prace poglądowe

Dieta bezglutenowa
Gluten-free diet

Joanna Rachtan-Janicka
Katedra Żywności Funkcjonalnej, Ekologicznej i Towaroznawstwa, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji,

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

STRESZCZENIE
Dieta bezglutenowa (DB) jest jedyną skuteczną metodą leczenia celiakii. Ścisłe i rygorystyczne przestrzeganie reżimu dietetycznego może uchronić chorego
przed poważnymi konsekwencjami zdrowotnymi. DB zakłada całkowitą eliminację pszenicy, żyta oraz jęczmienia, a także wszystkich produktów i pochod-
nych z nich otrzymywanych. Konieczność rezygnacji z podstawowych zbóż wykorzystywanych w przemyśle spożywczym może zwiększać ryzyko wystąpie-
nia niedoborów pokarmowych (magnezu, żelaza, cynku, wapnia, kwasu foliowego, witaminy D i witamin z grupy B oraz błonnika pokarmowego). Produkty
bezglutenowe (gotowe pieczywo, wyroby cukiernicze i ciastkarskie, makarony, koncentraty do wypieku chleba i ciast) mogą być źródłem tłuszczów nasyco-
nych i cukrów prostych, a jednocześnie są ubogie w białko o wysokiej wartości biologicznej, witaminy, składniki mineralne i błonnik pokarmowy. W DB należy
zalecać stosowanie różnorodnych produktów naturalnie bezglutenowych (oznakowanych jako „produkt bezglutenowy”), będących wartościowym źródłem
składników odżywczych. DB powinna być dostosowana do indywidualnych potrzeb pacjenta (stanu zdrowia, wiedzy oraz warunków socjoekonomicznych
i możliwości aprowizacji) oraz tak skomponowana, aby zapobiegać niedoborom witaminowo-mineralnym.
Standardy Medyczne/Pediatria  2015  T. 12  960-965
SŁOWA KLUCZOWE:  DIETA BEZGLUTENOWA  PRODUKTY NATURALNIE BEZGLUTENOWE  WARTOŚĆ ODŻYWCZA

ABSTRACT
Gluten-free diet is the most effective method in treatment of celiac disease. Following the diet strictly and meticulously is the best prevention for a celiac
patient to avoid harmful health problems. Gluten-free diet means the complete absence of wheat, rye and barley in natural and processed foods as well as in
their derivatives. The necessity of elimination of major cereals used in food industry can lead to nutrition deficiency (Magnesium, Iron, Zinc, Calcium, Vitamin
D, Vitamins of group B and fiber). While gluten-free foods (bread, pastries and confectionery products, pasta, concentrates for baking bread and cake) can be
a source of saturated fats and simple sugars, they are low in proteins of high biological value, vitamins, minerals and fibre. Celiac patients are recommended
to eat various foods naturally gluten-free (labeled as “gluten-free food”), which are a valuable source of nutrients. Gluten-free diet should match all individual
requirements of a celiac patient (health state, knowledge, social-economical conditions and supplying options) and ought to be made to prevent vitamin and
mineral deficiency. Standardy Medyczne/Pediatria  2015  T. 12  960-965
KEY WORDS:  GLUTEN-FREE DIET  NATURALLY GLUTEN-FREE FOODS  NUTRITIONAL VALUE

