Professional Documents
Culture Documents
Усвојување На МОВ и На МНВ Во Македонскиот Јазик Како Странски
Усвојување На МОВ и На МНВ Во Македонскиот Јазик Како Странски
КИРИЛ И МЕТОДИЈ“
СКОПЈЕ
-магистерски труд-
Изработил: Ментор:
Скопје, 2015
i
ПРЕДГОВОР
i
меѓујазично влијание, која ми послужи како модел при организацијата на трудот и
анализата на резултатите од спроведеното истражување.
Благодарност изразувам и до проф. д-р Славица Велева, проф. д-р Елена
Верижникова, проф. д-р Марјан Марковиќ, проф. д-р Искра Пановска-Димкова, проф.
д-р Татјана Гочкова и на многу други кои на одреден начин имаат свој придонес кон
овој труд.
Им благодарам и на членовите на Комисијата, проф. д-р Славица Велева, проф. д-р
Елена Петроска и заменик-членот, проф. д-р Анета Дучевска за нивното стручно
мислење, сугестии и забелешки за содржината на магистерскиот труд. Дел од
забелешките што ми беа укажани на одбраната, а со кои се согласувам се применети во
ова електронско издание.
Им благодарам и на учесниците на Меѓународниот семинар по македонски јазик,
литература и култура што се одржа во Охрид 2014 година за нивната согласност да
учествуваат како испитаници во истражувањето. За оформувањето на конечниот
прашалник особено ми помогнаа претходно направените истражувања и консултации
со: Мирела Урсу, Грит Јанс, Наталија Прасолова, Јулија Мареева, Анке Клајн, Јелена
Стојковиќ, Аманда Ремпел, Макс Валстром, Ерик Кампо, Пјотар Кондрак, Алина
Муренкова Костриченко, Софија Заболотнаја, Мојца Мојч, Дејв Вилсон, Спас Рангелов
и многу други.
Благодарност му изразувам и на поранешниот директор на Меѓународниот семинар
за македонски јазик, литература и култура, проф. д-р Максим Каранфиловски за
можноста да учествувам на Семинарот за време на неговиот мандат и за искуството и
контактите што ги стекнав таму. Ѝ благодарам и на сегашната директорка на
Семинарот, проф. д-р Славица Велева, која ми овозможи да учествувам на Семинарот
во последните две години. Благодарение на тоа имав можност да го спроведам
конечното истражување, чии резултати се објавени во овој труд.
На крај, им благодарам на моите најблиски, на пријателите и на колегите од работа
за нивното разбирање, за поддршката и за огромната толеранција.
ii
СОДРЖИНА
Апстракт ...................................................................................................................................................................... vi
Abstract......................................................................................................................................................................... vi
Листа на скратеници .................................................................................................................................................vii
Список на СЛИКИ ...................................................................................................................................................viii
Список на ТАБЕЛИ .................................................................................................................................................viii
Список на ГРАФИКОНИ ........................................................................................................................................... x
Список на ПРИЛОЗИ ...............................................................................................................................................xii
iii
3.4.2 ПРЕКАЖАНОСТ ............................................................................................................................... 49
3.5 Категорија ЕВИДЕНЦИЈАЛНОСТ ......................................................................................................... 51
3.5.1 Видови евиденцијални значења ....................................................................................................... 53
3.6 Категорија ДИСТАНЦА .......................................................................................................................... 58
iv
5.2.3.4 Преглед и анализа на правилните и на неправилните УПОТРЕБИ НА МНВ (Б2-Ц1) .... 156
5.3 СПОРЕДБЕНА АНАЛИЗА НА РЕЗУЛТАТИТЕ ОД ТРИТЕ РАМНИШТА .............................. 160
v
АПСТРАКТ
Abstract
This dissertation examines the acquisition of the definite and indefinite past tense
acquisition in the Macedonian language by L2 learners. The objectives of this study are twofold:
the first is to determine the similarities and differences between the two tenses and the second is
to describe the type of errors made by L2 learners and to analyze the reasons for their
occurrence. The study highlights the difficulties faced by L2 learners
vi
ЛИСТА НА СКРАТЕНИЦИ
J1 – прв јазик
Ј2 – втор јазик
ЈП – јазик посредник
МЈ – меѓујазик (јазик на изучувачот)
МОВ – минато определено време
МОСВ - минато определено свршено време
МОНС - минато определено несвршено време
МНВ - минато неопределено време
МНСВ - минато неопределено свршено време
МННВ - минато неопределено несвршено време
impf – имперфективни (несвршени) глаголи
pf – перфективни (свршени) глаголи
Е – време на одвивање на настанот
S – време кое го означува моментот на зборување
R – референтно време
ГМЈ – Граматика на македонскиот јазик
ДМЈ – Добре дојдовте на македонски јазик
ЗМ – Зборувате ли македонски?
ЗЕР- Заедничка европска референтна рамка за јазици: учење, настава и оценување
vii
СЛИКИ
Слика 1 Екологија на јазичното усвојување (сп. Браун, 1994: 296) ....................................... 8
Слика 2. Шематски приказ на процесот на усвојување јазик ................................................ 10
Слика 3. Меѓујазикот и процесите на усвојување на јазик .................................................... 10
Слика 4. Ситуации наспрема реченици: концептуалното наспрема јазичното ................... 23
Слика 5. Референтни рамништа на степенот на владеење на јазикот .................................. 29
Слика 6. Приказ на деиктичките сфери ................................................................................... 34
Слика 7. Определување на дадени настани во време ............................................................. 36
Слика 8 Модел на стварносната димензија ............................................................................ 45
Слика 9. Настани во и надвор од деиктичката сфера на говорителот .................................. 46
Слика 10. Извадоци од учебниците Божилак и Macedonian: A course for beginning and
intermediate students (соодветни инструкции и примери за употребата на МНВ) ............. 111
Слика 11. Извадоци од учебниците ЗМЈ и ДМЈ (содржини преку кои се воведува МНВ; со
значење актуелна релевантност на минат настан) ................................................................ 112
ТАБЕЛИ
Табела 1. Фази на процесот на усвојување втор јазик ........................................................... 11
Табела 2. Класификација и опис на видовите грешки ........................................................... 26
Табела 3. Видови евиденцијални значења во балканските јазици ........................................ 54
Табела 4. Приказ на значењата на формите за дистанцираност според Макарцев ............ 56
Табела 5. Морфолошки показатели на МОСВ и на МОНВ (паралела) ................................ 62
Табела 6. Менување на глагол од а-група во МОСВ .............................................................. 63
Табела 7. Менување на глагол од и-група: и-раздел во МОСВ............................................. 63
Табела 8. Менување на глагол од и-група, е-раздел во МОСВ ............................................. 64
Табела 9. Менување на глагол од и-група, а-раздел во МОСВ ............................................. 64
Табела 10. Менување на глагол од и-група, о-раздел во МОСВ ........................................... 64
Табела 11. Менување на глагол од е-група, а-раздел во МОСВ ........................................... 65
Табела 12. Менување на глагол од е-група, а-раздел во МОСВ ........................................... 65
Табела 13. Менување на глагол од е-група, Ø--раздел во МОСВ .......................................... 66
Табела 14. Менување на глаголот СУМ во МОНВ ................................................................ 66
Табела 15. Менување на глаголи од трите групи во МОНВ .................................................. 68
viii
Табела 16. Менување на глаголи во МНСВ и МННВ ........................................................... 68
Табела 17. Шематски приказ на употребите на МОВ и на МНВ во однос на прекажаноста
....................................................................................................................................................... 79
Табела 18. Паралела на главните карактеристики на МОВ и на МНВ................................. 95
Табела 19. Опис на говорните ситуации во кои се употребува МОВ при изрази на тврдење
..................................................................................................................................................... 102
Табела 20. Опис на говорните ситуации во кои се употребува МНВ при изрази на тврдење
..................................................................................................................................................... 103
Табела 21. Опис на говорните ситуации во кои се употребува МОВ при изрази на
прашување ................................................................................................................................ 104
Табела 22. Опис на говорните ситуации во кои се употребува МНВ при изрази на
прашување ................................................................................................................................ 104
Табела 23. Опис на говорните ситуации во кои се употребуваат МОВ и МНВ при изрази
на негирање .............................................................................................................................. 105
Табла 24. Преглед на основните функции на МОВ и на МНВ............................................. 107
Табла 25. Преглед на изделените функции на МОВ и на МНВ за целите на истражувањето
..................................................................................................................................................... 116
Табела 26. Профил на испитаниците од преодно рамниште (А2-Б1) ................................. 120
Табела 27. Предвидени наспрема регистрирани форми на МОВ и на МНВ (А2-Б1)
.................................................................................................................................................... 121
Табела 28. Правилна и неправилна употреба на МОВ (А2-Б1 рамниште) ........................ 125
Табела 29. Правилна и неправилна употреба на МНВ (А2-Б1 рамниште) ........................ 132
Табела 30. Профил на испитаниците од средно рамниште (Б1-Б2) .................................... 135
Табела 31. Предвидени наспрема регистрирани форми на МОВ и на МНВ (Б1-Б2)
..................................................................................................................................................... 136
Табела 32. Правилна и неправилна употреба на МОВ (Б1-Б2) ........................................... 140
Табела 33. Правилна и неправилна употреба на МНВ (Б1-Б2 рамниште) ......................... 145
Табела 34. Профил на испитаниците од напредно рамниште (Б2-Ц1) ............................... 148
Табела 35. Предвидени наспрема регистрирани форми на МОВ и на МНВ (Б2-Ц1)
..................................................................................................................................................... 149
Табела 36. Правилна и неправилна употреба на МОВ (Б2-Ц1) .......................................... 152
Табела 37. Правилна и неправилна употреба на МНВ (Б2-Ц1) ......................................... 157
ix
ГРАФИКОНИ
x
Графикон 14. Приказ на процентуалната застапеност на правилните употреби на МОВ
(Б2-Ц1) ..................................................................................................................................... 153
xi
ПРИЛОЗИ
Прилог 2: Скала за граматичка точност (преземено од ЗЕР, 2012: 112) ............................ 181
xii
Јазикот е во нас и ние сме во јазикот.
Ние го менуваме него и тој нè менува нас.1
1.ВОВЕД ВО ПРОБЛЕМОТ
1
http://librev.com/index.php/discussion-culture-publisher/2788-2015-08-29-23-21-46
1
Основната претпоставка од која поаѓаме е дека причина за ваквиот проблем е
недоволно прецизираното разграничување на значењата и функциите на овие времиња и
начинот на кој овие содржини се претставени во учебниците по македонски јазик како
странски и низ другите наставни материјали.
За потребите на трудот беше изготвен прашалник (в. Прилог 6), кој се состоеше од
повеќе задачи, односно кратки текстови во кои беа изоставени глаголските форми на МОВ
и на МНВ. Истражувањето беше спроведено во рамките на XLVII летна школа на
Меѓународниот семинар за македонски јазик, литература и култура и во него учество
зедоа вкупно 21 испитаник, изучувачи на македонскиот јазик како странски. Степенот на
познавање на македонскиот јазик на овие испитаници варираше од А2 до Ц1 рамниште.
2
резултатите од истражувањето треба да бидат земени со извесна доза на резерва. Сепак, се
обидовме врз основа на материјалот што го имаме да дојдеме до одредени сознанија и
претпоставки, кои ќе ни овозможат да добиеме појасна претстава за тешкотиите со кои се
соочуваат изучувачите и да ги откриеме проблемите и можните причини за тоа, што е и
цел на нашиот труд.
3
1.2 Структура на трудот
4
Во рамките на тоа ги прикажуваме сите видови грешки што се среќаваат кај формите на
МОВ и на МНВ, а потоа се задржуваме на правилните и на неправилните употреби на
МОВ и на МНВ. На крајот правиме споредба на добиените резултати од трите рамништа.
5
2. УСВОЈУВАЊЕ ВТОР/СТРАНСКИ ЈАЗИК
Терминот втор јазик, во поширока смисла, се однесува на секој јазик кој е усвоен по
првиот (мајчиниот) јазик, независно од тоа на која возраст се усвојува ниту пак, дали е тоа
трети, четврти, петти или десетти јазик што се усвојува (Saville-Troike 2006: 2), односно се
користи „како назив кој ги покрива сите јазици освен мајчиниот (првиот); со него се
опфаќаат и јазикот на средината и странскиот јазик“ (Тофоска 2009: 57).
6
Наспрема овој термин го имаме терминот странски јазик. Терминот странски јазик се
однесува на „јазикот на некоја странска земја“ (Тофоска 2009: 57), кој може но и не мора
да се изучува во средината каде што се зборува. Односно тоа е јазик за кој најчесто „нема
можност да се изучува на ‘природен’, интерактивен начин, туку мора свесно преку
специјална настава“ (Црвенковска, Петроска 2013: 14).
Разликата помеѓу овие два термина е тоа што терминот странски јазик најчесто се
однесува на „јазик кој не се користи пошироко во непосредната околина на изучувачот,
кој може да му послужи при некое идно патување во земјата или во други меѓукултурни
комуникациски ситуации, или, тоа е јазик кој се изучува во училиште/ школо како дел од
наставната програма или изборно/ факултативно, но без директна или обврзувачка
практична примена“ (Saville-Troike, 2006: 4), додека пак, втор јазик е јазикот на
општествената средина кој за припадниците на малцинството (на другите етнички
заедници) не е мајчин јазик, а претставува јазик на образованието или „работен“ јазик во
таа земја.
Покрај овие термини во литературата се среќаваат и други термини, како што се:
мајчин/ немајчин јазик; семеен/ домашен/ роднокраен/ наследен јазик; изворен/ неизворен;
преводен јазик/ јазик-цел и сл.2 Но, со оглед на тоа што нивната поделба не е предмет на
интерес на нашиот труд, нема да се задржуваме на нив.
2
в. Црвенковска, Петроска 2013: 9-20; Jelaska 2005
7
2.2 Процесот на усвојување втор/странски јазик и (меѓу)јазикот на изучувачите
3
Објавена во Литературен збор (2013), А. Павлова
4
L2 and Second Language Acquisition: The Study of Interlanguage
http://www4.ujaen.es/~gluque/L2%20and%20Foreign%20Language%20Acquisition07.pdf заб. превод А.П.
8
проблем ја наметнала потребата од интердисциплинарни проучувања. Проучувањата од
оваа дисциплина се тесно поврзани и со проучувањата од областа усвојување прв јазик.
При учењето, односно усвојувањето на друг јазик изучувачот минува низ „различни
транзициски јазични системи на тој јазик сè додека не постигне јазична компетенција,
односно сè додека не го совлада јазичниот систем на Ј2“ (Бужаровска 2013: 22). Јазичните
системи низ кои поминува изучувачот во дисциплината усвојување втор јазик се познати
како interlanguage, а како пандан на овој термин во македонистиката се користи терминот
‘меѓујазик’5 (Бужаровска 2013: 22). Концептот за меѓујазикот може да се сфати како
метафора за целокупниот процес на усвојување втор јазик.
5
Терминот interlanguage во научната дисциплина усвојување втор јазик се смета дека е воведен од страна
на американскиот лингвист Л. Селинкер (Larry Selinker) за да го означи системот којшто го формираат
изучувачите на некој втор/странски јазик, а кој се разликува од системите на првиот и вториот јазик. Според
други извори пак, У. Вејнрих ги има формулирано основите на овој поим уште пред да биде објавен трудот
на Селинкер од 1972 г.
5
сп. Ellis 1993: 354; в. и Ellis 1997: 33-34
9
Слика 4. Шематски приказ на процесот на усвојување јазик6
6
Адаптирано од http://tanvirdhaka.blogspot.mk/2011/12/interlanguage.html
7
Адаптирано од http://tanvirdhaka.blogspot.mk/2011/12/interlanguage.html
10
Изучувачите, врз основа на информациите што ги добиваат и знаењето и вештините
што веќе ги поседуваат (првиот јазик и општото знаење за светот) создаваат свои
претпоставки, односно хипотези за јазикот што го изучуваат и, користејќи ги
когнитивните средства и способности што им се на располагање, полека градат своја
претстава за системот на јазикот што го изучуваат, што всушност претставува систем на
меѓујазикот. Изучувачот постојано ги ревидира и ги испробува своите хипотези, и со тоа
системот на меѓујазикот постојано еволуира, сѐ повеќе наликувајќи на системот на јазикот
цел (Ellis 1997, Митковска, Кусевска, Бужаровска 2013 и др.) .
8
сп. Митковска, Кусевска, Бужаровска 2013: 26
11
варијабилноста и се стабилизира формата која одговара на јазикот цел (Митковска,
Кусевска, Бужаровска 2013: 25-26).
12
2.2.2 Стратегии на изучувачите
Претходното јазично знаење, односно мајчиниот јазик (Ј1) и другите усвоени јазици
(ЈП), играат важна улога во усвојувањето на Ј2, а откако ќе започне процесот на
усвојување на Ј2, врз неговиот натамошен развој влијание ќе имаат и веќе усвоените
правила од тој јазик (Ј2).
„Од еден јазик, Ј2, најлесно се усвојува основната граматичка структура, која иако се
разликува од Ј1, лесно може да се прекодира во елементи кои во Ј1 имаат иста функција;
потешко се учат елементи од граматичката структура кои имаат слични форми и значења,
но сепак се разликуваат; а најтешко се учат и најтешко се автоматизираат во активна
употреба оние елементи кои сведочат за друга концептуализација на светот, базирана врз
друга традиција и култура“ (Тофоска 2011).
13
2.2.2.2 Хипергенерализација (обопштување) на правилата од Ј2
14
2.2.2.3 Пренос (трансфер) од инструкцијата
Во однос на македонскиот јазик како странски, можеме да кажеме дека ваков сличен
проблем има со претставувањето на содржините за минато определено и минато
неопределено време, иако отстапките во однос на употребата на овие времиња се должат
на повеќе фактори.
15
2.2.2.4 Стратегии на учење
16
почетокот најчесто усвојуваат само едно значење на формата (едно значење од една
форма; принцип еден на еден; сп. Andersen, в. Ortega, 2009: 116). Постојат стратегии на
формално и на функционално упростување.
17
Стратегиите за обновување (рекуперација) се стратегии што најчесто се користат за
обновување на лексичкиот фонд.
18
2.2.2.5 Фосилизација
Како резултат на сите овие процеси, изучувачите на Ј2, особено оние коишто почнале
да го изучуваат јазикот како адолесценти, ретко успеваат да го усвојат јазикот до тој
степен како да се изворни говорители, односно како да им е мајчин јазик.
19
2.3 Компетенции на изучувачите
20
и сл., или пак, соодветна организација на текстот при купување во продавница,
нарачување во ресторан, и сл.“(ibid).
