Moduł I

Klimatyczne czynniki środowiska

Wprowadzenie

1. Klimatyczne czynniki siedliska roślin uprawnych

2. Charakterystyka klimatu Polski

3. Pogoda

Bibliografia

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

1
Wprowadzenie

Produkcja roślinna jest niezbędna dla egzystencji człowieka. Produkty roślinne same w
sobie są żywnością i stanowią podstawę do wytworzenia żywości pochodzenia zwierzę-
cego.

Rośliny mają zdolność do tworzenia związków organicznych z prostych związków mine-

ralnych. Jest to proces asymilacji, który zachodzi z wykorzystaniem energii słonecznej.
W procesie tym tworzy się prosty cukier (glukoza), który jest podstawą innych związ-
ków organicznych, tłuszczów i białka, które są niezbędne w procesach energetycznych
organizmów żywych. Do życia roślin konieczna jest więc energia słoneczna. Im lepsze
warunki korzystania z energii słonecznej, tym lepsza produktywność roślin. Warunki te
zależą od szeregu czynników zarówno naturalnych, jak i sztucznych.

Czynniki naturalne to:

 czynniki klimatyczne,
 czynniki glebowe,
 ukształtowanie terenu.

Czynniki sztuczne to:

 melioracje (nawadnianie i odwadnianie),

 zabiegi agrotechniczne,
 zabiegi techniczno-urbanizacyjne.

Zespół czynników zewnętrznych, które występują w danym miejscu i wpływają na rośli-

ny, nazywamy siedliskiem roślin.

Pomiędzy czynnikami siedliska a roślinami następują wzajemne oddziaływania i zależ-

ności.

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

2
1. Klimatyczne czynniki siedliska roślin uprawnych
Atmosfera to powłoka gazowa otaczająca naszą planetę. Składa się z mieszaniny gazów,
którą nazywamy powietrzem. Gazy te nie tworzą związków chemicznych. Składniki po-
wietrza atmosferycznego występują w stałych stosunkach.

Głównym składnikiem jest azot, który stanowi ok. 78% objętości, tlen 21% objętości,
pozostałe gazy, tj. argon, dwutlenek węgla, gazy szlachetne, stanowią ok. 1% powietrza.
Między drobinami gazów występują domieszki (para wodna, gazy przemysłowe, woda w
postaci kryształów lub kropel, drobne cząstki gleby, sadze, pyły i inne) w różnych ilo-
ściach.

W atmosferze zachodzą różne zjawiska i przemiany fizyczne, a badaniem tych zjawisk

zajmuje się meteorologia.

Na produkcję rolniczą wpływ mają następujące zjawiska meteorologiczne:

 energia słoneczna,
 temperatura powietrza i gleby,
 ciśnienie atmosferyczne,
 wiatr,
 wilgotność powietrza i opady.

Wpływ poszczególnych czynników klimatycznych na rozwój upraw roślinnych jest róż-

ny w zależności od wymagań poszczególnych gatunków, a także od stadium rozwoju
danej rośliny. Na ogół koniecznym warunkiem uzyskania dobrego plonu są małe opady
zimowe, suchy marzec lub kwiecień oraz dostateczna, lecz nie za duża ilość opadów w
czasie kwitnienia i kłoszenia się zbóż, tj. w maju. Największe plony są w tych latach, w
których przy stosunkowo niskich temperaturach powietrza w tym okresie, opady są do-
statecznie obfite i wilgoć w glebie utrzymuje się możliwie długo. Niedobór opadów przy
wysokich temperaturach powietrza powoduje szybkie zużycie wilgoci gruntowej, co
sprawia, że rośliny w okresie dojrzewania cierpią wskutek braku wody. Lato natomiast,
ze względu na zbiory, powinno być możliwie suche.

Energia słoneczna

Energia słoneczna pochodzi ze Słońca, które w przestrzeń kosmiczną wysyła promie-

niowanie o bardzo małych długościach. Promieniowanie słoneczne można podzielić na
trzy zakresy długości fal:

 promieniowanie ultrafioletowe (200–400 nanometrów),

 promieniowanie widzialne (400–700 nanometrów),

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

3
  promieniowanie podczerwone (700–4000 nanometrów).

