Νεοκάστρου 7 Αυγούστου 1821.
12
Συμμετοχή στην Φιλική εταιρεία στο Νησί. Πήρε μέρος στην πολιορκία του Νεοκάστρου στις 7
Αυγούστου 1821
34
αρχιτέκτονας Γεράσιμος Πιτσαμάνος και ο Μεταξάς
Βαλλιάνος.

7.2.-ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΤΙΣ ΜΑΧΕΣ13.

Στον Ιερό Λόχο συμμετέχουν αρκετοί Κεφαλονίτες νέοι,
οι οποίοι θα πάρουν "το βάπτισμα τους πυρός" στο
Δραγατσάνι και κάποιοι άλλοι μετά θα πολεμήσουν στο
Σκουλένι ή στο μοναστήρι του Σέκκου οπως ο
Σπαρτινός , Παναγής Πανάς

Η εν Λάλα Εκστρατεία των Κεφαλλήνων – Αρχηγοί: Κων/νος

Μεταξάς, Ανδρ. Μεταξάς, Ευ. Πανάς, Γερ. Φωκάς.Ο
Κωνσταντίνος Μεταξάς στο βιβλίο του "ΙΣΤΟΡΙΚΑ
ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΕΚ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ" "ΕΚΔ ΒΕΡΓΙΝΑ" αναφέρει ότι ο
Ευαγγέλης Πανάς14 ήτο εμποροπλοίαρχος ,ήτο μέλος
της Φιλικής Εταιρίας ,πρώτος αναχώρησε με 100
οπλοφόρους για την επαναστατημένη Πελοπόννησο με
δυο κανόνια και τους ώπλισε με δικες του δαπάνες και
το μετέφερε με το πλοίο του.Ο Πανάς υπογράφει ως
συναρχηγός της κατά Λαλαιων εκστρατείας στην
σχετική διακήρυξη.Κατά τη μάχη του Λαλα ο Πανάς και
Σπαρτινός Ονούφριος Λυκιαρδόπουλος ηταν υπεύθυνοι
του πυροβολικού. Στις 18/7/1821 οι Άγγλοι δήμευσαν
την περιουσία του Πανά σε εκδίκηση για την δράση
του.

13
Συμμετοχή στον Ιερό Λόχο. Πρωταγωνιστής μαζί με άλλους Κεφαλλονίτες στις θαλάσσιες
επιχειρήσεις κατά των Τούρκων στο Γαλάτσι.
14
)Ό Ευάγγελος Πανας, άλλος Σπαρτινός αυτός, πέρασε με μικρό σώμα ανδρών στη Δυτική Ελλάδα
και πολέμησε σε πολλές μάχες, ενώ όλη την περιουσία του την δαπάνησε για τον 'Αγώνα και
πάμπτωχος πέθανε από τύφο στο Ναύπλιο στα 1825 ή 1826. (βλ ΕΠΤΑΝΗΣΙΟΙ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ σε ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ -Χριστούγεννα 1964 σελ 265)
35
Παρά τα ποικίλα εμπόδια, που η Βρετανική Προστασία
έθετε, δεν είναι λίγοι οι Κεφαλονίτες εκείνοι που
συγκροτούν εθελοντικά τμήματα, για να συμμετάσχουν
στην Επανάσταση. . Στην Κυλλήνη της Πελοποννήσου
αποβιβάζονται τον Απρίλη του 1821 ο Ευαγγελος Πανάς
και το Μάη οι Ανδρέας και Κωνσταντίνος Μεταξάς με
σώματα 150 και 360 ανδρών αντίστοιχα,για να
βοηθήσουν τους Πελοποννήσιους συμπατριώτες τους.