Wprowadzenie
Celiakia (glutenozależna choroba trzewna) definio-
wana jest jako stan wzmożonej i nadmiernej reakcji
układu odpornościowego na spożyty gluten, otrzymy-
wany z pszenicy, żyta i jęczmienia u osób podatnych
genetycznie1. W przeszłości celiakia była uważana za
rzadko występującą chorobę, której spodziewano się
głównie u niemowląt lub dzieci prezentujących cha-
rakterystyczne objawy zespołu złego wchłaniania2.
Obecnie częstość występowania celiakii ocenia się na
1/100-300 osób populacji ogólnej3,4.
Gluten
Białka glutenowe można podzielić na dwie główne
frakcje w zależności od ich rozpuszczalności w al-
koholu, tj. na rozpuszczalne prolaminy (gliadyna
z pszenicy, sekalina z żyta, hordeina z jęczmienia)
GŁÓWNE TEZY
1. Nieprawidłowo zbilansowana dieta bezglutenowa może
prowadzić do niedoborów pokarmowych.
2. Naturalnie bezglutenowe produkty wzbogacają dietę
w cenne żywieniowo składniki odżywcze.
3. Systematyczna edukacja żywieniowa prowadzona przez
lekarza i dietetyka może uchronić pacjenta przed spoży-
waniem produktów spożywczych będących źródłem glu-
tenu.
i nierozpuszczalne w alkoholu gluteniny. Obie frak-
cje tworzą micelarną sieć połączoną za pomocą wią-
zań niekowalencyjnych i disiarczkowych. Białko
glutenowe powstaje w czasie miesienia mąki z wodą
i odgrywa zasadniczą rolę w tworzeniu struktury cia-
sta. Gluten nadaje mu spoistość, lepkość, elastycz-

