UNIWERSYTET SZCZECINSKI Wiestaw Deptuta Beata Tokarz-Deptula Michal Stosik IMMUNOLOGIA DLA BIOLOGOW Wydanie nowe a _ 44 (044 Mane | catied Oo oy Oot Ab BAS, vin Wy Szczecin 2013,SPIS TRESCI Es ei u 0 11. Co tworzy UO i rodzaje odpornosci Is 11.1. Narzady limfoidalne (limfatyczne) centralne j obwodowe 2 Narzady centraine .. 25 Narzady obwodowe.... 30 1.1.2. Komérki ukladu odpornosciowego. 35 Powstawanie komérek ukladu odpornoscionego .. 38 Limfoeyty Ti ich subpopulacje 37 Komérki TIL, LAK, A-LAKiCIK vo Komirki NK, NKT, NC, K i veto. 2 Limfoeyty B er Gramutocyy, monoeyp-malrofegh, phy ket | komark precentiace antigen a Granulocyty obojetochtonne (neutrofile) " 47 Gramutoyysasadochlonne (bole) ~ Komérkitczne (masts). sl Granulocyty kwasochionne (eozynofile) . 3 Monoeyty-makrofagt on st Phy ews (romb oes) oe: 35 Komiri presence angen (APC) 7 1.13. Receptory rozpoznajgce wzorce (PRR) cy 1.1.4. Naczynia krwionosne i limfatyezne (chlonne) oraz czasteczki adhezyjne. oe 2. Odpornos nieswoista 4. Bariery anatomiczno-fizjologicane Nicswoista odpomosé komérkowa 221, Fagocytora on 222, Cytotoksycznose i eytliza 223, Pinocytoza...mmunatogia dla biologow. 8 aa. wieswoina edporno#e amoral ere Scns ana cnureane pe woman UO Cope Ynfoeseon) sense TB ap, Substance prodkowane prez Keri UO Vane Saks ESET = ‘YAS. Saale prosakonens przez komdrki sik Kostneeo 10 Roniral 3. Odpornosé swoista 102 4.1. Odporosé swoista komérkowt 102 Sula nero (I) os ieee 108 3.12, Limfokiny nnn i : us v1 3, bx nee inka Tina PS pokes HG 4.3, Swoista apoio hurl nes Pe 119 321, Immunoglobuiny (IB) v2 722. Paraimunoabliny 1 pez ara 14 3.23, Caymniki wzrostt 24 se: Teora pons pes res = 12s onal 4, Droge antygen w ukladte oapornosi 126 ve antyaeny zgdnnt Kankowe) og! werk NBER ene 126 14.2, Receptory TCR, Tg oraz czasteraki CD 133 43, Sygnaly podstawowe i dodatkowe W_ codpowiedzi odpornosciowe) 133 sea Superanygeny ich dogs Wok eprtesv 2 me ‘h4.1 Poszit superantygen6™ 8 2 Rontsiat §, Nadvradtivose(alersi) 4.1, Mechanizm postowaria nadraliwose +, Objany nadwravods jogs lea UO = 53, Podziat nadwraaliwosei ‘pismiennictwo Notki o autorach, ‘spis tabel iryein.Immunologia dla biolos 2.3. Nieswoista odpornosé humoralna 2.3.1. Substaneje produkowane przez komérki UO (opréez limfocyt6w) 23.2. Substaneje produkowane praez Komérki UO i inne tkanki organiams 233, Substance produkowane przez komirki spit kostnego 100 Rozdzial 3. Odpornosé swoista 102 5. Odpomosé swoista homerkowa 102 3.1.1, Imerleukiny (L) aoe : . 104 3.1.2. Limfokiny us 3.1.3. Substance niebedaceintrleukinam i limfokinam (inne eytokiny) ne 3.2, Swoist edpomodé humoral. 119 3.2.1. Immunoglobulin (Ig) rea 3.22, Paraimmunoglobuliny i przsiweita natralne 124 3.23, Ceymiki warosta 124 3.24, Teoria powstawania prasciwcial 1s Rozdalat 4, Droga antygenu w ukladzie odpornosciowym. 126 4.1, Amtygeny zgodooisitkankowe) i drogi wedréwhi antygen. 126 4.2. Reveptory TCR, Ig orazezastevzki CD. : 1133 443. Sygnaly podstawowe i dodatkowe w odponiedzi odpornotcions} 133 44 Superantygeny’iich droga w ukiadzie edpornosciowym. Bs 44.1, Podziat superantygend.. 27 Rozdzial 5. Nadvwrazliwosé (alergia) .. 5.1, Mechanizm powstawania nadwrazliwosei 5.2. Objawy nadwraZlivose’ i droga alergenu w UO 5.3, Podzial nadwradliwoset.. Pismiennictwo so MAT Notki o autorach.. 9 Spis tabelt ryein. 151Is I br bs bs ps 26 26 3 iss bs 137 139 140 40 12 147 149 131 PRZEDMOWA \Ninigjsze opracowanie jest kompendium wiedzy przeznaezonym do nauk immunologii dia student6w szeroko pojetych nauk biologicznych studiujacych immunologig czlowieka i zwierzat. Zakres przedstawionego materiahi odpowiada treSciom programowym wyklad6w pod nazwa ,.Immunologia” lub ,.Mikrobiologia i immunologia”, reatizowanych jako przed- rmioty podstawowe na polskich uniwersytetach, na wydzialach biologii lub wydzialach nauk przyrodniczych — kierunkach biologia i biotechnologia. Zalozeniem autoréw bylo przedsta- \wienie elementamych informacji o skladowych tworzaeyeh uklad odpornosciowy oraz prey- blizenie najwazniejszych element6w i reakeji tego ukladu, réwnie? reakeji rozwijajacych sig i powstajgeych w odpowiedzi na kontakt organizmu 2 substanejq obea, Tym ostatnim zagad- nieniom poswigeono rozdziat dotyezacy drég antygenu w ukludzie odpomosciowym, a ostat- ni zjawiskom zwiazanym z nadwrazliwoseia (alergia). Zdajae sobie sprawe 2 niedoskonatosci tej ksiazki, zwracamy sig do Paiistwa 0 nadsyla- nie nam swoich spostrzezei. Zywimy nadzieje, iz zgloszone uwagi pozwola praygotowat \w preyszlosei nastepne i — co najistotiejsze — lepsze wydanie. Obeene wydanie to drugie po- prawione opracowanie ksia2ki pt. Lmmunologia dla biologéw. Wydanie nowe (2006). Szczecin, lipiee 2006 AutorzyDEFINICJE IMMUNOLOGICZNE -Adiuwanty — substancje wemaeniajace immunogenny wphyw antygenéw; prayktadem adiu- ‘senru jest emulsja zawierajaca Mycobacterium sp. Antygeny ~ substaneje zdolne do wywolywania przeciw sobie odpowiedzi immunologicene| + seagowania z produktami tej odpowiedzi, Maja nastepuiace wiasciwosci: a) immunogennosé, ‘& zaczy 2dolnosé do wywolywania przeciw sobie swoiste} odpowiedzi immunologiczne): +>) sntyzennose, ezyli zdolnosé do swoistego laezenia sig immunoglobulinami (zaréwno wol- ‘=m, jak i stanowigeymi receptory limfocytow B) i receptorami limfocytéw T. Antygeny ma- “see tylko te druga wiaseiwosé nazywamy haptenami _Antygeny heterofilne ~ antygeny wystepujace w organizmach niespokrewnionych i zajmuja- “ech odlegle migjsca w rozwoju, Przeciweiala wytworzone pod wplywem tych antygen6w re- _a=sia krzyzowo (wykazuja podobiedstwo) z organizmem niespokrewnionym. Stad nazywane ‘=: entygenami heterofilnymi — heterogenetycznymi. Przyezyng reakeji krzyzowych antygendw linych jest fakt, 2¢ maja one jeden lub kilka wspélnych, identycznych lub podobnych ant antygenowych ~ epitopdw. W praktyce podobietistwo (pokrewiestwo) antyze- i reakeje krzyzowe wykazano min, pomigdzy Rickettsia provazeki — ezynnikiem etio- dduru plamistego i szezepem OX19 paleezki odmietica (Proteus); Candida sp. a pa- Salmonella choleraesuis; Brucella abortus a szezepem 09 Yersinia enterocolitica; kret- bladym i kardiotiping ~ skiadnikiem komérek serca woht; paciorkoweem hemolityez- srupy A i migsniem sercowym oraz tkanka lacena czlowieka; antygenem A ludzkich ery- i polisacharydami dwoinek zapalenia phic typu XIV oraz antygenem B i niekt6rymi paleczki okrgénicy (Escherichia coli Antygeny heterofilne maja znaczenie w diagnostyce czy patogenezie chordb. I tak, po- Sefstwo antygenowe miedzy Rickettsia provazeki a szczepem OX19 pateczki odmiefica -stuje sig do rozpoznawania riketsjozy (odezyn Weila-Feliksa), migdzy kretkiem bla- + kardioliping do rozpoznawania kily (odczyn Wassermanna). Natomiast u 0366 ulegaj -czestym zakazeniom paciorkowcowym powoduje bliskie podobieastwo (mimikra mole- ~ czasteezkowa) migdzy antyzenami Streptococcus pyogenes grupy A wg Lancefield migénia sercowego (bywa przyezyna uszkodzenia migsnia i zastawek sercowych).Immunologia dla biologs 8 tmnotogi da biotogsw _Antygeny Forssmana — epitopy muko- i lipopolisacharydowe wystepujgce na réznych ele rmentach makroorganizmu. Wykazano je u krélikéw, ktérym podano zawiesing komérek nerki Swinki morskiej iu ktérych wytwarzaly sig w surowiey krwi przeciweiala nie tylko dla nerki, lecz takze dla erytrocytéw barana. Tak powstala surowica krOlikéw reaguje z krwinkami kozy, wielblada, kury, Konia, kota, psa, lisa, tygrysa, Ina oraz myszy, a takze niektérych gatunkéw ptakéw, ryb, a nawet drobnoustrojow, jako Ze przyjmuje sie, 2e organizmy te maja antyzen Forssmana. Tego antygenu nie stwierdzono u cztowieka, malpy, krélika i szezura _Autoantygeny — antygeny autologicane, ktore w przeciwieristwie do innych antygendw sana- turalnymi skladnikami organizm, Chemokiny — czasteczki oddziatujgce chemotaktyeznie na rézne populacje leukocytow: Cytokiny ~ czasteczki wykazujgce min. cechy regulujace, proliferacyjne i prowadzace do réz- nicowania komérek. Sq one ponadto mediatorami reakeji zapalnych i immunologicznych. |W sensie immunologicznym obejmuija limfokiny imonokiny Caasteczki (antygeny) gléwnego ukladu zgodnosei tkankowej (MHC) (antygeny transplan- tacyjne) — zwigzane sa z Komérkami, Biora udzial w prezentaeji antygendw limfocytom T oraz. indukuja po przeszezepieniu komérek lub tkanek odpowied2 biorey, prowadzac do odrauce- nia przeszezepu. Determinanty antygenowe (epitopy) ~ ffagmenty antygenu, ktére sa, wigzane przez przeciw- ciala lub receptory limfocytéw T, wiazace antygen. W jednej ezasteczce antygenu moze sig ‘znajdowaé wiele determinant antygenowych. Dewiacja immunologiczna (pewna forma tolerancii) ~ stan, w ktérym organizm odpowiada 1a wprowadzony antygen, produkujge Ig (ezesto tylko okreslone} podklasy), oraz hamuje nor- rmalnie wystepujace reakeje nadwraztiwosei opdénionej (DTH). Interleukiny — ezasteczki shizqce do komunikowania sie oraz waajemnego oddziatywania, ooperujace migdzy komérkami ukladu odpornosciowego, wyzelane przez. leukocyty, w tym limfocyty. Ze wzgledu na strukture zostaly podzielone na tray rodziny: Rodzina pierwsza ma ww budowie