7.2.1.ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΛΑΛΑ

Στην Πελοπόννησο τα σώματα αυτά, αφού αυξήθηκαν

κατά μερικές δεκάδες με Ζακυνθινούς αγωνιστές, με
υποδειγματική οργάνωση και πειθαρχία συμμετέχουν
στις μάχες του Λάλα (9 και 13 Ιουνίου 1821). Χάρη στη
συμμετοχή και τη δράση τους οι κρίσιμες φάσεις των
συγκρούσεων θα αποβούν νικηφόρες για την ελληνική
πλευρά. Η επιτυχία στο Λάλα είναι η δεύτερη
στρατηγικής σημασίας νίκη μετά το Βαλτέτσι. Από τους
νεκρούς Κεφαλονίτες αναφέρουμε μόνο το 19χρονο
Γεώργιο Μαρίνου Πανά15, που έπεσε στη συμπλοκή
στον Άγιο Σώστη Ηλείας. Την εποχή αυτή, στο Λάλα
του Νομού Ηλείας, ήταν εγκατεστημένοι Τουρκαλβανοί
σπαχήδες, των οποίων κύριο έργο ήταν η είσπραξη των
φόρων της Πελοποννήσου. Μετά την κήρυξη της
επανάστασης η κατάσταση στην Ηλεία είχε δυσχεράνει
πολύ, εξαιτίας των επιδρομών και των λεηλασιών που
πραγματοποιούσαν οι Λαλαίοι. Η εξουδετέρωσή τους
θα αποτελούσε σημαντικό πλήγμα στην Τουρκική ισχύ,
για τον επιπλέον λόγο ότι θεωρούνταν το στήριγμα του

15
Σκοτώθηκε σε ηλικία 19 ετών σε συμπλοκή με τους Τούρκους στον Άγιο Σώστη Ηλείας.
36
άμαχου μουσουλμανικού πληθυσμού. Κάτω από αυτές
τις συνθήκες ο Π. Πατρών Γερμανός στέλνει γράμμα
στον Μεταξά, με το οποίο τον παρακινεί να σπεύσει σε
βοήθεια με ένοπλους άνδρες και πολεμοφόδια, αφού
υπάρχει κατεπείγουσα η ανάγκη "οπλοφόρου δυνάμεως
των μεγαθύμων Κεφαλλήνων"

.Η Σημαία στη Μάχη του Λάλα

Ένα άλλο στρατιωτικό σώμα Κεφαλονιτών και άλλων

Επτανησίων υπό το Γεώργιο Τυπάλδο Κοζάκη, το Σπ.
Αμπατιέλο και τον Ευ. Πανά παίρνει δραστήριο μέρος
στην πολιορκία και την παράδοση του Νεόκαστρου τον
Αύγουστο του 1821.Ο Ε.Πανάς παίρνει μέρος στην
απόκρουση στη Ιμπραήμ .

Στην μάχη στο Πέτα, τον Ιούλιο του 1822, αρκετοί

ήσαν οι νεκροί και οι τραυματίες από τους 200 περίπου
Κεφαλονίτες που συμμετείχαν με αρχηγό το Σπ. Πανά16.
Ο Σπ.Πανάς επικεφαλής τάγματος Κεφαλλήνων το 1823
μεταβαίνει στο Μεσολογγι.

16
Συμμετείχε με τμήμα Κεφαλλήνων στην πολιορκία του Νεοκάστρου 7 Αυγούστου 1821, στην νίκη
στο Κομπότι της Άρτας και στη μάχη του Πέτα 4 Ιουλίου 1822, επικεφαλής 200 περίπου
Κεφαλλονιτών. Στην τελευταία μάχη τραυματίστηκε καθώς και πολλοί μαχητές σκοτώθηκαν και
τραυματίστηκαν.
37
Το 1823 η επαναστατική κυβέρνηση αναθέτει την
φύλαξη του Ναυπλίου στον Ευάγγελο Ποταμιάνο και
στον Ηλία Πανά. Τον τελευταίο μαζί με το Γερ.
Μουσούρη θα τον συναντήσουμε στις συμπλοκές έξω
από το πoλιορκούμενο από τους Τούρκους Μεσολόγγι

Το 1827 ο Δανιήλ Πανάς17 αναλαμβανει επικεφαλής

στρατιωτικού σώματος ,υπο τον Θ.Κολοκοτρώνη στην
Πελοπόννησο και στον Ωρωπό.

7.2.2.ΘΑΛΑΣΣΙΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΚΕΦΑΛΟΝΙΤΩΝ

Θα ήταν, ωστόσο, παράδοξο, αν οι Κεφαλονίτες,
κατεξοχήν άνθρωποι της θάλασσας, δεν είχαν τη
συνεισφορά τους στις θαλασσινές συγκρούσεις του ΄21.
Αν και η μέχρι τώρα έρευνα δεν έχει προχωρήσει σε
βάθος, τα μέχρι τώρα στοιχεία είναι αποκαλυπτικά: Οι
Κεφαλονίτες έχουν την "πρωτιά" στις θαλασσινές
ένοπλες συγκρούσεις με τους Τούρκους. Με τη λαμπρή
παρουσία του Αλ. Υψηλάντη, πραγματοποιείται στις 7
του Μάρτη 1821 η πρώτη νικηφόρα ναυμαχία στον
ποταμό Προύθο. Από τους πρωταγωνιστές στις
θαλάσσιες επιχειρήσεις αναφέρουμε: , Πέτρος και
Μαρίνος Πανάς, , Ονούφριος Πανάς.

7.2.3.-ΣΠΑΡΤΙΝΟΙ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821

Πανάς Ηλίας

Συμμετοχή στην Φιλική εταιρεία στο Νησί. Το 1823 η

επαναστατική κυβέρνηση, του αναθέτει μαζί με τον
Ευάγγελο Ποταμιάνο τη φύλαξη του Ναυπλίου. Επίσης

17
Ό Σπαρτινός νομικός Δανιήλ Πανάς επικεφαλής εθελοντών συμπολιτών του μετέσχε σέ πολλές
μάχες και διακρίθηκε στη μάχη της Σπλάντζας, στη μάχη της "Αμπλιανης (1824) πληγωμένος σοβαρά
πιάστηκε αιχμάλωτος και απελευθερώθηκε με πολλά λύτρα.(βλ ΕΠΤΑΝΗΣΙΟΙ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ
ΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ σε ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ -Χριστούγεννα 1964 σελ 265)
38
πήρε μέρος στην πολιορκία του Νεοκάστρου στις 7
Αυγούστου 1821 και στις συμπλοκές έξω από το
πολιορκούμενο από τους Τούρκους Μεσολόγγι, μαζί με
το Γεράσιμο Μουσούρη.

Πανάς Ευάγγελος

Συμμετοχή στην Φιλική εταιρεία στο Νησί. Επικεφαλής

Στρατιωτικού σώματος 150 Κεφαλλονιτών μαζί με τους
Γεώργιο Τυπάλδο-Κοζάκη, τον Σπύρο Αμπατιέλο, και
Διον. Ορφανό πήρε μέρος στην πολιορκία και παράδοση
της Μονεμβασίας 23 Ιουνίου 1821 και του Νεοκάστρου
7 Αυγούστου 1821.

Πανάς Δανιήλ

Συμμετοχή στην Φιλική εταιρεία στο Νησί. Πήρε μέρος

στην πολιορκία του Νεοκάστρου στις 7 Αυγούστου
1821.

Πανάς Παναγής

Συμμετοχή στον Ιερό Λόχο. Πρωταγωνιστής μαζί με

άλλους Κεφαλλονίτες στις θαλάσσιες επιχειρήσεις κατά
των Τούρκων στο Γαλάτσι.

39
Πανάς Μαρίνος

Σκοτώθηκε σε ηλικία 19 ετών σε συμπλοκή με τους

Τούρκους στον Άγιο Σώστη Ηλείας.

Πανάς Σπυρίδων

Συμμετείχε με τμήμα Κεφαλλήνων στην πολιορκία του

Νεοκάστρου 7 Αυγούστου 1821, στην νίκη στο Κομπότι
της Άρτας και στη μάχη του Πέτα 4 Ιουλίου 1822,
επικεφαλής 200 περίπου Κεφαλλονιτών. Στην τελευταία
μάχη τραυματίστηκε καθώς και πολλοί μαχητές
σκοτώθηκαν και τραυματίστηκαν.

8.-ΟΙ ΝΕΩΤΕΡΟΙ ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΤΟΥ II ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

Ι.-ΔΡΟΣΟΣ ΜΩΡΑΪΤΗΣ:
Γράφει ο Βαγγέλης Μαρκέτος ΣΤΗ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ
"ΘΑΛΑΣΣΑ"

Λουφτβάφε, ΡΑΦ, Μέσερμιτ, Γιούνκερ, Χαρικέϊν,

Στούκας, Σπιτφαϊτ, θωρηκτά, αντιτορπιλικά, υποβρύχια.

