Professional Documents
Culture Documents
C485 1
C485 1
1394
همکاران محترم و دانش آموزان عزىز:
باره محتوای اىن کتاب به نشانى
پىشنهادات و نظرات خود را در ٴ
شماره ٤٨٧٤/١٥دفتر تألىف کتاب های درسی
ٴ تهران ـ صندوق پستى
فنى و حرفه اى و کاردانش ،ارسال فرماىند.
info@tvoccd.sch.ir پىام نگار(اىمىل)
www.tvoccd.sch.ir وب گاه (وب ساىت)
اعتباربخشی کتاب حاضر در سال های ١٣٩٠و ١٣٩١در سراسر کشور انجام گرفت .نتایج استخراج شده
از پرسش نامه های هنرآموزان و هنرجویان و کتاب های حاشیه نویسی شده جمع بندی و کتاب هندسه نقوش ( )١بر این
بشری گل بخش و آتنا عزیزی ،اصالح و بازنویسی گردید.
اساس توسط معصومه مهدی زادهٰ ،
برنامه رىزى محتوا و نظارت بر تألىف :دفتر تألىف کتاب های درسی فنی و حرفهای و کاردانش
نام کتاب :هندسه نقوش ( )١ـ 485/١
مؤلف :فائزه عنبرییزدی
اعضای کمیسیون تخصصی :نصرالله تسلیمی ،آزیتا حسینی ،احمد غالمحسینی ،بشری گل بخش و مجید نیکویی
ٰ
اداره کلّ نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی
ٴ توزىع: و چاپ بر نظارت و سازى
ه آماد
شماره ٤آموزش و پرورش (شهید موسوی)
ٴ ساختمان ـ ایرانشهرشمالی تهران:خیابان
تلفن9 :ـ ،88831161دورنگار ،88309266 :کدپستی،1584747359 :
وب سایت www.chap.sch.ir :
مدیر امور فنی و چاپ :لیدا نیک روش
رسام :مجید نیکویی
طراح جلد :مریم کیوان
صفحه آرا :زهره بهشتی شیرازی
حروفچین :سیده فاطمه محسنی ،سیده فاطمه طباطبایی
مصحح :حسین قاسمپوراقدم ،رضا جعفری
امور آمادهسازی خبر :فریبا سیر
امور فنی رایانهای :حمید ثابتکالچاهی ،پیمان حبیبپور
ناشر :شرکت چاپ و نشر کتاب هاى درسى اىران :تهران ـ کىلومتر 17جا ّدٴه مخصوص کرج ـ خىابان ( 61داروپخش)
تلفن 5 :ـ ،44985161دورنگار ،44985160 :صندوق پستى139 :ـ 37515
چاپخانه :شرکت چاپ و نشر کتاب هاى درسى اىران «سهامی خاص»
سال انتشار و نوبت چاپ :چاپ پنجم 13٩4
حقّ چاپ محفوظ است
مقدمه
83 منابع
مقدمه
زمینه آموزش هندسه نقوش در این مقطع تحصیلی می باشد .کتاب قبلی کتاب حاضر که در پیش روی شماست دومین تألیف در ٔ
که در سال 1378تألیف شده بود پس از یازده سال آموزش در هنرستان های کشور و دریافت بازخورد آموزشی آن از سوی هنرآموزان و
نتیجه جمع بندی نظرات ،تألیف جدیدی برای این درس شد تا بتواندهنرجویان در کمیسیون برنامه ریزی و تألیف صنایع دستی بررسی شدٔ .
نظر هنرآموزان محترم و هنرجویان عزیز را تأمین نماید.
این کتاب با ساختاری جدید و در سه فصل با نام های هندسه و نقش ،شبکه های هندسی و گسترش نقوش و گره شکل گرفته
است .در این ساختار ،مباحث نظری در ارتباط با محتوای عملی در کنار هم قرار دارند و هرجا نیاز بوده اشاره ای کوتاه و تاریخی همراه
با آموزش رسم هر نقش آمده است.
محتوای عملی که شامل طراحی و رسم انواع نقوش هندسی ،گسترش آن ها و گره ها در زمینه های گوناگون است با راهنمایی
هنرآموز گرامی به کمک ابزار و مواد طراحی و رسم یعنی مداد اتود با نوک 0/5یا 0/3از نوع ، Hکاغذهای سفید در قطع A٤و ،A٣
خط کش ،گونیای ˚ 45و ˚ ،30پرگار و نقاله انجام می شود .همچنین طرح های رسم شده توسط هنرجویان نیز با راپید و نوک های 0/2و
0/4بر روی کاغذ کالک (قطع )A4اجرای نهایی خواهد شد.
پیشینه
ٔ «هندسه و نقش» نام فصل اول این کتاب است که هنرجویان گرامی در آن با مختصری از تعاریف هندسه ،هندسه نقوش و
آن آشنا شده و سپس با یادآوری اجزاء و عناصر هندسی به رسم آن ها می پردازند و در پایان فصل نقش های پایه را با راهنمایی هنرآموز
خود ،اجرا می نمایند.
فصل دوم کتاب که «شبکه های هندسی و گسترش نقوش» نام دارد شما را با تعریف نقوش هندسی ،بسترهای هندسی ،شبکه ها
و روش های گسترش آشنا کرده و سپس رسم انواع شبکه ها و ایجاد نقوش در آن ها را به شما می آموزد .در پایان با روش های گوناگون،
نقش ها را گسترش خواهید داد و سطوح مختلف را به زیبایی این نقوش آراسته می سازید.
فصل سوم کتاب «گره» نام دارد که در این فصل نخست با تعریف اصطالحات مربوط به گره آشنا شده و سپس به رسم چند نوع
گره بسیار زیبا و متداول در انواع هنرهای سنتی در زمینه های مختلف می پردازید.
ٔ
کتاب هندسه نقوش ،شما را با برخی از زیباترین و پرکاربردترین نقوش هندسی آشنا نموده و توانایی ترسیم و گسترش آن ها در
سطوح مختلف را آموزش می دهد .این درس یک واحد نظری و یک واحد عملی است و چهار ساعت در هفته زمان آموزش آن می باشد
که یک ساعت آن نظری و سه ساعت آن عملی است و در کارگاهی همانند کارگاه مبانی هنرهای تجسمی اجرا می شود.
ارزشیابی این درس به شکل نظری ــ عملی بوده و در بخش عملی به شدت برچگونگی استفاده از ابزار ،دقت ،تمیزی و درستی
رسم نقوش و گره ها ،تکرار و گسترش نقوش در زمینه و اندازه های گوناگون ،وابسته است.
سخنی با همکاران
هنرآموز گرامی ،ساختار محتوایی این کتاب به گونه ای تدوین شده است که در هر فصل مباحث نظری در کنار مطالب عملی قرار
گرفته است .شایسته است هنگام شروع تدریس توجه هنرجویان را به محیط پیرامون و زندگی آن ها معطوف نمائید تا نقش های هندسی
موجود در کاشی کاری مساجد ،بناها ،طرح های هندسی پارچه ها ،در و پنجره های چوبی ،زمینه های کار و نقش های روی لباس های
موجود در نگارگری و … را تشخیص داده و در مورد چگونگی رسم ،تکرار و گسترش آن ها به گفتگو بپردازید .این کار ذهن کنجکاو
ساده
آن ها را در این زمینه فعال نموده و به هدف آموزش این کتاب نزدیک تر مینماید .پس از آن به یادآوری رسم و عناصر و اجزای ٔ
استفاده درست و دقیق از ابزار را گام به گام در رسم انواع نقوش
ٔ هندسی پرداخته و همزمان می توانید تعاریف محتوای نظری ،چگونگی
هندسی و گره ها آموزش دهید .الزم است بر دقت در رسم هنرجویان ،آن قدر پافشاری نمائید تا بیاموزند که حتی نیم میلی متر اختالف نیز
در تکمیل واحد گره یا تکرار و گسترش نقش ها اشکال به وجود می آورد .پس از فراگرفتن انواع رسم ها شما می توانید ترکیب گره ها و
تمرین های خالقانه ای با هنرجویان داشته باشید.
