Moduł III

Rośliny uprawne i chwasty

Wprowadzenie

1. Charakterystyka gatunków roślin uprawnych

2. Znaczenie gospodarcze roślin uprawnych

3. Charakterystyka nasion podstawowych roślin uprawnych

4. Cechy materiału siewnego i sadzeniakowego

5. Charakterystyka wymagań przyrodniczych podstawowych roślin uprawnych

6. Chwasty roślin uprawnych

Bibliografia

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

1
Wprowadzenie

Człowiek niemal od zawsze uprawia glebę. Niegdyś robił to w celu zaspokojenia tylko
swoich potrzeb żywieniowych, obecnie – praktycznie całego społeczeństwa. Doprowa-
dził do powstania i rozwoju przemysłu zajmującego się produkcją roślinną.

Niniejszy materiał poświęcony jest gatunkom roślin uprawnych, które odgrywają klu-
czową rolę z gospodarczego punktu widzenia. Omówione zostały także wymagania
przyrodnicze i glebowe roślin uprawnych oraz zagrożenia utrudniające ich uprawę.

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

2
1. Charakterystyka gatunków roślin uprawnych
„Zasadniczym zadaniem produkcji roślinnej jest przetwarzanie materii nieorganicznej w
organiczną przy wykorzystaniu energii słonecznej za pośrednictwem aparatu fotosynte-
tycznego roślin samożywnych (autotroficznych)”
(Zdunek https://www.iceo.eduportal.pl).

Produkcja roślinna stanowi podstawowy dział produkcji rolniczej. Obejmuje:

 polową produkcję roślinną na gruntach ornych (rośliny rolnicze i ogrodnicze),

 produkcję pasz na użytkach zielonych (na łąkach i pastwiskach),
 trwałe plantacje (sady i szkółki, chmielniki, winnice, itp.).

W Polsce najbardziej powszechna jest produkcja polowa. Polega ona na uprawie roślin,
których nadziemne i podziemne organy są pokarmem dla ludzi, paszą dla zwierząt lub
surowcem w różnych gałęziach przemysłu. Produkcję polową tworzą gatunki nazywane
roślinami uprawy polowej lub rolniczymi roślinami uprawnymi.

Ze względu na sposób wykorzystania roślin uprawnych wymienić można:

 rośliny zbożowe (np. żyto, pszenica, pszenżyto, jęczmień, owies, proso, kukury-
dza, gryka) – jednoroczne rośliny uprawne z rodziny traw (z wyjątkiem gryki,
która należy do rodziny rdestowatych), których głównym plonem jest ziarno,
przerabiane na mąkę, kaszę lub płatki, powszechnie wykorzystywane w przemy-
śle spożywczym, jak również jako pasza,
 rośliny okopowe (np. ziemniaki, buraki cukrowe i pastewne, rzepa, marchew
pastewna, brukiew) – rośliny spożywcze, uprawiane dla zbioru podziemnych or-
ganów, wymagające okopywania,
 rośliny przemysłowe – uprawiane na surowiec dla przemysłu, z których wy-
dzielić można następujące grupy:
- rośliny oleiste (np. rzepak, rzepik, słonecznik, gorczyca),
- rośliny włókniste (np. len, konopie),
- specjalne (np. chmiel, tytoń szlachetny, wiklina, rośliny zielarskie),
 rośliny pastewne, w których wydzielić można następujące grupy:
- rośliny motylkowe grubonasienne – strączkowe (np. wyka, łubin, groch (pe-
luszka), bobik),
- rośliny motylkowe drobnonasienne (np. koniczyna, lucerna, seradela, esparce-
ta, komonica),
- rośliny niemotylkowe (np. kukurydza, kapusta pastewna, słonecznik pastew-
ny, dynia pastewna

