Analitik Geometri Ders Notlari

İçindekiler
Analitik Geometri Nedir? 1
Bölüm 1. DÜZLEMSEL KOORDİNATLAR 2

1. Sayı Doğrusu ve Temel İlke: 2
2. Düzlemsel Koordinatlar ve Koordinat Sistemleri: 3
2.1. Paralel (De Cartes) Koordinatlar ve Paralel Koordinat
Sistemleri: 3
2.2. Dik (Öklid=Euclid) Koordinatlar ve Dik Koordinat Sistemleri: 5
2.3. Kutupsal (Polar) Koordinatlar ve Kutupsal Koordinat Sistemi: 13
Bölüm 2. VEKTÖRLER ve ARALARINDAKİ İŞLEMLER 17

1. Yönlü Doğru Parcası: 17
2. Vektörler Arası İşlemler: 18
2.1. Toplama İşlemi 18
2.2. Fark İşlemi 19
2.3. Skalerle Çarpma İşlemi (Bir vektörün bir gerçel sayı ile çarpımı) 20
2.4. İç (Skaler) Çarpım İşlemi: 23
2.5. Vektörel Çarpım İşlemi: 26
Bölüm 3. MATRİSLER VE DETERMİNANTLAR 29

1. MATRISLER: 29
2. DETERMINANTLAR: 33
3. Lineer (Doğrusal) Denklem Sistemleri ve Çözümleri: 37
4. Vektör Uzayları: 41
Bölüm 4. DÜZLEMDE KOORDİNAT DÖNÜŞÜMLERİ 43

1
R.Aslaner İnönü Üniversitesi
1. Öteleme (Translation) Hareketi: 44
2. Dönme (Rotation) Hareketi: 47
3. Dik koordinatlarda Ötelemeli-Dönme ve Dönmeli-Öteleme
Hareketleri: 55
4. Biri Dik Diğeri Eğik iki Koordinat Sistemi Arasındaki
Dönüşümler: 62
5. Eğik Koordinat Sistemleri Arasındaki Dönüşümler: 68
6. Paralel Koordinatlarda Alan Formülleri: 69
Bölüm 5. UZAYDA KOORDİNAT SİSTEMLERİ 73

1. Dik (Öklid) Koordinat Sistemi ve Dik Koordinatlar: 73
2. Silindirik Koordinat Sistemi ve Silindirik koordinatlar: 76
3. Küresel Koordinat Sistemi ve Küresel Koordinatlar: 77
Bölüm 6. UZAYDA DOĞRU VE DÜZLEM 79

1. UZAYDA DOĞRUNUN ANALİTİK İNCELENMESİ: 79
1.1. İki Noktası Verilen Doğru Denklemi: 79
1.2. İki Doğru Arasındaki Açı: 81
1.3. İki Doğrunun Birbirine Göre Konumu: 82
1.4. Uzayda Verilen İki Doğrunun Kesişme Şartı: 82
1.5. Bir Noktanın Bir Doğruya Olan Uzaklığı: 84
1.6. İki Doğru Arasındaki uzaklık: 85
2. UZAYDA DÜZLEMİN ANALİTİK İNCELENMESİ: 88
2.1. Üç Noktası Verilen Düzlem Denklemi: 88
2.2. Düzlemin Eksenlerden Ayırdığı Parçalar Cinsinden Denk-lemi
(Hesse Formu): 90
2.3. Bir Noktanın Bir Düzleme Olan Uzaklığı: 91
2.4. Bir Doğru ile bir Düzlemin Birbirine Göre Durumları: 92
2.5. Bir Doğru ile Bir Düzlem Arasındaki Açı: 94
2.6. Düzlemlerin Birbirlerine Göre Durumları: 95
2
Analitik Geometri Nedir?
Geometride en temel kavram noktadır. Nokta matematikdeki tanımsız

kavramlardan birisi olup, sivri uçlu bir kalemin kağıt üzerinde veya tebeşirin
tahtada bıraktığı iz olarak algılanır. Bütün geometrik şekiller belirli şartları
saglayan noktalar kümesi olarak düşünülebilir. Bir noktanın sayı ya da
sayılarla temsil edilmesi geometride koordinat kavramının doğmasına ne-
den olmuş, koordinatlar yardımıyla bir geometrik şeklin cebirsel yoldan
açıklanması mümkün olabilmiştir.
Tanım 0.1. Koordinatlar kullanılarak geometrik problemlerin cebirsel

problemlere dönüştürülmesi ve çözümlenmesine analitik geometri denir.
1
BÖLÜM 1
DÜZLEMSEL KOORDİNATLAR
1. Sayı Doğrusu ve Temel İlke:
’Uzayda farklı iki noktadan bir doğru geçer’ aksiyomuna göre O ve A

farklı iki nokta olmak üzere bu iki noktadan geçen doğruyu l ile gösterelim
P′ O A P l
−x − ← 0 → + 1 x R
O ∈ l noktasına karşılık 0 ∈ R sayısını,

A ∈ l noktasına karşılık 1 ∈ R sayısını alalım ve |OA| = 1 birim diyelim.
0 dan itibaren 1 in bulunduğu tarafa pozitif (+) yön, diğer tarafa negatif (-)
yön olarak alırsak ∀P ∈ l noktasına, bu noktanın O noktasına olan uzaklığını
gösteren bir x ∈ R sayısı karşılık gelir, burada
x > 0 olması, P noktasının l nin (+) yölü parçasında,
x < 0 olması ise P noktası l nin (-) yönlü parçasında olması anlamındadır.
Böylece elde edilen
′
∀P ∈ l için |OP | = x olacak şekilde bir tek x ∈ R vardır′
önermesine Geometrinin Temel İlkesi, l doğrusuna da sayı doğrusu denir.
Buna göre l doğrusunun noktaları, R nin elemanlarıyla temsil edilebilir

ve bu temsil P (x) ile gösterilir. O halde sayı doğrusu (veya analitik doğru)
denildiğinde, üzereinde; bir başlangıc noktası (O), bir birim uzaklık
|OA| = 1 br seçilen ve iki yön tayin edilen bir doğru anlaşılacaktır.
2
2. Düzlemsel Koordinatlar ve Koordinat Sistemleri:
Düzlem, uzayda bir doğrunun, yön değiştirmeden ve kendi doğrultusunda

olmayan başka bir doğru boyunca hareketiyle meydana gelen yüzey olarak
bilinir.
Düzlemi bir noktalar kümesi olarak A2 (2-boyutlu Afin uzay) ile gösterelim.
R2 de sıralı ikililerin kümesi {(x, y) : x, y ∈ R} olmak üzere,
K : A2 −→ R2
P −→ K(P ) = (k1 (P ), k2 (P )) = (x, y)
olarak tanımlanan bire bir ve örten K = {k1 , k2 } fonksiyon sistemine koor-
dinat sistemi (x, y)−sıralı ikilisine de P noktasının bu koordinat sistemine
göre koordinatları denir.
Düzlemde farklı koordinat sistemleri tanımlanabilir. Bunlardan bazıları
şunlardır.
2.1. Paralel (De Cartes) Koordinatlar ve Paralel Koordinat

Sistemleri: ’kesişen iki doğru bir düzlem belirtir ’ aksiyomuna göre ℓ1 ve ℓ2 ,
O noktasında θ açısıyla kesişen iki doğru ve bu doğruların belirttiği düzlem
D olsun. Bu doğruları aynı birim uzaklık ile birer sayı doğrusu olarak alalım.
Her hangi bir P ∈ D noktası verildiğinde bir
3
l2 y
k1
B P k2
θ l1
O A x
P ∈ k1 //l2 ve bir P ∈ k2 //l1 doğruları mevcuttur öyle ki k1 ∩ l1 = {A}

ve k2 ∩ l2 = {B} için |AO| = x ve |BO| = y olmak üzere bir tek (x, y)−sıralı
ikilisi elde edilir.
Bunun tersi de doğrudur, yani her hangi bir (x, y) ∈ R2 sıralı çifti ver-
ildiğinde bir tek P ∈ D noktası elde edilir (göster?). Böylece D düzleminin
noktaları ile R2 nin elemanları arasında bire bir bir eşleme kurulmuş olur.
Burada l1 doğrusuna (yatay olanına) x−ekseni, l2 doğrusuna (dikey olanına)
y−ekseni denir. P noktasının verilmesiyle elde edilen (x, y)-sıralı ikilisinde
x’e P notasının absisi, y’ye ordinatı ve ikisine birlikte paralel koordinatları
denir ve bu durum P (x, y) ile gösterilir.
P noktası değiştikçe buna karşılık gelen x ve y sayıları da değişir, dolayısıyla
bu sayıları D düzleminden R reel sayılar kümesine tanımlı birer fonksiyon
olarak bakabiliriz, yani

 x(P ) = |OA| = x
x, y : D → R, P →
 y(P ) = |OB| = y
dir. Böylece tanımlanan {O, x, y}-sistemine başlangıç noktası O olan paralel

koordinat sistemi denir ve genel olarak Oxy− ile gösterilir.
4
2.2. Dik (Öklid=Euclid) Koordinatlar ve Dik Koordinat Sis-

temleri: Paralel koordinat sisteminin tanımında eksenler arasındaki açı
π
θ = alınırsa elde edilen sisteme dik koordinat sistemi, koordinatlara da P
2
noktasının dik koordinatları denir.
P
y
.
O x
Dik koordinat sistemi kullanılarak aşağıdaki problemler kolaylıkla çözülebilir.

1- İki Nokta Arasındaki Uzaklığın Hesaplanması:
Düzlemde A(x1 , y1 ) ve B(x2 , y2 ) noktaları arasındaki uzaklık
q q
−−
→ −−
→ −− →
|AB| = kABk = < AB, AB > = (x2 − x1 )2 + (y2 − y1 )2 ∈ R
olarak ifade edilir. Gerçekten;
y2 b
B
y2 − y1
A
y1 b
C
x2 − x1
O x1 x2
ABC dik üçgenine Pisagor teoremi uygulanırsa
|AB|2 = |AC|2 + |CB|2 = (x2 − x1 )2 + (y2 − y1 )2

q
⇒ |AB| = (x2 − x1 )2 + (y2 − y1 )2
olduğu görülür.
5
2- Verilen bir Doğrunun Eğiminin Bulunması :

Verilen bir doğrunun x−ekseni ile pozitif yönde yapmış olduğu açıya o
doğrunun eğim açısı, o açının tanjant değerine de o doğrunun eğimi denir ve
m ile gösterilir. Buna göre düzlemde her hangi bir d doğrusu verildiğinde,
eğer O 6∈ d ise O dan geçen ve d ye paralel olan bir d′ doğrusu çizilerek
P (x, y) ∈ d′ keyfi bir nokta olmak üzere d′ doğrusunun eğimi (dolayısıyla d
nin eğimi) d′
y P d
θ
x
y y
m = tanθ = ve eğim açısı θ = arctan( ) eşitlikleri ile bulunur.
x x
Ayrıca bir doğru, a ve b den en az biri sıfırdan farklı olmak üzere;
ax + by + c = 0
eşitliği ile de ifade edilebilir. Bu denklem,
a c
y =− x− , (b 6= 0)
b b
şeklinde düzenlenirse; yine y = mx + n denklemine dönüşür.
√
Örnek 2.1. Denklemi 3 x − 3y + 2 = 0 olan doğrunun eğimi
√ √
3 3
m= = tan α = ⇒ α = 30o
3 3
dir.
Örnek 2.2. Bir Oxy−dik koordinat sistemine göre A(0, −2) ve B(0, 2)
noktaları veriliyor. AP doğrusunun eğimi, BP doğrusunun eğiminin iki katı
olacak biçimdeki P noktalarının kümesini bulunuz. (Cevap y = 6 doğrusu)
6
3- Bir Noktası ve Eğimi Bilinen Doğrunun Denkleminin Bulunması:

A(xo , yo ) noktasından geçen bir d doğrusu verildiğinde d nin denklemi,
P (x, y) ∈ d her hangi bir bir nokta olmak üzere;
y P
y − yo
yo A
x − xo
θ
O xo x
K
y − yo
m=
x − xo
eşitliğinden y − yo = m(x − xo ) veya y = mx − mxo + yo buradan da
d ... y = mx + n
olarak elde edilir. Burada, n = −mxo + yo , d doğrusunun y−eksenini kestiği

noktanın orijine olan uzaklığını gösterir, yani n = |OK| dır.
Örnek 2.3. A(−3, 5) noktasından geçen ve eğimi m = 2 olan doğrunun

denklemi, y − 5 = 2(x + 3) eşitliğnden
y = 2x + 11 veya 2x − y + 11 = 0
dır.
Örnek 2.4. A(1, 2) noktasından geçen ve eğim açısının ölçüsü α = 120o

olan doğrunun denklemi,
√
m = tan α = tan 120o = tan(180o − 60o ) = − tan 60o = − 3 olup
√ √ √
y − 2 = − 3(x − 1) eşitliğinden y = − 3x − 3 + 2 olarak elde edilir.
7
4- Kesişen iki Doğru Arasındaki Açının Bulunması:

d ve d′ bir A(xo , yo ) noktasında kesişen iki doğru ve aralarındaki açı θ
ise bu durumda;
d d′
A α
yo
O xo
d nin eğimi m = tanβ

d′ nün eğimi m′ = tanα ise θ = β − α olduğundan
tanβ − tanα m − m′
tanθ = tan(β − α) = =
1 + tanβtanα 1 + mm′
elde edilir. Burada m = m′ ve mm′ = −1 olması sırasıyla d//d′ ve d ⊥ d′

olmasına karşılık gelir.
√
Örnek 2.5. Dik koordinatları sırasıyla (−1, 2 3) ve (1, 0) olan A ve B
noktaları verilsin.
a) bu noktaları düzlemde gösterip aralarındaki uzaklığı bulunuz.
b) AB doğrusunun eğimini bulup denklemini yazınız.
c) AB doğrusu ile y = x doğrusu arasındaki açıyı bulunuz.
Çözüm:
8
A b
√
2 3
y=x
bB
-1 1
√
a) |AB| = 4 + 12 = 4 √
2 3 √
b) AB doğrusunun eğim açısı α ve bütünleri γ ise tanγ = = 3
2 √
den γ = 60o ⇒ α = 120o bulunur. Ohalde AB doğrusunun eğimi m = − 3
√
olup B(1, 0) noktasından geçen ve eğimi m = − 3 olan doğru denklemi
√ √ √
y = − 3(x − 1) = − 3x + 3
elde edilir.
c) AB doğrusunun eğim açısı α = 120o ve y = x doğrusunun eğim açısı
45o olduğundan bu iki doğru arasındaki açı 120 − 45 = 75o olarak bulunur.
Örnek 2.6. d ... 3x + 4y − 12 = 0 doğrusunun koordinat eksen-

leri ile oluşturduğu üçgenin açıortaylarının kesim noktasının koordinatlarını
bulunuz.
Çözüm: O- b açısının açıortayı y = x doğrusudur.

b açısının açıortayı y = mx + n ise − 3 < m < 0 olmalıdır.
A-
4
1
α
α ..
O 1 4
9
3
m+
tanα = 4 = 0 − m = −m
3 1 + 0m
1− m
4
1
⇒ 3m2 − 8m − 3 = 0 ⇒ (3m + 1)(m − 3) = 0 ⇒ m = − bulunur.
3
1 b
Buna göre A(4, 0) noktasından geçen ve eğimi m = − olan doğru A
3
açısının açıortayı olup denklemi
1 1 4
y = − (x − 4) = − x +
3 3 3
dür. Bu denklemin y = x denklemiyle ortak çözümünden kesim noktası

K(1, 1) olarak bulunur.
İki Koordinat Sisteminin Karşılaştırılması:
1) (x, y) ile (−x, −y) noktaları her iki koordinat sisteminde de orijin nok-
tasına göre simetriktir.
(x,y) (x,y)
b b
O O
b b
(-x,-y) (-x,-y)
2) (x, y) ile (x, −y) noktaları dik koordinat sisteminde x−eksenine göre
simetrik olmasına karşılık paralel koordinat sisteminde değildir.
(x,y) (x,y)
b b b b
b b b b b
(x,-y) (x,-y)
10
3) Her iki koordinat isteminde de x−ekseninin denklemi y = 0, y−ekseninin

denklemi x = 0 dır. Hatta x = a ve y = b eşitlikleri her iki koordinat iste-
minde de eksenlere paralel olan doğruları gösterir.
a
O
Örnek 2.7. Eksenler arasındaki açısı θ = 45o olan bir paralel koordinat
√
sisteminde köşelerinden üçü (0, 0), (1, 0) ve (0, 2) olan karenin dördüncü
köşesinin koordinatları nedir?
√
(−1, 2)b b
b b
45o
-1 O 1
Örnek 2.8. Eksenler arasındaki açı θ = 60o olan bir paralel koordi-
nat sisteminde (1, 0), (0, 1), (−1, 1), (−1, 0), (0, −1) ve (1, −1) noktalarının
birleştirilmesiyle oluşan geometrik şekil nedir?
60o
bir kenarının uzunluğu 1 birim olan bir düzgün altıgendir.