Promieniowanie słoneczne nie w całości dociera do Ziemi. Część promieniowania sło-

necznego ulega rozproszeniu i jest pochłonięta przez atmosferę. Ilość promieniowania
słonecznego, docierającego do powierzchni Ziemi, zależy m.in. od wysokości Słońca nad
horyzontem.

Długość dnia jest zależna od pory roku, czyli położenia Ziemi względem Słońca. W zależ-
ności od reakcji rośliny na fotoperiod, czyli uruchomienie procesów fizjologicznych i
behawioralnych, rozróżniamy:

 rośliny dnia długiego, które uzyskują zdolność do kwitnienia po przekroczeniu

długości dnia pewnej wartości granicznej (zboża, burak cukrowy, koniczyna,
szpinak),
 rośliny dnia krótkiego, które uzyskują zdolność do kwitnienia po skróceniu dnia
do pewnej wartości granicznej (kukurydza, soja, proso),
 rośliny obojętne na długość dnia, które kwitną niezależnie od długości dnia (po-
midory, słonecznik, ogórek).

Długość dnia ma zasadnicze znaczenie dla procesów życiowych roślin. Promienie sło-
neczne, docierające do powierzchni Ziemi w postaci promieni świetlnych, wywierają
bardzo silny wpływ na rozwój roślin. Bez światła nie może przebiegać podstawowy pro-
ces fizjologiczny roślin – fotosynteza.

Zbyt mała ilość światła w okresie wegetacji (dużo dni pochmurnych w okresie wegeta-
cji) powoduje, że rośliny są wiotkie (zboża wylegają), burki mają niską zawartość cukru,
a ziarna zbóż niższą zawartość białka. Odpowiednia ilość energii słonecznej docierającej
do roślin zapewnia dobre plony.

Rosnące rośliny nawzajem się zacieniają. Odpowiednia obsada na jednostce powierzchni

gwarantuje dopływ właściwej ilości światła. Rośliny rosnące w rzędach z północy na
południe otrzymują więcej światła niż te, które rosną ze wschodu na zachód.

Nasłonecznienie wpływa na temperaturę danego obszaru, która to oddziałuje z kolei na

ukształtowanie powierzchni i nawodnienie oraz wpływa na proces tworzenia się gleb.
Świat roślin jest uzależniony od zmian temperatury oraz od ilości opadów. Choć rośliny
rozprzestrzenione są niemal na całej powierzchni Ziemi, to dla każdego gatunku istnieją
pewne minimalne oraz maksymalne temperatury, poniżej lub powyżej których nie mogą
się rozwijać. Granice zakreślone przez minimalne i maksymalne temperatury są dość
szerokie. Większość wyższych roślin rozwija się w temperaturze od 0–5°C (minimum)
do 40–50°C (maksimum). W tych granicach istnieją jednak temperatury, w których

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

4
funkcje życiowe roślin przebiegają najintensywniej. Nie są to wartości stałe, zmieniają
się one w zależności od stadium rozwoju rośliny. Różny jest także okres potrzebny do
wzrostu i wydania owoców poszczególnych roślin.

Warunki cieplne kraju ilustruje również rozkład średniej rocznej liczby dni mroźnych i
przymrozkowych. Silne mrozy wyrządzają szkody w sadach, a nawet w lasach. Przy-
mrozki wiosenne i jesienne często są przyczyną wielkich strat w uprawach, zwłaszcza w
ogrodach i sadach, gdzie niszczą wiosną młode sadzonki oraz pączki i kwiaty drzew
owocowych, jesienią natomiast warzywa oraz wrażliwe na chłód uprawy polowe. W rol-
nictwie ważny jest czas trwania okresu wegetacyjnego, tj. temperatury ponad 5°C, po-
wyżej której następuje rozwój większości naszych roślin uprawnych. Długość okresu
wegetacyjnego waha się od 190 dni na Pojezierzu Suwalskim do ponad 220 dni w Kotli-
nie Podkarpackiej i na Nizinie Śląskiej. Jak z tego wynika, najzimniejsze na terenie Polski,
oprócz gór, są obszary na północnym wschodzie kraju. Cechuje je mroźna i długa zima,
niezbyt upalne lato i stosunkowo późne przymrozki wiosenne. Krótki okres wegetacyjny
utrudnia stosowanie poplonów, a także powoduje konieczność większej koncentracji
robót polnych.

