ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ AΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ: ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ EΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΛΠ22

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ:
ΑΠΌ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ

ΤΕΤΑΡΤΗ ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

«Η συμβολή των Φυσικών Επιστημών κατά τον αιώνα των Φώτων»

ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ:
ΠΑΛΑΤΙΑΝΟΥ ΕΙΡΗΝΗ
Α.Μ.: 128922

ΤΜΗΜΑ: ΗΛΕ54

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ:

ΠΕΤΣΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ: 2020 - 2021

ΡΟΔΟΣ 12/04/2021

1
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή……………………………………………………………………...……….3
Ο αιώνας των Φώτων......……………...………………………………………………3
Οι Φυσικές Επιστήμες κατά της αμάθειας και της δεισιδαιμονίας…………...….……6
Οι αντιδράσεις…………..…….…………………………………………………….…9
Συμπεράσματα.…..………………………………………………………………...…10
Βιβλιογραφία…………………………………………………………………………12
α. Πηγές……………………………………...……………………………….12
β. Μελέτες……………………………………………………………...…….12
γ. Διαδικτυακές ομιλίες……………………………………………………....13

2
 Εισαγωγή

«Στην ελληνική φιλοσοφία στη διαχρονία της -και όχι μόνο στην περίοδο του
Διαφωτισμού- διαπιστώνουμε έναν συνεχή διάλογο της νεοελληνικής σκέψης, τόσο
με την αρχαιοελληνική διανόηση όσο και με τη βυζαντινή παρακαταθήκη και την
ευρωπαϊκή φιλοσοφική και φιλολογική παράδοση. Η μετοικεσία [των Ελλήνων κατά
την περίοδο προ και μετά της Αλώσεως] συνιστά τον πρώτο σταθμό σε αυτόν τον
διάλογο […], κομίζουσα εν εαυτή τη θεωρητική παράδοση της αρχαίας ελληνικής και
της βυζαντινής σκέψης, […] στην περίφημη συζήτηση για τη διαφορά της
αριστοτελικής από την πλατωνική σκέψη […]. Το δεύτερο σημείο [… εντοπίζεται]
κατά τον 16ο και στις απαρχές του 17ου αιώνα, δηλαδή την περίοδο του ουμανισμού,
[όπου] λαμβάνουν μέρος όχι μόνο Έλληνες αλλά και Ευρωπαίοι διανοητές […]. Το
τρίτο σημείο […] εντοπίζεται στις απαρχές του 18ου αιώνα· είναι η περίοδος εκείνη
κατά την οποία τίθενται οι βάσεις για να αναπτυχθεί ένας πολυμερής διάλογος με την
ευρωπαϊκή σκέψη, τόσο στο πεδίο της φιλοσοφίας όσο και στο πεδίο των
επιστημών».1
Αυτή την τελευταία περίοδο θα εξετάσουμε στη συνέχεια, εξηγώντας γιατί
χαρακτηρίζεται ως «αιώνας των Φώτων», διερευνώντας τη συμβολή των Φυσικών
Επιστημών στην καταπολέμηση της αμάθειας και της δεισιδαιμονίας μέσα από το
έργο των λογίων της περιόδου, καθώς και τις αντιδράσεις που υπήρξαν.

Ο αιώνας των Φώτων

«Ένα γεγονός, το οποίο επηρεάζει καθοριστικά το πνευματικό γίγνεσθαι στον

υπόδουλο Ελληνισμό, είναι η μεταλλαγή των κοινωνικών νοοτροπιών, κυρίως χάρη
στην ύπαρξη εμπόρων και διανοητών, αλλά πρωτίστως εμπόρων, οι οποίοι με τις
χορηγίες τους διαμορφώνουν το φαινόμενο του νεοελληνικού ευεργετισμού.
Πυκνώνουν εκείνη την περίοδο σε πλείστα όσα σημεία του υπόδουλου ελληνικού
χώρου οι πνευματικές εστίες, περίοδο κατά την οποία δεν υπάρχει κρατική παρουσία,
[αφού] λειτουργεί στο πεδίο της εθελοδουλίας, [ενώ] δεν ενισχύονται σχολεία από
τους Οθωμανούς. Κατά συνέπεια, οι ευεργέτες προσφέρουν αφειδώς για τη θέσμιση

1
https://www.youtube.com/watch?v=MfrQwpk4HKk&t=2679s.