21
2.4 Концептуализацијата на светот и нејзиниот одраз во процесот на усвојување
јазик
9
Терминот настан го користиме како поопшт терми со кој се опфаќаат дејства, состојби или процеси.
22
Слика 4. Ситуации наспрема реченици: концептуалното наспрема јазичното
сп. Radden G., Dirven R. 2007: 51
Секој настан има своја појдовна точка, свој тек и крај. Јазикот располага со посебни
лексички и/или граматички структури (показатели) кои му овозможуваат на говорителот:
1) да го претстави настанот во целост или да го претстави почетокот, крајот или текот на
настанот; 2) да го лоцира тој настан во време во однос на неговата моментна (сегашна)
позиција или во однос на некој друг момент; и 3) да го изрази својот став за односот меѓу
соопштеното и светот околу него (Radden&Driven 2007). Овие односи се изразуваат преку
23
граматичките и лексичките показатели на категориите вид (аспект), време и модалност,
соодветно.
24
2.5 Грешките во меѓујазикот на изучувачите и нивната класификација
25
Очигледните грешки (overt) се однесуваат на точноста на формата, а скриените грешки
(covert) се поврзани со соодветната употреба на формата.
10
на англ. mistakes
26
Покрај дескриптивната/ квалитативната анализа, потребно е да се направи и
квантитативна анализа од која ќе можат да се извлечат важни заклучоци за проблемите
при усвојувањето и за фреквентноста на отстапувањата.
Кај Новакоска (2014) се наведува ставот на Ѓорѓевиќ (2004: 46-47), која изделува
три вида на грешки во зависност од факторите кои влијаеле за нивно настанување, и тоа:
11
Ј1 има и позитивно влијание врз процесот на усвојување на Ј2, но во случајов предмет на интерес е
негативниот трансфер.
27
интерлингвални (меѓујазични) кои се резултат на интерференција или интрузија12,
интралингвални (внатрешнојазични) кои настануваат поради аналогија13 и
екстралингвални (надворешнојазични) грешки кои настануваат поради лошо планирање на
материјалот и наставата, лоша настава, лоши односи помеѓу наставникот и изучувачот
итн. Исто така, во одредени случаи грешките можат да настанат како резултат и на
некаква индивидуална асоцијација. Тешко е да се определи изворот/потеклото на
грешката бидејќи истата може да биде настаната како резултат на влијанието на повеќе
фактори. Од тие причини, објаснувањата за грешките најчесто се земаат како
претпоставки, а не како факти.
12
Според Ѓорѓевиќ (2004), интрузија настанува кога некој претходно научен странски јазик влијае на
усвојувањето на целниот јазик (Новакоска 2014)
13
Под аналогија се подразбира влијание на едни елементи од Ј2 врз усвојувањето на други елементи од Ј2
(Ѓорѓевиќ 2004 кај Новакоска 2014).
28
2.6 Референтни рамништа на степенот на владеење на јазикот
14
Заедничка европска рамка за јазиците: учење, настава и оценување. 2012: 24-25
29
3. ОСОБЕНОСТИ НА МОДАЛНО-ТЕМПОРАЛНИОТ СИСТЕМ НА
МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК РЕЛЕВАНТНИ ЗА МОВ И МНВ
30
Во однос на богатиот инвентар, овде би сакале да предочиме дека традиционалните
дескриптивни граматики по македонски јазик не нудат целосен опис ниту приказ на сите
глаголски парадигми (временски и модални). Таканаречените има-конструкции најчесто
се сведуваат под еден опис, а истото се однесува и за сум-конструкциите.
31
3.2 Категорија ВРЕМЕ
32
референција се поклопува со моментот на зборување, станува збор за апсолутно време, а
во обратниот случај – за релативно време (ibid).
15
Тополињска 2009: 48
16
ibid
17
Тополињска 2007: 76
18
кај Спасовска 2015
33
(2004) како „ознака за чисто временска однесеност на минатите времиња“ се користи
терминот определеност/ неопределеност.
19
Адаптирано од http://www.grammar-quizzes.com/clause4.html
34
Говорната ситуација заедно со протагонистите на тој настан (говорителот и
соговорникот), местото, времето (т.е. моментот на зборување) и другите контекстуални
околности ја сочинуваат основата, која служи како појдовна точка за понатамошното
одвивање на интеракцијата, односно комуникацијата меѓу учесниците во овој настан.
20
[ES]
21
[E S]
35
се случат по моментот на зборување (E следи по S)22. Фокусот на т.н. деиктички времиња
е свртен кон времето на настанот за кој се зборува (Е).
22
[S E]
23
според терминологијата на когнитивната лингвистика
36
Парадигмите кои се двојно ориентирани и кои во себе содржат информација дека,
покрај минатото дејство што се соопштува, релевантно за говорната ситуација (моментот
на зборување) е и состојбата којашто произлегла како резултат на тоа минато дејство, во
лингвистиката се познати под името tempus perfectum, односно перфект. Перфектот се
развил со проширување на функцијата на категоријата резултативност, со која се
потенцира важноста на резултатот од тоа минато дејство.
24
Иако Comrie (2001) го вклучува перфектот во категоријата аспект, самиот наведува дека се разликува од
другите аспектуални категории
37
58, сп. Lindestedt). Со поместувањето на фокусот од сегашната состојба кон минатото
дејство, дошло до израз минатото искуство на субјектот, и со тоа дошло до развој на
искуствениот перфект. Во тесна врска со тоа е и развојот на посесивно-егзитенцијалниот
перфект, кој е пред сѐ е карактеристичен за има-конструкциите.
За искуствениот перфект се смета дека има субјективен карактер, бидејќи кај него
значењето на резултативноста се префрла од реалната ситуација врз субјектот. Тоа довело
до пресекување на семантичките парадигми на категоријата време со семантичките
парадигми на категоријата модалност. Како резултат на тоа се развиле дополнителни
модални значења кои влегуваат под категоријата евиденцијалност25, која може да изразува
инференцијалност (inferrential) или прекажување (reportive) (Митковска, Бужаровска
2011: 58).
25
Lindstedt (2000: 375) за именување на оваа категорија го користи терминот индиректив (indirective)
38
е особено тешко во третото лице. Подолу ќе видиме дека лицето, односно субјектот
според Конески и други игра значајна улога при изборот на соодветното време.
39
3.3 Категорија ВИД
Видските разлики се вградени во самите прости глаголски форми (Конески 2004: 371).
Со додавање на зборообразувачки афикси – суфикси и префикси и со промена на
кореновиот вокал, се создаваат (секундарни, терцијарни итн.) видски деривати, кои
обично се со спротивна маркираност (Тополињска 2007: 18). Во таа смисла граматичкиот
26
Chung & Timberlake (1985) изделуваат 4 јазични рамништа за кои ВИДОТ е од релевантно значење, и тоа:
вербално (на ниво на глагол), предикатско, пропозициско и наративно. Вербалното и предикатското
рамниште во одредени случаи се тесно поврзани и тешко е да се изделат како посебни, и во тој случај може
да се разгледуваат како едно - лексичко рамниште. За повеќе в. Fielder 1993, Тофоска 2015
40
вид е зборообразувачка, а не флексивна категорија (ibid). Таканаречените видски парници
со развојниот тек се изделиле како самостојни, независни лексеми, и со тоа се зацврстил
зборообразувачкиот карактер на категоријата ВИД (ibid).
27
(примерите и дефинициите се преземени и адаптирани од Конески 2004: 370, Kramer & Mitkovska 2011 и
Кусевска, Митковска 1995)
41
- или со вокални или консонантски промени во коренот на глаголот (пр. земе –
зема; врати – враќа).
Со оглед на тоа што фокусот на овој труд не е насочен кон видот, нема да се
задржуваме подетално на видските показатели, односно на образувањата на видските
деривати, ниту пак на одделните видски значења или категории. За подетални описи и
согледувања на оваа тема од аспект на македонскиот јазик упатуваме на Конески (2004),
Тополињска (2007), Тофоска (1997, 1998, 2005, 2007), Пановска-Димкова (2010), Петроска
(1997, 2008), Фридман (1977, 2011), а за истражувања на видот од типолошки и од
когнитивен аспект упатуваме на Филдер (Fielder 1993), Лант (1952), Комри (Comrie 1976),
Маслов (Maslov 1988), Раден и Дирвен (Radden & Dirven 2007) и многу др.
42
- способни редовно да создаваат номинализации од типот
nomen actionis.
28
Фридман ги користи термините аорист/имперфект како пандан на термините свршено/несвршено време.
43
имперфективен. Сепак, како што нагласува и Фридман, постоењето на перфективен
имперфект и на имперфективен аорист е знак дека овие опозиции треба да се разгледуваат
како „независни, аспектски опозиции со заемно дејство“ (2011: 110). Свршеното време
(аористот sensu lato) е маркирано по завршеност или целосност, а несвршеното време
(имперфектот sensu lato) општо се карактеризира како „привативно маркирано или со
значење што се однесува на трајност или со значење што се однесува на координирана
акција“ (ibid).
44
3.4 Категорија МОДАЛНОСТ
45
база на податоците кои стигнуваат до нас. И покрај тоа што тоа знаење е парцијално, и во
голема мера субјективно, го прифаќаме како етаблирано, односно како утврдено.
Случувањата на настаните и дотокот на информации во просторот на деиктичката сфера
на единката, која се јавува во улога на концептуализатор, ја формираат зоната на
стварноста позната за говорителот- осознаена стварност (known reality/ conceived reality),
зона која е дел од објективната стварност, но не се поклопува во целост со неа.
30
сп. Langacker 2008: 301
46
пренесува информација или содржи и прагматичка компонента – желба на испраќачот
да изврши влијание врз постојната состојба / врз однесувањето на адресатот
(деонтичка модалност) (Тополињска 2009: 45).
47
3.4.1 ФАКТИВНОСТ
48
3.4.2 ПРЕКАЖАНОСТ
Самиот Конески нагласува дека оваа особина не се ограничува на односот меѓу МОВ и
МНВ, туку е присутна „подлабоко во целоста на системот“. Основна опозиција во оваа
категорија е опозицијата директно кажување/ прекажување. Под директно кажување се
подразбира пренесување на дејството како да сме очевидци, односно предавање на
дејството од „прва рака“. Директното кажување претполага одвивање на дејството во наше
присуство и при лично восприемање или пак такво претставување на дејството – како
сами да сме го восприемале“ (2004:463).
31
Конески не ја изделува како посебна категорија туку како важна особеност на МНВ (Конески, 2004:463)
49
За минатото определено време се смета дека е „маркирано како + засведочено“32, а за
минатото неопределено време се вели дека е „маркирано како +/- засведочен“33, и дека ова
34
„само по себе наметнува“ „минати незасведочени настани“ да се раскажуваат со
формите на МНВ.
При описот на МОВ Конески (в. погоре) имплицитно наведува дека со тие форми
можат да се предаваат и незасведочени настани кои се навлезени во „кругот на нашето
знаење и опит“ и кои говорителот поради одредени причини сака да ги претстави како
факти, односно директно да ги пренесе. Исто така, и за формите на МНВ вели дека може
да се однесуваат на засведочени и на незасведочени настани.
Врз основа на описот на Конески, иако тоа не е експлицитно наведено кај него, можеме
да констатираме дека прекажаноста како категорија е тесно сврзана со модалноста,
поконкретно со односот кон настанот што се соопштува, деиктичката сфера на
говорителот и изворот на информацијата.
32
Гајдова 2011: 19
33
ibid
34
ibid
50
3.5 Категорија ЕВИДЕНЦИЈАЛНОСТ
51
информација); 3) претпоставка (информација врз база на пресумпција); или пак 4) за
некое свое лично искуство од минатото (информација врз основа на сеќавање). 35
35
Jakobson, Shifters and verbal categories 1957:387-392 http://varenne.tc.columbia.edu/texts/jakbsromn90shifverb.pdf
(заб. преводот е мој).
*** заб. кај Минова-Ѓуркова (2000) се користат термините: настан за кој се зборува (narrated event),говорен
настан (speech event) и извор на информацијата за настанот за кој се зборува (narrated speech event).
36
Jakobson 1957
37
STATUS as the relationship of the participant of in the speech event to the narrated event (Friedman 2001:204)
38
сп. Friedman 1986:169
39
Хорас Лант (1952) во првата граматика на македонскиот јазик напишана на англиски го воведува терминот
дистанца, со кој се опфаќа значењето што денес го има терминот евиденцијалност. Сепак, за разлика од
денешното категоризирање на евиденцијалноста, Лант ја смета категоријата дистанца за аспектуална.
52
3.5.1 ВИДОВИ ЕВИДЕНЦИЈАЛНИ ЗНАЧЕЊА
Според Тофоска (2011), доколку со исказот се укажува дека настанот што се соопштува
се одвивал во рамките на деиктичката сфера на зборувачот, односно доколку извор на
сознанието е личното, директно искусување и/или перципирање на ситуацијата, исказот се
смета за маркиран по директна евиденцијалност. Доколку пак, со исказот се сигнализира
дека изворот на сознанието не е директната перцепција на говорителот туку станува збор
за настан што се случил надвор од деиктичката сфера на говорителот, а за кого
говорителот дознал преку друг извор, исказот се смета за маркиран по индиректна
евиденцијалност (Тофоска 2011:41, Петроска, Тофоска, 2012: 111).
53
Со изборот на едните или на другите, зборувачот (метазборувачот) ја квалификува
валидноста на настанот што го соопштува (Friedman 1998, 2004; Петроска 2008; Тофоска
2011,). Според Аронсон и Фридман, основна опозиција за евиденцијалните значења е
токму опозицијата конфирмативност/ неконфирмативност, т.е. потврдителност/
непотврдителност (Фридман 1974, 2005, 2011). Тие сметаат дека опозициите
засведоченост/ незасведоченост и директно кажување/ прекажување, треба да бидат
заменети со опозицијата конфирмативност/ неконфирмативност (потврдителност/
непотврдителност), како посоодветна и посеопфатна (Friedman 1999, 1988, 2001).
А. КОНФИРМАТИВНО (ПОТВРДИТЕЛНО)
ЗАСВЕДОЧЕНО НЕЗАСВЕДОЧЕНО
Потврдено од говорителот
Потврдено од говорителот или од
адресантот (гномичнко, општо знаење,
безвременско значење и сл.)
Б. НЕКОНФИРМАТИВНО (НЕПОТВРДИТЕЛНО)
Felicitous (необележано) Infelicitous (обележано/ емоц. обоено)
Неутрално, резултативно Дубитативно (иронија, сарказам)
Прекажано Адмиративно (изненадување)
Дедуктивно, инференцијално
54
Евиденцијалноста може да биде изразена преку лексички и граматички показатели
(Фридман, Тофоска, Петроска, Тополињска, Макарцев и др.). Во актуелните проучувања
на македонскиот јазик, како показатели на директната евиденцијалност се сметаат
парадигмите на минатото определено време, а како показатели на индиректна
евиденцијалност парадигмите на минатото неопределено време.
41
Ова се однесува и на бугарскиот јазик
42
Макарцев 2014: 102
55
го воведува Ж. Лазар (ibid). Филдер (ibid), исто така, во однос на бугарскиот јазик,
предлага посебна прототипска категорија дистанцираност, чии носители се индиректните
и директните евиденцијали. Ставот на Филдер го споделува и Макарцев (2014), кој
истакнува дека оваа категорија за првпат се споменува во работата на Х. Лант во врска со
македонскиот јазик. За разлика од Лант, кој во однос на дистанцираните форми (л-
формите) во македонскиот јазик изделува две значења – перфектно и прекажано (в.
подолу), Макарцев смета дека сите останати значења би можеле да се вклопат во таа
шема, односно овде покрај перфектното и прекажаното (репортативно) значење би можеле
да се вклучат адмиративот, дубитативот, конклузивот. Сличен став има и Тополињска
(2007). Во прилог следува табела во која се прикажани значењата што ги изделува
Макарцев.
43
2014:98
56
предизвикува кај него силна емоционална реакција. Во семантиката на оваа форма се
пресекуваат истовремено три категории: евиденцијалност, епистемичка модалност и
адмиративност. Конклузивот пренесува информации дека говорителот стигнал до
информацијата по пат на логично размислување врз основа на достапните факти
(Макарцев 2014:64). Во поглед на ова, сличен е ставот на Петроска и Фридман.
57
3.6 Категорија ДИСТАНЦА.
Поимот дистанца, како што споменавме погоре, го воведува Хорас Лант (1952) во
неговата граматика за македонскиот јазик - Grammar of the Macedonian Language, која
претставува прва граматика на современиот македонски јазик напишана на англиски.
Лант, во однос на глаголскиот систем на македонскиот јазик, изделува три вида
категории: категории кои го карактеризираат самиот настан/процес (аспект и време),
категории што се однесуваат на учесниците во настанот (род, број и лице) и категории кои
изразуваат одредена релација меѓу учесниците и настанот (залог и начин). Дистанцата ја
вбројува во првата категорија, или поконкретно во категоријата аспект. Лант разликува
два вида аспект. Според него, првиот аспект се манифестира преку опозицијата
терминативен/ нетерминативен (односно свршен/несвршен), и ги опфаќа сите глаголи, а
вториот аспект се однесува на самата глаголска форма и се изразува преку внатрешната
опозиција дистанцираност/ недистанцираност.
44
Во секоја од наведените форми, се вклучени и формите образувани со честиците да , ако, нека и ќе (пр.
да+презент; да+имперфект и сл). Лант не смета дека конструкцијата„ќе+сегашно време“ е посебно време,
т.е. не го издвојува идното време како време со посебна парадигма .
58
„дистанцираност“. Функцијата на помошниот глагол „сум“ во овие форми е да ја
идентификува личноста, со тоа што само првото и второто лице се идентификуваат, а
третото се подразбира без посебно маркирање, помошниот глагол не се користи. Во однос
на формите образувани со –н/-т партицип и има-конструкциите забележува дека
разликуваат и директни и дистанцирани форми. Лант, исто така, предочува дека
категоријата дистанцираност честопати се користи од страна на писателите како средство
за постигнување одреден ефект, на пример во народните приказни најчесто се среќаваат
дистанцираните форми, но одвреме-навреме се користат и директни форми со цел да се
претстави дејството поживо. За повеќе информации за евиденцијалните стратегии што се
користат во народните приказни и раскажувања упатуваме на Фридман (2004) и Петроска
(2006, 2011).
59
Тоа дистанцирање, како што подвлекува Тополињска, може да биде временско
дистанцирање и/или сомнеж околу вистинитоста на пораката, или чисто емоционална
потреба да се изрази недоверба во инаку потврдената фактичка состојба.