960 STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA  2015  T. 12  960-965

 prace poglądowe
Tabela 1. Zboża, nasiona i inne źródła skrobi dozwolone i zabronione w DB
PRODUKTY NATURALNIE BEZGLUTENOWE
– ZBOŻA, NASIONA I INNE ŹRÓDŁA SKROBI
Amarantus (szarłat)
Ararut (maranta)
Batat (słodki ziemniak, yam)
Carob (karob, mączka chleba świętojańskiego)
Chia (szałwia hiszpańska)
Fonio (digitaria, palusznik)
Gryka
Indiańska trawa ryżowa (montina)
Koiks łzy Hioba (łzawica)
Kokos
Konjac
Kukurydza (maize, teosinie)
Maniok (cassava, tapioka, yucca)
Nasiona i pestki (dynia, mak, słonecznik)
Orzechy (brazylijskie, kasztany jadalne, laskowe, makadamia, mi-
gdały, nerkowce, pekan, pistacje, piniowe, włoskie, żołędzie)
Owies*
Proso (ragi)
Quinoa (komosa ryżowa)
Ryż (biały, brązowy, czerwony, dziki)
Sago
Sezam
Siemię lniane
Sorgo (milo)
Strączkowe (bób, ciecierzyca, groch, jadłoszyn, łubin, orzechy
ziemne, soczewica, soja)
Taro
Tef/Teff (miłka abisyńska, trawa abisyńska)
Topinambur (słonecznik bulwiasty)
Ziemniak
* owies jest zbożem bezglutenowym, ale może zostać zanieczyszczony w czasie uprawy, zbioru oraz przerobu
ność, plastyczność, rozciągliwość oraz zwiększa zdol-
ność do absorpcji wody i umożliwia utrzymanie się
w powstałej siatce napęczniałych ziarenek skrobi
oraz pęcherzyków dwutlenku węgla, powstającego
w wyniku fermentacji alkoholowej5.
Dieta bezglutenowa – czego unikać?
Jedynym sposobem leczenia celiakii jest ścisłe
i konsekwentne stosowanie przez całe życie diety
bezglutenowej (DB). Z diety osób chorych należy cał-
kowicie wykluczyć pszenicę, żyto i jęczmień, a tak-
że wszystkie ich odmiany i hybrydy oraz produkty
z nich otrzymywane (Tabela 1). Trzeba pamiętać,
że każda, nawet najmniejsza ilość spożytego glutenu
jest szkodliwa dla osób chorujących na celiakię, dla-
tego powinno się edukować pacjentów i ich rodziny,
jak unikać zanieczyszczenia diety6,7.
Szczególną uwagę należy zwrócić na znakowanie
opakowań produktów spożywczych. Zgodnie z wy-
mogami obowiązującymi od 13 grudnia 2014 roku,
producent ma obowiązek znakowania żywności in-
formacją o zawartych w niej składnikach alergen-
nych, do których należą: zboża zawierające gluten,
ZBOŻA ORAZ ICH POCHODNE ZAWIERAJĄCE GLUTEN
Pszenica (w tym orkisz)
Jęczmień
Żyto
Kamut®
Pszenżyto (triticale)
Kasze (bulgur, krakowska, kuskus, manna, mazurska, perłowa,
pęczak, wiejska, kujawska)
Kiełki pszenne
Mąka pszenna (durum, semolina), żytnia i jęczmienna
Seitan
Słód jęczmienny
Skrobia pszenna, żytnia, jęczmienna
Olej z zarodków pszennych
Otręby i płatki pszenne, żytnie i jęczmienne
Zarodki pszenne
skorupiaki, jaja, ryby, orzechy i orzeszki ziemne,
nasiona soi, mleko, seler, gorczyca, nasiona seza-
mu, dwutlenek siarki i siarczyny powyżej pewnego
stężenia, łubin oraz mięczaki8.
Pacjent musi mieć świadomość, że podstawowym
elementem leczenia jest zachowanie ścisłej bezglute-
nowej diety, dlatego należy przypominać pacjentom:
 o regularnym sprawdzaniu informacji umiesz-
czonych na etykietach, ponieważ skład produktu
może ulec modyfikacjom i dotąd „bezpieczny” pro-
dukt może się okazać poważnym zagrożeniem dla
zdrowia;
 o czytaniu etykiet wszystkich produktów spożyw-
czych, także tych, które nie kojarzą się z zawar-
tością zbóż (np. herbata, herbatki ziołowe, soki,
suplementy diety);
 o czytaniu etykiet kosmetyków, które mogą się
dostać do przewodu pokarmowego (np. olej z za-
rodków pszennych może się znajdować w kre-
mach do twarzy i rąk, a gluten w pomadkach);
 że produkty, na których opakowaniu umiesz-
czono informację: „może zawierać śladowe ilości
glutenu” lub „na terenie zakładu stosowany jest
STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA  2015  T. 12  960-965 961
 prace poglądowe
gluten (lub pszenica)”, lub „nie zawiera pszenicy,”
są zagrożeniem dla zdrowia, ponieważ zawartość
glutenu może być wyższa niż 20 ppm;
 że produkty naturalnie bezglutenowe, np. kasza
kukurydziana, kasza gryczana czy jaglana, mogą
ulec zanieczyszczeniu glutenem w czasie ich zbio-
ru, przetwarzania i konfekcjonowania, dlatego na-
leży zalecać pacjentom kupowanie ww. produktów
opisanych jako „produkt bezglutenowy”, co ozna-
cza, że zawartość glutenu nie przekracza 20 mg/
kg (20 ppm) w żywności sprzedawanej konsumen-
towi końcowemu9;
 że do zanieczyszczenia produktów glutenem może
dochodzić także w gospodarstwie domowym, po-
przez używanie wspólnych sprzętów kuchennych,
takich jak sitka do makaronu, maselniczki, toste-
ry i opiekacze do pieczywa czy deski do krojenia.
