Wpływ inhibitorów procesów tlenowych metabolizmu na rozwój roślin

Kiełkowanie jest fazą w rozwoju rośliny, podczas której następuje wznowienie czynności
metabolicznych wewnątrz nasienia, co skutkuje wykształceniem się siewki. Kiełkowanie
nasion rozpoczyna się w momencie, gdy zostaną zapewnione odpowiednie warunki
uwodnienia, dostępu powietrza i temperatury. Jest to szczególnie istotne w przypadku roślin
o spoczynku głębokim, które w warunkach naturalnych wymagają do rozpoczęcia procesu
kiełkowania niskich temperatur. W epoce, w której obserwuje się spowodowany globalnym
ociepleniem znaczny wzrost temperatur, w tym zanik dłuższych okresów nieprzerwanego
mrozu zimą, rozwój takich roślin może być zaburzony lub ulec całkowitemu zatrzymaniu.

W regulacji kiełkowania uczestniczą hormony roślinne, takie jak gibereliny, cytokininy,

kwas abscysynowy czy etylen. Aktywacja metabolizmu podczas kiełkowania nasienia polega
na uaktywnieniu się w nasieniu następujących po sobie w odpowiedniej kolejności
konkretnych procesów enzymatycznych. Pierwszym etapem jest hydroliza substancji
zapasowych nasion. Produkty takiej hydrolizy służą jako substraty w innych procesach
katabolicznych oraz są wykorzystywane do syntez nowych związków (np. cukry proste są
substratami w glikolizie lub cyklu Krebsa). Końcowe produkty hydrolizy białek zapasowych,
aminokwasy, służą do syntezy nowych białek anabolicznej fazy kiełkowania.

Kiełkowanie (germinacja) – zespół procesów zachodzących wewnątrz nasiona, które

prowadzą do aktywacji zarodka. Rozpoczęcie wzrostu siewki jest zakończeniem kiełkowania
i rozpoczęciem następnej fazy rozwojowej. Makroskopowym objawem zakończonego
kiełkowania jest pojawienie się korzonka zarodkowego, co jest już objawem wzrostu[1].
Kiełkowanie polega na przemianie nasienia w siewkę.

Nasiono, zanim wykiełkuje, pobiera wodę z otoczenia. Potem przez łupinę zaczyna
przedostawać się korzeń, a następnie na powierzchnię ziemi wydostaje się pęd, który
wypuszcza liście. Liść będzie gotowy do działania wtedy, gdy powstanie w nim chlorofil i
rozpocznie się fotosynteza. Do tego czasu młoda roślina musi żyć kosztem energii
zmagazynowanej w nasieniu.

Nasiona mogą długo pozostawać w stanie spoczynku. W stanie życia utajonego pozostają tak
długo, aż nastaną warunki umożliwiające kiełkowanie. Do kiełkowania potrzebne są przede
wszystkim odpowiednio wysoka wilgotność i temperatura. Wzrost rośliny zaczyna się dopiero
wtedy, gdy warunki są wystarczająco dobre. Na przykład na zachodzie Stanów
Zjednoczonych nasiona traw nie kiełkują, dopóki nie zostanie osiągnięty pewien poziom
opadów. Właściwość ta pozwala przeczekać lata katastrofalnie suche.

Etapy kiełkowania
● faza imbibicji
-intensywne pobieranie wody (bielmo, liścienie, wolniej zarodek)
-aktywacja zapasowego m-RNA
-brak zmian w zaw. DNA (brak podziałów komórkowych)
-gwałtowny wzrost oddychania: początkowo beztlenowego
-synteza zw. wysokoenergetycznych (AMP, ADP, ATP)
-mobilizacja substratów oddechowych: cukry proste (glukoza, fruktoza)
początek hydrolizy oligosacharydów (sacharozy, rafinozy, stachiozy)
początek hydrolizy polisacharydów ścian komórkowych (celuloza, pektyny)
-aktywacja resztkowego m-RNA (forma zapasowego m-RNA)
o intensywne pobieranie wody, pęcznienie
o wzrost oddychania
II. faza biochemiczna
● 1 - faza kataboliczna
-transkrypcja m RNA = synteza m RNA (głównie w zarodku)
-↑ aktywności giberelin
-↑ syntezy i aktywności białek enzymat. (np. hydrolaz)
-brak zmian w zawartości DNA
-aktywna hydroliza zw. zapasowych:
1-tłuszczów zapasowych (lipaz => kw. tłuszczowe, glicerole => substraty oddechowe i
metabolity pośrednie)
2-skrobi (α-, β- amylaza = monosacharydy => substraty oddechowe)
3-polisacharydów ścian komórkowych (monosacharydy)
4-białek zapasowych (proteazy = aminokwasy, amidy => substraty oddechowe i metabolity
pośrednie np. kw. glutaminowy i asparaginowy do innych syntez aminokwasów)
-wysoka intensywność oddychania tlenowego
-początek transportu prostych zw. organicznych do zarodka

o mobilizacja substancji zapasowych
o synteza odpowiednich fitohormonów
o pęknięcie łupiny nasiennej
o pojawienie się korzenia
o pojawienie się łodyżki

● 2 - faza anaboliczna
-↑ biosyntezy m RNA
-↑ biosyntezy białek (głównie strukturalnych)
-brak zmian w zaw. DNA
-wysoka intensywność oddychania tlenowego (ATP)
-wysoka aktywność stymulatorów wzrostu (np. GA)
-↓ intensywności hydrolizy związków zapasowych
-bardzo aktywny transport prostych zw. org. do zarodka
-↑ int. syntezy nowych zw. org. w zarodku (np. nowych białek, węglowodanów, tłuszczów)
=> aktywacja zarodka
-ujemny bilans energetyczny zarodka
o rozwijanie się liści
o synteza nowych składników komórkowych
Podział kiełkowania ze względu na umiejscowienie liścieni
● nadziemne (epigeiczne) – po pojawieniu się korzenia zarodkowego następuje
wydłużenie hipokotylu, co powoduje wzniesienie liścieni nad powierzchnię gleby.
● podziemne (hipogeiczne) – wydłuża się epikotyl, a liścienie pozostają pod ziemią.
Fotosynteza zaczyna się dopiero w pierwszych liściach.

III. Faza fizjologiczna (wzrost embrionalny i wydłużeniowy kiełka}.

-wzrost zawartości DNA w zarodku-embriogeneza komórek zarodka-pojawienie się korzonka
zarodkowego-wzrost i podziały komórkowe części podliścieniowej (hipokotylu) =
kiełkowanie nadziemne = wyniesienie liścieni nad powierzchnię gleby (fasola, rzodkiewka,
cebula, sałata, pomidor)-wzrost i podziały komórek części nadliścieniowej (epikotylu) =
kiełkowanie podziemne = liścienie pozostają pod ziemią (groch, zboża, dąb, leszczyna, orzech
włoski)-wzrost zawartości auksyn (regulacja wzrostu siewki)-początek autotrofizmu siewek
(liścieni lub pierwszych liści )

Glioksysom − organellum występujące w komórkach liścieni, bielma i warstwy aleuronowej

u roślin[1] oraz komórkach niektórych grzybów[2]. Pod względem strukturalnym są tożsame
z peroksysomami i określane wspólną nazwą mikrociała. Otoczone są pojedynczą błoną
białkowo-lipidową. Mają kształt okrągły lub owalny i średnicę 0,1-1,5 μm[1]. Funkcjonalnie
glioksysomy zaliczane są do jednej z dwóch głównych klas peroksysomów obok wraz
peroksysomami liściowymi. Poza podziałem funkcjonalnym wyróżnione są także pod
względem ekspresji genów peroksysomowych w poszczególnych tkankach[3]. Enzymami
markerowymi glioksysomów są: liaza izocytrynianowa i syntaza jabłczanowa[4].

Funkcje
Glioksysomy odgrywają ważną rolę w procesie mobilizacji materiałów zapasowych w postaci
tłuszczów podczas kiełkowania roślin. Enzymy obecne wewnątrz organellum umożliwiają
zachodzenie cyklu glioksalanowego. Reakcje zachodzące w glioksysomach zapewniają
przekształcenie lipidów w cukry, wykorzystywane do budowy struktur komórkowych
kiełkujących roślin[1]. Enzymy glioksysomów katalizują reakcje β-oksydacji oraz część
reakcji cyklu TCA. Odizolowanie tych reakcji od przemian zachodzących w mitochondriach
umożliwia efektywne przekształcenie tłuszczów w cukry. Tylko niewielka cześć substratów
ulega utlenieniu z wykształceniem energii użytecznej metabolicznie. W bielmie nasion
rącznika (Ricinus communis) stwierdzono, że 75% węgla z lipidów zapasowych trafia do
wytwarzanej sacharozy. Lipidy zapasowe, przekształcane w glioksysomach, zgromadzone są
w komórkach, w organellach nazywanych oleosomami lub sferosomami

Fitohormony, zwane inaczej hormonami roślinnymi lub regulatorami wzrostu i rozwoju, to

cząsteczki regulujące różnorodne procesy fizjologiczne roślin, w tym procesy rozwoju i
wzrostu. Są to aktywne związki chemiczne działające w bardzo niskich stężeniach (rzędu
10Indeks górny -6-6 mol/dmIndeks górny -3-3). Fitohormony mogą być syntetyzowane w
rozmaitych częściach roślin: zarówno w wierzchołkach pędów, jak i w korzeniach czy
dojrzewających owocach. W odróżnieniu od hormonów zwierzęcych mogą działać w miejscu
powstania, choć także transportowane są do innych rejonów rośliny.

Od hormonów zwierzęcych różni je także to, że poszczególne fitohormony wpływają na wiele

różnorodnych procesów zachodzących w roślinie. Nie podlegają centralnej regulacji, a ich
działanie w dużej mierze zależy od stężenia pozostałych hormonów. Fitohormony kontrolują
wzrost i rozwój rośliny przez stymulację (zwiększanie odpowiedzi) bądź inhibicję
(hamowanie). Właściwa reakcja rośliny zależy najczęściej nie od stężenia pojedynczego
fitohormonu, ale następuje na skutek zmian w stosunkach ilościowych między
poszczególnymi fitohormonami.

Reaktywne formy tlenu (RFT) powstająw nasionach nie tylko w wyniku działania czynników
stresowych, lecz również w procesach zachodzących w warunkach fizjologicznych.
Stwierdzono, że RFT powstająw nasionach na każdym etapie ich rozwoju i kiełkowania, tj.
podczas rozwoju zarodka, desykacji nasion, starzenia, pęcznienia, mobilizacji substancji
zapasowych, jak również w momencie przebicia łupiny nasiennej przez oś zarodkową. RFT
mogą powodować poważne uszkodzenia komórek zarodka podczas wczesnej embriogenezy
oraz desykacji, uniemożliwiając wykształcenie prawidłowych nasion. W trakcie
długotrwałego przechowywania nasion RFT mogą przyspieszać utratę zdolności kiełkowania.
RFT mogą także chronić nasiona, a szczególnie kiełkujący zarodek, przed atakiem patogenów
poprzez tzw. wybuch tlenowy, jaki obserwuje się w momencie przebicia łupiny nasiennej
przez oś zarodkową. W biologii nasion szczególnie istotną funkcję pełnią systemy
antyoksydacyjne odpowiedzialne za regulację poziomu RFT i ich usuwanie.