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

3
Rysunek 3.1. Podział roślin uprawnych

ROŚLINY UPRAWNE

ROŚLINY ROŚLINY ROŚLINY ROŚLINY

ZBOŻOWE OKOPOWE PRZEMYSŁOWE PASTEWNE

oleiste motylkowe

włókniste niemotylkowe

specjalne

Źródło: opracowanie własne autora

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

4
2. Znaczenie gospodarcze roślin uprawnych
Zboża są główną grupą roślin uprawianych w Polsce. Obejmują niemal 74% krajowej
powierzchni zasiewów. Wybrane rodzaje zbóż zaprezentowane zostały poniżej:

 pszenica (rys. 3.2),

 żyto (rys. 3.3),
 jęczmień (rys. 3.4),
 owies (rys. 3.5),
 proso (rys. 3.6),
 gryka (rys. 3.7).

Rysunek 3.2. Pszenica Rysunek 3.3. Żyto

Rysunek 3.4. Jęczmień Rysunek 3.5. Owies

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

5
 Rysunek 3.6. Proso Rysunek 3.7. Gryka

Rośliny zbożowe uprawiane są głównie w celu uzyskania ziarna. Ich owoce, wytwarza-
jące nasiona o wysokiej zawartości skrobi, wykorzystywane są w celach:

 konsumpcyjnych (produkowane są mąki, kasze) – prawie w całości wykorzysty-

wane plony pszenicy i gryki, w mniejszym stopniu pozostałe zboża,
 przemysłowych (piwowarstwo, młynarstwo, gorzelnictwo, farmaceutyka) – żyto
wykorzystywane do produkcji mąki, owies i jęczmień – na płatki i kasze, wszyst-
kie zboża mogą być wykorzystywane w gorzelnictwie,
 pastewnych – jęczmień, żyto, kukurydza i owies.

Uprawa roślin zbożowych dostarcza ponadto słomę, która wykorzystywana jest w pro-
dukcji zwierzęcej jako pasza lub jako ściółka, a także wykorzystywana jest jako surowiec
energetyczny, do produkcji celulozy lub jako materiał ocieplający.

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

6
Rysunek 3.8. Wykorzystanie roślin zbożowych

ZBOŻA

przemysł rolnictwo

chemiczno- paszowy spożywczy pasze materiał

farmaceutyczny siewny

koncentraty piekarsko- młynarsko- piwowarsko-

spożywcze cukierniczy skrobiowy gorzelniczy

syropy, makarony, mąki, słód,

kawy zbożowe, pieczywo, kasze, piwo,
hydrolizaty ciastka krochmal, wódki
białkowe, otręby
przyprawy

Źródło: opracowanie własne autora

Rośliny okopowe odgrywają bardzo duże znaczenie jako źródło pożywienia. Uprawia-
ne są dla ich podziemnych organów: bulw i korzeni. Stąd też rośliny okopowe dzielone
są na 2 grupy:

 bulwiaste – przedstawicielem jest ziemniak oraz topinambur,

 korzeniowe – przedstawicielem jest burak, marchew, rzepa i brukiew.

Spośród wyżej wymienionych największe znaczenie gospodarcze w Polsce mają ziem-

niaki, marchew i buraki.

Ziemniaki wykorzystywane są na różne cele:

 konsumpcja – odmiany jadalne przeznaczane na bezpośrednie spożycie lub do

przerobu na tzw. produkty uszlachetnione (np. frytki, chipsy) – istotna jest za-
warta w bulwach skrobia, białko, sole mineralne (głównie fosfor i potas), witami-
ny z grupy B i witamina C, cukry proste,

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

7
  pasza dla zwierząt – bulwy bezpośrednio podawane zwierzętom, parowane, ki-
szone lub suszone,
 przemysł – bulwy wykorzystywane do produkcji alkoholu etylowego i krochma-
lu,
 reprodukcja – bulwy jako sadzeniaki.

Owoce, części zielone i zielone bulwy ziemniaka zawierają solaninę, czyli toksyczny
związek chemiczny, który spożyty może powodować poważne zatrucia pokarmowe.