3
σχολείων, για την αντιμισθία διδασκόντων, για την παραγωγή βιβλίων. Έτσι λοιπόν
θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας αυτή την παράμετρο, η οποία μπορεί να εξηγήσει στα
πρώτα τους βήματα την παρουσία τόσο της φιλοσοφίας όσο και της επιστήμης στον
νεοελληνικό χώρο».2
Από την αυγή του 18ου αιώνα, οι Φαναριώτες, καταλαμβάνοντας σημαντικές
θέσεις στη διακυβέρνηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κυβερνούσαν τις
παραδουνάβιες ηγεμονίες σχεδόν αυτόνομα. Δημιουργώντας αυλές και διοικητικούς
μηχανισμούς επανδρωμένους από Έλληνες, επιδόθηκαν στην καλλιέργεια των
γραμμάτων και των τεχνών. Το ευρωπαϊκό κίνημα του ουμανισμού, καθώς και η
χρησιμοποίηση του αρχαιοελληνικού κλασικισμού από την ευρωπαϊκή διανόηση και
τέχνη, δημιούργησε βαθμιαία μια μορφή «προεθνικής συνείδησης» στους
φαναριώτικους και στους αυλικούς κύκλους των ηγεμόνων της Μολδοβλαχίας,
διατυπώνοντας την επιδίωξη του «φωτισμού» του γένους. Έτσι, κατά το δεύτερο μισό
του 18ου και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, αναπτύχθηκε ο Νεοελληνικός
Διαφωτισμός, μία πνευματική κίνηση, η οποία βασίστηκε στην ελληνική μετάφραση
των σημαντικότερων έργων Ευρωπαίων Διαφωτιστών, τα οποία διδάχθηκαν από
Νεοέλληνες Διαφωτιστές, όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, ο
Αθανάσιος Ψαλίδας και πλήθος άλλων.3
Γύρω στο 1790, προηγηθείσας της Γαλλικής Επανάστασης, διαφάνηκαν
εκείνα τα στοιχεία τα οποία σηματοδοτούσαν την έναρξη μιας στροφής στις
νοοτροπίες των βαλκανικών πληθυσμών, κυρίως μέσω της εκδήλωσης εντονότερης
περιέργειας για τον κόσμο, τεκμηριωμένο μέσα από την παρουσία ενδιαφέροντος για
το πεδίο των φυσικών επιστημών. Έχει αρχίσει να διαφαίνεται μία γενικότερη κριτική
στάση επί παγιωμένων αντιλήψεων για τον κόσμο, ενώ συντελείται και μία
εκκοσμίκευση των αξιών, προαναγγέλλοντας την αρχή της χειραφέτησης από τη
θρησκεία και, κατ’ επέκταση, μία στροφή προς την καθημερινή ζωή. Ο όρος
«ευδαιμονία» χρησιμοποιείται αναφερόμενος πρωτίστως στην ευτυχία της
ανθρώπινης καθημερινότητας και όχι στη μεταθανάτια αιώνια ζωή. Η ευδαιμονία του
πολίτη, όπως νοηματοδοτείται από τον Montesquieu, δεν επιτυγχάνεται απλώς μέσω
της σωτηρίας, αλλά μέσω της διαβίωσης εντός ενός ευνομούμενου συστήματος.4

2
https://www.youtube.com/watch?v=MfrQwpk4HKk&t=2679s.
3
Μαργαρίτης 1999: 51, 56.
4
Κατσιαμπούρα 2006: 13.