45
Тополињска не се согласува со традиционалната терминологија и минатото неопределено време го смета
како една од функционалните варијанти на esse-перфектот.
60
4. МИНАТОТО ОПРЕДЕЛЕНО И МИНАТОТО НЕОПРЕДЕЛЕНО ВРЕМЕ ВО
МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК. ФОРМА И ФУНКЦИЈА.
Со оглед на тоа што фокусот ни е свртен кон разликата помеѓу МОВ и МНВ, а
разликата помеѓу минатото определено свршено (МОСВ/ аорист) и минатото определено
несвршено време (МОНВ/имперфект) ја сметаме само како аспектуална47, МОВ ќе го
третираме како една категорија. Единствено при описот на формите ќе се осврнеме на
парадигмите на свршеното и на несвршеното време на МОВ и на МНВ.
46
Тофоска 2011
47
Фридман 1974: 205
61
4.1 ПРИКАЗ НА ПАРАДИГМИТЕ НА МОВ И НА МНВ
Минато определено свршено време (МОСВ) во второ и трето лице еднина завршува на
нулта морфема, односно по основниот вокал не се додава наставка, додека минатото
определено несвршено време (МОНВ) во второ и трето лице еднина добива наставка –
ше.
еднина множина
МОСВ МОНВ МОСВ МОНВ
аорист имперфект аорист имперфект
1 л. -в 1 л. –в 1 л. -вме 1 л. -вме
2 л. -Ø 2 л. –ше 2 л. -вте 2 л. -вте
3 л. -Ø 3 л. –ше 3 л. -а/-ја 3 л. -а/-ја
48
sensu lato
62
4.1.1.1 Образување на минато определено свршено време (МОСВ)
Во однос на учебниците по македонски јазик како странски, наjисцрпен преглед на
граматичките содржини, воопшто, се дава во учебникот Macedonian – a course for
beginning and intermediate students (Kramer, Mitkovska 2011). Овде детално се опфатени
сите правила и исклучоци во однос на образувањето на парадигмите и нивните функции и
употреба. Како што забележуваат и авторките на овој учебник, образувањето на минатото
определено свршено време - аористот не е сложено, но проблематични за изучувачите се
гласовните промени во коренот на глаголот (промената на основниот вокал и некои други
консонантски алтернации). Кај ова време се јавуваат најмногу основни вокали: а, е, и, и о,
освен тоа кај одредени глаголи се испушта основниот вокал и наставките се придаваат
директно на општиот дел (Ø-морфема) (Конески 2004: 420).
а-група
ПРОЧИТА
еднина множина
1л. прочит-а-в 1л. прочит-а-в-ме
2л. прочит-а 2л. прочит-а-в-те
3л. прочит-а 3л. прочит-а-а
Кај глаголите од и-група има три раздела: и-раздел, е-раздел и а-раздел, а глаголите
види и (по)седи се исклучок и се однесуваат исто како глаголите од е-група о-раздел.
Најголем број глаголи од и-група спаѓаат во и-раздел, односно не го менуваат основниот
вокал (пр. направи, износи, скрши и др.).
и-група: и-раздел
НАПРАВИ
еднина множина
1л. направ-и-в 1л. направ-и-в-ме
2л. направ-и 2л. направ-и-в-те
3л. направ-и 3л. направ-и-а
63
Дел од глаголите коишто имаат значење „стане некаков“ (пр. остари, оглуви, оздрави),
се од е-раздел. Овие глаголи се сврзуваат по значење со глаголите изведени со наставката
–ее (остари – остарее), кои употребени со ова значење се непреодни (Конески 2004: 405).
и-група: е-раздел
ОСТАРИ
еднина множина
1л. остар-е-в 1л. остар-е-в-ме
2л. остар-е 2л. остар-е-в-те
3л. остар-е 3л. остар е-а
Од а-раздел (и-група) се глаголите што имаат завршок на –ои или кои имаат палатален
консонант ж пред основниот вокал и (пр. забележи, издржи). Кај глаголите коишто
завршуваат на –ои, во формите за аорист помеѓу -о и основниот вокал –а се пишува ј. Кај
некои глаголи што завршуваат на –ои се јавува колебање во однос на разделот (пр.
обележи – обележав/ обележив), а некои спаѓаат само во –и раздел (пр. усвои – усвоив).
и-група: а-раздел
ИЗБРОИ ИЗДРЖИ
еднина множина еднина множина
1л. избро-ј-а-в 1л. избро-ј-а-в-ме 1л. издрж-а-в 1л. издрж-а-в-ме
64
Најкомплексно е образувањето на глаголите од е-група. Кај овие глаголи разликуваме
4 подгрупи (раздели), и тоа: а-раздел, е-раздел, о-раздел и Ø-раздел (нулти раздел, односно
без раздел). Најголем број глаголи од оваа група се од а-раздел. Овде влегуваат глаголите
коишто завршуваат на –не (седне, стане, почне), глаголите што завршуваат на –ере, и
неколку глаголи што завршуваат на –ие, како на пример глаголот заспие. Кај глаголите
што завршуваат на –не, само се испушта основниот вокал –е, се заменува со –а (во сите
лица) и се додаваат наставките за минато определено свршено време. Кај глаголите на –
ере, како што се разбере, избере и др., покрај промената на основниот вокал, се испушта и
коренскиот вокал –е (разбере – разбрав). Слична е и ситуацијата со глаголот заспие, каде
што се испушта коренскиот вокал –и (заспие – заспав).
е-група: а-раздел
СЕДНЕ РАЗБЕРЕ ЗАСПИЕ
еднина множина еднина множина еднина множина
1л. седн-а-в 1л. седн-а-в-ме 1л. разбр-а-в 1л. разбр-а-в-ме 1л. засп-а-в 1л. засп -а-в-ме
2л. седн-а 2л. седн-а-в-те 2л. разбр-а 2л. разбр-а-в-те 2л. засп -а 2л. засп -а-в-те
3л. седн-а 3л. седн-а-а 3л. разбр-а 3л. разбр- а-а 3л. засп -а 3л. засп - а-а
Мал број глаголи од оваа група се од е-раздел. Тука влегуваат глаголите што
завршуваат на –ре (пр. допре, умре, навре, наѕре и др.).
е-група: е-раздел
ДОПРЕ
еднина множина
1л. допр-е-в 1л. допр-е-в-ме
2л. допр-е 2л. допр-е-в-те
3л. допр-е 3л. допр-е-а
65
Глаголите од е-група што имаат општ дел на –т-, -д-, на –ч-, -ж-, -з-, или на -(н)есе, го
менуваат основниот вокал –е во –о, освен во 2 л. и 3 л. еднина. Покрај промената на
основниот вокал, во општиот дел од глаголите на -ч, -ж, -з, -ч преминува во –к, а -ж и –з
во –г. Во 2 л и 3 л. еднина формата си останува иста како презентската основа. Не
настанува промена ниту на основниот вокал, ниту на крајните консонанти од општиот дел.
е-група: о-раздел
ОТИДЕ РЕЧЕ (Ч -> К) ВЛЕЗЕ (З -> Г)
еднина множина еднина множина еднина множина
1л. отид-о-в 1л. отид-о-в-ме 1л. рек-о-в 1л. рек-о-в-ме 1л. влег-о-в 1л. влег-о-в-ме
2л. отид-е 2л. отид-о-в-те 2л. реч-е 2л. рек-о-вте 2л. влег-е 2л. влег-о-в-те
3л. отид-е 3л. отид-о-а 3л. реч-е 3л. рек-о-а 3л. влег-е 3л. влег- о-а
Во нултиот раздел, односно разделот без вокал, влегуваат глаголите што завршуваат
на –ие, -уе (пр. испие, добие, чуе и др.). Во овој случај се испушта основниот вокал и
наставките за минато определено свршено време се додаваат директно на основата.
е-група: Ø-раздел
ИСПИЕ ЧУЕ
Помеѓу негацијата и глаголот можат да стојат само кратките заменски форми, кои
секогаш се наоѓаат пред глаголската форма, и тоа прво се употребува кратката заменска
форма за индиректен предмет, па кратката заменска форма за директен предмет (му го
покажа патот; не ми го кажа тоа).
66
За подетални информации за образувањето на аористот и на видските форми, покрај
учебиците и граматиките, како корисно помагало би го навеле и прирачникот Преглед на
видските форми на почестите глаголи во македонскиот јазик49, во издание на
Меѓународниот семинар за македонски јазик, литература и култура.
49
Велјановска, К. и др. (2007): Преглед на видските форми на почестите глаголи во македонскиот јазик –
монографско издание (во коавторство со А. Дучевска, С. Тофоска и Л. Танушевска), Универзитет „Св. Кирил
и Методиј”, Меѓународен семинар за македонски јазик, литература и култура, Скопје 2007
67
4.1.1.2 Образување на минато определено несвршено време (МОНВ)
За разлика од другите времиња, каде што често има исклучоци, како што видовме кај
МОСВ, кај ова време единствен исклучок се формите на глаголот сум.
СУМ
еднина множина
1 л. бев 1 л. бевме
2 л. беше 2 л. бевте
3 л. беше 3 л. беа
2л. чита-ше 2л. чита-вте 2л. јаде-ше 2л. јаде-вте 2л. оде-ше 2л. оде-вте
3л. чита-ше 3л. чита-а 3л. јадеше 3л. јаде-а 3л. оде-ше 3л. оде-а
68
За разлика од МОСВ (аорист), кое во денешно време речиси исклучиво се образува од
свршени глаголи50, како што споменавме погоре, форми на МОНВ (имперфект) освен од
несвршени глаголи се образуваат и од свршени глаголи, тоа се т.н. форми на перфективен
имперфект. Формите на перфективниот имперфект претставуваат несамостојни форми и
можат да се употребуваат само во комбинација со честиците ако, да и ќе.
50
Барем во стандардниот јазик, во дијалектите сепак се среќава и имперфективен аорист (аорист од
несвршени глаголи), но тоа не е предмет на интерес на овој труд
69
4.1.2 Приказ на парадигмите на МНВ
70
МНСВ МННВ
ПАДНЕPF ПАЃАIMPF ПАДНЕPF
еднина множина еднина множина еднина множина
1л. сум паднал сме паднале сум паѓал сме паѓале (да) сум паднел (да) сме паднеле
2л. си паднал сте паднале си паѓал сте паѓале (да) си паднел (да) сте паднеле
71
4.2 ЗНАЧЕЊАТА И ФУНКЦИИТЕ НА МИНАТОТО ОПРЕДЕЛЕНО И
МИНАТОТО НЕОПРЕДЕЛЕНО ВРЕМЕ ВО МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК
51
присуството/отсуството на темпорална референца
52
Конески, ГМЈ 2004:462
53
Ibid
72
определеноста и неопределеноста треба да се земат како ознаки за временската однесеност
на времињата, а не за начинот на предавање на дејството.
Самиот тој забележува дека, од аспект на оваа опозиција, границата меѓу овие две
времиња во одредени случаи е нејасна/ замаглена, односно во јазичната реализација
формите на МНВ можат да се сретнат и со временска определба (пр. Сум ти кажал
еднаш, се сеќаваш, кога бевме заедно на вечера, и сега пак ќе ти кажам vs. Tи кажав
еднаш, се сеќаваш, кога бевме заедно на вечера, и сега пак ќе ти кажам; Сум станал
ноќеска во еден, сум зел лепче, сум му дал да јаде, да така одвај да се заплати vs. Станав
ноќеска во еден, зедов лепче, му дадов да јаде, да така одвај да се заплати54). Според
Конески, во овој случај станува збор само за стилска разлика. Сепак, останува отворено
прашањето дали во наведените случаи покрај стилската има и значенска разлика.
54
Примерите се земени од Граматиката на македонскиот јазик, Конески (2004:462)
55
Според нас, помошниот глагол СУМ ја сигнализира истовременоста на R и S
73
претставува пренесување на информација кажана од друго лице (информација од друг
извор). Всушност од описот би можеле да заклучиме дека Конески го поврзува
прекажувањето со предавањето на туѓи зборови. Oд аспект на генеративната семантика, на
длабинско рамниште директното кажување според ова би можело да се претстави како
Јас, говорителот, кажувам дека (P), а во длабинската структура на прекажувањето би ја
имале синтагмата (X) кажува дека( P)56, односно (јас кажувам дека) (X) кажува дека (P).
56
Фридман (1974) според структурата на длабинското рамниште ги разграничува употребите на МОВ и на
МНВ, со тоа што кај МОВ во длабинската структура стои конфирмативниот исказ „Јас потврдувам дека P“,
а во длабинската структура на МНВ „Јас тврдам дека...“
57
(2004:459-481)
74
случаи, односно при употребата на МНВ за директно кажување до израз доаѓа и
временската неопределеност на дејството, т.е. дистанцирањето (изолирањето) на
дејството од временската рамка.
а. кога првото лице е логички сведок на дејството или кога само по себе е
очигледно дека некое дејство се случило, па говорителот го соопштува како очевидец,
на пример Многу си се научил да заповедуваш / Ни кога била малечка не се радувала
толку... / Ти си го скршил тоа – и некој друг!;
58
Конески (2004:469)
75
б. врз основа на резултат кој е видлив и во сегашноста, говорителот директно
изнесува заклучок за дејство што претходно станало. Ваквата констатација обично е
проследена со посилен или послаб степен на изненадување, па и чудење, од резултатот
на дејството (А, аџијата не сум го видел година комај. Колку се изменил! / А ти не си
дома! Си излегла без прашање!; Ти си бил маж! / Тој многу пиел, бре! (силно изразен
елемент на чудење; емоционална боја на реченицата));
в. кога некое дејство кое самиот говорител го извршил или бил засегнат од него
се случило надвор од неговото внимание, а говорителот станува свесен за него за
неговите последици дури во моментот на соопштување (Така, така сум заспал. / Сме ја
оставиле вратата отворена.);
76
Значење на прекажаност кај првото лице се среќава во случај кога изнесуваме што
рекле други за нас. Притоа се јавуваат два случаја. Во првиот случај го пренесуваме
дејството онака како што ни е кажано, без притоа да изразуваме некаков став во однос на
кажаното.
пр. Ми кажувала мајка ми – кога сум бил мал, сум паднал еднаш од чардак.
Вториот случај е кога она што некој го кажал за нас, го одбиваме, односно заземаме
ироничен или цинечен став кон кажаното (пр. Јас сум ги зел парите! – Ние сме трчале по
него, како не!)
Ваков однос кон нечие туѓо искажување говорителот може да заземе и кон одредена
информација кажана за друго лице, односно за соговорникот или за некој друг (Ти не си
му споможил! (Како може да тврди такво нешто?!)).
59
Овде нагласува дека постојат и посебни форми за прекажување на идното време, но во случајов не се
предмет на интерес
77
Во прашањата исклучена е можноста за употреба на МНВ за директно кажување, но
постојат ситуации во кои не можеме да кажеме ниту дека станува збор за прекажување: А
Панда дали си ја видел? Оди ли уште оној мрсникот?... Кажуј нешто, што си занемел?.
Во однос на овие примери, Конески вели дека впрочем има два аспекта на прашањата.
„Од една страна, со составите ‘дали си ја видел, оди ли’ – прашаме за дејства за кои допрва
треба да узнаеме дали станале; од друга страна, во составот ‘што си занемел’ – прашаме
само за причината (во други случаи и за друго нешто) на едно дејство што ние самите го
констатираме, имаме значи засведоченост на дејството“ (2004: 476). Во одредени случаи
пак, имаме случај на констатација обрната во прашање Ти си видел ли лошо од мене?
Кога станува збор за одговорите на прашањата со МНВ, Конески вели дека „обично,
како по созвучје, привлекува(ат) и одговор“ во тоа време: Ама си дошла ли ти овде да се
караш, да речам? – Ти кажав јас зошто сум дошла: имам да зборувам со Ленче.
Како изрази без значење на прекажаност, Конески ги наведува и изразите што значат
пожелба и уште почесто клетва: Дал ти Господ добро! – Вошки те изеле! – Ветрот те
завеал! – А?... Акнал та пукнал! – Што? ... Штокнал па пукнал! – Бабо!... Бапка те
набабрила! – Си отидоа, оган ги изгорел!
78
ДИРЕКТНО КАЖУВАЊЕ ПРЕКАЖУВАЊЕ
(ЈАС) КАЖУВАМ ДЕКА P (КАЖУВАМ ДЕКА)
X КАЖУВА P
МОВ МНВ МНВ
ДЕЈСТВО ОД КРУГОТ НА ЗНАЕЊЕ И ОПИТ НА ДЕЈСТВО ОД КРУГОТ НА ЗНАЕЊЕ И ОПИТ НА ДЕЈСТВО
ГОВОРИТЕЛОТ ГОВОРИТЕЛОТ КАЖАНО ОД ДРУГИ
ПРЕДАВАЊЕ НА
ПРЕДАВАЊЕ НА ДЕЈСТВОТО ОД „ПРВА РАКА“ ПРЕДАВАЊЕ НА ДЕЈСТВОТО ОД „ПРВА РАКА“ ДЕЈСТВОТО ОД
(ИЗВОР НА ИНФОРМАЦИЈАТА Е ГОВОРИТЕЛОТ) (ИЗВОР НА ИНФОРМАЦИЈАТА Е ГОВОРИТЕЛОТ) „ВТОРА РАКА“
(ИЗВОР НА
ИНФОРМАЦИЈАТА Е
НЕКОЈ ДРУГ)
Табела 17. Шематски приказ на употребите на МОВ и на МНВ во однос на прекажаноста (сп. описот на Конески)
79
За разлика од Конески, Фридман вели дека суштинската разлика во значењето на
МОВ и на МНВ е ставот на говорителот во однос на информацијата, кој доаѓа до израз
преку т.н. категорија статус и евиденцијалните значења.
Според него, МОВ се употребува секогаш кога говорителот сака лично да потврди
дека тоа дејство се случило, за разлика од МНВ кое, како што вели тој, се употребува
кога говорникот тврди дека тоа дејство се случило, независно од потврдувањето
(Фридман 1974: 205-206). Односно МОВ е „маркирано за потврдување“ и не може да се
употребува во реченици кои им се потчинети на глаголи од типот се сомневам, не верувам
итн., додека МНВ „не е така маркирано, може да изразува потврдување или не“ (ibid). Од
поглед на структуралната лингвистика, Фридман вели дека во длабинската структура на
МОВ се крие исказот „ПОТВРДУВАМ ДЕКА P“, а во длабинската структура на МНВ
„ТВРДАМ ДЕКА P“.