11
Örnek 2.9. Eksenler arasında 600 lik açı bulunan bir Oxy−paralel ko-
ordinat sistemine göre koordinatları (1, 3) olan A noktası veriliyor.
x−eksenine olan uzaklığı A noktasına olan uzaklığının karesine eşit olan
noktaların kümesini bulunuz.
Çözüm: Uzaklık fonksiyonu dik koordinatlarda tanımlı olduğundan

öncelikle verilen noktanın başlangıç noktaları ve x-eksenleri aynı olan Oxy ′ −dik
koordinat sistemine göre koordinatlarını bulalım.
y′
y
A
60o
x
√
5 3
A noktasının dik koordinatları ( , 3 ) olup P (x, y) noktası verilen
2 2
şartı sağlayan keyfi bir nokta olmak üzere,
√
5 2 3 2
(x − ) + (y − 3 ) =y
2 2
eşitliğinden
√
x2 + y 2 − 5 x − (1 + 3 3) y + 13 = 0
çember denklemi elde edilir.
12
2.3. Kutupsal (Polar) Koordinatlar ve Kutupsal Koordinat Sis-

temi: Bazen düzlemdeki bir P noktasının yerini belirlemek için, o düzlemde
b ) = θ alınarak elde edilen (r, θ)-sıralı
bir [OX ışını seçip |OP | = r ve m(X OP
ikilisi kullanılır.
O noktasına orijin (kutup) noktası, OX-doğrusuna kutup ekseni ve (r, θ)-
sıralı ikilisine de P noktasının Kutupsal Koordinatları denir.
Burada r ye ışınsal koordinat denir ve yönlü uzaklığı ifade eder, dolayısıyla
daima r ≥ 0 dır. r = 0 olması, P = O olması anlamındadır. r < 0 olması
θ -hareketine
ise uzaklığın ters ışın üzerinde olduğunu gösterir, bu ise bir RO
karşılık geldiğinden (r, θ) → (−r, θ + π)-ikilisi kullanılır.
π 5π
Mesela (−2, ) -ikilisinin temsil ettiği nokta (2, ) noktası olur.
4 4
b b P
45o
O
X
b b
θ-ya ise açısal koordinat denir ve genelde saatin ters yönündeki (+ yönlü)
açı anlaşılır, fakat [0, 2π) ≈ [−π, π) oldugundan θ ∈ [−π, π) alınarak yönlü
açıdan da bahsedebiliriz.
π 3π
Bu durumda (−2, )-ikilisinin temsil ettiği nokta ise (2, − )-ikilisi ile
4 4
temsil edilmiş olur. Aynı nokta farklı farklı ikililerle temsil edildiğinden
K(P ) = (r, θ) dönüsümü birebir değildir gibi gözükse de θ ∈ [−π, π) alındığında
bu problem çözülmüş olur.
Genel olarak uygulamada, düzlemde verilen bir P noktası (r, θ) ile temsil
edilmekle birlikte bazen (−r, θ), (r, −θ) ve (−r, −θ) gibi ikililerle de karşılaşıl-
maktadır. Bunların anlamlarını birer örnek üzerinde gösterelim:
13
π
P (2, ) olmak üzere;
4
π
1) (−2, )-ikilisinin temsil ettiği nokta, P noktasının O noktasına göre
4
simetriği olan nokta olup P den farklı bir noktadır. Kutupsal koordinatları
3π
P1 (2, − ) dür.
4
π
2) (2, − )-ikilisinin temsil ettiği nokta, P noktasının OX doğrusuna
4
π
göre simetriği olan nokta olup P den farklı bir noktadır P2 (2, − ).
4
π
3) (−2, − )-ikilisinin temsil ettiği nokta, P noktasını OX doğrusuna
4
göre simetriği olan noktanın O noktasına göre simetriği olan nokta olup
3π
yine P den farklı bir oktadır. Kutupsal koordinatları P3 (2, ) dür.
4
Üstelik bu noktalar birbirlerinden de farklı noktalardır.
(Bakınız Şekil -2)
Böylece elde edilen {O, r, θ}-sistemine kutup noktası O olan kutupsal
koordinat sistemi denir.
Düzlemde farklı koordinat sistemlerinin kurulmasının nedeni geometrik
özellikleri incelerken karşılaşılan işlemlerde bazı kolaylıkların sağlanmasıdır.
Mesela dik koordinatlarda ifade edilen bir problem bazen kutupsal koor-
dinatlar kullanılarak daha kolay çözülebilir. Eğer dik koordinat sisteminin
başlangıç noktası kutup noktası x-ekseninin pozitif yönü kutup ekseni olarak
seçilirse r > 0 olmak şartıyla (r, θ) ile (x, y) koordinatları arsında
P
y
r
. θ
O x
 
 x = rcosθ  θ = acrtan(y/x)
⇒ veya p
 y = rsinθ  r = x2 + y 2
eşitlikleri geçerlidir.
14
Örnek 2.10. r-yarıçaplı orijin merkezli çemberi ele alalım.

Bu çemberin dik koordinatlardaki ifadesi {(x, y) / x2 + y 2 = r 2 } olup,
şekildeki taralı bölgenin alanı
Rr√
A= 0 r 2 − x2 dx dir. (kolay olamayan bir integral )
Buna karşılık çemberin kutupsal koordinatlardaki ifadesi
{(rcosθ, rsinθ)/r > 0, θ ∈ [0, 2)}
olup
 
 x = rcosθ ⇒ dx = −rsinθdθ  x=0 ⇒ θ= π
⇒ ve 2
 y = rsinθ  x=r ⇒ θ=0
olup istenen alan
R0 R π θ sin2θ π2 π
A= π rsinθ(−rsinθ)dθ = r 2 2
0 sin2 θdθ = r 2 ( − | ) = r 2 dir.
2 2 4 0 4
Örnek 2.11. Eksenler arasindaki açisi θ = 60o olan bir paralel koor-
dinat sisteminde köşelerinden ikisi (0, 0) ve (0, 2) noktaları olan bir düzgün
üçgenin şeklini çizerek üçüncü köşegeninin
a) paralel b) dik c) kutupsal koordinatlarını bulunuz.
Çözüm:
15
C2
B
60o
-2 -1 A C1
√
1 3 √
x= rcos120o = 2(− ) = −1 y= rsin120o =2 = 3
2 2
P. K D. K K. K
C1 : (2,0) (2,0) (2,0)
√ 2π
C2 : (-2,2) (-1, 3) (2, )
3
Tanım 2.1. Üzerinde herhangi bir koordinat sistemi tanımlanan düzleme
Analitik Düzlem, dik koordinat sistemi tanımlanan düzleme de Öklid Düzlemi
denir.
16
BÖLÜM 2
VEKTÖRLER ve ARALARINDAKİ İŞLEMLER
1. Yönlü Doğru Parcası:
Bir d doğrusu üzerinde alınan iki nokta A ve B olsun. Başlangıcı A,

bitimi B noktası olan [AB] doğru parçasına yönlü doğru parçası denir ve
−
−→
AB ile gösterilir.
A B d
−
−→
d doğrusuna AB nin doğrultusu, [AB] doğru parçasına d nin taşıyıcısı denir.
− −→
[AB] doğru parçasının uzunluğuna da (ki o bir reel sayıdır) AB nin boyu
−−
→
denir ve |AB| ile gösterilir.
d1 ve d2 paralel iki doğru olmak üzere,
A B C D d1
P Q R S d2
−−
→ −−→ −−→ −→
AB, CD, P Q ve SR yönlü doğru parçaları aynı doğrultudadır.
−−
→ −−→ −−→
AB, CD ve P Q aynı yönlüdür,
−→ −→ −→
SR ise bunlarla göre zıt yönlüdür ve bu durum SR = −RS ile ifade
edilir.
Eğer d1 ve d2 doğruları paralel değilse, bu durumda
d1
A B
P Q d2
17
−
−→ −−→
AB ve CD ne aynı ne de zıt yönlüdür diyebiliriz. Çünkü bu iki kavram aynı
doğrultuda olan doğru parçaları için tanımlıdır. Buna göre yönlü doğru
parçası, doğrultusu, yönü ve boyu ile belli olan bir geometrik kavramdır.
−→
Başlangıç ve bitim noktası aynı olan AA yönlü doğru parçasının doğrultusu
ve yönü belirsizdir, uzunluğu ise sıfırdır.
Uzunlukları birbirine eşit ve yönleri aynı olan doğru parçalarına, bir-
−
−→ −−→
birine eş yönlü doğru parçaları denir ve AB ∼
= CD ile gösterilir, yani

−−
→ −−→  |AB| = |CD|
AB ∼
= CD ⇔
 ikisi aynı yönlüdür.
Düzlemdeki bütün yönlü doğru parçalarının kümesine E diyelim. E üzerinde

tanımlanan
−−
→ −−→ −− → −−→
(1.1) β = {(AB, CD) : AB ∼
= CD} ⊆ E × E
bağıntısı bir denklik bağıntısıdır (Bak 152 Soyut Matematik). Bu bağıntının

E kümesinde ayırdığı denklik sınıflarının herbirine vektör denir. Buna göre
bir vektör, yönü, doğrultusu ve boyu ile belli olan bir geometrik kavramdır,
bulunduğu yer önemli değildir.
−−→
Bir vektörün boyu, o vektörün normu olarak adlandırılır ve kABk ile
gösterilir.
2. Vektörler Arası İşlemler:

−−→ −−→
2.1. Toplama İşlemi. AB ve CD gibi iki vektör verildiğinde,
−−→ ∼ −−→ −−→ −−→
CD = BK olacak şekilde bir BK vektörü alınarak elde edilien AK vektörüne
bu iki vektörün toplamı denir ve
−
−→ −−→ −− → −−→ −−→
AB + CD = AB + BK = AK
ile göstrilir.
18
B K
L
A C D
−
−→ −→
Aynı toplamı AB ∼
= DL alarakta elde edebiliriz, yani
−−
→ −−→ −−→ −→
AB + CD = AK ∼
= CL
dir. Bu şekilde yapılan toplama paralel kenar kuralı denir.

Not: Üç veya daha fazla sayıda vektör verilmiş ise toplamları,
−−→ −−−→ −−→ −→
AB1 + B1 B2 + ... + Bn C = AC
dir. C
B3
B2
A B1
−
−→ −−→ −−→ −−→
2.2. Fark İşlemi. AB ve CD gibi iki vektör verildiğinde, −CD = DC
olduğu göz önünde bulundurularak, bu iki vektörün farkı
−−
→ −−→ − −→ −−→
AB − CD = AB + DC
−−→ −−→ −−
→
olarak alınır, yani DC ∼
= BK alınarak AB ile toplanır
K B
A C D
19
ve
−−
→ −−→ −−→
AB − CD = AK
elde edilir.
Tanım 2.1. Başlangıç ve bitim noktası aynı olan vektöre sıfır vektörü
−−
→ −− → −→
denir. AB + BA = AA = ~0
Örnek 2.1. Bir analitik düzlemde A ve B noktaları verilsin. Düzlemdeki

her K noktası için,
−−→ −−→ − −→
KB − KA = AB
olduğunu gösteriniz.
Çözüm:
A
K
−−→ −−→ −−→ −−→ −−→ −→

KB = KO + OB ve KA = KO + OA dır.
Bu iki eşitliğin farkı alınırsa,
−−→ −−→ −−→ −−→ −−→ −→
KB − KA = KO + OB − (KO + OA)
−−→ −−→ −−→ −→
= KO + OB − KO − OA
−−→ −→ − −→
= OB − OA = AB
elde edilir.
2.3. Skalerle Çarpma İşlemi (Bir vektörün bir gerçel sayı ile
−
−→ −−→ − −
→
çarpımı). Bir AB vektörünün bir k ∈ R sayısı ile çarpımı k.AB, AB ile
−→ −→ −−
→
aynı doğrultuda olan başka bir AC vektörüdür, öyleki; kACk = |k|kABk
dir. Buna göre,
−→ −−
→
1) k > 1 ise AC vektörü, AB ile aynı yönde ve normu daha büyük olan
bir vektördür.
20
−→ −−
→
2) 0 < k < 1 ise AC vektörü, AB ile aynı yönde ve normu daha küçük
olan bir vektördür.
−→ − →
3) k = 0 ise AC = 0 vektörüdür.
−→ −−
→
4) k < 0 ise AC vektörü, AB vektörü ile aynı doğrultuda, ters yönde ve
boyu |k| değerine göre değişen bir vektördür.
C
B B B
B
k>1 0<k<1 C k<0
A
A A A
C
−−→
Tanım 2.2. Analitik düzlemde verilen herhangi bir AB vektörü için
−
−→ −−
→ −−→
AB ∼
= OP olacak şekilde bir OP = ~ p vektörü vardır. ~
p vektörüne verilen
−
−→
AB vektörünün yer vektörü denir.
B
P
A
p~
P noktasının koordintları (p1 , p2 ) ise p~ = (p1 , p2 ) yazılır, p1 ve p2 ye ~

p
vektörünün bileşenleri denir. Bir vektörün bileşenleri cinsinden normu
q p
−−→
p k = |OP | = p21 + p22 = (b1 − a1 )2 + (b2 − a2 )2
k~
dir.
Tanım 2.3. Normu 1 br olan vektöre birim vektör denir.
Düzlemde herhangi bir ~

p = (p1 , p2 ) vektörü için,
p~ 1
a) p~ ile aynı yönlü birim vektör, =p 2 (p1 , p2 ),
k~
pk p1 + p22
21
~
p −1
b) p~ ile zıt yönlü birim vektör, − =p 2 (p1 , p2 ) vektörüdür.
k~
pk p1 + p22
Not: Bir analitik düzlemde Oxy−dik koordinat sistemi için

x−ekseni üzerindeki birim vektör e~1 = (1, 0),
y−ekseni üzerindeki birim vektör e~2 = (0, 1) vektörleridir.
e2
O e1 x
Tanım 2.4. Sıfır vektöründen farklı iki vektör ~u = (u1 , u2 ) ve ~v = (v1 , v2 )

için,
~u = k.~v , k ∈ R
ise, diğer bir ifadeyle

u1 u2
= =k
v1 v2
ise bu iki vektöre paralel dir, denir.
Örnek 2.2. ~u = (x − 1, 4) ve ~v = (3, 2) vektrlerinin paralel olması için

x kaç olmalıdır?
x−1 4
Çözüm: ~u//~v ⇔ = = 2 ⇒ x = 7 olmalıdır.
3 2
Tanım 2.5. Düzlemde verilen iki vektör ~u, ~v ve iki reel sayı m, n ∈ R
den elde edilen
w
~ = m~u + n~v
vektörüne ~u ve ~v vektörlerinin lineer terkibi (doğrusal bileşimi) denir.
Örnek 2.3. w
~ = (−2, 4) vektörünün ~u = (−1, 3) ve ~v = (0, 2) vektörlerinin
lineer terkibi cinsinden ifadesi nedir?
22
Çözüm: m, n ∈ R olmak üzere w

~ = m~u + n~v yazıldığında
(−2, 4) = m(−1, 3) + n(0, 2) = (−3m, 3m + 2n)

−2 = −m 
⇒ m = 2, n = −1 bulunur.
4 = 3m + 2n 
Ohalde w
~ vektörünün ~u ve ~v vektörlerinin lineer terkibi cinsinden ifadesi
~ = 2~u − ~v dir.
w
Tanım 2.6. Düzlemde verilen herhangi iki vektör ~u ve ~v , sıfır vektöründen

farklı ve paralel değilse, bu iki vektöre lineer bağımsızdır, şayet bu iki vektör
paralel ise lineer bağımlıdır denir.
Bu tanıma göre iki vekörün lineer bağımlı yada lineer bağımsız olması
bu iki vektör için ~u = k.~v eşitliğini sağlayacak şekilde bir k ∈ R sayısının
varlığına bağlıdır. Bu eşitliği doğrulayan bir k ∈ R sayısı varsa, vektörler
lineer bağımlı aksi halde lineer bağımsızdır.
Tanım 2.7. Düzlemde verilen herhangi iki vektör ~u ve ~v , sıfır vektöründen

farklı ve paralel olmayan iki vektör ise, bu iki vektörden oluşan {~u, ~v } kümesine
düzlemin bir bazı (tabanı) adı verilir.
Aynı düzlemde farklı farklı bazlar tanımlanabilir. Düzlemdeki her vektör,

bir baz vektörleri cinsinden yazılabilir. Bu önermeye Germe Aksiyomu
denir. Sıfır vektöründen farklı ve lineer bağımsız olan her (~u, ~v )−vektör çifti
düzlemi gerer, dolaysıyla {~u, ~v }−kümesi düzlem için bir baz olarak alınabilir.
Eğer ~u ⊥ ~v ise bu baza ortogonal baz , ayrıca ~u ve ~v vektörleri birer birim
vektörler ise baza ortonormal baz adı verilir.
Bir ortonormal baz olan {~e1 , ~e2 }-kümesine düzlemin temel bazı veya
Öklid bazı denir.
2.4. İç (Skaler) Çarpım İşlemi: Düzlemde, aralarındaki açının ölçüsü

θ, (0 < θ < 180), olan iki vektörün iç-çarpımı
(2.1) < ~u, ~v >= ~u.~v = k~uk.k~v k cos θ

23
olarak tanımlanır. Bu tanım; ~u = (u1 , u2 ) ve ~v = (v1 , v2 ) olmak üzere,
(2.2) < ~u, ~v >= u1 .v1 + u2 .v2
ifadesine denktir.
İç Çarpımın Özelikleri:

~u, ~v iki vektör ve m, n ∈ R için
1) < ~u, ~v >∈ R, iki vektörün iç çarpımı bir sayıdır.
2) < ~u, ~u >= k~uk2 ,
3) < ~u, ~v >=< ~v , ~u >, değişme özelliğine sahiptir.
4) < m~u, n~v >= (m.n) < ~u, ~v >,
5) < ~u, ~v + w
~ >=< ~u, ~v > + < ~u, w
~ > ve
< ~u + ~v , w
~ >=< ~u, w
~ > + < ~v , w
~ >,
vektör toplamı üzerine sağdan ve soldan dağılımlıdır, buna bilineer (iki li-
neer) özelliği denir.
< ~u, ~v >

6) cos θ = , θ = 90o ⇒< ~u, ~v >= 0 ⇔ ~u ⊥ ~v
k~uk.k~uk
Tanım 2.8. :
~u
θ w
~ ~v
Yukarıdaki şekilde görülen w

~ vektörüne, ~u vektörünün ~v vektörü üzerine
dik izdüşüm vektörü veya ~u vektörünün ~v vektörü yönündeki dik bileşeni
denir. İzdüşüm vektörünün normu,
kwk
~
(2.3) cos θ = ⇒ kwk
~ = k~uk cos θ
k~uk
dır.
24
Ayrıca 6. özellikten,
< ~u, ~v > < ~u, ~v >
(2.4) cos θ = ⇒ kwk
~ =
k~ukk~v k k~v k
bulunur.
~v
~v yönündeki birim vektör olup w
~ ile ~v aynı yönlü olduğundan
k~v k
~v ~v < ~u, ~v > < ~u, ~v >
(2.5) w
~= kwk
~ = = .~v
k~v k k~v k k~v k k~v k2
olarak elde edilir.
Böylece aşağıdaki sonucu ifade edebiliriz.
Sonuç 2.1. Bir ~u vektörünün bir ~v vektörü yönündeki dik bileşeni