4
 Το κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ευθύς εξαρχής έθεσε ως κύριο
στόχο του να διαδώσει τα Φώτα (όρος που επικράτησε από τον αντίστοιχο
μεταφρασμένο από τα γαλλικά) και την εθνική ιδέα στο «ελληνικό γένος»,
συμπεριλαμβάνοντας το φάσμα των νέων επιστημονικών ιδεών, μέσω των οποίων
είχε συντελεστεί η διαμόρφωση του νεωτερικού κοσμοειδώλου στην Ευρώπη.5
Διαμορφώθηκε ένα τέτοιο πνευματικό πλαίσιο, το οποίο ευνόησε την έκφραση
αμφισβητήσεων στις έως τότε δογματικές παραδοχές, συνειδητοποιήθηκε ότι η
νεωτερική είναι ανώτερη της παραδοσιακής φιλοσοφίας, ενώ σταδιακά υπερίσχυσαν
νέα κοινωνικοπολιτικά και γνωστικά ιδεώδη. Σημαντικές πνευματικές εστίες που
προάγουν την αναδιαμόρφωση της νεοελληνικής διανόησης, συνιστούν, πέραν των
παροικιών της Δυτικής Ευρώπης, ιδιαιτέρως οι παραδουνάβιες ηγεμονίες, τα Ιόνια
νησιά, τα Ιωάννινα, η Θεσσαλονίκη, η Κοζάνη και η Μοσχόπολη της Ηπείρου.6
Οι Νεοέλληνες Διαφωτιστές, λοιπόν, προγραμματικά στοχεύοντας κυρίως στο
να διαδώσουν στο «ελληνικό γένος» τη γνώση, χρησιμοποιώντας την κοινή γλώσσα,
απευθύνονταν πλέον σε ένα ευρύτερο από το έως τότε σύνηθες αναγνωστικό κοινό,
αποτελούμενο κυρίως από τους κύκλους των Φαναριωτών, των εμπόρων της
Διασποράς και των σπουδαστών από τις ήδη εν λειτουργία σχολές. Επιπλέον, η μέχρι
πρότινος κρατούσα τάση, που περίμενε από τη γνώση τη στόχευση κυρίως των
πρακτικών πλευρών της ζωής, δείχνει να μεταστρέφεται προς την πεποίθηση πως ο
ρόλος των επιστημών πρέπει να είναι η συμβολή τους στη συγκρότηση μιας νέας
κοσμοαντίληψης και στη αναθεώρηση όλων των πτυχών της ζωής.7
Ως εκ τούτου, η γνώση αποτελεί απαραίτητο εφόδιο της επαγγελματικής
σταδιοδρομίας, αλλά και προϋπόθεση της αυτοβελτίωσης των ανθρώπων καθ’
εαυτών και, παράλληλα, τη γενικότερη βελτιστοποίηση και συνειδητότητα του
«γένους». Αυτή η τελευταία αντίληψη, εισηγμένη από τον Ρήγα Βελεστινλή και τους
Δημητριείς, θα ασκήσει στη συνέχεια επιρροή σε αρκετούς λογίους, οι οποίοι θα
εφαρμόσουν την εκλαΐκευση των νεωτερικών επιστημών, προκειμένου να καταστεί
εφικτή η πρόσβασή τους από περισσότερους αναγνώστες.8
Βαθμιαία, λοιπόν, η εκπαίδευση απαλλάσσεται από το θρησκευτικό
χαρακτήρα, ενώ, παράλληλα, συντελείται μία μεταβολή της φυσιογνωμίας του
λογίου. Αν και η ιερατική ιδιότητα εξακολουθεί να υφίσταται σε πλήθος σημαντικών

5
Κατσιαμπούρα 2006: 13.
6
Βιρβιδάκης 2000: 392.
7
Κατσιαμπούρα 2006: 15-16.
8
Κατσιαμπούρα 2006: 14, 16.

5
λογίων της περιόδου, ο κοινωνικός και εκπαιδευτικός τους προσανατολισμός
χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερη εκκοσμίκευση. Στα προγράμματα σπουδών
εντάσσονται οι νεωτερικές ιδέες που είχαν ήδη καλλιεργηθεί στην Ευρώπη, ενώ η
διδασκαλία προσαρμόζεται εναρμονισμένη με τις κοινωνικές διεκδικήσεις του
υπόδουλου γένους. Εκείνη την περίοδο, η δραστηριότητα των λογίων χαρακτηρίζεται
από κοινωνικές στοχοθεσίες που προωθούν τα συμφέροντα της νέας κοινωνικής
διάρθρωσης, με ουσιαστικότερη όλων την επίτευξη δημιουργίας μιας νέας
συλλογικής εθνικής ταυτότητας, η οποία θα συνδέει τις ελληνικές κοινότητες της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.9

Οι Φυσικές Επιστήμες κατά της αμάθειας και της δεισιδαιμονίας

Κατά την περίοδο που μελετούμε, η επιστημονική γνώση και ο ορθός λόγος
θα πάρουν τη θέση των παραδεδομένων ερμηνειών και των δεισιδαιμονιών,
προτάσσοντας την υποχρέωση της αποδέσμευσης από «πνευματικές δουλείες»,
ακολουθώντας τον νεωτερικό τρόπο σκέψης, προκειμένου να επιτευχθεί η προσωπική
και η συλλογική απελευθέρωση.10
Ο αντιπροσωπευτικότερος εκφραστής του νεωτερικού φιλοσοφικού και
επιστημονικού πνεύματος είναι ο Ευγένιος Βούλγαρης. Θεωρείται από πολλούς ως
εκείνος που τερμάτισε την κυριάρχηση της κορυδαλλικής παράδοσης και ως ο
εισηγητής της σύγχρονης φυσικής φιλοσοφίας στην Ελλάδα.11 Γνωρίζει τις
μεταστοιχειώσεις που λαμβάνουν χώρα στην Ευρώπη, ενώ ανασυνθέτει τη
νεοελληνική φιλοσοφία με τον ενοφθαλμισμό των νέων αιτημάτων, όσον αφορά τον
τρόπο συγκρότησης του γνωστικού γεγονότος και της σκιαγράφησης της
συμπαντικής εικόνας.12 «Ο Βούλγαρης είναι ο πρώτος ο οποίος μεταφράζει και
κοινοποιεί στους μαθητές τους τις φιλοσοφικές αντιλήψεις του John Lock, δημιουργεί
ο ίδιος μια επιτομή από μία γαλλική έκδοση του έργου του, Δοκίμιο για την
ανθρώπινη νόηση και, βεβαίως, μεταφράζει κείμενα και άλλων συγγραφέων […], τα
οποία αφορούν την νέα επιστημονική αντίληψη, […όπως] τα Στοιχεία Φυσικής του
Musschenbroek, ένα [έργο], το οποίο κοινοποίησε στον ευρωπαϊκό χώρο τη
9
Χριστιανίδης κ.ά. 2000: 339.
10
Κατσιαμπούρα 2006: 19.
11
Χριστιανίδης κ.ά. 2000: 340.
12
Πέτσιος 2018: 278.

