ТРГОВСКО ПРАВО - Скрипта

Борка Тушевска Гавриловиќ

2017
Борка Тушевска - Гавриловиќ

ТРГОВСКО ПРАВО

Штип, 2017
УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ“ - ШТИП
Борка Тушевска - Гавриловиќ

ТРГОВСКО ПРАВО
Скрипта

Штип, 2017
УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ“ - ШТИП
Борка Тушевска - Гавриловиќ
ТРГОВСКО ПРАВО
 УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ“ - ШТИП

Автор

доц. д-р Борка Тушевска Гавриловиќ

ТРГОВСКО ПРАВО
Скрипта

Рецензенти:

проф. д-р Горан Коевски

доц. д-р Дарко Спасевски

Лектура:
Слаѓан Спасовски

Техничко уредување:
Борка Тушевска - Гавриловиќ

Издавач:
Универзитет „Гоце Делчев“ - Штип

CIP - Каталогизација во публикација

Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје
347.7(035)
ТУШЕВСКА-Гавриловиќ, Борка
Трговско право [Електронски извор] : скрипта / Борка
Тушевска-Гавриловиќ. - Штип : Универзитет "Гоце Делчев" - Штип,
Правен факултет, 2017
Начин на пристап (URL): https://e-lib.ugd.edu.mk/naslovna.php. -
Текст во PDF формат, содржи 129 стр.. - Наслов преземен од
екранот. - Опис на изворот на ден 22.03.2017. - Фусноти кон текстот.
- Библиографија: стр. 122-129

ISBN 978-608-244-392-8
I. Гавриловиќ, Борка Тушевска- види Тушевска-Гавриловиќ, Борка
а) Трговско право - Прирачници
COBISS.MK-ID 102999562
УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ“ - ШТИП
ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ

доц. д-р Борка Тушевска - Гавриловиќ

ТРГОВСКО ПРАВО

Штип, 2017
 ПРЕДГОВОР

Интерната скрипта по предметот Трговско право, претставува изменето и

дополнето издание на скриптата по Трговско право, објавена во 2012 година на
Универзитетот „Гоце Делчев“, на Правниот факултет во Штип. Оваа скрипта првенствено
е наменета за студентите од прв циклус правни студии, на Правниот факултет при УГД –
Штип. Скриптата по Трговско право е адаптирана на промените во наставната програма
по предметот Трговско право, што се наметнаа како логична последица на актуелните
состојби, и појавата на нови, модерни институти на автономната трговска практика.
Структурата, систематиката и обемот на скриптата, е во целосна корелација со
наставниот план и програма по предметот Трговско право. Оваа скрипта има за цел да ги
запознае студентите со основните институти на трговското право, вклучувајќи ги
статусните и договорните концепти, истовремено и современите правни концепти што ги
диктира модерниот, брз и масовен промет на стоки и услуги.
Целокупната материја содржана во скриптата е анализирана преку, важечкото
национално право, правната теорија, и судската и арбитражна практика. На овој начин
студентите имаат можност да ги совладаат теоретските концепти на ова проблематика,
истовремено да ги увидат практичните импликации од нивната примена во деловното
опкружување. Како дополнување на знаењето на студентите, а за потребите на темелно
совладување на материјата, за одредени прашања од материјалот во скриптата се
анализирани и меѓународно правни извори од областа на трговското право.
Скриптата е плод на повеќегодишна научно истражувачка работа на авторот.
Идејата да се напише скрипта по предметот трговско право, е да се создаде соодветно
градиво за студентите, што ќе биде послужи како една поопширна основа на постојаната,
и надградба со новата материјата што влегува во наставниот курикулум по трговско
право. Преку изучувањето на материјалот во скриптата, студентите ќе ги проучат
спецификите на модерните институти на трговското право, особено на институтите на
автономната трговска практика.

Борка Тушевска - Гавриловиќ

март 2017

7
ГЛАВА ПРВА............................................................................................................................ 11
I. ПОГЛАВЈЕ ............................................................................................................................ 11
1. Општо за трговското право ............................................................................................. 11
1.1. Поим и предмет на трговското право .......................................................................... 11
1.2. Однос на трговското право со другите гранки на правото ......................................... 12
1.3. Историски развој на трговското право ......................................................................... 13
2. Поим на трговец според Македонското позитивно право ............................................. 14
3. Белези на трговските друштва според Македонското право ........................................ 17
4. Регистрација на трговците според Македонското позитивно право ............................. 20
5. Разграничување на претпријатието од трговските друштва според Македонското
право .................................................................................................................................... 21
6. Статусот и имотно правниот режим на преддруштвото според Македонското право . 21
II. ПОГЛАВЈЕ ........................................................................................................................... 22
1. Капиталните и персоналните трговски друштва................................................................ 22
1.1. Капиталните и персоналните трговски друштва во Македонското право ..................... 22
1.1.1. Концептот на основање на персоналните трговски друштва .................................. 23
1.1.2. Концептот на основање на капиталните трговски друштва..................................... 23
2. Управување кај капиталните и персоналните трговски друштва .................................. 24
2.1. Управување кај капиталните трговски друштва .......................................................... 24
2.2. Управување кај персоналните трговски друштва ....................................................... 25
III.ПОГЛАВЈЕ ........................................................................................................................... 27
ЗАСТАПУВАЊЕ....................................................................................................................... 27
1. Застапување на трговците според Македонското право ............................................... 27
1.1. Застапник по закон ....................................................................................................... 28
1.2. Застапник по полномошно ........................................................................................... 28
2. Прокурист ......................................................................................................................... 29
2.1. Поединечна и групна прокура според Македонското право ....................................... 29
3. Полномошник по вработување ....................................................................................... 30
4. Трговски полномошник и трговски патник ...................................................................... 31
IV. ПОГЛАВЈЕ .......................................................................................................................... 31
1. Стечај и ликвидација на трговците според македонскиот правен систем ....................... 31
1. 1. Поим на стечај ............................................................................................................. 31
1.2. Цели и начела на стечајна постапка............................................................................ 33
1.3. Правни последици од отворањето на стечајната постапка........................................ 34
2. Ликвидација на трговските друштва во Македонското право ....................................... 37
2.1 . Постапка на бришење на неактивни субјекти од надлежен регистар ....................... 37
V. ПОГЛАВЈЕ ........................................................................................................................... 39
1. Основни концепти за сите трговски договори.................................................................... 39
1.1.Поим на трговски договор ............................................................................................. 39
2. Начелото на совесност и чесност во трговските договори ........................................... 39
3. Правното значење на преговорите во склучувањето на трговските договори............. 41
4. Исполнување на трговските договори ............................................................................ 43
4.1. Одговорност за повреда на обврските од трговските договори................................. 44
5. Правните последици од задоцнувањето со исполнувањето на парични обврски ....... 45
ГЛАВА ВТОРА ......................................................................................................................... 46
I.ПОГЛАВЈЕ ............................................................................................................................. 46
ТРГОВСКИ ДОГОВОРИ .......................................................................................................... 46
1. Договор за трговска продажба ........................................................................................... 46
1.1. Поим на договор за продажба...................................................................................... 46
2. Договор за превоз на стока................................................................................................. 55
2.1. Поим и правни извори на договорот за превоз на стока ............................................ 55

8
 2. 1. Договор за превоз на стока во железничкиот превоз ................................................ 57
2.1.1. Товарен лист во железничкиот превоз на стока ...................................................... 58
2.2. Договор за превоз на стока во воздушниот сообраќај ................................................ 59
2.2.1. Воздухопловен товарен лист и други исправи ......................................................... 60
2.2.2.Право на приговор на примачот на стоката во воздушниот сообраќај .................... 61
2.2.3. Сукцесивен превоз на стока во воздушниот сообраќај ............................................... 63
2.3. Договор за превоз на стока во патниот транспорт ......................................................... 63
3. Договор за комисион ........................................................................................................... 67
3.1. Поим на договор за комисион ...................................................................................... 67
7. Договор за шпедиција ......................................................................................................... 69
7.1. Поим на договор за шпедиција .................................................................................... 69
7.1. Права и обврски на договорните страни ..................................................................... 73
7.3. Посебни случаи на експедирање ................................................................................. 74
7.3.1. Збирна шпедиција ...................................................................................................... 74
7.3.2. Фиксна шпедиција ...................................................................................................... 76
8. Договор за трговско застапување ...................................................................................... 78
8.1. Поим на договорот за трговско застапување .............................................................. 78
8.2. Права и обврски на договорните страни ..................................................................... 80
8.3. Престанување на договорот за трговско застапување............................................... 82
9. Договор за контрола на стоки и услуги .............................................................................. 84
9.1. Поим на договорот за контрола на стоки и услуги ...................................................... 84
9.2. Права и обврски на договорните страни ..................................................................... 85
10. Договор за складирање..................................................................................................... 87
10.1. Поим на договор за складирање................................................................................ 87
10.2. Права и обврски на договорните страни кај договорот за складирање ................... 88
11. Договор за посредување................................................................................................... 92
11. 1. Поим на договорот за посредување ......................................................................... 92
11.2. Права и обврски на договорните страни ................................................................... 93
12. Поим на договор за факторинг...................................................................................... 95
14. Договор за лизинг .......................................................................................................... 97
14.1. Поим на договор за лизинг ......................................................................................... 97
14.2. Права и обврски на давателот и примачот на лизинг............................................... 99
14.3. Пренесување на права и обврски што произлегуваат од договорот за лизинг ..... 100
15. Договор за форфетинг .................................................................................................... 100
15.1. Поим а договор за форфетинг ................................................................................. 100
16. Договор за франшизинг .................................................................................................. 101
16.1. Поим на договор за франшиза................................................................................. 101
17. Договор за know how ....................................................................................................... 103
17.1. Поим на договорот за know how .............................................................................. 103
18. Договор за лиценца ......................................................................................................... 104
18.1. Поим на лиценца ...................................................................................................... 104
18.1.1. Подлиценца ............................................................................................................ 105
18.2. Начини на престанување на договорот за лиценца ............................................... 106
ТРЕТА ГЛАВА ........................................................................................................................ 106
Меницата како платежен инструмент и средство за обезбедување на побарување ........ 106
1. Поим и значење на меница ........................................................................................... 106
2. Видови на меници во Македонскиот правен систем.................................................... 108
3. Правата природа на меницата...................................................................................... 111
4. Застареност на меничните побарувања....................................................................... 111
5. Амортизација на меницата ............................................................................................ 112
II. Акредитивот како инструмент за плаќање во меѓународниот промет на стоки и услуги113

9
1. Поим на акредитив ........................................................................................................ 113
2. Видови на акредитиви ................................................................................................... 115
3. 2.1.Обични акредитиви .................................................................................................. 116
4. 2.1.1.Лични акредитиви ................................................................................................. 116
5. 2.1.2.Кредитно писмо..................................................................................................... 116
2.2.3.Преносливи и непреносливи акредитиви ................................................................ 120
3. Други видови документарни акредитиви ...................................................................... 121

