Elif YAKUT Ayni Haklar ikiye ayrılır;

1) Mutlak Ayni Haklar: Asli haklar da denir.

FIKIH 3 DERS NOTLARI
Ayni hak eşyanın kendisinden ortaya çıkar.
Mülkiyet (Kullanma, tüketme, tasarrufta
Ebu Hanife’nin tanımı olarak, Fıkıh; kişinin leh ve aleyhinde olan şeyleri bulunma, bağışlama.)
bilmesidir.
2) Sınırlı Ayni Haklar: Feri haklar da denir.
Temel hukuk dalları ikiye ayrılır;
Hak bir sebebe bağlı olarak ortaya çıkar.
1)Kamu Hukuku: Anayasa hukuku-İdare hukuku-Ceza hukuku-Yargı
hukuku. Menfaat (Rehin, hapis, irtifak hakları.)

2) Özel Hukuk: a) Ticaret hukuku Eşya hukuku: Kişilerin bir eşya üzerindeki hâkimiyet ve tasarruflarının,
mahiyet ve türünü inceleyen hukuk dalıdır.
b) Medeni hukuk; Kişiler-Aile-Miras-Eşya-Borçlar
- Eşya üzerinde kurulur.
Öncelikle Eşya hukukunu göreceğiz. Eşya hukuku kısaca “Maddi mallar - Herkese karşı ileri sürülebilir.
üzerinde kişilerle mallar arasındaki hukuktur.” - Hukuk düzeni içinde faydalanma sağlar.
Eşya hukuku ikiye ayrılır; - Hak sahibine öncelik hakkı verir.

1) Şahsi Haklar: Herkese karşı ileri sürülemeyen haklar. (Birine borç
verdiğimde yalnızca o kişiden isteyebilirim, paramın eline geçtiği
kişilerden değil.)
2) Mutlak Haklar: Herkese karşı ileri sürülebilen haklar. (Paramı
çaldırdığımda paramın eline geçtiği herkesten isteyebilirim.) Mutlak
haklar da ikiye ayrılır;
İnsan-Eşya İlişkisini Tanımlayan Kavramlar
Milk: Ayni hakka dönüşmesi beklenen alacak haklarını da içeren bir
kavramdır.
Hak: Milk mahiyetinde olmayan ve mallar üzerinde milke göre ikincil
derecede güçlü yetkileri ifade eder. Henüz alacak olmamış mallar gibi.

a) Şahıs üzerindeki haklar; Şahsiyet-İkamet-Yolculuk-Aile-Velayet- İbaha: Bir aynı kullanmak ve yararlanmak hususunda mülk sahibinin
Vesayet-Hıdame. verdiği izin. Diğer bir deyişle ruhsat diye de anılır.

b) Mal üzerindeki haklar; Fikri haklar( telif ve patent) Ayni haklar. Yetki olarak Milk > Hak > İbaha.

Ayni haklar aynı zamanda Eşya Hukuku demektir. Şimdi bu konunun

ayrımlarını göreceğiz.