Buraki, w zależności od odmiany hodowlanej, wykorzystywane są na różny sposób:

 burak cukrowy – uprawiany ze względu na korzeń, wykorzystywany w przemy-

śle cukrowniczym, jest bardzo ważnym na świecie źródłem cukru,
 burak ćwikłowy – uprawiany ze względu na korzeń, hodowany dla celów kon-
sumpcyjnych,
 burak pastewny – uprawiany ze względu na korzeń, wykorzystywany na paszę,
 burak liściowy, boćwina – uprawiany ze względu na jadalne liście, wykorzysty-
wany dla celów konsumpcyjnych, w Polsce słabo znany.

Produkty uboczne, powstające przy produkcji buraka (np. liście, wysłodki, melasa), wy-
korzystywane są jako pasza dla zwierząt lub jako surowiec przemysłowy (np. do wy-
tworzenia gliceryny, spirytusu technicznego, czy też drożdży).

Rośliny przemysłowe, zgodnie ze swoją nomenklaturą, produkowane są na surowiec

różnych gałęzi przemysłu.

Rośliny przemysłowe oleiste wykorzystywane są w przemyśle:

 olejarskim (margaryna, masło roślinne),

 cukierniczo-piekarskim (mak, słonecznik),
 kosmetycznym (środki piorące),
 chemicznym (farby, lakiery, linoleum),
 w mniejszym zakresie w przemyśle włókienniczym i garbarskim.

Ponadto rośliny oleiste mogą być uprawiane na paszę dla zwierząt. Rzepak wykorzysty-
wany może być do produkcji biopaliw.

Rośliny przemysłowe włókniste wykorzystywane są przede wszystkim w przemyśle

włókienniczym do produkcji tkanin, nici, sznurów, worków, w mniejszym stopniu w ta-
picerstwie, budownictwie (np. płyty izolacyjne), przemyśle papierniczym. Nasiona olei-
ste roślin włóknistych (konopie, len) są źródłem tłuszczu wykorzystywanego w przemy-
śle spożywczym oraz surowcem do produkcji środków piorących, farb, czy smarów.

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

8
Rośliny pastewne uprawiane są przede wszystkim z przeznaczeniem na zieloną masę
(pasza dla zwierząt), jak również jako surowiec do produkcji siana, suszu i kiszonek.
Uważa się, że produkcja roślin uprawnych jest znaczącym czynnikiem decydującym o
opłacalności prowadzonej przez gospodarstwo produkcji zwierzęcej.

Niektóre rośliny pastewne (np. koniczyna, seradela) uprawiane są również w między-

plonach jako poplony, plony wtóre lub jako wsiewki.

Największe znaczenie paszowe w grupie roślin pastewnych mają:

 rośliny motylkowe drobnonasienne, które są bazowym źródłem wartościowego i

zarazem taniego białka dla zwierząt gospodarskich oraz odgrywają istotną rolę w
poprawianiu żyzności gleby (dzięki bakteriom nitryfikacyjnym wzbogacają glebę
w azot pobierany z powietrza), np. koniczyna czerwona, lucerna mieszańcowa,
koniczyna biała,
 rośliny niemotylkowe, np.:
- słonecznik pastewny, który wydaje duże plony wartościowej masy zielonej,
przeznaczanej zarówno do bezpośredniego skarmiania zwierząt gospodar-
skich, jak i do zakiszania,
- kukurydza, która wykorzystywana jest ze względu na jej ziarno mające naj-
większą wartość pokarmową w porównaniu z innymi zbożami, jak również
wykorzystywana na zieloną masę.

Niektóre z roślin motylkowych grubonasiennych są elementem pożywienia człowieka

(np. fasola, groch, bób, ciecierzyca, soja).