Zaleca się używanie oddzielnych sitek, tosterów,
desek do krojenia dla kuchni bezglutenowej i glu-
tenowej. Także wspólne używanie masła, dżemów,
majonezu może być źródłem zanieczyszczenia DB,
gdyż nóż/łyżeczka użyte do smarowania chleba
z glutenem spowodują zanieczyszczenie całego
produktu. Ponadto mąka i kasze mogą „pylić”,
a drobiny skrobi z prolaminami mogą się utrzy-
mywać w powietrzu dość długo i osiadać na po-
wierzchniach roboczych. Dlatego powinno się
trzymać produkty bezglutenowe w szczelnych
opakowaniach, wstawione do szafek, w których
nie ma produktów zawierających gluten10;
 że źródłem zanieczyszczenia diety pacjentów
może być przyjmowanie Komunii Świętej pod po-
stacią glutenowego opłatka (zawartość glutenu
3,52 g/100 g)11. W Polsce dostępne są komuni-
kanty niskoglutenowe.
Dieta bezglutenowa a stan odżywienia
Podstawową zasadą DB jest eliminacja zbóż glute-
nowych i produktów z nich otrzymywanych przy jed-
noczesnym zastąpieniu ich produktami naturalnie
bezglutenowymi. Pacjenci z celiakią, podobnie jak
reszta populacji, powinni stosować urozmaiconą die-
tę, przygotowaną w oparciu o piramidę żywienia.
Liczne prace naukowe wskazują, że pacjenci z celia-
kią stosują niezbilansowaną dietę, która prowadzi
do występowania niedoborów składników odżyw-
czych. U osób stosujących DB stwierdzono niskie
poziomy spożycia żelaza, magnezu, manganu, sele-
nu i wapnia7,10,12-17, witamin z grupy B (ryboflawiny,
niacyny, tiaminy, cyjanokobalaminy) oraz kwasu
foliowego7,10,12,18, a także witaminy D7,17 oraz błonni-
ka pokarmowego10,12,13,16,17. Heller i wsp.18 wykazali,
że pacjenci będący długo na DB mają niższe stęże-
nie witaminy B6 i B12 w porównaniu do osób zdro-
wych, nawet przy stosowaniu suplementacji. Jedno-
cześnie podkreśla się, że pacjenci na DB spożywają
962 STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA  2015  T. 12  960-965
wyższe ilości cukrów prostych12,17, nasyconych kwa-
sów tłuszczowych16,17, co przekłada się na wysoki
procentowy udział w diecie energii z tłuszczu i niski
z węglowodanów złożonych19. Kupper10 zwraca uwa-
gę, że wielu pacjentów stosujących DB zgłasza jed-
nocześnie objawy alergii lub nietolerancji pokarmo-
wej na inne produkty spożywcze, takie jak mleko
i laktoza, jaja, soja czy ryż, co dodatkowo ogranicza
wybór produktów stosowanych w diecie i może po-
głębiać stan niedożywienia.
Suplementacja może być skutecznym uzupełnie-
niem terapii pacjenta na DB10,15. Często po diagno-
zie stwierdza się niedobory żelaza, wapnia, magne-
zu, cynku, witaminy D oraz ryboflawiny, niacyny,
cyjanokobalaminy i kwasu foliowego10,20,21 i w takim
przypadku czasowe stosowanie suplementacji może
być pomocne. Jednak brakuje wiarygodnych badań,
które dowodziłyby skuteczności stosowania suple-
mentacji witaminowej lub mineralnej u pacjentów
z celiakią10. Jednocześnie podkreśla się, że samo
przejście na dietę bezglutenową powoduje wyrówna-
nie niedoborów i poprawę stanu zdrowia chorego6,10,15.
Dodatkowo należy zwrócić uwagę, że pacjenci często
nie rozumieją różnicy pomiędzy lekiem a żywnością,
jaką są powszechnie stosowane suplementy diety,
które mogą być ukrytym źródłem glutenu. Dlatego
w celu wyrównania niedoborów pokarmowych po-
winno się zalecać spożywanie produktów naturalnie
wolnych od glutenu, w tym pseudozbóż, które pod-
noszą wartość odżywczą diety6,22.
Dieta bezglutenowa – co stosować?
W DB zaleca się stosowanie produktów naturalnie
bezglutenowych (Tabela 1), które będą nie tylko
źródłem energii, ale także zrównoważonym źródłem
składników odżywczych (Tabela 2).
Popularne w Polsce zboża i pseudozboża – proso,
gryka, amarantus są cennym żywieniowo źródłem
białka oraz witamin z grupy B, a także wapnia, że-
laza i cynku (Tabela 2). Ich zaletą, oprócz walorów
smakowych i odżywczych, jest także dostępność
w większości sklepów spożywczych oraz relatywnie
niska cena, zbliżona do ceny produktów konwen-
cjonalnych. Pozwala to na spożywanie ich kilka razy
w miesiącu wymiennie z popularnymi w naszym
kraju ziemniakami. Średnie spożycie ziemniaków
w przeliczeniu na 1 mieszkańca w Polsce w 2013
roku24 wyniosło 102 kg (w porównaniu do ryżu
– 2,16 kg czy płatków i kasz – 2,88 kg), dlatego są one
istotnym źródłem składników odżywczych w diecie.
Uzupełnienie diety pozostałymi produktami bez-
glutenowymi pozwala na urozmaicenie jadłospisu.
Na szczególną uwagę zasługuje błonnik pokarmowy,
którego dobrym źródłem są amarantus, gryka, ko-
kos, owies, rośliny strączkowe, sezam, siemię lniane
i topinambur (Tabela 2).
 prace poglądowe