Во однос на МНВ, Фридман вели дека е немаркирано време. Според него, не постои
ниту едно основно инваријантно значење60 коешто може да му се припише на МНВ. Ниту
неопределеноста, ниту прекажаноста не можеме да ги дефинираме како основни
значења на ова време. Како потврда за првото, Фридман го наведува фактот дека МНВ
може да се употребува со временски определби кои го означуваат точното време на
дејството, како што забележува и Конески (Конески 2004:462, Фридман, 2011:13).
60
Invariant meaning (GESEAMTBEDEUTUNG); Friedman 1986:169
61
aorist/imperfect (кај Фридман)
62
Во однос на другите минати времиња, предминатото време (бев+л-форма) Ф. го смета за неутрално,
додека пак имал-перфектот го смета за маркиран по неконфирмативност
80
конфирмативноста вели дека е значење кое е присутно во секоја употреба на синтетичките
минати времиња, додека за аналитичките минати времиња вели дека се немаркирани во
однос на оваа карактеристика, и можат да се јават и во конфирмативни и во
неконфирмативни контексти. Како основно, односно инваријатно значење на
синтетичките минати времиња (т.е. на МОВ) Фридман ја изделува конфирмативноста
(потврдителноста).
Независно дали станува збор за информација од прва рака (засведочено дејство) или
за дејство коешто не сме го засведочиле, синтетичките минати времиња (т.е. МОВ) се
користат секогаш кога сакаме да потврдиме дека нешто станало, тоа е значење што се
провлекува при секоја употреба на МОВ, независно од контекстот. Кај аналитичките
минати времиња (т.е. МНВ) не постои такво основно (инваријантно) значење. Значењето
се менува во зависност од контекстот, односно станува збор за контекстуално варијантни
значења63. Сепак, кога немаме специфичен контекст, најчесто ова време го поврзуваме со
прекажаноста (репортативноста), која е всушност негово главно контекстуално значење64.
Во однос на тоа, Фридман вели:
Тоа што аналитичкото минато време – МНВ - не може да се сведе на едно основно
инваријатно значење, според Фридман се должи на фактот дека МНВ ги има зачувано и
старите перфектни употреби (пр. Доста сме работеле), а во исто време развило и значење
63
Contextual variant meaning (HAUPTBEDEUTUNG), Friedman 1986
64
Chief contextual variant meaning
81
на немаркирано време, односно може да функционира и како „обично минато време“ 65,
особено ако дејството на некој начин е поврзано со првото лице (како и во др. словенски
јазици, ова доаѓа до израз преку употребата на наведеното време со прилошки определби
за време и во ситуации коишто не се фокусираат на резултатот видлив во сегашноста; пр.
Сум станал ноќеска во еден)66. Според Фридман за единствено инваријантно значење на
МНВ може да се смета само минатоста.
Во однос на тоа, Фридман забележува дека постојат три употреби коишто на некој
начин упатуваат на сегашно значење, но и во тие употреби имплицитно се крие упатување
кон минатото. Тоа се таканаречените адмиратив, дубитатив и прекажано сегашно.
Прекажаното сегашно се однесува на ситуации кога доаѓаме до некоја констатација во
сегашното, а во врска со некое претходно дејство или нешто претходно кажано (Човеков
бил од Америка). Адмиративните и дубитативните употреби изразуваат неконфирмативно
значење. Адмиративот се користи во случај кога изразуваме изненадување (Ти си бил Ром!
Не сум знаел), а дубитативот изразува иронија (-Тој повеќе знае од тебе. – Тој повеќе
знаел!). И двете употреби имаат некаква референца кон минатото (Friedman 1988:127).
Адмиративноста кај Конески не е експлицитно спомената, но значењето коешто се
покрива со овој термин соодветствува со значењето директна констатација, коешто
Конески го определува како директно кажување, додека пак дубитативот кај Конески се
среќава како значење на иронија и заедно со сегашното прекажано ги смета за индиректно
кажување (прекажување).
65
Фридман не наведува дали значењето на перфект или значењето на обично минато време ги смета за
конфирмативни, или пак за неутрални во однос на евиденцијалноста
66
Friedman 1986:174;
*Ова се всушност употребите кои Конески ги класифицира како директно кажување.
82
коишто произлегуваат од некое претходно искажување, но во никој случај не може да се
употреби со значење на вистинска сегашност. Другиот тип (непотврдителност на ниво на
реченици) не е застапен во подолги сврзани искажувања и може да се употребува со
значење на вистинска сегашност, особено во извици и прашања. Кога во еден врзан текст
подолго се употребуваат непотврдителни форми, може да се сретне и варијација и
менување на глаголските категории со цел да се постигне поместување на перспективата,
изразување драматична тензија и сл. (Фридман 2004).
Лант (1952) пак, како што споменавме во делот посветен на категоријата дистанца,
МОВ го карактеризира како директно време, време со кое се упатува на засведочено
дејство или дејство прикажано реално, а МНВ, како и другите конструкции образувани со
л-форма ги става во групата дистанцирани времиња (форми), со кои се укажува дека
настанот на некој начин е дистанциран или во време или во реалност, односно со МОВ
може да се означува дејство, кое почнало во минатото (кое му претходи на моментот на
зборување или на друг референтен момент, дефиниран во контекстот), а кое на некој
начин е релевантно во сегашноста, или кое претставува резултат од некое минато дејство,
или пак може да означува дека говорителот сака да биде изземен од одговорноста за
вистинитоста на исказот.
За разлика од Фридман, Конески и др., кои сметаат дека МНВ е една форма со повеќе
функции (употреби), постојат и размислувања кои одат во насока дека всушност постојат
две (или повеќе) хомонимни форми, односно парадигми: неевиденцијално неопределено
време и маркирано евиденцијално (или прекажано).
83
Според Шанова (1989) перфектот, односно МНВ во современиот македонски јазик не
само што ги зачувал значењата на стариот перфект туку развил и нови значења и
употреби, а паралелно се формирале и форми (х)омонимни на него. Како видско-
временски значења таа ги изделува следните: статичко резултативно, акционално
(обопштувачко значење и значење на многукратност) и значење на нелокализирано
минато дејство, кое му претходи на друго дејство и дејство актуелно на подоцнежен
временски план, коешто го смета како основно.
84
4.3 Наши согледувања за значењето и функциите на МОВ и на МНВ
Сличностите и разликите помеѓу МОВ и МНВ, како што веќе видовме, се тесно
поврзани со категориите време, модалност (фактивност), евиденцијалност и дистанца.
85
Во овој дел ќе се надоврземе на досегашните проучувања и толкувања на овие
категории од еден поинаков аспект. Најнапред ќе започнеме со евиденцијалноста.
67
Speaker’s type of grounds
68
Evidentials (евиденцијали)
69
Тополињска и Макарцев (в. Евиденцијалност)
70
Наместо овој термин ние го користиме терминот евиденцијални показатели
86
Во литературата (Faller 2002: 5, сп. Anderson), како основни критериуми за
дефинирање на вистинските (архетипски) показатели на евиденцијалност се наведуваат
следните особини:
Во однос на македонскиот јазик, ние го делиме ставот на Андерсон (кај Faller 2002:
8), кој смета дека морфолошките показатели за време, аспект и епистемичка модалност
не се евиденцијални показатели во вистинска смисла на зборот бидејќи нивната примарна
функција не е евиденцијалноста. Од тој аспект, морфолошките показатели (наставките)
за време во македонскиот јазик би ги сметале само како елементи кои можат да
поседуваат евиденцијална вредност, односно како елементи кои можат да изразуваат
71
Терминот морфолошки показател го позајмуваме од Марковиќ (2011)
72
Показатели/ експоненти на евиденцијалноста
87
евиденцијално значење, но не и за евиденцијални показатели во вистинска смисла на
зборот73.
Во однос на –л-, како евиденцијален показател, сметаме дека негово основно значење е
инференцијалното, односно би го именувале како показател на индиректна
евиденцијалност, или накратко инференцијал74.
- состојба инферирана врз база на некоја моментна состојба или врз база на говорен
чин во вид на констатација или претпоставка за минат настан кој не ни е утврден
(инференција од дадени факти: состојба, контекст, односно конситуација и сл.);
73
Кај Макарцев глаголските парадигми се разгледуваат како евиденцијали (евиденцијални показатели)
74
Со овој маркер се пренесува и репортативно значење, но според нас тоа е изведено од инференцијалното и
затоа –л- го сметаме како показател на инференцијалноста, а не за репортативен евиденцијал
75
Инференција со значење ментално осознавање, односно поимање на нештата
76
Ова значење се споменува кај Тополињска, како карактеристика на нон-конфирмативноста
88
промена во основната пропозициска содржина, менувајќи го вистиносниот статус. Кога
говорителот сака да пренесе информација дека своето тврдење не го базира директно на
настанот тука врз друга основа, ќе го употреби маркерот –л-, односно ќе употреби некоја
конструкција со л-формата (пр. Марко пишува-л домашно). На тој начин говорителот
праќа порака дека неговото тврдење не се однесува директно на p, туку се однесува на
искуството или на емоционалната состојба предизвикана од p; на некоја претпоставка за p,
или пак пренесува информација дека тој се јавува само во улога на медијатор на таа
пропозициска содржина, односно пренесува информација за која дознал од друг или која е
дел од колективното знаење, а за која самиот тој не е во можност или не сака да ја потврди
како факт.
77
минатиот активен партицип
78
Термин што го користи Левин- Штајнман (Макарцев 2014), в. стр. 53
79
в. Лант, стр. 56
80
Не е предикат во вистинска смисла на зборот, но за целите на трудот одлучивме да го користиме овој
термин
89
Времињата и начините во чиј состав влегува л-формата, покрај нивното основно
темпорално/ модално значење, содржат инференцијална компонента, и се карактеризираат
со дистанцираност во однос на самиот настан, односно со суспендирана фактивност.
81
Во овие форми ние би ги вклучиле: сегашното, минатото определено време, идното време, минато-идно
време, сум и има-конструкциите образувани со помошните глаголи сум/има во наведените времиња,
конструкциите образувани од партикулите да/ако/нека + сегашно/минато определено време и
императивниот начин
82
Овој термин го среќаваме кај Тополињска
90
го пренесе директно. Покрај наведеното, директната евиденцијалност е во тесна врска и со
т.н. енциклопедиски информации, кои обично се стекнуваат преку образованието или
медиумите. Овие информации, исто како незасведочените, можат да се предаваат
директно само кога говорителот ги има прифатено како факти.
Како што споменавме погоре, сложените времиња во чиј состав влегува л-формата,
покрај темпоралното значење, содржат и компонента на инференцијално значење. Овде
конкретно ќе се задржиме на МНВ. За да претставиме во кои говорни ситуации се
употребува МНВ, ќе се повикаме на претходно дефинираните значења на експонентот –л-,
земен како илокуциски модификатор, чија задача е да направи промена вистиносниот
статус на исказот (в. Faller 2012).
83
в. категории фактивност (Тополињска) и директен аспект (Лант)
91
Двојната ориентираност нè упатува на перфектно значење. Имено, една од функциите
на МНВ е да изразува актуелна релевантност на минат настан, или, поконкретно, актуелна
релевантност на искуство од минат настан.
92
Во врска со признаците засведоченост/ незасведоченост и директното кажување/
прекажување, веќе укажавме дека не можеме да ги сметаме како дистинктивни признаци
за МОВ и МНВ. Имено, во исказите со МОВ настаните се прикажуваат како да се дел од
деиктичката сфера на говорителот, а, како што веќе наведовме, со ова време можат да се
пренесуваат и незасведочени настани, но кои се утврдени како факти. Во исказите со
МНВ се пренесуваат настани кои се дел од деиктичката сфера на говорителот, но и
настани кои не се навлезени во деиктичката сфера на говорителот, односно кои не се
прифатени како факти.
93
ПРИЗНАЦИ* МИНАТО ОПРЕДЕЛЕНО ВРЕМЕ МИНАТО НЕОПРЕДЕЛЕНО ВРЕМЕ
ОБРАЗУВАЊЕ СИНТЕТИЧКО ВРЕМЕ АНАЛИТИКО ВРЕМЕ
ОБРАЗУВАЊЕ: [ОСНОВЕН ДЕЛ НА ОБРАЗУВАЊЕ: СЕГАШНО ВРЕМЕ ОД ПОМ. ГЛАГОЛ СУМ + Л- ФОРМА
ГЛАГОЛОТ←НАСТАВКА]
ВИД СВРШЕНО НЕСВРШЕНО СВРШЕНО НЕСВРШЕНО
ГЛАГОЛСКИ [+] PF [+*]IMPF [+] [+]PF [+] PF Л-ФОРМА [+] IMPF [+]IMPFpf
ВИД ГЛАГОЛ ГЛАГОЛ IMPF ГЛАГОЛ Л-ФОРМА Л-ФОРМА
ГЛАГО
Л
УПОТРЕБА САМОС МАРГИН САМО само во темп- САМОСТОЈНA УПОТРЕБА САМОСТОЈН само со
НА ФОРМИТЕ ТОЈНA АЛНО СТОЈН модално A УПОТРЕБА модално
УПОТРЕ ЗАСТАП A конст. (со значење (со
БА ЕНИ УПОТР партикулите партикулите
ЕБА АКО/ДА/ЌЕ) АКО/ДА/ЌЕ)
ФОРМАЛНИ промена на основниот промена на основниот
ОТСУСТВО НА ПОМОШНИОТ ГЛАГОЛ СУМ ВО 3л. ЕДНИНА И
КАРАКТЕРИС вокал кај гл. од е и и- вокал(и во e); наставка[–
МНОЖИНА
ТИКИ И група; отсуство на ше] во 3л.
промена на основниот вокал и во коренот на глаголот од кој е образувана л-
СПЕЦИФИЧН наставка [–ø] во 3л.; формата
ОСТИ
ОСНОВНО
ТЕМП. МИНАТОСТ на настанот (Е) + АНТЕРИОРНОСТ на состојбата од настанот
РЕФЕРЕНЦИЈ МИНАТОСТ на настанот (Е) (sЕ) во однос на референтната ситуација (R) + ИСТОВРЕМЕНОСТ на (R) со
АЛНО моментот на зборување (S)
ЗНАЧЕЊЕ
ДИСТАНЦИР [-] ДИСТАНЦИРАНОСТ [+] ДИСТАНЦИРАНОСТ
АНОСТ (директна форма) (дистанцирана форма)
(од Е)
ЛОКАЛИЗИР [ОПР.] ВРЕМЕНСКА ЛОКАЛИЗИРАНОСТ на [НЕОПР.] ВРЕМ. ЛОКАЛИЗИРАНОСТ на состојбата (sЕ) инферирана од
АНОСТ во настанот (Е) настанот (Е)
рамките на (поради двојната ориентираност)
деиктичката ВО ДЕИКТИЧКАТА СФЕРА ВО ДЕИКТИЧКАТА СФЕРА НАДВОР ОД ДЕИКТИЧКАТА СФЕРА
сфера на
говорителот
УПАТУВАЊЕ ДИРЕКТНО УПАТУВАЊЕ КОН НАСТАНОТ УПАТУВАЊЕ КОН НАСТАНОТ, односно КОН СОСТОЈБАТА
КОН (еднонас. ориент) ИНФЕРИРАНА ОД ТОЈ НАСТАН, и кон РЕФЕРЕНТНИОТ МОМЕМЕНТ
НАСТАНОСТ (двој. ориент.)
ФОКУС НА ФОКУСОТ Е СВРТЕН КОН МИНАТИОТ ФОКУСОТ Е СВРТЕН КОН СОСТОЈБАТА (sЕ) ИНФЕРИРАНА ОД
ВНИМАНИЕ НАСТАН ШТО СЕ СООПШТУВА (Е) НАСТАНОТ (Е) И/ИЛИ КОН РЕФЕРЕНТНИОТ МОМЕНТ (R)
ДЕИКТИЧКИ
ЦЕНТАР
МОМЕНТ
според (S) се определува временската поставеност на
ОТ НА
според (S) се на настанот (E) референтниот момент (R), а со тоа и на
ЗБОРУВА
определува настанот (E)
МОМЕНТОТ НА ЊЕ (S)
временската
ЗБОРУВАЊЕ (S)
поставеност на
настанот (E) РЕФЕРЕН
ТНИОТ според (R)се определува временската поставеност на
МОМЕНТ настанот (E)
(R)
УЛОГА НА ВРШИТЕЛ/ТРПИТЕЛ НА МИНАТИОТ НАСТАН ТРПИТЕЛ НА СОСТОЈБАТА ИНФЕРИРАНА ОД ТОЈ МИНАТ НАСТАН и
граматичкиот (СУБЈЕКТОТ ‘ТОГАШ’) ПРЕДМЕТ НА ИНТЕРЕС (лице/ предмет за кое/кој се зборува)
СУБЈЕКТ (СУБЈЕКТОТ ‘СЕГА’)
ФОРМУЛА (Е) пред (S) (sЕ) му претходи на (R), (R) се (E) му претходи на S0( iE), кој се
(ОПИС/ поклопува со (S)84 зема како (R), (R) му претходи на (S)
ДЕФИНИЦИЈ
А) (R) се поклопува со (S),
од (R) извлекуваме ( iE)
(информација за настанот E)
ФАКТИВНОС [+] ФАКТИВНОСТ СУСПЕНДИРАНА ФАКТИВНОСТ
Т (на Е)
84
S- момент на зборување (говорната ситуација во која се соопштува настанот)
94
ПРИЗНАЦИ* МИНАТО ОПРЕДЕЛЕНО ВРЕМЕ МИНАТО НЕОПРЕДЕЛЕНО ВРЕМЕ
ВИД НА ЛИЧНО ЗАСВЕДОЧ НЕИСКУСЕНО/ ЛИ ЗАСВЕД НЕИСКУСЕ ИНФОРМАЦИЈА ЗА НАСТАН
ДЕЈСТВОТО ИСКУСЕНО ЕНО НЕЗАСВЕДОЧЕН ЧН ОЧЕНО НО/ ОД ДРУГ ИЗВОР
ШТО СЕ И ЗАСВ. ДЕЈСТВО О ДЕЈСТВО О ДЕЈСТВО НЕЗАСВЕД (СТАНУВА ЗБОР ЗА НЕЗАСВЕДОЧЕН
СООПШТУВА ДЕЈСТВО (УТВРДЕНО ОЧЕНО НЕСТАН ОД СТР. НА ГОВОРИТЕЛОТ
КАКО ФАКТ) ИС ДЕЈСТВО КОЈ СЕ ПРЕДАВА САМО КАКО
КУ (УТВРДЕНО ПОДАТОК/ ИНФОРМАЦИЈА)
СЕ КАКО ИЗВОР: ИЗВОР:
НО ФАКТ) СООПШТУВАЧ РЕФЕРЕНТНА
НА СОСТОЈБА ОД
ДЕ ИНФОРМАЦИЈА КОЈА СЕ
ЈС ТА (ЧОВЕК) ИЗВЕДУВА
ТВ ЛОГИЧКИ
О ЗАКЛУЧОК
ЗНАЧЕЊЕ „РЕАЛНО“ ПРЕНЕСУВАЊЕ НА НАСТАНОТ АКТУЕЛНА РЕЛЕВАНТНОСТ [+] [+]
НА ИСКУСТВО ОД МИНАТ РЕПОРТАТИВНО ИНФЕРЕНЦИЈАЛ
НАСТАН: ПРЕНЕСУВАЊЕ НА СТ НОСТ ВО ВИД
ИСКУСТВО ИЛИ (ПРЕКАЖАНОСТ НА
ЕМОЦИОНАЛНА РЕАКЦИЈА ) КОНСТАТАЦИЈА
ОД НАСТАНОТ (ПЕРФЕКТНО /ПРЕТПОСТАВК
ЗНАЧЕЊЕ) А
ПРЕК ДУБИТ КОН АДМИР
АЖАН АТИВ СТАТ АТИВ
ОСТ АЦИЈ
А
СТАТУС [+] КОНФИРМАТИВНОСТ / [NEUT] [NEUT] / [+] [+] НЕКОНФИРМАТИВНОСТ
(ОДНОС НА КОНФИРМАТИВНОСТ
ГОВОР. КОН
НАСТАНОТ)
НАРАТИВНО [+]НАРАТИВНОСТ [-]НАРАТИВНОСТ [+]НАРАТИВНОСТ
СТ
ЕВИДЕНЦИЈА ДИРЕКТНА ЕВИДЕНЦИЈАЛНА ВРЕДНОСТ ИНДИРЕКТНА ЕВИДЕНЦИЈАЛНА ВРЕДНОСТ
ЛНА
ВРЕДНОСТ
95
4.3.1 МОВ и МНВ низ призмата на говорните ситуации
МНВ се употребува кога сакаме фокусот да го свртиме кон некое наше или туѓо
искуство од некој минат настан, како релевантно за сегашниот момент односно за
говорната ситуација. Тоа може да биде во ситуација кога сакаме да споделиме некоја
информација важна за нас, а за која сметаме дека не му е позната на говорителот. Во тој
случај не е важен самиот настан туку искуството од него како дел од нашето минато,
односно како дел од минатото на субјектот за кого зборуваме.