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

9
3. Charakterystyka nasion podstawowych roślin uprawnych
Owocem zbóż, będący jednocześnie nasieniem, jest ziarniak. Budowa ziarniaka po-
szczególnych roślin zbożowych jest podobna. Podstawowymi jego elementami są:

 zarodek – ok. 2,5% ziarniaka – znajdujący się u podstawy ziarniaka, będący za-
czątkiem przyszłej rośliny,
 bielmo – ok. 89,5% ziarniaka – największa część ziarniaka będąca źródłem po-
karmów dla nowej rośliny w jej początkowym okresie rozwoju; zewnętrzna część
(warstwa aleuronowa) bogata w białko, tłuszcz i witaminy, wewnętrzna część –
głównie skrobia,
 okrywa owocowo-nasienna – ok. 8% ziarniaka – chroniąca ziarno przed uszko-
dzeniem, szkodnikami i truciznami.

W górnej części ziarna występuje tzw. bródka, czyli kępka włosków regulująca wilgot-
ność ziarna w czasie jego dojrzewania. Bródka jest miejscem, gdzie osadza się brud, bak-
terie, czy zarodniki grzybów, która usuwana jest w łuszczarkach w procesie czyszczenia
ziarna.

U niektórych zbóż (np. pszenicy, żyta, owsa, jęczmienia) po stronie brzusznej ziarna,
naprzeciwko zarodka, zarysowany jest podłużny rowek, zwany bruzdką. Bruzdka jest
pozostałością po wiązce sitowo-naczyniowej odżywiającej ziarno kłosa. Uznaje się, że im
większą bruzdkę ma ziarno, tym jest ono gorszym surowcem młynarskim.

Z punktu widzenia budowy ziarniaka i sposobu jego kiełkowania zboża dzieli się na:

 posiadające bruzdkę i wytwarzające podczas kiełkowania kilka korzonków – np.

jęczmień żyto, owies,
 nieposiadające bruzdki i wytwarzające podczas kiełkowania jeden korzonek – np.
kukurydza, gryka, proso.

Liczba korzonków jest charakterystyczna dla poszczególnych zbóż:

 żyto – 4 korzenie,
 jęczmień – 5–8 korzeni,
 owies – 3–4 korzenie,
 pszenica ozima – 3 korzenie,
 pszenica jara – 5 korzeni,
 proso – 1 korzeń,
 kukurydza – 1 korzeń.

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

10
Oto charakterystyka nasion pozostałych, podstawowych roślin uprawnych:

 Burak – jego nasionami są tzw. kłębki, w których znajduje się od kilku do kilku-
nastu ciemnobrązowych nasion zdolnych do kiełkowania. Każde nasiono znajdu-
je się pod tzw. wieczkiem. Rozróżnić można kłębki jedno- i wielokiełkowe.

 Rzepak – w owocu rzepaku (łuszczynie) wyrastają nitki nasienne, na których

umieszczone są naprzemianlegle, połyskujące nasiona w ilości 20–30 sztuk. Na-
siona rzepaku są koloru czarnego lub czarno-brunatnego, z niebieskawym odcie-
niem i przyjmują kształt kulisty o średnicy 2–3 mm. Każde nasiono składa się z
okrywy nasiennej (łuski), pozostałości komórek jednowarstwowego bielma i za-
rodka (dwa duże liścienie i korzonek zarodkowy). Znajdujący się w nasionach
tłuszcz zgromadzony jest w komórkach liścieni.

 Len – w owocu, składającym się z pięciokomorowej torebki nasiennej, znajdują

się drobne nasiona (1000 szt. nasion ma masę 4,1–5,5 g). Nasiona lnu są płaskie,
lekko uwypuklone z obu stron, jajowatego kształtu, błyszczące i gładkie, w kolo-
rze brunatnym lub oliwkowym, zakończone spiczastym dzióbkiem. Składają się z
okrywy nasiennej, bielma i zarodka (silnie rozwinięte liścienie i korzonek). Na-
siona lnu noszą nazwę siemienia lnianego.

 Konopie – nasionem (owocem) jest orzeszek jednonasienny, przyjmujący kształt

kulisto-podłużny, z boku lekko spłaszczony, o zabarwieniu od zielonego do ciem-
nobrązowego (kolor uzależniony od fazy dojrzewania). Nasiona osiągają znaczną
wielkość – najmniejsze są konopie dzikie (1000 szt. nasion ma masę 8–12 g), a
największe konopie południowe (1000 szt. nasion ma masę 18–26 gramów).