Tabela 2. Wartość odżywcza wybranych produktów naturalnie bezglutenowych, wg danych United States Department
of Agriculture (USDA)23
ROŚLINY NATURALNIE

WĘGLOWODANY
BEZGLUTENOWE

RYBOFLAWINA
POKARMOWY

NIACYNA
BŁONNIK
OGÓŁEM
TŁUSZCZ
ENERGIA

FOLIANY
TIAMINA
ŻELAZO
W 100 g

BIAŁKO
kJ/kcal

WAPŃ

CYNK
mg

mg

mg

mg

mg

mg

μg
g

g
Amarantus 1554/371 13,56 7,02 62,25 6,70 159,00 7,61 2,87 0,12 0,20 0,92 82,00

Batat 360/86 1,57 0,05 20,12 3,00 30,00 0,61 0,30 0,08 0,06 0,56 11,00

Ciecierzyca 1583/378 20,47 6,04 62,95 12,20 57 4,31 2,76 0,48 0,21 1,54 557,00

Gryka 1435/343 13,25 3,40 71,50 10,00 18,00 2,20 2,40 0,10 0,42 7,02 30,00

Kokos 2763/660 6,88 64,53 23,64 16,3 26,00 3,32 2,01 0,60 0,10 0,60 9,00

Kukurydza 360/86 3,27 1,35 18,70 2,00 2,00 0,52 0,46 0,155 0,05 1,77 42,00

Maniok 670/160 1,36 0,28 38,06 1,80 16,00 0,27 0,34 0,09 0,05 0,85 27,00

Owies* 1628/389 16,89 6,990 66,27 10,6 54,00 4,72 3,97 0,76 0,14 0,96 56,00

Proso 1583/378 11,02 4,22 72,85 8,50 8,00 3,01 1,68 0,42 0,29 4,72 85,00

Quinoa 1541/368 4,12 6,07 64,16 7,00 47,00 4,57 3,10 0,36 0,32 1,52 184,00

Ryż biały 1498/358 6,50 0,52 79,15 2,80 3,00 4,23 1,10 5,65 0,48 4,11 231,00

Ryż
1515/362 7,50 2,68 76,17 3,40 33,00 1,80 2,02 0,413 0,04 4,31 20,00
brązowy

Sezam 2397/573 17,73 49,67 23,45 11,80 975,00 14,55 7,75 0,79 0,25 4,51 97,00

Siemię
2234/543 18,29 42,16 28,88 27,30 255,00 5,73 4,34 1,64 0,16 3,08 87,00
lniane

Soczewica 1473/352 24,63 1,06 63,35 10,70 35,00 6,51 3,27 0,87 0,21 2,60 479,00

Soja 1866/446 36,49 19,94 30,16 9,30 277,00 15,70 4,89 0,87 0,87 0,21 375,00

Sorgo 1377/329 10,62 3,46 72,09 6,7 13,00 3,36 1,67 0,33 0,09 3,69 20,00

Tef/Teff 1536/367 13,30 2,38 73,13 8,00 180,00 7,63 3,63 0,39 0,27 3,63 bd

Topinambur 306/73 0,01 17,44 1,6 14 3,40 0,12 0,12 0,20 0,60 1,30 13,0

Ziemniak 393/94 2,10 0,15 21,08 2,10 10,00 0,64 0,35 0,05 0,04 1,53 38,00

Wprowadzenie do DB źródeł wapnia, którymi są cjentom z niedokrwistością z niedoboru żelaza za-