Да направиме споредба на следите искази: „Вчера чистев цел ден“ и „Вчера сум
чистела цел ден“. Граматички и двата исказа се точни, но пораката која се пренесува со
нив е различна. Ако во дадена говорна ситуација сакаме само да го информираме
соговорникот за настаните од вчерашниот ден, ќе го употребиме првиот исказ. Доколку
сакаме да ја изразиме нашата емоционална состојба настаната како резултат на таа
активност, ќе го употребиме вториот исказ. Во овој случај доаѓа до израз и желбата на
говорителот да ја истакне важноста на таа активност пред својот соговорник, односно
имаме присуство и на модална компонента.
96
Модалната информација (верувањето, желбата, неверувањето и сл.) се пренесува
преку интонацијата. Ваквата употреба на МНВ е пред сѐ поврзана со првото лице, но се
среќава и со другите лица, иако поретко. Сепак, доколку не се употреби соодветна
интонација, а станува збор за дејство што му го припишуваме на друг, до израз ќе дојдат
другите инференцијални значења (констатацијата или прекажаноста).
85
сп. Новаковска
97
вистинитоста на информацијата. Говорителот ја нема утврдено информацијата и сака да се
дистанцира од неа, односно не сака да ја потврди како факт.
Кога сѐ уште сме под импресии од настан што се случил неодамна, односно настан од
нашето непосредно минато, МНВ ни овозможува да го изразиме тоа, односно да ја
споделиме таа емоција со нашиот соговорник (пр. Вчера сум бил во новиот кинески
ресторан86. Преубаво е.). Во ваква ситуација може да се употреби и МОВ (пр. Вчера бев
во новиот кинески ресторан. Преубаво е.), но во тој случај вниманието би било насочено
кон самиот настан, а не кон емоционалната состојба. Со соодветна интонација можеме да
внесеме и емоционална нота кај исказот со МОВ, но сепак исказот Вчера сум бил во
новиот кинески ресторан е поекспресивен од исказот Вчера бев во новиот кинески
ресторан. Со самата форма на МНВ дејството го доближуваме до говорната ситуација.
Исто така, МНВ со ваква функција не може да се сретне во врзан текст, од причина
што необично би било на сите настани да им даваме емоционална нота. Можеме да
започнеме со исказ со кој ќе го изразиме нашето воодушевување/ неверување и сл., но
раскажувањето на понатамошниот тек на настаните го продолжуваме без таа нота,
односно само информираме што и како се случило (пр. Вчера конечно сум си ги средила
книгите. Фатив една по една и ги прередив сите.)
86
Би можело да се каже и Вчера бев во кинескиот ресторан, но во тој случај дејството, односно настанот го
пренесуваме без емоција.
98
Необична би била употребата на МНВ при последователно и детално раскажување на
настани што сме ги искусиле или засведочиле. Во продолжение наведуваме пример,
ексципиран од презентацијата на Тофоска (2011), во кој странски изучувачи го имаат
употребено МНВ во ситуации во кои за македонските говорители, ваквата употреба на
МНВ би била чудна, односно необична:
• Минатото лето сум била на море. Сме биле со една пријателка во нејзина куќа на
Хвар. Сме имале големо друштво и секоја вечер сме излегле во некој ресторан или
кафич...(преземено од Тофоска 2011)
• Минатото лето бев на море со една пријателка во нејзина куќа на Хвар. Имавме /
Се собравме големо друштво и секоја вечер излегувавме во ресторан или ‘кафич’...
Да ги разгледаме сега исказите „Не верувам дека ти го направи тоа“ и „Не верувам
дека ти си го направил тоа“. Овие два исказа се состојат од истите пропозиции ‘не
верувам’ и ‘ти го направи тоа’. Во првиот исказ пораката би била ‘знам дека некој го
направи тоа, но не верувам дека ти си вршителот на тоа дејство’, односно говорителот
го потврдува случувањето на настанот ‘некој го направи тоа’, но не верува дека тој ‘некој’
е неговиот соговорник. Преку вториот исказ говорителот изразува неможност да го
потврди случувањето на настанот изразен преку пропозициите ‘некој го направи тоа’ и
‘тој некој е соговорникот’, односно пренесува информација дека настанот кој го
соопштува го знае од друг извор.
99
случај да не употреби временска определба „Го гледав овој филм“, неговиот соговорник ќе
толкува дека настанот (гледањето на филмот) се случил неодамна. Доколку говорителот
го гледал филмот поодамна, но сака сега да го изнесе тоа искуство како релевантно за оваа
ситуација ќе каже „Сум го гледал овој филм“. Во овој случај со исказот се пренесува
информација дека настанот се случил поодамна, а говорителот сака сега да го
актуализира, а исто така може да се пренесе и дополнителна порака (пр. ‘Не сакам пак да
го гледам овој филм. Смени го каналот’).
Ситуација 1. Ситуација 2.
100
да ги поврзе. Доколку овој исказ говорителот би го заменил со исказот Возеше многу брзо
и се удри во дрво, би испратил до соговорникот погрешна, односно невистинита порака,
како и самиот тој да бил присутен кога се случил настанот.
Да анализираме уште неколку примери, во кои една иста пропозициска содржина (‘А
ги заборави парите’) различно се соопштува во зависност од говорната ситуација:
Ситуација 2 а. А оди со трчање кон дома. По пат се среќава со В. В прашува кај брза.
А одговара.
A: Брзам до дома. Сум си ги заборавила парите.
(А веќе го има утврдено тој факт, но во случајов, употребувајќи го МНВ, сака да ја
пренесе својата изненаденост од тој настан)
A: Тргнавме вчера порано за да купиме навреме билети. Арно ама само што
стигнавме, видов дека сум ги заборавила парите.
(Со МОВ, А пренесува факти, односно раскажува за настаните - тргнавме/
стигнавме/ видов; со МНВ А пренесува што констатирала/ видела во тој момент – сум ги
заборавила)
101
ТВРДЕЊА (МОВ)
СИТУАЦИИ ПРИМЕР ЗНАЧЕЊЕ НАРАТИВНА
Говорителот S: УПОТРЕБА
(рас)кажува за лично искусени Со Марко се запознав пред „реално“ (живо) [+] наративност
и засведочен/-и настан/-и две години. Тогаш бев на пренесување на лично на ниво на дискурс
семинар. искусени настани (се среќава и во
врзан текст,
односно може да
се употребува
последователно во
повеќе
реченици/искази)
(рас)кажува засведочен/-и Вчера останавме цел ден „реално“ (живо) [+] наративност
настан/-и дома. Марко работеше на пренесување на на ниво на дискурс
проектот. засведочени настани (се среќава и во
врзан текст,
односно може да се
употребува
последователно во
повеќе
реченици/искази)
пренесува информација за На ТВ даваат филм што му „реално“ (живо) [+] наративност
искусен/ засведочен настан е познат на говорителот од пренесување на лично на ниво на дискурс
што се случил непосредно неодамна: искусени/ (се среќава и во
пред дадена ситуација Го гледав овој филм вчера. засведочени настани врзан текст,
(дадена ситуација => настан) што се случиле односно може да се
непосредно пред употребува
говорната ситуација последователно во
повеќе
реченици/искази)
Табела 19. Опис на говорните ситуации во кои се употребува МОВ при изрази на тврдење
102
ТВРДЕЊА (МНВ)
СИТУАЦИИ ПРИМЕР ЗНАЧЕЊЕ НАРАТИВНА
Говорителот S: УПОТРЕБА
импресиониран од некое Вчера сум се возел со актуелната [-] наративност
(свое) скорашно искуство хеликоптер. Заедно со еден мој релевантност на на ниво на
пренесува информација за пријател отидовме.... искуство од минат реченица (не се
својата емоционална настан (т.е. среќава
состојба (воодушевување/ адмиративно последователно во
неверување), која настанала значење) врзан текст)
како резултат на тој настан
Табела 19. Опис на говорните ситуации во кои се употребува МНВ при изрази на
тврдења
103
Во однос на прашањата, минатото определено време (МОВ) се употребува
вообичаено кога поставуваме прашања, односно бараме информација од соговорникот во
врска со фактичката реализација на некој настан:
ПРАШАЊА (МОВ)
СИТУАЦИЈА Пример ЗНАЧЕЊЕ
Говорителот S:
поставува општи прашања до Што правеше вчера? Барање информација за
соговорникот за нечии претходни Каде беше Марија вчера? фактичката реализација
активности на настани што се
одвиваат вообичаено
поставува прашања до соговорникот Дали се видовте со Марија? Барање информација за
за фактичката реализација на Кога се видовте со Марија? фактичката реализација
настани за кои има некакви (говорителот има претходни сознанија на настан за кој има
сознанија дека соговорникот и Марија треба да претходни сознанија
се видат, односно се виделе)
Табела 21. Опис на говорните ситуации во кои се употребува МОВ при изрази на
прашување
ПРАШАЊА (МНВ)
СИТУАЦИЈА Пример ЗНАЧЕЊЕ
Говорителот S:
се интересира дали неговиот Си го гледал овој филм?/ Си се возел Барање информација за
соговорник или некој друг има со хеликоптер? (говорителот се субјектот и неговото искуство
доживеано такво искуство, и со интересира дали неговиот (перфектно значење)
тоа воведува нова тема соговорник има такво искуство, бара
потврда за информацијата)
проверува дали неговите Проверка на информацијата за
сознанија или претпоставки за Сте се виделе со Марко вчера? (+> настан узнаена од друг извор за
одредено дејство се вистинити некој ми кажа, но сакам и ти да ми која говорителот нема цврсти
според соговорникот потврдиш) докази
(конклузивно/репортативно)
Табела 22. Опис на говорните ситуации во кои се употребува МНВ при изрази на
прашување
104
Во однос на чинот на негирање, можеме да ги изделиме следните ситуации:
Табела 23. Опис на говорните ситуации во кои се употребуваат МОВ и МНВ при
изрази на негирање
Како што видовме, кога говорителот се интересира за фактичката реализација на
даден настан, поставува прашања со МОВ (пр. Се видовте со Марија?/ Кога се врати
Никола?/ Зошто не дојде вчера?). Доколку одговорот на овие прашања е позитивен,
соговорникот би одговорил употребувајќи го истото време – МОВ. Доколку одговорот на
прашањето е негативен, употребата на МОВ и на МНВ ќе зависи од тоа дали соговорникот
сака да ја негира реализацијата на настанот или да ја негира информацијата што ја
воведува говорителот. Во прилог следат примери:
105
МОЖНИ ОДГОВОРИ:
Ситуација 1:
(Б го потврдува настанот: ПОТВРДЕН ОДГОВОР СО МОВ)
Б: Да, СЕ ВИДОВМЕ. ДОЈДЕ кај мене на гости.
Ситуација 2:
(Б го негира случувањето на настанот: НЕГАТИВЕН ОДГОВОР СО МОВ)
Б: Не, НЕ СЕ ВИДОВМЕ.
Ситуација 3:
(Б ја негира таквата информација: НЕГАТИВЕН ОДГОВОР СО МНВ)
Б: Не бре. Од каде таква информација? НЕ СМЕ СЕ ВИДЕЛЕ којзнае од кога.
А: Па Марија ми спомна дека треба да се видите.
Ситуација 2:
(Б го негира воопшто постоењето на такво дејство: НЕГАТИВЕН ОДГОВОР СО
МНВ)
Б: Не бре. Од каде таква информација. НЕ СМЕ СЕ ВИДЕЛЕ којзнае од кога.
(А ја пренесува на информацијата што ја добила: ПОЗИТИВЕН ОДГОВОР СО
МНВ)
106
А: Па Марија ми спомна дека СТЕ СЕ ВИДЕЛЕ.
107
Говорителот одбива да преземе одговорност за вистинитоста на пораката (в. дел
Дистанца/ термин нонконфирматив).
Ова е краток приказ на функциите и на говорните ситуации во кои се употребуваат
МОВ и МНВ. Во следното поглавје ќе прикажеме како МОВ и МНВ се претставени во
учебниците по македонски јазик како странски.
108
4.4 Претставување на МОВ и МНВ во учебниците по македонски јазик како
странски
Така, за минатото определено свршено време (аорист) се вели дека е време со кое се
искажува „минато дејство што го сфаќаме во неговата завршеност“ (Кусевска,
Митковска1995: 117) и кое речиси исклучиво се образува од свршени глаголи (Kramer,
Mitkovska 2011: 146).
109
ниту сме ги виделе, ама ни биле соопштени од некој друг. (Ајдинска-Папазовска, 1999,
Kramer, Mitkovska 2011: 146, Тасевска 2009).
110
Слика 10. Извадоци од учебниците Божилак и Macedonian: A course for beginning and
intermediate students (соодветни инструкции и примери за употребата на МНВ)
111
Слика 11. Извадоци од учебниците ЗМЈ и ДМЈ
(содржини преку кои се воведува МНВ; со значење актуелна релевантност на минат
настан)
112
пренесување на незасведочени, но утврдени настани, но не и за неутврдени, како што е
случајов во наведената задача. Кога во инструкцијата би се додало: Замислете дека сте
биле на забавата кај Билјана. Дополнете ги речениците. Кажете што правеа гостите на
забавата?/ Замислете дека сте Ана. Што правеа гостите кога пристигнавте?, би се
доловил вистинскиот контекст и би се избегнале дополнителни заблуди.
113
5. ПРИКАЗ И АНАЛИЗА НА РЕЗУЛТАТИТЕ ОД ИСТРАЖУВАЊЕТО
114
секој испитаник поединечно е одредено врз основа на негова лична проценка и во
консултација со неговиот лектор. Напоменуваме дека степенот на познавање на јазикот не
соодветствува со степенот на усвоеност на испитуваните структури, така што кај одредени
испитаници се јавуваат помали или поголеми варирања.
Со оглед на тоа што фокусот на нашиот труд е свртен кон проблемите со усвојувањето
на функциите на МОВ и на МНВ од страна на изучувачите, нема да се задржуваме
детално на другите грешки. Ќе дадеме само краток приказ и објаснување за
поспецифичните отстапувања, без статистички податоци за застапеноста на грешките,
додека употребата на МОВ и на МНВ ќе ја разгледаме поединечно и подетално ќе се
115
осврнеме на забележаните отстапувања во поглед на оваа проблематика и нивната
фреквентност.
Врз база на нашиот опис на МОВ и на МНВ, изделивме по 3 основни функции за секое
од времињата.
116
настан што се случил поодамна и врз основа на своето искуство и знаење говорителот
може да го пренесува како факт, пр. Никола како мал ги знаеше сите песнички што ги
учеа во градинка.
Кај МНВ имаме суспендирана фактивност. Фокусот од настаните се свртува кон друга
дополнителна информација (искуство, емоционална реакција, неверување, неутврденост и
сл.). Така, МНВ може да се употребува за изразување актуелна релевантност на настан,
односно за изразување врска меѓу сегашниот момент и искуството од некој минат настан
кој говорителот го има искусено, перципирано или утврдено. Самата ситуација на некој
начин го поттикнува говорителот да актуализира информација за искуство од настан од
подалечното минато, на пр. Ни сама не знам колкупати сум го посетила Охрид, или да
пренесе информација за својата сè уште актуелна реакција во врска со настан што се
случил во поблиското минато – да изрази восхит/ неверување, пр. Сонував дека сум била
во базен полн со ајкули.
117
дадена состојба од сегашноста и 13 за пренесување на неутврдена информација за настан
узнаена од друг извор (прекажување). Во однос на употребата на МОВ, беа застапени 18
ситуации во кои МОВ се употребува за минати настани директно перципирани од
говорителот, 24 за лично искусени настани и 9 за утврдени настани.
118
5.2 Приказ и анализа на податоците
Најголем е корпусот на податоци за Б1-Б2 рамниште (вк. 729 податоци), потоа следува
корпусот на податоци за Б2-Ц1 (вк. 576 податоци), а најмал е корпусот за А2-Б1 (вк. 405
податоци). Резултатите ќе бидат прикажани редоследно по рамништа, почнувајќи од
резултатите на испитаниците од најниското рамниште (А2-Б1).
119
5.2.1 Анализа на корпусот на податоци од А2-Б1 рамниште (преодно рамниште)
И21 ж 31 руски А2 / /
87
81 прашање X 5 испитаници
120
табелата подолу се дадени податоците за предвидената застапеност на формите на
формите на МОВ и на МНВ наспрема регистрираните одговори.