 Rośliny motylkowe drobnonasienne – owocem tej grupy roślin jest strąk jed-
no- lub wielonasienny. Nasiona są bardzo małe, trudne do rozróżnienia. Naj-
mniejsze nasiona ma koniczyna biała i białoróżowa (1000 szt. nasion ma masę
0,5–1,5 g), a największe esparceta (1000 szt. nasion ma wagę 14 g).

 Rośliny motylkowe grubonasienne – owocem tej grupy roślin jest strąk, zawie-
rający nasiona w różnej liczbie, wielkości (najmniejsze są nasiona wyki, najwięk-
sze bobiku) i różnego kształtu, z charakterystycznym zabarwieniem. Nasiona
zbudowane są z łupiny nasiennej, dwóch liścieni oraz małego zarodka.

 Słonecznik – suchy i niepękający owoc (niełupka) składa się z jednego nasienia,

luźno otaczanego przez owocnię. Substancje odżywcze zgromadzone są w mocno
rozwiniętych liścieniach.

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

11
4. Cechy materiału siewnego i sadzeniakowego

Materiał siewny to wszelkie organy generatywne (z nasion, owoców lub owocostanów)

i wegetatywne (z bulw, cebul, korzeni spichrzowych, kłączy itp.), które służą do rozmna-
żania roślin.

Materiałem siewnym generatywnym, służącym do wysiewu, będą zatem:

 ziarniaki (zboża),
 nasiona (np. len, rzepak),
 kłębki jednokiełkowe (burak cukrowy i pastewny),
 kłębki wielokiełkowe (burak pastewny),
 orzeszki (np. konopie),
 niełupki (np. słonecznik),
 rozłupki (np. marchew).

Materiałem wegetatywnym, przeznaczonym do sadzenia, są:

 bulwy (np. ziemniaków),

 cebule (np. cebula),
 korzenie spichrzowe (np. buraki),
 karpy korzeniowe (np. chmiel).

Rozmnażanie w gospodarstwie przez wiele lat roślin uprawnych może doprowadzić do

pogorszenia jakości plonów (tzw. proces wyradzania). Aby temu zapobiec, należy okre-
sowo wymieniać nasiona i sadzeniaki na materiał siewny kwalifikowany, który podlega
określonym normom jakościowym (np. zdolność kiełkowania).

W oparciu o pokolenie w reprodukcji, materiał nasienny może uzyskać różne stopnie

kwalifikacji:

 SE (superelita) – bezpośrednie rozmnożenie materiału matecznego dla gatunków

o niskim współczynniku rozmnażania,
 Eh (elita hodowlana) – bezpośrednie rozmnożenie materiału matecznego dla ga-
tunków o wysokim współczynniku rozmnażania,
 E (elita) – bezpośrednie rozmnożenie superelity,
 O (oryginał) – bezpośrednie rozmnożenie oryginału,
 I ods (pierwszy odsiew) – bezpośrednie rozmnożenie oryginału,
 O kw (odsiew kwalifikowany) – bezpośrednie rozmnożenie pierwszego odsiewu
lub odsiewu kwalifikowanego.

U ziemniaków z rozmnożenia oryginału uzyskuje się klasę A, B lub C.

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

12
Kupno materiału kwalifikowanego daje gwarancję uzyskania plonu w czystej odmianie i
jednorodnego pod względem cech jakościowych.

Dla utrzymania wysokiej plenności upraw zaleca się wymianę materiału siewnego co 3–
5 lat. Po tym czasie przeważająca część odmian roślin odnotowuje obniżenie jakości
plonów, spowodowane przez porażenia przez choroby grzybowe przenoszone z nasio-
nami, krzyżowanie pomiędzy odmianami, niekorzystne warunki klimatyczne, czy gle-
bowe.