10
ГЛАВА ПРВА

I. ПОГЛАВЈЕ

1. Општо за трговското право

1.1. Поим и предмет на трговското право

Дефинирањето на поимот на трговското право е во најтесна врска со

определувањето на предметот на трговското право. Како посебна правна гранка во
правниот систем на Република Македонија, трговското право го сочинуваат правни
правила со кои се уредува правната положба (статусот) на трговските субјекти, и
правните односи во кои овие субјекти влегуваат.1 Познавањето на областа на трговското
право, ја наметнува потребата од темелно проучување на ова правна дисциплина, како
од аспект на законската рамка, така и од перспектива на правната доктрина и судската и
арбитражна практика.
Трговското право ги уредува односите што секојдневно настануваат во масовниот
и брз промет на стоки и услуги, односно во домашната, а особено меѓународна трговија.
Покрај трговските субјекти, во трговски односи влегуваат и други субјекти кои не вршат
трговска дејност. Во контекст на ова проф. Јанковец истакнува, трговските односи
треба да се сфатат во далеку поширока смисла од трговските дејности. Имено,
трговските дејности се реализираат од страна на трговските субјекти во смисла на ЗТД, а
во трговски односи секојдневно влегуваат бројни и хетерогени субјекти кои не вршат
трговска дејност. Следствено, се комплицира определувањето на поимот на трговските
договори, и определувањето на меродавното материјално право врз односите во кои
влегуваат со другите субјекти во прометот.
Компаративно, ова правна гранка постои во скоро сите правни системи, без оглед
на тоа дали припаѓаат на континенталниот или англосаксонскиот правен систем. Во
секоја од овие држави, трговското право се проучува како посебна правна гранка, и
нејзината sui generis природа никогаш не била доведена во прашање.
Во земјите од англосаксонскиот систем, на пример во Англија, трговското право се
среќава под називот „commercial law“, во Полска се среќава под називот „handlowe“, во
Чешка како „gospodarske pravo“, во Италија како „diritto comemerciale“ итн. Во Република
Македонија, ова материја се изучува по називот „трговско право“, и тоа е општо прифатен
назив, иако на употребата на овој назив се упатени повеќе критики, и тоа пред сè
укажувајќи на тоа дека трговското право не се однесува само на одредена категорија на
субјекти - „трговци.“ Во насока на ова, исто така проф. Јанковец ќе истакне дека
трговското право многу одамна не се перципира како посебно „сталешко право на
трговците,“ а дотолку повеќе што трговското право не се однесува само на прометот на
стоки, туку на сите трговски дејности каде што влегуваа производството, градењето,
осигурувањето, банкарството итн. 2
Како што истакнавме на самиот почеток на овој труд, предметот на трговското
право го сочинуваат статусниот дел на трговското право, што се однесува на статусот на
трговците, и договорниот дел што се однесува на прометот на стоки и услуги.
Меѓусебната зависност на овие два дела на трговското право, е логична последица на
реалните потреби да се утврди статусот на еден субјект, и неговата зависност од
склучување на договорни односи со други лица.

1 Радојичић С., Основи трговачког права, 1899 година, преземено од Јанковец И., оп.цит., 9. Во поглед на
предметот на трговското право, истото становиште го застапува и Јанковец И.
2 Јанковец И., Привредно право, Београд, 1999, стр. 10.

11
 Под влијание на модерните текови во прометот на стоки и услуги, како и во
менаџирањето, осигурувањето, банкарските платежни инструменти, правата од
индустриска сопственост итн., овие дисциплини се издвојуваат како посебни правни
гранки, со посебен lex specialis правен режим. Сепак, независно од ова влијание, базата
на сите овие дисциплини е во трговското право, односно во трговските договори во
прометот на стоки и услуги.
Во Република Македонија, поимот на трговските договори е уреден со Закон за
облигационите односи („Службен весник на Република Македонија“ бр. 18/2001, 4/2002,
5/2003, 84/2008, 81/2009, 161/2009 и 123/2013). Според законската формулација, трговски
договори се договори што трговските друштва, трговците поединци и другите правни или
физички лица кои вршат трговска дејност, во вид на занимање, ги склучуваат меѓу себе во
вршењето на дејностите што го сочинуваат предметот на нивното работење или се во
врска со тие дејности. Одредбите од ЗОО што се однесуваат на договорите, сообразно се
применуваат и врз другите правни работи. Со ова законска дефиниција, законодавецот го
расчистил прашањето кои договори се трговски договори, следствено кое материјално
право е применливо врз нив.

1.2. Однос на трговското право со другите гранки на правото

Трговското право е дел од приватното право. Трговското право претставува

самостојна правна гранка изведена од граѓанското (материјално) право. Токму поради
овој факт, во правната литература застапени се становиштата дека на трговските односи
супсидијарно се применува граѓанското материјално право. Од друга страна, не толку
одамна, брзиот развој на трговијата, зголемувањето на обемот и динамиката на
склучување на трговските односи, употребата на електронските средства за комуникација
и склучување на договори, особено кај Б2Ц договорите ја наметна потребата од примена
на трговското право на односи во кои влегуваат и други субјекти. Во насока на ова
продолжува трендот на одамна започнатата комерцијализација на граѓанското право.3
Сепак, правилата на граѓанското право имаат статус на општи правила, наспроти
правилата на трговското право квалификувани како посебни правила. Ова посебно се
однесува на правилата на договорното право, општите правила на банкарското работење
и хартиите од вредност.4
Во Република Македонија, не постои посебен трговски законик што уредува
исклучиво трговско правни односи. Правилата кои се однесуваат на трговските договори
и другите трговски правни работи се содржани во Закон за облигационите односи
(„Службен весник на Република Македонија“ бр. 18/2001, 4/2002, 5/2003, 84/2008, 81/2009,
161/2009 и 123/2013, во понатамошниот текст ЗОО), каде за трговските договори, во
специфичните аспекти кои се врзани за трговијата, се предвидени посебни правила кои
се разликуваат од граѓанските договори. Се разбира, одредени прашања од материјата
се регулираат со lex specialis прописи на правниот систем во Република Македонија.
Суштинско обележје на трговското право е неговиот меѓународен карактер. Кога се
зборува за трговско право, суштествено се мисли на меѓународните трговски договори и
правни работи. Споредено со другите правни дисциплини, трговското право има свои
обележја кои повеќе или помалку го разликуваат од останати дисциплини и тоа управно

3 Јанковец И., Привредно право, Београд, 1999, стр. 18.

4Во контекст на ова, не е возможно изучување на предметот на трговското право, надвор од правилата на
граѓанското право. Општото учење на облигациите и на договорите суштествено е битно за анализа и
елаборација на материјата на трговското право. Ова пред се генерира од фактот што во граѓанското право се
содржани базичните концепти на приватното право. Оттука, склучувањето на договорите, раскинувањето на
договорите, поимот на штета, ништовноста, решливоста се универзални концепти на приватното право од
каде потребата за нивно изучување при совладувањето на материјата на трговското право.

12
право, кривично право, даночно право, граѓанско право, меѓународно приватно право
итн. Дел од овие дисциплини припаѓаат на јавното, а дел на приватното право. Во ова
смисла, трговското право и управното право имаат поврзаност од повеќе аспекти, иако
првата влегува во приватното, а втората во јавното право. Во насока на ова, правилата
на управното право5 во голем број случаи се применуваат на трговските субјекти. Без
оглед на самостојноста на трговските субјекти, државата преку своите управни органи и
организации има значителна контрола врз нив. Управните органи вршат контрола врз
законитоста на работата на трговските субјекти, концесии и дозволи, одобрување на
емисијата на хартии од вредност, царински и надворешно трговски овластувања, државни
субвенции и регреси, контрола на цената итн. Самата постапка на основање на трговците
е општа управна постапка. Ова е само уште една потврда за потребата од перципирање
на правото како систем на правни правила кои припаѓаат како на приватните, така и на
јавните дисциплини.
Во контекст на ова е и односот на трговското со кривичното право.6 Иако
дијаметрално спротивни по својот предмет на изучување, и по својата припадност кон
приватното versus јавното право, врската помеѓу трговско и кривичното право постои во
делот на санкцијата. Попрецизно, со трговското право се утврдени правилата за законито
работење на трговските субјекти и одговорните лица во нив. Во кривичното право и
управното право се содржани правилата кои ја одредуваат одговорноста, односно го
предвидуваат санкционирањето на трговците и лицата одговорни за управувањето со
нив.
Идентичен е и односот на трговското со даночното право. Независно од фактот
што даночното право припаѓа на јавното право, врската помеѓу овие две правни
дисциплини е нужна. Ова од причина што токму од видот на трговското друштво зависи
висината на данокот. Попрецизно, во случај на оданочување на промет на акции, удели,
групно оданочување на поврзаните субјекти, избегнувањето на двојното оданочување, се
применуваат правилата на даночното право. Конечно, трговското право е во врска со сите
останати правни гранки и дисциплини кои претендираат да добијат статус на правна
гранка. Сето ова укажува на потребата од изучувањето на правото како системи,
истовремено на нужноста од изучување на универзално прифатените концепти во
приватното право за правилно совладување и практична примена на правото.
Трговското право е во тесно поврзано со правата од индустриска сопственост како
дел од приватното право. Имено, заштита на правата од индустриска сопственост во
најголем дел се однесуваат на правата на трговците и тоа правото на трговската марка,
индустрискиот дизајн, заштита на правата од пронајдок итн.
Компарирајќи го сите правни гранки, трговското право има допирни точки. Оттука,
темелното совладување на ова проблематика, ја наметнува и потребата од системско
изучување на правото кое вклучува не само приватни, туку и јавни дисциплини.

1.3. Историски развој на трговското право

Корените на трговското право датираат уште од Хамурабиј. Иако во тој период

трговијата се реализирала преку правилата на граѓанското право, сепак постоеле
одредени специфични трговски правила кои што се однесувале на продажбата, превозот

5 Закон за општата управна постапка („Службен весник на Република Македонија“ бр. 38/2005; 110/2008 и
51/2011, 124/2015)., Закон за управните спорови („Службен весник на Република Македонија“ бр.62/2006 и
150/2010).
6 Види повеќе: Јанковец И., Привредно право, Београд, 1999, стр. 13.

13
на стока, посредување, заем со камата, кредитни работи кои што биле содржани во
Хамурабиевиот законик. 7
Трговското право се развило во средниот век и тоа како обичајно право.8 Тоа било
посебно право на трговските сталежи (lex mercatoria) кое што се развивало паралелно со
развојот на трговијата, најпрво во Италија, а понатаму и во Франција, Шпанија, Англија,
Германија итн.
Во новиот век, на теренот на трговското право се појавуваат неколку кодификации
на национален план,9 кои што постепено го издвојуваат трговското право како посебна
правна гранка – Францускиот (Наполеоновиот) трговски законик од 1804 год.,10
Германскиот трговски законик од 1911 год.11 Самиот процес на кодификација кој што се
спроведувал во овој период укажува на значењето кое што трговското право го доживува.
Во модерната правна литература и практика, трговското право има третман на
самостојна правна гранка чиишто извори имаат различна правна природа. Во денешните
услови на трговско работење се повеќе на значење добива автономното трговско право –
обичаите, узансите, општите услови за работење итн. На база на ова, доминантна е
улогата на меѓународните организации и комисии кои што во насока на создавање на
автономно трговско право креирале бројни и хетерогени правни извори. Оттука,
потребата од формирање на Меѓународен институт за унификација на приватното
право – UNIDROIT Рим,12 Меѓународна трговска комора Париз,13 Меѓународни Поморски
комитет, Комисија на ООН за меѓународно трговско право UNCITRAL14 итн. Сите овие
меѓународни организации и асоцијации се творци на сет меѓународни правила кои што во
современите услови на трговско работење претставуваа базичен правен режим под кои
што се спроведува меѓународната трговија. За бројни трговски договори, особено
значајни во денешницата се Виенската конвенција за меѓународна продажба на стока,
(United Nations Convention on Contracts for the International Sale of Goods -CISG), Начелата
на UNIDROIT за меѓународните трговски договори (2010), Начелата на европското
договорно право, Нацртот на заедничката референта рамка.