121
5.2.1.1 Преглед и анализа на регистрираните ГРЕШКИ КАЈ ФОРМИТЕ НА МОВ
(А2-Б1)
Ваквите отстапки се чести и типични за ова рамниште. Станува збор за развојни грешки
кои се јавуваат како резултат на процесите на упростување и генерализација на правилата
на Ј2.
122
Прашалникот во секој контекст беа дадени видски двојки, свршен и несвршен глагол во
основната форма, од нашето истражување не можеме да добиеме вистински податок за
отстапувањата кај префиксите во поглед на едначењето по звучност, но претпоставуваме
дека ваквите отстапувања не се реткост.
123
5.2.1.2 Преглед и анализа на регистрираните ГРЕШКИ КАЈ ФОРМИТЕ НА МНВ
(А2-Б1)
Кај формите на МНВ, во однос на л-формата се јавуваат слични отстапувања како кај
МОВ. Во основата се забележува отсуство на одредени гласовни промени или скратувања
кои се предвидени според нормата, на пример: Претходно РАБОТИЛА... / И му го
УДКРАДОЛ велосипедот./ Некој ги ЗЕДОЛ... и сл.
124
5.2.1.3 Преглед и анализа на правилните и на неправилните УПОТРЕБИ НА МОВ
(А2-Б1)
Како што веќе нагласивме, во Прашалникот се дадени контексти во кои е предвидена
употреба на МОВ за директно пренесување на минати настани од личното искуство на
говорителот (настани лично искусени), на настани директно перципирани од говорителот
(преку сетилата за вид, слух и сл.), како и за директно („реално“/фактивно) пренесување
на настани кои се случиле надвор од деиктичката сфера на говорителот, а кои говорителот
ги има прифатено како факти (утврдени настани, односно настани факти). Резултатите
покажуваат дека МОВ покрај во овие контексти, се употребува и во контекстите во кои би
било соодветно да се употреби МНВ за изразување: актуелна релевантност на минат
настан, претпоставка или констатација за минат настан врз база на моментна состојба и за
пренесување на неутврдени настани, односно информации за настани узнаени од друг
извор за кои говорителот нема цврсти докази.
125
ПРАВИЛНА УПОТРЕБА НА МОВ (А2-Б1 рамниште). Во контекстите во кои се
очекуваше употреба на МОВ (вк. 255), регистрирани се вкупно 191 одговор со МОВ, што
претставува 75% од предвидените реализации. Во 37 одговори наместо форма во МОВ
употребена е форма во МНВ, што е 14% од предвидената застапеност на МОВ, а во 27
случаи (11%) е одговорено со друга форма или отсуствува одговор. Во графичкиот приказ
подолу е прикажана процентуалната застапеност на времињата регистрирани во
одговорите на испитаниците во однос на контекстите во кои е предвидена употреба на
МОВ:
МОВ А2-Б1
точни (МОВ) неточни (МНВ) друго
11%
14%
75%
126
СЕ ЈАВИЛ...), а на 10 позиции (8%) наведена е друга глаголска форма или воопшто не е
даден одговор (пр. Порано секогаш кога ОДАМ во Македонија.../ РАЗБИРАМ дека се
вратил...).
Можеме да заклучиме дека употребата на МОВ за предавање на лично искусени
настани е усвоена во голема мера (83%). Ваквата ситуација е очекувана со оглед на тоа
што, како што веќе споменавме, во учебниците по македонски јазик како странски се
истакнува употребата на МОВ за директно кажување88. Бројот на отстапувања е
минимален.
Во 15 одговори (17%) употребено е МНВ наместо МОВ (пр. Што ти КАЖАЛА сестра
ти?/ Погоди кој го ОСВОИЛ турнирот...), а на 7 места (8%) дадена е друга глаголска
форма или воопшто не е даден одговор (пр. Што ти КАЖЕ сестра ти?). Тоа ни говори
дека и употребата на МОВ за пренесување на директно засведочени настани е, исто така,
усвоена во голема мера (75%), но во помал процент од употребата на МОВ за пренесување
лично искусени настани.
88
Кажувањето е директно и раскажувачот го доживеал или бил присутен кога тоа се случило“(Kramer,
Mitkovska 2011: 146).
127
употребено МНВ наместо МОВ (пр. И кој ПОБЕДИЛА?/ Син ми е разочаран. Секоја
година ДОБИВАЛ покана за Семинарот, ама годинава не добио), а на 10 места (22%)
имаме употреба на друго време или без одговор (Да видам каде Е ИСЕЧЕНА.).
128
НЕПРАВИЛНА УПОТРЕБА НА МОВ (А2-Б1 РАМНИШТЕ). Голем е бројот на
регистрирани одговори во кои МОВ е употребено несоодветно, односно во контексти каде
што треба да се употреби МНВ. На ова рамниште во контекстите во кои би требало да се
употреби МНВ, се забележува изразена употреба на МОВ за сметка на МНВ. Повисок е
процентот на употребени форми на МОВ (60%), отколку на МНВ (31%). Тоа ни говори
дека испитаниците од ова рамниште претендираат да го употребуваат МОВ генерално
како време со кое се изразува минатост, односно дека сè уште ги немаат усвоено и
разграничено функциите на МОВ и на МНВ. Ваквата употреба на МОВ е очекувана, со
оглед на тоа што во учебниците по македонски јазик како странски најчесто првин се
воведува МОВ, а дури потоа МНВ, што е оправдано и од педагошка и од формална гледна
точка (в. Фридман 2011: 24-31).
Исто така, имајќи предвид дека испитаниците од ова рамниште се од словенско јазично
подрачје или имаат познавање на друг словенски јазик, претпоставуваме дека
тенденцијата да се употребува МОВ е обид да се избегне негативен трансфер од
мајчиниот јазик, односно од јазикот посредник. Иако од формален аспект за една ваква
група изучувачи полесно би било усвојувањето на МНВ, тие веројатно имаат забележано
дека МОВ е пофреквентно во македонскиот јазик и се чувствуваат посигурни при
употребата на ова време.
(4) Марко ни е како распеано радио. Вчера цел ден ни пеел, денес повторно. Пред некој
ден УЧЕА во градинка песнички и ги ЗАПОМНИ.
(5) (По неколку години Иван одлучува да оди во ресторанот „Два елена“. Оди до таму
и гледа дека на местото на ресторанот има продавница)
А: Ај, го ЗАТВОРИЈА ресторанот.
129
забележуваат и во примери каде што имаме експлицитно изразена прекажаност (в. пример
6). Ова е показател дека испитаниците не ги владеат функциите на МНВ, па дури ни оваа
функција која се смета за најкарактеристична за МНВ.
130
5.2.1.4 Преглед и анализа на правилните и на неправилните УПОТРЕБИ НА МНВ
(А2-Б1)
МНВ А2-Б1
точни (МНВ) неточни (МОВ) друго
9%
31%
60%
131
А2-Б1 ФУНКЦИЈА предвидени одговори процентуална
рамниште со МНВ застапеност
Со оглед на тоа што сите испитаници од оваа група знаат англиски, можно е да е
настанат позитивен трансфер од англискиот како јазик посредник, бидејќи и англискиот
Present Perfect, како и МНВ, се употребува со значење актуелна релевантност на минат
настан, односно може да искажува сегашна состојба која настанала како резултат на
некоја мината ситуација (резултативен перфект) или да искажува одредена ситуација која
до сегашниот момент се случила барем еднаш во некој неодреден период од минатото
(искуствен перфект)89. Во некои од учебниците по македонски јазик како странски90 за
почетно рамниште, фокусот е свртен токму кон оваа функција на МНВ, на пр. Велите
дека првпат сте во Македонија. Дали веќе сте посетиле некои места?(ЗМ: 1995: 84); Јас
и Сашка ќе одиме на кино. Не сум била на кино долго време. Не знам од кога не сум
89
в. Новаковска 2014
90
Добре дојдовте на македонски јазик(ДМЈ) и Зборувате ли македонски (ЗМ)
132
излегла (ДМЈ 1999: 99); Дали ќе го гледаш филмот Дркула? Нема. Јас веќе сум го гледал
тој филм (ДМЈ 1999: 100). Станува збор за учебници што најчесто се користат во рамките
на курсевите по македонски јазик како странски што се организираат во школите по
странски јазик во Македонија. На ваквите курсеви, во наставата најчесто се користи
англискиот јазик како јазик посредник.
Во другите контексти во кои е предвидено да се употреби МНВ се забележува
тенденција да се употребува МОВ наместо МНВ. Процентот на правилна употреба на
МНВ во контексти во кои се изразува претпоставка или констатација врз база на
моментна состојба, изнесува 27% (пр. Никола ѝ кажува нешто на мајка си и истрчува од
дома. Таткото гледа како истрчува и прашува: Што СЕ СЛУЧИЛО?/ Видов дека СИ
МЕ БАРАЛА синоќа...), а малку поголема (29%) е застапеноста на правилно употребени
форми на МНВ за изразување неутврдена информација узнаена од друг извор, т.е.
прекажаност (пр. Некој го ПОВРЕДИЛ другар му и му го УКРАДОЛ велосипедот).
Како што веќе наведовме, едната причина за ваквата ситуација веројатно е тоа што
МНВ се изучува подоцна и кај нив се создава чувство дека МОВ им е подобро совладано,
па претендираат да ги употребуваат овие форми наспрема формите на МНВ, а другата
причина е намерно одбегнување на формите на МНВ, за да се избегне негативен трансфер
од Ј1/ЈП.
133
НЕПРАВИЛНА УПОТРЕБА НА МНВ (А2-Б1). Случаи на неправилна употреба на
форми на МНВ најмногу има во контексти во кои се зборува за утврдени минати настани
(пр. Син ми е разочаран. Секоја година ДОБИВАЛ покана за Семинарот, ама годинава не
ДОБИО.). Процентуално, застапеноста на неправилно употребени форми на МНВ во
вакви контексти изнесува 25%. Помал степен на неправилна употреба на форми на МНВ
има во контексти во кои се пренесуваат минати настани директно перципирани од
говорителот (пр. Марко ни е како распеано радио. Вчера цел ден ни ПЕЕЛ, денес
повторно. / А: Штета што не дојде вчера со нас! ПРОПУШТИЛ интересен меч.), а
најмалку погрешни употреби на МНВ има во контексти во кои се зборува за минати
настани лично засведочени од говорителот (пр. Порано секогаш кога одев во Македонија,
задолжително СУМ ГО ПОСЕТУВАЛ Охрид. Годинава уште не сум го посетил, но
планирам да одам во јуни.).
100%
80%
60%
40%
25%
14% 17%
20%
9%
0%
МНВ (А2-Б1) лично искусени директно утврдени
перципирани настани
134
5.2.2 Анализа на корпусот на податоци од Б1-Б2 рамниште (самостојно рамниште)
Во овој дел ќе направиме приказ на резултатите од испитаниците чие ниво на
познавање на јазикот е Б1-Б2 (самостојно/ средно рамниште). Оваа група ја сочинуваат
вкупно 9 испитаници, и тоа: И2, И3, И4, И6, И9, И10, И11, И12 и И14, што значи
очекуваниот број на податоци за анализа е 729 одговори91. Како што можеме да видиме од
податоците во табелата, во однос на нивниот прв јазик станува збор за хетерогена група
испитаници.
91
81 прашање X 9 испитаници
135
Од вкупно 729 податоци, 554 се одговори со МОВ, 141 со МНВ и 34 со друго време,
односно без одговор, наспрема очекуваните 459 точни одговори со МОВ и 270 точни
одговори со МНВ. Во табелата подолу е претставена застапеноста на регистрираните
форми на МОВ и на МНВ наспрема нивната предвидена употреба.
136
5.2.2.1 Преглед и анализа на регистрираните ГРЕШКИ КАЈ ФОРМИТЕ НА МОВ
(Б1-Б2)
137
5.2.2.2 Преглед и анализа на регистрираните ГРЕШКИ КАЈ ФОРМИТЕ НА МНВ
(Б1-Б2)
138
5.2.2.3 Преглед и анализа на правилните и на неправилните УПОТРЕБИ НА МОВ
(Б1-Б2)
МОВ Б1-Б2
точни (МОВ) неточни (МНВ) друго
6%
12%
82%
139
Б1-Б2 рамниште ФУНКЦИЈА Вкупно Бр. на Процентуална
предвидени одговори застапеност
одговори во МОВ
лично искусено дејство 216 196 91%
директно перципирано 162 131 81%
Правилна употреба на дејство
МОВ за пренесување утврдено дејство 81 51 63%
(настани факти)
ВКУПНО 459 378 82%
актуелна релевантност 63 34 54%
на искуство од минат
настан
претпоставка или 90 63 70%
констатација за минат
настан врз база на
Неправилна употреба
моментна состојба
на МОВ за
неутврдени настани - 117 79 68%
пренесување
информација за настан
узнаена од друг извор за
која говорителот нема
цврсти докази
(прекажаност)
ВКУПНО 270 176 65%
140
Најслабо е усвоена употребата на МОВ за пренесување настани кои се утврдени како
факти (63%), но за разлика од претходното рамниште овде имаме пораст на степенот на
усвоеност за 10%. Во прилог следуваат примери за правилната употреба на МОВ во вакви
контексти: А: Некоја друга фирма го добила тендерот. Б: А минатата година кој го
ДОБИ? Вашата фирма?/ А: Ај, сум се исекла од некој камен. Б: Да видам каде СЕ
ИСЕЧЕ.
141
НЕПРАВИЛНА УПОТРЕБА НА МОВ (Б1-Б2). На Б1-Б2 рамниште забележуваме
дека процентот на неправилна употреба на формите на МОВ (65%) е зголемен за 5% од
претходното рамниште. Тоа е показател дека во јазикот на испитаниците доаѓа до
преструктурирање на системот поради што се јавуваат повеќе грешки отколку во
пониското рамниште А2-Б1.
142
застапеноста на грешки од ваков карактер и на претходното рамниште, иако и овде има
минимален негативен раст во однос на резултатите од А2-Б1 рамништето, каде што
застапеноста изнесува 51%. Во прилог следат примери за погрешна употреба на МОВ за
изразување актуелна релевантност на минат настан: Со години не го ВИДОВ овој човек. /
Годинава уште не го ПОСЕТИВ/ПОСЕТУВАВ.
143
5.2.2.4 Преглед и анализа на правилните и на неправилните УПОТРЕБИ НА МНВ
(Б1-Б2)
МНВ Б1-Б2
точни (МНВ) неточни (МОВ) друго
3%
32%
65%
Вкупниот број на неправилни употреби на МНВ изнесува 54, што претставува 12% од
предвидените употреби на МОВ. Во прилог следи табелата во која е претставена
правилната и неправилната употреба на МНВ во однос на функциите.
144
Б1-Б2 рамниште ФУНКЦИЈА предвидени одговори Процентуална
одговори во МНВ застапеност
актуелна релевантност 63 29 46%
на искуство од минат
настан
145
ПРАВИЛНА УПОТРЕБА НА МНВ (Б1-Б2). Во однос на правилната употреба на
МНВ, ситуацијата е речиси иста како на А2-Б1 рамниште. Единствено за мал процент се
забележува подобрување во однос на употребата на МНВ за изразување актуелна
релевантност на минат настан. Сепак, и овде забележуваме низок степен на употреба на
МНВ во соодветните ситуации.
80%
60%
46%
40% 32% 29%
27%
20%
0%
МНВ (Б1-Б2) актуелна претпоставка или неутврдена
релевантност констатација з информација
146
НЕПРАВИЛНА УПОТРЕБА НА МНВ (Б1-Б2). Резултатите покажуваат дека бројот
на погрешни употреби на МНВ се намалува, што значи дека доаѓа до стабилизација на
употребата на МОВ. Во однос на отстапките, трендот е ист како и на претходното
рамниште. Најмал процент погрешни употреби има во ситуациите во кои се пренесуваат
минати настани лично искусени од говорителот (пр. Порано кога одев во Македонија,
задолжително СУМ ГО ПОСЕТИЛ Охрид. / За чудо СУМ ПОБЕДИЛ јас...).
Процентот на неправилни употреби на МНВ во контексти во кои се пренесуваат
настани директно перципирани изнесува 14% (пр. По неколку години Иван одлучува да оди
во ресторанот Два елена. Оди до таму и гледа дека на местото на ресторанот има
продавница. Влегува во продавницата и прашува: „Извинете, тука на времето ИМАЛ
ресторан“...), а најголем е процентот на неправилни употреби на МНВ за пренесување на
настани утврдени како факти (пр. Мајката: И Никола како мал ги ЗНАЕЛ сите песни што
ги УЧЕЛЕ во градинка.).
80%
60%
40%
22%
20% 12% 14%
6%
0%
МНВ (Б1-Б2) лично искусени директно утврдени
перципирани настани
147
5.2.3 Анализа на корпусот на податоци за Б2-Ц1 рамниште (напредно рамниште)
И1 Ж 21 СРПСКИ Ц1 2 Г. НА АНГЛИСКИ,
ФАКУЛТЕТ ФРАНЦУСКИ
И7 М 20 СЛОВЕНЕЧКИ Ц1 2 ГОДИНИ НА АНГЛИСКИ
ФАКУЛТЕТ
Од вкупно 567 податоци, 384 се одговори со МОВ, 151 со МНВ и 32 со друго време,
односно без одговор, наспрема очекуваните 357 точни одговори со МОВ и 210 точни
одговори со МНВ. Во табелата подолу е претставена застапеноста на регистрираните
форми на МОВ и на МНВ наспрема нивната предвидена употреба.
92
81 прашање X 7 испитаници
148
Б1-Б2 рамниште Предвидена Регистрирани форми
застапеност на
формите
МОВ 357 (63%) 384 (68%)
ДРУГО 0 32 (6%)
149
5.2.3.1 Преглед и анализа на регистрираните ГРЕШКИ КАЈ ФОРМИТЕ НА МОВ
(Б2-Ц1)
Со оглед на тоа што фокусот ни е свртен повеќе кон употребата на МОВ и МНВ,
направивме само груб преглед на најчестите видови отстапки. Потребно е да се направи
дополнително истражување кое ќе овозможи да се испитаат подетално видовите отстапки
во однос на секое рамниште, но тоа засега не е предмет на интерес на овој труд.