-1-
 Hukukun Nitelikli Hakları
1) Temellük hakkı: Mal üzerinde mülkiyet düzeyine ulaşamamış yetki.
2) İntifa hakkı: Bir kimsenin, başka bir şahsın eşyası üzerinde arada
hukuku bir işlem olmaksızın, doğrudan hukuktan doğan haklar. (İrtifa
hakkı çeşididir.)
3) İhtisas hakkı: Bir eşyada yararlanma konusunda kazanılan öncelik
hakkı.
4) Taalluk hakkı: Herhangi bir eşyanın aynına veya menfaatine sahip
olmaksızın hapsetme hakkı. (Rehin)
MÜLKİYET: Bir engel bulunmadığı sürece mülk sahibine eşya üzerinde
düşünülebilecek en kapsamlı yetkiyi sağlayan, başkasının tasarruf ve
müdahalelerine engel olma hakkı veren hukuki bağ.
- Şer’i hukuki özelliği vardır.
- Eşya üzerinde gerçekleşir.
- Malik sıfatıyla yararlanmayı gerektirir.
Hukukilik: a) İktisadi değere sahip olması
b) Şeriatın kullanımına izin vermesi (şarap, domuz eti olmaz.)
Yetki: a) Aktif yetki: Hukuki engel olmaksızın satma, hibe etme
b) Koruyucu yetki: Zarar verileceği zaman engel olma
Sınırlılık: Başkasına zarar vermemek. Emredici ve nehyedici naslara
aykırı olmamak.
-2-
Mülkiyetin Konusu Mal
Mecelle tanımı: İnsan tabiatının kendisine meylettiği ve ihtiyaç vakti için
depolanabilen şeydir.
Mezhep tanımı: İnsanlar arasında iktisadi bir değeri olan, normal şartlarda
ve iradi olarak faydalanılması mümkün olan şeydir.
Mütekavvim – Gayrimütekavvim Mal
Mütekavvim mal: Dinin yararlanmayı mübah gördüğü mülk edinme
amacıyla ele geçirilmiş ve iktisadi olan şeyler.
Gayrimütekavvim Mal: Fiilen mülke konu olmamış, iktisadi değeri
bulunmayan ve Müslümanların zaruret hali dışında yararlanması dinen
haram olan mallardır.
- G.mütekavvim akde konu edilemez. Mütekavvim konu edilir.
- Telef edilmesi durumunda mütekavvim malın tazmini gerekir.
G.mütekavvim malın tazmini gerekmez.
Misli – Kıyemi mal
Misli mal: Çarşı pazarda fiyat farklılığına sebep olacak bir farklılık
bulunmaksızın benzeri bulunabilen mallardır.
Mekilat: kiloyla ölçülebilen(buğday)
Adediyat: adetle satılabilen(yumurta)
Mezruat: ölçü ile satılan(kumaş)
Mevzunat: ağırlık ile ölçülen(pamuk)
Kıyemi mal: çarşı ve pazarda benzeri bulunmayan, bulunsa da standart
olmayan mallardır. (dükkân, ev, antika, hayvanlar)
 Bu Malların Dönüşme Konusu
1) Piyasadan kesilme: - Misli mal piyasadan çekildiğinde kıyemiye
dönüşür.
- Piyasada nadir bulunduğu için kıyemi olan bir mal
yaygınlaştığında misli mala dönüşür.
2) Karışma: İki farklı cins malın ayrılmayacak şekilde karışması.
3) Ayıplı hale gelme: Misli olan bir mal kullanıldığında kıyemiye
dönüşür.
Misli-Kıyemi Mal Ayrımın Hukuki Sonuçları
- Misli mallar niteliklerinin belirlenmesiyle teayün(belirli hale gelir)
eder.
- Kıyemi mallar niteliklerinin belirlenmesiyle teayün etmez.
- Kıyemi malın kıymeti tazmin edilir. Misli malın önce misli,
bulunmazsa kıymeti ödenir.
- Kıyemi malın trampa usulü satımında faiz ortaya çıkmaz. (trampa: bir
inek karşılığında iki inek vermek, yani malı satın alırken üstüne
ekleyerek almak.)
- Misli malların trampa usulü satımında faiz ortaya çıkar.
MENKUL-GAYRİMENKUL MAL
Gayrimenkul mal: Yerinden taşınması ve nakli mümkün olmayan
maldır. (arazi)
Menkul mal: Yerinden taşınabilir, nakledilebilir mallardır.
- Hanefi mezhebine göre arazi üzerine dikilen ağaçlar, binalar esasen
menkuldür. Fakat araziyle birlikte değerlendiğinde araziye tabii olarak
gayrimenkul mal sayılır.
-3-
Bu ayrımın hukuki sonuçları
- Şufa hakkı yalnızca gayrimenkulde olur. Üzerinde bina ve ağaç
bulunan arazi, bunlardan bağımsız şekilde satıldığında bina ve
ağaçlarda şufa hakkı olmaz. (Ebu Hanefi’ye göre)
- Gayrimenkul satımında satın alan kişi malın tesliminden önce mal
üzerinde hukuki bir tasarrufta bulunabilir. Fakat menkul malda bu
durum caiz değildir.(Hanefi mezhebinin üç imamına göre)
İSTİHLAKİ-İSTİMALİ MAL
İstihlak: kullanıldığında maddi varlığı ortadan kalkan “tüketilen mal”.
(yemek)
İstimal: Uzun süre kullanıma elverişli, tüketildiğinde maddi varlığı
ortadan kaybolmayan “kullanılan mal”. (gayrimenkuller, elbise)
Ayrımın Hukuki Sonuçları
- Karz(borçlanma) durumu istihlak mallarda ortaya çıkar. Borçlu
borcunun mislini öder
- Ariyet(ödünç verme) ve kira akitleri ise yalnızca istimali mallarda
ortaya çıkar.
Mülkiyete Konu Olması Bakımından Mallar
1) Kamu malları: Hiçbir şekilde mülkiyete konu olmayan ve kamu
yararına olan mallardır. (yollar, köprüler) Vakıf malları ve hazine mülkleri
özel izinle mülkiyete konu olur.
2) Özel mallar: Üzerinde özel mülkiyet tesis edilmiş mallardır.
3) Mübah mallar: Üzerinde özel mülkiyet tesis edilmesi mümkün fakat
henüz mülkiyet kurulmamış mallardır. (denizdeki balık)
 MÜLKİYET KAZANMA YOLLARI (İKTİSAP)
1) Aslen İktisap: Daha önce sahip olunmamış malların ilk kazanılmasıdır.
Bir yolu vardır.
a) İhraz
- Maliki bulunmayan mübah bir malı ele geçirmektir.
- Şartları: Daha önce kimsenin üzerinde mülkiyet tesis etmemiş olması
gerekir. İhrazın mülkiyet tesisi maksadıyla yapılması gerekir. Bir
kimse mülk edinmek amacıyla malı ihraz etmemişse o ihraz kabul
olmaz.
2) Devren İktisap: Daha önce üzerinde bir mülkiyet tesis edilmiş olup,
bu mülkiyetin bir başkasına geçme durumu. Devren iktisap yolları şu
şekildedir;
a) Akit: Karşılıklı sözleşme ile sahip olma. (kira, alım-satım)
b) Cebri satım ve Cebri temellük: Mali yükümlülüğünü yerine
getiremeyen kişiler adına yetkili merciler tarafından yerine getirilmesi
cebri satımdır. Şufa ve istimlak durumlarında ortaya çıkan da cebri
temellüktür. (Şufa, ön alım hakkıdır. Yani bir kişi malını satacağı zaman
önce malına komşu olan kişiye sormalı ve öncelik alım hakkı komşunun
olmalıdır. İstimlak ise, yerinin yol yapımı için, toplum yararı için, mescit
ve ya cami yapımı için kullanılmasıdır ki bu durumda kişi malından feragat
etmek zorundadır.)
c) Halefiyet: Yeni bir kişi ve eşyanın haklar konusunda artık var olmayan
diğerinin yerine geçmesidir. Bu durum miras durumunda gerçekleşir.
Varisler ölen kişinin ‘helefi’ olur. Yani vefat eden kişinin malları, varisin
kabul etmesine gerek kalmadan direkt mülkiyetine geçer.
d) Tazmin: bir kişi başkasının malını haksız yere telef ettiğinde veya
çalmak suretiyle ele geçirip geri iade etmeden önce zayi olduğunda verdiği
zararı tazmin eder. Yani karşılığını ya da mislini öder.
-4-
e) Mülkten doğma-üreme: Sahip olunan şeyden doğan ve üreyen şeyler
kaynağın sahibine mülk olur. Maliki olunan koyunun kuzusu veya maliki
olunan ağacın meyvesi gibidir.
f) Hukuki tağyir: Bir malın malikinin izni olmaksızın başkası tarafından
önemli bir değişikliğe uğraması. Tağyir de bir şeyi değiştirmek demektir.
Malın, ‘isim-şekil-maldan beklenen fayda’ olarak üç
şekilde değişmesi gerekir. Buğdayın una dönüşmesi gibi.
Değişimi yapan kişinin maldan faydalanması için
çaldığı malı ‘mal sahibine tazmin etmesi’ veya ‘mal sahibinin ibra
etmesi(bağışlaması) gerekir. Aksi takdirde gasp etmekten dolayı haram
mal olur.
HAKKIN KONUSU BAKIMINDAN MÜLKİYET ÇEŞİTLERİ
Ayn Mülkiyeti
- Mülkiyete elverişli bir nesnenin maddi varlığı üzerindeki hukuki
egemenlik yetkisine denir.
- Menkul, gayrimenkuller üzerinde kurulabilir.
- İkiye ayrılır:
1) Eşyanın ayn ve mülkiyetine birlikte sahip olmak. (tam mülkiyet)
2) Eşyanın sırf aynına sahip olmak. (rakabe mülkiyeti)
Mal sahibi eşyanın maddi varlığının maliki olmakla birlikte bu
ayna ait menfaatler başka birine aittir. (kiralama gibi, bu durumda kişi
evin aynına yani rakabesine sahip olur yalnızca. Fakat faydalanan yani
menfaatine sahip olan kiracıdır.
Menfaat Mülkiyeti
- Kişinin bir eşyanın yalnızca menfaatine sahip olmasıdır. (kiracı)
- Menfaat mülkiyeti sahip olunan istifade yetkisinin bir şahsa temlikinin
mümkün olup olmamasına göre ikiye ayrılır.
1) Milkül menfaa: kira sözleşmesiyle sahip olunan menfaat çeşidi.
2) İntifa: Ariyet(ödünç) akdinde ödünç alınan eşya üzerindeki hak.