< ~u, ~v >
.~v
k~v k2
vektörüdür.
Düzlemde verilen bir ~v = (v1 , v2 ) vektörü ~v = v1 e~1 + v2 e~2 (yani baz

vektörleri cinsinden ifadesi) yazılabilir.
y
v2
e2 ~v
θ2
θ1 v1
O e1 x
Burada v1 e~1 , ~v vektörünün e~1 vektörü yönündeki dik bileşeni ve

v2 e~2 de ~v vektörünün e~2 vektörü yönündeki dik bileşenidir. ~v vektörünün
e1 , e2 baz vektörleriyle yapmış olduğu açıların ölçülerine sırasıyla θ1 ve θ2
dersek,
v1 v2
cos θ1 = ve cos θ2 = olur. ~v yönündeki birim vektör
kvk kvk
1 1 v1 v2
~v = (v1 , v2 ) = ( , ) = (cos θ1 , cos θ2 )
kvk kvk kvk kvk
elde edilir. Demekki ~v yönündeki birim vektörün bileşenleri, ~v vektörünün
doğrultman kosinüsleri dir. Diğer bir ifadeyle ~v = k~v k(cos θ1 , cos θ2 ) yazılabilir.
25
2.5. Vektörel Çarpım İşlemi: Vektörel çarpım işlemi uzayda tanımlı

bir işlemdir. ~u = (u1 , u2 , u3 ) ve ~v = (v1 , v2 , v3 ) olmak üzere,
(2.6) ~u × ~v = (u2 v3 − u3 v2 , u3 v1 − u1 v3 , u1 v2 − u2 v1 )
eşitliğiyle verilen ~u ×~v vektörüne ~u ile ~v nin vektörel çarpımı denir. Bu işlem
bazen ~u ∧ ~v biçiminde de gösterilir.
~u×~v vektörü, ~u ile ~v nin germiş olduğu düzleme dik üçüncü bir vektördür.
Vektörel Çarpım İşleminin Özellikleri:

~ ~t ∈ R3 ve her k ∈ R için,
Her ~u, ~v , w,
1) ~u × ~u = ~0 dır.
2) ~u × ~v = −~v × ~u dur, değişme özelliği yoktur.
3) < ~u × ~v , ~u >=< ~u × ~v , ~v >= 0 dır, çapım vektörü çarpılan vektörlere
diktir.
4) ~u × (~v + w)
~ = (~u × ~v ) + (~u × w)
~ ve (~u + ~v ) × w
~ = (~u × w)
~ + (~v × w)
~
vektörel çarpım işlemi, vektörlerde toplama işlemi üzerine sağdan ve soldan
dağılımlıdır.
5) (k~u) × ~v = ~u × (k~v ) = k(~u × ~v )
~ × ~t >=< ~u, w
6) < ~u × ~v , w ~ >< ~v , ~t > − < ~u, ~t >< ~v , w
~>
bu eşitliğe Lagrange Özdeşliği denir.

~u × (~v × w)~ =< ~u, w ~ 
~ > ~v − < ~u, ~v > w
7) ⇒ ~u ×(~v × w)
~ 6= (~u ×~v )× w
~
(~u × ~v ) × w ~ > ~u 
~ > ~v − < ~v , w
~ =< ~u, w
Vektörel çarpımın birleşme özelliği yoktur.
8) k~u ×~v k = k~ukk~v k| sin θ| buada θ, ~u ile ~v arasındaki açının ölçüsüdür.
Bu özellikten aşağıdaki sonucu verebiliriz.
Sonuç 2.2. Her ~u, ~v ∈ R3 için, k~u × ~v k sayısı, ~u ile ~v vektörleri üzerine
kurulan paralelkenarın alanına eşittir.
26
İspat: ~u ile ~v vektörleri üzerine kurulan paralelkenarın, ~u tabanına ait

yüksekliğine h dersek,
~v
h
θ
~u
h = k~v k| sin θ| olur. Paralelkenarın alanı,
S = k~ukh = k~ukk~v k| sin θ| = k~u × ~v k
elde edilir.
Örnek 2.4. Aşağıda verilen vektör çiftleri üzerine kurulan paralelke-

narların alanlarını hesaplayınız.
a - u1 = (2, 1), u2 = (−4, 5)
b- u1 = (−1, 0), u2 = (0, −2)
~ ∈ R3 olmak üzere, < ~u × ~v , w

Tanım 2.9. ~u, ~v , w ~ > sayısına ~u, ~v , w
~
vektörlerinin karma çarpımı denir ve (~u, ~v , w)
~ ile gösterilir.
Sonuç 2.3. ~u, ~v , w

~ vektörlerinin karma çarpımının mutlak değeri, bu
vektörler üzerine kurulan paralelyüzün hacmine eşittir.
İspat: ~u, ~v , w
~ vektörleri aşağıdaki şekilde verilmiş olsun.
~u × ~v D
w
~
h
α
~v C
H B
~u
A
27
D noktasının düzlemdeki izdüşüm noktası H ve |DH| = h olmak üzere,

paralelyüzün hacmi V ile gösterilirse, V = S.h dır.
~ vektörü ile ~u × ~v vektörü arasındaki açının ölçüsü α olmak üzere,
w

cos α ≥ 0 ⇒ h = kwk
~ cos α 
⇒ h = kwk|
~ cos α|
~ cos α 
cos α ≤ 0 ⇒ h = −kwk
O halde
V = S.h = k~u × ~v k.kwk|
~ cos α| = | < ~u × ~v , w
~ >|
bulunur.
Örnek 2.5. Aşağıda verilen vektör üçlüleri üzerine kurulan paralelyüzlerin

hacimlerini hesaplayınız.
a - u1 = (1, 2, −1), u2 = (1, 3, 1) ve u3 = (1, 1, 4)
b - u1 = (1, 3, 0), u2 = (2, 0, 5) ve u3 = (2, −1, 1)
28
BÖLÜM 3
MATRİSLER VE DETERMİNANTLAR
1. MATRISLER:
1 ≤ i ≤ m ve 1 ≤ j ≤ n olmak üzere aij ∈ R sayılarının

 
a11 a12 ... a1n
 
 
 a21 a22 ... a2n 
 
 
 : : : : 
 
am1 am2 ... amn
biçiminde gösterilen tablosuna (m, n)−tipinden matris denir ve kısaca
A = [aij ]m×n
ile gösterilir.
Biz bu derste genel olarak m = n ≤ 4 alacağız.
Bir A = [aij ] matrisinde,
[ai1 ai2 ai3 ai4 ]’ e, i−yinci satır (veya satır vektörü),
 
a
 1j 
 
 a2j 
 =[a1j a2j a3j a4j ]t ’ ye j−yinci sütun (ya da kolon vektörü),
 
 a3j 
 
a4j
aij sayılarına A matrisinin bileşenleri,

i−yinci satır ve j−yinci sütunun kesiştiği yerde bulunan aij sayısına da
(i, j).terim denir.
 
1 0 −2
Örnek 1.1. A = [aij ] =   matrisinin satır ve sütun vektörlerini
2 1 3
gösteriniz.
29
Çözüm: A matrisinin,
satır vektörleri u~1 = (1, 0, −2) ve u~2 = (2, 1, 3) vektörleri,
     
1 0 −2
sütun vektörleri v~1 =  , v~2 =  , v~3 =   vektörleridir.
2 1 3
Buna göre A matrisinin 2 satırı, 3 sütunu vardır, yani A = [aij ] matrisi

(2 × 3)−tipinde bir matristir.
Tanım 1.1. A = [aij ] ve B = [bij ] matrisleri verildiğinde ∀(i, j) için

aij = bij ise bu iki matris eşittir denir ve A = B biçiminde gösterilir.
Tanım 1.2. Satır sayısı, sütun sayısına eşit olan matrislere n-kare matris
denir.
Tanım 1.3. A = [aij ] ve B = [bij ] aynı tipden iki matris olmak üzere,
(1.1) A + B = [aij ] + [bij ] = [aij + bij ]
matrisine bu iki matrisin toplamı denir.
Bu tanıma göre iki matrisin toplamı, bu iki matrisin karşılıklı bileşenlerinin

toplamıyla tanımlanır.
Tanım 1.4. A = [aij ] bir matris ve k ∈ R sabit sayısı olmak üzere,
(1.2) k.A = [k.aij ]
matrisine A matrisinin k sabiti ile çarpımı denir.
Bu tanıma göre bir matrisin bir k sabiti ile çarpımı, matrisin her terim-
inin k sayısı ile çarpımı anlamındadır.
Örnek 1.2.
     
2 −1 −1 y a −7
  − 3 = 
x 3 1 2 −1 b
30
olduğuna göre x + y + a + b toplamı kaçtır?

Çözüm: Matris toplamı ve bir matrisin bir skalerle çarpımı tanımlarından,
verilen eşitliğin sağ tarafı
 
5 −(1 + 3y)
 
x−3 −9
olup, iki matrisin eşitliğinden 


 5=a
    



5 −(1 + 3y) a −7  1 + 3y = 7 ⇒ y = 2
 = ⇔
x−3 −9 −1 b 
 x − 3 = −1 ⇒ x = 2




 −9 = b
⇒ x + y + a + b = 0 olmalıdır.
Tanım 1.5. A = [aij ] ve B = [bjk ] matrisleri verildiğinde

X
(1.3) cik = aij .bjk
j
olmak üzere, elde edilen C = [cik ] matrisine, A ve B matrislerinin matris

çarpımı denir ve A.B = C ile gösterilir.
Bu tanıma göre, verilen iki matrisin matris çapımının tanımlı olabilmesi

için, birinci matrisin sütun sayısı ile ikinci matrisin satır sayısı eşit olmalıdır.
   
1 −2 2 0 −2
Örnek 1.3. A =  , B =   olmak üzere,
2 3 1 2 1
A.B ve B.A çarpım matrislerini bulunuz.
Çözüm: A nın sütun sayısı, B nin satır sayısına eşit olduğundan A.B
tanımlıdır ve
   
1.2 − 2.1 1.0 − 2.2 1. − 2 − 2.1 0 −4 −4
A.B =  = 
2.2 + 3.1 2.0 + 3.2 2. − 2 + 3.1 7 6 −1
B.A tanımsızdır.
31
Tanım 1.6. Bir A = [aij ] n-kare matrisinde aii terimlerinin oluşturduğu

köşegene asal köşegen, asal köşegen üzerindeki terimleri 1 diğer terimleri 0
olan karesel matrise birim matris denir ve In ile gösterilir.
 
  1 0 0
1 0  
 
n = 2 için I2 =  , n = 3 için I3 =  0 1 0  dir.
0 1  
0 0 1
Tanım 1.7. Bir A = [aij ] matrisinden elde edilen [aji ] matrisine A ma-
trisinin devriği ya da transpozu denir ve Ad veya At ile gösterilir.
Bu tanıma göre bir matrisin transpozu, matriste satır ve sütunların yer

değiştirilmesiyle elde edilen matristir.
 
0 −4 −4
Örnek 1.4. A =   matrisinin transpozu
7 6 −1
 
0 7
 
t  
A =  −4 6  matrisidir.
 
−4 −1
Sonuç 1.1. Birim matrislerin transpozu kendisine eşittir.
* Transpoz matrisle ilgili aşağıdaki önermeler doğrudur.

A = [aij ], B = [bij ] ve k ∈ R için,
1) (At )t = A,
2) (k.A)t = k.At ,
3) (A + B)t = At + B t ve
4) (A.B)t = B t .At dir.
32
2. DETERMINANTLAR:
Tanım 2.1. Bütün n-kare matrislerin kümesi Mn olmak üzere,
det : Mn → R, A → det(A) = |A|
biçiminde gösterilen fonksiyona determinant fonksiyonu, |A| sayısına da A

matrisinin determinatı denir.
a) A = [a]1×1 ise det(A) = |A| = a

 
a b
b) A =   ise det(A) = |A| = a.d − b.c
c d
 
a a a
 11 12 13 
 
c) A =  a21 a22 a23  ise,
 
a31 a32 a33
y1 y2 y3
a11 a12 a13 a11 a12
|A| = a21 a22 a23 a21 a22 = (x1 + x2 + x3 ) − (y1 + y2 + y3 )
a31 a32 a33 a31 a32
x1 x2 x3
dir.
Bir matrisin determinantının bu biçimde bulunmasına Sarrus Kuralı
denir.
 
2 1 −3
 
 
Örnek 2.1. A =  1 1 2  matrisinin determinantı,
 
2 3 5
-6 12 5
2 1 -3 2 1
= (10 + 4 − 9) − (−6 + 12 + 5)
|A| = 1 1 2 1 1
2 3 5 2 3 = 5 − 11 = −6
10 4 -9
dır.
33
Tanım 2.2. Bir A = [aij ] matrisinde herhangi bir aij elemanının bulundu-
ğu satır ve sütun çıkarılarak elde edilen (n−1)×(n−1)-tipindeki yeni matrise
aij -teriminin minörü denir. aij -teriminin minörü M = [mkl ] olmak üzere,
Aij = (−1)(i+j) .|mkl | sayısına aij -teriminin kofaktörü (eşçarpanı) denir.
 
2 1 −3
 
 
Örnek 2.2. A =  1 1 2  matrisinin a23 -teriminin minörünü ve
 
2 3 5
kofaktörünü bulalım.
 
2 1
Çözüm: A matrisinin a23 -teriminin, minörü [mkl ] =   matrisi,
2 3

2 1
kofaktörü A23 = (−1)
5 = (−1).(2.3 − 2.1) = −4 dür.

2 3
Bir n-kare matrisin determinantı kofaktörler kullanılarak bulunabilir.

Bir A = [aij ] matrisi verildiğinde determinantı,
n
X
(2.1) |A| = ai1 .Ai1 + ai2 .Ai2 + ... + ain .Ain = aik .Aik
k=1
(i.satıra göre açılımı)

veya
n
X
(2.2) |A| = a1j .A1j + a2j .A2j + ... + anj .Anj = akj .Akj
k=1
(j.sütuna göre açılımı)

eşitliklerinden birisi ile bulunur. Bu iki eşitliktende elde edilen sonuç aynıdır.
Örnek 2.3. Örnek 2.2. de verilen A matrisinin determinantnı 2.satır

ve 3.sütuna göre açarak bulunuz. Sonucun aynı olduğunu gördünüz mü?
 
2 1 −3
 
 
Çözüm: A =  1 1 2  matrisinin 2.satıra göre açılımı,
 
2 3 5
34

1 −3 2 −3 2 1

|A| = −1.
+ 1. − 2.
3 5 2 5 2 3
= −(5 + 9) + (10 + 6) − 2.(6 − 2) = −6

3.sütuna göre açarak sonucun aynı olduğunu görünüz.
Determinant fonksiyonunun özellikleri:

1) Bir n-kare matrisin herhangi bir satırındaki (veya sütunundaki) bütün
terimler sıfır ise determinant değeri sıfırdır.
2) Bir n-kare matrisin herhangi iki satırı (veya sütunu) yer değiştirise
determinant işaret değiştirir.
3) Bir n-kare matrisin herhangi iki satırındaki (veya sütunundaki) ter-
imler orantılı ise determinant değeri sıfırdır.
4) Bir n-kare matrisin herhangi bir satırındaki (veya sütunundaki) terim-
lerin k katını alarak başka bir satıra (veya sütuna) karşılıklı olarak eklersek
determinant değeri değişmez.
5) Bir n-kare matrisin herhangi iki satırını (veya sütununu) bir k ∈ R
sayısı ile çarparsak, determinant değerini k sayısı ile çarpmış oluruz.
6) Bir n-kare matrisin determinantı ile transpozunun determinantı eşittir.
∀A = [aij ] matrisi için |A| = |At |.
7) İki n-kare matrisin çarpımının determinantı, detrminanlar çapımına
eşittir.
∀A = [aij ] ve B = [bij ] için |A.B| = |A|.|B|
8) Bir n-kare matrisin bir skalerle çarpımının determinantı, matrisin de-
terminantının bu skalerin n.kuvvetiğle çarpımına eşittir.
∀A = [aij ] matrisi ve k ∈ R sabiti için |k.A| = kn |A|.
Tanım 2.3. Bir A = [aij ] matrisi için |A| =

6 0 ise A ya regüler matris,
|A| = 0 ise A ya singüler (tekil) matris denir.
35
Tanım 2.4. Bir A = [aij ] matrisinin her aij teriminin kofaktörü Aij
alınarak elde edilen [Aij ] matrisinin transpozuna A matrisinin ek matrisi
(veya A’nın adjointi) denir ve EkA = Ã = [Aij ]t ile gösterilir.
Sonuç 2.1. A.Ã = Ã.A = |A|.In dir.

a b d −b

İspat: n = 2 ve A = olup,
olsun. Bu durmda Ã =
c d −c a

a b d −b ad − bc 0 1 0

A.Ã = . = = (ad − bc)
c d −c a 0 ad − bc 0 1
= |A|I2
elde edilir.
Tanım 2.5. Bir A = [aij ] matrisi verildiğinde,
(2.3) A.B = B.A = In
eşitliklerini sağlayan bir B = [bij ] matrisi varsa, B matrisine A matrisinin

çarpma işlemine göre tersi denir ve A−1 = B ile gösterilir.
Sonuç 2.2. Bir A = [aij ] n-kare matrisi için

a) |A| = 0 ise A nın tersi yoktur.
1
b) |A| =
6 0 ise A nın tersi, A−1 = .Ã
|A|
c) |A| = 1 ise A nın tersi, A−1 = Ã dır.
Ters matrisin özellikleri:

Herhangi A = [aij ], B = [bij ] matrisleri ve k ∈ R sayısı için
1) (A−1 )−1 = A ,
2) (A−1 )t = (At )−1
3) (A.B)−1 = B −1 .A−1
4) (A−1 )n = (An )−1 , n ∈ N
1
5) (k.A)−1 = A−1 , k = 6 0
k
36
3. Lineer (Doğrusal) Denklem Sistemleri ve Çözümleri:
Tanım 3.1. R reel sayılar kümesinden seçilen n−bilinmeyen x1 , x2 , ... , xn ,

(n + 1)−sabit a1 , a2 , ... , an ve b değerden elde edilen
(3.1) a1 x1 + a2 x2 + ... + an xn = b
eşitliğine n−bilinmeyenli lineer denklemdenir.
Tanım 3.2. n−bilinmeyenli m−tane lineer denklemden oluşan,
a11 x1 + a12 x2 + ...+ a1n xn = b1

a21 x1 + a22 x2 + ...+ a2n xn = b2
(3.2)
: : : : :
am1 x1 + am2 x2 + ...+ amn xn = bm
sisteme lineer denklem sistemi denir.
Bu sistem matris formunda

    
a a12 ... a1n x b
 11   1   1 
     
 a21 a22 ... a2n   x2   b2 
   = 
     
 : : : :   :   : 
     
am1 am2 ... amn xn bm
yazılır ve kısaca
(3.3) A.x = b
biçiminde ifade edilebilir.
Tanım 3.3. (3.3) ifadesindeki A-matrisine sistemin katsayılar matrisi,

bu eşitliği saylayan x−vektörlerinin kümesine sistemin çözüm kümesi, bu
kümenin bulunması işine de, denklem sistemini çözmek denir.
Böyle bir sistemin nasıl çözüleceğini Lineer Cebir derslerinden biliyoruz.