2. Поим на трговец според Македонското позитивно право

Субјекти на трговското право се правни и физички лица кои учествуваат во

прометот на стоки и услуги. Тие се главните носители на трговската дејност во секоја
национална економија. При реализацијата на своите трговски и други слични активности,
тие настапуваат како трговско друштво или како трговец поединец. Тоа се законските
форми кои што Законот за трговски друштва15 ги познава, истовремено им признава
правен субјективитет и тоа:

7 Nagarajan K.V., The Code of Hammurabi: An Economic Interpretation, International Journal of Business and Social
Science, Vol. 2 No. 8; May 2011, pp. 108-117.
8 Васиљевић М., Трговинско право, Београд, 2006, стр. 9.
9 Stefanović Z., Privredno ugovorno pravo, Beograd, 2006, str. 23.
10 (Code civil des français од 1804 год.), достапен на: http://195.83.177.9/upl/pdf/code_32.pdf.
11 Германски трговски законик, достапен на:

http://www.archive.org/stream/germancommercial00germuoft/germancommercial00germuoft_djvu.txt
12 http://www.unidroit.org/dynasite.cfm.
13 http://www.iccwbo.org/.
14 http://www.uncitral.org/uncitral/en/index.html.
15 Закон за трговските друштва („Службен весник на Република Македонија“ бр. 28/2004; 84/2005; 25/2007;

87/2008; 42/2010; 48/2010; 24/2011; 166/2012; 70/2013; 119/2013; 120/2013; 187/2013; 38/2014; 41/2014;
138/2014; 88/2015; 192/2015; 6/2016; 30/2016 и 61/2016). Одлуки на Уставниот суд на Република Македонија
У.бр.177/2005 од 24 мај 2006 година, објавена во „Службен весник на Република Македонија“ бр.71/2006;
У.бр.177/2008 од 14 јануари 2009 година, објавена во „Службен весник на Република Македонија“ бр.17/2009;
У.бр.153/2008 од 11 февруари 2009 година, објавена во „Службен весник на Република Македонија“
бр.23/2009; У.бр.75/2010 од 12 јануари 2011 година, објавена во „Службен весник на Република Македонија“

14
 -акционерско друштво,
-друштво со ограничена одговорност,
-јавно трговско друштво,
- командитно друштво,
- командитно друштво со акции, и, како индивидуален трговец,
- трговецот поединец.16
ЗТД предвидува и критериуми според кои што се утврдува кои физички и правни
лица кои вршат трговска дејност имаат статус на трговец. Оттука законот прави
дистинкција помеѓу:
-трговец според дејноста,
-трговец според формата,
-трговец според природата и обемот,
-трговец според уписот.
Независно од ова класификација, сите овие видови се супсумираат под
генералниот концепт на трговец. Следствено, трговец во смисла ЗТД е секое лице кое
самостојно трајно во вид на занимање врши трговска дејност заради остварување
добивка со производство, трговија и давање услуги на пазарот и тоа со: купување на
подвижни ствари со цел да ги продаде во првобитен, преработен или обработен
вид; продажба на подвижни ствари во преработен или обработен вид од сопствено
производство; тргување со хартии од вредност и управување со фондови; банкарски,
менувачки и други финансиски дејности; дејности на осигурување; превоз на лица и
стока; комисиони работи, шпедитерски услуги, складишни (магацински) услуги и
лизинг; трговско застапување и посредување; угостителско-туристичка дејност,
информативна дејност, маркетинг и други интелектуални услуги; производство на
филмови, видеокасети, аудиовизуелни записи, софтвер, како и други слични
дејности; издавачка и печатарска дејност и други работи поврзани со трговијата со
книги и уметнички творби и купување, изградба и уредување на недвижни ствари со
цел продажба и издавање.
Дејностите што трговецот ги определува како свој предмет на работење мора да
бидат во согласност со дејностите утврдени во Националната класификација на
дејностите.17 Трговското друштво е правно лице во коешто едно или повеќе лица
вложуваат пари, ствари или права во имот што го користат за заедничко работење и
заеднички ја делат добивката и загубата од работењето. Трговското друштво самостојно
трајно врши дејност, заради остварување добивка (ЗТД, чл. 19/1/2). Имотот создаден со
вложувања во трговското друштво се изразува во пари и ја претставува основната
главнина на друштвото. Основната главнина на трговското друштво гласи во денари или
во странска валута и задолжително се наведува во меморандумот.18
Трговското друштво се основа со договор за друштвото, односно статут на
друштвото. Тоа се основа на неопределено или на определено време на траење. Ако со

бр.8/2011 и У.бр.169/2010 од 9 февруари 2011 година, објавена во „Службен весник на Република

Македонија“ бр.21/2011).
16Според (ЗТД, чл. 12), Трговецот-поединец е физичко лице кое, во вид на занимање, врши некоја од

трговските дејности определени со овој закон. Како трговец-поединец може да се запише во трговскиот
регистар секое деловно способно физичко лице со постојано место на живеење во Република Македонија.
17 Национална класификација на дејности, достапна на:
http://www.stat.gov.mk/KlasifikaciiNomenklaturi.aspx?id=2. Во Националната класификација на дејности
утврдени се сите трговски дејности кои што согласно Законот за национална класификација им се достапни
на македонските трговски субјекти. Со ова класификација, се воведува генералната клаузула за бизнис
согласно која што секој трговец може да ги извршува сите дејности од националната класификација, освен
оние за чие извршување е потребна посебна дозвола – продажба на лекови, превоз на стоки и лица.
18 (ЗТД, чл.21/1)

15
договорот за друштвото, односно со статутот не е определено времето на траење на
трговското друштво, се смета дека друштвото е основано на неопределено време.19
Трговското друштво како правно лице може да стекнува права и да презема
обврски, да стекнува сопственост и други стварни права, да склучува договори и други
правни работи, да тужи и да биде тужено пред суд, арбитража или друг избран суд и да
учествува во други постапки. Трговското друштво стекнува својство на правно лице со
уписот во трговскиот регистар.20 Од тој момент, сите податоци, одлуки и дејствија се
обврзувачки erga omnes и може да се истакнуваат спрема трети лица.21
На трговското друштво му престанува својството на правно лице со бришењето на
уписот во трговскиот регистар. Со запишувањето на податоците за друштвото,
содружниците и органите на управување и застапување, тие стекнуваат облигаторна
природа во однос на сите трети лица. Ова од причина што трговскиот регистар
претставува јавна книга чии податоци се облигаторни за сите трети лица кои сакаат да
контрахираат со друштвото. Наспроти ова, односите помеѓу содружниците и помеѓу
друштвото и содружниците се уредени со интерните акти на друштвото. Попрецизно, од
моментот на влегувањето во сила на актот за основање, без друштвото да биде
запишано во регистарот, актот има облигаторна сила за содружниците во друштвото и
органите на управување. Истото се однесува и на промените, односно одлуките кои што
друштвото ги донесува (одлука за промена на управител, промена на содружник, промена
на седиште итн.), пред истите да се спроведат во трговскиот регистар. Оттука,
содружниците и органите на управување мора да ги почитуваат одлуките кои друштвото
ги донело, а кои се уште не се запишани во регистарот.22
Трговецот - поединец е физичко лице кое, во вид на занимање, врши некоја од
трговските дејности определени со овој закон.23 Трговецот-поединец одговара за своите
обврски лично и неограничено со сиот свој имот.24 Како трговец-поединец може да се
запише во трговскиот регистар секое деловно способно физичко лице со постојано
место на живеење во Република Македонија.25 Прашањата кои што не се уредени во
делот на трговец поединец, а во одредена ситуација се поставуваат, одговорите се
содржани во делот на одредбите кои се однесуваат на трговски друштва, освен ако со
овој закон поинаку не е определено.26 Својство на трговец-поединец се стекнува со

19 Во ПО (пријава за основање на трговец) во делот 5.2. наведени се опции определено и неопределено

време на траење на друштвото. Со изборот на една од опциите, се утврдува неговото време на траење.
Истото се утврдува и во актот за основање, од каде што практично и се внесуваат податоците во ПО. Види:
http://www.crm.com.mk/download/Registers_document_forms/POe.pdf.
20 Трговскиот регистар како јавна книга содржи податоци и прилози (исправи и докази) за субјектите на уписот

за кои уписот е пропишан со закон. Трговскиот регистар се состои од регистарска влошка (класер) во којашто
се запишуваат податоците на упис и збирка на прилози во којашто се приложуваат исправите и доказите на
секој запишан субјект. Сите поднесоци се внесуваат во збирката на прилози на запишаниот субјект.
21 Податоците запишани во трговскиот регистар можат да се истакнуваат спрема трети лица само по нивното

објавување во согласност со овој закон, освен ако трговското друштво докаже дека третото лице знаело за
нив и пред објавувањето. Во поглед на преземените правни работи пред истекот 15 дена сметано од
наредниот ден од денот на објавувањето, податоците и содржината на документите не можат да се
истакнуваат спрема трети лица кои ќе докажат дека за нив било невозможно да имаат сознанија.
22 Васиљевић М., Компанијско право, Београд, 2005, стр. 163.
23 Во чл. 4 од ЗТД содржана е листа на трговски дејности според кои се одредува дали одредено лице врши

трговска дејност или не. Нормално листата не е комплетна. Трговските дејности се содржани во
Националната класификација на дејности објавена од страна на Државниот завод за статистика.
24 За обврските кое што друштвото ги има спрема трети лица одговара и со својот приватен имот.
25 Како трговец поединец во трговскиот регистер може да се запише лице со кое било државјанство ,

бипатрид, апатрид.
26 Во контекст на ова, во ЗТД изречно никаде не пишува дека трговец поединец може да отвори подружница,

меѓутоа со оглед на генералната клаузула за примена на правилата на трговските друштва врз трговецот
поединец, логично произлегува дека и трговецот поединец може да отвори подружница. Види: ЗТД, чл. 12/5 -

16
уписот во трговскиот регистар. Ова својство на трговецот му престанува со уписот на
бришењето на субјектот во регистарот. Трговецот поединец се запишува во трговскиот
регистар кај Централниот регистар на РМ. Пријавата за упис на трговец-поединец во
трговскиот регистар поднесува физичкото лице кое бара да биде запишано како трговец
поединец или негов полномошник со посебно полномошно во кое се наведуваат
податоците што се запишуваат во трговскиот регистар. Во пријавата за упис се
наведуваат:
Името и презимето, ЕМБГ на граѓанинот и местото на живеење;
Претпријатието под кое што ќе се врши дејноста;
Седиштето од каде што ќе се врши дејноста;
Предметот на работење на трговецот поединец.
Трговецот поединец е физичко лице кое во согласност со законот под одредени
услови стекнува својство на трговец поединец. Кога тие услови ќе престанат, престанува
и својството на трговец поединец. Својството на трговец поединец може да престане на
следните начини:
По волја на трговецот поединец;
Со смрт на трговецот поединец;
Спротивно на волјата на трговецот поединец - со стечај.
Трговецот поединец е физичко лице и токму затоа, ако настапи смрт, по сила на
законот, му престанува и својството на трговец поединец. Во овој случај наследниците на
трговецот поединец се обврзани да го објават престанувањето на трговецот поединец.
Објавувањето го вршат во дневен весник, деловните простории и слично. По
објавувањето, престанувањето на работењето се пријавува на органот за јавни приходи.
Потоа се исполнуваат обврските кон доверителите и кон државата. Исто така се
наплаќаат и побарувањата. На крајот се поднесува барање до регистарот да биде
избришан од регистерот. И во овој случај, од формално правен аспект, својството на
трговец поединец престанува кога регистраторот ќе изврши бришење на запишаното
својство, трговец поединец на починатото физичко лице.