Βόμβες, τορπίλες, νάρκες, βλήματα κάθε λογής.

Περιπολίες νηοπομπές, ναυμαχίες. Ιταλοί, Γερμανοί,
Εγγλέζοι, μπλεγμένοι σ' ένα εφιάλτη, για το ποιος θα
επικρατήσει στη Μεσόγειο.

40
Και φυσικά και αρκετοί δικοί μας, στο πλευρό των
Εγγλέζων, μαζί με όσα πολεμικά καράβια διέφυγαν,
μετά την κατάληψη της χώρας από τους Γερμανούς,
στην Μέση Ανατολή.

Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Η συμμετοχή μας δεν

ήταν μόνο το Αλβανικό ή το Μακεδονικό μέτωπο ή η
μετέπειτα αντίσταση στους κατακτητές Γερμανούς. Η
συνεισφορά του Π. Ναυτικού, από την αρχή του
πολέμου, ήταν το ίδιο ουσιαστική. Ίσως λιγότερο
προβεβλημένη. Και οι θυσίες σε ζωές εξίσου
σημαντικές. Γιατί ο πόλεμος κράτησε πάρα πολύ, κάπου
πέντε χρόνια. Κι η ανατολική Μεσόγειος, ο χώρος που
μας αφορά, δεν είναι πολύ μεγάλη.

Στο προηγούμενο φύλλο διαβάσαμε την ιστορία του "Β.

ΟΛΓΑ", την βύθισή του, τους νεκρούς του. Πόσες και
πόσες παρόμοιες ιστορίες υπάρχουν, που είτε δεν τις
μάθαμε, είτε τις ξεχάσαμε; Πόσοι να 'ναι άραγε ακόμη
ανάμεσά μας, από εκείνους που κατόρθωσαν να βγουν
από εκείνη την φρίκη, σώοι; Που να βρίσκονται, πως η
πατρίδα τους αντάμειψε; Η κοινωνία, εμείς οι κάπως
νεώτεροι τους δείχνουμε, με τη συμπεριφορά μας, πως
κάτι τους οφείλουμε;

Ζωντανή απάντηση σ' αυτές τις απορίες, για όποιον τις

έχει, είναι ο συνάδελφος ασυρματιστής του Ε.Ν.,
συνταξιούχος τώρα, Δρόσος Μωραΐτης. Κλήθηκε να
υπηρετήσει στο Π. Ναυτικό, λίγο πριν την έναρξη του
πολέμου. Απολύθηκε το 1949, στα 31 του χρόνια,
41
έπειτα από 118 μήνες υπηρεσία , όλη σχεδόν σε
καράβια, με πρώτο το "Β. ΟΛΓΑ", τον βομβαρδισμό και
την βύθιση του οποίου, έζησε.

Ήταν τυχερός και επέζησε. Και σ' αυτήν την περίπτωση

και σε όλες τις άλλες. Χρειαζόταν πολύ τύχη, για κάθε
στιγμή που περνούσε. Γιατί όσες "στιγμές" μπορούν να
αποτελέσουν τα πέντε χρόνια του πολέμου, όλες
σχεδόν τις έζησε στην πρώτη γραμμή, όλη η
Μεσόγειος ήταν πρώτη γραμμή. Κάτω από συνθήκες
δύσκολες, που τις έκαναν ακόμη δυσκολότερες οι
διαχρονικές Ελληνικές "ιδιαιτερότητες". Να δύο, από
εκείνες που ο Ναύαρχος Μεταλληνός, αναφέρει στο
βιβλίο του για το "Β. ΟΛΓΑ": "Όταν άρχισε ο
Ελληνοϊταλικός πόλεμος η υπηρεσιακή και η διοικητική
οργάνωση του Ελληνικού Ναυτικού, αλλά και η
κατανομή αρμοδιοτήτων δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι
ήταν η καλύτερη δυνατή".

Και ο ίδιος επεξηγεί τι εννοεί με το "κατανομή

αρμοδιοτήτων".