● Faza ciemna fotosyntezy - część procesu fotosyntezy przebiegający w stromie

chloroplastów bez udziału światła. Polega ona na włączeniu asymilowanego
dwutlenku węgla w związki organiczne poprzez zużywanie energii chemicznej ATP
i potencjału redukcyjnego NADPH (tzw. siła redukcyjna) w cyklu enzymatycznych
reakcji (tzw. cykl Calvina-Bensona).
● Faza jasna fotosyntezy - pierwszy etap procesu fotosyntezy. Przebiega on z udziałem
światła w tylakoidach chloroplastów, a biorą w nim udział systemy barwników
asymilacyjnych, określane jako fotosystemy PS1 i PS2, absorbujące kwanty energii
świetlnej w zakresie światła niebieskiego i czerwonego. Starszy ewolucyjnie system
PSI występuje u wszystkich organizmów fotosyntetyzujących, natomiast PSII tylko
u roślin zdolnych do fotolizy wody.
Fotosynteza - proces przetwarzania przez organizmy samożywne (gł. rośliny oraz
bakterie zdolne do syntezy bakteriochlorofilu) energii świetlnej w energię chemiczną.
Zapis równania fotosyntezy powstał w XIX w.: CO2 + H2O + światło = związki org. +
O2↑.
● Globalne ocieplenie – obserwowane od połowy XX wieku podwyższenie średniej
temperatury atmosfery przy powierzchni ziemi i oceanów, jednoczesne ochłodzenie
stratosfery oraz przewidywane ocieplenie w przyszłości, wynikające z zaburzenia
równowagi radiacyjnej Ziemi.
 ● Inhibicja kompetycyjna - współzawodnictwo inhibitora i substratu o miejsce
aktywne enzymu (ew. większe powinowactwo inhibitora niż substratu do receptora).
● Inhibicja niekompetycyjna - blokowanie działania substratu przez inhibitor
działający w inny sposób niż poprzez wiązanie się z receptorem w/w substratu.
● Kiełkowanie (in. germinacja) – zespół procesów zachodzących wewnątrz nasiona,
które prowadzą do aktywacji rozwoju zarodka. Makroskopowym objawem
zakończonego kiełkowania jest pojawienie się korzonka zarodkowego, co jest już
objawem wzrostu.
● Nasiono, nasienie (łac. semen) – organ roślin nasiennych powstający z
zapłodnionego zalążka i składający się z zarodka otoczonego tkanką zapasową i
osłoniętego łupiną nasienną.
● Siewka – etap w rozwoju rośliny następujący po kiełkowaniu. Siewki rosną dzięki
substancjom pokarmowym zgromadzonym wewnątrz nasiona. W fazie siewki z
korzenia zarodkowego zaczynają wyrastać korzenie boczne kotwiczące roślinę w
glebie, a z pączka wyrasta młody pęd osiągający powierzchnię ziemi.

Inhibitorami procesów zachodzących w roślinach są związki występujące naturalnie, takie,

jak kumaryna (inhibitor kiełkowania poprzez blokowanie podziału komórek w procesie
mitozy) i kwas parasorbowy (inhibitor enzymatyczny blokujący dehydrogenazy, katalazy,
peroksydazy i niektóre enzymy zawierające grupy −SH). Związki te, ze względu na swoje
specyficzne mechanizmy działania, powinny wpłynąć hamująco na kiełkowanie roślin, w tym
m.in. rzeżuchy.

Regulatory wzrostu i rozwoju roślin

Regulatory wzrostu i rozwoju roślin, regulatory wzrostu roślin, regulatory rozwoju roślin –
drobnocząsteczkowe substancje o zróżnicowanej budowie chemicznej, które w
organizmach roślinnych inicjują lub modyfikują przebieg procesów życiowych. Do
grupy tej nie zalicza się metabolitów pierwotnych, a jedynie metabolity wtórne oraz
substancje syntetyczne stosowane w celu modyfikacji naturalnego wzrostu i rozwoju
roślin[1].
Endogenne regulatory wzrostu wpływają na podziały komórkowe, różnicowanie komórek
oraz wzrost całego organizmu. Zapewniają także roślinie możliwość reakcji na
zmieniające się warunki środowiska[1]. Grupę endogennych regulatorów wzrostu
stanowią fitohormony. W tej grupie znajdują się auksyny, cytokininy, gibereliny, kwas
abscysynowy, etylen, brasinosteroidy oraz kwas jasmonowy[2]. Kryterium
przynależności związku chemicznego do fitohormonów jest wywoływanie efektu
fizjologicznego w stężeniach nieprzekraczających 10-6 mol/l. Dla substancji
regulatorowych przyjmuje się graniczne stężenie wynoszące 10-4 mol/l. Drugim
kryterium zaliczenia do fitohormonów jest powszechność występowania substancji w
świecie roślin[1]. Kryteria te nie są jednak stosowane przez wszystkich autorów i
określenia „regulatory wzrostu” i „fitohormony” bywają uznawane za tożsame[3].
Poznano także wiele substancji wpływających na ich wzrost i rozwój roślin, ale
niewytwarzanych przez nie. Syntetyczne regulatory rozwoju mogą być związkami o
strukturze zbliżonej do fitohormonów i działać tak jak endogenne substancje; mogą
też działać antagonistycznie do nich. Syntetyczne regulatory znajdują zastosowanie w
rolnictwie, między innymi jako herbicydy[1]. Do tej grupy zalicza się także retardanty
i morfaktyny[3].

Ze względu na główną funkcję regulatory wzrostu są dzielone na stymulatory i inhibitory. Do

stymulatorów zaliczane są auksyny, cytokininy, gibereliny oraz poliaminy, a do inhibitorów
etylen, kwas abscysynowy, jasmoniany oraz niektóre związki fenolowe, a także inhibitory
syntetyczne należące do retardantów i morfaktyn

Stratyfikacja jest jedną z metod przerwania spoczynku nasion. Ma ona na celu

indukowanie w nich procesów prowadzących do rozpoczęcia kiełkowania. Polega na
traktowaniu nasion odpowiednią temperaturą, odmienną w zależności od gatunku
stratyfikowanej rośliny. W szerokości geograficznej, w jakiej leży Polska, najczęściej
wykorzystuje się stratyfikację chłodną, czyli przetrzymywanie nasion w niskiej temperaturze
przez określony czas.

Stratyfikacja nasion – proces przysposabiania nasion do kiełkowania, polegający na

usunięciu spoczynku, poprzez umieszczenie nasion w wilgotnym podłożu o niskiej
temperaturze, stratyfikacja chłodna, lub podłożu o temperaturze sprzyjającej kiełkowaniu,
stratyfikacja ciepła. Nasiona niektórych gatunków roślin wymagają zarówno stratyfikacji
ciepłej jak i chłodnej[1].Nasiona warzyw, np. łubinu, marchwi, oraz drzew przekłada się
przed siewem warstwami wilgotnego piasku lub miału torfowego w temperaturze 1–10 °C,
mające spowodować ich napęcznienie oraz szybsze i równomierniejsze wschody.

Poprzez stratyfikację, czyli przysposobienie nasion do siewu, może w warunkach

kontrolowanych ulec skróceniu okres przelegiwania oraz letargu. W okresie stratyfikacji
zachodzi główna faza rozwoju zarodka oraz proces jaryzacj

Stratyfikacja – to proces polegający na skróceniu okresu „odpoczynku”, aktywujący

szybkie kiełkowanie nasion. Warto zwrócić uwagę, że każdy z gatunków ma indywidualny
zegar. Dotyczy to nie tylko kwitnienia, ale nawet kiełkowania. Wpływa na to temperatura
(różnice) oraz wilgotność. Gdyby rośliny nie wykształciły takiego mechanizmu, kiełkowałyby
od razu po opuszczeniu owocostanu i spadnięciu na żyzną glebę. Byłoby to nieefektywne,
gdyż wiele siewek pojawiających się późną jesienią zostałoby od razu zniszczone przez
przymrozki i mróz. Dlatego rośliny w klimacie umiarkowanym do wykiełkowana potrzebują
przejścia okresu niskich temperatur. W naturze przebiega to naturalnie zgodnie z cyklem
wegetatywnym. W warunkach sztucznych kiełkowanie możemy przyspieszyć umieszczając
nasiona w wilgotnym piasku. Następnie pojemnik przenosi się do chłodnej piwnicy lub
budynku gospodarczego. Podobne funkcje może pełnić także chłodziarka (o ile mamy dość
miejsca). Ważne, aby temperatura oscylowała w granicach 0-6 st. C (to uśrednione liczby –
dokładne warto sprawdzić w odniesieniu do konkretnego gatunku). Nie powinno się
dopuszczać także do dużych wahań temperatury. W zależności od gatunku rośliny poddaje się
temu procesowi przez kilka do kilkunastu tygodni. Stratyfikację powinno się stosować w
przypadku większości krajowych gatunków: bylin, drzew i nasion. Oczywiście dotyczy to
nasion zbieranych wprost z roślin macierzystych. Te kupowane w sklepach zwykle są już
przygotowane do siewu.
Okres stratyfikacji nasion trwa od kilku do kilkunastu tygodni. Sygnałem do zakończenia
stratyfikacji jest pojawienie się pierwszych kiełkujących nasion. Oznacza to, że spoczynek
nasion został przerwany i gotowe są one do wysiewu. Nie należy przedłużać czasu
stratyfikacji, ponieważ negatywnie wpływa to na późniejszy rozwój siewek (np. źle
wykształcone szyjki korzeniowe). Gotowe do wysiewu nasiona delikatnie, za pomocą
wykałaczki lub igły, przenosimy do doniczek (z wyjątkiem nasion stratyfikowanych już w
doniczkach), w których będziemy produkować rozsadę.

Przykładem selektywnej toksyczności jest wykorzystanie jako insektycydów

syntetycznych pyretroidów. Grupa tych związków pochodzi od występujących w przyrodzie
toksyn zwanych pyretrynami, które zostały wyizolowane z kwiatów chryzantem. Pyretroidy
wykazują wysoką selektywność w stosunku do owadów. Przykładowo permetryna,
charakteryzuje się tym, że wartość LD50 dla szczura jest 1400 razy większa niż dla szarańczy
pustynnej.

Paracelsus (1493-1541), lekarz i przyrodnik, zwany ojcem medycyny nowożytnej,

badał wiele substancji chemicznych pod kątem możliwości wykorzystania ich jako leki. Jest
on uważany za ojca pojęcia hormezy polegającej na tym, że czynnik występujący
w przyrodzie, szkodliwy dla organizmu w większych dawkach, w małych dawkach działa nań
korzystnie. Przede wszystkim Paracelsus jest jednak znany jako badacz właściwości trujących
wielu związków i autor słynnej wypowiedzi: "tylko dawka czyni, że dana substancja jest
trucizną" (łac.: Dosis facit venenum, ang.: Dose makes poison).
Jednym z najważniejszych aspektów toksykologii i ekotoksykologii jest właśnie
badanie zależności między ilością substancji toksycznej jaka dostaje się do ustroju, a
skutkami zdrowotnymi jej działania. Powszechnie zakłada się, że w większości przypadków
odpowiedzi organizmu na działanie ksenobiotyku jest zależna od jego dawki, dzięki czemu
istnieje możliwość oceny zagrożeń i ryzyka powodowanego przez potencjalnie niebezpieczne
czynniki.
Najłatwiej dostrzegalnym skutkiem działania substancji toksycznej jest śmierć
narażonego na nią osobnika. Testy śmiertelności, z których najpopularniejszy jest test LD50/t
(in. mediana dawki letalnej) są jednakże z przyczyn tak humanitarnych, jak i mniejszego
zapotrzebowania na tego typu badania, coraz rzadziej stosowane. Obecnie zastępują je zwykle
analizy na poziomie biochemicznym, fizjologicznym, behawioralnym czy też testy
wielopokoleniowe, które dają szerszy obraz zmian wywoływanych przez ksenobiotyki i które
są znacznie dokładniejszymi wskaźnikami toksyczności.
Z punktu widzenia toksykologii środowiska i ekotoksykologii znacznie ważniejszymi
od testu LD50/t są testy NOED i NOEC. Jak wiadomo człowiek emitował i emituje do
środowiska różne substancje, z których wiele nie jest do końca obojętnymi dla zdrowia
człowieka i innych organizmów w środowisku. Emisji tych prawdopodobnie nie da się
całkowicie wyeliminować, istnieje jednak wiele metod na ich ograniczenie. Oba wspomniane
testy pozwalają na ustalenie takiego stężenia bądź koncentracji określonej substancji w
środowisku, jakie nie spowodują widocznych zmian w funkcjonowaniu organizmów żywych,
a więc takich, jakie człowiek może bezpiecznie wyemitować.
Substancje chemiczne mogą dostawać się do ustroju na różne sposoby, przy czym
droga wchłonięcia determinuje zwykle tak ich dawkę wchłoniętą, jak i toksyczność.
Najczęściej
w sposób naturalny toksyny dostają się do organizmów drogą wziewną, pokarmową i przez
kontakt powierzchniowy z powłokami ciała. W niektórych przypadkach zdarza się również,
że mogą przenikać w formie iniekcyjnej - bezpośrednio do tkanek lub płynów ciała.
Wszystkie te formy przenikania są także stosowane w testach toksykologicznych - organizmy
często traktuje się badanymi substancjami na drodze kontaktowej (poprzez pokrywy ciała),
pokarmowej
i fumigacyjnie (wziewnie). Niejednokrotnie stosuje się testy z wykorzystaniem aparatury
iniekcyjnej wprowadzającej substancje np. do kładu krwionośnego, do mięśnia lub otrzewnej.
Testy toksyczności na całych organizmach, i to z populacji, które są w największym
stopniu narażone na działanie danego czynnika, są do dziś dnia jedyną w pełni wymierną
metodą badawczą w toksykologii. Innego typu badania - czy to testy in vitro, czy te analizy na
organizmach należących do innych grup systematycznych niż te, których reakcja na dany
czynnik jest celem zainteresowania, jest z punktu widzenia praktycznego mało wymierne.
Przykładem może być tu test słynnego Talidomidu - leku przeciwwymiotnego stosowanego
w latach 70-tych przez kobiety w pierwszych miesiącach ciąży. Testy talidomidu
przeprowadzone in vitro oraz na żywych szczurach wykazały, że lek ten jest w pełni
bezpieczny; w praktyce okazało się jednakże, że stosowanie go przez matki w okresie
wykształcania zawiązków kończyn u płodu wywoływało silne działanie teratogenne.
Z punktu widzenia środowiskowego najważniejsze są badania przeprowadzane na
organizmach pożytecznych dla człowieka oraz takich, które stanowią kluczową rolę
w układach troficznych ekosystemów. Do pierwszej z tych grup należą pszczoły
odpowiadające pośrednio za powstawanie pokarmów z menu człowieka, do drugiej -
organizmy wodne, które z jednej strony stanowią często bazę pokarmową dla organizmów
lądowych, a z drugiej znajdują się zwykle w zamkniętych układach, z których nie tylko nie
można uciec, ale dodatkowo jest się narażonym całą powierzchnią ciała na działanie wielu
substancji, dla których rozpuszczalnikiem jest H2O.