بهتر است برای طراحی اولیه از اتود با نوک Hاستفاده شود تا اثر مداد پخش نشود و کار تمیز بماند .هنگام ارزشیابی پایانی
پس از طراحی صحیح مدادی از هنرجویان بخواهید تا همان رسم را بر روی کاغذ کالک و با راپید اجرا نمایند .چون برای درس مبانی
هنرهای تجسمی ،هنرجویان ابزار راپید را تهیه کرده اند ،می توانند برای انجام کار پایانی از دو راپید با نوک های 0/2و 0/4یا 0/3و 0/5
و یا از 0/1و 0/3در رسم خطوط فرعی و اصلی ،استفاده کنند .رنگ آمیزی کارها از اهداف این کتاب نیست و بایستی به شدت از آن
پرهیز شود .اما پیشنهاد می شود برای تنوع بیشتر کارها برای برخی از گسترش ها از نوک های رنگی اتود بر روی مقواهای رنگی استفاده
شود .همچنین انجام کوالژهای دقیق از تلق ،پارچه و مقوای رنگی به شرط آنکه برش ها براساس رسم ها درست انجام شود نیز بر تنوع
کارها می افزاید .حمیل کشی نیز از جمله تمرین های مناسبی است که می توانید به هنرجویان آموزش دهید تا در کوالژ نیز از آن بهره مند
شوند .این درس دارای ارزشیابی مستمر و پایانی به دو شکل نظری و عملی و متناسب با تعداد واحد و ساعت تدریس آن می باشد .نمرات
مستمر هر هنرجو شامل پرسش کالسی ،کار عملی در کالس و کار پوشه است .نمره پایانی نیز مربوط به کارهای پایانی اجرا شده با راپید
است .برای تشویق هرچه بیشتر هنرجویان بهترین طراحی ها و کارهای پایانی هر دوره را می توانید در هنرستان به نمایش بگذارید.
سخنی با هنرجویان
هندسه نقوش ،شما را با انواع نقوش زیبای هندسی موجود در محیط پیرامون خود آشنا می نماید و به شما ٔ هنرجوی عزیز ،کتاب
این فرصت مناسب را می دهد تا به خوبی روش ترسیم آن ها را فرا گیرید .نگاه خود را ژرف تر کنید و نمونه های جدیدتری را یافته و با خود
به کالس بیاورید و تالش کنید تا روش رسم آن ها را بیابید .شور و شادی شما با کشف نمونه های جدید و چگونگی رسم آن ها افزایش
خواهد یافت .مباحث نظری ،دانش شما را در هنگام به کارگیری ابزار باال می برد بنابراین سعی کنید آن ها را نیز هم زمان با کار عملی
به خوبی یاد بگیرید .بدانید که دقت در رسم ،تمیزی و اجرای نهایی همگی در ارزشیابی شما اثر دارد بنابراین تالش کنید ذهن و جسم خود
را با هم به کار گرفته و هرجا که به مشکلی برخورد کردید با هنرآموز خود در میان بگذارید ،او به خوبی شما را راهنمایی خواهد کرد .پس
از اجرای درست رسم ها خواهید دید که ذهن شما خالقانه به دنبال نقش های جدید می رود ،آنها را در چارچوب کار خود با راهنمایی
هنرآموزان به کار گیرید.اگر این درس را به خوبی فرا بگیرید خواهید دید که گذشته از این که می توانید طرح های جدیدی را بیافرینید ،از
طرح های پایانی خود نیز می توانید برای کارگاه های نگارگری (در حاشیه ،زمینه و طرح لباس ها و پرده ها) و صنایع دستی استفاده کنید.
همچنین بهترین کارهای خود را در نمایشگاهی در هنرستان برای دیگر هنرجویان و هنرآموزان به نمایش بگذارید.
هدف کلی
هندسه و نقش
هدف های رفتاری :در پایان این فصل انتظار می رود هنرجو بتواند:
1ــ پیشینه هندسه را شرح دهد.
2ــ هندسه نقوش را توضیح دهد.
3ــ اجزاء و عناصر هندسی را شرح دهد.
4ــ با استفاده از خط کش و پرگار خط و زاویه را به قسمت های مساوی تقسیم کند.
5ــ با استفاده از خط کش و پرگار بر یک خط ،عمود را رسم کند.
6ــ با استفاده از خط کش و پرگار شمسه پنج و هشت را رسم کند.
7ــ با استفاده از خط کش و پرگار مربع و چهارلنگه را رسم کند.
8ــ با استفاده از خط کش و پرگار مثلث را رسم کند.
9ــ با استفاده از خط کش و پرگار مستطیل را به روش تقسیم زاویه به سه و پنج قسمت مساوی ترسیم کند.
الف
پ ب
ب پ
الف
شکل 2ــ1ــ شکل های هندسی موجود در طبیعت (دانه های برف ،گل ها و النۀ زنبور) نمایانگر قوانین مربوط به هندسه و تقارن
این کتاب تنها به بررسی هندسه نقوش خواهیم پرداخت. بنابراین هندسه در قدیم ،علم اندازه گرفتن زمین بوده ،اما
امروزه «هندسه را علمی می دانند که از شکل ها ،زوایا و اندازه
هندسه نقوش آن ها ،خواص هر یک و روابط آن ها با یکدیگر گفتگو می کند».1
هندسه نقوش علمی است که به چگونگی ایجاد نقوش و هندسه ،تعاریف و کاربردهای متفاوتی دارد .دو موضوع
پایه قواعد و تناسبات هندسی می پردازد .هندسه
ترکیب آن ها بر ٔ «هندسه نقوش» و «نقوش هندسی» در اینجا مورد توجه است.
به عنوان پایه ای در طراحی و ترکیب نقش های هندسی در هنر نقوش مایه اصلی یک اثر هنری است که می تواند از یک عنصر
تمدن های مختلف جهان مورد استفاده بوده و اهمیت بسزائی یا ترکیبی از عناصر مختلف پدید آید .نقوش در ترکیب بندی های
داشته است. گوناگون قرار می گیرند و دارای ویژگی های خاصی می باشند .در
1ــ ماهرالنقش ،محمود ،طرح و اجرای نقش در کاشیکاری ایران ،جلد .1
2
گروه دوم نقش ها ،معموال ً در ظاهر پیچیدگی بیشتری را نقش های هندسی از جهت شیوه ترسیم به دو گروه تقسیم
نشان می دهند .بنابراین قواعد ترسیم پیچیده تری هم نسبت به می شوند1 :ــ نقش های ساده هندسی 2ــ نقش های پیچیده هندسی.
گروه اول دارند( .شکل 4ــ1ــ الف ،ب) گروه اول نقوشی که قواعد ترسیم بسیار ساده ای دارند و
بهترین راه برای درک قواعد مربوط به هندسه نقوش تنها با ایجاد شبکه های منظمی از مربع ،مثلث و لوزی قابل ترسیم
به کارگیری این قواعد در ترسیم انواع نقوش هندسی است. و گسترش اند( .شکل 3ــ1ــ الف ،ب)
شکل 4ــ1ــ الف) گره پیچیده در کتاب آرایی شکل 3ــ1ــ الف) گره ساده هندسی در کتاب آرایی
شکل 5ــ1ــ ب) جام مارلیک ــ نقش ته ظرف و دیواره شکل 5ــ1ــ الف) جام مارلیک
ساده ترین نوع نقش هندسی (نقطه چین)
شکل 6ــ1ــ ب) خطوط منحنی شکل 6ــ1ــ الف) خطوط شکسته و راست ،نقش مایه های سفالینه ــ شوش
تزئین ظروف سفالی با خطوط منحنی ــ شوش
4
شکل 8ــ1ــ کاربرد خط و تزئینات نمادین شکل 7ــ1ــ کاربرد خط در سفالینه ها
خمره سفالی ،تپه گیان ــ نهاوند ــ هزاره دوم پ.م قدح سفالی ــ شوش ــ هزاره چهارم پ.م
6
ب) تقسیم زاویه قائمه به سه قسمت مساوی :از ،A
رأس زاویه قائمه ،کمانی به شعاع دلخواه رسم نمائید تا اضالع
ABو ACرا در نقاط Fو Eقطع نماید.