150
5.2.3.3 Преглед и анализа на правилните и на неправилните УПОТРЕБИ НА МОВ
(Б2-Ц1)
МОВ Б2-Ц1
точни (МОВ) неточни (МНВ) друго
6%
10%
84%
151
Б2-Ц1 рамниште ФУНКЦИЈА предвидени одговорени проценти
МОВ
лично искусено дејство 168 159 95%
директно перципирано 126 103 82%
Правилна употреба на дејство
МОВ за пренесување утврдено дејство 63 39 62%
(настани факти)
ВКУПНО 357 301 84%
актуелна релевантност на 49 25 51%
искуство од минат настан
претпоставка или 70 33 47%
констатација за минат
настан врз база на
моментна состојба
Неправилна употреба на
неутврдени настани - 91 25 27%
МОВ за пренесување
информација за настан
узнаена од друг извор за
која говорителот нема
цврсти докази
(прекажаност)
ВКУПНО 210 83 38%
152
ПРАВИЛНА УПОТРЕБА НА МОВ
Б2-Ц1
100% 95%
90% 84% 82%
80%
70% 62%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
МОВ (Б2-Ц1) лично искусени директно утврдени настани
перципирани
153
НЕПРАВИЛНА УПОТРЕБА НА МОВ (Б2-Ц1). На графиконот подолу прикажана е
процентуалната застапеност на неправилни употреби на МНВ генерално земено и за
секоја функција поединечно за Б2-Ц1 рамниште.
пр. (Ана шета со својата другарка Ивана и во исто време зборува на телефон со
сестра си. По разговорот, Ивана прашува...)
Ивана: Што ти каже сестра ти? Ќе дојде?
Ана: Да. Ја НАПРАВЕШЕ/ НАПРАВИ тортата за роденденот на Марко и сега ќе
тргне наваму.
Најголем процент на неправилно употребени форми на МОВ има во контекстите во кои
се изразува актуелна релевантност на минат настан (пр. Со години не го ВИДОВ овој
човек... / ...Годинава уште не го ПОСЕТИВ, но планирам да одам во јуни). Во однос на
претходното рамниште, процентот на неправилно употребени форми на МОВ е намален,
154
но се јавува и мало опаѓање (за 1%) во однос на правилната употреба на МНВ во вакви
контексти.
Тоа е показател дека оваа функција сè уште не е добро усвоена. Причините за тоа
веројатно се допирните точки помеѓу оваа функција на МНВ и употребата на МОВ за
настани лично искусени или директно перципирани од страна на говорителот, поради што
се отежнува разграничувањето на функциите на МОВ и на МНВ. Кај испитаниците сè
уште се нема оформено јасна претстава во кои ситуации се употребува едното, а во кои
другото време.
155
5.2.3.4 Преглед и анализа на правилните и на неправилните УПОТРЕБИ НА МНВ
(Б2-Ц1)
МНВ Б2-Ц1
точни (МНВ) неточни (МОВ) друго
6%
39% 55%
Вкупниот број на неправилни употреби на МНВ на ова рамниште изнесува 36, што
претставува само 10% од вкупниот број контексти во кои е предвидено да се употреби
МОВ. Во прилог следува табела во која е прикажана процентуалната застапеност на
правилни и неправилни употреби на МНВ.
156
Б2-Ц1 рамниште ФУНКЦИЈА предвидени одговори Процентуална
одговори во МНВ застапеност
Правилна актуелна релевантност на 49 22 45%
употреба на МНВ искуство од минат настан
за пренесување претпоставка или 70 33 47%
констатација за минат
настан врз база на моментна
состојба
неутврдени настани - 91 60 66%
информација за настан
узнаена од друг извор за која
говорителот нема цврсти
докази (прекажаност)
ВКУПНО 210 115 55%
Неправилна лично искусено дејство 168 5 3%
употреба на МНВ
за пренесување директно перципирано 126 16 13%
дејство
утврдено дејство 63 15 24%
(настани факти)
ВКУПНО 357 36 10%
80%
66%
60% 55%
45% 47%
40%
20%
0%
МНВ Б2-Ц1 Актуелна Претпоставка или неутврдена
релевантност констатација информација
157
Покрај тоа што имаме видно зголемување на точните употреби на МНВ (55%),
забележуваме дека веќе се јавува стабилизација на употребата на МНВ за пренесување
информација за настани узнаени од друг извор (пр. Што ти кажа сестра ти? Ќе дојде?
Да, ја НАПРАВИЛА тортата за роденденот на Марко и сега ќе тргне наваму./
...Претходно РАБОТЕЛА во Макостил, но не БИЛА задоволна од платата) и на
употребата на формите на МНВ за изразување претпоставка или констатација за настан
врз база на моментната состојба (пр. Што ти е на прстот? СИ СЕ ПРЕСЕКОЛ/ СИ СЕ
ПРЕСЕЧЕЛ). Кај употребата на МНВ за изразување актуелна релевантност (пр. Не СУМ
ТЕ ВИДЕЛА со години. Колку само си се изменил!/ Да, јас уште не СУМ ГО ГЛЕДАЛ.) има
опаѓање за 1% во однос на Б1-Б2 рамништето. Тоа е знак дека дошло до
преструктурирање на системот.
80%
60%
40%
24%
20% 10% 13%
3%
0%
МНВ Б2-Ц1 лично искусени директно утврдени настани
перципирани
158
Најмалку неправилни употреби на формите на МНВ има во контекстите во кои се
зборува за настани лично искусени од говорителот (пр. Не им се веруваше дека СУМ
УСПЕЕЛ да ги победам), за 10% поголем е бројот на неправилни употреби на МНВ во
контексти каде што имаме пренесување на директно засведочени (перципирани) настани
(пр. Слушнав кога СИ ВЛЕГОЛ), а најголем е бројот на неправилни употреби на МНВ за
пренесување на утврдени настани (пр. А минатата година кој го ДОБИЛ тендерот).
Причините за ваквите отстапувања веќе ги објаснивме.
159
5.3 СПОРЕДБЕНА АНАЛИЗА НА РЕЗУЛТАТИТЕ ОД ТРИТЕ РАМНИШТА
100%
Лично
Процентуална застапеност
искусени МОВ
80% А2-Б1 Б1-Б2 Б2-Ц1
(правилна употреба)
60% лично искусени 83% 91% 95%
Директно
40% перципира директно
ни 75% 81% 82%
перципирани
20% утврдени настани 53% 63% 62%
Утврдени
0% настани
А2-Б1 Б1-Б2 Б2-Ц1
160
Голема процентуална застапеност на неправилна употреба на формите на МОВ се
забележува во сите контексти во кои треба да се употреби МНВ. На првите две рамништа
најзасилено проширување на употребата на МОВ има во контекстите во кои се изразува
претпоставка или констатација врз база на моментната состојба и достигнува вредност од
70%. На напредното рамниште веќе се забележува опаѓање на ваквата појава (47%) што
значи дека испитаниците почнуваат да го усвојуваат ова значење.
100%
МОВ
Процентуална застапеност
80%
(неправилна А2-Б1 Б1-Б2 Б2-Ц1
Актуелна
употреба)
60% релевантност
Претпоставка Актуелна
51% 54% 51%
40% / конст. релевантност
инф. од др. Претпоставка/
извор 70% 70% 47%
20% констатација
Информ. од др.
59% 68% 27%
извор
0%
А2-Б1 Б1-Б2 Б2-Ц1
161
Во повеќето учебници, првин се застапени содржини во кои МНВ се употребува за
изразување актуелна релевантност на минат настан. Оваа функција на МНВ најчесто се
објаснува преку значењето временска неопределеност на настанот, а притоа не се зема
предвид значењето актуелна релевантност на настанот. Резултатите покажуваат дека и
оваа функција не е доволно усвоена, но за разлика од другите функции, овде се јавува
поголем степен на усвоеност. Единствено на напреднатото рамниште се забележува
опаѓање и мал процент на правилна употреба на МНВ за изразување актуелна
релевантност.
80% на
релева
нтност
60%
МНВ (правилна А2-Б1 Б1-Б2 Б2-Ц1
Претпо
ставка/ употреба)
40% Актуелна 40% 46% 22%
конст.
релевантност
20% 26% 27% 33%
Претпоставка/
констатација
0%
А2-Б1 Б1-Б2 Б2-Ц1 Информ. од др. извор 29% 29% 66%
162
(засведочени) од говорителот. Се забележува тренд на опаѓање на бројот на неправилно
употребени форми на МНВ за овие две функции.
80% МНВ
(неправилна А2-Б1 Б1-Б2 Б2-Ц1
Процентуална застапеност
Лично употреба)
60% искусени 9% 6% 3%
Лично искусени
Директно
40% перципирани Директно 17% 14% 13%
перципирани
Утврдени
Утврдени настани 25% 27% 24%
20% настани
0%
А2-Б1 Б1-Б2 Б2-Ц1
163
6. ЗАКЛУЧОК
164
Сите овие прашања и дилеми во однос на разликите во значењето и употребата на МОВ
и МНВ нè наведоа да ги разгледаме времињата и нивната употреба, од семантичко-
прагматички аспект. Нашите заклучоци се:
- МОВ се користи за директно („реално“/ живо) предавање на минати настани кои
можат да бидат лично искусени, директно перципирани или утврдени како факти
од страна на говорителот. Говорителот има цврста основа (најдобар можен извор
на информација) на која го базира своето директно кажување. Со ова време само
пренесуваме факти, без дополнителна модална компонента. Фокусот е секогаш
свртен кон минатото.
- МНВ се карактеризира со суспендирана фактивност, фокусот од настанот се
свртува кон некоја дополнителна информација во врска со тој настан (сублимирано
искуство, емоционална реакција: верување/неверување, чудење, воодушевување,
асоцијација, неутврденост на настанот и сл.). Накратко, можеме да ги издвоиме
следните употреби, и тоа: за актуализирање на искуство кое на некој начин е
релевантно за сегашниот момент, а е во врска со настани што се случиле или што
се случувале во нашето подалечно минато; за актуализирање на позитивни или
негативни импресии (восхит, изненадување и сл.) од некој скорашен настан, а кои
сакаме да ги споделиме со нашиот соговорник како релевантни за нас и за
сегашниот момент; за изразување претпоставка или констатација за случен настан
врз база на факти од моментната ситуација; за актуализирање на информации за
минати настани што неодамна сме ги дознале од друг извор или за детално
пренесување на информации за минати настани за кои немаме цврсти податоци.
165
Во однос на практичниот дел од истражувањето, направивме општ преглед и анализа
на типовите грешки што се јавуваат на морфонолошко, морфосинтаксичко, лексичко и
семантичко-прагматичко рамниште. Резултатите покажаа дека комплексниот систем на
правила во однос на образувањето на формите на овие времиња претставува вистински
проблем за изучувачите на македонскиот јазик како странски, и овие структури се во
голем степен подложни на фосилизација.
Се забележува тенденција да се упростуваат и да се генерализираат одредени
елементи за сметка на други. Најчести проблеми се несоодветното менување, односно
неменување на основниот вокал или правењето/неправењето промени во коренот на
зборот. Воедно, особено се забележува проширување на употребата на наставката –ШЕ,
која веројатно се генерализира како маркер за 2 и 3 л. еднина минато време. Во однос на
МНВ најкарактеристични се грешките во однос на помошниот глагол СУМ (неправилно
додавање или испуштање на СУМ).
Чести се и проблемите во однос на изборот на вистинскиот глагол. Тоа е показател
дека слабо се владеат семантичките карактеристики и разлики меѓу видските парници.
Ваквите отстапки се резултат пред сè на недоволна усвоеност на правилата во однос на
овие времиња, односно се работи за внатрешнојазично влијание. Покрај тоа, голем удел за
ваквата ситуација имаат и наставните материјали и методските пристапи, а кај
изучувачите кои говорат некој словенски јазик, постои веројатност да дојде до негативен
трансфер од тој јазик како Ј1/ЈП.
Повеќето од отстапувањата се системски грешки од локален карактер, односно
станува збор за грешки кои се јавуваат поради недоволно познавање на системот, но
веројатноста дека ќе предизвикаат недоразбирање меѓу соговорниците е сосема мала.
Правилата и исклучоците во однос на образувањето на формите на МОВ и на МНВ се
добро прикажани и теориски и практично во учебникот Macedonian: A course for beginning
and intermediate students.
Наставниците треба да посветат особено внимание на семантичките сличности и
разлики меѓу видските парови и да најдат начин како најдобро да им помогнат на
изучувачите да ги систематизираат правилата во нивниот меѓујазик.
Особено значајни за нашето истражување е анализата на податоците во однос на
употребата на МОВ и на МНВ, која беше извршена според горенаведените критериуми.
166
Резултатите покажаа дека кај испитаниците се јавува тенденција да го прошируваат
значењето на МОВ како општо минато, не земајќи ги предвид дополнителните
контекстуални околности.
Од нашите разговори со изучувачи и предавачи на македонскиот јазик како странски,
се информиравме дека во наставата пред сè се форсира употребата на МОВ, а сосема
малку внимание му се посветува на МНВ, со цел избегнување на можните интерференции
од нивните јазици. Друга причина за тоа е и поголемата фреквантност на МОВ во
македонскиот јазик.
Слична е ситуацијата и со повеќето учебници по македонски јазик како странски.
Всушност, факт е дека МОВ е позастапено и во нашиот секојдневен говор, но МНВ иако
не е толку фреквентно во говорот, ни овозможува да ги претставиме настаните од
поинаква перспектива (како искуство, импресија, претпоставка, констатација или
информација за која немаме цврсти докази).
За жал, во учебниците по македонски јазик како странски повеќе внимание се
посветува на активности за увежбување на формите (од аспект на конјугацијата) отколку
на нивните употреби во соодветни контексти и речиси воопшто не се внимава на
контекстуалните околности, односно на говорната ситуација во која се употребени или во
која треба да се употребат тие форми.
Друга причина за поголемата застапеност на МОВ може да биде и тоа што во
повеќето наставни материјали првин се изучува МОВ, а потоа МНВ. Како резултат на тоа,
кај изучувачите веројатно се добива впечаток дека ова време им е на некој начин подобро
усвоено и посигурно за употреба.
Најголемиот проблем кој може да предизвика и недоразбирање меѓу двајца
соговорници е употребата на МОВ во наративен контекст за настани за кои изучувачот
нема цврста основа, односно кои ги нема засведочено.
Истражувањето покажа дека употребата на МНВ за пренесување информации узнаени
од друг за кои говорителот нема цврста основа е со многу низок степен на усвоеност на
првите две рамништа, но веќе на напредното рамниште се забележува драстичен пораст,
што значи дека оваа функција на МНВ веќе е навлезена во системот на меѓујазикот на
испитаниците и полека се стабилизира нејзината примена.
167
Најголем степен на варијабилност се забележува кај употребата на МНВ за
изразување актуелна релевантност на искуство од минат настан, како и за изразување
претпоставка или констатација за случен настан врз база на факти од моментната
ситуација. Во однос на последната функција, дури и кај испитаниците на напреднатото
рамниште се забележува тенденција во вакви контексти да го употребуваат МОВ наместо
МНВ.
Кај формите на МОВ одреден степен на варијабилност се забележува во однос на
употребата на МОВ за директно пренесување на минати настани утврдени како факти.
Употребата на МОВ за директно пренесување на минати настани кои се лично искусени
или директно перципирани од говорителот е во голема мера усвоена и варијабилноста е
речиси елиминирана.
Од сето ова можеме да заклучиме дека МОВ и МНВ претставуваат проблем кој се
провлекува низ сите рамништа. Појавата на грешки е дел од процесот на усвојување на
еден јазик, но големиот степен на варијабилност и на напредно рамниште ни говори дека е
неопходно да се најде нов методски пристап кој ќе им помогне на изучувачите на
македонскиот јазик како странски полесно да ги усвојат формите и да научат да ги
разграничуваат функциите и употребата на овие времиња, што ќе им овозможи успешно
да ги употребуваат при комуникација, пренесувајќи ја вистинската порака и постигнувајќи
го саканиот ефект.
168
6.2 Импликации за наставата
Резултатите од истражувањето ни сигнализираат дека е неопходна промена на
традиционалниот пристап што се применува во наставата по македонски јазик како
странски, особено од аспект на предавањето на овие јазични структури.
Со оглед на тоа што разликата меѓу МОВ и МНВ е од семантичко-прагматички
карактер, фокусот треба да се насочи кон ситуациите. Треба да се најде начин да им се
долови, и експлицитно и имплицитно, во кои ситуации едно дејство кое не е засведочено
од страна на говорителот, ќе се предаде како утврдено, а кога како прекажано и каков ќе
биде ефектот што ќе се постигне кај соговорникот ако едно дејство кое е засведочено,
искусено или утврдено, говорителот го предаде со МОВ, а каков ако се предаде со МНВ.
Во однос на содржините во учебниците, треба особено внимание да се посвети на
контекстот во кој се употребуваат формите на МОВ и на МНВ за да се избегне
пренесување на погрешна информација и создавање конфузност кај испитаниците. Треба
да се размисли и околу редоследот на претставување на функциите.
Според нас, посоодветно би било првин да се претстават функциите на МОВ за
директно пренесување на минати настани лично искусени или директно перципирани од
говорителот, потоа да се претстави употребата на МНВ во наративен контекст за
пренесување информации узнаени од друг за кои говорителот нема цврста основа, а во
понапредните степени да се посвети внимание на другите функции на МОВ и на МНВ и
паралелно да се направи споредба и разграничување. Сепак, најдобро би било да се
направи дополнително истражување со неколку експериментални групи, и да се види
каков редослед и кој пристап би бил најсоодветен. Со соодветни инструкции, вежби и
активности може да се постигнат подобри резултати и да се намали степенот на
варијабилност.
Треба да се има предвид дека функциите на МОВ и на МНВ се одраз на една
специфична концептуализација за светот околу нас и настаните што нè окружуваат,
типична за македонската култура. Ретки се јазиците каде што ваквата појава е изразена
преку граматички средства. Доловувајќи им го нашиот светоглед, ќе им овозможиме
полесно усвојување на јазикот.
169
7. КОРИСТЕНА И КОНСУЛТИРАНА ЛИТЕРАТУРА
170
Јачева-Улчар, Е. Перфектот во старословенскиот јазик – форма и значење (врз
примери од македонски црковнословенски ракописи); Морфостинтаксички студии
2,11-18
171
Митковска, Л., Бужаровска, Е. 2011. За употребата на има-перфектот во
македонскиот стандарден јазик во релација со конкурентните глаголски форми.
Перифрастичните конструкции со esse и habere во словенските и балканските
јазици. Скопје: МАНУ, 55-82.
Ончевска, Е. (2010): Англиски како странски јазик низ работа во групи: „Невидиливи“
аспекти во лекторската настава; Годишен зборник, кн. 36, Скопје, 289 -299
Петроска, Е. (2006):, „Со кои времиња раскажуваме приказни?“ во: Годишен зборник
на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“, Скопје 2006:211-220.
172
Петроска, Е. 2011: „Евиденцијалноста изразена со наводно и божем во македонскиот
јазик“, Прилози на на ОЛЛН XXXVI 1-2, МАНУ, Скопје 2011, 255-266.