cztery pierscienie i tworza ja dwie podrodziny,t, podrodzina dla IL-2 i IFN. Pierw- s7a podrodzing dla IL-2 tworza IL-3-7, IL-9, IL-11-15, 11-21, IL-23, 11-30, CSF, LIP i pro- laktyna, druga podrodzine dla interferon6w — IFN-a.i IFN-B. Rodzing druga tworzy IL-1. do t6rej zaliezamy IL-1a, IL-1, IL-18 iich pochodne, za$ rodzing trzecig tworzy IL-17, do kt6rejzaliczamy IL-17A, B, C, D iF, IL-8, 14,18, 25,27 oraz opisane niedawno IL-31-33. Klon komérkowy — komérki powstale z jednej komérki macierzystej w wyniku je protiferacji.kow een ina fice- sig biada |e raj. Definicje immunologicene 9 ‘Komérki immunologicznie kompetentne — komérki Bi T (limfocyty B iT), kt6re sq zdolne ‘Go rozpoznania antygenu i odpowiedzi immunologicenej Leukoeyty ~ krwinki bile, czyli granulocyty (neutrofile, eozynofile, bazofile) i agranulocyty {limfocyty, monocyty i plazmocyty). Limfocyty B - komérki pochodzace u ssakéw bezposrednio ze szpiku, u ptakow ~ z kaletki Fabryojusza. Rodnicuja sig w komérki syntetyzujace przeciweiala, ktére warunkuja swoista ‘edpowiedé typu humoralnego. Limfocyty T pochodzace z grasicy ~ warunkuja swoista odpowied? komérkowa, ‘Limfokiny — biologieznie czynne substancje, niebgdace immunoglobulinam i interleukina- si wydzielane przez pobudzone limfoeyty. ‘Monokiny ~ biologicznie czynne substancje wydzielane przez pobudzone monocyty i makro- fei Pamigé immunologiczna — zdolnosé organizmu do przyspieszonej odpowiedzi immunolo- _ssezej przy ponownym kontakeie z antygenem. ‘Procesy autoimmunologiczne ~ procesy, w ktorych odpowied# immunologiczna kieruje sig _sczcciw wlasnym antygenom organizmu, ‘Praceiwciala — immunoglobuliny (Ig) ~ substancje biatkowe, wytwarzane przez limfocyty B “ plazmocyty, zdolne do swoistego faczenia sie z antygenem, ‘Swoistosé ~ selektywne i wybiéreze laczenie sig przeciwciala lub receptora limfveytow T ‘= okreSlonym antygenem, ‘Cklad odpornosciowy (UO), zwany réwniez ukladem immunologicznym lub liméatyeznym _— sadaje kregoweom zdolnosé do odréznienia ,swego od obcego” i ,wytwarzania” odpowie- ‘= immunologicznej, dzigki kt6rej makroorganizm zwaleza infekeje wirus6w, bakterii, grey- ‘Som ipierwotniakéw, odrauca obce przeszezepy tkankowe, przeciwstawia rozwijajgeym sig “sowotworom, a takze uezestniezy w procesach zapalnych, ‘Tolerancja immunologiczna ~ stan, w ktérym UO jest niezdolny do wywolywania odpor przeciwko wybranym antygenom lub nie odpowiada na wiasne antygeny. Tolerancja im- ‘Sesologiczna ma charakter swoisty, gdy2 w normalnych warunkach dotyczy jedynie autoan- w ito gléwnie w odniesieniu do odpowiedzi komérkowej, a w mniejszym stopniu hu- ij. Do najwatniejszych mechanizméw warunkujgeych swoista reaktywnosé naleza de- ktéra tworzy tolerancje centralna, bo zachodzi w centralnych narzadach limfatyeznych,10 Inmunologia dla biologsw oraz anergia (anergia klonu, sekwestracja klonu, aktywna supresja), ktéra warunkuje toleran- cja obwodowa, bo dotyezy migjse poza grasica i szpikiem kostnym, Delecja klomu polega na eliminacji Klonéw komrek reagujeych z wasaymi antygenami (auto- reaktywnymi). Zjawisko to zachodzi zaréwno w szpiku (wobec limfocytw B), jak i w grasi- cy (wobec limfocyt6w T) ijest uwarunkowane obecnoseia w tych narzadach duzych stezeé takich autoantygendw, jak np. receptory MHC, tkanka nerwowa, Iyezna, migSniowa itp. Lim- focyty wyposszone W wysoce sWoiste receptory BCR lub TCR ulegaja nieustannej aktywacfi \w warunkach nadmiaru antygenu, co prowadzi do apoptozy tych komérek iw kofcu do elmi- nagji ealego Klonu. Apoptozie ulegaja takze pojedyneze komérki Klonéw, kt6rym udalo sig preedostaé na obwed w UO. Decytdujaea role w tym przypadku ma nie nadmiar antygent, leez intorakeja bialek Fas/Fasl. _Anergia Klonu to ezynnosciowa inaktywaeja klonéw autoreaktywnych komérek. Zjawisko t0 polega na tym, 2e Komérki efektorowe, w tym przypadku limfoeyty (ale takze granuloeyty ima- krofagi), by wypelnié swoje funkeje, musza zostaé pobudzone dwoma sygnatami. Pierwszy pochodzi od kompleksu receptor-antygen, drugizaé od kompleksu utworzonego z drobin CD28 limfocytu iB7 komérki APC. Komérki prezentujace autoantygeny nie eksponuia prawie 20- ppelnie czastek B7, dlatego rozpoznajacy limfocyt jest pozbawiony drugiego sygnalu, co po- ‘woduje, 2 przechodzi w dlugotrwaly stan areaktywnosci, ezyli anergii. Anergiczny limfoeyt moze wprawdzie wydzielaé niektére eytokiny, ale nie moze proliferowaé Sekwestracja Klonu polega na braku kontaktu miedzy reaktywnym UO i wlasnym antygenem (autoantygenem); przykladem jest biatko soczewki, plemnikéw, tkanki