m.in. ziarno maku (1438 mg/100 g), sezam (975
mg/100 g), nasiona chia (631 mg/100 g) czy carob
(348 mg/100 g)23, pozwoli nawet przy niewielkim
dziennym spożyciu na wzbogacenie diety, szcze-
gólnie u pacjentów, którzy nie mogą jeść nabiału.
Ziarna te można podać jako dodatek do dań obia-
dowych i sałatek, a mak, sezam i siemię lniane do
pieczywa i ciast.
Podobnie w przypadku żelaza, oprócz zwiększenia
spożycia produktów zwierzęcych będących źró-
dłem żelaza hemowego, sugeruje się większą podaż
w diecie owsa, kaszy jaglanej, sezamu, siemienia
lnianego, roślin strączkowych i teff. Dodatkowo pa-
leca się łączenie w posiłku źródeł żelaza z produk-
tami zawierającymi duże ilości witaminy C (owoce
i warzywa), aby zwiększyć wchłanianie żelaza
z przewodu pokarmowego25,26.
Wielonienasycone kwasy tłuszczowe i składniki
bioaktywne zawarte w amarantusie (skwalen), na-
sionach lnu (kwas α-linolenowy), pestkach dyni
(skwalen) i słonecznika (kwas linolowy) czy sezamie
(sezamina)27 będą się przyczyniały do zmniejszenia
ryzyka wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych
m.in. poprzez obniżenie poziomu triacylogliceroli
i lipoprotein o niskiej gęstości we krwi.

STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA  2015  T. 12  960-965 963

 prace poglądowe

Podsumowanie
Osoby chore na celiakię muszą stosować DB przez
całe życie, dlatego warto już na początku leczenia,
po rozpoznaniu, skierować pacjenta na konsultację
do doświadczonego dietetyka, który w czasie spotka-
nia6,10,28-31:
 oceni aktualny stan odżywienia pacjenta,
 przeanalizuje nawyki żywieniowe pacjenta i czyn-
niki wpływające na dostęp do produktów bezglu-
tenowych,
 wykryje i zidentyfikuje niskie spożycie składników
odżywczych,
 zapewni odpowiednie i wiarygodne informacje
dr inż. Joanna Rachtan-Janicka
o produktach bezglutenowych i źródłach glutenu,
 w ramach edukacji żywieniowej przekaże infor-
macje na temat prawidłowego bilansowania posił-
ków,
 oceni możliwości kulinarne chorego,
 będzie monitorował i oceniał przestrzeganie diety.
DO ZAPAMIĘTANIA
 Pacjenci z celiakią muszą rygorystycznie i przez całe życie
przestrzegać diety bezglutenowej.
 Aby zapobiegać niedoborom pokarmowym, dieta bezglu-
tenowa powinna być urozmaicona poprzez stosowanie
różnorodnych produktów naturalnie bezglutenowych.
 Konieczne jest stałe monitorowanie diety pacjenta pod
kątem zanieczyszczenia glutenem oraz oceny wartości od-
żywczej.
Katedra Żywności Funkcjonalnej, Ekologicznej i Towaroznawstwa
Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
02-776 Warszawa, ul. Nowoursynowska 159c
joanna_rachtan_janicka@sggw.pl