Czynniki niebezpieczne, szkodliwe i uciążliwe Niebezpieczny czynnik* to czynnik,

którego oddziaływanie może prowadzić do urazu lub innego istotnego natychmiastowego
pogorszenia stanu zdrowia człowieka bądź śmierci. Szkodliwy czynnik* oznacza czynnik,
którego oddziaływanie może prowadzić do pogorszenia stanu zdrowia człowieka. Uciążliwy
czynnik* to czynnik niestanowiący zagrożenia dla życia lub zdrowia człowieka, lecz
utrudniający pracę lub przyczyniający się w inny istotny sposób do obniżenia jego zdolności
do wykonywania pracy lub innej działalności bądź wpływający na zmniejszenie wydajności.
* patrz podstawy prawne [2] Stopień zagrożenia zdrowia pracowników zależy od stężenia lub
natężenia czynnika szkodliwego albo niebezpiecznego, czasu i częstości narażenia, rodzaju
pracy, dróg wchłaniania lub oddziaływania, wieku pracownika oraz płci. Uwaga! W
zależności od charakteru działania niebezpieczne i szkodliwe czynniki występujące w
procesie pracy, dzieli się na cztery główne grupy: I. Fizyczne II. Chemiczne III. Biologiczne
IV. Psychofizyczne

● Aklimacja - przystosowanie się fizjologicznych mechanizmów regulacyjnych

organizmu do konkretnego (jednego), najczęściej krótko działającego czynnika
środowiskowego.
● Aklimatyzacja - procesy przystosowywania się organizmów danego gatunku, rasy,
odmiany do nowych warunków środowiskowych - zarówno naturalnych, jak
i sztucznych.
● Biocyd - substancja służąca do zabijania organizmów żywych.
● Biomarker - odpowiedź biologiczna na działanie substancji chemicznej na poziomie
osobniczym lub komórkowym wskazująca na odchylenie od stanu prawidłowego.
● Dawka - ilość podanej substancji wyrażona w jednostce wagowej (mg) lub jako masa
substancji w przeliczeniu na jednostkę masy ciała organizmu testowego (mg/kg).
● Dawka śmiertelna - ilość substancji powodująca śmierć organizmu po jednorazowym
podaniu (mg/kg).
● LD50 (ang. lethal dose lub łac. dosis letalis) - statystycznie obliczona mediana dawki
powodująca śmierć 50% testowanych organizmów; wyrażona jest stosunkiem masy
badanej substancji do jednostki masy ciała organizmu testowego (mg/kg);
analogicznie: stężenie śmiertelne (ang. lethal concentration, LC50).
● Dawka toksyczna (TD ang.: Toxic Dose) - ilość substancji wywołująca objawy
zatrucia oraz odwracalne zaburzenia czynnościowe organizmu.
● Fitotoksyczność - toksyczność substancji względem roślin.
● Hormeza - efekt pozytywnego działania na organizm niewielkich dawek czynnika,
który w większych dawkach działa szkodliwie.
● Kancerogen (in. karcynogen) - czynnik, który powodując mutację materiału
genetycznego, przyczynia się do rozwoju choroby nowotworowej.
● Ksenobiotyk - substancja chemiczne nie będąca naturalnym składnikiem żywego
organizmu (substancja obca, egzogenna).
● Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) - wartość średnia stężenia, którego
oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego
tygodniowego wymiaru czasu pracy (określonego w Kodeksie Pracy) przez okres jego
aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie
zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.
● NOEC (ang.: No Observable Effect Concentraction) - stężenie substancji
chemicznej, przy którym nie obserwuje się statystycznie istotnych zmian szkodliwych.
● NOED (ang.: No Observable Effect Dose) - dawka substancji chemicznej, przy której
nie obserwuje się statystycznie istotnych zmian szkodliwych.
● Okres utajenia (okres latencji) - opóźnienie pomiędzy ekspozycją na czynnik
wywołujący chorobę a wystąpieniem objawów chorobowych.
● Porażenie - upośledzenie lub całkowita utrata czynności ruchowej organizmu.
 ● Selektywna toksyczność - różnica w toksyczności danej substancji chemicznej dla
różnych gatunków, płci, szczepów lub grup wiekowych; wyrażana jest stosunkiem
selektywności, np. LD50 dla gatunku A / LD 50 dla gatunku B.
● Stężenie śmiertelne (LC50) - statystycznie obliczone stężenie powodujące śmierć 50%
badanych organizmów; wyrażone jest stosunkiem masy badanej substancji do
jednostki objętości ośrodka (mg/dm3).
● Teratogen - czynnik powodujący trwałe zaburzenie strukturalne lub czynnościowe
u potomstwa w trakcie jego rozwoju embrionalnego lub płodowego. Zaburzenia te
mogą ujawnić się zarówno przed, jak i po urodzeniu.
● Toksyczna substancja - substancja powodująca szkodliwe efekty w organizmach
żywych.
● Toksyczność - zdolność substancji chemicznej do wywołania uszkodzeń w
organizmie.
● Toksyczność ostra - zdolność substancji do wywołania efektu toksycznego po jej
podaniu (wchłonięciu) do organizmu w dawce jednorazowej lub po jednorazowym
narażeniu.
● Toksyczność przewlekła, chroniczna - zdolność substancji chemicznej do
wywoływania efektu toksycznego w organizmach żywych w przypadku podawania jej
codziennie w sposób przerywany lub ciągły przez okres co najmniej 9 miesięcy
(obserwacja w trakcie i/lub po zakończeniu okresu intoksykacji).
● Toksykodynamika - bezpośrednie działanie substancji chemicznej lub jej metabolitu
na poziomie komórki i narządu docelowego.
● Toksykokinetyka - ilościowa charakterystyka procesów wchłaniania, rozmieszczania,
biotransformacji i wydalania substancji chemicznej lub jej metabolitu z organizmu.
● Toksykometria - dział toksykologii zajmujący się ilościową oceną toksyczności
substancji chemicznych.
● Toksyna - trucizna organiczna lub metaloorganiczna wytwarzana przez bakterie,
grzyby, rośliny lub zwierzęta.
● Trucizna - substancja, która po wchłonięciu do organizmu lub wytworzona w
organizmie powoduje zaburzenia jego funkcji i/lub śmierć.
Mechanizm powstawania zatruć trzeba rozpatrywać uwzględniając możliwie wiele
czynników wywierających istotny wpływ na ostateczny obraz zatrucia. Obraz ten jest
wypadkową działania wszystkich wchodzących w grę czynników i warunków. Czynniki
wpływające na toksyczność można ująć w dwie grupy. Pierwsza to właściwości
fizykochemiczne substancji toksycznej, do drugiej zalicza się czynniki biologiczne,
uzależnione od właściwości organizmu. Czynniki zaliczane do grupy pierwszej są nazywane
zewnątrzustrojowymi. Są one związane z rozpuszczalnością substancji chemicznej,
zdolnością dysocjacji, jonizacji oraz budową chemiczną warunkującą aktywność biologiczną,
a tym samym toksyczność. Czynniki biologiczne wewnątrzustrojowe łączą się natomiast ze
strukturą komórek, tkanek i narządów, zdolnością wchłaniania związku, a przede wszystkim z
jego aktywnością biologiczną. Wśród tych czynników bardzo ważną rolę odgrywają czynniki
osobnicze, takie jak: płeć, wiek, konstytucja organizmu, stany chorobowe nabyte lub
wrodzone, a zatem czynniki genetyczne oraz czynniki środowiskowe. Zwykle obydwa
sposoby działania występują jednocześnie.
 Właściwości fizykochemiczne Rozpuszczalność. Każda substancja chemiczna może
rozpuszczać się w wodzie lub w lipidach i tylko substancje chemiczne w nich rozpuszczalne
stanowią zagrożenie dla organizmu. Biorąc pod uwagę to, że organizm ludzki stanowi
środowisko wodne, a barierami warunkującymi rozprzestrzenianie się w nim substancji
chemicznych są błony komórkowe o strukturze białkowo-lipidowej, właściwość ta ma bardzo
istotne znaczenie. Wiele groźnych dla życia trucizn charakteryzuje się dobrą lub bardzo dobrą
rozpuszczalnością. Natomiast związki takie, jak np. siarczki (PbS) czy też niektóre siarczany
(BaSO4), praktycznie nierozpuszczalne, nie stanowią zagrożenia. Temperatura wrzenia i
parowania. Są to cechy fizyczne substancji chemicznych, występujących w postaci cieczy,
związane ze zdolnością przechodzenia w stan pary. Pary te są następnie wdychane przez drogi
oddechowe lub wchłaniane przez skórę. Niska temperatura wrzenia (a zatem duża prężność
par) jest istotnym czynnikiem fizykochemicznym przyspieszającym zatrucia przemysłowe.
Niezależnie od budowy chemicznej związku, określającej jego toksyczność, szkodliwe
działanie jest uwarunkowane właśnie niższą temperaturą wrzenia. Widać to bardzo dobrze na
przykładzie benzenu i jego homologów. Benzen jest jedną z najbardziej szkodliwych
substancji dla zdrowia. Według kryteriów podanych w rozporządzeniu Ministra Zdrowia i
Opieki Społecznej z dnia 21 sierpnia 1997 r. i załączników l i 2 do tego rozporządzenia,
oznakowany jako R 45 może być przyczyną raka, a liczby 48/23/24/25 oznaczają, że stwarza
poważne zagrożenia dla zdrowia i działa toksycznie w przypadku narażenia drogą
oddechową, kontaktu ze skórą i w przypadku spożycia.