Bir sistem, bir veya sonsuz sayıda çözüm vektörüne sahip olabileceği
gibi bir çözüme sahip olmayabilir de. Çözümü mevcut olan sisteme tutarlı
sistem, bir çözüme sahip olmayan sisteme de tutarsız sistem denir.
37
Tanım 3.4. Bilinmeyenlerin tamamının katsayıları sıfır olan bir
(3.4) 0x1 + 0x2 + ... + 0xn = b
lineer denkleme bozulmuş (dejenere olmuş) denklem denir.
Teorem 3.1. (3.4) bozulmuş lineer denklem için,

i- b 6= 0 ise, denklemin bir çözümü mevcut değildir.
ii- b = 0 ise, R den seçilen her sıralı n−li denklemin çözümüdür. [2]
(3.3) ile verilen lineer deknlem sisteminin katsayılar matrisinin sonuna b

kolon vektörü eklenerek elde edilen matrise, A.x = b lineer denklem sistem-
inin ilaveli matrisi denir ve [A b] ile gösterilir.
 
a a12 ... a1n b1
 11 
 
 a21 a22 ... a2n b2 
[A b] = 



 : : : : : 
 
am1 am2 ... amn bm
m(n+1)
Tanım 3.5. Bir matrisin lineer bağımsız satır (veya sütun) vektörlerinin
maksimum sayısına bu matrisin rankı denir ve rankA = r ile gösterilir.
 
1 2
 
 
Örnek 3.1. A =  3 5  matrisinin rankı nedir?
 
2 3
Çözüm: A matrisinin satır vektörleri, u1 = (1, 2), u2 = (3, 5)

ve u3 = (2, 3) olup üç satır vektörü vardır. Ancak
(1, 2) + (2, 3) = (3, 5), yani u1 + u3 = u2
olduğundan lineer bağımsız satır sayısı 2 dir. o halde rankA = 2 dir.
Teorem 3.2. A.x = b lineer deknlem sisteminin tutarlı bir sistem olması
için gerek ve yeter şart,
(3.5) rankA = rank[Ab]
olmasıdır.
38
Tutarlı bir sistemin çözümü farklı yollardan bulunabilir.

Tutarlı (3.2) sisteminin bilinmeyen sayısı n, denklem sayısı m ve rankı
r olsun. Bu durumda,
1) n = m = r ise sistemin tek bir çözümü vardır ve bu çözüm,
a) sistemin katsayılar matrisinin tersi bulunarak elde edilen,
(3.6) x = A−1 .b
eşitliğini sağlayan x vektörüdür.

b1 a12 ... a1n a11 b1 ... a1n

b2 a22 ... a2n a b ... a2n
b) △1 = , △2 = 21 2 , ... ,

: : : : : : : :

bn an2 ... ann an1 bn ... ann

a11 a12 ... b1

a21 a22 ... b2
△n =
olmak üzere çözüm, bileşenleri
: : : :

an1 an2 ... bn
△1 △2 △n
(3.7) x1 = , x2 = , ... , xn =
|A| |A| |A|
olan x vektörüdür. Çözümün bu yolla bulunmasına Cramer Kuralı denir.
Örnek 3.2. Aşağıda verilen lineer denklem sistemini Cramer kuralını

kullanarak çözelim
2x1 +x2 + x3 = 3
x1 −x2 + 3x3 = 2
x1 +x2 − x3 = 0
Çözüm:
39

2 1 1

|A| = 1 −1 3 = 2 6= 0 olduğundan sistemin tek bir çözümü

1 1 −1
vardır.

3 2 0 3 2 0

△1 = 1 −1 3 = −2, △2 = 3 2 0 = 6 ve

1 1 −1 1 1 −1

3 2 0

△3 = 1 −1 3 = 2 olup,

3 2 0
△1 2 △2 6 △3 2
x1 = = − = −1, x2 = = = 3, x3 = = =1
△ 2 △ 2 △ 2
dir, yani çözüm vektörü x = (−1, 3, 1) vektörüdür.
2) Eğer n 6= m ise (n − r)-tane bilinmeyen keyfi seçilerek sistem bu

değişkenlere bağlı olarak çözülür.
40
4. Vektör Uzayları:
V 6= ∅ olmak üzere;
+ : V × V −→ V, (u, v) −→ u + v
ve
• : R × V −→ V, (k, v) −→ k • v
biçiminde tanımlanan toplama ve skalerle çarpma işlemleri,
∀ u, v ∈ V ve ∀k1 , k2 ∈ R için
1) (V, +)−ikilisi bir Abel grup,
2) k • (u + v) = k • u + k • v,
3) (k1 + k2 ) • u = k1 • u + k2 • u,
4) k1 • (k2 • u) = (k1 .k2 ) • u ve
5) 1 • u = u , 1 ∈ R
şartlarını sağlıyorsa V kümesine R cismi üzerinde vektör uzayı (veya kısaca
reel vektör uzayı), V kümesinin her elemanına da vektör denir.
V = |R × R × n
{z ... × R} = R = {(u1 , u2 , ... , un ) : ui ∈ R} kümesinde;
n−tane
1) toplama (+) işlemi;
(4.1) u + v = (u1 , u2 , ... , un ) + (v1 , v2 , ... vn ) = (u1 + v1 , u2 + v2 , ... , un + vn )
2) skalerle çarpma (•) işlemi;
(4.2) k • u = k • (u1 , u2 , ... , un ) = (k.u1 , k.u2 , ... , k.un )
eşitlikleriyle tanımlandığında V kümesi n−boyutlu bir reel vektör uzayıdır.

n = 2 için V = R2 vektör uzayı ile düzlem,
n = 3 için V = R3 vektör uzayı ile uzay anlaşılır.
Not: Vektörel çarpım işleminin uzayda tanımlı bir işlem, determinant
fonksiyonunun da R3 → R tanımlı bir fonksiyon olduğunu söylemiştik.
Vektörel çarpım işlemini, determinant fonksiyonunu kullanarak aşağıdaki
biçimde tanımlayabiliriz.
41
Tanım 4.1. ∀ u, v ∈ R3 için u × v çarpım vektörü, e1 , e2 ve e3 uzayın

baz vektörleri olmak üzere;

e1 e2 e3
u u

2 3 u1 u3 u1 u2
(4.3) u×v = u1 u2 u3 = e − e + e
v2 v3 1 v1 v3 2 v1 v2 3

v1 v2 v3
= (u2 v3 − u3 v2 , u3 v1 − u1 v3 , u1 v2 − u2 v1 )
eşitliği ile tanınlanan vektördür.
Örnek 4.1. u = (2, 1, 1) ve v = (1, 1, −1) ∈ R3 olmak üzere u×v çarpım

vektörü,

e1 e2 e3

u×v = 2 1 1 = −2e1 + 3e2 + 1e3 = (−2, 3, 1)

1 1 −1
vektörüdür.
42
BÖLÜM 4
DÜZLEMDE KOORDİNAT DÖNÜŞÜMLERİ
Düzlemdeki noktaların farklı şekillerde koordinatlanabileceğini I.Bölümden

biliyoruz. Acaba bu farklı koordinat sistemleri arasında belli bir bağıntı ku-
rularak birinden diğerine geçilebilir mi? veya düzlemde koordinat sistem-
leri oluştururken koordinat eksenleri keyfi olarak seçilmektedir. Acaba bir
P noktasının farklı eksen sistemine göre koordinatları karşılaştırılabilir mi?
soruları aklımıza gelmektedir.
Şimdi farklı koordinat sistemlerinde ya da bir eksen sisteminden başka bir
eksen sistemine geçildiğinde bir noktanın koordinatları nasıl değişir? prob-
lemini inceleyelim:
Eksenlerin keyfi seçilişlerini ortadan kaldırmak ve birinden diğerine geçmek
için eksenlerin yönleri önceden tespit edilmek şartı ile aşağıdakiler yapılabilir:
1- Eksenler kendilerine paralel kalacak şekilde kaydırılabilir. Buna Öteleme
(Translation) hareketi denir.
2- Eksenler başlangıç noktası etrafında verilen bir açı kadar döndürülebilir.
Buna Dönme (Rotation) hareketi denir.
3-İlk iki hareket her hangi bir sırada peş peşe uygulanarak Ötelemeli-
Dönme ya da Dönmeli-öteleme yapılabilir.
Not: 3. harekette dönüşümlerin uygulanış sırası önemlidir. Farklı sırada
uygulanarak elde edilen bileşke dönüşümler farklı olabilir.
Şimdi bunları ayrıntılı olarak inceleyelim:
43
1. Öteleme (Translation) Hareketi:
Düzlemde eksenler arası açısı θ olan bir paralel (eğik) koordinat sistemi
ve bu koordinat sistemine göre koordinatları (x, y) olan bir P noktası ver-
ilsin. Sistemin eksenleri doğrultusundaki birim vektörler u1 ve u2 olmak
üzere:
y P
b
y′ P′
b
b b
u2 O′
b
O u1 x′ a x
−−→
(1.1) OP = xu1 + yu2
yazılabilir. Koordinat sisteminin başlangıç noktasını bir u = (a, b) vektörü

ile O′ (a, b) noktasına ötelediğimizde P (x, y) noktasının bu yeni sisteme göre
koordinatları (x′ , y ′ ) ise (x, y) koordinatları ile (x′ , y ′ ) koordinatları arasındaki
bağıntılar bulunabilir. Bunun için
−−→ −−→′ −−′→

(1.2) OP = OO + O P
xu1 + yu2 = au1 + bu2 + x′ u1 + y ′ u2 = (x′ + a)u1 + (y ′ + b)u2
bu eşitliğin geçerli olması için gerek ve yeter şart

 
 x = x′ + a  x′ = x − a
(1.3) ⇒ veya
 y = y′ + b  y′ = x − b
olmasıdır.
π
Bu bağıntılar θ = , yani dik koordinat sistemleri için de doğrudur.
2
44
Oxy− sisteminin O başlangıç noktasını u = (a, b) vektörü ile O′ nok-

tasına öteleyerek elde edilen (1.3) eşitlikleri P noktasını ilk sistemde
O′ O = −u vektörü kadar kaydırdığımızda elde edilen noktayı P ′ (x′ , y ′ )
dersek bu iki noktanın koordinatları arasında da geçerlidir.
Böylece düzlemde her hangi bir P noktasının başka bir P ′ noktasına
taşınabileceği ortaya çıkar. Bu da düzlemi kendi kendine dönüştüren bir
dönüşüm tanımlar. Bu dönüşümü T ile gösterirsek
T : (x, y) −→ (x′ , y ′ ) = (x − a, y − b)
olur. Buradaki u = (a, b) vektörüne öteleme vektörü denir.

Böyle bir vektörün verilmesiyle bir öteleme dönüşümü tanımlanmış olur
ve bu dönüşüm T (a, b) ile gösterilir.
Öteleme Hareketinin Özelikleri:

Bir öteleme hareketi altında
1) Uzunluklar 2) Açılar 3) Alanlar invaryant (değişmez) kalır.
1) Öteleme altında uzunluklar korunur.
Bir Oxy-koordinat sisteminde koordinatları (x1 , y1 ) ve (x2 , y2 ) olan M
ve N noktaları verildiğinde aralarındaki uzaklığın
p
|M N | = (x2 − x1 )2 + (y2 − y1 )2 ∈ R
olduğunu biliyoruz.
Bir T (a, b) ötelemesi altında bu noktaların görüntüleri M ′ ve N ′ ise
M ′ (x′1 , y1′ ) = (x1 − a, y1 − b) ve N ′ (x′2 , y2′ ) = (x2 − a, y2 − b) olup aralarındaki
uzaklık
p
|M ′ N ′ | = (x′2 − x′1 )2 + (y2′ − y1′ )2
p
= (x2 − a − x1 + a)2 + (y2 − b − y1 + b)2
p
= (x2 − x1 )2 + (y2 − y1 )2
= |M N |
45
Düzlemde verilen her bir u = (a, b) 6= (0, 0) vektörüne bir T ötelemesi

karşılık gelir ve farklı vektörlere karşılık gelen ötelemeler de farklıdır.
Tersine bir öteleme hareketi tanımlandığında bu hareketi tanımlayan bir
tek vektör vardır. Böylece düzlemdeki vektörlerin kümesi ile ötelemelerin
kümesi arasında bire bir eşleme kurulmuş olur.
Tanım 1.1. Her hangi iki küme arasında tanımlanan bire bir ve örten bir
dönüşüm uzaklıkları da koruyorsa bu dönüşüme bir izometri bu iki kümeye
de izomorf kümeler denir.
Buna göre düzlemdeki vektörlerin kümesi ile ötelemelerin kümesi izomorf

kümelerdir.
Tanım 1.2. İki öteleme hareketinin peş peşe uygulanmasıyla elde edilen
harekete bu iki ötelemenin bileşimi veya çarpımı denir.
Teorem 1.1. İki ötelemenin bileşimi yine bir ötelemedir.
İspat: Düzlemde her hangi bir koordinat sistemine göre koordinatları

(x, y) olan bir P noktasına peş peşe T1 (a1 , b1 ) ve T2 (a2 , b2 ) ötelemeleri uygu-
lanırsa:
T
1 T 2
(x, y) −→ (x′ , y ′ ) −→ (x′′ , y ′′ )
 
 x = x′ + a  x′ = x′′ + a
1 2
T1 (a1 , b1 )... ve T2 (a2 , b2 )...
 y = y′ + b  y ′ = y ′′ + b
1 2
olup bu iki hareketi birlikte düşünürsek


 x = (x′′ + a ) + a = x′′ + (a + a ) = x′′ + a
2 1 2 1
T = T2 ◦ T1 ...
 y = (y ′′ + b ) + b = y ′′ + (b + b ) = y ′′ + b
2 1 2 1
elde edilir. Burada a = a1 + a2 b = b1 + b2 olup ai , bi ∈ R ve R de +

işlemi değişimli olduğundan ötelemelerin birleşimi de değişimlidir, yani
T2 ◦ T1 = T1 ◦ T2 = T
dir.
46
Sonuç 1.1. Düzlemde ötelemelerin kümesi bileşim işlemiyle bir Abel

grubu oluşturur. Bu grubun birim elemanı u = ~0 vektörü ile tanımlanan
özdeşlik dönüşümü, ters eleman ise −u vektörü ile tanımlanan dönüşümdür.
2. Dönme (Rotation) Hareketi:
Bir dönme hareketi, başlangıç noktaları aynı fakat eksenlerinin doğrultuları

farklı olan iki koordinat sistemine göre bir noktanın koordinatları arasındaki
bağıntıları veren bir hareket olup aşağıdaki şekilde tanımlarnır.
Oxy, eksenleri arasındaki açının ölçüsü α olan bir paralel koordinat sis-
temi ve P de bu sisteme göre koordinatları (x, y) olan bir nokta olsun.
Oxy−sistemini orijin noktası etrafında θ açısı kadar döndürerek elde edilen
koordinat sistemini Ox′ y ′ ile P noktasının bu yeni sisteme göre koordinat-
larını da (x′ , y ′ ) ile gösterirsek, P noktasının bu koordnatları arasındaki
bağıntılar aşağıdaki şekilde bulunur.
y′ y
y b b P
x′
y′ b b
x′
θ b
O x x
Eksenler doğrultusundaki birim vektörler sırasıyla u1 , u2 ve u′1 , u′2 olmak

−−→
üzere OP vektörü,
−−→
(2.1) OP = xu1 + yu2 = x′ u′1 + y ′ u′2
47
yazılabilir. (2.1) eşitliği sırasıyla u1 ve u2 vektörleri ile iç çarpıma tabi

tutulursa
u1 : x + y cos α = x′ cos θ + y ′ cos(α + θ)

(2.2)
u2 : x cos α + y = x′ cos(α − θ) + y ′ cos θ
elde edilir.

1 cos α
δ = = 1 − cos2 α = sin2 α 6= 0, (α 6= kπ)

cos α 1
olduğundan (2.2) sistemi x ve y ye göre çözülebilirdir ve çözüm

1 x′ cos θ + y ′ cos(α + θ) cos α
x =
sin2 α x′ cos(α − θ) + y ′ cos θ 1

1
= [(cos θ − cos α cos(α − θ))x′ + (cos(α + θ) − cos α cos θ)y ′ ]
sin2 α
′ ′
1 1 x cos θ + y cos(α + θ)
y =
sin2 α cos α x′ cos(α − θ) + y ′ cos θ
1
= [(cos(α − θ) cos α cos θ)x′ + (cos θ − cos α cos(α − θ))y ′ ]
sin2 α
olarak elde edilir.
π
Özel olarak α = alınırsa, yani koordinat sistemi dik koordinat sistemi
2
alınırsa
y P
x′
y′
θ
O x
cos α = 0, cos(α + θ) = − sin θ ve cos(α − θ) = sin θ

48
olacağında yukarıda elde edilen eşitliklerden


 x = x′ cos θ − y ′ sin θ
(2.3)
 y = x′ sin θ + y ′ cos θ
veya bunun tersi olan,


 x′ = x cos θ + y sin θ
(2.4)
 y ′ = −x sin θ + y cos θ
denklem sistemleri elde edilir.