3. Белези на трговските друштва според Македонското право

ЗТД во општиот дел утврдува три белези кои што претставуваат заеднички
карактеристики на сите видови трговци. Овие белези претставуваат одредница на база на
која што трговците во прометот се разликуваат помеѓу себе. Во ова смисла, ЗТД ги
предвидува: фирма, седиште, предмет на работење.
Фирмата на трговското друштво е името под коешто друштвото работи и под кое
што учествува во правниот промет. Фирмата на трговското друштво се определува и
менува на начинот определен со изјавата за основање на друштвото од едно
лице, со договорот за друштвото, односно со статутот. Фирмата на трговското
друштво и сите нејзини промени се запишуваат во трговскиот регистар. Податоците
содржани во фирмата мора да се вистинити (ЗТД, член 45). Со ова законско решение
законодавецот го имплементирал начелото на вистинитост кај фирмата како белег на
друштвото.
Фирмата содржи ознака којашто упатува на предметот на работење на трговското
друштво, седиштето и формата на друштвото. Фирмата може да содржи додатоци

Одредбите од ЗТД што се однесуваат за трговското друштво соодветно се применуваат и на трговецот-

поединец, освен ако со ЗТД поинаку не е определено.

17
(цртежи, слики, симболи, ознаки и друго) што служат за поблиско обележување на
трговското друштво, освен оние што создаваат или можат да создадат забуна во поглед
на предметот на работењето на трговското друштво, впечаток за идентитет или за
поврзаност со друго трговско друштво или ако водат кон повреда на правата на
индустриската сопственост или на други права на други трговски друштва, односно лица
регистрирани во земјата и во странство. Фирмата може да се употребува и како трговска
марка, на начин и под услови определени со закон. 27
Едно од суштинските начела што законодавецот го предвидува во контекст на
фирмата како белег на друштвото, е начелото на исклучивост во член 56 од ЗТД.
Согласно ставот 1 од член 56 од ЗТД, новите фирми на трговските друштва мора јасно
да се разликуваат од сите фирми на друштвата запишани во трговскиот
регистар. Практично, ова решение подразбира дека во трговскиот регистар не може да
се запише фирма што е иста со веќе запишана фирма или фирма којашто јасно
не се разликува од веќе запишана фирма. На тоа се внимава по службена
должност. Во насока на ова е и пресудата на Одлука на Апелационен суд Скопје ТСЖ.
бр. - 660/11 од 1.9.2011 година.
Имено, тргнувајќи од начелото на исклучивост, и примена на член 44,52 и 56 од
ЗТД, Апелацискиот суд во Скопје го задолжил тужениот да го промени називот на
фирмата. Попрецизно,
Согласно со чл. 58 од истиот закон, трговец кој со употреба на
слична содржина на фирма запишана во трговскиот регистар, ги повредува
правата на друг трговец или ја загрозува неговата положба во пазарното
натпреварување, или постои опасност неговите права и положба во
пазарниот натпревар да бидат повредени или загрозени, или ако другиот
трговец со употреба на фирмата неовластено го користи неговиот деловен
углед или го присвојува него, може да поднесе тужба и да бара да му се
забрани на другиот трговец да ја употребува фирмата како и да ја
надомести штетата предизвикана со употреба на фирмата. Ако во рок од 8
дена од денот на правосилноста на одлуката за забрана не се поднесе
пријава за промена на фирмата, судот назначува ликвидатор кој
спроведува ликвидација на трговското друштво. Тужбата може да се
поднесе во рок од 3 години од денот на објавувањето на уписот на
фирмата. Правосилната одлука на судот со којашто е уважено тужбеното
барање, судот ја објавува на трошок на тужениот во весник којшто ќе го
определи тужителот.
Во конкретниот случај, по мислење на овој суд, тужителот согласно
со цитираните законски одредби има право да бара тужениот да ја измени
својата фирма на начин што ќе се разликува од фирмата на тужителот без
употреба на зборот Р.
Седиштето на трговското друштво е местото коешто е запишано во трговскиот
регистар. Трговското друштво може да го промени седиштето. Промена на седиштето се
врши на начин и според постапката определени со изјавата за основање на

27Фирмата не може да содржи имиња, знамиња, грбови или други државни амблеми на други држави или на
меѓународни организации без нивна дозвола, а не можат ниту да се имитираат во хералдичка смисла.
Фирмата не може да содржи службени знаци на контрола и гаранција за квалитет. Фирмата не може да
содржи и зборови кои создаваат привид и мешање со фирма на друго друштво, име, односно назив на
установа или друг субјект.

18
друштвото од едно лице, со договорот за друштвото, односно со статутот кои што
мора да бидат во согласност со ЗТД. Промената на седиштето на трговското друштво се
запишува во трговскиот регистар. Во компаративната правна литература се среќаваат
становишта за постоењето на различни критериуми за определувањето на припадноста
на правните лица, оттука и на трговските друштва.28 Според ЗТД, седиштето на
друштвото е местото што е запишано во трговскиот регистар.
Во склоп на заедничките белези на трговците спаѓа и предметот на работење на
друштвото. „Предмет на работење" е дејноста, односно дејностите определени во
договорот за друштвото, во статутот, односно во изјавата за основање друштво со
ограничена одговорност од едно лице, класифицирани според дејностите утврдени во
Националната класификација на дејностите.
Трговското друштво може, како предмет на работење, да ги врши сите дејности
што не се забранети со закон. Ако за одделни дејности со закон е пропишано дека можат
да се вршат само врз основа на согласност, дозвола или на друг акт на државен орган
или на друг надлежен орган, тие дејности можат да се вршат само врз основа на
согласноста, дозволата или друг акт на тој орган. Трговското друштво може без упис во
трговскиот регистар да врши и други дејности коишто се потребни за неговото постоење и
за вршење на работите од предметот на работење, но коишто не спаѓаат непосредно во
рамките на вршењето на работите од предметот на работење.
Друштвото може без упис во трговскиот регистар да врши и други дејности коишто
се потребни за неговото постоење и за вршење на работите од предметот на работење,
но коишто не спаѓаат непосредно во рамките на вршењето на работите од предметот на
работење. Ако за одделни дејности со закон е пропишано дека можат да се вршат само
врз основа на согласност, дозвола или на друг акт на државен орган или на друг
надлежен орган, тие дејности можат да се вршат само врз основа на согласноста,
дозволата или друг акт на тој орган (ЗТД, чл. 62/2/3).29
Во деловната практика честопати се доведува во прашање полноважноста на
правните работи што ги презема деловен субјект, во случај кога со тоа излегува надвор
од рамките на предметот на своето работење. Со оглед на тоа дека ЗОО одамна ја има
напуштено ultra vires теорија, полноважни се договорите кои што трговските друштва ги
преземаат надвор од својот предмет на работење. Попрецизно, правно лице може да
склучува договори во правниот промет во рамките на својата правна способност.
Правните лица настапуваат во правниот промет во согласност со закон, својот статут,
договорот за друштвото, односно нивните општи акти. Во контекст на ова е решението од
член 64 став 1 и 2 од ЗТД. Според законската формулација на овој член, правните работи
коишто ги склучува, односно правните работи коишто ги презема трговското друштво со,
односно спрема трети лица и со коишто е пречекорен предметот на работењето на
друштвото, запишан во трговскиот регистар, се полноважни освен ако трговското
друштво докаже дека третото лице знаело или со оглед на околностите,
морало да знае за пречекорувањето. Уписот на предметот на работењето на
друштвото во трговскиот регистар не значи дека третото лице знаело или дека морало да
знае за пречекорувањето. Совесната страна може да бара надомест на штетата што ја
претрпела поради склучување на договор што нема правно дејство.30

28 Бендевски Т., Меѓународно приватно право, Скопје, Европски Универзитет – Скопје 2005 (II изменето и
дополнето издание), стр. 114.
29 Види повеќе: Беличанец Т., Право на друштвата, Правен факултет Јустинијан Први, Скопје, 2009, стр. 167-

177.
30 ЗОО, чл. 46/1/2/3/4.

19
4. Регистрација на трговците според Македонското позитивно право

Трговскиот регистар како јавна книга содржи податоци и прилози (исправи и

докази) за субјектите на уписот за кои уписот е пропишан со закон. Трговскиот регистар се
состои од регистарска влошка (класер) во којашто се запишуваат податоците на упис и
збирка на прилози во којашто се приложуваат исправите и доказите на секој запишан
субјект.31 Сите поднесоци се внесуваат во збирката на прилози на запишаниот субјект.
Запишаните податоци и доставените прилози (исправи и докази) во трговскиот регистар
се чуваат трајно (ЗТД, чл. 82/3). Измените што во рамки на трговското друштво ќе се
имплементираат во актот за основање, во форма на пречистен текст, се евидентираат и
во јавната книга, односно во регистарот.
Во поглед на начинот на водење на регистарот,32 прифатени се две начела и тоа:
начело на единственост на трговскиот регистар, и начелото на јавност.33
Единственоста се однесува на фактот дека постапката на упис на податоците на
трговците и другите правни лица се води на единствен начин на целата територија на
Република Македонија. 34
Особено важна заштитна улога спрема третите лица има начелото на јавност.
Јавноста се однесува на достапноста на податоците кои се однесуваат на основањето на
трговците и другите правни лица, како и сите други промени спроведени во нивни рамки.
Попрецизно, трговскиот регистар претставува јавна книга. Податоците внесени во јавната
книга се обврзувачки за сите учесници во прометот и останати заинтересирани лица.35 Во
контекст на ова, секое заинтересирано лице, на свој трошок може да бара да му се
издаде фотокопија или заверен препис од податоците запишани во регистарската
влошка. Како дополнување на ова, а во функција на обезбедувањето на правната
сигурност и заштита на совесните деловни субјекти во прометот, во член 88/2 ЗТД
предвидел дека секој, кој во правниот промет постапува совесно и верува во
податоците запишани во трговскиот регистар не ги трпи штетните правни
последици што ќе настанат. Понатаму, никој не може да се повикува на тоа дека
не му се познати податоците запишани во трговскиот регистар, освен ако со закон
поинаку не е определено.
Секој може да поднесе барање да изврши увид во збирката на прилози или да му
се обезбеди фотокопија од прилозите во збирката на свој трошок, освен во збирката на
прилози на јавното трговско друштво и на командитното друштво. Увид во збирката на
прилози на овие друштва може да изврши секој содружник и лице коешто има правен
интерес (ЗТД, чл. 85/3).
Во поглед на податоците запишани во трговскиот регистар, пресумпција е дека
станува збор за точни податоци и дека секое совесно лице е заштитен во поглед на штета
која може да ја претрпи поради неточност на податоците. Секој, кој во правниот промет
постапува совесно и верува во податоците запишани во трговскиот регистар не ги трпи
штетните правни последици што ќе настанат (ЗТД, чл. 88/1/2). Од друга страна законот
предвидува и заштита од можноста за злоупотреба во смила дека никој не може да се

31 Ibid. стр. 15.

32 Со цел попрецизно уредување на постапката и отстранување на нејасностите во поглед на запишувањето
на трговците и промените кои тие ги преземаат во рамки на друштвото, министерот за правда во согласност
со чл. 83/2 и 608/1 од ЗТД донесе посебен Правилник за водење на трговскиот регистар и за начинот на упис
во трговскиот регистар (Сл. Весник на РМ бр. 28/2004).
33 Брајановски Б., Николовски А., Скопје, 2006, стр. 63.
34 (ЗТД, чл. 83) Трговскиот регистар се води на единствен начин на територијата на Република Македонија.
35 Наспроти ова, односите помеѓу основачите во друштвото се уредуваат со актот за основање на друштвото

кој претставува акт за уредување на односите помеѓу основачите и менацментот.