Ότι αυτή γινόταν για να ικανοποιηθούν τρεις ανώτατοι

Αξιωματικοί. Και αλλού σημειώνει: "Με την ένταξη (του
Β. ΟΛΓΑ), στο Αγγλικό σύστημα, σημειώθηκε βελτίωση
σε όλους τους τομείς της διοικητικής μέριμνας".
Κομψές διατυπώσεις που φέρνουν στο φως όσα θα
προτιμούσαν την σκιά.

Όπως και σε ολόκληρο το πλήρωμα του "Β. ΟΛΓΑ", στον

Δρόσο Μωραΐτη απονέμεται το "Μετάλλιο εξαίρετων
πράξεων".
42
Η μόνη ανταμοιβή του από την πατρίδα, την οποία για
δέκα χρόνια υπηρέτησε. Μόνο πως στα χέρια του, ποτέ
δεν το πήρε. Ποιος ξέρει που θα βρίσκεται
καταχωνιασμένο, ακόμη και τώρα, ίσως.

Η πατρίδα έχει πολλούς τρόπους να ανταμείβει, αν

θέλει, όχι μόνο όσους θυσίασαν τη ζωή τους για να την
υπερασπιστούν ή να την ελευθερώσουν, αλλά και
όσους επέζησαν, δεν φταίνε οι ίδιοι γι' αυτό. Η ηθική
ανταμοιβή έχει την αξία της.

Αλλά και η υλική χρειάζεται. Και πολλές, σε πολλούς,

υλικές αμοιβές δόθηκαν, είτε υπό μορφή επιδομάτων,
είτε όπως αλλιώς, π.χ. το επίδομα εθνικής αντίστασης.
Ο Δρόσος Μωραΐτης, δεν δικαιούται τίποτε,
απεφάνθησαν οι "αρμόδιοι". Τέτοιους "αρμόδιους" είχε
"γνωρίσει" και πριν, όταν απολύθηκε και αποφάσισε να
μπαρκάρει. Του αρνήθηκαν κάποιο χαρτί που άλλοι
"αρμόδιοι" ζητούσαν. Τελικά του το δώσανε με τη
μεσολάβηση κάποιου Αξιωματικού, συμπολεμιστή του.

Αργότερα, βγήκε στη σύνταξη, λίγοι μήνες του λείπανε

για Full. Από τους 118 μήνες που υπηρέτησε στο Π.Ν.,
οι νόμοι και οι κανονισμοί δεν του παρεχώρησαν ούτε
ένα δωρεάν. Γιατί την εφεδρεία του, την πλήρωσε
μέχρι δραχμή για να του υπολογισθεί στον συντάξιμο
χρόνο.

Ίσως δεν έκανε τις κατάλληλες αιτήσεις την κατάλληλη

στιγμή, ίσως δεν πρόλαβε τις "προθεσμίες". Πιθανόν να
μη ήθελε να στηθεί στην ουρά, για να "πρωτοκολλήσει"
ο "αρμόδιος υπάλληλος" την αίτησή του. Γιατί πέραν
43
των αρετών, που καθιέρωσαν σαν τέτοιες οι Αρχαίοι
Έλληνες, ανδρεία - σωφροσύνη - σοφία - δικαιοσύνη ή
οι Χριστιανοί, πίστη - ελπίδα - αγάπη, και που η
έλλειψη κάποιας ή κάποιων απ' αυτές δεν μειώνει τον
άνθρωπο, υπάρχει και κάποια άλλη, περισσότερο
απαραίτητη από όλες τις άλλες.

Η αξιοπρέπεια. Αυτή που δεν επιτρέπει στον Δρόσο

Μωραΐτη, στον κάθε Δρόσο Μωραΐτη, να στήνεται σε
ουρές, να κάνει αιτήσεις, να παρακαλά. Για κάτι που ή
κοινωνία οφείλει να σπεύδει να προσφέρει. Για τα δέκα
καλύτερα χρόνια που του ζήτησε να της δώσει και που
εκείνος της έδωσε.