Przed podjęciem decyzji o wykorzystaniu nasion ze zbiorów z poprzednich lat, należy

przeprowadzić ich ocenę, w tym ocenę organoleptyczną (analizowana barwa i połysk
nasion, zapach, oraz porażenie szkodnikami i chorobami). Ocenę nasion zlecić można
Stacji Oceny Nasion, która określa m.in. stopień czystości nasion, zdolność kiełkowania,
wilgotność.

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

13
5. Charakterystyka wymagań przyrodniczych podstawowych roślin uprawnych

Czynnikami przyrodniczymi, wpływającymi na produkcję roślin uprawnych, są:

 gleba,
 klimat,
 nawodnienie,
 ukształtowanie terenu.

Poniżej przedstawiono charakterystyki wymagań przyrodniczych wybranych roślin

uprawnych.

Pszenica:

 duże wymagania klimatyczno-glebowe,

 gleby bogate w składniki odżywcze (czarnoziemy, mady, czarne ziemie),
 wymagana odpowiednia wilgotność,
 w Polsce największe rejony upraw: Żuławy Wiślane, Nizina Wielkopolska, Nizina
Śląska, Pojezierze Kujawskie, Wyżyna Sandomierska, Wyżyna Lubelska.

Żyto:

 niskie wymagania klimatyczno-glebowe,

 słabe, lekkie gleby, mogą być zdegradowane,
 w Polsce największe rejony upraw: Nizina Mazowiecka, Podlasie.

Jęczmień:

 wysokie wymagania klimatyczno-glebowe,

 wymagane urodzajne gleby i łagodny klimat,
 w Polsce największe rejony upraw: Nizina Śląska, Przedgórze Sudeckie, Kujawy,
Żuławy Wiślane.

Owies:

 niskie wymagania glebowe,

 duże wymagania w zakresie wilgotności,
 w Polsce największe rejony upraw: Podkarpacie, Karpaty, Pojezierze Pomorskie,
Nizina Mazowiecka.

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

14
Pszenżyto:

 niskie wymagania glebowe,

 w Polsce największe rejony upraw: Wielkopolska, Pojezierze Pomorskie, Nizina
Mazowiecka.

Ziemniaki:

 niskie wymagania klimatyczno-glebowe,

 gleby mało żyzne (lekkie, piaszczyste, bielicowe);
 w Polsce największe rejony upraw: Nizina Mazowiecka, Nizina Podlaska.

Buraki cukrowe:

 wysokie wymagania klimatyczno-glebowe,

 bardzo dobre gleby i korzystne warunki klimatyczne (dużo wilgotności i ciepła);
 wymagane intensywne nawożenie, częste okopywanie i odchwaszczanie,
 w Polsce największe rejony upraw: Nizina Śląska, Przedgórze Sudeckie.

Rzepak:

 wysokie wymagania klimatyczno-glebowe,

 bardzo żyzne i wilgotne gleby,
 stabilne warunki klimatyczne,
 wymagające stosowania licznych zabiegów agrotechnicznych w uprawie oraz
wysokich temperatur podczas okresu wegetacyjnego,
 w Polsce największe rejony upraw: Nizina Śląska, Przedgórze Sudeckie.

Tytoń:

 wysokie wymagania klimatyczno-glebowe,

 wymagane żyzne gleby i odpowiednie warunki klimatyczne,
 w Polsce największe rejony upraw: Lubelszczyzna, Rzeszowszczyzna, Kielecczy-
zna, Śląsk.

Chmiel:

 wysokie wymagania glebowo-klimatyczne,

 wymagane dobre warunki glebowe, wodne i termiczne,
 w Polsce największe rejony upraw: Wyżyna Sandomierska, Wyżyna Lubelska.

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

15
Rośliny pastewne:

 średnie wymagania termiczne i glebowe,

 duże wymagania wodne,
 w Polsce największe rejony upraw: Pojezierze Mazurskie, Nizina Mazowiecka,
Podkarpacie.