Mimo stosunkowo zbliżonych wartości dawki śmiertelnej (DL) tego związku do dawek
śmiertelnych homologów (ksylen, toluen, etylobenzen), siła działania toksycznego tych
substancji chemicznych jest znacznie mniejsza. Ta właściwość benzenu wiąże się z jego niską
temperaturą wrzenia, która wynosi 80°C, dużą prężnością pary w temp. 20°C - 13,3 kPa (100
mg Hg), a zatem dużą lotnością, 2-krotnie większą niż toluenu i blisko 4-5-krotnie większą
niż ksylenu i etylobenzenu. Wielkość cząstek. Bardzo duże znaczenie np. przy wchłanianiu
przez płuca szkodliwych substancji chemicznych ma stan ich rozdrobnienia, czyli dyspersja.
Dotyczy to zwłaszcza aerozoli - mgieł, dymów oraz pyłów. Pary i gazy mają cząstki o
wielkości poniżej 1 (μm i dlatego praktycznie zawsze są wchłaniane w oskrzelikach płucnych.
Substancje zawarte w aerozolach wywierają tym silniejsze działanie toksyczne, im większa
jest liczba zawartych w nich cząstek o średnicy mniejszej od l (μm. Istnieje zatem ścisła
zależność między wielkością cząsteczki trucizny a jego działaniem toksycznym, co wiąże się
z ich bezpośrednim wchłanianiem do krwi w pęcherzykach płucnych. Zjawisko to nabiera
wyraźnego znaczenia w czasie narażenia na działanie tlenków metali ciężkich, które mają
zróżnicowany stopień rozdrobnienia i różne zastosowanie. Budowa chemiczna związku a jego
toksyczność. Historia rozwoju koncepcji współzależności między budową związku
chemicznego a aktywnością biologiczną liczy ponad 100 lat. Istnieją jednak duże trudności w
przewidywaniu działania toksycznego. Wynika to z nieznajomości dróg przemian substancji
chemicznej w organizmie, receptorów oraz zdolności wiązania się z nimi. Drogi
biotransformacji decydują nie tylko o losie substancji chemicznej i jej metabolitach w
organizmie, lecz są również odpowiedzialne za działanie biologiczne. W budowie licznych
związków chemicznych można doszukać się cech, które determinują ich toksyczność. Poza
właściwościami fizykochemicznymi, które zostały omówione wcześniej, cechą chemiczną,
odgrywającą istotną rolę w toksyczności związku jest występowanie w cząsteczce wiązania
nienasyconego. Obecność w cząsteczce związku alifatycznego wiązania nienasyconego nie
tylko wpływa na zwiększenie reaktywności chemicznej i na zwiększenie hydrofilności
związku, lecz przede wszystkim na zwiększenie jego toksyczności w organizmie człowieka i
ssaków. Podobnie zresztą jak w związkach cyklicznych, wiązanie nienasycone charakteryzuje
duży potencjał oksydacyjny, który w organizmie żywym wywiera niekorzystne działanie
związane z utlenieniem ważnych funkcyjnie grup sulfhydrylowych (SH), występujących w
zredukowanym glutationie, cysteinie, metioninie i innych związkach. Acetylen, oprócz
działania narkotycznego, działa silnie utleniająco, porównywalnie z ozonem, prowadząc do
powstania licznych rodników.

Obliczanie LD50/t
Do oceny bezpieczeństwa lub szkodliwości substancji chemicznej występującej
naturalnie, celowo dodawanej, lub stanowiącej zanieczyszczenie żywności, konieczne jest
przeprowadzenie wielu badań na zwierzętach, uwzględniających wszystkie kierunki jej
ewentualnego działania toksycznego. Należy również wziąć pod uwagę dostępne informacje
o działaniu substancji na poszczególne gatunki, w tym dane epidemiologiczne.
Badania toksykologiczne na zwierzętach laboratoryjnych są wieloetapowe
i długotrwałe. Podstawowym kryterium oceny szkodliwości substancji są wyniki badań
tzw. toksyczności przewlekłej oraz mutagenności, rakotwórczości, teratogenności, a także
wpływu na płodność i rozrodczość. Do badań pomocniczych, lecz niezbędnych do oceny
toksykologicznej, zalicza się badania toksyczności ostrej, podostrej, działania drażniącego
skóry, działania drażniącego oka oraz działania alergicznego - kontaktowego, opóźnionego
działania neurotoksycznego. Badania te różnią się celem i warunkami ich przeprowadzania.
Zasadą jest podawanie grupom zwierząt różnych dawek substancji, przy jednoczesnym
prowadzeniu grupy kontrolnej, przebywającej w tych samych warunkach, karmionych taką
samą karmą, lecz bez narażenia na substancję badaną.
Przystępując do badań na zwierzętach, w pierwszej kolejności przeprowadza się
badanie toksyczności ostrej, które ma na celu określenie objawów toksycznego działania
i poznanie sposobu działania po jednorazowym podaniu substancji, tj. przybliżone określenie
potencjału działania szkodliwego. Poczynione obserwacje wykorzystuje się do ustalenia
kierunku dalszych badań, do klasyfikacji trucizn oraz do ustalania dawkowania w dalszych
badaniach. W przypadku narażenia drogą pokarmową ostrą toksyczność substancji określa się
przez wyznaczenie LD50 albo przez określenie dawki granicznej (różnicującej), albo przez
określenie zakresu narażenia, w którym oczekuje się śmiertelności.
Istnieje wiele różnych metod wyliczania dawki LD50 (np.: Blissa, Finneya, Lichfielda
i Wilcoxona, Trevena, Behrensa, Karbera, Thompsona i Weila). Niektóre z nich pozwalają
również na obliczenie parametrów statystycznych, np. przedziału ufności oraz parametrów
krzywej śmiertelności. Poniżej omówiono metody obliczania LD50 wprowadzone przez
Behrensa oraz Krabera.
Obliczanie dawki LD50 metodą Behrensa. Założeniem tej metody jest łączne
traktowanie zwierząt ze wszystkich grup, mimo podawania im różnych dawek substancji.
Przyjmuje się, że:
● jeżeli zwierzę przeżywa wyższą dawkę, to przeżyłoby wszystkie niższe dawki;
● jeżeli zwierzę pada przy niższej dawce, to padałoby przy wszystkich wyższych
dawkach.
 Następnie oblicza się procentową śmiertelność dla każdej z dawek (liczba zwierząt
padłych przy danej dawce i niższych podzielona przez liczbę całkowitą wyliczoną dla danej
dawki x 100). LD50 można następnie wyznaczyć graficznie. Przykładowe obliczenia podano
w poniższej tabeli.

Obliczanie LD50 metodą Krabera. Doświadczenie przeprowadza się tak jak podano
wyżej, ale konieczne jest zastosowanie wielu dawek, wśród których powinna być dawka
powodująca śmierć wszystkich zwierząt oraz dawka niedziałająca. Metoda ta pozwala na
otrzymanie dostatecznie dokładnego wyniku przy silnym rozproszeniu poszczególnych
wartości. LD50 wylicza się z następującego wzoru:

gdzie:
● Dmax - dawka, przy której padły wszystkie zwierzęta,
● Z - połowa sumy padłych zwierząt przy dwóch po sobie następujących dawkach,
● d - różnica wartości liczbowych dwóch po sobie następujących dawek,
● N - liczba zwierząt w grupie.

Zapoznanie z wybranymi, powszechnie dostępnymi testami toksyczności

W celu uzyskania powtarzalnych wyników, jeśli nie zaistnieją szczególne
okoliczności, najczęściej prowadzi się testy toksyczności w oparciu o powszechnie ustalone
normy, np.:
OECD 403 (Toksyczność ostra inhalacyjna), OECD 404 (Toksyczność ostra - działanie
drażniące/żrące na skórę), OECD 405 (Toksyczność ostra - działanie drażniące/żrące na
oczy), OECD 407 (Toksyczność 28-dniowa podanie drogą pokarmową (gryzonie)), OECD
490 (Określenie właściwości mutagennych w teście in vitro mutacji genu kinazy tymidynowej
na komórkach ssaków).
Jeszcze prostszym i dającym dużą powtarzalność sposobem badań jest
wykorzystywanie gotowych zestawów przeznaczonych do wykonania testu. Najpowszechniej
w badaniach środowiskowych wykorzystuje się takie gotowe zestawy testowe, jak:
Test Microtox® - test toksyczności ostrej. Badania prowadzi się z wykorzystaniem
zliofilizowanych bakterii bioluminescencyjnych Vibrio fischeri.
Test Microtox został zastosowany do oceny jakości wód powierzchniowych, ścieków i wód
podziemnych, czy proces oczyszczania wpływa bezpośrednio na zmianę toksyczności wód.
Szybkość, z jaką pozyskuje się wyniki analizy toksyczności sprawia, że korekta procesu
oczyszczania może następować bardzo szybko umożliwiając uzyskanie odpowiednich
wyników w krótkim przedziale czasowym. Szerokie zastosowanie testu Microtox sprawia, że
staje się on dobrym narzędziem nie tylko do oceny wpływu stężenia modelowych substancji
ale również doskonałą metodą skriningową. Metodę taką wykorzystać można w celu
szybkiego podejmowania decyzji związanych z procesem technologicznym czy decyzji
środowiskowych. Ponadto, wedle obowiązujących przepisów oraz z powodów technicznych i
ekonomicznych standardowa ocena jakości wód i ścieków nie obejmuje wielu grup
zanieczyszczeń występujących w niewielkich ilościach. Określono wpływ procesów
oczyszczania na zmianę toksyczności próbek, a także podjęto próbę wskazania związku
odpowiedzialnego za toksyczność wody i ścieków, korzystając z analiz toksykologicznych i
instrumentalnych oraz posługując się metodami statystycznymi. Zastosowanie testu Microtox
do oceny postępu procesu oczyszczania wód wykazało jego dużą przydatność, a uzyskane
wyniki obrazują w sposób wiarygodny przebieg procesu technologicznego. Wykazano
ponadto, że w przypadku próbek środowiskowych, korzystając z metod statystycznych,
można wskazać związki stanowiące składnik mieszaniny odpowiedzialny za toksyczność
danej próbki.

Test Phytotoxkit F™ - test toksyczności chronicznej. Badania prowadzi się z wykorzystaniem

nasion Sorghum saccharatum,
Test Ostracodtoxkit F™ - 6-dniowy test toksyczności chronicznej. Badania prowadzi się z
wykorzystaniem cyst Heterocypris incongruens,
Test Thamnotoxkit F™ - 24-godzinny test toksyczności ostrej. Badania prowadzi się z
wykorzystaniem cyst Thamnocephalus platyurus.