20
повикува на тоа дека не му се познати податоците запишани во трговскиот регистар,
освен ако со закон поинаку не е определено.

5. Разграничување на претпријатието од трговските друштва според Македонското

право

Во смисла на ЗТД, претпријатието претставува целосен и самостоен правен

објект кој може да биде во промет. Според законската формулација од член 3, точка 40
од поимникот на ЗТД, претпријатието претставува збир од права, ствари и фактички
односи кои имаат имотна вредност и кои припаѓаат кон трговската дејност на трговецот,
при што овие елементи ја сочинуваат активата на трговецот, но ги опфаќаат и неговите
обврски. Според законската дефиниција претпријатието претставува деловен потфат,
посебна економска имотна целина на којашто законот не и се признава правен
субјективитет. Токму на ова се базира разграничувањето на претпријатието и трговското
друштво.
Во деловната практика честопати термините „претпријатие,“ „трговско
друштво“, „фирма“ се употребуваат во еден идентичен контекст. Како што погоре
истакнавме, фирмата е само еден од белезите на трговците, и не го претставува
трговското друштво како посебно правно лице. Во контекст на пак на разграничувањето
на „претпријатието“ од „трговското друштво“, од суштински битно значење е да се
истакне дека во рамки на едно трговско друштво може да функционираат повеќе
претпријатие, како посебни деловни потфати. Со оглед на фактот што претпријатието
нема правен субјективитет, како и од аспект на другите негови карактеристики,
истакнуваме дека претпријатието може да се продаде доколку менаџментот во друштвото
процени дека работи непрофитабилно или од други причини. Претпријатието може да се
даде во закуп, 36 па во практиката се наметнуваат прашања од трудово правен карактер и
тоа врзани за статусот на работниците кои ја остварувале својата работна активност во
деловниот потфат даден под закуп, односно продаден на друго лице. Во првиот случај
ЗТД предвидува одредени решение, иако повеќе се концентрирани во делот на
статусните промени. Меѓутоа во поглед договорот за закуп на претпријатие, сериозно се
поставува прашањето за статусот на работниците за време на работниот ангажман кај
закупецот, и условите за работа со престанувањето на договорот за закуп.

6. Статусот и имотно правниот режим на преддруштвото според Македонското

право

Концептот на преддруштво е предвиден во ЗТД. Преддруштвото во смисла на член

23 од ЗТД, настанува во моментот кога основачите ќе го потпишат актот за основање на
друштвото, односно статутот кај АД, а престанува ipso facto во смисла на став 6 од член
23 на ЗТД, кога ќе се регистрира правниот субјект, односно трговецот во трговскиот
регистар при Централен регистар на Република Македонија.
Теоретски, амбицијата за проучување на статусот на преддруштвото, правниот
режим на имотот што го стекнува со работењето, одговорност за обврските што ги
презема во односите со трети лица, итн., се намали со реформата во ЗТД што се
однесуваше на скратувањето на временската рамка за регистрација на трговците. Сепак,
ако се земе предвид фактот дека во Република Македонија, покрај ДОО и ДООЕЛ како
форми на трговски друштва постојат и АД како покомплексна форма на основање на
друштвото (собирање на капитал особено ако се работи за сукцесивно основање), ни се

36 Барбић Ј., Право друштава, Загреб, 2010, стр. 74.

21
чини постои сосема оправдан аргумент да се анализира и елаборира статусот на
преддруштвото.
Како што нагласивме, преддруштвото настанува со склучување на договорот за
друштвото, односно со усвојување на статутот и со преземање на влоговите чија што
вкупна вредност не може да биде помала од најмалиот износ на основната главнина за
соодветното трговско друштво определен со ЗТД (ЗТД, член 23/1). На правните односи
меѓу основачите, пред уписот на трговското друштво во трговскиот регистар, се
применуваат склучениот договор за друштвото, односно усвоениот статут. Со
потпишувањето на актот за основање, идните акционери, односно содружници кај ДОО,
се обврзуваат помеѓу себе на граѓанско правна основа, со статус на ортаци. Во ова
смисла и решението од ЗТД дека на правните односи меѓу основачите што не се уредени
со овој закон и со договорот за друштвото, односно со статутот се применуваат
одредбите од Законот за облигационите односи со коишто се уредува договорот за
ортаклак (договорот за заедница).
Правата стекнати од името на трговското друштво, пред уписот во трговскиот
регистар се заеднички неподелен имот на основачите, освен ако основачите поинаку не
се договориле. За обврските преземени во име на друштвото пред неговиот упис во
трговскиот регистар (преддруштвото) одговара лично оној кој ги презел во име на
преддруштвото, а ако обврските ги презеле повеќе лица, тие одговараат неограничено и
солидарно со сиот свој имот.
Ако, по уписот во трговскиот регистар, трговското друштво ги преземе обврските
така што ќе стапи на местото на должникот, за преземањето на долгот не е потребна
согласност на доверителот ако обврската биде преземена во рок од три месеца од уписот
на друштвото во трговскиот регистар и ако друштвото или должникот во овој рок го
известат за тоа доверителот. Ако обврските преземени во име на трговското друштво
пред неговиот упис во трговскиот регистар, се поголеми од основната главнина
определена во договорот за друштвото, односно статутот, основачите се должни да ја
доплатат разликата којашто недостасува. Со уписот на трговското друштво во трговскиот
регистар, преддруштвото престанува. По уписот на друштвото во трговскиот регистар,
правата и обврските преземени од преддруштвото се права и обврски на трговското
друштво.
Доволна е само површна анализа да се утврди некореспондетноста помеѓу
решението од ставот 4 и ставот 6 на член 23 од ЗТД. Па во насока на ова се поставува
прашањето: дали ipso facto се преземаат правата и обврските од преддруштвото на
друштвото, или е потребна негова согласност. Со оглед на фактот што главната идеја и
оправданост во преземањето на обврските во фазата на преддруштвото, е да се основа
друштво како посебен субјект, на мислење сме дека тоа настанува по сила на закон,
односно со примена на ставот 6.

II. ПОГЛАВЈЕ
1. Капиталните и персоналните трговски друштва

1.1. Капиталните и персоналните трговски друштва во Македонското право

Поделбата на трговските друштва на капитални и персонални е широко прифатена

во правната литература, практика и правната доктрина. Во компаративните правни
системи овие категории на субјекти постојат речиси секаде. Во категоријата на типични
капитални трговски друштва според ЗТД влегуваат: акционерското друштво и друштвото

22
со ограничена одговорност. Како типично персонално трговско друштво, ЗТД го
предвидува јавното трговско друштво. ЗТД во Република Македонија, покрај овие форми
на трговски друштва, ги познава и командитното друштво, и командитното друштво со
акции. Овие форми на трговски друштва содржат елементи карактеристични како за
персоналните, така и за капиталните трговски друштва. Попрецизно, во овие трговски
друштва како основачи се јавуваат комплементарите кои имаат идентичен статус со
содружниците во ЈТД, и командитарите коишто имаат идентичен статус со акционерите
односно содружниците во АД или ДОО.
Друштвата со ограничена одговорност (ДОО), или друштвото со ограничена
одговорност од едно лице (ДООЕЛ) претставуваат најексплоатираните форми на
регистрација на пазарот во Република Македонија. Како капитални друштва се среќаваат
и АД, а персоналните поради концептот на одговорност на содружниците се јавуваат
поретко. Во Република Македонија, АД се основаат особено кога станува збор за
случаите кога законодавецот изречно предвидел дека вршењето на конкретна трговска
дејност, мора да биде организирана во АД (осигурителни компании, банки).

1.1.1. Концептот на основање на персоналните трговски друштва

1.1.2. Концептот на основање на капиталните трговски друштва

Концептот на основање на капиталните трговски друштва според Македонското

право е специфичен, и се разликува од концептот на основање на персоналните трговски
друштва и трговецот поединец. Разликата помеѓу овие два вида на трговски друштва, се
базира на основната идеја/базата на постоење и организирање на основачите во
капиталните, versus нивната идеја во персоналните трговски друштва.
Кај капиталните трговски друштва основачите се фокусирана исклучиво на
собирањето и зголемувањето на капиталот (почетно, во собирањето на минималниот
основачки капитали утврден за соодветното капитално друштво, и второ, во
зголемувањето на капиталот во фазите на раст и развој на деловните потфати кои
работат под правната рамка на трговското друштво како посебен правен субјект) на
друштвото. Врската помеѓу основачите на капиталните друштва се базира на
поседувањето на капитал, односно можноста основачите кои го потпишуваат статутот,
или актот за основање, да пренесат една целина или дел од сопствениот имот, во имотот
на правното лице. Поседувањето на капитал во сопственост, и желбата да се инвестира
во заедничко добивање или делење на загубата е главната нишка на поврзување на
акционерите, содружниците.
Неспорен е фактот дека зголемувањето на капиталот, односно создавање на
добивката и делењето на загубата е основна идеја и кај основачите на персоналните
друштва, меѓутоа во првите фокусот е исклучиво на капиталот, независно од карактерот,
односно својствата на основачите кои се здружуваат за основање на трговецот.
Наспроти ова, кај персоналните трговски друштва, нишката на врзување не е капиталот,
туку персоналните карактеристики, личните својства на основачите. Оттука и називот
персонални трговски друштва. На база на ова, во законодавството се определува
концептот на неограничена и солидарна одговорност на содружниците кај ЈТД, наспроти
непостоењето на одговорност за обврските на друштвото на страна на акционерите,
односно содружниците кај ДОО.
Како исклучок од ова правило, ЗТД го предвидува членот 28, каде е содржана
примената на теоријата за пробивање на превезот (велот) на правното лице. Во овој
контекст, во случаите кога акционерите и содружниците кои се максимално заштитени од
аспект на одговорност за обврските на правното лице, ќе ја злоупотребат позицијата што

23
ја имаат, Судот има право да го пробие превезот на друштвото и да донесе пресуда што
зафаќа во личниот (приватниот) имот на акционерите, односно содружниците.