Menfaat Mülkiyeti ve İntifa Hakkı Arasındaki Farklar
a) Anlam açısından: Menfaat mülkiyetinde mülkiyet daha güçlüdür.
İntifa hakkı ise bir çeşit ruhsat ve izindir.
b) Kaynak açısından: Menfaat mülkiyeti bir akit sonucu ortaya çıkar.
İntifa hakkı ise mülkiyeti nakleden akitlerde
ortaya çıkabilir. Ayrıca ‘kendisiyle yararlanılan malın umumun hizmetine
tahsis edilmesi’ ve mülkiyet sahibinin izni’ ile de gerçekleşir.
Deyn Mülkiyeti
- Herhangi bir şekilde bir kişinin, diğer bir kişinin zimmetindeki alacak
hakkı bu tür mülkiyettir.
BU ÜÇ MÜLKİYETİN GENEL ÖZELLİKLERİ
- Ayn mülkiyeti ilkesel olarak menfaat mülkiyetini gerektirir.
- Daha önce mülkiyete konu olmamış bir eşya üzerindeki mülkiyet
daima tam mülkiyettir.
- Ayn mülkiyeti vakitle sınırlandırmayı kabul etmez, menfaat
mülkiyetinde ise aslolan vakitle sınırlanmaktır.
- Ayn mülkiyeti ıskatı değil yalnızca mülkiyetin naklini kabul eder.
ŞEKİL AÇISINDAN MÜLKİYET
1) Ferdi mülkiyet: Sınırları belli olan bir mal üzerindeki mülkiyettir.
2) Şuyu mülkiyeti: Birkaç kişinin bölünmemiş malda ortak olması.
-5-
MÜLKİYET HAKLARININ KISITLANMASI
- Hırsızlık, rüşvet, dolandırıcılık gibi haram paralar
- Şarap, domuz eti gibi İslam’ın yasakladığı şeyler
- İhtikâr: Stok yapma durumu. Ticaret malını pahalılaşması gayesiyle
istifleyip piyasaya arzını geciktirmektir.
Özel Mülkiyet Konusu Malın Kullanılmasıyla İlgili Kısıtlandırmalar
- Bazı malların kullanılamaması, ipek altın gibi
- Komşu hakkı sebebi ile yararlanamama, komşuya fahiş zarar
vermemek ve komşunun zaruri menfaatlerini karşılamak
Sahibinin Mülk Üzerindeki Tasarrufla İle İlgili Kısıtlandırmalar
- Mülk sahibinin şahsına bağlı kısıtlandırma, küçük olması-akıl sağlığı
olmaması-borçlu ya da iflas eden kimse
- Mülk sahibine bazı tasarrufları mecburi hale getiren kısıtlandırmalar,
zekât-fitre-nafaka
- Kamu menfaati ile ilgili kısıtlandırmalar, ihtikâr-narh(devletin
fiyatlara müdahalesi)
- Komşu hakkına bağlı kısıtlandırmalar, şufa hakkı
MÜLKİYET HAKKINDAKİ İLKELER
- Hakkın maksadına uygun olması
- Başkasına fahiş zarar vermemek
- Hakkın kullanımının bir zarara sebebiyet vermesi
- İhtiyaç durumunda malı kullanıma açmak (kullanılan yolda afet
çıktığında özel mülk yol için uygunsa kişi malının kullanıma
açmalıdır.
 SINIRLI AYNİ HAKLAR(İRTİFAK-REHİN-HAPİS) İRTİFAK HAKKINI DOĞURAN SEBEPLER
İRTİFAK HAKLARI
- Bir hak üzerinde başkasına ait diğer bir akar(gayrimenkul) yararına 1) Satım Akdi İle
kurulmuş olan ve hak sahibine sınırlı bir yararlanma sağlayan ayni
- Hanefi mezhebinde menfaat ve haklar mal olarak kabul edilmez. Fakat
haklardır.
Hanefi’ye bağlı olan belh uleması ve Maliki, Şafii mezhepleri bunları
- İrtifak hakları, akar sahibinin bazı mülkiyet yetkilerini daraltır.
mal kabul ettiği için irtifak hakkını satım akdine konu olarak görür.
- Üzerinde irtifak kurulu akar “hadim akar” sahibine katlanma
- Yani Hanefi mezhebi irtifak hakkı için satım akdi yapmaz direkt hakkı
yükümlülüğü; lehine irtifak kurulan akar “hâkim akar” sahibine
verir. Fakat diğer üçü satın akdinin caiz görür.
yararlanma hakkı verir.
- Fakat Osmanlı’nın son zamanlarında menfaatler de hak olarak kabul
- Yani başkasının yolu benim tarlamdan geçecekse ben “hâdim akar”,
edilmiştir.
benim tarlamdan yolu geçecek kişi de “hâkim akar” olur.
- Bu olayın normalden farkı şudur;
- İrtifak haklarıyla elde edilen yetki, şahsa mülkiyete bağlı hakların
Hak almak isteyen kişinin önceden irtifak hakkı bulunmazken
sadece bir kısmını sağlar.
sonradan kendi yararına olacak şekilde hak oluştuğunda, hak verecek
- Hadim akar malını satsa dahi hâkim akarın hakkı yok olmaz.
olan kişi malında oluşacak eksikliklerin bedelini isteyebilir.
İntifa-İrtifa Arasındaki Farklar
2) Satım Akdi İçinde İleri Sürülen Şart
- İntifa hakkı şahsa, irtifak hakkı ayna aittir.
- Bir akarın, üzerinde bitişik akarın geçiş hakkı bulunmak üzere
- İrtifak hakkı akar için sabittir, intifa hakkı ise şahıs için sabittir.
satılması caizdir.
- İrtifak hakkı daima gayrimenkul üzerinde kurulur, intifa ise hem
- Bir kişinin yola bağlantısı olan ve olmayan yan yana iki tarlası vardır.
menkulde hem gayrimenkulde kurulabilir.
Yola bağlantısı olmayan tarlayı sattığında, satın alan kişi diğer
- İrtifak hakkı sürekli bir haktır, sahibinin ölmesi veya değişmesiyle hak
tarladan geçiş hakkı verdiği takdirde tarlayı satın alacağını söyler ve
sona ermez. Ancak intifa hakkında hak, mülk sahibine bağlıdır, süreye
tarla sahibi de bu teklifi kabul eder.
bağlı olabilir veya kişi değiştiğinde hak bitirebilir.
- İrtifak hakları tek taraflı iradeyle sonlandırılamaz. İntifa hakkı ise 3) İhya Yolu İle
bağlayıcı değildir, hak sahibi dilediği zaman bitirebilir.
- İrtifak hakkı hak sahibi için olumsuz bir haktır, katlanmaktan başka - Ölü(mevat) bir araziyi ihya(kullanıma açan) eden kişi, çevresindeki
bir şey yapamaz. İntifa hakkında ise hak sahibi karşılığını alır. arazilerinde ihya edilip mülk edinildiğinde, son ihya edenden kendi
arazisine geçiş hakkı sağlanır.
4) Vasiyet İle
- Bir akarın sahibi, bir başka akar lehine bir irtifak hakkı vasiyetinde
bulunabilir.