Η κοινωνία, σε όποια μορφή της. Είτε σαν πολιτεία,

που θα 'πρεπε να είναι ιδιαίτερα ευαίσθητη σε τέτοιες
περιπτώσεις, ώστε οι Εθνικές γιορτές και οι
σχετιζόμενες με αυτές εκδηλώσεις να μη θεωρούνται
τυπικές, βαρετές, κατά συνθήκη, να μη είναι κούφια
λόγια. Είτε σαν "τοπική" κοινωνία, τόσο στην πιο
ευρεία της μορφή (Νομαρχία), είτε στην πιο στενή
(Δήμος τώρα, Κοινότητα πριν, σύλλογοι, σχολείο,
εκκλησία). Κανείς, ποτέ δεν τον θυμήθηκε, κανείς δεν
του πρόσφερε ένα κάθισμα στην πρώτη σειρά, κανείς
δεν τον προσκάλεσε σαν τιμώμενο πρόσωπο σε κάποια
εκδήλωση, κανείς δεν τον ανέφερε, σαν παράδειγμα,
στους μαθητές του σχολείου, ας πούμε.

Δεν βαριέσαι (δική σου ή φράση), φίλε Δρόσο Μωραΐτη.

Έχεις την συνείδησή σου ήσυχη, πως δεν χρωστάς
44
απολύτως τίποτε στην κοινωνία. Αυτή σου χρωστά.
Πολλά. Ίσως δεν το ξέρει. Δεν πρέπει να 'ναι περήφανη
γι' αυτό. Ίσως δεν θεωρεί την προσφορά σου άξια
μνείας. Τόσο το χειρότερο. Για την κοινωνία βέβαια.

Ούτε και εμείς οι συνάδελφοί σου, πρέπει να 'μαστε

περήφανοι. Γιατί αρκετά καθυστερημένα σε βρήκαμε,
εκεί στο σπίτι σου, στα Σπαρτιά. Και σου οφείλουμε
ένα πελώριο "ΣΥΓΓΝΩΜΗ". Έτσι, με κεφαλαία.

ΙΙ. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΜΕΣΟΛΩΡΑΣ –

Μόνιμος υπαξιωματικός του ΠΝ υπηρέτησε στο
Υποβρύχιο "ΤΡΙΤΩΝ" ο Χαράλαμπος ΜΕΣΟΛΩΡΑΣ και
έμεινε κρατούμενος στα Γερμανικά στρατόπεδα
συγκεντρώσεως ως το τέλος του πολέμου.

Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΥΠΟΒΡΥΧΙΟΥ "Υ-5 "Τρίτων"

Το «ΤΡΙΤΩΝ» Υ-5 στην πρώτη φάση του πολέμου στην

Αδριατική (ΟΚΤ 1940 - ΑΠΡ 1941) θα εκτελέσει
συνολικά έξι (6) πολεμικές περιπολίες. Στις 9
45
Ιανουαρίου 1941 κατά τη διάρκεια της τρίτης
πολεμικής περιπολίας στο στενό του ΟΤΡΑΝΤΟ, με
Κυβερνήτη τον Πλωτάρχη Δ.ΖΕΠΟ, βύθισε το ιταλικό
Υ/Β NEGHELLI το οποίο βρισκόταν εν επιφανεία.

Στις 10 Νοεμβρίου 1942 με Κυβερνήτη τον

Υποπλοίαρχο Ε.ΚΟΝΤΟΓΙΑΝΝΗ θα αποπλεύσει από το
Πορτ - Σαιδ για την τελευταία του πολεμική περιπολία,
ενώ παράλληλα θα εκτελέσει και ειδική επιχείρηση
αποβίβασης πρακτόρων στην Εύβοια με την
επονομασία « NEPTUNE ».