Temperatura powietrza i gleby

Temperatura powietrza i gleby ma ogromny wpływ na rozwój i plonowanie roślin. Źró-

dłem ciepła dla Ziemi jest promieniowanie słoneczne. Ilość promieniowania pochłonię-
tego, a następnie oddanego otoczeniu w postaci energii cieplnej, decyduje o temperatu-
rze powietrza i gleby.

Dla temperatury powietrza i gleby można ustalić trzy zasadnicze przedziały:

 Temperatura optymalna – najbardziej sprzyjająca rozwojowi roślin, kiedy najle-

piej są przyswajane składniki pokarmowe, a procesy fizjologiczne są najwydaj-
niejsze.
 Temperatura minimalna – w której rośliny jeszcze nie giną, a wszelkie procesy fi-
zjologiczne są zahamowane. Jeśli temperatura minimalna utrzymuje się zbyt dłu-
go, rośliny giną.
 Temperatura maksymalna – w której ustają procesy fizjologiczne, a po przekro-
czeniu tej temperatury rośliny usychają.

Zarówno temperatura minimalna, jak i temperatura optymalna jest różna dla różnych
roślin.

W temperaturze 2°C wegetację rozpoczyna, np. żyto i marchew. Natomiast w temperatu-

rze 10°C – kukurydza oraz ziemniaki, a w temperaturze 15°C – ogórek i fasola.

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

5
Optymalne temperatury:
 ziemniaki, zboża, buraki – 16–20°C,
 owies, koniczyna, marchew – 10–15°C,
 kukurydza – 25–27°C.

W zależności od średniej temperatury dobowej trwa okres wzrostu i rozwoju roślin.

Liczba dni kiedy średniodobowa temperatura jest wyższa od 5°C to okres wegetacji, w
którym następuje wzrost i rozwój rośliny oraz prowadzone są wszelkie prace polowe.

Na plony roślin okopowych duży wpływ, oprócz opadów, wywiera temperatura na po-
czątku okresu kwitnienia. Mniejsze znaczenie mają natomiast warunki pogodowe w
okresie przed kwitnieniem. Wysokość urodzaju zależy w znacznej mierze od dostatecz-
nej ilości opadów w okresie największego zapotrzebowania tych roślin na wodę, a więc
od czerwca do sierpnia. Im bardziej natomiast gorące, suche i późne jest lato, tym gorsze
są urodzaje roślin okopowych. Często lata nieurodzajne dla zbóż, okazują się urodzajne
dla ziemniaków i odwrotnie. Słoneczna, sucha jesień wpływa korzystnie na plony bura-
ków cukrowych (zwiększa się wówczas zawartość cukru).

Drzewa i krzewy owocowe potrzebują klimatu umiarkowanie kontynentalnego – naj-

większe zbiory uzyskuje się wówczas, kiedy ilość otrzymanego przez nie ciepła, światła i
opadu zmienia się w krótkich odstępach czasu. Na dobre zbiory korzystnie wpływają
duża liczba dni słonecznych i dość wysokie temperatury powietrza. Najbardziej uro-
dzajne kultury sadownicze spotyka się przy rocznej sumie opadów ponad 600 mm. Tra-
wy łąkowe wymagają większej ilości opadów na wiosnę, od początku czerwca potrzebu-
ją ich coraz mniej.

Ciśnienie atmosferyczne

Ciśnienie atmosferyczne to masa powietrza, jaka naciska na powierzchnię jednostkową,

np. 1 cm2. Im grubsza warstwa powietrza, tym wyższe ciśnienie.

Ciśnienie pośrednio wpływa na wzrost i rozwój roślin. Na podstawie obserwacji zmian

ciśnienia można określić zmiany pogody.

Wiatr

Wiatr to równoległy do powierzchni Ziemi, poziomy ruch powietrza z obszarów o wyż-

szym ciśnieniu do obszarów o niższym ciśnieniu. Wiatr opisujemy za pomocą trzech
cech: kierunku, siły oraz prędkości.

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

6
Wiatr ma bezpośredni wpływ na rośliny. Dodatni wpływ wiatru to: przenoszenie pyłku
kwiatowego i drobnych nasion, co przyczynia się do zapylania i rozprzestrzeniania się
roślin pożytecznych, osuszanie nadmiernie wilgotnej gleby, przyspieszanie dosuszania
roślin w okresie zbioru, przemieszanie powietrza o różnych temperaturach, przenosze-
nie wilgotnych mas powietrza znad morza, co powoduje opady atmosferyczne.