-6-
5) Hibe İle
- Maliki mezhebine göre; bir akar sahibi, başka bir akar sahibine bir
irtifak hakkını hibe etmesi durumunda irtifak hakkı kazanılmış olur.
Çünkü Maliki’ye göre hibe bağlayıcı bir akittir.
İrtifak Hakkı İle İlgili Unutulmaması Gerekenler
- Hadim akar = irtifak haklarını yüklenen taşınmaz
- Hâkim akar = irtifakın lehine olan taşınmaz
- Yararlanma yetkisi hâkim akar lehine, hadim akar üzerinde haktır
- Hadim akar sahibi, hâkim akar malikinin malını kullanmasına
katlanmak zorundadır
- Akar malikinin yetkisi, irtifak hakkının lehine kısıtlanmış olmakla
hadim akar malikine iki ödev yüklenir. Bunlar; katlanma ve bazı
fiillerden kaçınmadır.
TEMEL İRTİFAK TİPLERİ
1) Hakku’ş-Şirb (su alma hakkı)
- Fıkhî olarak; bir akarın sulama hakkının başka bir akarda bulunan su
kaynağından karşılanması üzerine kurulan irtifak hakkıdır.
- Su içme(şefe) hakkı da buna dâhildir.
- Bir akar malikinin bir başkasına veya birden çok kişiye ait bir su
kaynağından 'araziyi sulama, içme ve kullanma’ maksadıyla sürekli
olarak su alma hakkıdır.
- İslam’a göre umumi sulardan herkes faydalanabilir. Hususi sulardan
ise malikten başkası tarla sulayamaz fakat içme suyu alabilir. Bidon
gibi eve taşınan sulardan ise mal sahibi, suyu isteyen kişi ölmek üzere
değilse içme suyu bile vermeyebilir.
-7-
2) Hakku’l-Mecra (kullanılacak suları bir başkasının arazisinden
geçirme)
- Hakkuş şirb olarak üzerinde hak edinilmiş suyu bir başkasının
arazisinden geçirerek kendi arazisine ulaştırma hakkıdır.
- Yani arazime alacağım su(hak ettiğim su), bana uzaksa veya yol yoksa
bir başkasının arazisi üzerinden kendime su geçirebilirim.
3) Hakku’l-Mesil (fazla ve atık suları bir başkasının arazisinden
geçirme)
- İhtiyaç fazlası veya kullanıma elverişli olmayan suların bir başkasının
akarı üzerinden geçirerek uzaklaştırma hakkıdır.
- Mesil hakkı; açık veya kapalı kanallar, borular veya bu maksat için
hazırlanmış oluklar vasıtasıyla ihtiyaçtan fazla olan suyun umumi
kanallara veya mecralara akıtılması hakkıdır.
- Bu hak, bir akar lehine tahakkuk ettiğinde; kanaldan akar sahibinin
faydalanmasına mesil sahibi engel olamaz.
- Akar önce ziraat yapılan arazi iken sonra fabrika veya ev haline gelse
veya aksi olsa durum aynıdır.
4) Hakku’l-Murur (geçit hakkı)
- Bir şahsın kendi mülküne ulaşabilmek için bir başkasına ait bir akarın
belirli bir yerinden geçme hakkıdır.
- Geçit irtifakından, o akara gelip giden herkes faydalanabilir.
5) Hakku’l-Civar (bitişik yan komşu olmaktan doğan hak)
- Pencere açma, duvarları yıkma, kuyu kazma, ev veya ticarethane
yapma gibi dilediği tasarrufta bulunabilir. Fakat bunlar komşusuna
zarar veriyorsa bunlardan kısıtlanır.
- Gayrimenkul malikinin kullanım ve tasarrufu yan koşularına açık
zarar vermekle sınırlıdır. (Ebu Yusuf ve imam Muhammed)