Hydrosfera-monitoring wybranych fizycznych i chemicznych wskaźników

zanieczyszczeń wód
Woda stanowi istoty czynnik biologiczny i główną substancję warunkującą istnienie
żywej materii. Jest niezbędnym składnikiem pożywienia człowieka, jest także nieodzowna
w odżywianiu roślin i zwierząt, czyli wszystkiego, co żyje. Jako składnik atmosfery
przyczynia się do ochrony życia na Ziemi. Jest podstawowym surowcem w wielu dziedzinach
przemysłu oraz ważnym środkiem przy produkcji niemal wszystkich artykułów przemysłowy.
Jest akumulatorem i nośnikiem energii cieplnej i mechanicznej, podstawową substancją
stosowaną do gaszenia pożarów oraz niezastąpionym środkiem higieny i czystości. Woda to
najważniejszy czynnik kształtujący powierzchnię Ziemi, a przez to wpływający na
malowniczość jej krajobrazu. Jeziora, rzeki i morza stanowią od czasów najdawniejszych
ważne i tanie szlaki ruchu komunikacyjnego służącego do transportu ludzi, zwierząt i różnych
towarów.
Badania wody są wykonywanie głównie dla oceny jej przydatności do konsumpcji,
potrzeb gospodarczych i przemysłu. Wodę bada się również w celu stwierdzenia obecności w
niej substancji szkodliwych i pożądanych. Kontrola jakości wód ma także na celu wykrycie
ewentualnych źródeł zanieczyszczeń. Wyniki badań pozwalają na oszacowanie skali i
skutków szeregu zjawisk zachodzących w środowisku wodnym. Do najważniejszych należy
zaliczyć:
● wpływ odprowadzania ścieków na jakość wody odbiornika,
 ● wpływ zanieczyszczeń obszarowych na jakość wód powierzchniowych i
podziemnych,
● wpływ kumulacji, uwalniania i migracji zanieczyszczeń przez osady denne
zbiorników wodnych na warunki hydrogeochemiczne i biocenozę akwenu,
● wpływ regulacji cieków, zabudowy hydrotechnicznej, poboru wody i mieszania się
cieków na naturalne cechy jakościowe wody,
● oddziaływanie zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego na jakość wód opadowych,
powierzchniowych i podziemnych,
● samooczyszczanie wód powierzchniowych.
Zanieczyszczenia wód możemy podzielić na: naturalne (naturalne substancje
mineralne i organiczne, zanieczyszczenia humusowe czy związki żelaza) i sztuczne, czyli
antropogeniczne, związane z działalnością człowieka, a pochodzące głównie ze ścieków,
a także z powierzchniowych i gruntowych spływów z terenów przemysłowych, rolniczych,
składowisk odpadów komunalnych (wysypisk śmieci). Do zanieczyszczeń sztucznych zalicza
się: biologiczne - spowodowane przez drobnoustroje patogenne jak: bakterie, wirusy, glony,
grzyby, pierwotniaki oraz chemiczne (skład chemiczny i odczyn pH): oleje, benzyna, smary,
ropa, detergenty, pestycydy, związki fosforu i azotu, węglowodory aromatyczne, sole metali
ciężkich, kwasy, zasady, fenole, krezole. Bez względu na rodzaj, zanieczyszczenia te
powodują niekorzystne zmiany właściwości fizycznych, chemicznych i
bakteriologicznych wody. Ze względu na pochodzenie, zanieczyszczenia można podzielić
na:
● komunalne – należą tu głównie ścieki miejskie, które powstają na skutek działalności
człowieka i są mieszaniną odpadów z gospodarstw domowych, odpadów szpitalnych,
łaźni, pralni oraz niektórych zakładów przemysłowych; są to głównie związki
organiczne (białka, tłuszcze i węglowodany),
● przemysłowe – dostają się do wód pośrednio jako ścieki przemysłowe lub z atmosfery
w postaci kwaśnych deszczy, pyłów oraz różnych związków chemicznych.
Wśród sposobów ochrony wód możemy wyróżnić:
● oszczędne gospodarowanie wodą i zwiększenie jej zasobów dyspozycyjnych dzięki
oczyszczaniu ścieków i innych wód zanieczyszczonych,
● zmniejszenie strat w gospodarce powodowanych wodami zanieczyszczonymi
(ochrona stalowych urządzeń i budowli, ochrona przed rozprzestrzenianiem się chorób
itp.),
 ● zwiększenie ilości wód dyspozycyjnych i poprawienie bilansu wodnego (racjonalny
sposób zatrzymania zbyt szybko spływającej wody do morza).
Do metod oceny jakości wody zalicza się wskaźniki fizykochemiczne i biologiczne
zanieczyszczeń. Te pierwsze warunkują cechy organoleptyczne wody i należą do nich:
● temperatura wód. Jest ona zależna od pory roku, warunków meteorologicznych
i innych i, w przypadku wód powierzchniowych, waha się w szerokich granicach od
0o do 35°C. Wody podziemne zwykle mają temperaturę dość stałą w granicach
8-12°C,
● smak wody zależy od temperatury wody, ilości i rodzaju rozpuszczonych gazów oraz
składu chemicznego; rozpuszczone w wodzie gazy - tlen i dwutlenek węgla nadają
wodzie świeżość; w wyższej temperaturze wody posiadają z reguły mdły smak, gdyż
są ubogie w rozpuszczony tlen i dwutlenek węgla. Również mdły smak mają wody
miękkie i bardzo miękkie. Sole żelaza i manganu nadają wodzie specyficzny posmak
atramentowy, siarczan wapniowy - gorzkosłony, siarczan magnezowy - gorzki,
a chlorek sodowy - słony. Glony, szczególnie w okresie „zakwitów” wód
powierzchniowych, wydzielają substancje organiczne o specyficznych posmakach.
Rozróżnia się smaki: słony, gorzki, słodki, kwaśny. Wszystkie inne wrażenia smakowe
to posmaki. Zależnie od stężenia substancji rozpuszczonych smak wody może być
nieokreślony, ledwie wyczuwalny, wyraźnie odczuwalny, lecz niezupełnie określony
i całkowicie określony oraz dobrze rozpoznawalny;
● zapach wody mogą powodować naturalne składniki wody, np. duża zawartość
związków humusowych (zapach bagienny), zgniły – świadczy o obecności
siarkowodoru. W wodach powierzchniowych masowy rozwój planktonu i glonów -
„zakwitanie” zbiorników, powoduje wydzielanie związków organicznych
o specyficznych zapachach. Zapach wody powoduje wiele związków organicznych
pochodzenia antropogennego, np. fenole, nafta, benzyna, benzen, pirydyna, chlor.
Możemy mówić o trzech zasadniczych grupach zapachu:
o roślinny - R - zapach naturalny, nie nadający wodzie cech odrażających
i przykrych (do tej grupy zalicza się zapachy roślinne, trawy, ziemi, mchu,
siana, torfu, kory drzewnej, kwiatowy),
o gnilny - G - pochodzenia naturalnego, będący skutkiem rozkładu
beztlenowego substancji organicznych, nadającego wodzie przykry, odrażający
zapach, np. stęchły, zbutwiały, pleśni, fekalny, siarkowodoru,
 o specyficzny - S - pochodzenia nienaturalnego, wywołany związkami
specyficznymi, nie spotykanymi w czystych wodach,
● mętność wody jest spowodowana nierozpuszczalnymi substancjami nieorganicznymi
i organicznymi pochodzenia naturalnego i antropogennego. Wody podziemne zwykle
mają niską mętność, ale po napowietrzeniu może ona wzrosnąć wskutek wytrącania
się trudno rozpuszczalnych związków żelaza, manganu i wapnia. Wody
powierzchniowe, zwłaszcza płynące, są zwykle mętne na skutek obecności
rozdrobnionych substancji organicznych pochodzenia roślinnego, zwierzęcego i ze
ścieków, substancji humusowych, planktonu, wyższych drobnoustrojów, drobnych
cząstek gliny, piasku, iłu,
● barwa wody może być wywołana zawartymi w wodzie substancjami humusowymi,
planktonem, roślinnością, jonami żelaza i manganu, ściekami przemysłowymi
i komunalnymi. Rozróżnia się barwę rzeczywistą wody i barwę pozorną. Barwa
rzeczywista wody jest to barwa wody klarownej, po usunięciu mętności, natomiast
barwę pozorną powodują drobne zabarwione cząstki zawieszone w wodzie łącznie
z substancjami rozpuszczonymi. Barwę pozorną oznacza się bez uprzedniego sączenia
lub odwirowania wody. Wody naturalne mają zabarwienie zielonkawożółte,
a intensywność barwy świadczy o zanieczyszczeniu wody. Wody przepływające przez
tereny leśne, torfowiska, pokłady węgla brunatnego posiadają zabarwienie od żółtego
do koloru mocnej herbaty i charakteryzują się wysoką ilością jednostek barwy. Wody
zanieczyszczone przez niektóre ścieki przemysłowe posiadają barwę specyficzną,
odbiegającą od naturalnej. W przypadku tych wód nie stosuje się tradycyjnych metod
oceny barwy, lecz metodę opisową.
Oznaczenie barwy należy do grupy oznaczeń, które należy wykonać możliwie
szybko po pobraniu próbki, gdyż podczas przechowywania mogą zachodzić różne
przemiany fizykochemiczne i biologiczne, powodujące zmianę barwy wody. Próbki do
oznaczenia nie powinno się utrwalać. Barwę wody można oznaczać: według skali
platynowo – kobaltowej, skali dwuchromianowo – kobaltowej, metodą opisową
w przypadku barwy specyficznej, metodą oznaczania liczby progowej barwy oraz
metodą spektrofotometryczną. W badaniach terenowych można stosować skalę
szklaną, skalibrowaną wg skali platynowo – kobaltowej. Za jednostkę barwy
przyjmuje się zabarwienie jakie posiada roztwór zawierający 1 dm3 wody
destylowanej, 1 mg platyny w postaci heksachloroplatynianu(II) potasu (K2PtCl6) i 0,5
mg kobaltu w postaci chlorku kobaltu(II) (CoCl2×H2O) i oznacza w mg/dm3. Zasada
 oznaczenia barwy według skali platynowo – kobaltowej polega na wizualnym
porównaniu barwy badanej próbki ze skalą wzorców. Przy oznaczaniu barwy
przeszkadza nawet niewielka mętność, którą usuwa się przez odwirowanie z
szybkością dostosowaną do jej mętności lub sączenie na sączku ilościowym o średniej
grubości. Ponieważ na barwę wpływa także odczyn, dlatego też należy podawać przy
jakim pH badana była barwa. Skalę dichromianowo - kobaltową stosuje się zastępczo
zamiast skali platynowo – kobaltowej (w przypadku braku chloroplatynianu potasu).
Jeżeli woda ma barwę odbiegającą od skali platynowo – kobaltowej należy wówczas
scharakteryzować opisowo rodzaj
i intensywność barwy. Oznaczenie barwy wg liczby progowej wykonuje się jeżeli
odbiega ona od skali platynowo – kobaltowej. Polega ono na ustaleniu objętości
badanej wody rozcieńczonej do 100 ml wodą destylowaną, przy której po raz pierwszy
zaobserwowana została barwa;
● odczyn wody czyli pH=-lg[H3O+/H+], woda powinna mieć pH w zakresie: 6,5 – 8,5;
● twardość wody zależy od obecności w niej soli wapnia, magnezu oraz jonów glinu,
żelaza, cynku i wyraża się w stopniach niemieckich: 1°n = 10,00 mg CaO w 1 litrze
wody oraz 1°n = 17,86 mg CaCO3 w 1 litrze lub w milivalach na litr (mval/l) - 1 mval
= 1 miligramorównoważnik (0,5 milimol) jonów Ca2+ oraz 1 mval/litr = 50 mg
CaCO3/litr. Twardość wody możemy oceniać w 6-cio stopniowej skali;
● utlenialność jest to ilość tlenu potrzebna do utlenienia substancji organicznych
zawartych w wodzie, określana za pomocą manganianu(VII) potasowego – KMnO4;
wzrost utlenialności wskazuje na dopływ ścieków.
W Polsce możemy wyróżnić III klasy czystości wody:
● I klasa to wody czyste - do picia, przemysłu spożywczego, farmaceutycznego oraz
hodowli ryb łososiowatych;
● II klasa - wody nadające się do hodowli i chowu zwierząt gospodarskich oraz do
potrzeb rekreacyjnych;
● klasa III - to wody dla przemysłu (bez spożywczego) i do nawadniania;
● wody pozaklasowe.
Celem ćwiczenia jest ocena stanu wody na podstawie analizy organoleptycznej
i wskaźników bakteriologicznych.

● zanieczyszczenie wód - są to niekorzystne zmiany właściwości fizycznych,

chemicznych i bakteriologicznych wody spowodowane wprowadzeniem w nadmiarze
 substancji nieorganicznych (stałych, płynnych i gazowych), organicznych,
radioaktywnych, czy wreszcie ciepła, które ograniczają lub uniemożliwiają
wykorzystanie wody do picia i celów gospodarczych,
● wskaźniki fizykochemiczne - wskazują jaki jest stan fizyczny wody oraz jakie
znajdują się w niej substancje chemiczne,
● wskaźniki hydrobiologiczne - określają stopień rozwoju wskaźnikowych
organizmów roślinnych i zwierzęcych wodzie, w zależności od zawartości w niej
organicznych lub mineralnych związków pokarmowych oraz zanieczyszczeń
antropogenicznych,
● wskaźniki bakteriologiczne - informują o zawartości organizmów bakteryjnych
w wodzie.
Wskaźniki jakości wód
Wskaźniki jakości wód – wskaźniki określające stan jakościowy wód, tj. ilość i rodzaje
zawartych w wodzie zanieczyszczeń oraz kondycję biocenoz wodnych.
Wyróżnia się wskaźniki: biologiczne, fizyczne, chemiczne. Zgodnie z Ramową Dyrektywą
Wodną wskaźniki biologiczne stosowane są do szczegółowego określania stanu
ekologicznego wód powierzchniowych, podczas gdy pozostałe wskaźniki
(fizyczno-chemiczne, hydromorfologiczne) mają wartość pomocniczą. Przy ustalaniu stanu
chemicznego lub sanitarnego brane pod uwagę są nieco inne grupy wskaźników.