Eو Fرا مرکز قرار داده با همان فتح پرگار ،کمان بزنید تا
نقاط Mو Nبه دست آید .از Aبه Mو Nوصل نمائید ،زاویه،
∧
BACبه سه قسمت مساوی تقسیم می شود( .شکل 14ــ.)1
ج) تقسیم زاویه قائمه به پنج قسمت مساوی :زاویه
∧
قائمه BACرا رسم نموده ،به مرکزیت Aکمانی به شعاع دلخواه
شکل 14ــ1ــ تقسیم زاویه به سه قسمت مساوی رسم نمائید تا ضلع ABو ACرا در نقاط Fو Eقطع نماید .به
اندازه نصف ،AFاز نقطه Aبه سمت چپ امتداد دهید .این
نقطه را Gبنامید.از نقطه Gبه شعاع GEکمانی بزنید تا نقطه
Mبه دست آید .سپس از نقطه Eبه شعاع EMکمان بزنید تا نقطه
∧
یک NAF زاویه
Nبه دست آید .نقطه Aرا به Nوصل کنیدٔ .
∧
پنجم زاویه BACمی باشد .با شعاع NFکمان EFرا به پنج
قسمت مساوی تقسیم کرده و از نقطه Aخطوطی را به نقاط
∧
به پنج قسمت مساوی BAC زاویه
ٔ به دست آمده وصل کنید.
تقسیم می شود( .شکل 15ــ)1
نکته :چنانچه مقدار زاویه داخلی یک نقش بیشتر از
شکل 15ــ1ــ تقسیم زاویه قائمه به پنج قسمت مساوی ˚( 90قائمه) باشد ،آن را کُند (شکل 16ــ )1و در صورتی که
مقدار زاویه داخلی آن کمتر از ˚ 90باشد آن را تُند گویند( .شکل
17ــ)1
بیشتر از 90درجه
کمتر از 90درجه
شکل 17ــ1ــ نقش (شمسه) ده تند شکل 16ــ1ــ نقش (شمسه) ده کند
7
مترین
1ــ پاره خط ABرا به پنج قسمت مساوی تقسیم کنید.
∧
را به شش قسمت مساوی تقسیم کنید. BAC قائمه
2ــ زاویه ٔ
∧
را به ده قسمت مساوی تقسیم کنید. BAC قائمه
3ــ زاویه ٔ
8
تقسیم دایره به قسمت های مساوی
الف) تقسیم دایره به پنج قسمت مساوی :دایره ای به
مرکز Oو دو قطر عمود بر هم آن ABو CDرا رسم نمائید.
شعاع OAرا به دو قسمت مساوی تقسیم کنید ،نقطه Eبه دست
می آید .نقطه Eرا مرکز قرار داده ،به شعاع ECکمان بزنید تا نقطه
Fبه دست آید.
نقطه Cرا مرکز قرار داده ،به شعاع CFکمان بزنید تا
محیط دایره را در نقطه Gقطع نماید.
CGیک پنجم محیط دایره است( .شکل 18ــ)1
شکل 18ــ1ــ تقسیم دایره به پنج قسمت مساوی
با تقسیم دایره به پنج قسمت مساوی می توان برخی
نقش مایه های هندسی را رسم نمود.
1ــ پنج کُند (پنج ضلعی منتظم) :1دایره ای به مرکز
Oو شعاع دلخواه رسم نمائید .آن را به پنج قسمت مساوی
تقسیم نموده نقاط به دست آمده Dʹ، Cʹ، G ،Bʹ ،Aʹ ،را به
یکدیگر متصل نمائید .پنج ضلعی منتظم به دست می آید( .شکل
19ــ)1
1ــ چند ضلعی ،که ضلع های آن با هم مساوی و زاویه های آن نیز با هم مساوی باشد را چند ضلعی منتظم گویند.
9
شکل 20ــ1ــ ب) پنج ُکند شکل 20ــ1ــ الف) نمونۀ رسم پنج کند در گرۀ ده کند
امام زاده محروق ــ درب چوبی ــ نیشابور
کرده و نقاط را یک در میان به هم وصل کنید ،از Aبه Cاز Cبه 2ــ ستاره یا پنج پری ُتند :دایره ای به مرکز Oو شعاع
Eاز … و از Dبه ( Aشکل 23ــ)1 OAرسم کنید (شعاع دلخواه) آن را به پنج قسمت مساوی تقسیم
ب الف
10
با تقسیم دایره به هشت قسمت مساوی می توان به نقش هایی
همچون ستاره هشت پر دست یافت که حضورش در تاریخ هنر
ایران بی شمار است.
ــ رسم شمسه هشت :دایره ای به مرکز Oو شعاع
دلخواه رسم ،آن را به هشت قسمت مساوی تقسیم نمائید.
نقاط تقسیم را یک در میان به هم متصل نمائید ،شمسه
هشت به دست می آید (شکل های 24ــ 1و 26ــ .)1چنانچه نقاط
تقسیم را دو در میان به یکدیگر متصل نمایید ،شکل به دست آمده
ستاره هشت پر خواهد بود (شکل٢5ــ.)١
ٔ
11
شکل 26ــ1ــ شمسه هشت
سقف هتل عباسی ــ اصفهان
مترین
1ــ ستاره پنج پری را در دایره ای به شعاع 2/5سانتی متر رسم نمائید.
2ــ در دایره ای به شعاع 5سانتی متر نقش پنج کُند را رسم نمائید.
3ــ با استفاده از تقسیمات دایره (شعاع دلخواه) یک ستاره ده پری تُند رسم نمائید.
4ــ با استفاده از روش تقسیمات دایره یک ستاره 12پر در دایره ای به شعاع 7سانتی متر رسم نمائید.
ستاره ٨پر در دایره ای به شعاع ٥سانتی متر رسم نمائید.
ٔ 5ــ با استفاده از روش تقسیمات دایره یک
12
را به دو نیم تقسیم نمائید ،نقاط ʹ Cʹ،Bʹ ،Aو ʹ Dبه دست می آید. رسم مربع
از اتصال نقاط فوق به یکدیگر مربع به دست می آید( .شکل دایره ای به مرکز Oو شعاع دلخواه رسم نمائید .دو قطر
27ــ )1همچنین می توان از اتصال نقاط به دست آمده از تقاطع آن را بر هم عمود نموده نقاط C، B، Aو Dبه دست می آید.
کمان ها مربع را رسم نمود. CDو
DA ، BC ، AB
هر کدام از کمان های چهارگانه
ب
الف
شکل 27ــ1ــ رسم مربع
شکل 29ــ1ــ نقش مربع ــ بخشی از طرح قالیچه سنگی ــ تخت جمشید ــ حجاری شده بر درگاه تاالر صد ستون
13
شکل 30ــ1ــ نقش مربع در قالی پازیرک
هخامنشی ــ ابعاد 189در 200سانتی متر
ب الف
مترین
1ــ در دایره ای به شعاع 2سانتی متر ،مربعی رسم نمائید.
2ــ نقش چهارلنگه را در مربع قناسی به قطر 4سانتی متر رسم نمائید.
16
رسم مثلث یا ُتکّه (سه ضلعی منتظم)
دایره ای به مرکز Oو شعاع دلخواه رسم نموده ،دو قطر
آن را بر هم عمود نمائید .نقاط C،B،Aو Dبه دست می آید.