REHİN HAKLARI
- Alacaklı tarafın alacağını teminat altına almak gayesiyle, borçlunun
bir malını kendisinin veya üçüncü kişinin yanında hapsetmek üzere
borçlu ile karşılıklı yaptıkları akit.
- Rehin, borçludan alınması imkânsız hale geldiği takdirde bedelinden
alacağın tahsili gayesiyle teminat kılınan maldır.
- Rahin = rehin veren kişi
- Mürtehin = rehin alan kişi
- Rehin(merhun) = rehin olarak verilen mal
- Merhun bih = teminat altına alınan hak
- Rehin kişinin alacağını kuvvetlendirir. Yani kişinin birkaç kişiye
borcu olsa vefat ettiğinde o rehin alınan eşya satılıp ilk olarak
mürtehinin borcu ödenir.
- Mürtehinin rahin karşısında iki hakkı vardır. İlki; borçlunun
zimmetine taalluk eden hak, ikincisi; rehin olan mal üzerindeki haktır.
Yani mürtehinin borcu ödenmediği zaman rehin olan malı
satarak parasını cebren tahsil eder.
Mürtehin diğer alacaklılar karşısında öncelik alır.
REHNİN KURULUŞU
- Rehin diğer akitlerde olduğu gibi karşılıklı rızaya ifade eden icap ve
kabul ile kurulur.
- Ancak rehin hakkının bağlayıcı yani geri dönülemez bir nitelik
kazanabilmesi için rehin olarak verilen malın mürtehin tarafından
teslim alınması (kabz edilmesi) gerçekleşir.
- Bu yönüyle hibeye benzer. Yani rehini teslim etmeden önce rahin bu
sözleşmeden geri dönebilir.
-8-
REHİN AKDİNİN SIHHAT ŞARTLARI
1- Taraflarla İlgili Şartlar
a) Ehliyet
- Satım akdi yapma ehliyetine sahip olan kimse, rahin veya mürtehin
sıfatıyla rehin akdini gerçekleştirebilir. Çünkü mahiyeti itibariyle
rehin aktı satım akdi gibi bir mali tasarruftan ibarettir.
- Bütün mezheplere göre rehin akdi için; Akil olmak, mali tasarrufları
yapmak ve teberru ehliyetine sahip olmak şeklinde sıralanabilecek
şartlar vardır.
b) Kısıtlı(mahcur) olmaması
- Rahinin küçüklük, Delilik, Sefil, iflas hali gibi sebeplerden dolayı
kısıtlı olmaması gerekir.
- Bütün bu özelliklerin rehin akdini yaptığı ve rehni teslim ettiğinde
kişide bulunması gerekir ve bu rahinin tasarrufta bulunmasının
şartıdır.
2- Rehnedilen Malda Bulunması Gereken Özellikler
- Rehin verilen malın mevcut olması gerekir. Aksi halde kabul edilemez
(Yani henüz çıkmamış bir zirai ürünün rehni geçerli değildir.)
- Rehin verilen mal, mütekavvim yani hukuken korunan ve değeri olan
bir mal olmalıdır. (Müslümanlar için domuz eti mütekavvim olmayan
bir maldır)
- Rehin alınan malın teslim edilmesi mümkün olmalıdır.
- Rehin verilen Mal Ferdi mülkiyete tabi olması gerekir. Şuyu halindeki
mal rehin verilemez. Çünkü mal ortaktır.
- Rehnin, rahinin malı olması şart olmamakla birlikte rahinin rehinde
hukuki bir tasarrufta bulunmasının ya da hukuki bir yetkiye
dayanması şarttır. (yani ödünç mal da rehin verilebilir başkasının malı
da bizim izin istenip rehin verilebilir.)
3- Merhum Bihle İlgili Şartlar
a) Genel sıhhat şartlarına haiz olması
- Merhun bih ister deyn borcu ister ayn borcu olsun mütekavvim olma
anlamında genel sıhhat şartlarına haiz olması gerekir. Sıhhat şartlarını
taşımayan ve İslam hukukunun çizdiği meşru mülkiyet sınırları
dâhilinde bulunmayan haklara karşılık rehin alınamaz.
- Yani kumar ve rüşvet borcuna, domuz, şarap gibi haramların bedeli
olarak rehin alınması sahih değildir.
b) Tazmin hükümlerine tabi olması
- Rehin akdinin sahih olarak teşekkül etmesi için merhun bih şartlarının
bir diğeri de rehnin tazmin hükümlerine tabi olmasıdır.
- Rehin ancak ödenmesi zorunlu olan bir borca karşılık alınır.
- Misal kumar borcu tazmin edilmesi gereken bir şey değildir.
REHİN AKDİNİN HUKUKİ SONUÇLARI
1- Rehnin Bölünmezliği İlkesi
- İslam hukukunda bu genel bir prensiptir. Bu prensip gereği rehnin
bütün borca karşılık hapis hakkı sağladığı kabul edilir.
- Yani rahin, mürtehine rehin olarak birden fazla ürün verse, sonrasında
paranın bir miktarını mürtehine ödese, rehin malının yarısını geri
alamaz. Ne zaman borcun tamamını öderse o zaman rehinlerin
tamamını geri alabilir. Çünkü kaç tane mal rehin verilirse verilsin tek
bir rehin malı sayılır. Bu durum bu ilke gereği gerçekleşir.
2- Hapis Hakkı Ve Rehni Teslim Borcu
- Mürtehin, rehin elinde olduğu halde vadenin dolmasıyla alacağını
rehin veren taraftan talep edebilir. Vade dolduğu halde rahin borcunu
ödemediği takdirde mürtehin rehni, alacağını temin edinceye kadar
hapsetme hakkına sahiptir. Mürtehinin gerekçesi hakkının
çiğnenmesidir.
-9-
3- Rüçhan Hakkı
- Rehin hakkının temel hükümlerinden biri de mürtehinin diğer
borçlulara kıyasen borcu talep hususunda Rüçhan hakkına sahip
olmasıdır.
- Rüçhan = borcu talepte öncelik hakkı demektir.