Wiatr ma też swoje ujemne skutki, tj.: roznoszenie nasion chwastów, zarodników grzy-
bów, bakterii, wywiewanie cząstek gleby, zwiększenie wylęgania roślin czy też bezpo-
średniego ich niszczenia, sprzyjanie przenoszeniu się szkodników, zimą zwiewanie i
nawiewanie śniegu, zwiększanie nieużytecznego parowania gleby, wymarzanie roślin.
Zbyt duża prędkość wiatru utrudnia wykonanie zabiegów ochrony roślin.

Wiatry, przenosząc masy chłodnego lub ciepłego, suchego lub wilgotnego powietrza,
wpływają na temperaturę i opady. Silne wiatry łamią lub zginają łodygi roślin, powodu-
jąc kładzenie się, a następnie gnicie zboża, wyrządzają też szkody w sadach. Zwiększając
parowanie, wiatry wysuszają glebę, a zwiewając pokrywę śnieżną, narażają uprawy na
przemarznięcie. Dodatni wpływ wiatru wyraża się natomiast w tym, że jest on pośredni-
kiem przy zapylaniu roślin. Zboża i trawy przystosowane są do przenoszenia ich pyłku
przez wiatr, roznosi on nie tylko nasiona wielu roślin, ale także zarodniki chorób roślin-
nych, np. rdzy zbożowej itp.

Wilgotność powietrza i opady

Woda jest podstawowym składnikiem komórki roślinnej. Bierze udział w procesach bio-
chemicznych w roślinach, umożliwia pobieranie składników pokarmowych z gleby,
utrzymuje jędrność tkanek i reguluje temperaturę rośliny oraz transpirację, czyli paro-
wanie z nadziemnych części roślin.

Brak wody powoduje nieodwracalne straty u roślin. W początkowej fazie rozwoju jest to
więdnięcie, a przy dłuższym okresie suszy zamieranie. W okresie dojrzewania ziarna
brak wody powoduje jego słabe wykształcenie i niedobór znacznej ilości substancji po-
karmowych. Brak śniegu w okresie zimowym powoduje wymarzanie roślin.

Wilgotność powietrza to procentowa zawartość pary wodnej w powietrzu. Para wodna

powstaje w wyniku parowania oceanów, mórz, rzek, jezior, gleby, transpiracji roślin, a
także wydychana jest przez ludzi i zwierzęta.

Od zawartości pary wodnej w powietrzu zależą opady atmosferyczne, które są podsta-

wowym źródłem wody dla roślin. Od nich również w znacznym stopniu zależy nawod-
nienie danego obszaru. Wielkość i postać opadów wpływa także na ukształtowanie tere-

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

7
nu. Opady, obok szaty roślinnej, podłoża i temperatury, są ważnym czynnikiem tworze-
nia się gleb.

Opady atmosferyczne to produkty kondensacji pary wodnej, spadające na powierzchnię

ziemi. Rodzaje opadów atmosferycznych to: deszcz, mżawka, śnieg, grad. Para wodna
może również skroplić się bezpośrednio przy powierzchni ziemi. Mówimy wtedy o osa-
dach atmosferycznych. Osady mogą mieć postać rosy, szronu oraz szadzi.

Spośród różnych postaci opadów, największe znaczenie mają deszcz i śnieg. Deszcz do-
starcza glebie i roślinności wodę bezpośrednio, śnieg natomiast magazynuje większość
wody do czasu topnienia. Grad jest formą opadu, który wyrządza rolnictwu znaczne
szkody – miażdży kwiaty i pąki, dziurawi liście, łamie łodygi i gałęzie. Jest on najbardziej
niebezpieczny dla roślin w okresie kwitnienia i później, gdy nie są one już w stanie rege-
nerować uszkodzonych organów.

Śnieg chroni rośliny przed szkodliwymi wahaniami i niskimi stanami temperatury,

oczyszcza też powietrze od zawiesin i bakterii chorobotwórczych. Nadmiar śniegu przy-
czynia się do łamania gałęzi i drzew. Pod jego zbyt grubą pokrywą rośliny ulegają wy-
makaniu i wyprzaniu. W rolnictwie, ze względu na okres trwania robót w polu, ważna
jest trwałość pokrywy śnieżnej.