به شعاع OCو به مرکز Cکمانی بزنید تا محیط دایره را در
نقاط Eو Fقطع نماید.
نقاط E،Aو Fرا به یکدیگر وصل نمائید ،یک سه ضلعی
متساوی االضالع به دست می آید( .شکل 37ــ)1
بسیاری از نقش های هندسی را با استفاده از پرگار و
خط کش بر مبنای مثلث می توان رسم نمود.
شکل 37ــ1ــ رسم مثلث (تُکه)
مترین
1ــ ُتکه را رسم نمائید.
2ــ با تقسیم زاویه به 3قسمت مساوی ،مستطیل افقی رسم نمائید.
3ــ با تقسیم زاویه به پنج قسمت مساوی ،مستطیل عمودی رسم نمائید.
18
پرسش ها
1ــ هندسه را در مفهوم امروزی آن تعریف کنید.
2ــ نقش های هندسی از جهت شیوه ترسیم به چند گروه تقسیم می شوند؟ توضیح دهید.
3ــ هندسه نقوش را تعریف کنید.
4ــ ساده ترین عناصر هندسی به کار رفته در آثار تاریخی چیست؟ آن ها را نام ببرید.
5ــ تفاوت میان نقوش تند و کند چیست؟ توضیح دهید.
6ــ نمونه هایی از عناصر هندسی خط ،دایره ،مثلث و مربع را در آثار و اشیای پیرامون خود شناسایی و درکالس
ارائه نمائید( .نقوش را رسم نمائید).
19
فصل دوم
نقوش هندسی
و نظایر آن و در هنرهای سنتی از جملـه اُرسیهـا ،مشبکهـای مجموعهای از نقوش که برای ایجاد و ترکیب آنها از قواعد
سفال و سرامیـکی ،منبت ،معرق ،فـرش ،کتابآرایـی و … مشاهـده و روابط هندسی استفاده میشود «نقوش هندسی» نام دارند .این
می شوند( .شکلهای ١ــ ٢تا ١١ــ)٢ نقوش در فضاهای معماری به شکل آجرچینی ،آینهکاری ،گچ بری
شکل ٤ــ٢ــ نقوش هندسی در معرق خاتم شکل ٣ــ٢ــ نقوش هندسی در گره چینی چوب
درب آرامگاه شیخصفیالدین اردبیلی ــ موزه کاخ چهلستون ــ اصفهان صندوق قبر ــ آرامگاه آقا ــ تهران
21
شکل ٦ــ٢ــ نقوش هندسی در گچ بری شکل ٥ــ٢ــ نقوش هندسی در کتابآرایی
مسجد جامع ــ اصفهان قرآن ــ صفحه افتتاحیه ــ دوره ایلخانی
شکل ١١ــ٢ــ نقوش هندسی در سفال شکل ١٠ــ٢ــ نقوش هندسی در فلز (مشبک فلز)
23
در این روش ابعاد محل موردنظر را به واحدهای منظم و هنرمند درهر موقعیت زمانی و مکانی با سنتها و هنرهای ملی
خود ارتباط دارد بهطوری که آموزش و فراگیری آن هنر در حفظ معینی از مربعها ،مثلثها و یا لوزیها تقسیم میکنند .هریک از
این واحدها همچون مبنایی است که نقوش هندسی بر آنها ترسیم اصالت و استقالل فرهنگی آن قوم و ملت نقشی اساسی دارد.
آنچه در اینجا مدنظر است ،نقوش هندسی در هنرهای ملی میشود.
در نهایت ایـن واحـدها از هـر طرف ،به دیگر واحدها و سنتی ایران است .باید دانست که ترسیم نقوش هندسی بر بستر
و زمینههای خاص هندسی انجام می شود تا امکان رسم آنها با می پیوندند تا طرح کلی را بهوجود آورد .ویژگی دیگر این نظام
آن است که در آن میتوان طرحها را برحسب نیاز ،بزرگتر یا کمترین خطا فراهم شود.
این بستر مناسب شامل :شبکهها و زمینهها میباشد که کوچک تر ترسیم نمود.
الزم به ذکر است که شبکههای هندسی بیشتر در ترسیم نقوش حاصل از آنها را به روشهای مختلف گسترش میدهیم.
در این فصل به بررسی مهمترین شبکهها و روشهای گسترش نقوش ساده هندسی کاربرد دارد .برای این منظور ابتدا الزم است
شبکههایی از مربع ،مربع مورب (قناس) ،لوزی و مثلث با زوایای مورد استفاده میپردازیم.
٤٥،٣٠و یا ٦٠درجه ترسیم نمود (شکل ١٢ــ.)٢
الف) شبکه مربع :هرگاه اضالع یک مربع یا مستطیل را شبکه
برخی از نقوش هندسی بر یک نظام شبکهای استوار به اندازههای برابر تقسیم کرده و سپس اندازههای بهدست آمده را
است .نظامی که در آن ،شبکههای هندسی به واحدهای مشخصی بهطور دقیق به هم وصل کنیم ،خانههای مربع شکل کوچکتری در
(مـربع ،مثلث ،لـوزی و …) تقسیم شدهانـد و بـهطور منظـم قابل درون شکل اصلی بهدست میآید که اصطالحاً به آن «شبکه مربع»
می گویند( .شکل ١3ــ)٢ تکرار هستند.
ابابیل
شش
شش و تکه
موج در موج
طبل پیلی حاشیه
پیلی و مربع
موج و سلی
طبل در طبل
پیلی
شکل ١2ــ٢
24
ب) شبـکه مـربـع مـورب (قـنـاس) :اگـر مـربعهـای
کوچکتر در داخل مربع یا مستطیل بزرگ بهصورت مورب و با
زاویه ٤٥درجه نسبت به اضالع بزرگ بهدست آیند آن شبکه را
«شبکه مربع مورب» مینامند( .شکل ١4ــ)٢
شکل ١6ــ٢ــ کاربرد نقش پیلی در کاشی معرق شکل ١5ــ٢ــ نقش پیلی ــ براساس شبکه مربع
25
شکل ١7ــ٢ــ نقش پیلی و مربع
براساس شبکه مربع مورب
26
در شیوه دوم ،نقشها با استفاده از اضالع و قطرهای
مربع در شبکههای مربع و مربع مورب شکل میگیرند( .شکلهای
١9ــ ٢تا ٢1ــ)٢
وسلی در ١
__ حاشیه شکل ٢2ــ٢ــ نقش موج ِ شکل ٢1ــ٢ــ نقش موج ِ
وسلی
٤ براساس شبکه مربع
27
شکل ٢3ــ٢ــ نقش موج ِ
وسلی ،گچ بری
بخشی از دیوار خارجی آرامگاه آقا ــ تهران
شکل ٢5ــ٢ــ نقش طبل در طبل شکل ٢4ــ٢ــ نقش طبل در طبل
بارگاه مطهر امام رضا (ع) ــ مشهد براساس شبکه مربع ــ نقش مایه الهام گرفته از اشیاء
28
شکل ٢7ــ٢ــ نقش طبل و پیلی حاشیه شکل ٢6ــ٢ــ نقش طبل و پیلی حاشیه
مسجد جامع یزد براساس شبکه مربع مورب ــ الهام گرفته از اشیاء
مترین
١ــ نقش طبل در طبل را در شبکه مربع رسم نمایید و واحد نقش را مشخص کنید.
شبکه مناسب در کادر ١٠ × ١٠سانتیمتر رسم نمایید.
٢ــ نقش پیلی و مربع را در ٔ
٣ــ نقش موج را در شبکه مربع مورب رسم نمایید .واحد نقش را مشخص کنید.
٤ــ به ازای هریک از شیوههای ایجاد نقش در شبکههای مربع به دلخواه نقوشی را در اندازههای متفاوت ایجاد
کنید( .برای هر شیوه یک نقش)
29
ج) شبکه لوزی :از جمله شبکههای هندسی ،شبکه لوزی
است که در آن لوزیهای کوچکی در کنار یکدیگر قرار گرفته و
سطح شبکه را بهطور کامل پُر کردهاند.