Eksenlerin başlangıç noktası etrafında θ açısı kadar döndürülmesi ile elde
edilen (2.3) eşitlikleri, P noktasını O noktası etrafında −θ kadar döndürülerek
varılan noktayı P ′ noktası ve bu noktanın Oxy−sistemine göre koordinat-
larını (x′ , y ′ ) ile gösterirsek, bu iki noktanın koordinatları arasında da geçerlidir.
P
y
y′ P′
−θ
β
O x x′
Gerçekten; |OP | = |OP ′ | = r olmak üzere P (x, y) noktasını P ′ (x′ , y ′ )

noktasına taşıyalım. Bu durumda OP ′ doğrusunun eğim açısı β olmak üzere;
x′ = r cos β x = r cos(β + θ)
ve
y ′ = r sin β y = r sin(β + θ)
yazılabilir. Bu iki ifadeden (2.3)
x = x′ cos θ − y ′ sin θ
y = x′ sin θ + y ′ cos θ
eşitlikleri elde edilir.

49
Böylece bir dönme hareketi düzlemin kendi kendine öyle bir dönüşümüdür
ki P (x, y) noktasının koordinatları ile dönmeden sonra resim nokta olan
P ′ (x′ , y ′ ) noktasının koordinatları arsında (2.3) ve (2.4) eşitlikleri geçerlidir.
θ ile, (2.4)
Düzlemde (2.3) formülü ile temsil edilen bir dönme hareketi RO
−θ
formülü ile temsil edilen bir dönme hareketi de RO ile gösterilir ve ters
dönüşüm olarak adlandırılır.
Dönme Hareketinin Genel Özelikleri:
Bir dönme hareketi altında 1) Uzunluklar 2) Açılar ve 3) Alanlar korunur.
İspat-2: Dönme hareketi altında açılar korunur:
Açı kesişen iki doğru arasında oluştuğuna göre, d1 ve d2 kesişen iki doğru
ve aralarındaki açı α olsun. Bu durumda,
d′2
d2
d′1
d1
α θ
Başlangıç noktası O = d1 ∩ d2 olacak şekilde bir dik koordinat sistemi

alalım, bu sisteme göre
m2 − m1
(2.5) tanα =
1 + m1 m2
θ dönme
olduğunu biliyoruz. Bu doğruların (2.3) denklemleri ile verilen bir RO
hareketi altındaki resimleri d′1 ve d′2 doğruları ve aralarındaki açı α′ ise,
m′2 − m′1
(2.6) tan α′ =
1 + m′1 m′2
olmalıdır.
m′1 − m1 m1 + tan θ
d1 ve d′1 için tan θ = ⇒ m′1 =
′
1 + m1 m1 1 − m1 tan θ
50
ve
m′2 − m2 m2 + tan θ
d2 ve d′2 için tan θ = ⇒ m′2 =
1 + m2 m′2 1 − m2 tan θ
değerleri (2.6) de yerine yazılır ve gerekli işlemler yapılırsa
m′2 − m′1 m2 − m1
tan α′ = = = tan α ⇔ α′ = α
1 + m1 m2
′ ′ 1 + m1 m2
3 - Dönme hareketi altında alanlar korunur:

İspat 3: Düzlemde bir alan oluşması için doğrudaş olmayan en az üç
noktanın verilmesi gerekir. Bir Oxy−dik koordinat sistemine göre koor-
dinatları (x1 , y1 ), (x2 , y2 ) ve (x3 , y3 ), olan doğrudaş olmayan üç noktanın
oluşturduğu üçgenin alanı S ise
A
B C
A′
B′
O
C′

x1 y1 1

1

S = x2 y2 1
2

x3 y3 1
Bu noktaların (2.4) dönüşümünden sonra resimlerinin oluşturduğu üçgenin

alanı S ′ ise

′ ′
x1 y1 1 x1 cos θ + y1 sin θ −x1 sin θ + y1 cos θ 1
1
1
S ′ = x′2 y2′ 1 = x2 cos θ + y2 sin θ −x2 sin θ + y2 cos θ 1
2 2
′
x3 y3′ 1 x3 cos θ + y3 sin θ −x3 sin θ + y3 cos θ 1
51

x1 y1 1 cos θ − sin θ 0

1

= x2 y2 1 sin θ cos θ 0 =S
2

x3 y3 1 0 0 1
Örnek 2.1. Bir Oxy−dik koordinat sistemine göre A(2, 4) ve B(−1, 3)

noktaları verilyor. s(ABP ) = 6 br 2 eşitliğini sağlayan P noktalarının
kümesini bulup, düzlemde gösteriniz.
Tanım 2.1. İki dönme hareketinin peş peşe uygulanmasıyla elde edilen
dönüşüme bu iki dönmenin bileşimi veya çarpımı denir.
Teorem 2.1. İki dönmenin bileşimi yine bir dönmedir.
İspat: Düzlemde her hangi bir Oxy-dik koordinat sistemine göre koor-
θ1 θ2
dinatları (x, y) olan bir P noktasına sırasıyla RO ve RO dönme hareketleri
θ1 θ2
uygulandığında RO (P ) = P ′ (x′ , y ′ ) ve RO (P ′ ) = P ′′ (x′′ , y ′′ ) olmak üzere

 x′ = x cos θ + y sin θ
1 1
(x, y) ile (x′ , y ′ ) arasındaki eşitlikler, ... (1)
 y ′ = −x sin θ + y cos θ
1 1

 x′′ = x′ cos θ + y ′ sin θ
2 2
(x′ , y ′ ) ile (x′′ , y ′′ ) arasındaki eşitlikler ..(2)
 y ′′ = −x′ sin θ2 + y ′ cos θ2
olup (x′ , y ′ ) nün (1) deki değerleri (2) de yerine yazılırsa,
(x, y) ile (x′′ , y ′′ ) arasındaki eşitlikler

 x′′ = (x cos θ + y sin θ ) cos θ + (−x sin θ + y cos θ ) sin θ
1 1 2 1 1 2
 y ′′ = −(x cos θ + ysinθ ) sin θ + (−x sin θ + y cos θ ) cos θ
1 1 2 1 1 2

 x′′ = x cos(θ + θ ) + y sin(θ + θ )
1 2 1 2
 y ′′ = −x sin(θ1 + θ2 ) + y cos(θ1 + θ2 )
elde edilir. Eğer θ1 + θ2 = θ dersek


 x′′ = x cos θ + y sin θ
 y ′′ = −x sin θ + y cos θ
52
olur ki bu da dönme açısı θ olan bir başka dönme hareketidir. Yani Iki
dönmenin bileşimi yine bir dönmedir. Ayrıca,
θ θ2 θ1 (θ +θ2 ) (θ +θ1 ) θ1 θ2
RO = RO oRO = RO 1 = RO 2 = RO oRO
olduğundan iki dönmenin bileşimi değişimlidir.
Sonuç 2.1. Düzlemde dönmelerin kümesi bileşim işlemiyle bir Abel grubu
oluşturur. Bu grubun birim elemanı θ = 0 açısı ile tanımlan özdeşlik dönüşümü,
ters eleman −θ açısı ile tanımlan dönüşümdür.
Örnek 2.2. Düzlemde verilen bir Oxy−dik koordinat sistemine göre

denklemi, d ... x − y = 2 olan bir d doğrusu veriliyor.
a) d doğrusunun, RO 45o dönüşümüyle elde edilen Ox′ y ′ −sistemine göre
denklemini bulunuz.
b) d doğrusunu ve bu doğrunun orijin noktası etrafında 45o lik dönme
hareketi altındaki resimi olan doğruyu aynı koordinat sisteminde gösterip,
varsa kesişim noktasını bulunuz.
 √
 x = 2 (x′ − y ′ )

Çözüm:θ = 45o için RO
θ dönüşümünün deklemleri, √2
 y = 2 (x′ + y ′ )

2
olup x ve y nin bu değerleri verilen doğru denkleminde yerine yazılır ve
gerekli işlemler yapılırsa d doğrusunun bu yeni sisteme göre denklemi
√
d ... y ′ = − 2
olarak elde edilir.

53
y
y′ x′
d
x
d′
b) d doğrusunun orijin noktası etrafında 45o lik dönme hareketi altındaki

−θ
resimi olan doğruyu bulmak için RO dönüşümünü kullanmalığız.
Bu dönüşümünün deklemleri
 √

 x′ = 2
(x + y)
√2
 y ′ = 2 (−x + y)

2
olup (2, 0) ve (0, −2) noktalarının bu dönüşüm altındaki resim noktaları
√ √ √ √
( 2, − 2) ve (− 2, − 2) olduğundan resim doğru bu iki noktanın belirttiği
doğru, yani
√
d′ ... y = − 2
doğrusudur. Bu iki keşismekte olup kesim noktası

√ √
d ∩ d′ = {(2 − 2, − 2) = (.6, 1.4)}
noktasıdır.
54
3. Dik koordinatlarda Ötelemeli-Dönme ve Dönmeli-Öteleme

Hareketleri:
Bu bölümde hem başlangıç noktaları hem de eksenlerinin doğrultuları

farklı olan iki koordinat sistemi arasındaki dönüşümleri ele alacağız. Bunu
geometrik olarak aşağıdaki şekilde gösterebiliriz;
y y′
P
x′
O′
O x
O′ noktasının Oxy−sistemine göre koordinatları (a, b) olmak üzere,
Oxy −→ O′ x′ y ′
hareketini iki farklı yoldan elde edbiliriz;

1) Oxy−sistemine önce bir T (a, b)− ötelemesi uygulanarak
T(a,b)
Oxy −→ O′ x̄ȳ−sistemine
y y′ ȳ
x′
b
O′ x̄
O a x
Rθ ′
O
ve daha sonra O′ x̄ȳ −→ O′ x′ y ′ − sistemine geçişi sağlayan dönüşümlerinin
birleşimi olarak bakabiliriz.
55
 
 x = x̄ + a  x̄ = x′ cos θ − y ′ sin θ
T(a,b) ... ve θ ...
RO ′
 y = ȳ + b  ȳ = x′ sin θ + y ′ cos θ
Bu iki hareketi birlikte düşünürsek


 x = x′ cos θ − y ′ sin θ + a
θ
RO ′ ◦ T(a,b) ... ... (I)
 y = x′ sin θ + y ′ cos θ + b
Ötelemeli-dönme hareketi elde edilir.

2) Eğer bu iki hareketin sırasını değiştirirsek, yani
x′
y′
x̂
ŷ
b
M
O a x
O Rθ
önce Oxy −→ Ox̂ŷ hareketi ve daha sonra bir
T(a,b)
Ox̂ŷ −→ M x′ y ′ hareketi uygulanırsa, Oxy −→ M x′ y ′ hareketini
 
 x = x̂ cos θ − ŷ sin θ  x̂ = x′ + a
θ
RO ... ve T(a,b) ...
 y = x̂ sin θ + ŷ cos θ  ŷ = y ′ + b
dönüşümlerinin birleşimi olarak bakabiliriz. Bu iki hareketi birlikte düşünürsek,

yani x̂ ve ŷ değerlerini yerine yazar ve gerekli işlemleri yaparsak;

a′ = a cos θ − b sin θ 
olmak üzere
b′ = a sin θ + b cos θ 

 x = x′ cos θ − y ′ sin θ + a′
θ
T(a,b) ◦ RO ... ... (II)
 y = x′ sin θ + y ′ cos θ + b′
56
dönmeli-öteleme hareketi elde edilir.

Genel olarak (a, b) 6= (a′ , b′ ) olduğundan
θ θ
RO ′ ◦ T(a,b) 6= T(a,b) ◦ RO
dır.
Acaba bunların eşit olduğu durumlar var mıdır? Bunun için

 a = a′ = a cos θ − b sin θ
... (III)
 b = b′ = a sin θ + b cos θ
olmalıdır.
Eğer a = b = 0 ise bu eşitlikler doğrudur, fakat bu bir ötelemenin olmaması
anlamına gelir. O halde
1) Eğer (a, b) 6= (0, 0), yani bir öteleme hareketi var ise, bu durumda

 (1 − cos θ) a + sin θ b = 0
 − sin θ a + (1 − cos θ) b = 0
olup

1 − cos θ sin θ
δ = = (1 − cos θ)2 + sin2 θ = 0

− sin θ 1 − cos θ
cos θ = 1
⇔ ⇔ θ = 2kπ, k ∈ Z
sin θ =0
olmasıyla mümkündür, yani bir öteleme varsa dönme yok demektir.
2) θ 6= 2kπ, yani bir dönme hareketi var olsun. Bu durumda yukarıdaki

denklem sisteminin tek çözümü a = b = 0 olup, dönme varsa öteleme yoktur
demektir. O halde hiç bir zaman
θ θ
RO ′ ◦ T(a,b) = T(a,b) ◦ RO
olamaz.
Aynı dönme hareketini kullanarak öyle bir T ′ (a′ , b′ ) ötelemsi bulun-
θ ◦ T = T ′ ◦ Rθ olur, fakat T 6= T ′ dür. (III) eşitliklerinden
abilirki RO ′ O
57
anlaşılacağı üzere, bu iki hareketin aynı hareket olması için dönmeli-öteleme

hareketinde öteleme vektörünün bileşenleri, dönme hareketinden sonra elde
edilen Ox̂ŷ-sistemine göre belirlenmelidir.
Eğer sistemi hareket ettirmek yerine noktayı hareket ettirirsek, yani bir
Oxy−dik koordinat sistemine göre verilen bir P (x, y) noktasını O 6= M (a, b)
noktası etrafında θ−açısı kadar döndürerek varılan noktaya P ′ (x′ , y ′ ) dersek
bu iki noktanın koordinatları arasındaki bağıntıları bulabiliriz. Bunun için
y ȳ
P ′ (x′ , y ′ )
θ P (x, y)
b x̄
M
O a x
Öncelikle Oxy−sistemine T (a, b) ötelemesi uygulanarak M x̄ȳ−sistemne

geçilir, bu sistem yardımcı sistem olarak kullanılır. P ve P ′ noktalarının
M x̄ȳ−sistemne göre koordinatlarını sırasıyla (x̄, ȳ) ve (x̄′ , ȳ ′ ) ile gösterirsek
aralarındaki bağıntılar (2.4) de −θ yerine θ alınırsa,
x̄′ = x̄ cos θ − ȳ sin θ

(3.1)
ȳ ′ = x̄ sin θ + ȳ cos θ
olmalıdır. Diğer taraftan,

x̄ = x − a x̄′ = x′ − a
ve
ȳ = y − b ȳ ′ = y ′ − b
eşitlikleri (3.1) denklemlerinde yerine yazılırsa resim noktanın koordinatları
(x′ , y ′ ) ile esas noktanın koordinatları (x, y) arasındaki bağıntılar,
x′ = (x − a) cos θ − (y − b) sin θ + a
(3.2)
y ′ = (x − a) sin θ + (y − b) cos θ + b
elde edilir. Bu parantezler açılıp tarar düzenlenirse
58

ā = a(1 − cos θ) + b sin θ 
olmak üzere
b̄ = b(1 − cos θ) − a sin θ 
x′ = x cos θ − y sin θ + ā
(3.3)
y ′ = x sin θ + y cos θ + b̄
denklemleri elde edilir.

Bu denklemlere genel dönme denklemleri adı verilir ve bir noktanın ko-
ordinatları ile bu noktanın O 6= M (a, b) noktası etrafında θ açısı kadar
döndürülmesiyle elde edilen resim noktanın koordinatları arasındaki bağıntıları
verir.
Böyle bir dönüşüm, orijin noktası etrafında bir dönme hareketi ile öteleme
vektörü u = (ā, b̄) olan bir öteleme hareketinin bileşimidir, yani
θ θ
R(a,b) = T(ā,b̄) ◦ RO
dır.
Örnek 3.1. Bir Oxy−dik koordinat sistemiyle verilen analitik düzlemde

P (3, 2) noktasının M (1, 1) noktası etrafında 30o döndürülmesiyle elde edilen
P ′ (x′ , y ′ ) noktasının koordinatlarını bulunuz.
(3.2) den √
3 1 √ 1
x′ = (x − a) cos θ − (y − b) sin θ + a = 2. − +1= 3+ ∼ = 2.2
2 √2 √2
1 3 3∼
y ′ = (x − a) sin θ + (y − b) cos θ + b = 2. + +1=2+ = 2.85
2 2 2
y
P ′ (x′ , y ′ )
P (x, y)
30o
O x
59
Ödev 1: Öteleme vektörü u = (2, 2) olan bir T öteleme hareketine

π
takiben dönme açısı θ = olan bir dönme hareketi uygulanarak elde edilen
4
bir ötelemeli-dönme için
θ ′ θ
RM ◦ T(a,b) = T(a′ ,b′ ) ◦ RO
eşitliğini sağlayan T ′ ötelemesini bulunuz.
Ödev 2 : Düzlemde bir Oxy−dik koordinat sistemi ve bu sisteme göre

45 dönme
koordinatları (3, 1) olan M noktası veriliyor. Oxy−sistemine RO
hareketi uygulanarak elde edilen Ox̄ȳ−sistemi, M noktasına ötelenerek M x′ y ′ −
sistemi elde edilmiştir. Buna göre,
a) düzlemde seçilen herhangi bir P noktasının (x′ , y ′ ) ile (x̄, ȳ) koordi-
natları arasındaki bağıntıları bulunuz.
b) Ox̄ȳ−sistemine göre koordinatları (2, 2) olan A noktası ile,
M x′ y ′ −sistemine göre koordinatları (2, 2) olan B noktası arasındaki uzaklığı
hesaplayınız.
Çözüm:
x′
y B
y′
P
x̄
A
ȳ
45o
O x
60
 √
R45
 x̄ = cos 45x̄ + sin 45ȳ = 2 (x + y)

O
Oxy −→ Ox̄ȳ ⇒ ... 2√
 ȳ = − sin 45x̄ + cos 45ȳ = 2 (−x + y)