6
νευτώνεια αντίληψη […]. Τα κείμενα τα οποία προτείνει ο Ευγένιος Βούλγαρης,
ουσιαστικά ανατέμνουν το φιλοσοφικό γίγνεσθαι, διαμορφώνουν νέους όρους
συγκρότησης του φιλοσοφείν και, κυρίως, του τρόπου με τον οποίον
αντιλαμβάνονται οι μαθητιώντες την νέα επιστημονική σκέψη. Ήδη, στον ευρωπαϊκό
χώρο έχουν συντελεστεί μεταλλαγές από το παραδοσιακό επίπεδο στο επίπεδο της
νεότερης φιλοσοφίας και επιστήμης χάρη στις μελέτες του Γαλιλαίου, του John Lock,
του Νεύτωνα κ.λπ.. Όλη αυτή την παράδοση, λοιπόν, ο Βούλγαρης την αναδέχεται
και την προτείνει στους μαθητιώντες, στο πλαίσιο της διδασκαλίας του».13 «Η
έμφαση που δίνει στη μαθηματική δομή της σκέψης, […] για το ενέργημα της
φιλοσοφίας είναι καθοριστικής σημασίας […]. Γι’ αυτό και το φιλοσοφείν, για τον
Βούλγαρη, είναι η απαλλαγή από ό,τι σκοτίζει τη νηφάλια κρίση· απαλλαγή από τις
προλήψεις».14
Ο Ιώσηπος Μοισιόδακας υποστηρίζει τη διδασκαλία των μαθηματικών και
της φυσικής, λόγω του ότι αποτελούν επιστήμες οι οποίες ασχολούνται κυρίως με τα
«αισθητά», δηλαδή «πράγματα» τα οποία υπόκεινται στις αισθήσεις καθενός και,
επομένως, ικανές να κινήσουν την περιέργεια και τη φιλομάθεια στον ανθρώπινο νου,
οδηγώντας στην επίτευξη της ευδαιμονίας. Συγχρόνως, ασκεί κριτική στις βασικές
παραδοχές της αριστοτελικής Φυσικής και Κοσμολογίας, αλλά και στους σύγχρονούς
του αριστοτελικούς, λόγω της άγνοιάς τους επί των νεωτερικών απόψεων και του ότι
δεν αντιλαμβάνονται τη βαρύτητα της χρήσης των επιστημονικών οργάνων.15
Ο Θεοτόκης, ο Βούλγαρης και ο Ζερζούλης, ανάδοχοι μίας αντιαριστοτελικής
και νεωτερικής παράδοσης, θεωρούν ότι η επιστημονική αλήθεια θα πρέπει
μεθοδολογικά να συντίθεται από εμπειρισμό και νοησιαρχία. Συγχρόνως, βασισμένοι
στην αριστοτελική επαγωγή, επωφελούμενοι των αναλυτικών εργαλείων και των
νεωτερικών ερευνητικών πορισμάτων, συνθέτουν ένα έργο γονιμοποιητικό της
νεοελληνικής σκέψης. Έτσι, γύρω στα μέσα του 18ου αιώνα, καλλιεργείται μία νέα
συστηματική θεωρητική προσέγγιση, διαμετρικά αντίθετη στην παραδεδομένη
σκέψη, με την πειραματική φιλοσοφία να συνιστά το νέο μέσο εξέτασης «του περί
φύσεως ζητήματος».16
Ο Ρήγας, στο σημείωμα «Προς τους αναγνώστας» (ς-θ) του βιβλίου του
Φυσικῆς Ἀπάνθισμα…., εκφράζει τη λύπη του, βλέποντας τους δυστυχείς απογόνους
13
https://www.pemptousia.gr/video/to-singrafiko-ke-metafrastiko-ergo-tou-evgeniou-voulgari/.
14
https://www.skairadio.gr/1821-ymnos-eis-tin-eleytherian/episode-2021-03-27.
15
Πέτσιος 2006: 364.
16
Πέτσιος 2006: 350-351.