بـرای تـرسیم شبکـه لـوزی ،ابتـدا انـدازه خـط افـقـی
تشکیلدهنده شبکه را درنظر بگیرید (خط الف ــ ب) و در دوسر
آن ،دو خط عمود رسم نمایید.
سپس روی خط افقی را به اندازه معین (این اندازه بستگی
به ریز و درشتی شبکه دارد) عالمتگذاری نمایید.
سپس با استفاده از گونیای ٣٠یا ٦٠درجه نسبت به خط
افق ،خطوط مورب را ترسیم نمایید( .شکل ٢8ــ)٢
30
برای پیدایش نقوش هندسی در شبکه لوزی عالوه بر اضالع
لوزیها ،قطر آنها نیز مورد استفاده قرار می گیرد( .شکلهای
30ــ ٢تا ٣2ــ)٢
شکل 31ــ٢ــ نقش شش (النه زنبوری ) شکل 30ــ٢ــ نقش شش ــ براساس شبکه لوزی
مسجد جامع ــ یزد نقش مایه الهام گرفته از اشکال هندسی
شکل ٣2ــ٢ــ نقش شش و تُکه شکل ٣2ــ٢ــ نقش شش وتُکه ــ براساس شبکه لوزی
مقبره موالنا شیخ زینالدین ابوبکر تایبادی ــ تایباد ــ سدۀ ٩هـ.ق نقش مایه الهام گرفته از اشکال هندسی
مترین
واگیره آن را مشخص نمایید.
ٔ ١ــ با استفاده از شیوه نقشسازی در شبکه لوزی ،نقش جدیدی را ترسیم کنید.
31
د) شبکه مثلث :هرگاه در شبکه لوزی خطوطی موازی
بهگونهای رسم کنیم که از زاویههای ١٢٠درجه لوزیها بگذرد
و آنها را به دو مثلث متساویاالضالع تبدیل کند ،شبکه بهدست
آمده «شبکه مثلث» خواهد بود( .شکل ٣4ــ)٢
32
شبکه مثـلث از جملـه شبکههایی است که کـاربرد فـراوان
در پیدایش نقشهای هندسی ،از جمله نقشهای مربوط به هنر
خاتم سازی دارد( .شکلهای ٣5ــ ٢و ٣6ــ)٢
مترین
١ــ نقش ابابیل را در شبکه مثلث رسم نمایید.
٢ــ نقش جناقی را در شبکه مثلث رسم نمایید.
شبکه مثلث و لوزی نقش شش و مثلث ( ُتکه) را ترسیم کرده و واحد نقش را مشخص کنید.
٣ــ با توجه به ٔ
شبکه مثلث نقش دلخواه را ترسیم کرده و سپس گسترش داده و واحد نقش آن را مشخص کنید.
٤ــ با استفاده از ٔ
33
گسترش
مختلف گسترش مییابند ،گرایش به تکرار منظم و متقارن این نقوش در پیدایش نقشهای هندسی و اجرای آنها عالوه بر دانستن
و پدیدهها در گذر تاریخ بسیار مورد توجه انسانها بوده است. بسترهای مناسب مانند شبکهها که پیش از این آن را آموختهاید
نمونه های فراوانی را میتوان در آثار گوناگون هنری و تاریخی شیوههای گسترش این نقوش نیز حائز اهمیت است.
مشاهده کرد( .شکلهای ٣7ــ ٢تا 40ــ)٢ نقوش هندسی بیشتر با شیوههای مختلف تقارن در سطوح
شکل ٣7ــ٢ــ نمونهای از گسترش نقش انسان در یک سطح به روش تقارن انتقالی
اسپرهای آجر لعابدار ــ دوره هخامنشی ــ شوش
شکل ٣8ــ٢ــ نمونهای از تکرار متقارن انعکاسی برای ساخت یک شیء زینتی
گنجینه جیحون ــ ٥٠٠تا ٤٠٠پ .م
34
شکل 40ــ٢ــ تقارن دورانی شکل ٣9ــ٢ــ تقارن دورانی
سفالینه نقاشی شده ــ ری ــ سده هفتم هـ .ق آویز زرین و مینایی و مرصع قطر 3/8سانتیمتر ــ ساسانی
در این شیوه اندازه و جهت نقش تغییر نمییابد و تنها مکان
آن در جهتهای مختلف تغییر یافته و تکرار میشود .در هندسه
→
V برای این منظور عالمت بردار که بهصورت پارهخطی جهتدار و
دارای امتداد و اندازه معین است بهکار میرود.
→
بهعنوان مثال؛ نقش زیر براساس Vانتقال یافته (شکل
٤5ــ)٢
شکل ٤5ــ٢ــ قرینه انتقالی
36
→ →
اگر از هر نقطه شکل الف بردار AA′را همانند Vرسم
کنیم از مجموع نقاط حاصل شکلی همانند ب بهدست میآید.
در ایـنصورت مـیگوییم شکـل ب از انتقـال شکـل الف
→
به اندازه Vکه بردار انتقال خوانده میشود حاصل شده است.
شکل ٤6ــ٢ــ نقش حصیری شیوه گسترش ،نقش تغییر نمیکند.
چنانچه میبینیم در این ٔ
(شکلهای ٤6ــ ٢و ٤7ــ)٢
شکل 50ــ٢ــ گسترش لوزی ترنجدار حاشیه شکل ٤9ــ٢ــ لوزی ترنجدار حاشیه
قرینه محوری (انعکاسی)
37
نکته :باید توجه داشت که در گسترش برخی از نقشها
میتوان از هردو شیوه انتقالی و محوری بهره برد و نقش یکسانی
را بهدست آورد( .شکل های 51ــ ٢و ٥2ــ)٢
38
میتوان آن را به تعدادی که نهایتاً دایرهای را بپوشاند تکرار
کرد( .شکلهای ٥4ــ ٢و ٥5ــ)٢
نکته :باید توجه داشت که تقارن دورانی را میتوان همراه
با قرینه انتقالی و یا محوری بهکار برد .لیکن در هر دو شیوه نقش
باید بهگونهای باشد که دایرهای را بپوشاند.
مترین
١ــ یک واحد نقش جناقی را رسم نموده ،آن را به روش قرینه انتقالی در ٦واگیره گسترش دهید.
قرینه انتقالی آن را در ٤واگیره به روش قرینه محوری
٢ــ یک واحد نقش ابابیل را رسم نمایید .این بار به جای ٔ
گسترش دهید.
٣ــ یک واگیره از گره پیلی شمسهدار را رسم نمایید .آن را گسترش دهید .نوع قرینه آن را مشخص نمایید.
٤ــ یک واحد از نقش دلخواه را در شبکه مثلث ترسیم و ابتدا به روش قرینه محوری و سپس دورانی گسترش
دهید.
٥ــ با استفاده از روش ترکیبی در گسترش ،یک نقش را به دلخواه در یک سطح مشخص گسترش دهید.
39
پرسش ها
١ــ نقوش هندسی را تعریف کنید.
٢ــ نقوش هندسی بیشتر در چه آثاری دیده میشود نام ببرید.
٣ــ بسترهای هندسی مناسب برای ایجاد نقوش هندسی را شرح دهید.
٤ــ شبکه را تعریف کنید و انواع آن را نام ببرید.
٥ــ شبکه مربع را تعریف کنید.
شبکه مثلث را شرح دهید. ٦ــ شبکه لوزی را تعریف کنید و روش رسم ٔ
٧ــ انواع روشهای گسترش را شرح دهید.
8ــ تفاوت میان قرینه انتقالی و محوری را بیان کرده و برای آن مثالی بیاورید.