Το πρωί της 16 Νοεμβρίου 1942 και ενώ περιπολούσε

στο στενό ΚΑΦΗΡΕΑ θα εντοπίσει εχθρική νηοπομπή με
ισχυρή Ανθυποβρυχιακή συνοδεία ενός αντιτορπιλλικού
και δύο καταδιωκτικών εναντίον της οποίας επετέθη
άνευ επιβεβαιωθέντος αποτελέσματος (πιθανώς επλήγη
το Α/Π ALBA JULIA ). Στη συνέχεια το Υ/Β μετά
πολύωρη δίωξη του από το καταδιωκτικό UJ-21Ο2
(πρώην θαλαμηγό ΜΠΡΙΚΓΙΤΕ του εφοπλιστού
Ευγενίδη) θα εξαναναγκαστεί σε ανάδυση και εξόρμηση
δια πυροβόλου. Μετά σφοδρή ανταλλαγή πυρών
εμβολίσθηκε από τον διώκτη του, με αποτέλεσμα να
βυθιστεί σε στίγμα 37.07 Β 024.39 Α.

Απωλέσθηκαν συνολικά δεκαεννέα άτομα τριάντα

αιχμαλωτίστηκαν μεταξύ των οποίων και ο Μεσολωράς
και δύο διέφυγαν κολυμπώντας.

ΜΕΛΕΤΗ

46
ΑΝΤΩΝΗ Π.ΑΡΓΥΡΟΥ

6.1.2013

ΥΓ:

ΙΘΑΚΗ

"Καλύτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει·το ταξείδι

και γέρος πια να αράξεις στο νησί,

πλούσιος με όσα κέρδισες στον δρόμο,

μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη."

ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΣΠΑΡΤΙΩΝ ΣΕΝΔΡΟΦΥΤΕΥΣΗ

ΚΛΕΙΜΑΤΣΙΑΣ

47
Ο ΠΑΤΡΟΚΟΣΜΑΣ ΕΠΙΣΚΕΦΘΗΚΕ ΤΟ ΧΩΡΙΟ ΣΠΑΡΤΙΑ

48
ΟΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ
ΧΩΡΙΟΥ:

49
50
Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΠΑΡΤΙΩΝ 2012

51
ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ ΤΗΣ
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΠΑΝΑ 1821-1828

52
Περιεχόμενα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ............................................................................................................................. 2

ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ....................................................................................................... 2

ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ................................................................................................................ 3

ΣΠΑΡΤΙΑ ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ .......................................................................................................... 11

Η ΟΝΟΜΑΣΙΑ ....................................................................................................................... 11

1.-ΣΠΑΡΤΟ-ΣΠΑΡΤΑΚΟΣ-ΣΠΑΡΤΙΑ........................................................................................ 11

2.-ΤΟ ΣΠΑΡΤΟ ΑΠ' ΑΥΤΟ ΠΗΡΕ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΟΥ ΤΟ ΧΩΡΙΟ ΣΠΑΡΤΙΑ ................................. 12

3.-Η ΙΔΡΥΣΗ .......................................................................................................................... 13

3.1.-ΠΡΑΚΤΙΚΟ "ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΤΗΣ ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ" ................ 13

3.2.ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΑΡΑΛΕΙΠΟΜΕΝΑ ......................................................................................... 15

3.2.1.-Ιωάννης Καποδίστριας και η Κεφαλληνία ................................................................ 15

3.2.2.- ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΝΑΣ ................................................................................................ 17

4.-Η ΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΤΑΝΗΣΟΥ ΚΑΙ ΣΠΑΡΤΙΝΟΣ ΡΙΖΟΣΠΑΤΗΣ ΠΑΝ.ΠΑΝΑΣ .......................... 25

5.-ΦΩΤΕΙΝΟΣ ΠΑΝΑΣ ........................................................................................................... 27

6.- Ο καθηγητής Ιατρικής ΒΑΛΛΙΑΝΟΣ ΜΑΡΙΝΟΣ ............................................................... 32

7.-ΣΠΑΡΤΙΝΟΙ ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 ................................................... 33

7.1.-Φιλική Εταιρεία ........................................................................................................ 34

7.2.-ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΤΙΣ ΜΑΧΕΣ. ....................................................................................... 35

Η εν Λάλα Εκστρατεία των Κεφαλλήνων ............................................................................ 35

8.-ΟΙ ΝΕΩΤΕΡΟΙ ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΤΟΥ II ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ............................................. 40

Ι.-ΔΡΟΣΟΣ ΜΩΡΑΪΤΗΣ: ..................................................................................................... 40

ΙΙ. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΜΕΣΟΛΩΡΑΣ –.................................................................................. 45

53
54