Wskaźniki biologiczne
Wskaźniki biologiczne stosowane w monitoringu wód dawniej stosowane były przede
wszystkim do określania warunków sanitarnych – np. miano Coli, wskaźnik
saprobowości, indeks saprobów, BZT. Dla celów naukowych (np. paleoekologicznych)
naukowcy opracowali liczne wskaźniki trofii, odczynu, zasolenia i in., np. współczynniki
fitoplanktonowe, polski indeks biotyczny.
W polskim prawie wskaźniki biologiczne wyznaczone do oceny stanu ekologicznego to:

● ilość chlorofilu a (jako miara obfitości fitoplanktonu)

● wskaźniki okrzemkowe IO oraz OIJ (jako miara kondycji fitobentosu)
● Makrofitowy Indeks Rzeczny (MIR) oraz Makrofitowy Indeks Stanu Ekologicznego
Jezior (ESMI) (jako miara kondycji makrofitów)
Wskaźniki pozostałych elementów biologicznych (makrobezkręgowców
bentosowych, ichtiofauny i makrofitów morskich) w momencie wydawania odpowiedniego
rozporządzenia ministra były nieustalone[1].
Wskaźniki biologiczne stosowane w Polsce przy ocenie wód pitnych to miano
mikroorganizmów różnego typu: bakterii z grupy coli, bakterii z grupy coli typu
kałowego, paciorkowców kałowych i bakterii z rodzaju Salmonella[2].
Wskaźniki fizyczne to temperatura, zapach, smak, mętność, przezroczystość, barwa wody.
Wskaźniki chemiczne to m.in. odczyn wody, utlenialność, twardość
wody, zasadowość, kwasowość, poziom substancji biogennych (zwłaszcza związków azotu i
fosforu), chlorków, siarczanów, żelaza, manganu, rozpuszczonego tlenu, ChZT, dwutlenku
węgla, metali ciężkich.
Do ustalenia stopnia zanieczyszczenia wód i ścieków wykorzystuje się odpowiednie
wskaźniki, które nie tylko określają charakter ścieku ale są też podstawą w projektowaniu
technologii ich oczyszczania. Zwykle stosuje się - wskaźniki zanieczyszczenia wód -
charakterystykę fizyczną za pomocą, której określa się ilość domieszek będących w różnym
stanie rozdrobnienia. Na chemiczne właściwości ścieków wpływają substancje organiczne,
nieorganiczne jak i gazy. Za ich pomocą określa się ilość takie pierwiastki jak: węgiel, wodór,
tlen, azot, fosfor i żelazo. Do utrzymania i serwisu oczyszczalnie stosuje się biopreparaty.
Właściwości fizyczne ścieków (to:
Zawiesina- są to nierozpuszczalne cząstki organiczne i nieorganiczne, zawieszone w cieczy o
wymiarach przekraczających koloidy. Cząsteczki tworzące zwykle niejednorodny układ
podlegają zwykle naturalnej sedymentacji, chociaż te najdrobniejsze i nieopadające wpływają
na mętność, przezroczystość i pozorną barwę cieczy. Ważny parametr przy projektowaniu
wszelkiego rodzaju piaskowników, osadników czy urządzeń do przeróbki osadów. Wskaźnik
wyrażany w mg/ dm3.
Temperatura- ścieki bytowo- gospodarcze charakteryzują się wyższą temperaturą aniżeli
temperatura otoczenia, zwłaszcza w przypadku zimowych temperatur. Dla przykładu przy
temperaturze otoczenia w okolicy 0°C, temperatura ścieków w przydomowej
oczyszczalni będzie oscylować w okolicy 10°C. Na temperaturę ścieków wpływają przede
wszystkim biochemiczne przemiany zachodzące w organizmach żywych.
Barwa- świeże ścieki posiadają barwę żółtoszarą lub białoszarą, a zgniłe szarą lub czarno
szarą.
Zapach- o świeżości ścieków świadczy również zapach. W zagniwających ściekach
(wskaźniki zanieczyszczeń ścieków) da się wyczuć zapach siarkowodoru.
Do określania zanieczyszczeń chemicznych zalicza się min:
BZT5 (biochemiczne zapotrzebowanie tlenu)- jest najpopularniejszym i najważniejszym
wskaźnikiem wykorzystywanym do określania stopnia zanieczyszczenia (wskaźniki
zanieczyszczenia wód) związkami organicznymi. Oznacza on ilość tlenu niezbędną do
biochemicznego utlenienia łatwo rozkładających się związków zawartych w wodzie. Nie
obejmuje substancji opornych na biodegradację i toksycznych dla organizmów. Biochemiczny
rozkład substancji organicznych przebiega najintensywniej w ciągu pięciu pierwszych dób,
stąd BZT oznacza się w interwale czasowym podając w zapisie cyfrowy indeks (BZT5),
chociaż sporadycznie spotyka się też oznaczenia BZT7, BZT10 itp. Pięciodniowe BZT stanowi
około siedemdziesięciu procent całkowitego BZT. Badanie przeprowadza się w warunkach
laboratoryjnych w temp. 200°C bez udziału światła. Według tego parametru wymiarowane są
oczyszczalnie jak również monitorowana jest ich późniejsza sprawność.
ChZT (chemiczne zapotrzebowanie tlenu)- podobnie jak BZT jest laboratoryjnie
oznaczanym wskaźnikiem zanieczyszczenia wody i ścieków. ChZT określa ilość tlenu
pobraną z utleniacza chemicznego potrzebną do utlenienia związków organicznych i
nieorganicznych. Do badania wykorzystywane są silne utleniacze takie jak dwuchromian
potasu lub nadmanganian potasu. W przypadku oznaczania ChZT wody stosuje się zwykle
metody nadmanganianowe, a do ścieków dwuchromianowe. Wyniki zarówno BZT5 jak i
ChZT wyrażana są w mg O2/dm3 z tą różnicą, że wyniki ChZT są zwykle kilkukrotnie wyższe
aniżeli BZT5.
Azot ogólny- występuje pod postacią azotu organicznego zawartego w aminokwasach,
związkach białkowych, polipeptydach, moczniku i innych organicznych związkach
azotowych. Drugą formą pod jaka występuje azot w ściekach to azot amonowy utleniany z
kolei do azotynów i azotanów w warunkach tlenowych. Źródłem azotu w ściekach są resztki
pożywienia, fekalia, obumarłe komórki roślinne i zwierzęce oraz glony i bakterie.
Fosfor ogólny- w ściekach występuje pod postacią fosforanów, polifosforanów jak i fosforu
organicznego zarówno w formie rozpuszczonej lub nierozpuszczalnych. Do zanieczyszczenia
wód fosforem przyczynia się rozkład resztek pożywienia, jednak podstawowym źródłem są
detergenty. Zarówno azot jak i fosfor należą do substancji biogennych (odżywczych) dla
roślin, glonów i planktonu.
Odczyn- oprócz powyższych wskaźników (wskaźniki zanieczyszczeń ścieków) najczęściej
figurujących w analizach wód i ścieków badania niekiedy uzupełniają oznaczenia wskaźnika
pH, który dla świeżych ścieków wynosi 6,5- 8,0. Wartości te odpowiadają naturalnemu
odczynowi wód. Zagniwające ścieki obniżają pH zwiększając ich odczyn na kwasowy. A
propos zagniwania ścieków- proces ten powoduje zbyt mała ilość tlenu zawarta w ściekach
lub nawet jego brak. Ścieki takie łatwo rozpoznać po charakterystycznym zapachu zgniłych
jaj, powstającego za sprawą siarkowodoru H2S (Uwaga! Substancja silnie trująca!).
Rzadko określa się zawartość związków toksycznych takich jak metale ciężkie czy toksyczne
związki. Tego typu badania stosowane są dla dużych oczyszczalni ścieków lub w pobliżu
ośrodków przemysłowych gdzie istnieje zagrożenia wód/ ścieków chemikaliami. W
przypadku analizy ścieków z indywidualnych gospodarstw domowych czy lokalnych
oczyszczalni raczej nie stosowane.
Zanieczyszczenie wód – niekorzystne zmiany właściwości fizycznych, chemicznych i
bakteriologicznych wody, spowodowane wprowadzaniem w nadmiarze substancji
nieorganicznych (stałych, płynnych, gazowych), organicznych, radioaktywnych czy wreszcie
ciepła, które ograniczają lub uniemożliwiają wykorzystywanie wody do picia i celów
gospodarczych. Zanieczyszczenie wód jest spowodowane głównie substancjami
chemicznymi, bakteriami i innymi mikroorganizmami, obecnymi w wodach naturalnych w
zwiększonej ilości. Substancje chemiczne, organiczne i nieorganiczne (mineralne) występują
w postaci roztworów, roztworów koloidalnych i zawiesin. Skład chemiczny zanieczyszczeń
jest kształtowany czynnikami naturalnymi, np. rozkładaniem substancji z gleb i skał,
rozwojem i obumieraniem organizmów wodnych oraz czynnikami antropogenicznymi. Do
najczęściej występujących antropogenicznych zanieczyszczeń wód powierzchniowych
należą pestycydy, substancje powierzchniowo czynne, węglowodory ropopochodne, fenole,
chlorowe pochodne bifenylu oraz metale
ciężkie: ołów (Pb), miedź (Cu), chrom (Cr), kadm (Cd), rtęć (Hg) i cynk (Zn), a także wody
podgrzane (zanieczyszczenie termiczne), które są szczególnie niebezpieczne dla wód
powierzchniowych o małym przepływie lub wód stojących. Większość antropogenicznych
zanieczyszczeń wód działa toksycznie na organizmy wodne. Zanieczyszczenia bardzo trwałe
w środowisku wodnym i bardzo trudno ulegające chemicznym i biochemicznym procesom
nazywa się substancjami refrakcyjnymi.
Najwięcej zanieczyszczeń trafia do wód razem ze ściekami. Innymi źródłami zanieczyszczeń
wód są transport wodny i lądowy, stosowanie pestycydów i nawozów sztucznych oraz odpady
komunalne i przemysłowe. Wody ulegają zanieczyszczeniu także w wyniku eutrofizacji.
Obieg wody w przyrodzie został zakłócony przez człowieka – wycinanie lasów, monokulturę
rolnictwa, niewłaściwe i nadmierne zabiegi rolnicze, urbanizację.
Podział zanieczyszczeń
Ze względu na pochodzenie
 ● naturalne – takie, które pochodzą z domieszek zawartych w wodach
powierzchniowych i podziemnych – np. zasolenie, zanieczyszczenie związkami
żelaza;
● sztuczne – antropogeniczne, czyli związane z działalnością człowieka – np.
pochodzące ze ścieków, spływy z terenów rolniczych, składowisk odpadów
komunalnych. Zanieczyszczenia sztuczne także możemy podzielić na grupę
biologicznych (bakterie, wirusy, grzyby, glony) oraz chemicznych
(oleje, benzyna, smary, ropa, nawozy sztuczne, pestycydy, kwasy, zasady).
Ze względu na stopień szkodliwości
● bezpośrednio szkodliwe – fenole (gazownie, koksownie) kwas
cyjanowodorowy (gazownie), kwas siarkowy i siarczany, kwaśny deszcz (fabryki
nawozów sztucznych, celulozownie, fabryki włókien sztucznych),
● pośrednio szkodliwe – takie, które prowadzą do zmniejszenia ilości tlenu w wodzie
poniżej poziomu niezbędnego do utrzymania przy życiu organizmów wodnych.
Ze względu na trwałość zanieczyszczeń
● rozkładalne – zawierające substancje organiczne, potencjalnie trujące, lecz
podlegające przemianom chemicznym do prostych związków nieorganicznych przy
udziale bakterii (ścieki domowe)
● nierozkładalne – zawierające substancje nie ulegające większym przemianom
chemicznym i nie atakowane przez drobnoustroje (sole, metale ciężkie)
● trwałe – zawierające substancje ulegające rozkładowi biologicznemu w niewielkim
stopniu i pozostające w środowisku w niezmiennej formie przez długi okres
(pestycydy, fenole, produkty destylacji ropy naftowej)
Ze względu na źródło
● źródła punktowe – ścieki odprowadzane w zorganizowany sposób systemami
kanalizacyjnymi, pochodzące głównie z zakładów przemysłowych i z aglomeracji
miejskich,
● zanieczyszczenia powierzchniowe lub obszarowe – zanieczyszczenia spłukiwane
opadami atmosferycznymi z terenów zurbanizowanych nie posiadających systemów
kanalizacyjnych oraz z obszarów rolnych i leśnych,
● zanieczyszczenia ze źródeł liniowych lub pasmowych – zanieczyszczenia
pochodzenia komunikacyjnego, wytwarzane przez środki transportu i spłukiwane z
powierzchni dróg lub torowisk oraz pochodzące z rurociągów, gazociągów, kanałów
ściekowych, osadowych.
Ocena stopnia zanieczyszczeń
Stopień zanieczyszczenia wód określa się za pomocą tzw. wskaźników zanieczyszczenia,
który mówi o stężeniu danej substancji w miligramach na 1 dm³ wody. Jednym z
najważniejszych wskaźników zanieczyszczenia wód powierzchniowych jest stężenie
rozpuszczonego tlenu, które może przyjmować maksymalną wartość 8,9 mg/dm³ – mniejsze
stężenie tlenu świadczy o zanieczyszczeniu wód związkami organicznymi, rozkładalnymi
biochemicznie; spadek stężenia tlenu poniżej 4 mg/dm³ powoduje obumieranie wielu
organizmów wodnych. Innymi wskaźnikami zanieczyszczenia wód naturalnych
są: biochemiczne zapotrzebowanie tlenu, będące miarą zawartości rozkładalnych
biochemicznie związków organicznych; chemiczne zapotrzebowanie tlenu – miara zawartości
wszystkich związków organicznych; obecność zawiesin mineralnych i organicznych, a także
nieorganicznych i organicznych związków azotu, fosforu.
Prócz sposobów oceny zanieczyszczenia wód opartych na wskaźnikach fizycznych i
chemicznych stosuje się metody badania stanu biologicznego wody. Najczęściej jest
stosowany tzw. system saprobowy, wykorzystujący wyniki analizy hydrobiologicznych wód.
W zależności od składu organizmów wodnych, wody dzieli się na:
 ● oligosaprobowe – czyste,
● zanieczyszczone
o II klasa – woda do hodowli ryb z wyjątkiem łososiowatych, do hodowli
zwierząt gospodarskich, urządzania isk, rekreacji i sportów wodnych;
o III klasa – woda służąca do nawadniania terenów rolniczych, ogrodniczych i
upraw pod szkłem, zaopatrzenia zakładów przemysłowych z wyjątkiem tych,
które wymagają wody o jakości wody pitnej.
Oczyszczanie ścieków – jest to usuwanie ze ścieków zawartych w nich zanieczyszczeń w
celu zminimalizowania ich szkodliwego oddziaływania na wody powierzchniowe lub grunty.
Do oczyszczania ścieków wykorzystuje się:
● Procesy fizyczne – cedzenie, sedymentacja, flotacja oraz filtracja – są
wykorzystywane do usuwania ze ścieków stałych zanieczyszczeń;
● Procesy biologiczne – wynikające z działalności życiowej mikroorganizmów, m.in.
bakterii, a także glonów i roślin – są wykorzystywane do usuwania koloidalnych i
rozpuszczonych zanieczyszczeń organicznych i nieorganicznych ze ścieków oraz
przetwarzania osadów ściekowych w formę dogodną do ostatecznego ich
zagospodarowania.
● Procesy chemiczne – są wykorzystywane do oczyszczenia ścieków przemysłowych, a
także do usuwania ze ścieków bytowo-gospodarczych związków biogennych.
Główną przyczyną degradacji wód są ścieki odprowadzane z kanalizacji przemysłowych i
komunalnych. Są to tzw. zanieczyszczenia punktowe i obejmują wody zużywane w zakładach
produkcyjnych i usługowych..Inną grupę stanowią zanieczyszczenia obszarowe, spłukiwane z
terenów rolniczych i leśnych. Należą do nich nawozy i pestycydy, środki ochrony roślin,
Do zanieczyszczeń tego typu zaliczamy także odpływy przemysłowe z terenów bez systemów
kanalizacyjnych oraz odpływy ze składowisk komunalnych. Około jedna trzecia
zanieczyszczeń wód pochodzi z atmosfery. Na stan wód negatywnie wpływają
zanieczyszczenia ze źródeł pasmowych, czyli szlaków komunikacyjnych i środków
transportu. Największym zagrożeniem dla wód gruntowych są zanieczyszczenia pochodzące z
przemysłu i z terenów rolniczych, na których stosuje się wspomniane wyżej nawozy sztuczne
i środki ochrony roślin. Z kolei dla wód lądowych największe niebezpieczeństwo stanowią
związki pochodzące z odpadów domowych, odchodów oraz ścieków przemysłowych.