173
Тополињска, З. (2007): Полско-македонски: граматичка конфронтација. Развиток на
граматичките категории, Македонска академија на науките и уметностите,
Скопје
Тофоска, Ст. (2009): Глаголскиот вид во учебниците по македонски јазик како втор и
како странски; Зборник во чест на проф. д-р Лилјана Минова-Ѓуркова по повод 70
години од раѓањето, 57-62
Тофоска, Ст. (2011б): „Теличноста како семантичка видска категорија“, во: Прилози
на ОЛЛН, бр. XXXVI, MANU, Skopje 2011, 267-290.
174
Тофоска, Ст., (2013): „Варијантноста и глаголите на зборување при прекажување во
македонскиот јазик“ во XXXIX научна конференција на Меѓународниот семинар
за македонски јазик, литература и култура (одржана во Охрид 2012), Скопје 2013,
203-211.
175
Шанова, З. (1988) Функции на перфектот и на некои форми слични на него во
македонскиот литературен јазик, НД XV
Bielak, J. and M. Pawlak. 2013. Applying Cognitive Grammar in the foreign language
classroom. Teaching English tense and aspect. Heidelberg – New York: Springer
Brown, D. (1994): Principles of Language Learning and Teaching. New Jersey: Prentice
Hall
Comrie, B. 1976. Aspect: An Introduction to the Study of Verbal Aspect and Related
Problems. Cambridge: Cambridge University Press.
Dahl, Östen (ed.). 2000. Tense and aspect in the languages of Europe. Empirical approaches
to language typology ; 20-6. Berlin ; New York: Mouton de Gruyter.
Doughty, Ch., Long, M. (2005) The Handbook of Second Language Acquisition, Wiley-
Blackwell
Ellis, R. 1994. The study of second language acquisition. Oxford: OxfordUniversity Press.
Ellis, R., and Barkhuizen, G. 2005. Error analysis. In R. Ellis, and G. Barkhuizen (Eds.),
Analyzing learner language Oxford: Oxford University Press, 335-357.
176
Faller, Martina T. (2002): Semantics and Pragmatics of Evidentials in Cuzco Quechua.
Stanford University. Department of Linguistics.
http://personalpages.manchester.ac.uk/staff/martina.t.faller/documents/thesis-a4.pdf
Fielder, Grace E. (1993): The Semantics and Pragmatics of Verbal Categories in Bulgarian,
Lewiston, NY: Edwin Mallen Press, Ltd.
Gilquin, G., Papp., S., Belén Díez-Bedmar, M. (2008) Linking up contrastive and learning
corpus research, Rodopi
Graves, N. 2000. Macedonian – a language with three perfects? In Ő. Dahl (Ed.), Tense and
aspect in the languages of Europe. Berlin: Mouton de Gruyter, 479-494.
Griffin, K. (2005): Lingüística aplicada a la enseñanza del español como 2/L, Madrid,
Arco-Libros.
177
Hung, Т. Interlanguage analysis and teaching of grammar
http://lc.hkbu.edu.hk/book/pdf/v05_10.pdf(lc.hkbu.edu.hk/staff/tonyhung/Interlanguage
PALS2.doc)
Interlanguage http://tanvirdhaka.blogspot.mk/2011/12/interlanguage.html
Jakobson, R. (1957): Shifters, verbal categories and the Russian verb.
http://varenne.tc.columbia.edu/bib/texts/jakbsromn600constat.pdf
Jakobson, R. (1984): Russian and Slavic Grammar. Studies 1931-1981. Ed. by Waugh,
Linda R. / Malle, Morris. Series:Janua Linguarum. Series Maior 106
Kramer, Ch.& Mitkovska, Lj. (2011): Macedonian: A course for beginningand intermediate
students, Second Edition; University of Wisconsin Press
Lindstedt, J. (2000). The perfect – aspectual, temporal and evidential. In Ő. Dahl (Ed.),
Tense
Maslov, S.J. (1988). Resultative, perfect, and aspect. In V. Nedjalkov (Ed.), The Typology
of Resultative Constructions. Amsterdam: John Benjamins, 63-85.
Norris,J., Ortega, L. (2005): Defining and measuring SLA inThe Handbook of Second
Language Acquisition, Wiley-Blackwell, 717-762
Plungjan, V. A. 2001: The place of evidentiality within the universal grammatical space,
Journal of Pragmatics 22, 349-357
178
Radden, G., and Dirven, R. 2007. Cognitive English Grammar. Amsterdam/Philadelphia:
John Benjamins Publishing Company.
Tofoska, St. (2009): Verbs expressing telic aspectual configuration in Macedonian. Fourth
Annual Meeting of the Slavic Linguistic Society, University of Zadar, Institut of
Croatian Language and Linguistics,University of Zadar, 3rd-6th September 2009, 103.
179
8. ПРИЛОЗИ
180
Прилог 2: Скала за граматичка точност (преземено од ЗЕР, 2012: 112)
ГРАМАТИЧКА ТОЧНОСТ
дополнително да се поправат.
181
Прилог 3: Инвентар на глаголските форми (Lunt 1952: 80)
ИНТЕРМИНАТИВНИ ТЕРМИНАТИВНИ
ПРИЛОГ РЕШАВАЈЌИ
ИМЕНКА РЕШАВАЊЕ
182
Прилог 4: Споредба на формите на МОСВ (аорист) И МОНС (имперфект)
а-група
ПРОЧИТА
АОРИСТ АКО/ДА/ ЌЕ +
ИМПЕРФЕКТ
1л. прочитав (да) прочитав
еднина 2л. прочита (да) прочиташе
3л. прочита (да) прочиташе
1л. прочитавме (да) прочитавме
множина 2л. прочитавте (да) прочитавте
3л. прочитаа (да) прочитаа
и-група/ и-раздел
направи
АОРИСТ (АКО/ДА/ ЌЕ) +
ИМПЕРФЕКТ
еднина 1л. направ-и-в (да) направ-е-в
2л. направ-и (да) направ-е-ше
3л. направ-и (да) направ-е-ше
множина 1л. направ-и-вме (да) направ-е-вме
2л. направ-и-вте (да) направ-е-вте
3л. направ-и-ј-а (да) направ-е-а
и-група/ а-раздел
изброи
АОРИСТ (АКО/ДА/ ЌЕ) +
ИМПЕРФЕКТ
еднин 1л. избро-ј-а-в (да) избро-е-в
а 2л. избро-ј-а (да) избро-е-ше
3л. избро-ј-а (да) избро-е-ше
множ 1л. избро-ј-а-вме (да) избро-е-вме
ина 2л. избро-ј-а-вте (да) избро-е-вте
3л. избро-ј-а-а (да) избро-е-ј-а
и-група/ е-раздел
остари
183
АОРИСТ (АКО/ДА/ ЌЕ) +
ИМПЕРФЕКТ
и-група/ о-раздел*
види
АОРИСТ (АКО/ДА/ ЌЕ) +
ИМПЕРФЕКТ
еднина 1л. вид-о-в (да) вид-е-в
2л. вид-е (да) вид-е-ше
3л. вид-е (да) вид-е-ше
множина 1л. вид-о-вме (да) вид-е-вме
2л. вид-о-вте (да) вид-е-вте
3л. вид-о-а (да) вид-е-ј-а
е-група/ а-раздел
СЕДНЕ
АОРИСТ (АКО/ДА/ ЌЕ) +
ИМПЕРФЕКТ
еднина 1л. седн-а-в (да) седн-е-в
2л. седн-а (да) седн-е-ше
3л. седн-а (да) седн-е-ше
множина 1л. седн-а-вме (да) седн-е-вме
2л. седн-а-вте (да) седн-е-вте
3л. седн-а-а (да) седн-е-а
184
е-група/ е-раздел
ДОПРЕ
АОРИСТ (АКО/ДА/ ЌЕ) +
ИМПЕРФЕКТ
еднина 1л. допр-е-в (да) допр-е-в
2л. допр-е (да) допр-е-ше
3л. допр-е (да) допр-е-ше
множина 1л. допр-е-вме (да) допр-е-вме
2л. допр-е-вте (да) допр-е-вте
3л. допр-е-а (да) допр-е-а
е-група/ о-раздел
отиде
АОРИСТ (АКО/ДА/ ЌЕ) +
ИМПЕРФЕКТ
еднина 1л. отид-о-в (да) отид-е-в
2л. отид-е (да) отид-е-ше
3л. отид-е (да) отид-е-ше
множина 1л. отид-о-вме (да) отид-е-вме
2л. отид-о-вте (да) отид-е-вте
3л. отид-о-а (да) отид-е-а
е-група/ Ø-раздел
чуе
АОРИСТ (АКО/ДА/ ЌЕ) +
ИМПЕРФЕКТ
еднина 1л. чу-в (да) чу-е-в
2л. чу (да) чу-е-ше
3л. чу (да) чу-е-ше
множина 1л. чу-вме (да) чу-е-вме
2л. чу-вте (да) чу-е-вте
3л. чу-а (да) чу-е-ј-а
185
Прилог 5: Образување на л-формите (преземено од Kramer&Mitkovska)
186
Прилог 6: Прашалник
ПРАШАЛНИК
пр. Денес цел ден jа СЛУШАВМЕ оваа песна. (СЛУША/ СЛУШНЕ; ние)
2.(Ана шета со својата другарка Ивана и во исто време зборува на телефон со сестра
си. По разговорот, Ивана прашува...)
187
Ивана: Што ти (3) ________ сестра ти? (КАЖУВА/ КАЖЕ; таа) Ќе дојде?
Ана: Да. Ја (4) ______________________ (ПРАВИ/ НАПРАВИ) тортата за роденденот
на Марко и сега ќе тргне наваму.
4.А: Вчера (5) ______________________ (ИГРА/ ОДИГРА, ние) карти кај брат ми.
Б: И, кој (6) ______________________? (ПОБЕДУВА/ ПОБЕДИ)
А: За чудо (7)______________________ јас. (ПОБЕДУВА/ ПОБЕДИ)
Не им се (8) _________________ (ВЕРУВА/ПОВЕРУВА) дека (9) ________________
(УСПЕВА/ УСПЕЕ) да ги победам.
8.(Никола ѝ кажува нешто на мајка си и истрчува од дома. Таткото гледа како истрчува
и прашува...)
А: Што (18) _______________________________(СЕ СЛУЧУВА/ СЕ СЛУЧИ)?
188
Б: Некој будала го (19) ________________ (ПОВРЕДУВА/ ПОВРЕДИ) другар му и му
го (20)________________(КРАДЕ/ УКРАДЕ) велосипедот, па Никола
(21)________________ (ОДИ/ ОТИДЕ) да му помогне.
9.Здраво, мила. Јас само да те известам дека брат ти (22) ________________ (СЕ
ВРАЌА/ СЕ ВРАТИ) синоќа од пат. Тебе ти (23) ________________ (НОСИ/ ДОНЕСЕ)
многу убав подарок. Ајде, дојди да нè видиш и да и го земеш подарокот!
10. Денес ни дојде нова колешка на работа. Ми се чини дека за разлика од претходната
ќе биде подобра. Претходно (24)________________ (РАБОТИ/ ОДРАБОТИ, таа) во
Макостил, но не (25)________________ (СУМ/ БИДЕ, таа) задоволна од платеноста.
11. (Прстот на Петар е во завој. Ивана го прашува...)
А: Што ти е на прстот? (26) _____________________ (СЕ ПРЕСЕКУВА/ СЕ ПРЕСЕЧЕ)?
Б: Да. (27) ________________ леб (СЕЧЕ/ ИСЕЧЕ) и (28) ________________ (СЕ
ПРЕСЕКУВА/ СЕ ПРЕСЕЧЕ).
12. (Ана плива и по извесно време излегува од вода. Гледа крв на ногата.)
А: Ај, (29) _____________________ (СЕ ИСЕКУВА/ СЕ ИСЕЧЕ) од некој камен.
Б: Да видам каде (30) _____________________ (СЕ ИСЕКУВА/ СЕ ИСЕЧЕ).
13. (По неколку години Иван одлучува да оди во ресторанот „Два елена“. Оди до таму
и гледа на местото на ресторанот има продавница)
А: Ај, го (31) ____________________ (ЗАТВОРА/ ЗАТВОРИ, тие) ресторанот.
(влегува во продавницата и прашува)
А: Извинете, тука на времето (32) ____________________ (ИМА) ресторан. Знаете каде
е сега? Да не го (33) ____________________ (ЗАТВОРА/ ЗАТВОРИ, тие) ресторанот?
Б: Не е затворен, само го (34) ____________________ (ПРЕМЕСТУВА/ ПРЕМЕСТИ) на
друга локација, во близина на паркот.
189
14. А: Вчера (35) ____________________ (СОНУВА, јас) дека (36)
____________________ (СУМ/ БИДЕ) во базен полн со ајкули. (37)
____________________ (СЕ БУДИ/ СЕ РАЗБУДИ) целиот испотен.
16. А: Штета што не (41) ____________________ (ДОАЃА/ ДОЈДЕ, ти) вчера со нас!
(42) ____________________ (ПРОПУШТА, ПРОПУШТИ, ти) интересен меч.
Б: Жал ми е, ама навистина не (43)____________________ (МОЖЕ)
А: Погоди кој го (44) ____________________ (ОСВОЈУВА/ ОСВОИ) турнирот? Б:Ник?!
А: Да, не ми (45)____________________ (СЕ ВЕРУВА) ни мене.
17. (Иван гледа пропуштен повик. Погледнува на часовникот, доцна е. Следниот ден
му се јавува на Оливер.)
А: 12. Видов дека (46) ____ме ____________________ (БАРА/ ПОБАРА) синоќа,
но доцна беше, па не (47) ____ти ____________________ (СЕ ЈАВУВА/ СЕ ЈАВИ).
18. А: (48) ____________________ (СЛУША/ СЛУШНЕ, јас) дека
(49)___________________ (КУПУВА/КУПИ, вие) нова куќа. Честито нека ви е!
19. А: (50) ____________________ (РАЗБИРА/ РАЗБЕРЕ, jас) дека (51)
____________________ (СЕ ВРАЌА, СЕ ВРАТИ, тој). Во тек си со тоа?
20. Не (52) ______те______________ (ГЛЕДА/ ВИДИ, јас) со години. Колку само (53)
____________________ (СЕ ИЗМЕНУВА/ СЕ ИЗМЕНИ, ти).
21. Клучевите не се овде. Изгледа некој ги (54) ____________________ (ЗЕМА/ ЗЕДЕ).
22. Игор и Ивана синоќа беа на концерт. (55)____________________ (ВЕЛИ/ РЕЧЕ,
тие) дека убаво (56) ____________________ (ПОМИНУВА/ПОМИНЕ).
190
2. Заокружете што е точно.
1. Честитам! Видов....
а. дека си купил многу убав автомобил. Од каде го купи?
б. дека купи многу убав автомобил. Од каде го купи?
в. дека купуваше многу убав автомобил. Од каде го купи?
г. дека си купувал многу убав автомобил. Од каде го купи?
2. Слушнав....
а. дека некој ме барал вчера. Да не знаеш кој?
б. како некој ме барал вчера. Да не знаеш кој?
в. дека некој ме бараше вчера. Да не знаеш кој?
г. како некој ме бараше вчера. Да не знаеш кој?
191
3. Според контекстот, пополнете ги празните места со соодветна глаголска форма
192
6.Подвлечете што е точно.
Мајката на Марко: Марко ни е како распеано радио. Вчера цел ден ни пееше/пеел,
денес повторно. Пред некој ден учеа/ учеле во градинка песнички и ги запомни/запомнил.
Мајката на Никола: И Никола како мал ги знаеше/ги знаел сите песни што ги учеа/ги
учеле во градинка.
193
9. СПИСОК НА УПОТРЕБЕНИ ТЕРМИНИ
A Д
адмиратив двојна ориентираност
актуелна релевантност деиктичка сфера
акционен (акциски) перфект директен аспект
антериорност директна евиденцијалност
аудитивни форми директни стратегии
афекциски стратегии директно кажување
Б дистанца
бихевиористички пристап дистанциран аспект
В дистанцираност
вид дубитатив
вистинитост на пораката
вистиносна вредност Е
внатрешен механизам за учење јазик евиденцијална компонента
внатрешна темпорална структура евиденцијална вредност
време евиденцијален показател
време на одвивање на настанот кој се евиденцијално значење
соопштува
екологија на јазичното усвојување
временска однесеност на дејството
епистемичка компонента
втор јазик
засведоченост/незасведоченост
Г
И
говорен настан
извор на знаење
говорна ситуација
извор на прекажана информација
илокуциски модификатор
194
индиректна евиденцијалност Л
инференција локализираност
инференцијалност л-форма
инференциска евиденцијалност
инферирана состојба М
искуствен перфект мајчин јазик
истовременост меѓујазик
мемориски стратегии
Ј метакогнитивни стратегии
јазичен трансфер (пренос) минато неопределено време
јазична компетенција минато неопределено несвршено време
јазични компетенции минато неопределено свршено време
јас-сега-овде минато определено време
К минато определено несвршено време
когнитивни процеси минато определено свршено време
когнитивни стратегии модалност
компетенции момент на зборување
комплексни времиња моментна стварност
комуникациски стратегии морфолошки показател
конклузив Н
констатација наративност
констатација на состојбата нелокализираност
концепт на стварноста непредвидлива фаза
концептуализација неутврдена информација
концептуално јадро ниво на познавање на јазикот
нонконфирматив
195
О С
објективна стварност свршени/несвршени глаголи
определено/неопределено свршено/несвршено време
систематска/системска варијабилност
П слободна варијабилност
парадигми на МНВ социолингвистички компетенции
парадигми на МОВ способност за јазик
перфект статален (состојбен) перфект
посесивно-егзистенцијален перфект статус
постериорност стварност позната за говорителот
прагматички компетенции стварност позната за единката
(лична/индивидуална стварност)
прв јазик
стратегии
прекажана евиденцијалност
стратегии на учење
прекажување
суспендирана фактивност
претпоставка
претсистематска фаза
Т
пристап на приврзаниците на
ментализмот трансфер (пренос) од инструкцијата
проектирана стварност трансфер од Ј1/ЈП
процес на усвојување втор јазик
проширување на правилата У
усвојување втор/странски јазик
Р усвојување прв јазик
резултативност утврдена информација за настан
репортатив
референтно време/ референтен момент
196
Ф
фаза на стабилизација на системот
фактивност/нефактивност
фактичка реалност
фокус
форма
фосилизација
функција
функција на помошниот глагол ‘сум’
Х
(х)омонимични форми
(хипер)генерализација
esse-перфект
197