40
فصل سوم
گره
هدفهاى رفتارى :در پاىان اىن فصل انتظار میرود هنرجو بتواند:
1ــ اصطالحات مربوط به گره را تعریف کند.
٢ــ انواع آلت گره را نام ببرد.
٣ــ مبنای نامگذاری آلت گره را شرح دهد.
٤ــ ویژگیهای انواع گره در هنرهای سنتی ایران را شرح دهد.
زمینه مربع را نام ببرد.
٥ــ گرههای ٔ
٦ــ گره هشت و چهارلنگه را رسم کند.
٧ــ گره هشت و بازوبند (شمسه هشت وچلیپا) را رسم کند.
گره هشت و زهره را رسم کند. 8ــ ٔ
9ــ گرههای زمینه مستطیل را نام ببرد.
10ــ گر ه کند دو پنج را رسم کند.
١١ــ گره کند طبل قناس را رسم کند.
12ــ گر ه تند دو پنج را رسم کند.
گره
در فصل پیش همراه با آشنایی نقوش هندسی شبکههای می پردازیم ،زیرا دانستن آن قبل از رسم انواع گره میتواند در
ترسیم و شیوههای گسترش نقوش را آموختید .در این فصل شناخت کلی و نتیجه مطلوبتر بسیار مفید باشد.
١ــ گره :عبارتست از ترکیبی یکپارچه از نقشهای هندسی روش های ترسیم نقوش هندسی پیچیدهتر را در زمینههای متناسب
متنوعی که در یک چارچوب مشخص بهطور هماهنگ و مکمل با آنها میآموزید .به این دسته از نقوش گره گفته میشود.
ابتدا به تعریف گره ،عناوین و اصطالحات مربوط به آن قرار گرفتهاند( .شکلهای ١ــ ٣و ٢ــ)٣
41 شکل ٢ــ٣ــ مسجد گوهرشاد ــ مشهد شکل ١ــ٣ــ گره هشت و زهره مربع قناس
٢ــ واگیره :1کوچکترین جزء قابل تکرار هر گره است که
در یک چارچوب مشخص به روشی معین رسم میشود .واگیره
به تنهایی در اجرای گره بهکار نمیرود ،بلکه پس از تکرار در
جهت های خاص ،گره نمایان میشود( .شکل ٣ــ)٣
1ــ کوچک ترین جزء قابل تکرار هر گره است که الزام ًا یکی از آلت های اصلی گره در آن بایستی مشخص باشد.
42
هندسی که در یک زمینه (واحد گره) قرار گرفته باشند .لذا واحد چارچوب برای ترسیم واگیره در انواع گره به شکلهای
کار در گره چینی و گرهسازی را «آلت گره» گویند( .شکلهای مربع ،مستطیل و گاه قسمتی از دایره است.
٦ــ ٣تا ٨ــ)٣ ٤ــ آلت گره :عبارتست از ،هر واحد از مجموع نقوش
سرمهدان
شمسه
طبل
شکل ٧ــ٣ــ آلت گرهها ،از گره سرمهدان چهار شمسه شکل ٦ــ٣ــ ربع زمینه از گره سرمهدان چهار شمسه
شکل ١1ــ٣ــ آلت گره ابابیل شکل ١0ــ٣ــ آلت گره کشتی
44
و ١5ــ.)٣ آلت گرهها برحسب آن که مشابه یا الهام گرفته از کدام عنصر
د) آلتهای گره الهام گرفته از اشکال هندسی (شکل طبیعی یا مصنوعی باشند ،شکل و نام متفاوتی داشته و به گروههای
١6ــ.)٣ زیر طبقهبندی میشوند.
هـ) آلتهای گره الهام گرفته از کرات آسمانی (شکل الف) آلتهای گره الهام گرفته از گیاهان (شکل 12ــ.)٣
17ــ.)٣ ب) آلتهای گره الهام گرفته از حیوانات (شکل ١3ــ.)٣
و) آلتهای گره انتزاعی (شکل ١8ــ.)٣ ج) آلتهای گره الهام گرفته از اشیاء (شکلهای ١4ــ٣
دانه بلوط دانه بلوط یا دانۀ تند مورد یا ِس ِکرون برگ چناری فندق
45
سرمهدان مربع سرمهدان سرمهدان قناس سرمهدان سرمهدان لوز کیسه سرمهدان
سهگوش یا تُکه گرد ،مربع لوز یا تخمک راسته لوز پنج کند یا پنجضلعی منتظم پنج باز
شش چشم گاوی یا شش طبل یا شش دواتی ششبندی شش ُگلاناری شش طوالنی هشت
شش ضلعی منتظم شش ُشل
47
شمسه ترنج شمسه هشت یا شمسه ایرانی شمسه ته ُبریده شمسه ته ُبریده شمسه چوبخطی
شمسه بازوبند شمسه پا باریک کشیده شمسه ستاره یا پنج پری ستاره یا پنج پری تُند
ستاره ششپر ستاره چهارپر یا چهار لنگه چهار لنگه شمسه ستاره سهپر یا سه لنگه ِس ِکرون هشت و زهره یا زهره
واگیره
کادر گره
49
زاویه در گره ها
باید توجه داشت که زاویه در نقوش هندسی و گره ها جایگاه
ویژه ای دارد .همانطور که انبوه بی شمار نقوش هندسی متنوعی را
3
در آثار با ارزش ایران مشاهده می کنیم ،گره ها از ترکیب تعدادی
10 نقش زیر بنایی به نام «آلت گره» تشکیل می شوند .هر یک از این
نقش ها طی قرون متمادی و خالقیت استادان این فن تناسبات
معینی پیدا کرده اند که فقط با رعایت قواعدی ثابت قابل تکرار
هستند (شکل 20ــ.)1
شکل 20ــ1ــ زاویۀ آلت گرۀ پنج کند گوشه ها در هر آلت گره ،دارای «زوایایی» 1است که شکل
هر آلت گره به تناسب آن زوایا تغییر می کند .چنانچه آلت هایی که
در یک «زمینه گره»کنار یکدیگر قرار می گیرند از نظر زوایا کام ًال
همخوان باشند ،گره متناسب خواهد بود( .شکل21ــ )1چرا که
کوچکترین خطای ترسیمی ،آرایش کلی گره را برهم می زند.
3
10
2
10
شکل ٢6ــ٣ــ ب) گره کند سرمه دان قناس بزرگ ،کاربندی روی چوب شکل ٢6ــ٣ــ الف) گره ُتند دو پنج به گره کند سرمه دان قناس بزرگ
تبدیل شده (از درون پنج ُتند پنج کُند و پایه های سرمه دان به وجود آمده)
52
از ویژگی های گره های ساده این است که شمسه در ترسیم همانطورکه در فصل گذشته اشاره شد ،گره با توجه به روش
گوشه
ٔ آن معموال ً نقش ندارد .در این گره ها می توان از وسط یا ترسیم آن به دو دسته تقسیم می شود:
واگیره و یا واحد گره ،ترسیم را شروع کرد .چنانچه شمسه ای دسته اول ،گره هایی که در گره سازی بسیار معمول می باشند
ٔ
شمسه گره ،مادر نمی باشد .برخی از
ٔ در این گره ها ایجاد شود، و در ترسیم از سادگی خاصی برخوردارند .به دلیل نداشتن شمسه
گره های ساده از طریق شبکه ها نیز قابل ترسیم هستند (شکل های 1
و سایر آلت های گره مادر در اطراف شمسه ،آنها را گره های ساده
٢7ــ ٣و ٢8ــ.)٣ می نامند.
D C
A B
الف) ترسیم واگیره از طریق رسم شبکه مربع
ب) ترسیم واگیره از طریق تقسیم دایره
١ــ رسم گره های ساده در فصل ٢در مبحث شبکه مطرح شده است.