- Mürtehin, rehnin vadesi dolduğunda alacağını talep eder. Rehnin
elinde olması bu hakkını düşürmez.
4- Rehnin Varlığını Sürdürmesi(Hıfz) İçin Gerekli Masraflar
- Hanefilere göre dinin korunması ile ilgili sorumluluk da koruma ile
ilgili masraflar da mürtehine aittir. Malın gerçek sahibi mürtehin
olmasa da hapis hakkı mürtehinindir.
- Ebu Yusuf ve diğer mezheplere göre bakım da koruma masrafları da
rahine aittir. Çünkü rehnin bekası rahini ilgilendirir.
REHİN İLE İLGİLİ TEMEL HÜKÜMLER
1- Hapis hakkı;
- Rehin alan kişi, rehin olan alacağının tamamını tahsil edene kadar
rehin olarak aldığı malı hapis yani elinde tutma hakkına sahiptir.
- Ancak rehin birden çok maldan oluşuyor ve her mal için borcun belirli
bir miktarı belirlenmiş ise rehin alanın tahsil ettiği alacağına tekabül
eden rehin üzerindeki hapis sona erer ve bu malı geri vermesi gerekir.
Bu madde bölünebilen mallar için geçerlidir ve ihtilaflıdır.
2- Rehin alan kişi diğer alacaklılar karşısında rehin üzerinde öncelikli bir
hakka sahiptir.
3- Rehin veren veya rehin alan kişinin ölümünün rehne tesiri yoktur.
Rehin verenin borcu ve rehin alanın hakkı varislerine intikal eder.
4- Rahinin izni olmadan mürtehin, mürtehinin izni olmadan rahinin
rehinden faydalanması caiz değildir.
5- Rehnin, mürtehinin elinde helak olması durumunda -bu helak ister
haksız bir fiil sonucu isterse böyle bir durum olmaksızın ortaya çıksın-
rehnin kıymeti karşılığındaki alacak hakkı ortadan kalkmış olur. Rehnin
kıymeti helak olduğu zamana değil, kabz edildiği zamana göre
değerlendirilir.
6- Rehin verilen malın mülkiyeti rahine ait olmak zorunda değildir.
7- Rehnin korunması için gereken harcamalar mürtehine, mevcut
durumunun devamlılığını sağlamak için gereken harcamalar ise rahine
aittir. (Bu konu ihtilaflıdır önceki maddeler de görmüştük)
REHNİN ÇEŞİTLERİ
1- Gayri Menkul Rehni (İpotek)
- İpotek: Şahsi bir alacağın teminat altına alınması amacını güden ve bir
gayrimenkulün değerinden alacaklı tarafın alacağını elde etmesini
sağlayan sınırlı ayni haktır.
- İpotekte herkese karşı ileri sürülebilir ve rehin sahibi alacaklıya
öncelikle alacağını alma hakkı (rüçhan) verir.
- İpotek İslam hukukunda tartışmalıdır
- İki taraf arasındaki ipotek sözleşmesi tapu siciline kaydedilerek
hakların güvence altına alınmasının sağlaması, İslam hukukunun
‘hakları güvence altına alma’ prensibine uyumlu olduğu için şer'an
caiz olabileceği benimsenmiştir.
2- Menkul Rehni
- İslam hukukunda ilkeleri en belirgin şekilde ortaya konan rehin
çeşididir.
- ‘Taşınır rehni’ diye de adlandırılır
- Taşınır malların rehni, alacaklıya fiilen teslimi mümkün olduğu için
bu rehin çeşidi ayrıca ‘Teslime bağlı rehin’ şeklinde de ifade edilir.
- İslam hukukunda konusu itibariyle birçok menkul rehni tipi vardır.
- Maddi nitelikte bazı malların bu rehin çeşidinin konusunu teşkil
etmesinin yanında menfaatler ve alacak hakları gibi bazı gayrimaddi
haklar da bu rehnin konusunu teşkil eder. (Bu konuda da ihtilaflar
vardır)
- 10 -
3- Hayvan Rehni
- Burada bahsi geçen hayvanlar yararlanılması mübah olan
hayvanlardır.
- Kabz işlemi, mürtehine bilfiil teslimi ile gerçekleşir. Merada otlayan
hayvanların kabzı, mürtehinin oturduğu yerin sınırları dışına
çıkmaması ile gerçekleşir.
- Hanefilere göre hayvanların koruma masrafları da bakım masrafları
da rahine aittir. Cumhura göre ise ikisi de rahine aittir.
- Kalan hükümler bakımından hayvan rehni, menkul rehin hükümlerine
tabidir.
4- Çabuk Bozulan Malların Rehni
- Kurutulabilen mallar (hurma, üzüm, taze et.)
- Yiyeceklerin kurutulması sağlanarak rehin yerine konması caizdir.
- Kurutulamayan mallar (kavun, karpuz.)
- Bu malları maddi değeri yitirilmeyecek şekilde elinde
tutamayabilir. Kurutularak muhafaza edilmediği için çabuk
bozulabilir ve mürtehin rehin olarak aldığı malı isterse satabilir.
- Temel ilke her iki tarafında zarar görmemesini sağlamaktır. Bu da
malın korunabilmesiyle mümkündür.
5- Altın Ve Gümüşün Rehni
- Rehin olarak verilmeleri caizdir.
- Bir kişinin 200 gr altın borcu olsa, 150 gr altını rehin verse ve
mürtehinin elindeyken altınlar telef olduğunda rahinin borcundan
düşer ve kalan 50 gr altını öder.
REHNİN KORUNMASI İÇİN GEREKLİ MASRAFLAR
- Hanefilere göre rehni korumakla yükümlü olan mürtehin, masrafları
da karşılar.
- Ebu Yusuf ve diğer mezheplere göre ise masraflar rahine aittir.
- Rehnin bakımı için gerekli masraflar her mezhep için rahine aittir.
Eğer bu durum konuşulmamış ise mürtehin masrafları karşılar ve
karşılığını rahinden alır.