nerwowe} i mitochon- dria komarkowe, ktére to antygeny pojawiajg sie w okresie rozwoju tolerancii (oprécz bialka plemnikéw, ktére pojawiajg sie juz po rozwoju tolerangji). W tych przypadkach sckwestracja rma charakter anatomiczny, Znana jest sekwestracja molekulama, polegajaca na istnieniu na jednym antygenie epitopu dominujacego i ukrytego. W stosunku do tych pierwszych rozwija sig tolerancja, natomiast wobec drugich (ukrytych) ~ nie (dlatego mona méwié o tolerancji rozwojowej). Stan ten w odpowiednich warunkach (np. w czasie procesu zapalnego) moze doprowadzié do ujawnienia sig epitopéw ukrytych i sprawié, 2e wlasne bialko stanie sie przy- cezyna istnienia odpowiednich przeciweial u normalnych osobnik6w, “Aktywna supresia komérek autoreaktywnych polega na swoistym lub nieswoistym hamowa- niu aktywnoseitych komérek, Taki wplyw wykazuja limfocyty T, i preeciweiala antyidioty- powe (PA). Komérki T, hamuja aktywnosé autoreaktywnych limfocyt6w, natomiast PA ~ autoprzeciwcialWYKAZ SKROTOW 8.7.5, 4%, — alfa, beta, gamma, delta, kappa, lambda, mikron @AchT ~ alfa, antychymotrypsyna © AGP ~ alfa; kwasna glikoproteina eat - fay antytrypsyna em ~ alfa mikroglobutina SM — all makroglobulina koto Fm °C ~ eytotoksyeznosé zalezna od przeciwcial pwszy "CIC — eytotoksyeznosé zalezna od przeciweiat i dopelniacza cps — komérka cytotoksyezna (glbwnie NK) aktywowana IL-2, 0 wiaseiwosciach przy- ea Jegania do plastiku pee ~ albumina cyt ; 5 ATP — adenozynodwufosforan i adenozynotréjfosforan — komérka prezentujaca antygen Es ~ beta; mikroglobulina het ~ jednostki, .agregaty” tkanki limfatyeznej zwiazane z oskrzelami = ~ tkanka limfatyezna ukladu oddechowego piu na — ezynnik werostu limfocyt6w B oawiie — receptor limfoeytéw B | ~ biale ciatka krwi | moze — caynnik zwigkszajgey ilosé blastow — biatka ostrej fazy — czynnik bakteriobéjezy zwiekszajacy praepuszezalnosé opelniaez, komplement ~ czasteczki (receptory, struktury) adhezyjne na blonie komérkowej ~ ezasteczki adhezyjne 2 nadrodziny Ig — Kompleks (ezasteczki) réznicowania2 Immunotogia dla biologéw C-DCC — eytoksyeznosé zalezna od dopetniaczs CIK — limfocyty béjeze 0 duzejsile eytotoksyezne} ConA ~ konkanawalina A Cp ~ ceruloplazmina CRP ~ biatko C-reaktywne CSF-1 (M-CSF) ~ czynnik pobudzajacy powstawanie kolonii ~ 1 DC — komérki dendrytyczne (Ieukocyty dendrytyezne) DN ~ komérki .zabijajace” limfoeyty CD8° DIA ~ czynnik hamujaey réznicowanie DL — leukocyty dendrytyezne (komérki dendrytyczne) EGF — ezymnik werostu naskérka ELAM-1 ~ selektyna srddblonkowa (selektyna E) EPC ~ biatka kationowe pochodzace 2 eozynofil Ep-CAM ~ CAM niesklasyfikowane EPO — erytropoetyna Fab — fragment zmienny wiazacy antygen w Tg Fe — fragment staly w Ig FDC ~ komérka dendrytycana grudki FGF — czynnik werostu fibroblastow FFibr ~ fibrynogen EMLP — peptyd N-formylometionino -Ieueylo-formylo-alaninowy 6, ~ faza rozwoju komérki poprzedzajaca synteze DNA GALT ~ tkanke limfatyezna 2wigzana z preewodem pokarmowym G-CSF ~ caynnik stymulujgey tworzenie kolonii granvlocytow GM-CSF — czynnik stymulujaey kolonie komérek granuloeytaro-makrofagowyeh GMP-140 — selektyna plytkowa (selektyna P) Gy — faza zero warostu komérki Gp ~ glikoproteina GRO ~ onkogen zwigzany ze warostem GDP, GTP ~ guaninodwufosforan, guaninotréjfosforan HLA-DR — antygeny zgodnosci tkankowej IT klasy u ezlowiekakas sbréviw 13 Hp — haptoglobina HPA — swoisty antygen plytek krwi Hipx — hemopeksyna HSC — komérka macierzysta krwiotworzenia ISP ~ bialka szoku termicznego CAM — ezasteczki adhezyne z nadrodziny Tg IDC ~ komérki palezaste SDL ~ Komérki migdzypalezaste JEN ~ interferon [GALT ~ tkanka limfatyczna przewodu pokarmowego (jelit) ~ immunoglobulina (przeciweialo) — immunoglobulina klasy A — immunoglobulina klasy D — immunoglobulina klasy E ~ insulinopochodny ezynnik wzrostu ~ immunoglobulina klasy G ~ immunoglobulina klasy M ~ interleukina bialko indukowane przez IFNy — Komérka zab6jea — ezynnik aktywujacy konglutyning ~ komérka eytotoksyczna (giéwnie NK) aktywowana IL-2 — komérka Langerhansa — czymnik (limfokina) z2blizony w diataniu do IL-8 ~ selektyna leukocytama (selektyna L) ktoferyna 41 ~ integryna (czastki adhezyjne) zwigzane z czynnoscia limfocytow ~ integryna 2 nadrodziny Ig ~ duty ziamisty limfocyt czynnik hamujey bialaczke MIF) — ezynnik (limfokina) hamujacy migracje gramulocytéw4 Inmunologia dla biologow LMF (ME) ~ ezynnik (limfokina) mitogenny LMIF — ezynnik (limfokina) hamujgey migracje leukocytov LPS ~ lipopotisacharyd LT (ENF) ~ limfotoksyna (czynnik martwiey noworworu