√2 √
M noktasının Ox̄ȳ−sitemine göre koordinatları M (2 2, − 2) olduğundan

√ √
T (2 2,− 2)
 x′ = x̄ − 2√2
′ ′
Ox̄ȳ −→ M x y ⇒ ...
 y ′ = ȳ + √2
olmalıdır. Bu eşitlikler aynı zamanda düzlemde alınan herhangi bir P nok-

tasının (x′ , y ′ ) ve (x̄, ȳ) koordinatları arasındaki bağıtılardır.
b) M x′ y ′ −sistemine göre koordinatları (2, −2) olan B noktasının Ox̄ȳ−sistemine
√ √
göre koordinatları (2 + 2 2, 2 − 2) olup
q √ √ √
|AB| = (2 2)2 + (− 2)2 = 10 br
dir.
61
4. Biri Dik Diğeri Eğik iki Koordinat Sistemi Arasındaki

Dönüşümler:
Bu durumda bu iki koordinat sisteminin eksenleri paralel olamayacağından

başlangıç noktaları için iki durum söz konusudur. Bunlar:
a) Başlangıç noktalarının aynı olması durumu:
Oxy− bir dik koordinat sistemi ve Ox′ y ′ -de eksenler arasında θ-raydan lık
açı bulunan bir eğik koordinat sistemi olsun.
y P
O x
Düzlemde alınan her hangi bir P noktasının bu iki sisteme göre koordinatları
sırası ile (x, y) ve (x′ , y ′ ) ise aralarındaki bağıntılar aşağıdaki şekildedir:
−−→
(4.1) OP = xe1 + ye2 = x′ e′1 + y ′ e′2
yazılabilir. (4.1) eşitliğinin her iki tarafı sırasıyla e1 ve e2 vektörleri ile iç-
çarpıma tabi tutulursa x′ -ekseninin eğim açısı α ve y ′ -ekseninin eğim açısı
β ( dolayısıyla θ = β − α) olmak üzere,

 e : x = x′ cos α + y ′ cos β
1
(4.2)
 e2 : y = x′ sin α + y ′ sin β
elde edilir. Bu eşitliklerle verilen dönüşüme eğikleştirme dönüşümü denir

ve E(α, β) ile gösterilir. Bu sistemde

cos α cos β
δ = = cos α sin β − sin α cos β = sin θ 6= 0

sin α sin β
62
(çünkü θ 6= kπ) olduğundan x′ ve y ′ , x ve y cinsinden çözülebilir ve çözüm;

1 x cos β
(4.3) x′ = = 1 (x sin β − y cos β)
sin θ y sin β sin θ

1 cos α x
y′ = = 1 (−x sin α + y cos α)
sin θ sin α y sin θ

dir.
b) Başlangıç noktalarının farklı olması durumu:

Oxy-bir ik koordinat sistemi O 6= M (a, b) olmak üzere M x′ y ′ -de eksenler
arasındaki açı θ olan bir paralel koordinat sistemi olmak üzere Oxy−sistemine
önce bir T (a, b) ötelemesi uygulandıktan sonra, elde edilen M x̄ȳ-sistemine
(4.2)- eğikleştirme dönüşümü uygulanırsa (x, y) ve (x′ , y ′ ) koordinatları arasındaki
bağıntılar bulunur. Buna göre
T(a,b) E(α,β)
Oxy −→ M x̄ȳ −→ M x′ y ′

 x = x′ cos α + y ′ cos β + a
(4.4)
 y = x′ sin α + y ′ sin β + b
elde edilir.
y ȳ y′
θ x′
M
x̄
63
Örnek 4.1. Oxy−bir dik koordinat sistemi, M (1, 1) noktası ve M x′ y ′ de

eksenler arasında θ = 30 derecelik açı bulunan bir paralel koordinat sistemi
olmak üzere düzlemde alınan bir P noktasının bu iki sisteme göre koordinat-
ları arasındaki bağıntıları bulunuz.
Çözüm: Bu iki sistemin başlangıç noktaları farklı olduğundan önce

Oxy−sistemine bir T (1, 1) ötelemesi uygulanarak M x̄ȳ-sistemine geçilir.
y y′
y ȳ P
x′
30
1 x̄
M
O 1 x x

T(1,1)
 x = x̄ + 1
Oxy −→ M x̄ȳ ⇒ olup M~P = x̄e1 +ȳe2 = x′ e′1 +y ′ e′2
 y = ȳ + 1
π
yazılabilir. x′ −ekseninin eğim açısı α ve β = − α − 30 olmak üzere M~P
2
nün sırasıyla e1 ve e2 ile iç-çarpımından

 e : x̄ = x′ cos α + y ′ cos(α + 30) = x′ cos α + y ′ sin β
1
(4.5)
 e : ȳ = x′ cos(β + 30) + y ′ cos β = x′ sin α + y ′ cos β
2
elde edilir. Bu değerler [] de yerine yazılırsa


 x = x′ cos α + y ′ sin β + 1
(4.6)
 y = x′ sin α + y ′ cos β + 1
elde edilir. Eğer özel olarak α = 0 (yani x//x′ ) alınırsa cos α = 1 , sin α = 0
ve β = 60o olduğundan
 √
 x = x′ + 3 y ′ + 1

(4.7) 2

 y= 1 ′
y +1
2
elde edilir.
64
Örnek 4.2. Oxy− bir dik koordinat sistemi, M (1, 1) noktası ve M x′ y ′ −de
eksenler arasında θ = 120o -lik bir açı bulunan bir paralel koordinat sistemi
olmak üzere, bu düzlemde alınan her hangi bir P (x, y) noktası için:
a) P noktasının bu iki koordinat sistemine göre koordinatları arasındaki
bağıntıları bulunuz.
b) x//x′ olması özel durumunu inceleyiniz,
c) Özel durumda dik koordinatları (2, 2) olan noktanın paralel koordinatlarını
bulunuz.
Çözüm: M 6= O olduğundan öncelikle Oxy−sistemine bir T(1,1) ötelemesi

uygulayarak M x̄ȳ-sistemine geçelim. Böyle bir hareketin denklemleri

 x = x̄ + 1
T ...
 y = ȳ + 1
olup M~P = x̄e1 + ȳe2 = x′ e′1 + y ′ e′2 yazılabilir. Bu eşitliğin her

iki tarafı sırasıyla e1 ve e2 vektörleriyle iç-çarpıma tabi tutulursa
y
y′
y P
x′
1
M
O 1 x x

 e : x̄ = x′ cos α + y ′ cos(α + 120)
1
(4.8)
 e2 : ȳ = x′ cos β + y ′ cos γ
elde edilir.
Burada β ve γ yı α cinsinden ifade etmeliğiz.
65
π π
α+β = ⇔ β = − α ⇔ cos β = sin α ve sin β = cos α
2 2
π
β + γ = 120o ⇔ γ = 120 − β = + (30 − β)
2 √
1 3
⇔ cos γ = − sin(30 − β) = − sin α + cos α
2 2
Bu değerler (4.8) de yerine yazılırsa


 x̄ = x′ cos α + y ′ cos(α + 120)
(4.9) √
 3 1
 ȳ = x′ sin α + y ′ ( cos α − sin α)
2 2
elde edilir. (4.8) ve (4.9) dan
a)


 x = x′ cos α + y ′ cos(α + 120) + 1
(4.10) √
 3 1
 y = x′ sin α + y ′ ( cos α − sin α) + 1
2 2
b) x//x′ yani α = 0 için cos α = 1 ve sin α = 0 olduğundan

 1
 x = x′ − y ′ + 1
√2

 y= 3 ′
y +1
2
elde edilir.
   √
1 1

 2 = x′ − y ′ + 1 
 1 = x′ − y ′  x′ = 1 + 3

c) √2 ⇔ √ 2 ⇔ √3

 2= 3 ′ 
 1= 3 ′ 
 y′ = 2 3
y +1 y
2 2 3
elde edilir, yani dik koordinatları (2,2) olan noktanın paralel koordinatları
√ √
3 2 3
(1 + , ) dür.
3 3
66
Örnek 4.3. Bir Oxy−dik koordinat sistemine göre orijin merkezli birim
çemberin, eksenleri y = x ve y = 2x − 2 doğruları olan paralel koordinat
sistemine göre denklemi nedir?
Çözüm:
A
H
bu iki sistemin başlangıç noktaları farklı olduğundan bu geçişi sağlayan

dönüşüm (4.4) eşitlikleri ile bellidir. Buna göre
x′ −ekseninin eğim açısı 45o olup
1
cos 45 = sin 45 = √
2
y ′ −ekseninin eğim açısına β dersek,
|AH| 1 |M H| 2
cos β = =√ ve sin β = =√
|AM | 5 |AM | 5
olup istenilen dönüşümün denklemleri,
 1 1

 x = √ x′ + √ y′ + 2
2 5
 1 ′ 2 ′
 y =√ x + √ y +2
2 5
değerleri x2 + y 2 = 1 denkleminde yerine yazılır ve gerekli düzenlemeler
yapılırsa
√ √ √
10x′2 + 10y ′2 + 6 10x′ y ′ + 20 2x′ + 12 5y ′ + 70 = 0
elde edilir.
67
5. Eğik Koordinat Sistemleri Arasındaki Dönüşümler:
Bu bölümde eksenler arasındaki açılar farklı olan iki paralel koordinat

sistemi arasındaki dönüşümleri inceleyeceğiz. Başlangıç noktalarına göre iki
durum söz konusudur.
a) Başlangıç noktalarının aynı olması durumu:
Oxy ve Ox′ y ′ aynı düzlemde farklı iki eğik koordinat sistemini göstersin
y′
y P
x′
O B C x
x′ 1
= k1 ⇒ |OB| = x′ = ax′
|OB| k1
ve
y′ 1
= k2 ⇒ |BC| = y ′ = by ′
|BC| k2
x′ ve y ′ paralel olmadığından k1 6= k2 olup

x = |OB| + |BC| = ax′ + by ′ benzer düşünceyle
y = cx′ + dy ′ yazılabilir.
b) O 6= M (e, f ) ise

 x = ax′ + by ′ + e
(5.1)
 y = cx′ + dy ′ + f
olmalıdır.
68
Tanım 5.1. (5.1) eşitlikleri ile tanımlanan

dönüşümde
değişkenlerin kat-

a b
sayılar matrisinin determinant değeri δ = 6= 0 ise, bu dönüşüme

c d
Afin Dönüşüm denir.
Bu dönüşümler düzlemi kendisine dönüştüren en genel dönüşümlerdir,

yani diğer dönüşümler bunların birer özel halleridir. Mesela:
1 ) a = d = 1 ve b = c = 0 alınırsa (e, f ) 6= (0, 0) için öteleme vektörü
u = (e, f ) olan bir öteleme,
2 ) a = d = cos θ ve b = −c = sin θ alınırsa
a ) (e, f ) = (0, 0) için O etrafında θ-radyanlık bir dönme,
b ) M (e, f ) 6= O(0, 0) için bir ötelemeli- dönme,
3 ) a = cos α, b = cos β, c = sin α ve d = sin β
alınırsa bir dik koordinat sisteminden eksenler arasındaki açı β − α = θ olan
bir paralel koordinata sistemine geçişi sağlayan dönüşüm elde edilir.
6. Paralel Koordinatlarda Alan Formülleri:
Düzlemde verilen bir ABC üçgeninin alanı S ise
B
β
α
A

e1 e2 e3
1 ~
S = kAB ~ = 1 b − a b − a
× ACk 0

2 2 1 1 2 2

c1 − a1 c2 − a2 0
burada (a1 , a2 ), (b1 , b2 ) ve (c1 , c2 ) verilen üçgenin köşe noktalarının düzlemde
seçilen bir dik koordinat sistemin göre koordinatlarını göstermektedir.
69

1 b1 b2
Özel olarak A = O alınırsa S = elde edilir.
2 c1 c2
Buradan paralel koordinat sistemine geçilirse;

′
b1 cos α + b′2 cos β b′1 sin α + b′2 sin β
2S =

c′1 cos α + c′2 cos β c′1 sin α + c′2 sin β

′ ′
b1 b′2 cos α sin α b1 b′2

= = sin θ
′ ′ ′ ′
c1 c2 cos β sin β c1 c2

′ ′
′ a1 a 2 1
b1 − a′1 b′2 − a′2
(6.1) A 6= O ⇒ 2S = sin θ = sin θ b′ b′ 1
1 2
c′1 − a′1 c′2 − a′2 ′
c1 c′2 1
elde edilir. Burada θ = β − α açısı eğik koordinat sisteminin eksenler

arasındaki açıyı göstermektedir.
Örnek 6.1. Eksenleri y = 0 ve y = 2x − 1 doğruları olan bir paralel

koordinat sisteminde köseleri A(0, 0), B(3, 1) ve C(1, 3) noktaları olan ABC
üçgenini düzlemde gösterip alanını hesaplayınız.
Çözüm:
C
2
A 3
2
3 2
y = 2x − 1 de x = alınırsa y = 2 olup sin θ = √ elde edilir.
2 5
70
O halde verilen üçgenin alanı (6.1) den

0 0 1
2 16 8

2S = √ 3 1 1 = √ ⇒ S = √ cm2
5
5 5
1 3 1
bulunur.
Teorem 6.1. Bir Afin dönüşüm altında birbirine karşılık gelen şekillerin
alanları oranı sabittir,

a b
S ÷ S = δ =
′

c d
İspat: Eğik koordinatlardaki

alan formülleri (6.1)
den
′
x1 y1 1 x1 y1′ 1

S ÷ S ′ = sin θ x2 y2 1 ÷ sin θ x′2 y2′ 1

′
x3 y3 1 x3 y3′ 1
veya
′ ′
x1 y1 1 x1 y1 1

S ÷ S ′ = x2 y2 1 ÷ x′2 y2′ 1

x3 y3 1 x′3 y3′ 1
Diğer taraftan,(5.1) den

′ ′ ′ ′
x1 y1 1 ax1 + by1 + e cx1 + dy1 + f 1

x2 y2 1 = ax′2 + by2′ + e cx′2 + dy2′ + f 1

x3 y3 1 ax′3 + by3′ + e cx′3 + dy3′ + f 1

′
x1 y1′ 1 a c 0

= x′2 y2′ 1 b d 0

′
x3 y3′ 1 e f 1

a b
S÷S = ′ =δ

c d
elde edilir. Dönüşüm verildiğinde δ sabit olduğundan, bir Afin dönüşüm
altında birbirine karşılık gelen şekillerin alanları oranı sabittir.
71
Tanım 6.1. Eğer bir afin dönüşümünde

a = d = k ve b = c = e = f = 0 alınırsa, yani dönüşüm

 x = kx′
 y = ky ′
olarak verilmiş ise bu dönüşüme benzerlik dönüşümü, k sayısına da benzerlik

oranı denir.
Sonuç 6.1. Benzer şekillerin alanlarının oranı benzerlik oranının kare-

sine eşittir, yani benzerlik dönüşümleri için S ÷ S ′ = k2 dir.
72
BÖLÜM 5
UZAYDA KOORDİNAT SİSTEMLERİ
İçinde yaşadığımız 3-boyutlu evrene ’gerçek uzay’ veya kısaca ’uzay’

denir. Aynen düzlemde olduğu gibi uzayda da noktalara koordinatlar tayin
edilerek geometrik kavramlar cebirsel olarak incelenebilir.
1. Dik (Öklid) Koordinat Sistemi ve Dik Koordinatlar:
Uzayda bir O noktasında bir birini dik kesen üç doğru alalım. Bu
doğruları aynı birim uzaklık yardımıyla birer sayı doğrusu olarak öyle yönlendirelim
ki sağ elin ilk üç parmağının konumunda görünsün.
z
C
P (x, y, z)
yz-düzlemi
xz-düzlemi
O B
y
A P ′ (x, y, 0)
xy-düzlemi
x
Bunları sırasıyla x, y ve z−eksenleri diyelim. Bu eksenler ikişer ikişer ele

alındığında birer düzlem gösterirler. Bu düzlemlere koordinat düzlemleri
denir. Şimdi uzayda her hangi bir P noktası seçelim.
P noktasının xy−düzlemindeki dik izdüşüm noktasına P ′ diyelim.
P ′ noktasının x−ekseni üzerindeki dikme ayağına A, |AO| = x,
P ′ noktasının y−ekseni üzerindeki dikme ayağına B, |BO| = y ve
73
P noktasının z−ekseni üzerindeki dikme ayağına C, |CO| = z dersek

(x, y, z)−sıralı üçlüsü tek olarak belirlenmiş olur.
Tersine bir (x, y, z)−sıralı üçlüsü verildiğinde bir tek P noktası elde
edilir. Böylece uzayın noktaları ile R3 ün elemanları arasında birebir bir
eşleme kurulmuş olur. Böylece elde edilen (x, y, z)−sıralı üçlüsüne P nok-
tasının dik koordinatları veya kartezyen koordinatları denir.
Özel olarak (x, y, z)−sıralı üçlüsünde
x’ e P noktasının apsisi,
y’ ye P noktasının ordinatı,
z’ ye de P noktasının kotu denir ve P (x, y, z) ile gösterilir.
P noktası değiştiğinde bu sayılarda değişir. Dolayısıyla bu sayılara P
noktasının birer fonksiyonu olarak bakabiliriz.
Böylece elde edilen {O, x, y, z}− sistemine baslangıç noktası O olan dik
(veya kartezyen) koordinat sistemi, x, y ve z−eksenlerinin her birine koor-
dinat eksenleri denir. Bir dik koordinat sistemi belirlenen uzaya da Öklid
uzay denir ve E 3 ile gösterilir.
Not: Daha yüksek boyuttan uzaylar için genelleme yapılmasına uygun

olması bakımından Öklid uzayın (x, y, z)-koordinatları yerine bazen
(x1 , x2 , x3 , ... , xn ) gösterimi kullanılır.
Teorem 1.1. Analitik uzayda (x1 , y1 , z1 ) ve (x2 , y2 , z2 ) koordinatları ile

verilen M ve N noktaları arsındaki uzaklık
−−→ p
(1.1) |M N | = kM N k = (x2 − x1 )2 + (y2 − y1 )2 + (z2 − z1 )2 ∈ R
dir.
İspat:
74
z2
N
z1
K
M
O y1 y2
x2
x1 N′
M′
M KN dik üçgenine Pisagor teoremi uygulanırsa
(1.2) |M N |2 = |M K|2 + |KN |2
yazılabilir. Burada
|M K| = |M ′ N ′ | ⇔ |M ′ N ′ |2 = (x2 − x1 )2 + (y2 − y1 )2
ve
|KN |2 = (z2 − z1 )2 olup bu değerler (1.2) de yerine yazılırsa (1.1) elde
edilir.
Örnek 1.1. Dik koordinatları (0, 0, 1) ve (3, 4, 1) olan noktaları uzayda

gösterip aralarındaki uzaklığı bulunuz.
Örnek 1.2. Uzayda baslangıç noktasına olan uzaklığı sabit ve 2 br olan

noktaların kümesini bulunuz. Bu kümenin gösterdigi geometrik şekil nedir?
Çözüm: P (x, y, z) uzayda O(0, 0, 0) baslangıç noktasına uzaklığı 2 br

olan keyfi bir nokta olmak üzere
p
|OP | = 2 ⇔ x2 + y 2 + z 2 = 2 ⇔ x2 + y 2 + z 2 = 22
olup aranan küme
{(x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 + z 2 = 22 }
dir, yani aranan küme orijin merkezli 2 br− yarıçaplı küre yüzeyidir.
75
2. Silindirik Koordinat Sistemi ve Silindirik koordinatlar:
Bir Oxyz− dik koordinat sisteminde |OP ′ | = r ve m(AÔP ′ ) = ν olmak