7
του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα, «ή πάντη γεγυμνωμένους από την ιδέαν της
φιλοσοφίας, ή αφ’ ου εγήρασαν επικεκυφότες εις μόνα τα σπάνια της Ελληνικής
διαλέκτου βιβλία, να εκαρποφορήθησαν πολλά ολίγον ή παντελώς» (ς). Προλογίζει,
λοιπόν, τη μετάφραση από τα γαλλικά και τα γερμανικά των ουσιωδέστερων της
φυσικής ιστορίας, με όσο το δυνατόν πιο εύληπτο τρόπο, χρησιμοποιώντας «απλούν
ύφος», αφού στοχεύει να συνδράμει στην ωφέλεια του γένους του και όχι να
επιδειχθεί. Έπρεπε, λοιπόν, να εκθέσει αυτό το απάνθισμα γνώσεων με όσο το
δυνατόν μεγαλύτερη σαφήνεια, προκειμένου να κατανοήσουν όλοι την ακατάληπτη
φυσική. Κλείνοντας, καλεί τους «αγχίνοες» να ωφεληθούν και τους «τροφίμους» ήδη
και «θιασώτες» της Φυσικής να συμβάλλουν, προκειμένου «να αναλάβη το πεπτωκός
Ελληνικόν γένος» (θ).
Στο βιβλίο Γεωγραφία Νεωτερική των Δημητριέων (Δανιήλ Φιλιππίδη και
Γρηγόριου Κωνσταντά), η ελευθερία έχει άμεση εξάρτηση από τη δημοκρατία,
προϋπόθεση της οποίας είναι γνώση και η ευνομία. Η άσχημη κατάσταση του
«γένους» είναι απότοκο της αμάθειας, καθώς και της δεσποτικής διοίκησης, που είναι
στενά συνυφασμένη με την έλλειψη νόμων. Μέσα στο βιβλίο, τονίζεται συνεχώς η
αναγκαιότητα αντιμετώπισης της αμάθειας, ενώ είναι πασιφανής η διασύνδεση
γνώσης και παλιγγενεσίας, η επίτευξη της οποίας επιτάσσει την εκκοσμίκευση της
επιστήμης. Περαιτέρω, οι Δημητριείς (αν και προέρχονται από τον ιερατικό χώρο)
δεν διστάζουν να κατηγορήσουν άμεσα την εκκλησία, ως θεσμό, για την επιβολή και
τροφοδότηση της δεισιδαιμονίας και τους κληρικούς ως συνυπεύθυνους για την
κοινωνική δυσαρμονία.17
Ο Κωνσταντίνος Κούμας, στο εισαγωγικό μέρος («Ο Μεταφραστής προς τους
Έλληνας») του μεταφρασθέντος και διανθισμένου από τον ίδιο έργου, Χημείας
Ἐπιτομή...., μεταξύ άλλων, αναφέρει ότι η Ελλάδα «προθύμως αγωνίζεται να
φωτισθεί με των τεχνών και επιστημών τα φώτα» (γ). Επισημαίνει, βέβαια, πως το
βιβλίο που εκδίδει δεν είναι ικανό «να θεραπεύσει όλην εκείνην την ένδειαν, όσην
πάσχομεν ως προς τα τοιαύτα είδη των μαθημάτων· εμπορεί μόνον να βοηθήση τους
προς ωφέλειαν του γένους εις πολλά μέρη της Ελλάδος αγωνιζομένους αγαθούς
άνδρας» (γ), ώστε να χρησιμεύσει στους σπουδαστές «ομογενείς» και να
προχωρήσουν σε τελειότερες μεταφράσεις και εκδόσεις χημικών συγγραμμάτων (γ).
Διότι, συνεχίζει, πρέπει να γνωρίζουμε ότι, «εφόσον είμεθα άτεχνοι και

17
Κατσιαμπούρα 2006: 14, 17-18.