bets) LTB, LTC, LTD ~ leukotrieny LZM ~ lizozym MAC ~ integryna okreslana jako kompleks atakujaey blong MALT — tkanka limfayezna zwiazana z blonami shuzowymi MAF — czynnik (limfokina) aktywizujacy makrofigt MBP ~ glowne bistka zasadowe MCP (MCAF) ~ monocytame biako chemotakiyezne (monocytamy ezynnik chemotaktyez ny i aktywizajacy) M-CSF (CSF-1) — ezynnik stymulujaey tworzenie Kolonii makrofagow MELz1 — selektyna L MHC — gléwny uklad zgodnoset tkankowe} MIG — monokina dzialajaca indukujaco poprzez IFNy MIF — ceynnik (limfokina) hamujacy migracje makrofagow MIP ~ bialko zapalne makrofig6w MN — komérka mononuklearna (monocyt-makrofig) MPO ~ micloperoksydaza ALT ~ tkanka limfityczna nosa i garda NC — komérka wykazujaca naturalng cytotoksyeznosé N-CAM ~ ezasteczki adhezyjne 2 nadrodziny I NGF ~ czynnik warostu nerwow NK — komérka wykazujaca naturalng béjezosé NKCF — czymnik cytotoksyezny komérki NK KT ~ limfocyt T (komérka T) wykzujaey naturalna bojez0se NS — komérka wykazujaca naturalng 2doinosé do supresit OSM ~ onkostatyna M PADCEM ~ selektyna P PAF ~ ezynnik aktywujacy plytki krwiaye PAL — selektyna L PAMP — wzorce molekulame zwiazane z patogenami PDGF ~ plytkopochodny czynnik w2rostu PECAM ~ czasteezki adhezyjne z nadrodziny Ig PF-4 — caynnik plytkowy PGD, PGE, PGI, PGR — prostaglandyny PHA — fitohemaglutynina PMN ~ komérka polimorfonukiearna (ncutrofil ~ granulocyt obojetnochlonny) PWM — mitogen sekartatki PRR ~ receptory rozpoznajqce weorce PAMP RANTES ~ chemokiny typu CC beta S — faza warostu komrki ~ faza syntezy DNA SAA ~ surowiezy amyloid A SAM ~ ezasteczki adhezyjne w substaneji migdzykomérkowe} SAP ~ surowiezy amyloid P SCF ~ ezynnik komérek macierzystych SIgA ~ sekrecyjna immunoglobulina klasyA SIS lub SALT ~ tkanka limfatyezna zwigzana ze sk6rq SMAF ~ caynnik (limfokina) swoiscie uzbrajajacy makrofagi SRF ~ ezynnik (limfokina) wzrostu przepuszezalno$ei naczyii wlosowatych ‘TAP ~ bialko transportujace peptydy T. — limfocyt T eytotoksyeany Tx ~ limfoeyt T eytotoksyezny pamigc’ TER — receptor limfocytéw T “. ~ limfbeyt T kontrasupresyjny "ET — transferaza nukleotydéw terminalaych “ors ~ limfooyt T bioracy udzial w nadwrazliwosei typu poznego ~ limfbeyt T efektorowy (main. Te, Tay To Tex Toe T) ~ czynnik (limfokina) przenoszenia — transferyna ~ transformujaey ezynnik wzrostu16 Immunologia dla biologéw Ty ~ limfoeyt T 0 dzialaniu pomocniczym (pomocniczy) ‘Thm — limfoeyt T pomocniczy pamigei ‘Thy ~ antygen grasiczy na komérce T TIA — wewnatrakomérkowe biatka limfocyt6w T eytoksyeznych TIL = limfoeyt T infitrujacy nowotwér TLR — receptory Toll-podobne TNF-a. ~ caynnik martwicy nowotwort alfa (kachektyna) Ty — limfocyt bez uprzedniego kontaktu z antygenem TPO ~ trombopoetyna ‘Ty — limfooyty 0 dziatiniu regulujaeym TRAIL — ezynnik indukujaey apoptoze T, = limfoeyt T 0 dzialaniu supresyinym. ‘TXA, TXB ~ tromboksan UO ~ uklad odpomosciowy VC ~ komérka welonowata VCAM ~ ezasteczki adhezyjne z nadrodziny Ig VEGF ~ naczyniowy ezynnik wzrostu srédblonka VLA ~ integryna okrestana jako bardzo pééno pojawiajaca sigRozdziat 1 UKLAD ODPORNOSCIOWY (UO) Odpomos ustroju polega na szczegslnym nadzorowaniu integralnosei antygenowe} or- ganizmu. Stan ten moze manifestowaé sig reakcia fijlogiczna, patologiczna lub brakiem reakeji (rye. 1). Wsréd antygendw powodujacyeh reakeje organizmu na naruszenie jego integralnosci sq ezynniki pochodzenia zewnetrznego, m.in. czynniki srodowiskowe (2ywie- niowe i bioktimatyezne), obee substancje pochodzenia prokariotycznego, zwierzgceyo oraz ros | UKLAD ODPORNOSCIOWY | pean brat radmin vans rawidtons hora drowie Rye. I. Reakeje ukladu odpornosciowego Zeddto: opracowanie wlasne18 Immunologia dla biologéw linnego, jak te2 ezynniki wewngtrzne, a mianowicie niezgodne grupowo krwinki i przeszeze- Dy; plody majace obce antygeny, wlasne lub zmienione wskutek mutacji komérki, a nawet zu- ‘yte komérki i inne elementy wlasnego organizmn, ktore — w pewnym sensie — przestaly juz ‘byé whasne, np. autoantygeny powstajace wskutek zmiany wlasnych skladnikSw lub ujawnia- {nce sig w nastepstwie odstonigcia element6w normanie lub glebiej lezacych i niestykajacych sig dotad 2 ukladem odpomosciowym (UO), lub autoantygeny powstajace wskutek polacze- nia sie wasnych elementow 2 zewnetrznymi czasteezkami haptenw. W takim rozumieniy UO mofna traktowaé jako ,sz6sty zmyst", rozpoznajacy nicbezpieczeistwo i prowadzacy do jezo climinagji. Uklad, ktory jest preygotowany morfologicznie i funkejonalnie na rozréenianie struktur wlasnych od obeych (self-non-selh) LL. Co