Zdrowotne i środowiskowe skutki stosowania pestycydów (I).

Oszacowanie pozostałości pestycydów w produktach spożywczych

Pestycydy to bardzo liczna grupa związków chemicznych. Etymologia nazwy tej grupy
związków wywodzi się od połączenia słów pestis ‐ morowe powietrze, zaraza, oraz cidere ‐
zabijać, niszczyć.
Kiedy w późnych latach 50-tych XX wieku zaczęły się coraz wyraźniej uwidaczniać
niedobory w produkcji żywności powodujące narastający głód części społeczeństwa i wzrost
cen jedzenia, nasilono wysiłki przy produkcji takich podstawowych roślin uprawnych jak ryż,
pszenica i zboża. W okresie tym zaczęto stosować na szeroką skalę nawozy,
eksperymentowano z krzyżówkami roślin by skrócić czas ich rozwoju, zwiększyć plony i
wykształcić podatność na działanie środków ochrony roślin, a wszystko po to by zwiększyć
wydajność produkcji
z hektara. Rosnącą od tamtego okresu w lawinowym tempie produkcję żywności osiągnięto
jednak przede wszystkim dzięki zastosowaniu chemicznych środków ochrony roślin.
 Od późnych lat 40 ciągle rośnie użycie pestycydów i obecnie wynosi blisko 5 mln ton,
a suma kosztów ich stosowania wynosi rocznie dziesiątki mld dolarów. Pomimo tak
nasilonego stosowania środków ochrony roślin i tak każdego roku około 35% światowych
plonów jest traconych z powodu działalności szkodników.
Najwięcej pestycydów, bo aż około 80% światowej produkcji, zużywanych jest
w krajach rozwiniętych, jednakże najliczniejsze przypadki zatruć i zgonów spowodowanych
przez środki ochrony roślin notowane są na obszarach, na których zużywa się pozostałe 20%
tych substancji. Przyczyn tego jest wiele – stosowanie związków bardzo toksycznych,
nieselektywnych, łatwo akumulujących się w organizmach i o długim okresie karencji
wycofanych w krajach lepiej rozwiniętych, analfabetyzm, niska świadomość o szkodliwości
stosowania pestycydów, brak prawnych regulacji stosowania środków ochrony roślin, niski
poziom higieny, stosowanie środków ochrony roślin nie tylko z przyczyn ekonomicznych, ale
również higienicznych (przeciw szkodnikom roznoszącym choroby człowieka i zwierząt
hodowlanych) itd. Obecność pestycydów w środowisku jest bardzo niebezpieczna przede
wszystkim dla dzieci. Może być przyczyną spontanicznych aborcji, przedwczesnych porodów
niemowląt, zwiększa ryzyko powstawania wad rozwojowych, i/lub może przyczyniać się
popowstawania zmian w rozwijającym się układzie nerwowym.
Grupą ludzi najwyższego ryzyka zatrucia pestycydami są osoby zawodowo trudniące
się stosowaniem tych substancji: rolnicy, u których nie istnieje często konkretny rozdział
miejsca pracy od miejsca życia prywatnego, weterynarze, pracownicy firm prowadzących
dezynsekcję i deratyzację, czy też żołnierze pełniący służbę w warunkach polowych.
Ze względu na znaczną szkodliwość środków ochrony roślin, a jednocześnie znaczne
korzyści ekonomiczne i zdrowotne związane z ich stosowaniem, istnieje szereg uregulowań
prawnych dotyczących stosowania tych preparatów. Regulują one m.in. jakie preparaty mogą
być stosowane w poszczególnych typach upraw, a także jakie ilości pozostałości ich
substancji aktywnych mogą znajdować się w produkcie finalnym trafiającym do konsumenta.
Celem ćwiczenia jest formalno-prawne oszacowanie narażenie konsumentów na
pozostałości składników aktywnych zastosowanych w uprawie środków ochrony roślin.

● Pestycyd - każda substancja lub mieszanina substancji przeznaczona do zapobiegania,

niszczenia lub zwalczania agrofagów, w tym również wektorów chorób ludzi i
zwierząt, niepożądanych gatunków roślin lub zwierząt powodujących szkody lub
utrudnienia w czasie produkcji, przerobu, przechowywania, transportu lub sprzedaży
żywności, płodów rolnych, drewna i produktów drzewnych lub pasz, przeznaczona do
stosowania na zwierzęta w celu zwalczania owadów, pajęczaków lub innych
szkodników zewnętrznych lub wewnętrznych. Nazwa ta obejmuje substancje
przeznaczone do stosowania jako regulatory wzrostu, defolianty, desykanty, substancje
przerzedzające zawiązki drzew owocowych, substancje zapobiegające
przedwczesnemu opadaniu owoców oraz substancje stosowane przed lub po zbiorach
roślin w celu ochrony płodów rolnych przed zepsuciem w czasie przechowywania i
transportu.
● Szkodniki - organizmy, które przeszkadzają człowiekowi w jego działalności,
uszkadzają rośliny uprawne i ich zbiory, drzewa i krzewy w lasach i parkach, produkty
spożywcze, materiały tekstylne, drewniane, czy papierowe. Szkodniki odpowiadają
 również za przenoszenie wielu chorób roślin, zwierząt i człowieka. „Szkodnik” jest
pojęciem ekonomicznym.
● Racjonalna ochrona przed szkodnikami – ochrona obejmująca profilaktykę,
kwarantannę, odpowiednią agrotechnikę i płodozmian, niszczenie chwastów i resztek
pożniwnych, przestrzeganie odpowiednich terminów siewu i zbioru, stosowanie
odpowiednio dobieranych odmian, oraz zabiegi bezpośredniego zwalczania
szkodników za pomocą metod biologicznych, fizycznych, mechanicznych,
chemicznych i genetycznych.
● Najwyższe Dopuszczalne poziomy Pozostałości środków ochrony roślin; NDP
(ang.: Maximum Residue Level; MRL) - obowiązujące wartości normatywne
pozostałości substancji aktywnych środków ochrony roślin w produktach
spożywczych.
● Akceptowalne dzienne pobranie (Acceptable Daily Intake; ADI) – najwyższa ilość
konkretnej substancji aktywnej środka ochrony roślin, jaka może być spożywana przez
człowieka codziennie przez całe życie.
● Bezpieczny poziom spożycia – maksymalna ilość produktu zawierającego
pozostałości substancji aktywnych środków ochrony roślin, jaką można spożyć aby
nie przekroczyć dopuszczalnych norm spożycia pozostałości.

Środki ochrony roślin zawierają w swoim składzie substancje aktywną, czyli główny
składnik odpowiadający za mechanizm działania preparatu. Ponieważ jest to związek, którego
działanie nie jest zwykle obojętne dla zdrowia konsumentów, poziomy pozostałości substancji
aktywnych środków ochrony roślin w produktach spożywczych są na terenie Unii
Europejskiej prawnie regulowane przepisami prawnymi
Oznaczanie % NDP pozwala ocenić, czy produkt może być wprowadzony do handlu.
Oblicza się go zgodnie z równaniem:
𝑅
%𝑁𝐷𝑃 = 100 𝑁𝐷𝑃

gdzie:
● R – pozostałość substancji aktywnej [mg kg-1]
● NDP – Najwyższy Dopuszczalny poziom Pozostałości [mg kg-1]

% ADI pozwala stwierdzić, czy nie zostaje przekroczony maksymalny poziom dziennego
spożycia danej substancji aktywnej. Oblicza się go zgodnie z równaniem:
𝐶 𝑅
%𝐴𝐷𝐼 = 100 𝑏.𝑤.
× 𝐴𝐷𝐼

gdzie:
● C- średnie dobowe spożycie miodu [kg]
● b.w. – średnia masa ciała wyznaczona na poziomie 76 kg
● R – pozostałość substancji aktywnej [mg kg-1]
● ADI – ustalony przepisami poziom akceptowalnego dziennego pobrania pozostałości
[mg kg masy ciała-1]
Oznaczanie średniego dobowego spożycia miodu przeprowadza się ag wzoru:
 𝐻 −1
𝐶= 𝑃
365
Gdzie:
H - ilość miodu pozyskanego z uli w Polsce

Poziom bezpiecznego spożycia miodu pozwala ocenić, ile danego produktu zawierającego
pozostałości można bezpiecznie spożyć, aby nie przekroczyć norm pobrania tych
pozostałości. Oznacza się go wzorem:
𝐶
𝐶𝑏𝑒𝑧𝑝. = 100 %𝐴𝐷𝐼

Gdzie:
● C- średnie dobowe spożycie miodu [kg]
● % ADI - % akceptowalnego dziennego pobrania