üzere z
C
P (x, y, z)
O B
y
ν r
A
P′
P noktasına karşılık bir tek (r, v, z)-sıralı üçlüsü elde edilir.
Tersine bir (r, v, z)-sıralı üçlüsü verildiğinde bir tek P noktası belli olur.
Eğer burada r-sabit tutulur v ve z değişken olarak alınırsa P noktalarının
kümesi, merkezi O, başlangıç noktası ve yarıçapı r-olan bir silindir yüzeyini
gösterir. Bundan dolayı (r, v, z)−sıralı üçlüsüne P noktasının silindirik ko-
ordinatları {O, r, v, z}−sistemine de silindirik koordinat sistemi denir.
P noktasının (x, y, z)−dik koordinatları ile (r, v, z)- silindirik koordinatları
arasında


 x = |OA| = r cos ν


(2.1) y = |OB| = r sin ν



 z = |P P ′ |
76
3. Küresel Koordinat Sistemi ve Küresel Koordinatlar:
Bir Oxyz− dik koordinat sisteminde |OP | = ρ ve m(P ′ ÔP ) = θ olmak

üzere; (ρ, ν, θ)-sıralı üçlüsü tek olarak belli olur.
Tersine bir (ρ, ν, θ)-sıralı üçlüsü verildiğinde bir tek P noktası belli olur.
z
C
P (x, y, z)
O θ B
y
ν r
A P′
x
Eğer burada ρ-sabit tutulur ν ve θ değişken olarak alınırsa elde edilen P

noktalarının kümesi merkezi O baslangıç noktası ve yarıiçapı ρ-olan bir küre
yüzeyini gösterir. Bundan dolayı (ρ, ν, θ)-sıralı üçlüsüne P noktasının küresel
koordinatları, {O, ρ, ν, θ}-sistemine de küresel koordinat sistemi denir.
P nin (x, y, z)-dik koordinatları ile (ρ, ν, θ)-küresel koordinatları arasında


 x = ρ cos θ cos ν


(3.1) y = ρ cos θ sin ν



 z = ρ sin θ
Tanım 3.1. Uzayda verilen bir noktanın, koordinat sisteminin başlangıç

~ vektörüne A noktasının yer vektörü denir ve ~a
noktasıyla oluşturduğu OA
ile gösterilir. Buna göre A(a1 , a2 , a3 ) ⇔ ~a = (a1 , a2 , a3 ) dür.
77
A(a1 , a2 , a3 )
~a = (a1 , a2 , a3 )
Örnek 3.1. Dik koordinatları (1, 1, 1) olan P noktasının silindirik ve

küresel koordinatlarını bulunuz.
Çözüm:
√ 1 π
r= 2 ⇒ cos ν = √ ⇒ ν =
2 4
√
√ 2 π
ρ = 3 ⇒ cos θ = √ ⇒ θ ≃
3 5
√ π
bulunur. Buna göre P (1, 1, 1) noktasının silindirirk koordinatları ( 2, , 1)
√ π π 4
ve küresel koordinatları ( 3, , ) dir.
4 5
π 2π
Örnek 3.2. Uüresel koordinatları (2, , ) olan P noktasının uzaydaki
2 3
yerini göstererek silindirik ve dik koordinatlarını bulunuz.
78
BÖLÜM 6
UZAYDA DOĞRU VE DÜZLEM
1. UZAYDA DOĞRUNUN ANALİTİK İNCELENMESİ:
’Uzayda farklı iki nokta bir doğru belirtir.’ Aksiyomuna göre uzayda bir
doğru, farkılı iki noktasıyla belli olan bir geometrik şekildir. O halde biz iki
noktası belli olan doğru denklemini araştıralım.
1.1. İki Noktası Verilen Doğru Denklemi: A ve B uzayda bir

Oxyz−dik koordinat sistemine göre koordinatları A(a1 , a2 , a3 ) ve B(b1 , b2 , b3 )
olan farklı iki nokta olmak üzere bu noktalarının belirttiği doğruyu d ile
gösterelim.
d
P
B
A
O
P (x, y, z) ∈ d doğru üzerinde keyfi bir nokta olmak üzere,
(1.1) ~ = λAB
AP ~
(x − a1 , y − a2 , z − a3 ) = λ(b1 − a1 , b2 − a2 , b3 − a3 )
yazılabilir ve vektörlerin eşitliği tanımından, d nin denklemi,

x − a1 y − a2 z − a3
d ... = =
b1 − a1 b2 − a2 b3 − a3
eşitlikleri ile bellidir. Bu eşitliklere doğrunu kartezyen denklemi denir.
79
Aşikar olarak bir doğru denkleminde doğrultman vektörünün yönü doğrunun

~ alınırsa
doğrultusunu etkilemez. Yani doğrultu vektörü olarak ~u = BA
doğrunun doğrultusu değişmez ve denklemi,
x − a1 y − a2 z − a3
d ... = =
a1 − b1 a2 − b2 b3 − a3
eşitlikleri ile belli olur.
~ = (b1 − a1 , b2 − a2 , b3 − a3 ) = ~u = (u1 , u2 , u3 )
AB
dersek ~u vektörüne d doğrusunun doğrultman vektörü denir. Buna göre

d doğrusu, geçtiği bir nokta ( mesela A noktası) ve doğrultman vektörü
verildiğinde de tek olarak belli olur ve denklemi
x − a1 y − a2 z − a3
d ... = = =λ
u1 u2 u3
eşitlikleriyle veya
p~ = ~a + λ~u
eşitliği ile bellidir. Bu eşitliğe d doğrusunun vektörel denklemi denir.

Özel olarak doğrultman vektörünün bileşenlerinden bazıları sıfır olabilir,
mesela u1 = 0 ise doğrunun denklemi
y − a2 z − a3
d ... x − a1 = 0, =
u2 u3
yazılır ve bu ifade, doğrunun her hangi bir noktasının absisi x = a1 sabit
olduğunu, diğer bir ifadeyle bu doğrunun Oyz−düzlemine paralel olduğunu
gösterir. Belki bu duruma doğru denklemi demek doğru değildir. Çönkü
doğrunun belirleyici tek bir denklemden oluşmaz. Fakat biz kast edilen
manayı bildiğimiz için doğru denklemi tabirini kullanacağız.
Örnek 1.1. A(3, −2, 0) noktasından geçen ve doğrultman vektörü

~u = (0, 1, 2) olan doğrunun denklemi, P (x, y, z) ∈ d bu doğru üzerinde her
hangi bir nokta olmak üzere; doğrunun parametrik denklemi
y+2 z
d ... x = 3, =
1 2
80
vektörel denklemi
(x, y, z) = (3, −2, 0) + λ(0, 1, 2) = (3, λ − 2, 2λ)
eşitlikleri ile verilir.
1.2. İki Doğru Arasındaki Açı: Uzayda verilen iki doğru arasındaki
açı, bu doğruların doğrultman vetörleri arasındaki açı olarak alınır. Buna
göre d ve d′ doğrultman vektörleri sırasıyla ~u = (u1 , u2 , u3 ) ve ~v = (v1 , v2 , v3 )
olan iki doğru olmak üzere; aralarındaki açı,
z
θ
O
y
< u, v >
(1.2) cos θ =
kukkvk
eşitliğini sağlayan θ açısı olarak bulunur.
Örnek 1.2.
x−4 y−1 z+2
d ... = √ =
1 − 2 1
ve
x y+1 z−2
d′ ... = √ =
1 − 2 −1
π
denklemleri ile verilen doğrular arasındaki açıyı bulunuz. (cevap: θ = )
3
81
1.3. İki Doğrunun Birbirine Göre Konumu: Düzlemde verilen iki

doğru ya da paralel ya da kesişirlerdi. Fakat uzayda iki doğrunun kesişmemesi
paralel olması anlamına gelmez. Yani paralel olma düzlemde kesişmeme ol-
masına karşın uzayda başka bir tanıma gereksinim duyulmaktadır. Uzayda
d ve d′ doğrultman vektörleri sırasıyla ~u ve ~v olan iki doğru olmak üzere;
aşağıdaki ihtimaller söz konusudur.
1) Eğer ~u ⊥ ~v ise, yani < u, v >= 0 ⇔ d ⊥ d′
2) Eğer uygun bir λ ∈ R için ~u = λ~v ise, yani u × v = 0 ⇔ d//d′

anlamındadır. Uzayda paralel doğrular, düzlemsel doğrulardır.
3) Eğer uzay da verlen iki doğru düzlemsel değil ise bu iki doğruya aykırı
doğrular adı verilir. Aykırı doğruların arakesiti boş kümedir. Çünkü kesişen
iki doğru bir düzlem belirtir, dolayısıyla bu doğrular düzlemseldirler.
1.4. Uzayda Verilen İki Doğrunun Kesişme Şartı:
x − a1 y − a2 z − a3
d ... = = =λ
u1 u2 u3
ve
x − b1 y − b2 z − b3
d′ ... = = =µ
v1 v2 v3
uzayda verilen farklı iki doğru olmak üzere, d ∩ d′ 6= ∅ ise, bu doğrular ya

bir noktada kesişir ya da çakışıktır. Verilen denklemlerden,
x = a1 + λu1 = b1 + µv1 λu1 − µv1 = b1 − a1

y = a2 + λu2 = b2 + µv2 ⇔ λu2 − µv2 = b2 − a2
z = a3 + λu3 = b3 + µv3 λu3 − µv3 = b3 − a3
λ ve µ′ ye göre iki bilinmeyenli üç lineer denklemden oluşan bir sistem elde
edilir. Bu sistemin tutarlı olması, ilaveli matrisinin
82

u1 −v1 b1 − a1

u2 −v2 b2 − a2 =0

u3 −v3 b3 − a3
olmasına bağlıdır. Bu eşitliğe uzayda verilen iki doğrunun kesişme şartı

denir.
Eğer A = B ise bu şart açık olarak sağlanır ve λ = µ = 0 bir çözümdür.
Eğer A 6= B ise, bu sistemin çözümü olan λ ve µ değerleri yerine yazılrak
kesişim noktasının koordinatları bulunur.
Örnek 1.3. Uzayda A(1, 0, 0) noktasından geçen ve doğrultu vektörü

~u = (−1, 0, 3) olan d doğrusu ile B(0, 2, 0) noktasından geçen ve doğrultu
vektörü ~v = (0, −2, 3) olan d′ doğrusunun durumlarını inceleyiniz.
Çözüm:
z
O
y

u1 −v1 b1 − a1 −1 0 −1

u2 −v2 b2 − a2 = 0 −2 2 = 0

u3 −v3 b3 − a3 3 3 0
olduğundan bu iki doğru d ∩ d′ = {(0, 0, 3)} noktasında kesişen iki

doğrudur.
83
Örnek 1.4. Uzayda

x z−1
=y= =λ
2 3
denklemiyle verilen doğruya dik olan bir doğru denklemi yazınız.
Çözüm Verilen denklemde λ = 1 alınırsa elde edilen A(2, 1, 4) noktası

doğru üzerinde bir noktadır. Doğrunun doğrultman vektörü ~u = (2, 1, 3)
olduğundan
~ , ~u >= 2x + y + 3z − 17 = 0
< AP
eşitliğini sağlayan bir (x, y, z) sıralı üçlüsü işimizi görür.

Açıkça (x, y, z) = (0, 17, 0) seçilebilir.
O halde A = (2, 1, 4) ve Po = (0, 17, 0) noktalarından geçen doğru prob-
lemimizi çözer. Bu doğru üzerindeki keyfi P = (x, y, z) noktasının koordi-
natları
x = 2 − 2λ
y = 1 + 16λ
z = 4 − 4λ
eşitliklerinden elde edilen
x−2 y−1 z−4
= = =λ
−2 16 −4
istenilen doğruladan biridir.
1.5. Bir Noktanın Bir Doğruya Olan Uzaklığı: Uzayda verilen bir
Po (xo , yo , zo ) noktasının, denklemi
x − a1 y − a2 z − a3
= =
u1 u2 u3
olan d doğrusuna uzaklığı, P (x, y, z) ∈ d keyfi bir nokta olmak üzere
Po
l
P θ d
H
84
kP Po × ~uk kP Po × ~uk
(1.3) l(Po , d) = kP Po k sin θ = kP Po k =
kP Po k.k~uk k~uk
eşitliği ile elde edilen sayıdır.
Örnek 1.5. Po (2, 3, −1) noktasının
x−1 y−2 z − 13
d ... = =
1 1 4
doğrusuna olan uzaklığını hesaplayınız.
Çözüm: P (1, 2, 13), P~Po = (1, 1, −14) ve ~u = (1, 1, 4) olup

e1 e2 e3

P Po × ~u = 1 1 −14 = (18, 18, 0)

1 1 4
dir. Buna göre (1.3) den

√
kP Po × ~uk 18 2
l= = √ = 6 br
k~uk 3 2
olur.
1.6. İki Doğru Arasındaki uzaklık: Verilen iki doğru arasındaki

uzaklık denilince
l(d, d′ ) = {min|M N | : M ∈ d, N ∈ d′ }
yani iki doğru arasındaki en kısa uzaklık kast edilir. Buna göre, eğer
1) d ∩ d′ = {A} ⇔ l(d, d′ ) = 0,
2) d//d′ ⇒ l(d, d′ ) = l(P, d′ ) = l(P ′ , d) burada P ∈ d ve P ′ ∈ d

85
P . d
. d′
P′
3) d ve d′ aykırı doğrular ise aralarındaki uzaklık aşağıdaki şekilde bu-

lunur;
x − a1 y − a2 z − a3 x − b1 y − b2 z − b3
d ... = = ve d′ ... = =
u1 u2 u3 v1 v2 v3
doğruları verilsin. M ∈ d ve N ∈ d′ olmak üzere;
d d′
m−n
M N
~u ~v
A m n B
a b

O
m = a + λ~u 
buradaki λ ve µ parametreleri
n = b + µ~v 

< m − n, u >= 0 
eşitliklerinden hesaplanarak
< m − n, v >= 0 
M ve N noktalarının koordinatları bulunur ve l(d, d′ ) = km − nk dir.
Burada ki M ve N noktalarına ortak dikme ayakları,
M N -doğrusuna ortak dikme doğrusu,
m − n vektörüne de ortak dikme doğrultusu denir.
86
Örnek 1.6.
x−3 y−4 y−2 z−5
d ... = , z = 0, ve d′ ... x = 3, =
1 1 2 4
eşitlikleri ile verilen d ve d′ doğruları için, ortak dikme ayaklarının koordi-
natlarını, ortak dikme doğrusunun denklemini ve aralarındaki uzaklığı bu-
lunuz.
Çözüm: Ortak dikme ayaklarına sırasıyla M ve N diyelim. Yukarıdaki

şekle göre 
m = (3 + λ, 4 + λ, 0) 
⇒ m − n = (λ, λ − 2µ + 2, −4µ − 5)
n = (3, 2 + 2µ, 5 + 4µ) 

< m − n, u >= 0 ⇔ λ − µ = −1 
⇔ λ = −2 ve µ = −1 bulunur.
< m − n, v >= 0 ⇔ λ − 10µ = 8 
O halde ortak dikme ayaklarının koordinatları M (1, 2, 0) ve N (3, 0, 1)

olup bu noktalardan geçen doğru denklemi
x−1 y−2 z−0
= =
2 −2 1
dir. Ortak dikme doğrultu vektörü m − n = (−2, 2, −1) olup aralarındaki
uzaklık l = km − nk = 3 br dir.
x−1 z
Örnek 1.7. Uzayda = , y = 2 doğrusu ile z−ekseni arasındaki
1 1
en kısa uazaklığı hesaplayınız. (z−eksenini orijin noktasından geçen ve
doğrultu vektörü e~3 = (0, 0, 1) olan doğru olarak alabiliriz.)
87
2. UZAYDA DÜZLEMİN ANALİTİK İNCELENMESİ:
’Uzayda kesişen veya paralel olan iki doğru bir düzlem belirtir’.
Buna göre
’doğrudaş olmayan üç nokta bir düzlem belirtir.’ denilebilir. O halde
uzayda düzlem, doğrusal olmayan üç noktası veya geçtiği bir nokta ve normal
vektörü ile belli olan bir geometrik şekil olup genellikle bir paralelkenar
ile temsil edilir. Öncelikle doğrusal olmayan üç noktası verilen düzlemin
denklemini araştıralım.
2.1. Üç Noktası Verilen Düzlem Denklemi:
~n
E
A
P
C
B
O
A, B ve C doğrudaş olmayan üç nokta olmak üzere bu noktaların belirttiği
düzlemi E ile gösterelim.
~ , BP
P bu düzlemde her hangi bir nokta olmak üzere oluşturulan AP ~ , CP
~
vektörleri aynı düzlemde yatan üç vektördür. Düzlemin normal vektörü