964 STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA  2015  T. 12  960-965

 prace poglądowe

PIŚMIENNICTWO
1
Szaflarska-Popławska A. Celiakia – choroba, o której musimy często pamiętać.
Standardy Med Pediatria 2014;11:81-86.
2
Biagi F, Klersy C, Balduzzi D i wsp. Are we now over-estimating the prevalence of
celiac disease in the general population? Ann Med 2010;42:577-561.
3
Rewers M. Epidemiology of celiac disease: what are the prevalence, incidence,
and progression of celiac disease? Gastroenterology 2005;128:47-51.
4
Bai JC, Fried M, Corazza GR i wsp. World Gastroenterology Organization Global
Guidelines on Celiac Disease. J Clin Gastroenterol 2013;47:121-126.
5
Wieser H. Chemistry of gluten proteins. Food Microbiol 2007;24:115-119.
6
Saturni L, Ferretti G, Bacchetti T. The Gluten-Free Diet: Safety and Nutritional
Quality. Nutrients 2010;2:16-34.
7
Cielecka EK, Dereń K, Grzegorczyk A. Nadwrażliwość pokarmowa. Alerg Astma
Immun 2010;15:118-124.
8
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 z dnia
25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na
temat żywności.
9
Rozporządzenie Komisji (WE) NR 41/2009 z dnia 20 stycznia 2009 r. dotyczące
składu i etykietowania środków spożywczych odpowiednich dla osób nietole-
rujących glutenu.
10
Kupper C. Dietary guidelines and implementation for celiac disease. Gastroente-
rology 2005;128:121-127.
11
Biagi F, Campanella J, Martucci Ciclitira S i wsp. A Milligram of Gluten a Day Ke-
eps the Mucosal Recovery Away: A Case Report. Nutrition Reviews 2008;62:360-
363.
12
Wild D, Robins GG, Burley VJ i wsp. Evidence of high sugar intake, and low fiber
and mineral intake, in the gluten-free diet. Aliment Pharmacol Ther 2010;32:573-
581.
13
Thompson T, Dennis M, Higgins LA i wsp. Gluten-free diet survey: are Americans
with coeliac disease consuming recommended amounts of fiber, iron, calcium
and grain foods? J Hum Nutr Diet 2005;18:163-169.
14
Mariani P, Viti MG, Montouri M i wsp. The Gluten-Free Diet: A Nutritional
Risk Factor for Adolescents with Celiac Disease? J Pediatr Gastroenterol Nutr
1998;27:519-523.
15
Annibale B, Severi C, Chistolini A i wsp. Efficacy of gluten-free diet alone on re-
covery from iron deficiency anemia in adult celiac patients. Am J Gastroenterol
2001;96:132-137.
16
Hopman E, le Cessie S, von Blomberg B i wsp. Nutritional Management of
the Gluten-free Diet in Young People with Celiac Disease in The Netherlands.
J Pediatr Gastroenterol Nutr 2006;43:102-108.
17
Öhlund K, Olsson C, Hernell O i wsp. Dietary shortcomings in children on a glu-
ten-free diet. J Hum Nutr Diet 2010;23:294-300.
18
Hallert C, Grant C, Grehn S i wsp. Evidence of poor vitamin status in coeliac pa-
tients on a gluten-free diet for 10 years. Aliment Pharmacol Ther 2002;16:1333-
1339.
19
Bardella MT, Fredella C, Prampolini L i wsp. Body composition and dietary inta-
kes in adult celiac disease patients consuming a strict gluten-free diet. Am J Clin
Nutr 2000;72:937-939.
20
Thompson T. Thiamin, riboflavin, and niacin contents of the gluten-free diet: Is
there cause for concern? J Am Dietetic Assoc 1999;99:858-862.
21
Thompson T. Foliate, iron, and dietary fiber contents of the gluten-free diet.
J Am Dietetic Assoc 2000;100:1389-1396.
22
Lee AR, Ng LD, Dave E i wsp. The effect of substituting alternative grains in
the diet on the nutritional profile of the gluten-free diet. J Hum Nutr Diet
2009;22:359-363.
23
Unites States Department of Agriculture USDA, 2015 http://ndb.nal.usda.gov.
24
Główny Urząd Statystyczny, Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2014, http://stat.
gov.pl/obszary-tematyczne/roczniki-statystyczne/roczniki-statystyczne/rocz-
nik-statystyczny-rolnictwa-2014,6,8.html.
25
Hallberg L, Brune M, Rossander L. The role of vitamin C in iron absorption. Int
J Vitam Nutr Res 1989;30:103-108.
26
Lynch SR, Cook JD. Interaction of vitamin C and iron. Ann N Y Acad Sci
1980;355:32-44.
27
Obiedzińska A, Waszkiewicz-Robak B. Oleje tłoczone na zimno jako żywność
funkcjonalna. ZYWN-NAUK TECHNOL JA 2012;1:27-44.
28
Case S. The gluten-free diet: how to provide effective education and resources.
Gastroenterology 2005;128:128-134.
29
See J, Murray JA. Gluten-free diet: the medical and nutrition management of
celiac disease. Nutr Clin Pract 2006;21:1-15.
30
Niewinski MM. Advances in celiac disease and gluten-free diet. J Am Diet Assoc
2008;108:661-672.
31
Dickey W, Kearney N. Overweight in celiac disease: prevalence, clinical, charac-
teristics, and effect of a gluten-free diet. Am J Gastroenterol 2006;101:2356-2359.

STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA  2015  T. 12  960-965 965