Deszcze są korzystne dla rolnictwa, jeżeli są spokojne i równomiernie rozłożone w okre-

sie wegetacyjnym. Gwałtowne ulewy, przedzielone okresami posuchy, dają niewielką
korzyść, gdyż większa część wód opadowych spływa, wyrządzając szkody, powodując
zmywanie gleby, zasypując gruzem pola i drogi. Najodpowiedniejszy jest opad w postaci
długotrwałego i drobnego deszczu. Rozkład opadów w Polsce sprzyja bardziej uprawie
roślin okopowych, które w lipcu i sierpniu potrzebują dużo wody, niż uprawie zbóż, któ-
rym deszcze w lecie raczej przeszkadzają. W maju natomiast, gdy następuje najsilniejszy
wzrost zbóż, opady są u nas raczej niewielkie. Ze względu jednak na to, że wahania wy-
sokości opadów w poszczególnych latach są znaczne, w dużej części kraju przeciętnie, co
drugi rok jest posuszny, tj. nie osiąga takiej ilości opadów, jaka jest potrzebna do wzro-
stu wielu roślin. Niedobór ten szczególnie dotkliwie daje się odczuć w środkowej części
kraju, gdzie zwłaszcza użytki zielone cierpią poważnie na brak wody.

Warto zapamiętać, że rosa odgrywa bardzo ważną rolę w rolnictwie. Dzięki jej obecności
w okresach bezdeszczowych roślinom dostarczana jest woda.

W okresie intensywnych opadów mamy do czynienia z nadmiarem wody w glebie. Zja-

wisko to jest niekorzystne dla wegetacji roślin. Nadmiar wody w glebie utrudnia dostęp
tlenu, uniemożliwia oddychanie korzeni, a w końcu prowadzi do gnicia i obumierania.
Nadmiar wody w glebie utrudnia również wykonywanie zabiegów agrotechnicznych. W

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

8
celu zmniejszenia skutków nadmiaru opadów, należy utrzymywać w sprawności urzą-
dzenia melioracyjne (dreny, rowy melioracyjne, obwałowania).

Dla wegetacji roślin najważniejsza nie jest ilość opadów, a ich rozkład w okresie wegeta-
cji i natężenie. Jeśli opad nastąpi w postaci ulewy, to przyniesie więcej strat i szkód, a
większość wody spłynie po powierzchni gleby.

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

9
2. Charakterystyka klimatu Polski

Klimat jest to ogół zjawisk pogodowych, zachodzących na danym obszarze w wielolet-

nim okresie. Pogoda to stan atmosfery w danym okresie i w danym miejscu oraz czasie.

Na klimat ma wpływ wiele czynników. Są to: szerokość geograficzna, odległość od mórz i

oceanów, rzeźba terenu, rodzaje powierzchni ziemi, roślinność.

Polska leży w strefie klimatu umiarkowanego. Cechy charakterystyczne tego klimatu to

zmienność i różnorodność typów pogody. Jest to spowodowane położeniem geograficz-
nym naszego kraju. Jest on położony pomiędzy zachodnią Europą z klimatem oceanicz-
nym, a obszarem Rosji i Ukrainy z klimatem kontynentalnym. Wraz z napływającymi
masami powietrza, raz przeważają cechy klimatu oceanicznego, a innym razem klimatu
kontynentalnego. Klimat tego typu nazywamy klimatem przejściowym.

Temperatura w klimacie Polski charakteryzuje się największą zmiennością. Różnice

średnich temperatur w ciągu roku są bardzo duże i wahają się w granicach 20°C–22,5°C.
Nieco mniejsze są one na zachodzie kraju, a im dalej na wschód, tym są większe.

Rysunek 1.1. Średnia roczna temperatura w Polsce

Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Wikipedii,

http://pl.wikipedia.org/wiki/Geografia_Polski

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

10
Dużą zmiennością charakteryzują się również zachmurzenie i opady.

W miesiącach zimowych na nizinach obserwuje się duże zachmurzenie, w górach mniej-

sze. Natomiast latem zachmurzenie w górach jest znacznie większe niż na nizinach.

Najmniejsze średnioroczne opady występują na nizinach, natomiast w górach są dwa

razy większe, co ilustruje mapa.