tworzy UO I rodzaje odpornosei Wobee niezmicrne)latwosei oddzialywania réznych antygendw (przedostajacych sie min. drogami kropelkowa ezy pokarmowa) na makroorganizm przyjmuje sie, 2¢ UO musi znajdo- ‘wag sig w stanie stalej ezujnoSe i aktywnosei, Bezposrednie rozpoznawanie struktur wlasnyeh ‘obeych wymaga ~ do optymalnego dzialania ukladu — dodatkowyeh syenatéw, kt6re bed informowaly o niebezpieczeristwie. Jest to zapewniane przez wiele elementéw tworzacych ‘glownie odpornosé nieswoista (tab. 1). Stan petnej mobilizacji UO jest zatem mozliwy dzieki "wyspecjalizowanym elementom, ktére wytwarzajq szereg mechanizméw zabezpieczajacych, ‘m.in, dzieki narzadom i komérkom UO oraz reakejom obronnym wystepujaeym w najbardzicj rozwinigtej formic u wyészych kregowedw (najwyésze) u ssakéw, przy ezym stosunkowo naj- bardziej poznane sa u myszy i ezlowieka). Uklad odpomosciowy (obronny) mozna po ezesei utozsamié 2 ukladami limfoidalnymi i chlonnym, jako 2e tworza go narzady limfoidalne (limfatyczne) oraz elementy ukladu krwio- rnoSnego, tj. komérki kr, wraz ze swoimi produktami, wykazujace eechy obronnosei, a tak- +e naczynia krwionosne i ukladu limfatyeznego, w tym wysoki srédbionek, min, naczyi kr nognych, oraz ezastki adhezyine (rye. 2). Narzady limfatyczne to grasica, torba Fabrycjusza, szpik kostny, watroba plodowa, sku- piska tkanki limfatycznej (6ledziona, wezly chionne, migdatki, kepki Peyera, grudki chlonne), komérki krwi za to limfocyty, granulocyty [obojgtnochlonne ~ neutrofile, komérki PMN, za- sadochlonne ~ bazofile, komérki tuczne (mastocyty), kwasochlonne ~ eozynofile], monocyty- -makrofagi (Komérki MN), tromboeyty — plytki krwi oraz komérki prezentujace antygen APC, Jaczmiki elementow tworzacych odpomosé swoista i nieswoista albo naturalng ~ konstytutyw- na, wrodzona (tab. 1) i adaptacyjna ~ nabyta,THe Gr PR EEE 53% ie ie gous Pgs Palide TERT aFiGieiti ngs Tiel spool (weds, patlona, waa) peatonino | oom ‘oproRNOse MORALNA fonwonnosexomanxown | QbeORNOSE Cnteatehomemteme) |) sean pray pence hs PMN MN cme — cyano stmgneyirg | prt pa Pa heeeee [seems ee oat fcuscemicerscamtrmsne” | Twin ieraiz| Meet, ext hen Pea aArT BUA peay TENT | Lesrarse tei Cehe| een ae Fy a iste ee ia a yah | ence een cece tae tet er, [pec aiomeln ho aH | sit me ENR Prt cy ees nn tmserce | NO ett ial ays, nets | ne Pome ini SURCIMGGLenaat unten” Neca. crc. | heeselcear EitincRiIanchs car wires ro Wt, prey srmm hans | tance ema ‘Gre in PA. PGE Datos. Alan inn ‘amp pyar SH, | mange, Neer ae a eSB a, exe py ‘amy | on! i San nar oer series | tars ICT | rine 9 A le rama pment hii sme ne kok sat wea ‘stems Uhre ptm rn mis We coer on ins nasacort tenors ea Een tein Lint ny dma pono veteran nts Sen pp 8d ‘rae conye-2 Stu kad poe “aio: sracomani wane,Erba: opracowanie waste Uklad odpornosciony (UO) 21 Zgodnie ze specytika dziatania oraz charakterem element6w tworzacych UO wyodrebnia sie nastepujace rodzaje odpornosei: odpornosé nieswoista i swoista, a w obrebie kaZde) 2 nich ‘vyréenia sig komérkowa i humoralna (tab. 1). Nalezy jednak podkreslis, 4e pomimo wprowa- dzenia takiego podziatu, skladowe UO iich produkty to ,sspélpracujace” i .zazebiajace” sig clementy tego ukladu, Kt6re dziataia w jego obrebie oraz wsp6tdziataja z elementami ukladéw sserwowego i hormonalnego. W obrebie odpomosci wyrdznia sig takze odpornosé natural (Kon- sytutywna, wrodzona), Ktéra obecnie nico inaczej sie pojmuje, oraz adaptacyina, zwiazang 2 pozostalymi mechanizmami i elementami, tore nie tworza odpomosci naturalne (tab. 1), WAGLIK os = BOTULIZM c = co TezEC —— rmysz rk mapa Swink Kak pies mors Rye. 3. Niewrazliwosé (opormosé) réznych gatunkéw zwierzat na waglik, botulizm i tezee (odpor- ‘nose gatunkowa) Zréalo: opracowanie wlasne.2 Immunologia dla biologéw Do tej pory przyjmowano, 2e odpornosé wrodzona, nabyta, gatunkowa, rasowa i osobnicza to nic innego, jak niewrazliwo$é oparta na odpomosci nieswoistej i swoistej (tab. 1). Obecnie przyimuje sie, 2e odpomosé naturalna — wrodzona, jest z e6ry zaprogramowana inie wplywa- ja na nia, wezesniejsze kontakty 2 antygenami oraz w duzej mierze oparta jest na wskadnikach ‘odpomnosei nieswoistej (tab. 1). Natomiast odpomnosé nabyta (adaptacyina) pojawia sig u osob- nikéw, ktérzy uprzednio ulegli zakazeniu i (lub) immunizagji (odpornosé ezynna), lub jako odpornosé biema powstala po otrzymaniu gotowyeh produktéw UO — gtéwnie przeciweial. Stad prayjmuje sig, 2e odpomoéé gatunkowa jest zwiazana z danym gatunkiem (rye. 3), raso- wa 2 rasq (np. niezapadalnosé owiee