2. Управување кај капиталните и персоналните трговски друштва

2.1. Управување кај капиталните трговски друштва

Кај капиталните трговски друштва, ЗТД предвидува два модели на управување и

тоа: едностепен систем на управување, и двостепен систем на управување. Зависно
од моделот на управување што го одбрале основачите, управувањето е во рацете на
одборот на директори, или на управниот одбор и на надзорниот одбор, кај двостепениот
систем на управување. Независно од моделот на управување, функцијата на управување
и надзор над работењето се извршува во секој од избраните модели. Следствено, во
рамки на едностепениот систем на управување, надзорот е во рацете на неизвршните
членови на одборот, а управувањето во рацете на извршните членови. Одборот на
директори има најмалку три, а најмногу 15 члена (ЗТД, член 367/1). Членовите на
одборот на директори ги избира собранието. При изборот на членовите на одборот на
директори се назначува кои членови се избираат како независни членови на одборот на
директори. Независните членови на одборот на директори се избираат од редот на
неизвршните членови на одборот на директори. Од членовите избрани во одборот на
директори, одборот на директорите назначува еден или повеќе извршни членови на
одборот на директори. За извршен член на одборот на директори не може да биде избран
член на одборот на директорите кој е избран како независен член на одборот на
директори. Бројот на извршните членови мора да биде помал од бројот на неизвршните
членови на одборот на директори (ЗТД, член 367/4).
Начинот на избор на извршен член на одборот на директори се определува со
статутот. Во статутот може да се одреди изборот на извршен член да се врши и со
едногласна одлука на сите членови на одборот на директори. Еден од членовите на
одборот на директорите, избран за извршен член, може да го носи називот што е
вообичаен за вршење на функцијата (генерален директор, односно главен извршен
директор и друг назив), а другите извршни членови можат да го носат називот што е
вообичаен за вршење на функцијата што му е доверена како на извршен член на одборот
на директори. Ако одборот на директорите има повеќе од еден извршен член, членовите
на одборот на директори со мнозинство гласови определуваат кој извршен член е
посебно одговорен за прашањата на вработените и односите со нив (ЗТД, член 368/2).
Извршните членови го водат работењето на друштвото и имаат најшироки
овластувања да ги вршат сите работи сврзани со раководењето, спроведувањето на
одлуките на одборот на директори и вршењето на тековните активности на друштвото и
да дејствуваат во сите околности од името на друштвото. Неизвршните членови, покрај
овластувањата што со овој закон им се определени во вршењето на правото на надзор
над водењето на работењето од страна на извршните членови, имаат право да вршат
увид и да ги проверуваат книгите и документите на друштвото, како и имотот, особено
благајната на друштвото и хартиите од вредност и стока. Неизвршните членови за
вршење одделни стручни работи од надзорот можат да задолжат кое било вработено
лице во друштвото или друго стручно лице.
Во двостепениот систем на управување влегуваат управниот одбор и надзорниот
одбор. Според овој систем на управување, улогата на надзор врз работата на
директорите ја има надзорниот одбор. Управниот одбор има најмалку три, а најмногу 11
члена. По исклучок, во смисла на член 374/2, во друштвата коишто имаат основна
главнина помала од 150.000 ЕВРА во денарска противвредност, наместо управен одбор
може да биде избран управител, со сите права и обврски што ги има управниот одбор.

24
Надзорниот одбор ги избира членовите на управниот одбор, односно управителот. Со
одлуката за избор на членовите на управниот одбор, еден од членовите на управниот
одбор се именува за претседател на управниот одбор.
Надзорниот одбор може да го разреши претседателот на управниот одбор во кое
било време и да именува нов претседател. Ни едно лице во исто време не може да биде
член на управен одбор, односно управител и член на надзорен одбор. Членовите на
управниот одбор го застапуваат друштвото во односите со трети лица
заеднички, освен ако со статутот поинаку не е определено. Ограничувањата на
овластувањата за застапување на членовите на управниот одбор немаат правно дејство
спрема трети лица. Членовите на управниот одбор коишто го застапуваат друштвото
можат да го носат називот генерален директор или друг назив.
Според ЗТД, членовите на органите на управување и на надзорниот одбор
одговараат по истиот степен на внимание. Во контекст на ова, во делот на поимањето на
„внимание на уреден и совесен трговец" е правен стандард за утврдување на
одговорноста на лицата одговорни за управување и за надзор на друштвата, со
којшто се определува со какво внимание овие лица треба да ги вршат доверените работи
во друштвото, односно да се однесуваат со внимание на способен и (во работењето на
друштвото) вешт човек (професионалец), при што тие одговараат за обична
небрежност при вршењето на доверените работи, освен ако со друг закон не е
определено дека одговараат само за груба небрежност.
Управувањето на капиталните друштво повлекува одговорност на членовите на
органите на управување и тоа како спрема друштвото, така и спрема доверителите,
основачите и другите стеијхолдери кои може да докажат правен интерес во постапката
пред Суд. Во контекст на ова, Апелацискиот суд во Битола во образложението од
пресудата број 803-14 истакнал: 37
Првостепениот суд правилно го применил материјалното право и
утврдил дека, согласно чл.51 ст.8 од Законот за стечај, тужениот е лично,
солидарно и неограничено одговорен за штетата што тужителот како доверител
ја претрпел заради неможноста да си го наплати побарувањето во износ од
104.745,00 денари од должникот ДООЕЛ Б. Т. Б. Тужениот не постапил како
совесен и уреден трговец, па кога ДООЕЛ Б. Т. Б ги исполнил условите спрема
него да се отвори стечајна постапка, од причина што неговите сметки биле
блокирани повеќе од 45 дена сметано од 18.06.2010 година, не поднел предлог
за отворање на стечајна постапка.
Со тоа, согласно чл.51 ст.8 од ЗС, тужениот како управител на ДООЕЛ
Б. Т. Б е одговорен за штетата што му ја предизвика на тужителот бидејќи не
поднесе предлог за отворање на стечајна постапка, иако знаел за
неликвидноста на ДООЕЛ Б. Т. Б.

2.2. Управување кај персоналните трговски друштва

Со јавното трговско друштво како типична форма на персонално друштво,

управуваат содружниците. Во смисла на член 125 од ЗТД, секој содружник е овластен да
управува со јавното друштво. Од практични причини во практиката, а согласно ставот 2
на овој член, содружниците може да го доверат управувањето на еден или на повеќе
содружници. Во таков случај, другите содружници во друштвото се исклучени од

37Целиот текст на пресудата е достапен на: http://www.asbitola.mk/Odluki.aspx?odluka=24874, [пристапено на:

31 јануари, 2017 година].

25
управувањето. Покрај во актот за основање на ЈТД, начинот на управувањето се
запишува во трговскиот регистар при ЦР во Република Македонија.
Статусот на управител во ЈТД, според законската формулација на ЗТД, има дава
соодветни права и обврски кои произлегуваат од актот за основање, ЗТД и другите
законски прописи кои соодветни за примена на ова прашање. Имено, според член 126/1/2
од ЗТД Управителите се овластени да постапуваат самостојно во управувањето со јавно
друштво. Ако управител се спротивстави на некое дејствие пред да биде извршено,
извршувањето на дејствието се запира сé додека содружниците не донесат одлука за
него. Ако според договорот за друштвото управителите дејствуваат заеднички, тогаш
одлуките се донесуваат со согласност на сите управители. Секој од управителите може
неодложните работи да ги изврши самостојно, ако со тоа се спречува настанување штета
за јавното друштво. За преземените работи управителот треба без одлагање да ги
извести другите управители на јавното друштво.
Содружникот може да го пренесе овластувањето за управување со јавното
друштво на трето лице ако со тоа се согласат другите содружници, на начин
определен со договорот за друштвото. По својата правна природа
пренесувањето на овластувањето од управителот, подразбира давање на налог
за вршење на работите на управителот. За работењето на управителот кому му е
пренесено овластувањето, одговара содружникот кој го пренел овластувањето за
управување, според одредбите од Законот за облигационите односи со коишто се
уредува договорот за налог.
Овластување за управување се дава за работи коишто спаѓаат во
редовното работење на јавното друштво. Одлуките коишто ги надминуваат
овластувањата на управителите, содружниците ги донесуваат едногласно, освен
ако со договорот за друштвото поинаку не е определено. Ако со договорот за
друштвото биде определено одлуките да се донесуваат со мнозинство гласови,
тогаш секој содружник на јавното друштво има еден глас, освен ако со договорот
за друштвото поинаку не е определено (ЗТД, член 128/1/2).
Управителот или управителите се должни во извршувањето на своите работни
задачи да постапуваат со „внимание на совесен и уреден трговец.“ Отстапувањето на
овој правен стандард, повлекува правни санкции помеѓу кои во смисла на ЗТД и
отповикувањето на управителите. Според законската формулација од член 131/1/2/3 од
ЗТД, Ако сите содружници се управители, или ако еден или повеќе управители се избрани
од редот на содружниците или се назначени со договорот за друштвото, отповикувањето
се врши со едногласна одлука на содружниците. Отповиканиот содружник може да се
повлече од јавното друштво, со барање да му бидат исплатени неговите права од
содружничкиот однос во јавното друштво. Ако еден или повеќе содружници се управители
и не се назначени со договорот за друштвото, секој од нив може да биде отповикан под
условите што се предвидени во договорот за друштвото или, ако тоа не е случај, со
едногласна одлука на сите содружници. Управителот кој не е содружник може да биде
отповикан под условите предвидени во договорот за друштвото или, ако тоа не е случај,
со одлука на содружниците донесена со мнозинство гласови. Ако отповикувањето на
управителот е извршено без оправдана причина, тоа може да биде основа за барање на
надомест на штета.

26
III.ПОГЛАВЈЕ

ЗАСТАПУВАЊЕ

1. Застапување на трговците според Македонското право

Во трговското право се прави разлика помеѓу поимот трговско застапување како

правна работа во којашто овластеното лице кое професионално се занимава со
застапување во рамките на својата стопанска дејност во име и за сметка на друго лице
врши правни работи утврдени со договорот, од поимот застапување што го вршат
одредени органи, односно вработени во трговското друштво и кој ја манифестираат
неговата деловна способност. Се работи всушност за тоа дека освен правната
способност на трговските друштва тие имаат и деловна способност којашто може да се
оствари единствено преку физички лица. Правните работи на овластените физички лица
се сметаат како дејствија на самото друштво. Застапувањето на друштвото може да се
огледа и во вршење на работи во правниот промет т.е. склучување на договори,
преземање на работи во име и за сметка на друштвото во деловните односи со третите
лица, но и застапување во постапката пред суд односно други органи (пример,
признавање на долг пред судот).
Одредбите за застапување како правна работа претежно се уредени со Законот за
облигационите односи, а одредбите со коишто се манифестира деловната способност на
трговското друштво во ЗТД. Одредбите, од четвртиот дел, третата глава, од ЗТД се
заеднички одредби коишто се однесуваат на сите трговски друштва со тоа што кај
одделни форми на трговски друштва постојат и одредби со коишто поблиску се утврдува
кој се може да биде застапник, нивните овластувања, ограничувања и слично. Основ на
овластувањето за застапување. Овластувањето за застапување се темели на:
Законот - Законското застапување постои кога застапникот овластувањето за
застапувањето го црпи непосредно од Законот (ex lege), па не е потребен некој акт на
власта или на органот на трговското друштво. Тоа се членови на органот на управување
на друштвата на капиталот и членовите на јавното трговско друштво и комплементарите
на командитното друштво. На пример во ликвидацијата на јавното трговско друштво тоа
се ликвидатори; Акт на овластено тело (тоа најчесто ќе биде судот), ако можноста за
донесување на таков акт е предвидена со закон, може исто така да биде основ за
застапување. Имено, во стечајната постапка од денот на отворањето на стечајната
постапка стечајниот должник го застапува стечајниот управител, и на тој ден
престануваат да важат овластувањата на дотогашните застапници и полномошници.
Стечајниот управител единственото лице овластено за застапување на стечајниот
должник, со решение го одредува стечајниот совет на овластениот суд.
Полномошници - Полномошното е таков облик на застапување во кое што
давателот на овластувањето со правна работа му дава на полномошникот
овластување на застапување. Во трговското право правното лице може да ја
изрази својата волја само со помош на својот застапник, па полномошното го
дава неговиот застапник. Застапникот може да го овласти полномошникот само
во рамките на своите овластувања. Правните дејствија коишто ги презема
полномошникот подеднакво го обврзуваат друштвото, како и секоја друга форма
на застапување. ЗТД со одредбите на третата глава уредува четири вида на
полномошна:

Прокура ( чл. 68 до 78 од ЗТД);

Трговски полномошник ( чл. 79 до 80 од ЗТД);

27
 Полномошно на трговски патник (чл. 81 од ЗТД); и
Полномошник по вработување (чл. 67 од ЗТД).
Општа клаузула за застапување ex lege. Членот 65, став 1 од ЗТД ја дава општата
одредба за застапување по закон, наведувајќи дека застапниците се ex lege лица коишто
со одредбите на овој закон е определено дека ја застапуваат одделната форма на
друштвото. Па така кај јавното трговско друштво застапници по закон се сите членови на
друштвото, но некои од нив со договорот за друштвото можат да бидат исклучени од
застапување, кај акционерското друштво тоа се извршните членови на одборот на
директори, односно управниот одбор, а кај друштвото со ограничена одговорност
управителот, односно управителите. Застапниците и нивните ограничувања на
овластувањата спрема третите лица се запишуваат во трговскиот регистар во којшто ги
приложуваат и своите потписи заверени кај нотар.

1.1. Застапник по закон

Застапник на трговско друштво по закон е физичкото лице коешто со одредбите на

ЗТД е определено да ја застапува одделната форма на друштвото. Именувањето,
престанувањето на мандатот и податоците за застапникот по закон, како и
ограничувањата на неговите овластувања спрема трети лица се запишуваат во
трговскиот регистар. При уписот на застапникот по закон во трговскиот регистар се
приложува потпис заверен кај нотар. Странските лица можат да приложат потпис заверен
кај надлежниот орган во земјата чиишто државјани се.
Пропуштање во постапката или која било нерегуларност при давањето на
овластување за застапување или при објавувањето податок којшто се однесува на
застапникот по закон, не може да се употреби против трети лица, освен ако трговското
друштво докаже дека третите лица знаеле за тоа (ЗТД, чл. 65/4). Во поглед на
застапувањето по закон, ЗТД предвидува одредена забрана која што се однесува на
неможноста застапникот по закон не може, без посебно овластување на трговското
друштво, да настапува како договорна страна и со друштвото да склучува договори од
свое име и за своја сметка, во свое име, а за сметка на други лица, или во име и за
сметка на други лица. Ова законска одредба има заштитна функција во поглед на
интересите на друштвото, истовремено превенира злоупотреба на службената должност
на застапникот по закон.

1.2. Застапник по полномошно

Застапникот по полномошно е категорија позната на Законот за облигациони

односи и Законот за трговски друштва. Во суштина истата генерира од концептот на
застапништво по закон. Имено, застапникот на трговското друштво може да даде
полномошно на друго лице во рамки на овластувањата кои ги црпи од законот и статутот
и кои што се запишани во трговскиот регистар. Правата, обврските и овластувањата кои
ги има застапникот по закон му припаѓаат и на застапникот по полномошно. Дистинкцијата
се базира на фактот што застапникот по закон своите овластувања ги ipso jure, наспроти

28
застапникот по полномошно чии права и обврски зависат од содржината на даденото
полномошно.38

2. Прокурист

Прокурата е трговско полномошно чијашто содржина и обем се определени во

ЗТД. Прокура може да даде само лице кое што согласно ЗТД има статус на трговец.
Прокурата се дава на начин определен со изјавата за основање на трговското друштво од
едно лице, со договорот за друштвото, односно со статутот. Во поглед на давањето на
прокурата, ЗТД предвидува посебна (писмена) форма која што е услов за полноважна
прокура (ЗТД, чл. 68/4). Прокурата може да се даде на секое деловно способно физичко
лице, без разлика на должноста и работите што ги врши, освен ако со изјавата за
основање на друштвото од едно лице, со договорот за друштвото, односно со статутот
поинаку не е определено. Прокурата не може да се даде на правно лице. Односите меѓу
трговското друштво и прокуристот, како и наградувањето се уредуваат со договор. Во
правната теорија и практика познати се два вида на прокура и тоа: поединечна и групна
прокура.

2.1. Поединечна и групна прокура според Македонското право

Прокурата може да се даде на едно физичко лице (поединечна прокура), или на

две или на повеќе физички лица заедно (групна прокура). Ако прокурата е дадена на две
или на повеќе физички лица, секое од тие лица е прокурист кој самостојно го застапува
трговското друштво во рамките на овластувањата определени со ЗТД. Прокурата дадена
на две или повеќе лица ќе се смета за групна прокура само ако тоа е изречно назначено
во прокурата.39 Во случај на групна прокура, изјавите на волја, правните работи и
дејствија се полноважни ако се сторени од сите прокуристи заедно, односно ако се
согласиле сите прокуристи.
Правните работи и дејствија коишто ќе ги стори еден од прокуристите се смета
дека се полноважни ако другите прокуристи за нив дале изречна согласност или ако
другите прокуристи дополнително дадат согласност. Изјава на волја или правна работа и
дејствие направено до еден од прокуристите се смета дека е направено до сите
прокуристи. Во случај на групна прокура, знаењето на правно битните факти или вината
на еден од прокуристите предизвикува правно дејство за давателот на прокурата, без
оглед на тоа дали тоа го знаеле или дали се виновни другите прокуристи.
Прокуристот може да ги склучува сите договори и да ги врши и сите други правни
работи и дејствија во име и за сметка на трговското друштво во рамките на предметот на
работењето на друштвото, да го управува претпријатието на давателот на прокурата и да
го застапува друштвото во постапките пред управните и другите државни органи,
организациите и установите со јавни овластувања и судовите.
Прокуристот не може да ги отуѓува и оптоварува недвижностите на трговското
друштво и не може да дава изјави, ниту да склучува правни работи, односно да презема
правни дејствија со коишто ќе биде започната стечајна или друга постапка која може да
доведе до престанување на друштвото. Прокуристот не може да дава полномошно за
склучување договори и други правни работи на друго лице. Ограничување на прокурата,
коешто не е предвидено со ЗТД, нема правно дејство спрема трети лица, без оглед на тоа

38Јанковец И., Привредно право, Београд, 1999, стр. 33.

39Види повеќе: Campbell D., Campbell C.T., Legal aspects of doing business in Europe, Yorkhill Law Publishing,
2009, p. 236.

29
дали третото лице знаело или, со оглед на околностите, морало да знае за
ограничувањето на прокурата. Ограничувањето на прокурата на работењето на една или
повеќе подружници има правно дејство спрема трети лица, само ако е запишано во
трговскиот регистар.
Прокура може да даде и трговецот - поединец. Тој ја дава лично прокурата и
овластувањето за давање прокура не може да се пренесе на друго физичко лице. На
трговец-поединец соодветно се применуваат одредбите од ЗТД со коишто се уредува
прокурата што ја даваат трговските друштва. Прокурата што ја дал трговец-поединец не
престанува во случај на смрт на давателот на прокурата, ниту ако на давателот на
прокурата му е одземена или ограничена деловната способност.
Прокурата дадена на две или повеќе лица ќе се смета за групна прокура само ако
тоа е изречно назначено во прокурата. Во случај на групна прокура, изјавите на волја,
правните работи и дејствија се полноважни ако се сторени од сите прокуристи заедно,
односно ако се согласиле сите прокуристи. Правните работи и дејствија коишто ќе ги
стори еден од прокуристите се смета дека се полноважни ако другите прокуристи за нив
дале изречна согласност или ако другите прокуристи дополнително дадат
согласност. Изјава на волја или правна работа и дејствие направено до еден од
прокуристите се смета дека е направено до сите прокуристи. Во случај на групна прокура,
знаењето на правно битните факти или вината на еден од прокуристите предизвикува
правно дејство за давателот на прокурата, без оглед на тоа дали тоа го знаеле или дали
се виновни другите прокуристи (ЗТД, член 70/3/4/5).

3. Полномошник по вработување

Вработено лице во трговското друштво кое врши работи коишто, според редовниот
тек на работата, вклучуваат и склучување определени договори, односно преземање
определени правни работи, е овластено како полномошник на друштвото да склучува и
такви договори и да презема такви правни дејствија во рамките на работите што ги врши
(ЗТД, чл. 67/1/2). Работи на полномошникот по вработување би биле оние коишто ги
вршат продавачите во продавниците, лицата кои вршат одредени услуги во
угостителството, вработените за вршењето работи на шалтерските служби во пошта,
банка и сл. За полномошникот по вработување важат одредбите кои што се однесуваат
на полномошникот по закон во делот на ограничувањата предвидени со ЗТД. Попрецизно,
законот ги штити третите лица од нерегуларностите и пропустите во давањето на
овластувањето на полномошникот по вработување во случај кога на првите не им биле
познато постоењето на неправилностите. Во случај третите лица да биле запознаени со
овој факт, трговското друштво е должно да го докаже тоа (ЗТД, чл. 67/2).
Без оглед на релативно широките овластувања на полномошникот по вработување
коишто вклучуваат и склучување на определени договори, тие сепак се ограничени на
работи коишто ги вршат според редовниот тек на работата, а не на водењето на
претпријатието. Работи на полномошникот по вработување би биле оние коишто ги
вршат продавачите во продавниците, лицата кои вршат одредени услуги во
угостителството, вработените за вршењето работи на шалтерските служби во пошта,
банка и сл. Членот 67, став 1 од ЗТД се однесува на горе опишаните и слични работи и
предметот (содржината) и границите на овластувањата на дејствувањата на трговското
друштво којшто ги врши. Тие по своето значење се потесни од оние коишто се однесуваат
на склучување на договори и преземање правни дејствија во прометот вообичаени при
водењето на претпријатието.
И на полномошникот по вработување се применуваат одредбите за полномошно
од ЗТД и ЗОО. Целта на одредбата од членот 67 од ЗТД е да купувачите, гостите и

30
останатите корисници на услугите бидат со закон заштитени и да се сигурни дека за
купениот предмет или примената услуга во продавница ресторан и слично се ослободени
од понатамошните обврски спрема трговското друштво.

4. Трговски полномошник и трговски патник

Трговски полномошник е вработено лице во трговското друштво или друго физичко

лице кое, за награда, е овластена од застапниците по закон на друштвото да го води
претпријатието или негов дел, во рамките на даденото полномошно. Трговското
полномоштво се дава во писмена форма со заверка на потписите кај нотар или се дава
во електронска форма потпишано со електронски потпис согласно со Законот за
податоците во електронски облик и електронски потпис.40
Трговскиот полномошник е овластен да ги склучува сите договори и да ги презема
сите правни дејствија што се вообичаени во прометот при водењето на претпријатието
или на негов дел и тоа во рамките на даденото полномошно. Без посебно овластување од
давачот на полномошното, трговскиот полномошник нема овластување да отуѓи ниту да
ги оптовари неговите недвижности, да го обврзе со меница или со чек, да презема
обврски од гаранција, да земе заем за него, да договори надлежност на избран суд и да
се спогодува или да води спор. Ограничувањата на овластувањата на трговскиот
полномошник, немаат правно дејство спрема трети лица кои за нив не знаеле ниту
морале да знаат. Кон својот потпис тој е должен да назначи дека настапува како
полномошник.