Rysunek 1.2. Opad normalny w Polsce

Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Wikipedii,

http://pl.wikipedia.org/wiki/Geografia_Polski

Zachmurzenie w znacznym stopniu wpływa na nasłonecznienie, które jest bardzo istot-

ne dla wzrostu i rozwoju roślin. Największe nasłonecznienie występuje w północnej czę-
ści kraju, w pasie nadmorskim, a najmniejsze w górach i na Mazurach.

Czasami, na niewielkich obszarach, mamy do czynienia z mikroklimatem, czyli warun-

kami klimatycznymi znacznie odbiegającymi od pozostałej części regionu.

Znajomość warunków mikroklimatycznych może mieć istotny wpływ na prowadzenie

gospodarstwa rolnego. Znając warunki klimatyczne, można dobrać odpowiednie rośliny
dla określonych siedlisk.

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

11
 3. Pogoda

Pogoda to stan atmosfery w konkretnym miejscu i w konkretnym czasie.

Pogoda jest zależna od układu ciśnienia atmosferycznego i układu mas powietrza (cie-
płych i zimnych). Istnieją dwa zasadnicze układy ciśnienia atmosferycznego: niż i wyż
baryczny.

Niż baryczny to taki układ ciśnienia na danym obszarze, gdzie najniższe ciśnienie wy-
stępuje w środku układu i wzrasta na zewnątrz. Wyż baryczny natomiast to układ, w
którego centrum panuje ciśnienie najwyższe, malejące na zewnątrz układu.

W obszarze niżu barycznego wzrasta wilgotność i zachmurzenie dające opady, wiatry

wieją ku środkowi układu, przeciwnie do ruchu wskazówek zegara.

W obszarze wyżu barycznego zwykle panuje bezchmurna pogoda, występują duże róż-
nice temperatur, w lecie duże upały, a zimą silne mrozy. Wiejące wiatry są słabe i wieją
od środka układu, skręcając w prawo.

Rolnictwo jest działem gospodarki, który zależy od pogody jak żaden inny. Dlatego ob-
serwacja prognoz pogody czy też umiejętność jej przewidywania na danym obszarze,
ułatwiają podejmowanie właściwych decyzji w prowadzeniu gospodarstwa.

Podstawowym źródłem wiadomości o pogodzie i klimacie są obserwacje i pomiary wy-

konywane w terenie. Dla celów naukowych i prognozowania pogody, dokonuje się ich w
stacjach meteorologicznych. Najczęściej mierzy się temperaturę i wilgotność powietrza,
opady atmosferyczne, ciśnienie atmosferyczne, kierunek i prędkość wiatru. Ponadto
prowadzi się obserwacje zachmurzenia oraz zjawisk atmosferycznych. Do badań tych
stosowana jest różnorodna aparatura, która powinna odznaczać się prostą konstrukcją,
niewielkimi rozmiarami, odpornością na wpływy atmosfery i właściwą czułością oraz
dokładnością. Aby zapewnić porównywalność wyników, obserwacje i pomiary należy
wykonywać w podobnych warunkach, w miejscu, na które nie ma wpływu najbliższe
otoczenie. Takim miejscem na stacji meteorologicznej jest ogródek meteorologiczny –
poletko z klatką meteorologiczną, w której umieszcza się większość aparatury pomia-
rowej (termometry, psychrometry służące do mierzenia wilgotności powietrza, rejestra-
tory itp.). W ogródku meteorologicznym ustawione są też deszczomierz i wiatromierz.
Pomiaru ciśnienia atmosferycznego dokonuje się natomiast w pomieszczeniu – pokoju
obserwatora.

Podstawowym warunkiem porównywalności pomiarów jest wykonywanie ich w tym

samym czasie. Częstość i terminy obserwacji są różne w zależności od rodzaju stacji me-

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

12
teorologicznej. W stacjach synoptycznych (pracujących dla potrzeb prognozowania po-
gody) wykonuje się je co godzinę, w stacjach klimatologicznych – trzy razy na dobę: o
godzinie 7:00, 13:00 i 19:00 CET (czasu środkowoeuropejskiego).

„Własne” pomiary i obserwacje można wykonywać w sposób odbiegający od standar-

dowych zasad. Obecnie na rynku dostępne są proste przyrządy do pomiaru różnych
elementów pogody (np. tzw. stacje pogody). Ważne, aby obserwacje były wykonywane
systematycznie, w tym samym czasie i miejscu przez dłuższy okres.