8
ανεπιστήμονες» (νδ), θα συνεχίσουν να μας περιφρονούν τα ευρωπαϊκά έθνη,
«πικρώς μεν και εχθρικώς, εφ’ όσον δεν εξετάζουσιν οι κατήγοροί μας φιλοσοφικώς
και τας αιτίας της δυστυχίας μας […], όχι με πολύ άδικον, ομιλούντες ως προς ό,τι
είμεθα· πριν σπεύσομεν να εμβώμεν εις τον αριθμόν των πεπαιδευμένων εθνών» (νε).
Παρακινεί, λοιπόν, τους Έλληνες, προκειμένου να σταματήσουν να τους κατηγορούν
«ως αμελούντας τα καλά και την παιδείαν του γένους» (νε), να φροντίσουν με «ζήλο»
και «φιλοτιμία» για τη μόρφωση και «τον φωτισμόν του γένους» (νς).

Οι αντιδράσεις

Η τελευταία δεκαετία του 18ου αιώνα διαπνέεται από την ένταση που
χαρακτηρίζει τα φαινόμενα και τις αντιπαλότητες που θα διακρίνουν τον
Νεοελληνικό Διαφωτισμό, με την ωρίμανση και τη μορφοποίηση των νέων ιδεών από
τη μια και την όξυνση των αντιπαραθέσεων που θα προκληθούν από την άλλη.18 Οι
λόγιοι που επεδίωξαν τη συστηματική μελέτη, παρουσίαση και υιοθέτηση των
νεωτερικών δυτικών φιλοσοφικών και επιστημονικών θεωριών, αντιμετώπισαν
αντιδράσεις από τους υποστηρικτές παραδοσιακών αντιλήψεων, οι οποίοι ήταν
προσκολλημένοι στη διδασκαλία συγκεκριμένων θρησκευτικών και (κυρίως)
αριστοτελικών κειμένων και αποφασισμένοι να αντιταχθούν παντοιοτρόπως στην
υπερίσχυση των νέων ιδεών· αντιδράσεις προερχόμενες από τοπικούς φορείς
εκκλησιαστικής και πολιτικής εξουσίας, αλλά και από εχθρούς του Διαφωτισμού,
εκπροσώπους των παραδοσιακών εστιών της θεολογικής αυθεντίας και των
συμφερόντων των πολιτικών δυνάμεων που κυριαρχούσαν.19
Η διάδοση των ιδεών του Διαφωτισμού και ιδιαιτέρως των κηρυγμάτων της
Γαλλικής Επανάστασης προβλημάτισαν την τελευταία δεκαετία του 18ου αιώνα,
οδηγώντας το Πατριαρχείο και τον κύκλο των συντηρητικών λογίων σε κατασταλτική
δράση, με την επιβολή λογοκρισίας, την απαγόρευση ύποπτων βιβλίων, την απειλή
αφορισμού των αναγνωστών τους και την πυροδότηση της μάχης των φυλλαδίων.
Από τις πιο ακραίες μορφές αυτής της διαμάχης υπήρξε η δημόσια ανταλλαγή
λιβέλων, αφορμώμενη από τις περί της ύπαρξης του Θεού αποδείξεις, τις οποίες ο
Χριστόδουλος Παμπλέκης εξέφραζε στο Περί φιλοσόφου, αντλώντας τις από τον

18
Κατσιαμπούρα 2006: 14.
19
Βιρβιδάκης 2000: 388, 398.

9
Διαφωτισμό. Ως αντίδραση, δημοσιεύθηκε ανωνύμως ένας λίβελος (αποδιδόμενος
στον επίσκοπο Πλαταμώνος, Διονύσιο), όπου κατηγορείτο με σφοδρότητα και ύβρεις,
ως πανθεϊστής και οπαδός του Βολταίρου. Ο Παμπλέκης υπεραμύνθηκε δημοσίως
των πεποιθήσεών του με ένα δριμύτατο, φιλελεύθερο και ελευθερόστομο κείμενο,
στηλιτεύοντας τους επικριτές του, τον διεφθαρμένο, διαστροφικό και σκοταδιστικό
κλήρο, καθώς και τη δεισιδαιμονία.20 Ταυτόχρονα, ήρθε αντιμέτωπος με τους
συντηρητικούς κύκλους της ορθόδοξης εκκλησίας της Βιέννης, ενώ συγκρούστηκε
και με τον Βούλγαρη. Τελικά, μετά θάνατον, αφορίστηκε για τις ντεϊστικές του
αντιλήψεις από το Πατριαρχείο.21
Τον Μάρτιο του 1819, η εγκύκλιος που εκδόθηκε από τον πατριάρχη
Γρηγόριο Ε΄, αντικατοπτρίζει χαρακτηριστικά τις αντιδράσεις από τους
εκκλησιαστικούς και συντηρητικούς κύκλους· καταδικάζονται η διδασκαλία των
επιστημών, οι νεωτερικές γλωσσικές θεωρίες, τα μαθηματικά, καθώς και η επιλογή
αρχαιοελληνικών ονομάτων. Κύριοι στόχοι της εγκυκλίου, μολονότι δεν
κατονομάζονται ρητώς, είναι ο Κοραής, οι ομόφρονές του και η νεωτερική
εκπαίδευση. Τα σχολεία στη Σμύρνη, στη Χίο και στα Κυδωνιά σταδιακά κλείνουν,
ενώ πραγματοποιείται δημόσια καύση φυλλαδίων στην αυλή του Πατριαρχείου και
αφορισμός εκδόσεων και ποιημάτων. Επιβάλλεται γενικευμένη λογοκρισία και με την
έκδοση πατριαρχικής εγκυκλίου το 1820, απαγορεύεται η διακίνηση μη
υποβληθέντων σε εκκλησιαστικό έλεγχο βιβλίων από τα βιβλιοπωλεία στην
Κωνσταντινούπολη. Τον Μάρτιο του 1821συγκαλείται Σύνοδος, προκειμένου να
καθαιρεθούν τα φιλοσοφικά μαθήματα, όπου εξακοντίζονται ύβρεις κατά του Κοραή
και απολύονται προοδευτικοί δάσκαλοι· και όλα αυτά εν μέσω του ξεσπάσματος της
Επανάστασης.22