rasy algierskiej na waglik), osobnieza zaé z danym osob- nikiem i jest warunkowana tak elementami odpornosci nieswoistej jak i swoistej. Trzeba tak- ze dodaé, ze pojgcie ,odpomosé naturalna” igezy sie takze z odpomoscia organizmu, kt6ra powstala w wyniku naturalnego przebycia przez osobnika choroby zakaénej, natomiast od- pornosé nabyta (sztuczna) to taka, ktdra powstaje np. po stymulacji UO i (lub) po podaniu gotowych produktow syntezy komérek tego ukladu, np. immunoglobulin, Rozw6j odpornosei nieswoiste i swoistej u zwierzat w ukladzic ewolueyjnym zaprezentowano w tabeli 2. ‘Tabela 2 ‘Wystenowanie poszezegélnych odpornosei u zwierzat ‘Niessoina odpomole Swoisa nfpomowe Gapomake omerkown (fageytoza) Komsekowa moran Kiggonse + Seah = Selsrupae eH Sion Pieriienie es Migezak i ‘Oblee Phases Tnoehony + ‘Gab 5 Piso Objainienie: +" tak: Zrédlo: opracowanie wlasne. ie; 2° watpliva. L.L.1. Narzady limfoidalne (limfatyezne) centralne i obwodowe Narzady limfoidalne mozna podzielié na centralne — pierwotne (picrwszorzedowe) i obwo- dowe — wt6me (drugorzedowe). Do pierwotnych zalicza sie grasice, szpik kostny, watrobe i ewentualhie sledziong plodowa, do wtdrnych zaS skupiska tkankilimfatyeznej otorbione; (sle- Rye. 4 2rédtoUklad adpornosciony (UO) 2B jeczato dziona, wezly), nieotorbionej, skupione} (migdatki, kepki Peyera), a takze nieotorbionej roz- hbecnie sianej — pojedyneze grudki wystepujace w blonie wlascivej przewodu pokarmowego, dréz baywa- ‘oddechowych, rodnych i oka oraz plamki mleczne wystepujgce na otrzewnej (rye. 4,5). U ptax nikach kw pierwotnym narzadem jest kaletka (bursa, torebka) Fabryejusza, kta jest ekwiwalentem osob- szpiku kostnego u ssakéw (rye. 5). U ryb (rye. 6) narzady limfoidaine pierwotne i wtéme two- b jako zy grasica i nerki przednie (pronephros) i sledziona oraz czesciowo rownie? nerki tylowiowe weal (mesonephros), jak te tkanka limfodalna jelit (GALT) i blon sluzowych (MALT) oraz inne } Tas0- narzady (narzad Leydiga i epigonalny). “os0b- pa take aa Centraine narzady ‘Obwodowe narzady Fa limfatyozne tkanki limfatycznej st od- ddan a Wot Waldeyera “F Wreay tone igs “Tkanka limfatyezna Foca 2 ukiadu oddechowego Grasica ‘Wezly chionne Stedziona szpik = asec rzewodu pokarmowego krezkowe wezlychionne Keoki Peyera Tkanka limfatyoana ‘kiadu moczoworplciowego Wezly chionne Pachwinowe Rye. 4, Centralne i cbwodowe narzady limfaryeane w ezlowieka bowo- ‘Zrédlo: opracowanie wlasne atrobe (Slee24 Immunologia dla biologow fe ‘Szpik kostny (A) Pachowe wezly chlonne Siedziona Praykregowe ‘wezly chlonne Pachwinowe ‘wgzly chionne (8) Grasica }———— Sledziona Bursa Fabryclusza ‘Sepik kostny Rye. 5. Rozmieszezenie nareadéw UO u ezlowieks (A) i pakow (B) ‘Zrédto: opracowanie wiasne.Ublad odpornosciony (UO) 25 -~ = spodouste chrzgetnotokiletowe ostnoszkieletowe © wasica @ nerka practi © sedsona S21 GALT MALT © ccttoviove = murat teizn oe saad eigomty Rye. 6, Narzdy ukladu odporosciowego wy Zrédo: opracowanie wisne Naragdy centralne Ze wzgledu na to, #¢ w grasicy lub szpiku i watrobie plodowej u ssakéw oraz w grasicy i torbie Fabryejusza u ptakéw dojrzewaja limfocyty, narzady te nazywane s@ narzadami cen- tralnymi iod nich pochodza nazwy limfocyt6w. I tak, jezeli limfocyty nabywaja podstawo- wwych cech ezynnoseiowych w grasicy, nazywaja sig limfocytami T (od tac. i ang. nazwy gra- sicy ~ thymus); w preypadku 2aé limfocytéw B nazwa pochodzi od ang. bone marrow — szpik kostny lub torby Fabryejusza — tae. i ang. bursa Fabricii, Centralne narzady limfoidalne (gra- sica, s2pik i okresowo watroba plodowa) w rozwoju plodowym rozwijaja sig bardzo inten-26 Immunologia dla biologéw sywnie i stad u noworodkéw indzii gryzoni sa w peti wyksztalcone. Czas powstawania czer- wwonych i bialych krwinek oraz czas kolonizowania przez nie narzadéw UO wahe sig od 4 do 20 tygodni (rye. 7). Wykzano, 2e u ezlowieka grasica ulega zréznicowaniu na kore i zea kolo 10 tygodnia rozwoju ptodu, z tym ze w 6 tygodniu wykazuje juz strukturg nablonkowa, Komiérki prekursorowe limfoeytw z watroby i sledziony plodowej wywedrowuja do grasiey ‘okolo 8 tygodnia,limfocyty T zaS kompetencje w tym narzadzie nabywaja w 15 tygodniu cia- 2y, Grasica u ezlowieka optymalng wielkosé osiaga przed porodem (12-15 g) ijest w pei rozwinigta w momencie urodzenia, by stopniowo, migdzy 10 a 12 rokiem zycia (30-40 2), _zmniejszaé sig, tzn, ulegaé inwolueji — zanikowi (okolo 3% rocznie) do wieku sredniego, po- przez zastepowanie tkanki wlasnej thanks limfoepiteliaina. Opisano przypadki, w ktOrych lim- foeyty T w