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

16
6. Chwasty roślin uprawnych

Chwastami określa się wszelką niepożądaną roślinność, rosnącą dziko na polu upraw-
nym, łące, czy pastwisku. Chwasty rywalizują z roślinami uprawnymi o przestrzeń, świa-
tło, wodę i składniki pokarmowe (zazwyczaj pobierają z gleby więcej i szybciej składni-
ków pokarmowych niż rośliny uprawne).

Z punktu widzenia miejsce występowania chwastów rozróżnia się chwasty:

 segetalne – rosnące głównie na polach wśród roślin uprawnych, obniżające plo-

ny(np. chaber bławatek, kąkol polny, ostróżeczka polna, mak polny, mak piasko-
wy, kurzyślad polny),
 ruderalne – rosnące na nieuprawianych terenach (np. rowy, miedze), często na
obszarach bogatych w azot (np. łopian, pokrzywa),
 użytków zielonych – rosnące na łąkach i pastwiskach, niezjadane przez pasące się
zwierzęta (np. pokrzywa, ostrożeń), trudno trawione lub trujące (wilczomlecz)
oraz rośliny pasożytnicze (szelężnik).

Z punktu widzenia właściwości biologicznych stosuje się różne podziały chwastów. Naj-
bardziej rozpowszechniony jest podział na chwasty:

 jednoliścienne – w czasie kiełkowania wytwarzają jeden liścień (perz właściwy,

chwastnica jednostronna, miotła zbożowa, owies głuchy, turzyca),
 dwuliścienne – w czasie kiełkowania wytwarzają dwa liścienie (przytulia czepna,
gorczyca polna, rzodkiew świrzepa, komosa biała, tobołek polny, tasznik pospoli-
ty).

Biorąc pod uwagę sposób odżywiania wyróżnia się chwasty:

 cudzożywne:
- pobierające z roślin składniki mineralne,
- pobierające z roślin wodę i składniki mineralne, zdolne do asymilacji, po-
siadające chlorofil (pasożyty zielone, np. szelężnik),
- pobierające z roślin wszystkie składniki odżywcze, niezdolne do samo-
dzielnej asymilacji (pasożyty bezzieleniowe, np. kanianka),
 samożywne:
- monokarpiczne – rozmnażające się generatywnie i owocujące raz w życiu,
jednoroczne lub wieloroczne, np. gorczyca polna, rdest ptasi, barszcz zwy-
czajny,

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

17
 - polikarpiczne – owocujące wielokrotnie i rozmnażające się generatywnie i
wegetatywnie za pomocą pędów (np. perz właściwy), cebulek (np. złoć
polna), korzeni (np. wilkomlecz).

Ze względu na długość i specyfikę cyklu życiowego wyróżnia się chwasty:

 jednoroczne – żyjące nie dłużej niż rok (np. mak polny, stokłosa polna),
 dwuletnie – żyjące dwa lata (np. wiesiołek dwuletni),
 wieloletnie (trwałe) – rozmnażają się wegetatywnie lub generatywnie, nie giną
po pierwszym owocowaniu (np. mniszek pospolity, perz właściwy, ostrożeń po-
lny, skrzyp polny).

Z punktu widzenia umiejscowienia chwastów w warstwie upraw wymienia się:

 chwasty warstwy górnej – wysokością przewyższające rośliny uprawne, zakwita-

jące i owocujące wcześniej niż rośliny uprawne (np. ostrożeń polny, owies głu-
chy, miotła zbożowa),
 chwasty warstwy środkowej – wysokością sięgające ponad połowę wysokości ro-
ślin uprawnych, dojrzewające równocześnie z uprawami i zbierane z plonami,
przez co zanieczyszczają materiał siewny (np. chaber bławatek, kąkol polny, sto-
kłosa polna),
 chwasty warstwy dolnej – niskie, niezbierane z plonami (np. fiołek polny, rolnica
pospolita),
 chwasty warstwy przyziemnej – drobne, płożące się po ziemi, nie zbierane z plo-
nami (np. połocznik kosmaty, lnica zgiętoostrogowa).