Συμπεράσματα

Κατά την περίοδο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ο επιστημονικός λόγος

υπήρξε το όπλο κατά της αμάθειας, της δεισιδαιμονίας και του «φωτισμού του
γένους». Λειτουργώντας ως αγωγός μετακένωσης ευρύτερων κοσμοαντιλήψεων,

20
Αθήνη, Ξούριας 2015: 29-30.
21
Βιρβιδάκης 2000: 398.
22
Αθήνη, Ξούριας 2015: 33-34.

10
κοινωνικών διεκδικήσεων και επαναστατικών προταγμάτων, θεωρήθηκε τόσο από
τους εισηγητές του όσο και από τους αντιπάλους του φορέας επαναστατικών και
εικονοκλαστικών ιδεών, με τους τελευταίους να διακρίνουν πως με τη διάδοσή του
διακυβεύεται η εξουσία τους μέσω των συντελούμενων αλλαγών και της
αποσταθεροποίησης της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων. Οι αντιδράσεις τους,
φυσικά, δεν στάθηκαν ικανές να σταματήσουν τη δυναμική εξάπλωση του νέου
πνεύματος -με όχημα την εκπαίδευση, τις εκδόσεις και τα περιοδικά- το οποίο
συνδέθηκε άμεσα με τον Αγώνα για την ελευθερία. Η επιστημονική πρόοδος,
βασισμένη ουσιαστικά στην -ζωτικής σημασίας- ελευθερία του λόγου, αποτυπώνεται
χαρακτηριστικά στα λόγια του Ρήγα: «Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται
καλά».23

23
Κατσιαμπούρα 2006: 17, 19-20.

11
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

α. Πηγές

Βελεστινλής, Ρ., 1790, «Προς τους αναγνώστας», στο: Φυσικής απάνθισμα δια τους
αγχίνους και φιλομαθείς Έλληνας εκ της Γερμανικής και Γαλλικής διαλέκτου
ερρανισθέν παρά Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού. Ούτινος αναλώμασιν εξεδόθη, προς
ωφέλειαν των ομογενών. Εν Βιέννη, εκ της Τυπογραφίας του Ευγενούς Τραττνερ,
1790, σσ. στ’-θ’, Διαθέσιμο διαδικτυακά: https://www.openbook.gr/fysikis-
apanthisma/, τελευταία πρόσβαση: 22/03/2021.
Κούμας, Κ., 1808, «Ο μεταφραστής προς τους Έλληνας», στο: Χημείας Ἐπιτομή,
Συγγραφεῖσα μὲν γαλλιστί, διὰ προσταγῆς τῆς διοικήσεως, εἰς χρῆσιν τῶν Λυκείων
τῆς Γαλλίας, ὑπὸ Πέτρου Αὐγούστου Ἀδήτου Ἐπάρχου τῆς Νιβερνησίας,
Μεταφρασθεῖσα δέ, καὶ μετά τινων προσθηκῶν ἐκδοθεῖσα, ὑπὸ Κ. Μ. Κούμα
Λαρισσαίου. Μέρος Πρῶτον. Περὶ συνθέσεως. Ἐν Βιέννῃ τῆς Αὐστρίας. Ἐκ τῆς
Τυπογραφίας Γεωργίου Βενδώτου. ΑΩΗ, σσ. γ-ξη, Διαθέσιμο διαδικτυακά στο:
http://medusa.libver.gr/jspui/handle/123456789/2596, τελευταία πρόσβαση:
22/03/2021.