RAHİNİN REHİNDEN YARARLANMA HAKKI
- Hanefi Şafii ve Hanbeli mezhebine göre rahin, rehin verdiği maldan
yararlanabilir fakat rehne zarar veren bir yararlanma biçimi
olmamalıdır ve mürtehin izin vermelidir.
- Malikilere göre ise rahin, rehin malını kullanamaz
MÜRTEHİNİN REHİNDEN YARARLANMA HAKKI
- Bu konu müçtehitler arasında ihtilaflıdır.
- Rahinin malı, rehin verildikten sonra da rahinin malı olmaya devam
eder.
- Yararlanılması uygun olmayan bir mal olmadıkça bu maldan
yararlanabilir.
- Hanefilere göre rahin izin vermedikçe mürtehin rehin gelirlerinden
istifade edemez.
- Hanbeli mezhebinde binmek ya da sağmak suretiyle yararlanılması
mümkün olan rehin hayvanlarda mürtehin masrafları karşılamak
suretiyle yaptığı masraf kadar rehinden yararlanabilir.
REHİN AKDİNİN SONA ERMESİ
- Rehnin fekki: Borcun rahin tarafından ödenerek rehnin geri alınması.
- Rehin akdinin feshi: Rahin rehin akdini tek başına fesh edemez ancak
mürtehin rehin akdini tek başına feshedebilir.
- Rehinin satılması: Hâkim kararıyla satılır. Eğer rehnin kıymeti fazla
gelirse mürtehin borcunu alır kalanı da rahimin olur.
- Mürtehinin rahini borçtan ibra etmesi.
- Rehnin semavi bir afetle telef olması.
- 11 -
HAPİS HAKKI
- İslam hukukunda akit, icra ve hukuktan ibarettir yani sözle
gerçekleşir.
- Medeni Hukukta ise satış için kabz gereklidir
- Hapis hakkı yalnızca Hanefi ve Malikilerin kabul ettiği bir haktır.
- Tanımı: Ayn borçlusunun deyn niteliğindeki alacağını elde edinceye
kadar ifadan (malı vermekten) kaçınmasıdır.
- Rehin, borçlarda; hapis, alışverişlerde geçerli bir haktır.
- Hapiste bir antlaşma yoktur, doğrudan kanundan doğan bir hak,
yetkidir.
- Olayı daha iyi kavramak için şu örneğe bakalım; terziye satış akdiyle
birlikte bir elbise diktirdim. Teslim zamanı paramı vermeden elbiseyi
almak istedim. Terzi, ben paramı getirene kadar kıyafeti hapseder. Bu
süreç içinde terzi kıyafeti satamaz ya da kullanamaz. Süresi geçip
parayı ödemezsem de terzi, devlet yoluyla kıyafeti satıp parasını alır.
Fakat hapseden kişi yani terzi isterse malı ibra edebilir yani borçtan
vazgeçebilir.
Hapis Hakkının Amaçları
- Karşı taraf borcunu ödeyene kadar alacaklının hakkının altına
alınmasıdır.
- Borçlu üzerinde baskı oluşturmaktır.
HAPİS HAKKININ ŞARTLARI
1- Haklı Zilyetlik: Mala sahipliğin belli şartları bulunur. Bunlar;
- Ahlaka, kamu düzenine aykırı olmaması gerekir.
- Şeri hukuki bir mal edinilmesi gerekir.
- Gasp edilmiş haram bir mal olmaması gerekir.
- Muaccel (peşin) bir alacak olması gerekir.
- Zilyetlik: Mal üzerindeki fiili hâkimiyeti bulunduran kişi, mülkiyet
sahibi yani mal sahibi kişidir.
2- Hukuki İrtibat: Hapsedilen mal akde konu olan mal olmalıdır. Yani
alışveriş hangi mal üzerinde ise onu hapse hapsedebilirim, kişinin bende
önceden var olan malını değil.
3- Hapis Hakkının Düşürülmemiş Olması: Kişi hakkından vazgeçip
malı karşı tarafa verebilir. Fakat bu vakitten sonra malı geri alma hakkı
kalmaz karşı taraftan sadece borcunu geri alabilir.