Wybrane rodzaje chwastów zaprezentowane zostały poniżej:

 barszcz zwyczajny (rys. 3.9)– chwast drewniejący, występujący na łąkach i siedli-

skach ruderalnych,
 trybula leśna (rys. 3.10) – chwast drewniejący, występujący na siedliskach rude-
ralnych,
 rdest wężownik (rys. 3.11) – chwast drewniejący, występujący na wilgotnych łą-
kach lub innych podmokłych terenach,
 szczwół plamisty (rys. 3.12) – trujący chwast, występujący na siedliskach rude-
ralnych,
 zimowit jesienny (rys. 3.13) – trujący chwast, występujący na wilgotnych łąkach,
 jarzębiec kosmaczek (rys. 3.14) – niski chwast rozetowy, występujący na suchych
i nasłonecznionych terenach,
 chaber bławatek (rys. 3.15) – segetalny chwast warstwy środkowej,

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

18
 owies głuchy (rys. 3.16) – bardzo popularny segetalny chwast warstwy środko-
wej, łatwo krzyżuje się z owsem uprawnym,
 kąkol polny (rys. 3.17) – trujący chwast segetalny warstwy środkowej
 ostrożeń polny (rys. 3.18) – segetalny chwast, trudny do wytępienia, występujący
w mniejszym stopniu na łąkach, pastwiskach i trawnikach.

Rysunek 3.9. Barszcz zwyczajny Rysunek 3.10. Trybula leśna

Rysunek 3.11. Rdest wężownik Rysunek 3.12. Szczwół plamisty

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

19
 Rysunek 3.13. Zimowit jesienny Rysunek 3.14. Jarzębiec kosmaczek

Rysunek 3.15. Chaber bławatek Rysunek 3.16. Owies głuchy

Rysunek 3.17. Kąkol polny Rysunek 3.18. Ostrożeń polny

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

20
Efektem występowania chwastów w uprawach jest:

 obniżenie plonów (zabierają miejsce, światło, wodę i składniki pokarmowe) lub

zagłuszenie uprawianych roślin,
 obniżenie wartości zebranych plonów (np. nasiona tobołków nadają mące gorzki
smak, nasiona lnicznika obniżają wartość oleju rzepakowego, nasiona gorczycy
polnej utrudniają przemiał zbóż),
 zagrożenie dla ludzi i zwierząt – bywają trujące (np. kąkol polny, zimowit jesien-
ny),
 utrudnienie dla zbiorów zbóż (np. twarde łodygi szarłatu palmera mogą uszka-
dzać kombajny, włókniste pędy zaślazu pospolitego powodują blokowanie się
maszyn wykorzystywanych do zbioru buraków),
 niektóre chwasty są żywicielami groźnych dla roślin uprawnych chorób bakte-
ryjnych, grzybowych, wirusowych czy szkodników.

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

21
Bibliografia
Literatura obowiązkowa
Grzebisz W. (red.), Produkcja roślinna. Środowisko i podstawy agrotechniki, cz. I, Hor-
tpress, Warszawa 2009.

Grzebisz W. (red.), Produkcja roślinna. Czynniki produkcji roślinnej, cz. II, Hortpress, War-
szawa 2009.

Kowalak Z., Produkcja rolnicza, cz. II i cz. III, eMPI2, Warszawa 2002 i 2003.

Literatura uzupełniająca
Chotkowski J. (red.), Rynki i technologie produkcji roślin uprawnych, Wieś Jutra, Warsza-
wa 2005.

Grzebisz W. (red.), Produkcja roślinna. Technologie produkcji roślinnej, cz. III, Hortpress,
Warszawa 2009.

Netografia
Zdunek J., Podstawy produkcji roślinnej, http://www.iceow.uwb.edu.pl

https://www.cdr.gov.pl

Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji roślinnej

22