pewnym stopniu dojrzewaja poza tym narzadem (w przypadku czlowieka i owcy). Gruczot ten tworza dwa platy, u ezlowicka ulozone w przedniej czeéci srédpiersia (rye. 4i 5), «.u drobiu w postaci pasemek (grudek) zlokalizowane sa po obu stronach szyi (rye. 8). Toreb- ka lacznotkankowa, otaczaigea ten gruczot, wnika w postaci przegréd do wnetrza grasicy, dzie- Pechersi Keni macerarte otk wa yaa =5 iz / Warts | , cae Silane Sar Syd Ai yas = Sdeien ‘Weal hone =n gazed Rye. 7. Czas powstawania i zasiedlania przez komérki ukladu bialokrwinkowego narzadéw UO u ezlo- wicks ‘Zrbdio: opracowanie wlasne,per 4do Get pwa, ssicy (cia pelni de, | po- lim- fey) i5), reb- aie c2lo- Ublad odpornosciony (UO) 7 Jae miazge na wiele placik6w (zarazk6w), w ktOrych wyréznia sie czeSé zewngtrzna — korowa ‘wewnetrzng ~ rdzeniowa (tye. 8). Tylko w ezesci korowej placiki sa oddzielone przegroda- ‘=i lacenotkankowymi, a w ich ezeSci rdzennej tacza sig ze soba, W tej ostatniej czesci wyste- puja owalne twory, tan. ciatka grasieze (Hassala). Zrab grasicy, na ktorym w duszym natezeniu ‘systepuia ezasteczki gtéwnego ukladu zgodnosei tkankowej (MHC), tworzy torebka, prze- _srody laeznotkankowe oraz komérki z wypustkami (komérki nablonkowe), tworzage miggsz sasicy ~ sieg, wSréd ktérych umieszezone sq komérki limfoidalne (tymoeyty ~ limfocyty gra- ‘scy) oraz inne komérki, np. makrofagi i komérki dendrytyezne. Komérki nablonkowe ~ po- przez prezentacje wlasnych antygenéw oraz wydziclanic cytokin ihormondw ~ uezestnicza + dojrzewaniu tymocytéw. W korze grasicy komérki nablonkowe wystepuja jako komérki pod- sorebkowe, okolonaczyniowe i opiekuieze (specyficany element o czynnosciach Komérek pre- zeatujgeych antygen ~ APC i komérek fagocytujaeych). W rdzenin grasiey, opréez komérek sablonkowych rdzenia, wystepuja wspomniane wezesniej tzw. ciatka Hassala, ktére powstaja, iedy ustabilizowany jest poziom selekeji pozytywne| i negatywnej limfocytéw T (tymocy- sow). Stad preyjmuje sig, 2e ze weeledu na swoja budowe grasica jest narzadem limfonablon- owym. Tymoeyt w grasicy wystepuje w okach sieci stworzonych przez zrab grasicy i jest ich swigee] w ezeSci korowej nit, w rdzennej, jednak w tej ostatniej ezgsto sq mniej dojrzale. Pier- ‘wotne ymocyty pochodza ze szpiku kostnego, nastepnie wnikaja do grasiey przez kore i we- naczynia limfatyezne odprowadzajace > przew6d pier- siowy > 2yla ezeza —> serce —> tkanki; ») sk6ra > naczynia limfatyezne doprowadzajace —> wezly chlonne —> narzady limfa- tyezne odprowadzajace — praewéd piersiowy — seree —> tkanki: ©) kepki Peyera > naczynia limfatycane odprowadzajace —> przew6d piersiowy —> Zyla ezeza —> sence > tkanki. WigkszoSé limfocytéw osiedla sig w miazdze czerwonej sledziony oraz w zewnetrene| sirefie czesci korowej wezl6w chlonnych, Limfocyty T, w tym limfocyty Tyra iT, osiedlaja, sie w narzadach limfatyeznych w strefie grasiczozaleénej, tj. ezesei preykorowej rdzenia, a lim- feyty T, w rdzeniu, Zdolnosé do recyrkulacji wsréd limifoeytOw maja jedynie komérkiT. Lim- Socyty T iB w ludzi stanowia 20 i 60% wszystkich limfocytéw w wezlach i po 40% w sle- azionie 1.1.2. Komérki ukladu odpornosciowego Elementami tego ukladu oprécz tzw. komérek immunokompetentnych ~ limfoeyt6w T, B i ich subpopulaeji, sq granulocyty obojetnochionne (neutrofile ~ mikrofagi— komérki PMN), sranulocyty zasadochlonne (bazofile), komérki tuczne (mastocyty), granulocyty kwasochlon- xe (cozynofile), monocyty ~ makrofegi (Komérki MN), plytki krwi (trombocyty) oraz komér- i prezentuigce antygen (APC). Powstawanie komérek ukladu odpornosciowego Komérki tego ukladu pochodza z multipotenejalnych komérek pnia (stem cells, komérka ‘macier2ysta krwiotworzenia ~ HSC), 7 ktérych wywodza si pluripotencjalne komérki potomne macierzyste, a z nich, w wyniku oddzialywania hemapoctyn', tj, main. limfopoetyny, erytro- Poetyny, trombopoetyny, mielopoetyny, powstaja eztery serie komérek macierzystych ukie- runkowanyeh, z ktérych dalej powstaja komérki seri limfoidalnej (a z nich limfocyty T, B ikomérki APC), erytroidalne) (erytroeyty), megakariocytamej (plytki krwi) i mieloidalne|(gra- nulocyty, monoeyty — makrofagi oraz takze komérki APC), (rye. 12) Komérki pnia maja sw6j poczatek rozwojowy w okresie pozazarodkowym, tj. na poczat- ku 4 tygodnia rozwoju zarodka u ezlowieka oraz od 7 do 12 dnia u myszy, w Scianie peche- rzyka 2éltkowego. Te macierzyste komérki tworza wysepki krwiotworeze, wok6t ktéryeh 2 ko- 2 Hemapoetyny to takiecytoki EPO, 1, kid edziatuja na réznicowanie sie koméeek UO, np. G-CSF, M-CSF