HAPİS HAKKININ HÜKÜMLERİ

- Hapis hakkı ile hedeflenen maksat gerçekleşmediğinde satıcı, satışı
feshedebilir.
- Bu olay için belirli bir süre belirlenmemiştir. Fakat malın
durumuna göre bekleme süresi değişir veya örfen yörenin kanunları
ne belirlediği ise o vakitçe beklenir.
- Malı teslimden kaçınma. Kişi hapis malını borcu alana kadar elinde
tutabilir.
- Öncelik hakkı. Kişi öldüğünde malın hak sahibi malı hapseden kişidir.
- Bölünmezlik ilkesi. Paranın bir kısmını almak hapis hakkını düşürmez.
- Başka bir durumda ise kişi bir akitle iki ürün aldı ise satış
esnasında ikisinin de parasını verip tek satış yapması gerekir. Yalnızca
birinin parasını verirse satıcı iki malı da elinde rehin tutabilir.

HAPİS HAKKINI DÜŞÜREN TASARRUFLAR

- İfa: Borcun ödenmesidir.
- İbra: Hapseden kişi malını ibra eder. Yani karşılıksız bir şekilde hem
borcundan hem hapis hakkından feragat eder.
- Malın teslim edilmesi: Kişi herhangi bir sebeple henüz borcunu
almamışken hapis malını teslim ettiğinde malı daha karşı taraftan
isteyemez, hapis hakkı düşmüştür.
- Tecil: Önce peşin akdedilen satım akdinin vadeli hale getirilmesi
hapis hakkını düşürür.

NOT: Hapis hakkı mal sahibine aittir. Yani parayı verecek kişi böyle bir
hak iddia edemez, önce para ödenir sonra mal alınır.

Eşya hukuku burada bitmiştir. Vizeye kadar olan konular bu kadardır.

16.11.2021
Elif YAKUT

- 12 -