Środki ochrony roślin są to substancje, mieszaniny chemiczne, jak i żywe organizmy

posiadające w swoim składzie środki zwalczające i chroniące rośliny przed niepożądanymi
szkodnikami, w zależności od składu mogą również wpływać na wzrost roślin, regulacje
procesów biologicznych, jednak nie mają tak silnego wpływu na roślinność, jak nawozy.
Przyjęło się, że na wszystkie tego typu substancje mówi się pestycydy, jednak substancje do
ochrony roślin stanowią dużo węższą grupę.
W skład środków ochrony roślin wchodzą te, które zabijają szkodniki i chwasty, ale są też
takie, które w inny sposób oddziałują na nie, neutralizując ich negatywne działanie,
pozwalając żyć osobnikom, ale hamując ich destrukcyjny wpływ na ogród.
Jest to najnowsza generacja środków ochrony roślin, która nie jest bardzo rozpowszechniona,
jak inne produkty chemiczne. Do środków neutralizujących działanie organizmów żywych
bez ingerencji w ich trwanie, zalicza się:
● repelenty,
● atraktany,
● antyfidanty,
● różne feromony.
Powyżej wymieniono jedynie środki neutralizujące działanie szkodników, jednak najbardziej
powszechny podział chemicznych środków ochrony roślin stanowią:
● herbicydy – środki wpływające na niepożądane rośliny w ogrodzie,
● zoocydy – substancje zwalczające żywe szkodniki, w zależności od zastosowania,
wyróżnia się:
● insektycydy (na owady),
● akarocydy (na roztocza),
● nematocydy (nicienie),
● moluskocydy (ślimaki muszlowe),
● limacydy (ślimaki nagie).
● fungicydy – środki zwalczające grzyby, które głównie odpowiadają za
rozwój chorób u roślin,
● regulatory wzrostu i synergetyki – pierwsze wpływają na wzrost roślin, a drugie
wzmacniają działanie innych preparatów stosowanych w ogrodzie.
Środki ochrony roślin cechują się również różnymi stopniami trwałości i z tego względu
dzielą się one na cztery główne klasy. Podział wygląda następująco:
● bardzo trwałe – po użyciu rozkładają się w ziemi przez okres dłuższy niż 18
miesięcy,
● trwałe – ich czas półtrwania wynosi maksymalnie 18 miesięcy,
● nietrwałe – rozkładają się w mniej niż 6 miesięcy,
● bardzo szybko rozkładające się – ich czas rozkładu nie wynosi więcej niż 3
miesiące.
●
Przepisy prawne:
 Środki ochrony roślin należy stosować w taki sposób, aby nie stwarzać zagrożenia dla
zdrowia ludzi, zwierząt oraz dla środowiska, w tym przeciwdziałać zniesieniu środków
ochrony roślin na obszary i obiekty niebędące celem zabiegu z zastosowaniem tych środków
oraz planować stosowanie środków ochrony roślin z uwzględnieniem okresu, w którym ludzie
będą przebywać na obszarze objętym zabiegiem.
2.  Środki ochrony roślin mogą być stosowane w odległości mniejszej od zbiorników i cieków
wodnych niż szerokość strefy buforowej,
3.  Użytkownicy profesjonalni:
1) stosują środki ochrony roślin z uwzględnieniem integrowanej ochrony roślin;
2) w dokumentacji, są obowiązani do wskazania sposobu realizacji wymagań integrowanej
ochrony roślin poprzez podanie co najmniej przyczyny wykonania zabiegu środkiem ochrony
roślin.
4.  Środki ochrony roślin należy przechowywać i unieszkodliwiać w taki sposób, aby nie
stwarzać zagrożenia dla zdrowia ludzi, zwierząt oraz dla środowiska, w tym zgodnie ze
sposobem, o którym mowa w pkt 1 lit. q załącznika I do rozporządzenia nr 547/2011.
5.  Z opakowaniami jednostkowymi środków ochrony roślin należy postępować w sposób, o
którym mowa w pkt 1 lit. q i s załącznika I do rozporządzenia nr 547/2011.
6.  Minister właściwy do spraw rolnictwa określi, w drodze rozporządzenia, wymagania
integrowanej ochrony roślin, mając na uwadze ograniczenie zagrożeń dla zdrowia ludzi,
zwierząt oraz dla środowiska związanych ze stosowaniem środków ochrony roślin.

1.  Zabrania się stosowania środków ochrony roślin, które zostały zgodnie z

przepisami rozporządzenia nr 1272/2008 zaklasyfikowane jako stwarzające zagrożenie dla
zdrowia człowieka, na terenach placów zabaw, żłobków, przedszkoli, szkół podstawowych,
szpitali, stref ochronnych "A" wydzielonych na obszarach uzdrowisk lub obszarach ochrony
uzdrowiskowej w rozumieniu przepisów o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i
obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych.
2.  Wojewódzki inspektor zezwala, w drodze decyzji, na zastosowanie środka ochrony roślin,
który został zgodnie z przepisami rozporządzenia nr 1272/2008 zaklasyfikowany jako
stwarzający zagrożenie dla zdrowia człowieka, na terenach, o których mowa w ust. 1, w
przypadku:
1) wystąpienia organizmów kwarantannowych, lub
2) zagrożenia przez organizmy szkodliwe pomników przyrody lub zespołów
przyrodniczo-krajobrazowych w rozumieniu przepisów o ochronie przyrody, lub
3) stwierdzenia występowania roślin stwarzających zagrożenie dla zdrowia ludzi, lub
4) wystąpienia organizmów szkodliwych dla roślin lub produktów roślinnych, których
zwalczenie metodami niechemicznymi jest nieuzasadnione ekonomicznie lub nieskuteczne.
3.  W decyzji, o której mowa w ust. 2, określa się warunki stosowania środka ochrony roślin
na terenach, o których mowa w ust. 1.
4.  Zabrania się stosowania przez użytkowników nieprofesjonalnych w formie oprysku lub
fumigacji, a także wykorzystywania do zaprawiania nasion, środków ochrony roślin
zaklasyfikowanych zgodnie z przepisami rozporządzenia nr 1272/2008 do co najmniej jednej
z poniższych klas i kategorii zagrożenia:
1) toksyczność ostra kategoria 1, 2 i 3;
2) działanie rakotwórcze;
3) działanie mutagenne;
4) działanie szkodliwe na rozrodczość;
5) działanie toksyczne na narządy docelowe po narażeniu jednorazowym (STOT SE)
kategoria 1;
6) działanie toksyczne na narządy docelowe po narażeniu powtarzanym (STOT RE) kategoria
1.
1.  Posiadacz gruntów lub obiektów, w których są wykonywane zabiegi z zastosowaniem
środków ochrony roślin przez użytkownika profesjonalnego, jest obowiązany do
przechowywania przez okres 3 lat przekazanej przez tego użytkownika kopii dokumentacji, o
której mowa w art. 67 ust. 1 rozporządzenia nr 1107/2009, dotyczącej środków ochrony roślin
stosowanych na tych gruntach lub w tych obiektach, jeżeli wykonującym te zabiegi jest inny
podmiot i posiadacz ten nie dysponuje tą dokumentacją.
2.  Posiadacz gruntów lub obiektów, w których są wykonywane zabiegi z zastosowaniem
środków ochrony roślin przez użytkownika profesjonalnego, jest obowiązany do wskazania
sposobu realizacji wymagań integrowanej ochrony roślin poprzez podanie co najmniej
przyczyny wykonania zabiegu środkiem ochrony roślin w dokumentacji, o której mowa w art.
67 ust. 1 rozporządzenia nr 1107/2009, lub w kopii tej dokumentacji, jeżeli wykonującym te
zabiegi jest inny podmiot i posiadacz ten nie dysponuje tą dokumentacją.

1.  Środki ochrony roślin mogą być stosowane przy użyciu sprzętu agrolotniczego, jeżeli
zwalczanie organizmów szkodliwych nie jest możliwe przy użyciu sprzętu naziemnego lub
zastosowanie środków ochrony roślin przy użyciu sprzętu agrolotniczego stwarza mniejsze
zagrożenie dla zdrowia ludzi, zwierząt lub dla środowiska niż przy użyciu sprzętu
naziemnego.
2.  Zabrania się stosowania przy użyciu sprzętu agrolotniczego:
1) środków chwastobójczych;
2) desykantów;
3) środków ochrony roślin zaklasyfikowanych zgodnie z przepisami rozporządzenia nr
1272/2008 do co najmniej jednej z poniższych klas i kategorii zagrożenia:
a) toksyczność ostra kategoria 1, 2 i 3,
b) działanie rakotwórcze kategoria 1A i 1B,
c) działanie mutagenne kategoria 1A i 1B,
d) działanie szkodliwe na rozrodczość kategoria 1A i 1B,
e) działanie toksyczne na narządy docelowe po narażeniu jednorazowym (STOT SE)
kategoria 1,
f) działanie toksyczne na narządy docelowe po narażeniu powtarzanym (STOT RE) kategoria
1;
4) środków ochrony roślin bez dodania substancji obciążającej.

5.  Wojewódzki inspektor zatwierdza plan zabiegów, w drodze decyzji, w terminie 7 dni

roboczych od dnia złożenia planu zabiegów, jeżeli zostały spełnione warunki określone w art.
38 oraz wykonanie zabiegów z zastosowaniem środka ochrony roślin, ujętych w planie
zabiegów, nie narusza przepisów ustawy oraz rozporządzenia nr 1107/2009.
6.  Podmiot planujący przeprowadzenie zabiegu z zastosowaniem środka ochrony roślin przy
użyciu sprzętu agrolotniczego informuje wojewódzkiego inspektora o zamiarze
przeprowadzenia takiego zabiegu ujętego w planie zabiegów, w terminie 7 dni przed dniem
planowanego zabiegu, określając:
1) termin tego zabiegu;
2) nazwę i ilość środka ochrony roślin, który będzie wykorzystany podczas tego zabiegu;
3) imię, nazwisko oraz adres i miejsce zamieszkania wykonawcy tego zabiegu albo jego
nazwę oraz adres i siedzibę, z tym że w przypadku gdy wykonawcą tego zabiegu jest osoba
fizyczna prowadząca działalność gospodarczą, zamiast adresu i miejsca zamieszkania tej
osoby - adres miejsca wykonywania działalności gospodarczej, jeżeli jest inny niż adres i
miejsce zamieszkania.
7.  Wojewódzki inspektor, w terminie 3 dni od dnia otrzymania informacji, o której mowa w
ust. 6, w drodze decyzji, zakazuje wykonania zabiegu z zastosowaniem środka ochrony roślin,
jeżeli:
1) wskazane środki ochrony roślin, zgodnie z zezwoleniem na ich wprowadzanie do obrotu
lub pozwoleniem na handel równoległy, lub pozwoleniem na prowadzenie badań, nie mogą
być stosowane przy użyciu sprzętu agrolotniczego lub
2) na wskazanym obszarze nie można wykonywać zabiegu z zastosowaniem środka ochrony
roślin przy użyciu sprzętu agrolotniczego.
8.  W przypadku wystąpienia nieprzewidzianego zagrożenia ze strony organizmów
szkodliwych możliwe jest wykonanie zabiegu z zastosowaniem środka ochrony roślin przy
użyciu sprzętu agrolotniczego nieujętego w planie zabiegów, jeżeli wykonanie takiego
zabiegu nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi, zwierząt oraz dla środowiska.
9.  Podmiot planujący wykonanie zabiegu, o którym mowa w ust. 8, informuje
wojewódzkiego inspektora właściwego ze względu na planowane miejsce wykonania tego
zabiegu o zamiarze przeprowadzenia takiego zabiegu w terminie 7 dni przed dniem
planowanego zabiegu.
10.  Informacja, o której mowa w ust. 9, zawiera dane określone w ust. 3 pkt 1 lit. a-c i lit. e i
pkt 2 oraz w ust. 6 pkt 3, planowany termin zabiegu z zastosowaniem środka ochrony roślin
oraz wskazanie nazwy i ilości środka ochrony roślin, który zostanie zastosowany podczas
zabiegu.
11.  Wojewódzki inspektor, w terminie 3 dni od dnia otrzymania informacji, o której mowa w
ust. 9, w drodze decyzji, zakazuje wykonania zabiegu z zastosowaniem środka ochrony roślin,
jeżeli zachodzi przynajmniej jedna z okoliczności, o których mowa w ust. 7.
12.  Decyzje, o których mowa w ust. 7 i 11, podlegają natychmiastowemu wykonaniu.
13.  Wojewódzki inspektor udostępnia informacje o planowanych zabiegach z zastosowaniem
środka ochrony roślin przy użyciu sprzętu agrolotniczego, na stronie internetowej
wojewódzkiego inspektoratu ochrony roślin i nasiennictwa, obejmujące w szczególności:
1) obszar objęty planowanymi zabiegami oraz jego lokalizację;
2) nazwy środków ochrony roślin, które zostaną zastosowane podczas planowanych
zabiegów;
3) termin planowanych zabiegów;
4) czas, po zastosowaniu środka ochrony roślin, w którym ludzie oraz zwierzęta gospodarskie
nie powinni przebywać na obszarze objętym planowanymi zabiegami.
14.  Informacje, o których mowa w ust. 13, wojewódzki inspektor może udostępniać także w
inny sposób zwyczajowo przyjęty na danym obszarze.