~ × BP
~n = AP ~ olarak alınırsa < CP
~ , ~n >= 0 yazılabilir. Uzayda alınan bir
~ = OP
Oxyz− koordinat sistemine göre CP ~ − OC
~ = p~ − ~c olup,
~ , ~n >=< p~ − ~c, ~n >=< p~, ~n > − < ~c, ~n >= 0

< CP
burada ~n = (a, b, c) ve < ~c, ~n >= −d ile gösterilirse aradığımız düzlemin

denklemi,
(2.1) ax + by + cz + d = 0
olarak elde edilir. Burada

88
x, y ve z : düzlemde keyfi olarak seçilen bir noktanın koordinatlarını,

a, b ve c : düzlemin normal vektörünün bileşenlerini ve
d ∈ R de orijin noktasının düzleme olan uzaklığını göstermektedir.
Buna göre A(a1 , a2 , a3 ), B(b1 , b2 , b3 ) ve C(c1 , c2 , c3 ) noktalarının be-

lirttiği düzlemin denklemi: P (x, y, z) bu düzlemde herhangi bir nokta olmak
üzere,
E ... ax + by + cz + d = 0
A ∈ E ⇒ aa1 + ba2 + ca3 + d = 0
B∈E ⇒ ab1 + bb2 + cb3 + d = 0
C∈E ⇒ ac1 + bc2 + cc3 + d = 0
sisteminin katsayılar matrisinin determinantı

x y z 1

a1 a2 a3 1
=0

b1 b2 b3 1

c1 c2 c3 1
eşitliğinden veya ~ , AB,

det(AP ~ AC)
~ = 0 yani,

x − a1 y − a2 z − a3

b1 − a1 b2 − a2 b3 − a3 =0

c1 − a1 c2 − a2 c3 − a3
eşitliğinden bulunur. Burada a, b ve c katsayılarından en az biri farklı sıfır

olmalıdır.
Özel olarak; eğer (2.1) eşitliğinde
1) d = 0 ise, denklemimiz ax + by + cz = 0 olup orijinden geçen bir
düzlem belirtir,
2) a = b = d = 0 ⇒ cz = 0 ⇔ z = 0 olup Oxy−düzlemi (vb..) elde
edilir.
3) d = 0 iken a = 0 ise (x, 0, 0)-noktalarını yani x−eksenini ihtiva eden
düzlem by + cz = 0 (vb..) düzlemi elde edilir.
89
Örnek 2.1. Uzayda verlen A(1, 2, 3), B(2, 3, 4) ve C(3, 0, 0) noktalarının

belirttiği düzlemin denklemini bulunuz.
(Cevap: x − 5y + 4z − 3 = 0 dır.)
2.2. Düzlemin Eksenlerden Ayırdığı Parçalar Cinsinden Denk-

lemi (Hesse Formu): Başlangıç noktasından geçmeyen ( yani d 6= 0 olan)
bir düzlem denkleminde
a b b
ax + by + cz + d = 0 ⇔ − x− y− z =1
d d d
yazılabilir.
a 1 b 1 b 1
Burada − = ′ , − = ′ , − = ′ dersek aranan düzlem denklemi
d a d b d c
x y z
(2.2) + ′ + ′ =1
a′ b c
olarak elde edilir. Bu eşitliğe düzlemin Hesse formu denir.

Burada a′ = |OA|, b′ = |OB| ve c′ = |OC| dir.
O B
Örnek 2.1 de verilen düzlemin Hesse formu
x y z
− 3 + 3 =1
3 5 4
dir.
90
2.3. Bir Noktanın Bir Düzleme Olan Uzaklığı: Bir P0 (x0 , y0 , z0 )

noktasının bir E ... ax + by + cz + d = 0 düzlemine olan uzaklığı, bu
noktanın düzlemdeki dikme ayağı P1 (x1 , y1 , z1 ) noktası olmak üzere
(2.3) l(P0 , E) = kP1~P0 k
olarak tanımlanır.
P0
l
~n
P1
P1 düzlemde bir nokta olduğundan düzlem denklemini sağlar, yani
(2.4) ax1 + by1 + cz1 + d = 0 ⇔ ax1 + by1 + cz1 = −d
düzlemin normal vektörü ~n = (a, b, c), P1~P0 vektörü ne paralel ve

P1~P0 = OP
~ 0 − OP
~ 1 olduğundan
< ~n, P1~P0 > =< ~n, OP

~ 0 > − < ~n, OP
~1>
k~nkkP1~P0 k = ax0 + by0 + cz0 − (ax1 + by1 + cz1 )

= ax0 + by0 + cz0 + d
|ax0 + by0 + cz0 + d|
kP1~P0 k = √ = l(P0 , E)
a2 + b2 + c2
olarak elde edilir.
Düzlemsel halde ise bir noktanın bir doğruya olan uzaklığı için
91
Po (xo , yo )
.
d ... ax + by + c = 0
|axo + byo + c|
l(P0 , d) = √
a2 + b2
elde edilir.
Örnek 2.2. Uzayda P0 (3, −1, 2) noktasının 2x−2y+z+2 = 0 düzlemine

uzaklığını bulalım.
|ax0 + by0 + cz0 + d| |6 + 2 + 2 + 2| 12

Çözüm: l = √ =p = = 4 br
2 2
a +b +c 2 2 2
2 + (−2) + 1 2 3
2.4. Bir Doğru ile bir Düzlemin Birbirine Göre Durumları:

Uzayda bir
x − a1 y − a2 z − a3
d ... = = =λ
u1 u2 u3
dogrusu ile bir
E ... ax + by + cz + d = 0
düzlemi verildiğinde x, y, ve z’nin doğrunun parametrik denkleminden elde

x = a1 + λu1
edilen y = a2 + λu2
z = a3 + λu3
değerleri düzlem denkleminde yerine yazılarak elde edilen denklemde,
1 - λ parametresinin bir reel değeri bulanamıyorsa doğru düzleme par-
aleldir, yani d ∩ E = ∅ dir,
d \ \E ⇔ < ~u, ~n >= 0
2 - λ parametresinin tek bir reel değeri varsa doğru düzlemi bir noktada
deler, yani d ∩ E = {A} dır ve
92
3 - λ parametresinin birden fazle reel değeri varsa doğru düzlemin içindedir,

yani d ⊂ E dir. Diğer bir ifadeyle, ’Eğer d ∩ E = {A, B, ...} ⇔ d ⊂ E dir.’
İspat 3: Kabuledelim ki d ∩ E = {A, B, ...} dir. Bu durumda,
x − a1 y − a2 z − a3
d ... = = =λ
b1 − a1 b2 − a2 b3 − a3
yazılabilir. Bu eşitliklerden elde edilen
x = a1 + λ(b1 − a1 ) = λb1 + (1 − λ)a1

y = a2 + λ(b2 − a2 ) = λb2 + (1 − λ)a2
z = a3 + λ(b3 − a3 ) = λb3 + (1 − λ)a3
değerleri düzlem denkleminde yerine yazılırsa
λ(ab1 + bb2 + cb3 ) + (1 − λ)(aa1 + ba2 + ca3 ) + d = 0
elde edilir. A, B ∈ E olduğundan
ab1 + bb2 + cb3 = aa1 + ba2 + ca3 = −d
olup ∀λ ∈ R, λA + (1 − λ)B noktalarının kümesi, yani d doğrusu düzlemin

içindedir.
Örnek 2.3. Uzayda verilen

x−1 y−1 z
d ... = = =λ
2 −1 3
doğrusu ile
E ... 2x + 3y + z + 11 = 0
düzleminin durumlarını inceleyiniz.
Çözüm: Doğru denkleminden elde edilen




 x = 2λ + 1

y = −λ + 1



 z = 3λ
değerleri düzlem denkleminde yerine yazılırsa
4λ + 16 = 0 ⇒ λ = −4
93
bulunur. O halde verilen d doğrusu E düzlemini K(x, y, z) = (−7, 5, −12)

noktasından deler, yani
d ∩ E = {K(−7, 5, −12)}
noktasıdır diyebiliriz.
2.5. Bir Doğru ile Bir Düzlem Arasındaki Açı: Uzayda verilen
bir
d ... ~
p = ~a + λ~u doğrusunun, bir
E ... ax + by + cz + d = 0 düzlemiyle yaptığı açının ölçüsü θ ise
< ~n, ~u >

(2.5) sin θ =
k~nkk~uk
dır.
Gerçekten:
~n
P
θ P1
A
yukarıdaki şekle göre
π
< ~n, ~u >= k~nkk~uk cos( − θ) = k~nkk~uk sin θ
2
olduğundan (2.5) eşitliği elde edilir.

İki düzlemin normalleri arasındaki açı da bu iki düzlem arasındaki açı
olarak alınır ve
< n~1 , n~2 >

(2.6) cos θ =
kn~1 kkn~2 k
eşitliği ile hesaplanır.

94
2.6. Düzlemlerin Birbirlerine Göre Durumları: Uzayda verilen

iki düzlem
E1 ... a1 x + b1 y + c1 z + d1 = 0
E2 ... a2 x + b2 y + c2 z + d2 = 0
olsun. Eğer verilen bu denklemlerde değişkenlerin katsayıları orantılı, yani
a1 b1 c1
= = = λ ise sabit terimlerin oranına bakılır;
a2 b2 c2
d1
1) Eğer = λ ise, bu iki düzlem çakışıktır, yani aynı düzlemdir.
d2
d1
2) Eğer 6= λ ise, bu iki düzlemin arakesiti boştur, yani düzlemler
d2
parleldir.
3) Eğer değişkenlerin katsayıları orantılı değil, yani
a1 b1 c1
= =
a2 b2 c2
özelliği sağlanmıyorsa bu denklem sisteminin sonsuz çözümü vardır. Bu
çözüm kümesi bir doğru gösterir. Çünkü eğer uzayın iki noktası bir düzlem
üzerinde ise bu iki noktadan geçen doğru da düzlem üzerindedir. O halde
aşağıdaki sonucu ifade edebiliriz.
Sonuç 2.1. Eğer Uzayda verilen iki düzlem kesişiyorsa bir doğru boyunca
kesişir.
Örnek 2.4. Uzayda 

E1 ... x + y − 4z = 0 
denklemleriyle verilen düzlemlerin durum-
E2 ... x + 2y = 0 
larını inceleyelim.
95
x, y ve z nin katsayıları orantılı olmadığından bu iki düzlem paralel

değildir. O halde bu düzlemler bir doğru boyunca kesişirler. Bu doru-
λ
nun denklemini bulmak için x = λ alınırsa 2. denklmenden y = − ve
2
λ
1.denklemden z = elde edilir.
8
O halde arakesit doğrusunun denklemi x = −2y = 8z = λ olmalıdır.
Şimdide uzayda üç düzlemin birbirlerine göre durumlarını inceleyelim:

E1 ... a1 x + b1 y + c1 z + d1 = 0
E2 ... a2 x + b2 y + c2 z + d2 = 0
E3 ... a3 x + b3 y + c3 z + d3 = 0
uzay üç düzlem olsunlar. Bu üç denklemin oluşturduğu üç bilinmeyenli sis-
tem ya bir tek çözüme sahip, ya sonsuz çözüme sahip sahip ya da bir çözüme
sahip olamayabilir. Bu durumlar, Eğe sistemi oluşturan değişkenlerin kat-
sayılar determinantı,

a1 b1 c1

6 0
det a2 b2 c2 =

a3 b3 c3
ise tek bir çözüm vardır. Mesela, koordinat düzlemleri orijin noktasında
kesişirler.
Diğer durum ise bu üç düzlem bir doğru boyunca kesişebilir. Kabaca
şeklindedir. Bu durum ise sistemin en az bir çözümü var ve düzlemlerden

en az iki tanesi farklı olduğunda
96

a1 b1 c1

det a2 b2 c2 = 0

a3 b3 c3
durumunda mümkündür.
Kalan durum ise sistemin çözümünün olmaması durumumudur. Bu üç
düzlemin arakesit doğrulerının ya parlel ya da aykırı olması durumudur.
Örnek 2.5. .

E1 ... x + 2y + z = 0 



E2 ... 2x + y − 2z − 1 = 0 düzlemlerinin birbiriyle olan konumlarını



E3 ... x − y + 2z + 1 = 0 
inceleyiniz.
Çözüm: verilen sistemin katsayılar determinantı,

1 2 1

det 2 1 −2 = 15 6= 0

−1 1 −2
2 1
olduğundan sistemin tek bir çözümü vardır. Bu çözüm ( , − , 0) noktası
3 3
olup bu üç düzlem bu noktada kesişir.
E1 ve E2 düzlemleri için, z = λ alınırsa,

E1 ... x + 2y = −λ 
sisteminden
E2 ... 2x + y = 1 + 2λ 
2 + 5λ 1 + 4λ
x= ve y =
3 3
elde edilir. O halde bu iki düzlem
3x − 2 3y − 1
= =z
5 4
doğrusu boyunca kesişir.
E1 ile E3 ve E2 ile E3 düzlemlerinin durumlarını inceleyiniz.
97

Analitik Geometri Ders Notlari

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Analitik Geometri Ders Notlari

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

İçindekiler

Analitik Geometri Nedir? 1

Bölüm 1. DÜZLEMSEL KOORDİNATLAR 2

Bölüm 2. VEKTÖRLER ve ARALARINDAKİ İŞLEMLER 17

Bölüm 3. MATRİSLER VE DETERMİNANTLAR 29

Bölüm 4. DÜZLEMDE KOORDİNAT DÖNÜŞÜMLERİ 43

Bölüm 5. UZAYDA KOORDİNAT SİSTEMLERİ 73

Bölüm 6. UZAYDA DOĞRU VE DÜZLEM 79

Geometride en temel kavram noktadır. Nokta matematikdeki tanımsız

Tanım 0.1. Koordinatlar kullanılarak geometrik problemlerin cebirsel

1. Sayı Doğrusu ve Temel İlke:

’Uzayda farklı iki noktadan bir doğru geçer’ aksiyomuna göre O ve A

O ∈ l noktasına karşılık 0 ∈ R sayısını,

önermesine Geometrinin Temel İlkesi, l doğrusuna da sayı doğrusu denir.

Buna göre l doğrusunun noktaları, R nin elemanlarıyla temsil edilebilir

2. Düzlemsel Koordinatlar ve Koordinat Sistemleri:

Düzlem, uzayda bir doğrunun, yön değiştirmeden ve kendi doğrultusunda

2.1. Paralel (De Cartes) Koordinatlar ve Paralel Koordinat

P ∈ k1 //l2 ve bir P ∈ k2 //l1 doğruları mevcuttur öyle ki k1 ∩ l1 = {A}

dir. Böylece tanımlanan {O, x, y}-sistemine başlangıç noktası O olan paralel

2.2. Dik (Öklid=Euclid) Koordinatlar ve Dik Koordinat Sis-

Dik koordinat sistemi kullanılarak aşağıdaki problemler kolaylıkla çözülebilir.

olarak ifade edilir. Gerçekten;

ABC dik üçgenine Pisagor teoremi uygulanırsa

|AB|2 = |AC|2 + |CB|2 = (x2 − x1 )2 + (y2 − y1 )2

2- Verilen bir Doğrunun Eğiminin Bulunması :

Ayrıca bir doğru, a ve b den en az biri sıfırdan farklı olmak üzere;

eşitliği ile de ifade edilebilir. Bu denklem,

şeklinde düzenlenirse; yine y = mx + n denklemine dönüşür.

3- Bir Noktası ve Eğimi Bilinen Doğrunun Denkleminin Bulunması:

olarak elde edilir. Burada, n = −mxo + yo , d doğrusunun y−eksenini kestiği

Örnek 2.3. A(−3, 5) noktasından geçen ve eğimi m = 2 olan doğrunun

Örnek 2.4. A(1, 2) noktasından geçen ve eğim açısının ölçüsü α = 120o

4- Kesişen iki Doğru Arasındaki Açının Bulunması:

d nin eğimi m = tanβ

elde edilir. Burada m = m′ ve mm′ = −1 olması sırasıyla d//d′ ve d ⊥ d′

Örnek 2.6. d ... 3x + 4y − 12 = 0 doğrusunun koordinat eksen-

Çözüm: O- b açısının açıortayı y = x doğrusudur.

dür. Bu denklemin y = x denklemiyle ortak çözümünden kesim noktası

3) Her iki koordinat isteminde de x−ekseninin denklemi y = 0, y−ekseninin

bir kenarının uzunluğu 1 birim olan bir düzgün altıgendir.

Çözüm: Uzaklık fonksiyonu dik koordinatlarda tanımlı olduğundan

çember denklemi elde edilir.

2.3. Kutupsal (Polar) Koordinatlar ve Kutupsal Koordinat Sis-

Örnek 2.10. r-yarıçaplı orijin merkezli çemberi ele alalım.

{(rcosθ, rsinθ)/r > 0, θ ∈ [0, 2)}

olup istenen alan

VEKTÖRLER ve ARALARINDAKİ İŞLEMLER

1. Yönlü Doğru Parcası:

Bir d doğrusu üzerinde alınan iki nokta A ve B olsun. Başlangıcı A,

Düzlemdeki bütün yönlü doğru parçalarının kümesine E diyelim. E üzerinde

bağıntısı bir denklik bağıntısıdır (Bak 152 Soyut Matematik). Bu bağıntının

2. Vektörler Arası İşlemler:

dir. Bu şekilde yapılan toplama paralel kenar kuralı denir.

Örnek 2.1. Bir analitik düzlemde A ve B noktaları verilsin. Düzlemdeki

−−→ −−→ −−→ −−→ −−→ −→

k>1 0<k<1 C k<0

P noktasının koordintları (p1 , p2 ) ise p~ = (p1 , p2 ) yazılır, p1 ve p2 ye ~

Tanım 2.3. Normu 1 br olan vektöre birim vektör denir.

Düzlemde herhangi bir ~

Not: Bir analitik düzlemde Oxy−dik koordinat sistemi için

Tanım 2.4. Sıfır vektöründen farklı iki vektör ~u = (u1 , u2 ) ve ~v = (v1 , v2 )

ise, diğer bir ifadeyle

Örnek 2.2. ~u = (x − 1, 4) ve ~v = (3, 2) vektrlerinin paralel olması için