53
تمرکز در وسط واحد گره یا همان شمسه می باشد و آلت گره های کلیه
دسته دیگر ،گره های مادر هستند که آن را می توان در ٔ ٔ
دیگر در اطراف آن قرار می گیرند .شمسه اولین و مهمترین عامل زمینه ها ( چند ضلعی ها ،دایره ،بیضی ،مربع ،مستطیل ) ترسیم نمود.
در ایجاد گره است که در اطراف آن آلت هایی مانند ،ترنجی ،طبل، معموال ً برای پُرکردن زمینه ها از گره های مادر استفاده
دانه بلوط و … نقش آفرینی می کنند (شکل های ٢9ــ ٣و 30ــ.)٣ می شود .از ویژگی های گره های مادر این است که حرکت اولیه با
شکل 30ــ٣ــ گره کُند سرمه دان شکل ٢9ــ٣ــ گره مادر (گره کُند سرمه دان)
مسجد سید ــ اصفهان ــ سدۀ ١٣هـ .ق
زمینه
در اینجا رسم برخی از گره ها در چارچوب (زمینه) مربع و چنان که پیش از این گفته شد چارچوب رسم گره را زمینه
مستطیل آموزش داده می شود (شکل 31ــ.)٣ گویند و از متداولترین زمینه ها می توان به مربع و مستطیل (بسته به
نوع گره) اشاره نمود.
گره ها
زمینه مستطیل
گره های ٔ زمینه مربع
گره های ٔ
کند طبل قناس
تند دوپنج
کند دو پنج
شمسه و بازوبندی
هشت و زهره
هشت و سلی
هشت و چهارلنگه
سرمه دان و چهارشمسه
o
مرحله ٣
56
شکل 35ــ٣ــ گره هشت و چهارلنگه
مکتب تبریز ــ خمسه نظامی ــ سدۀ 10هـ .ق
o
مرحله ٣
اندازه
ٔ مرحلۀ :٣به مرکزیت نقاط C1 ،B1 ،A1و D1و به
AA1کمان بزنید تا اضالع مربع A1B1C1D1را در نقاط E1، E
o F ،E3 ،E2 ،F3 ،F1و F2قطع نماید.
مرحله ٤
مرحلۀ :٤نقاط Eو Fرا به Gوصل می کنیم سپس به همین ترتیب
نقاط E1و F1رابهE2،G1و F2رابه E3،G2و F3رابه G3متصلمی کنیم.
o (شکل ٣7ــ ٣تا 42ــ)٣
شکل 37ــ٣ــ مراحل ترسیم یک واگیره از گره شمسه بازوبند (شمسه و چلیپا)
58
شکل 38ــ٣ــ گسترش گره شمسه و بازوبند (شمسه و چلیپا)
1
C۲
مرحله ٤ ادامه خط E2Gرا به شکل خط چین امتداد دهید
مرحلۀ ٔ :4
D۲ F
نقطه K1قطع نماید .همین کار را در امتداد
تا خط C1A1را در ٔ
D۱ G۱ F۱ F۲ نقطه Kبه دست آید .همچنین نقاط D1و
خط FGانجام دهید تا ٔ
A۲ 1
D2به ترتیب از امتداد خط F2G1و EG1به دست می آیند .خط کش
E۲
E۱
K۱
را در امتداد نقاط FD2و E2D1قرار داده و خطی به ترتیب از
G
١ــ از آنجایی که انواع گره های ده براساس این گره رسم می شوند ،گره ُکند دوپنج به «ام الگره» شهرت یافته است.
٢ــ مراجعه به رسم مستطیل براساس تقسیم زاوی ٔه قائمه به پنج قسمت مساوی در فصل اول
62
مرحلۀ :٢سومین خط قاعده را با رسم قطر دیگر مستطیل
به دو قسمت مساوی تقسیم نمایید تا نقطه Eبه دست آید .از نقطه
Eعمودی خارج کنید تا اولین خط قاعده از زاویه Aو Cرا قطع
نماید .نقاط Fو Gبه دست می آید .خط دوم قاعده نیز در نقاط
F1و G1قطع می شود .خط GFبه عنوان خط محوری گره کند
دو پنج به حساب می آید.
مرحله ٢
مرحله ٣
63
مرحلۀ :٤نقاط A1به A2 ،Fبه A3را در امتداد هم متصل
نمایید .سپس نقطه A4رابه B3وصل کنید A2 .را طوری به B1
نقطه F1گذشته و امتداد آن ضلع BCرا در ٔ
نقطه وصل کنید که از ٔ
B4قطع کند .سپس نقطه A1را به B2متصل نموده و همین عمل
را بر روی زاویه Cنیز انجام دهید (شکل 44ــ.)٣
مرحله ٤
واگیره این گره قابل
ٔ پس از انجام این مراحل خطوط اصلی
شکل 44ــ٣ــ مراحل ترسیم واگیرۀ گره کُند دو پنج مشاهده است و پس از گسترش می توان گره را در سطح وسیعتر
اجرا کرد (شکل های 45ــ ٣و 46ــ.)٣
مرحله ١
65
مرحلۀ :2عمود منصف ضلع ( ADطول مستطیل) را رسم
کنید .تا خط قاعده اول را در نقطه Eقطع کند.
خط EDرا رسم کنید .همین عمل را ،با رسم عمودمنصف
F۲
نقطه Fرا به Bوصل کنید.
طول BCانجام دهیدٔ .
F۱
این خطوط را ادامه داده تا خطوط قاعده دوم و سوم را
N
به ترتیب در نقاط F1 ،E2 ،E1و F2قطع نمایند.
E F
M
E۱
E۲
مرحله 2
C۳ C۱
مرحلۀ :3به مرکز Aو به شعاع AE1و AE2کمان هایی رسم
کنید .همین کار را در رأس مقابل ( )Cانجام دهید .از تقاطع این
F۲ کمان ها با ضلع های مجاور مستطیل مطابق شکل نقاط،A2 ،A1
G۲ F۱ G۱
A3و C2 ،C1و C3به دست می آید .از برخورد کمان CF1با یکی
N نقطه G1و از برخورد کمان CGبا یکی
زاویه ٔ C
قاعده ٔ
ٔ از خطوط
C۲
K۱ نقطه G2را مانند شکل نامگذاری
زاویه ٔ C
قاعده ٔ
ٔ دیگر از خطوط
E F
زاویه مقابل ( )Aنیز همین کار را کرده و نقاط H1و H2
کنید .در ٔ
K۱
A۲ M را نامگذاری کنید .اکنون خط G1G2را رسم کرده و امتداد دهید
تا خط ADرا قطع نموده و خط H1H2را نیز رسم کرده تا خط
H۱ E۱ H۲
E۲
BCرا قطع کند .به ترتیب خط H1A2 ،E2A3 ،F2C3و G1C2را
رسم کنید .حال از نقاط A1H2خطی را رسم کرده و امتداد دهید
تا خطی که از نقاط C2Fمی گذرد را در یک نقطه قطع نماید نام
نقطه های به دست آمده را Kو K1بگذارید.
A۱ A۳
مرحله 3
66
C۳
نقطه A3به موازات KC2خطی را رسم کنید مرحلۀ :4از ٔ
نقطه C3نیز خطی را به
تا خط FBرا در یک نقطه قطع کند .از ٔ
موازات K1A2رسم کنید تا خط EDرا در یک نقطه قطع کند.
F۲
اکنون خط FBو EDرا تا نقاط یاد شده به شکل ممتد رسم کنید.
G۲ F۱ G۱
N
C۲
K۱
E F
K۱
A۲ M
۱ ۳
مرحله 4
شکل ٤7ــ٣ــ مراحل ترسیم واگیره گیرۀ کند طبل قناس
شکل 49ــ٣ــ گره کُند طبل قناس شکل 48ــ٣ــ گره کند طبل قناس
67
شکل 51ــ٣ــ گره کُند سرمه دان ــ بارگاه حضرت رضا(ع) ــ ایران طالی نادری ــ مشهد شکل 50ــ٣ــ گره ک ِ
ُند سرمه دان
69
مترین
واگیره گره کُند دوپنج را رسم نموده و با ٤بار تکرار واحد گره را به دست آورید.