Temperatura powietrza

Temperaturę można mierzyć termometrem zaokiennym lub elektronicznym, którego

czujka umieszczona jest na zewnątrz. Przyrząd powinien być osłonięty przed działaniem
bezpośredniego promieniowania słonecznego (najlepiej od strony północnej budynku).

Wielkość zachmurzenia i rodzaj chmur

Stopień zachmurzenia to powierzchnia nieba pokryta chmurami. Ocenia się go według

skali od 0 do 8 (0 – niebo bezchmurne, 8 – pełne zachmurzenie), np. jeśli chmury zakry-
wają 2/8 części nieba (czyli jedną czwartą), to stopień zachmurzenia jest równy 2, jeśli
połowę (4/8), to 4. Rodzaj chmur określa się po ich wyglądzie i wysokości występowa-
nia.

Opad atmosferyczny

Rolę prostego deszczomierza może spełniać np. metalowa puszka o średnicy ok. 16 cm
przymocowana do słupka. Deszczomierz powinien być umieszczony w miejscu odsłonię-
tym, na wysokości 1 m nad poziomem gruntu. Pomiaru opadu dokonuje się raz na dobę
w porannym terminie obserwacji. Wodę z deszczomierza należy przelać do szklanego
naczynia z naniesioną skalą objętości (menzurki) i określić ilość opadu. W przypadku
opadu śniegu, najpierw należy go stopić. Rodzaj opadu (deszcz, mżawka, śnieg itp.) usta-
la się na podstawie obserwacji w ciągu doby.

Ciśnienie atmosferyczne

Ciśnienie atmosferyczne mierzy się za pomocą barometru. Bardzo popularne są też

ścienne aneroidy, które można wykorzystać do tych pomiarów. Skala wartości wyrażona
jest w hektopaskalach (hPa) lub milimetrach słupa rtęci. Należy pamiętać, że 750 mm
odpowiada 1000 hPa.

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

13
Wysokie ciśnienie gwarantuje pogodę, a spadek ciśnienia zwiastuje jej pogorszenie. W
trakcie opadów wzrost ciśnienia wróży poprawę pogody, natomiast jego spadek w cza-
sie ładnej pogody, gwarantuje jej pogorszenie.

Kierunek i prędkość wiatru

Kierunek wiatru oznacza stronę horyzontu, z której wieje wiatr. Przykładowo, wiatr
północny wieje z północy na południe, zachodni – z zachodu na wschód itd. Prosty wia-
tromierz można wykonać, przymocowując do patyczka wstążeczkę lub nitkę, którą wiatr
swobodnie będzie poruszać. Patyczek można umieścić na stałe na podstawce z zazna-
czonymi na niej stronami świata. Prędkość wiatru mierzy się anemometrem w m/s lub
km/h. Można też oceniać ją szacunkowo, służy do tego skala Beauforta.

Jeśli latem przy wysokim ciśnieniu zaczyna wiać wiatr wschodni, można się spodziewać
pogody słonecznej i suszy. Wiejący wiatr wschodni przy niskim ciśnieniu zwiastuje
wzrost temperatury i burze, a wiatr zachodni przy niskim ciśnieniu ochłodzenie i opady.
Wysokie ciśnienie wiosną przy bezchmurnym niebie zapowiada przymrozki.

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

14
Bibliografia

Literatura obowiązkowa
Grzebisz W. (red.), Produkcja roślinna. Czynniki produkcji roślinnej, cz. II, Hortpress, War-
szawa 2009.

Grzebisz W. (red.), Produkcja roślinna. Środowisko i podstawy agrotechniki, cz. I, Hor-

tpress, Warszawa 2009.

Kowalak Z., Produkcja rolnicza, cz. II i cz. III, eMPI2, Warszawa 2002 i 2003.

Literatura uzupełniająca
Chotkowski J. (red.), Rynki i technologie produkcji roślin uprawnych, Wieś Jutra, Warsza-
wa 2005.

Grzebisz W. (red.), Produkcja roślinna. Technologie produkcji roślinnej, cz. III, Hortpress,
Warszawa 2009.

Netografia
http://pl.wikipedia.org/wiki/Geografia_Polski

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

15