β. Μελέτες

Αθήνη, Α., Ξούριας, Ι. 2015, «Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός (αρχές 18ου αιώνα-

1830): χαρακτηριστικά, φάσεις και βασικοί εκπρόσωποι», κεφ. 2 [Κεφάλαιο
Συγγράμματος], στο: Αθήνη, Α., Ξούριας, Ι., Νεοελληνική γραμματεία 1670-1830
[ηλεκτρ. βιβλ.], Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, σσ.
22-44, διαθέσιμο στο: http://hdl.handle.net/11419/3327, τελευταία πρόσβαση:
20/03/2021.
Βιρβιδάκης, Σ., 2000, «Η φιλοσοφική σκέψη στην Ελλάδα από τον 16ο ως τον 20ό
αιώνα», στο: Βιρβιδάκης, Σ., κ.ά., Ελληνική Φιλοσοφία και επιστήμη: από την
Αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα. Η Ελληνική Φιλοσοφία από την Αρχαιότητα έως
τον 20ό αιώνα, τόμος Α΄, Πάτρα: Ε.Α.Π., σσ. 385-437.
Κατσιαμπούρα, Γ., 2006, «Νεοελληνικός Διαφωτισμός: ο χειραφετικός λόγος των
επιστημών», στο: Κριτική / Επιστήμη & Εκπαίδευση, τεύχος 3, σσ. 13-20.
12
Μαργαρίτης, Γ., 1999, «Ο οθωμανικός χώρος και η συγκρότηση του νέου
ελληνισμού», στο: Μαργαρίτης, Γ., κ.ά., Ελληνική Ιστορία. Νεότερη και Σύγχρονη
Ελληνική Ιστορία, τόμος Γ΄, Πάτρα: Ε.Α.Π., σσ. 41-65.
Πέτσιος, Κ., 2006, Η περί φύσεως συζήτηση στη νεοελληνική σκέψη. Όψεις της
φιλοσοφικής διερεύνησης από τον 15ο ως τον 19ο αιώνα, Ιωάννινα.
Πέτσιος, Κ., 2018, «Ἡ μετοχέτευση τῆς εὐρωπαϊκῆς φιλοσοφίας στὴ νεοελληνικὴ
σκέψη μέσω τῶν μεταφράσεων: Ἡ συμβολὴ τοῦ Εὐγενίου Βούλγαρι», στο:
(επιμ) Καρανάσιος, Χ., Εὐγένιος Βούλγαρης, Ὁ homo universalis τοῦ Νέου
Ἑλληνισμοῦ, 300 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ (1716-2016), Αθήνα:
Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού –
Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου.
Χριστιανίδης, Γ., κ.ά., 2000, «Οι Έλληνες λόγιοι στην περίοδο της τουρκοκρατίας»,
στο: Χριστιανίδης, Γ., κ.ά., Ελληνική Φιλοσοφία και επιστήμη: από την
Αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα. Οι επιστήμες στην Αρχαία Ελλάδα, στο Βυζάντιο
και στον Νεότερο Ελληνισμό, τόμος. Β΄, Πάτρα: Ε.Α.Π., σσ. 319-362.

γ. Διαδικτυακές ομιλίες

ΠΕ.Κ.Ε.Σ. Κρήτης, 2021, «Η Επιστημονική Σκέψη κατά τον Ελληνικό Διαφωτισμό

και ο ρόλος της στην Ελληνική Επανάσταση του 1821» [διαδικτυακή ημερίδα]
διαδικτυακά διαθέσιμο στο:
https://www.youtube.com/watch?v=MfrQwpk4HKk&t=2679s, τελευταία
πρόσβαση: 21/03/2021.
Πέτσιος, Κ., 2019, «Το συγγραφικό και μεταφραστικό έργο του Ευγένιου
Βούλγαρη», [διαδικτυακή ομιλία], στο: Πεμπτουσία [ιστοσελίδα], διαδικτυακά
διαθέσιμο στο: https://www.pemptousia.gr/video/to-singrafiko-ke-metafrastiko-
ergo-tou-evgeniou-voulgari/, τελευταία πρόσβαση: 21/03/2021.
ΣΚΑΪ 100,3 FM, 2021, «1821: Ύμνος εις την Ελευθερίαν», [διαδικτυακή
ραδιοφωνική εκπομπή], διαδικτυακά διαθέσιμο στο:
https://www.skairadio.gr/1821-ymnos-eis-tin-eleytherian/episode-2021-03-27,
τελευταία πρόσβαση: 27/03/2021.

13