ٔ ١ــ
٢ــ با راهنمایی هنرآموز خود ٢ ،نمونه از گره کُند دو پنج را در آثار تاریخی یا صنایع دستی شهر خود شناسایی کنید.
٣ــ یک نمونه از انواع گره کُند را در آثار تاریخی شناسایی و واگیره آن را رسم کنید.
مرحله ١
مرحله ٢
70
مرحلۀ :٣کمان هایی به مرکز Aو شعاع AF2، AF1، AF
و AF3رسم کنید .بر روی زاویه Cنیز همین عمل را انجام دهید.
E٤
H٤ نقاط به دست آمده را مطابق شکل مرحله ٣نامگذاری کنید.
F٤
مرحله ٣
F٤
مرحله ٤
شکل 58ــ٣ــ مراحل ترسیم واگیرۀ گره ُتند دو پنج (ده ُتند)
71
شکل 60ــ٣ــ گره ُتند دوپنج شکل 59ــ٣ــ گره ُتند دوپنج (ده ُتند)
مقبره سید ــ اصفهان
شکل 62ــ٣ــ گره تند دوپنج (ده ُتند) شکل 61ــ٣ــ گره تند دوپنج یا ده تند (خطوط قرمز)
آرامگاه آقا ــ دوره قاجاریه ،بخشی از گچ بری دیوار ــ تهران به دست آمده از کند دوپنج
72
شکل 64ــ٣ــ گره ُتند طبل پابزی شکل 63ــ٣ــ گره ُتند طبل قناس پابزی (خطوط قرمز)
مسجد لرزاده ــ سقف شبستان ــ تهران به دست آمده از گره کُند طبل قناس (خطوط سیاه)
شکل 66ــ٣ــ درب چوبی ــ گره ُتند طبل پابزی شکل 65ــ٣ــ گره ُتند طبل پابزی (خطوط قرمز)
به دست آمده از گره کند سرمه دان چهارشمسه
73
شکل 68ــ٣ــ گره ُتند دانه بلوط (خطوط قرمز) شکل 67ــ٣ــ گره ُتند پابزی دو برگ چناری (خطوط قرمز)
گره کُند سرمه دان قناس کوچک
به دست آمده از ٴ به دست آمده از گره کُند سرمه دان
مترین
واگیره گره تُند دوپنج یا ده تُند را رسم نمایید .با ٤بار تکرار آن واحد گره را به دست آورید.
ٔ ١ــ
٢ــ با ُخردکردن گره کند دو پنج ،گره تُند دوپنج را به دست آورید.
٣ــ با راهنمایی هنرآموز خود ٣نمونه گره تند را در آثار تاریخی و یا صنایع دستی شهر خود شناسایی کنید.
واگیره آن را رسم کنید.
ٔ ٤ــ یک نمونه از گره تند ده شناسایی شده در تمرین ٣را انتخاب و
پرسش ها
١ــ گره را تعریف کنید.
2ــ واگیره را تعریف کنید.
3ــ واحد گره را تعریف کنید.
4ــ علت نام گذاری آلت گره ها را با ذکر نمونه شرح دهید.
5ــ ویژگی های گره ها را در هنرهای سنتی شرح دهید.
6ــ گره های زمینه مربع را نام ببرید.
7ــ گره های زمینه مستطیل را نام ببرید.
74
مطالعهٔ آزاد
معقلی
رسم انواع نقوش و خطوط را در زمینه هایی از مربع ،لوزی و مستطیل یا در شبکه های مربع ،لوزی و … را
معقلی می نامند .یکی از انواع معقلی« ،خط معقلی» یا خط ب ّنایی است .این خط از ترسیم خطوط موازی و متقاطع در
زیرمجموعه خط کوفی می دانند .آنچه در طراحی این خط بسیار
ٔ اشکال هندسی حاصل می شود .برخی این خط را
مهم است برابری و یکنواختی ضخامت خط نوشته با فواصل بین آن است .در خط ب ّنایی پیچیده ،شاهد خط نوشته هایی
هستیم که عالوه بر خط ،فواصل بین آن نیز به صورت خط نوشته و معنا دار بوده و خوانده می شوند.
76
شکل 72ــ٣ــ نقاشی معقلی (زمینه خوانده می شود)
77
شکل 73ــ٣ــ نقاشی خط معقلی گره دار
78
شکل 74ــ٣ــ نقش معقلی با به کارگیری شکل مستطیل در زمینه مربع
79
شکل 75ــ٣ــ نقش معقلی
80
شکل 76ــ٣ــ نقش گره دار معقلی در زمینه مربع
81
شکل 77ــ٣ــ نقش گره دار معقلی در زمینۀ مربع
82
فهرست منابع
١ــ اردالن ،نادر ،الله ،بختیار ــ حس وحدت (سنت عرفانی در معماری اسالمی) ــ ترجمه حمید شاهرخ ــ
نشر خاک ــ 1380
٢ــ امرائی ،مهدی ــ اُرسی ،پنجره های رو به نور ــ سمت ــ 1383
3ــ بالتدو شاتیش ،یورگیلس؛ آرتر ،پوپ ــ نقوش پیشینه دار ــ مترجم ژیلبرت صدیق پور ــ کاوش ــ 1384
(دوره 15جلدی)
ٔ 4ــ پوپ ،آرتر؛ اکرمن ،فیلیپس ــ سیری در هنر ایران ــ علمی و فرهنگی ــ 1387ــ
5ــ روزی طلب ،غالمرضا؛ جاللی ،ناهید ــ هنر خاتم ــ سمت 1382
6ــ رئیس زاده ،مهناز؛ مفید ،حسین ــ احیای هنرهای از یاد رفته ــ مولی ــ 1374
٧ــ زمرشیدی ،حسین ــ گره چینی در معماری اسالمی و هنرهای دستی
8ــ ژوله ،تورج ــ پژوهشی در فرش ایران ــ یساولی ــ 1381
٩ــ عبـاس ،سید جان؛ شلمکر سلمان ،عـامر ــ هم آراستگی در نگـاره هـای اسالمی ــ تـرجمه آمنـه آقاربیع ــ
کاوش ــ 1384
١٠ــ کریستین ،جان ــ ایران کهن ــ ترجمه خشایار بهاری ــ کارنگ ــ 1378
١١ــ لینگز ،مارتین ــ هنر خط و تذهیب قرآنی ــ ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی ــ گروس ــ 1377
12ــ ماهرالنقش ،محمود ــ کاشی و کاربرد آن ــ سمت ــ پائیز 1381
(دوره
ٔ 13ــ ماهرالنقش ،محمود ــ طرح و اجرای نقش در کاشیکاری ایران ــ موزه رضا عباسی ــ 1362
پنج جلدی)
14ــ محمدبن محمد البوزجانی ،ابوالوفاء ــ هندسه ایرانی ــ ترجمه سید علیرضا جذبی ــ سروش ــ 1369
15ــ مکی نژاد ،مهدی ــ گزیده آثار استاد شعرباف (گره و کاربندی) ــ فرهنگستان هنر ــ 1385
16ــ مکی نژاد ،مهدی ــ تزئینات معماری ــ سمت ــ 1387
١٧ــ نگهبان ،عزت الله ــ حفاری های مارلیک ــ سازمان میراث فرهنگی ــ 1378
18ــ نجیب اوغلو ،گل رو ــ هندسه و تزئین در معماری اسالمی ــ ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی ــ روزنه ــ 1379
19ــ ویلسونِ ،اوا ــ طرح های اسالمی ــ ترجمه محمد رضا ریاضی ــ سمت ــ 1377
20ــ السعید ،عصام؛ پارمان ،عایشه ــ نقش های هندسی در هنر اسالمی ــ ترجمه مسعود رجب نیا ــ سروشــ
1363
83