IV. ПОГЛАВЈЕ

1.Стечај и ликвидација на трговците според македонскиот правен систем

1. 1. Поим на стечај

Во правната литература и во деловната практика, стечајот се анализира како

материјално правен институт, и како посебно процесно прашање. Темелното познавање
на овие два аспекти на стечајот, е нужно за темелно да се разбере концептот на стечај во
смисла на Македонското право и практика. Стечајот е еден од начините на престанување
на трговците, за што постои посебен правен режим утврден во посебен Закон за стечај на
Република Македонија („Службен весник на Република Македонија“ бр. 34/2006,
126/2006, 84/2007, 47/2011, 79/2013, 164/2013, 29/2014, 98/2015 и 192/2015, во
понатамошниот текст ЗС).
Стечајот допира до повеќе статусни и договорни аспекти на трговското право. Како
резултат на тоа, на ова материја покрај одредбите од ЗС, битна примена имаат ЗТД,
ЗОО, ЗВП итн. Интегрираното изучување на овие законски прописи, бројната судска
практика и релевантната правна доктрина, придонесува кон темелното проучување на
овој институт. Базирајќи се на ЗС, во правната литература содржани се бројни извори кои
се однесуваат на ова проблематика и кои се занимаваат со поимот на стечај. Во насока
на поимовно определување на клучните институт на стечајот и постапката, ЗС во член 2,
преку дефинирање на 80 институти, се обидел да ги ја стандардизира употребата на овие
термини, за потребите на правото и практиката.

40 (ЗТД, член 79/1/2).

31
 Според член 5/1 од ЗС, стечај или реорганизација41 над стечајниот должник се
спроведува кога стечајниот должник е неспособен за плаќање, односно му претстои идна
неспособност за плаќање. Од самата дефиниција за условите за отворање на стечајната
постапка, изречно произлегува дека стечајот е во корелација со неспособноста на
субјектот да ги намири обврските, не и со немањето имот во сопственост на субјектот.
Субјектот може да има побарувања, меѓутоа може да биде неликвиден, т.е. неспособен
за плаќање на своите обврски. Должникот во смисла на ЗС се смета дека должникот е
неспособен за плаќање ако во период од 45 дена од која било негова сметка, кај кој било
носител на платниот промет, не е исплатен износот што требало да биде исплатен врз
основа на важечките основи за плаќање.
Повикувајќи се на неспособноста т.е. (неликвидноста на должникот) за плаќање во
смисла на член 5/2 од ЗС, во спорот заведен под број МАЛВ - 372/14, Основниот суд во
Прилеп42 утврдил:
Тужбеното барање, тужителот го имаше поднесено врз основа на фактите што,
тужената како управител на правното лице, знаела или можела да знае дека согласно
Законот за стечај ова правно лице ги исполнувало условите за стечај, но не ја повела
стечајната постапка, па со ваквото непостапување му причинила штета на тужителот за
која штета согласно чл.51 т.8 од Законот за стечај била лично и неограничено одговорна.
Врз основа на ваквото барање судот ја имаше во предвид одредбата од чл.2 т.29 од
Законот за стечај каде е предвидено дека неспособност за плаќање (неликвидност) е
состојба кога должникот не ги намирува своите пристигнати парични обврски, односно
кога е неспособен да ги исплати своите обврски, односно долгови како што пристигнуваат
и одредбата од чл.5 ст.2 од истиот закон каде е предвидено дека ќе се смета дека
должникот е неспособен за плаќање ако во период од 45 дена од која било негова сметка,
кај кој било носител на платниот промет, не е исплатен износот што требало да биде
исплатен врз основа на важечките основи за плаќање.
Според содржината на одредбата од чл.51 ст.1 од Законот за стечај предвидено е
дека стечајната постапка се поведува на предлог на доверителот, должникот или друго
лице овластено со закон кога се исполнети условите определени со овој закон, во став 2
е предвидено дека доверителот е овластен да поднесе предлог за отворање на стечајна
постапка ако на судот му поднесе докази дека се исполнети условите утврдени со овој
закон за отворање на стечајна постапка согласно со членот 5 од овој закон.
Според ставот 3 на член 5 од ЗС, се смета дека должникот сепак не е неспособен
за плаќање ако во текот на претходната постапка ги исплатил сите побарувања кои
требало врз основа на важечки основи за наплата да ги исплати од сите негови сметки,
или ако дојде до преземање на долг. Намирената обврска должникот може да ја докаже
само со јавна исправа или со потврда издадена од Централниот регистар на Република
Македонија. Дека должникот е неспособен за плаќање во смисла на ставот 2 од член 5 од
ЗС, доверителот, односно предлагачот е должен да докаже со потврда од централен
регистар. Централниот регистар е должен без одлагање на предлагачот, на негово
барање, да му издаде таква потврда, во спротивно одговара за штета што доверителот
поради тоа би можел да ја претрпи.
ЗС, во член 4/3 ги предвидува лицата врз кои не може да се спроведе стечајна
постапка. Стечајна постапка не може да се спроведе над имотот на Република

41 Постапка за реорганизација е постапката која го опфаќа предлогот на должникот за поведување на

постапка за реорганизација, расправата и изјаснувањето на доверителите по предлогот, подготвувањето на
планот за реорганизација, изјаснувањето на доверителите по планот за реорганизација и сите други
активности што со овој закон ги презема стечајниот судија, должникот и доверителите заради и во врска со
реорганизацијата на должникот врз основа на планот за реорганизација.
42 Целиот текст на пресудата е достапен на: http://www.osprilep.mk/Odluki.aspx?odluka=16270, [пристапено на:

12 јануари, 2017 година].

32
Македонија, над фондовите што се финансираат од Буџетот на Република Македонија,
фондовите за пензиско и инвалидско осигурување, Фондот за здравствено осигурување,
единиците на локалната самоуправа, над органите на државната управа, како и на други
правни лица со јавно овластување, ако тие со закон се изземени од стечајната постапка.
За обврската на правното лице над кои не се спроведува стечајна постапка во смисла на
член 4/3, солидарно одговараат неговите основачи, односно содружници или акционери.

1.2. Цели и начела на стечајна постапка

Стечајната постапка се поведува по предлог. Според законската формулација на

член 8/2, стечајната постапка се води како итна постапка, и судот може да ги донесува
одлуките и без усна расправа (ЗС, член 8/3). Одлуките во стечајната постапка се
донесуваат во форма на решение и заклучок. Со заклучокот се издава налог на службено
лице или на орган на стечајната постапка за вршење одделни дејства, а за сите други
случаи судот одлучува со решение, ако со овој закон поинаку не е определено. 43 Целта
на стечајната постапка изречно е предвидена во ЗС, следствено во правната теорија
нема дилеми во однос на ова прашање. Имено, според член 3 од ЗС, стечајната постапка
има за цел колективно намирување на доверителите на стечајниот должник (во
натамошниот текст: должник) со впаричување на должниковиот имот и распределба на
остварените средства (приходи) на доверителите или со склучување на посебен договор
за порамнување на побарувањата утврдени со планот за реорганизација што е насочен
кон натамошно одржување на должниковиот деловен потфат.44
Една од целите на постапката за стечај, може да биде и реорганизирање на
трговското друштво. Реорганизација е процесот со кој добрата, финансиската состојба и
одржливоста на претпријатието на должникот можат да се обноват, а претпријатието на
должникот може да продолжи да функционира, со употреба на повеќе средства утврдени
со овој закон, а пред сé со отпишување на долгот, одложување на долгот, преобразба на
долгот во удел во друштвото и продажба на претпријатието како целина или дел од него
(ЗС, член 2, точка 60). Стечајната постапка која опфаќа реорганизација се спроведува
според план за реорганизација којшто се сочинува во писмена форма (ЗС, член 215/1).
Правосилното судско решение со кое се одобрува планот за реорганизација е извршна
исправа. Лицето овластено со планот за реорганизација за извршување на планот врз
основа на правосилното решение со кое се усвојува планот за реорганизација има право
и обврска да го спроведува планот и обврска да поднесе барање за упис во трговскиот
регистар, во други регистри и во други јавни регистри, односно јавни книги, во
Централниот депозитар за хартии од вредност, во Комисијата за хартии од вредност и во
други организации и органи, ако е определено со посебен пропис. Во насока на ова е и
пресудата на Апелацискиот суд во Битола, донесена во спорот заведен под број 1-12 од
04.01.2012. 45
Согласно чл.239 ст.1 од Законот за стечај правосилното судско решение со
кое се одобрува планот за реорганизација е извршна исправа, а додека пак
согласно чл.242 ст.1 од истиот закон побарувањата на стечајните доверители
утврдени, а неоспорени од страна на должникот на испитното (верификационото)

43 ЗС, член 11/1/2.

44 Деловниот потфат го претставува претпријатието како објект на правото или во смисла на ЗТД,
претпријатие како збир од права, ствари и фактички односи кои имаат имотна вредност и кои припаѓаат кон
трговската дејност на трговецот, при што овие елементи ја сочинуваат активата на трговецот, но ги опфаќаат
и неговите обврски.
45 Целиот текст на пресудата е достапен на: http://asbitola.mk/Odluki.aspx?odluka=10566, [пристапено на: 31

јануари, 2017 година].

33
 рочиште, можат да се извршуваат заради намирување на побарувањата што биле
регистрирани во табелата(шемата) на пријавени побарувања на правосилно
одобрениот план за реорганизација, како според извршна пресуда. Оспорените
побарувања што подоцна биле правосилно утврдени ќе се третираат подеднакво
како и побарувањата што воопшто не биле оспорувани.
Ако се имаат во предвид погоре цитираните одредби од Законот за стечај,
правилно првостепениот суд одлучил кога делумно го уважил приговорот на
должникот, бидејќи во конкретниот случај побарувањето на доверителот било
опфатено со судска пресуда донесена после одобрувањето на планот за
реорганизација, па согласно условите предвидени во чл. 242 од Законот за стечај
истото заради исплата може да биде прифатено само до процентот и под
условите кои се во согласност со одобрениот стечаен план.

1.3. Правни последици од отворањето на стечајната постапка

Прашањето за правните последици од отворањето на стечајната постапка,

имаат суштинска улога во решавањето на бројни и хетерогени правни прашања кои
ги наметнува практиката. Ова пред се произлегува од фактот што решението за
отворање на стечајната постапка, се рефлектира врз статусот органите на
управување, правната судбина на договорите и врз бројни други прашања како што
се: забраната за отуѓување или за оптоварување на имотот на должникот,
наследувањето, тековните парници, работните односи на вработените во
стечајниот должник итн.
Стечајниот судија со решението за отворање на стечајна постапка над
должникот го именува и стечајниот управник на начин и под услови утврдени со ЗС.
Со решението за отворање на стечајната постапка се повикуваат доверителите,
во рок од 15 дена од објавувањето на решението во "Службен весник на
Република Македонија", да ги пријават своите побарувања кај стечајниот управник.
Во насока на ова, е пресудата на Апелацискиот суд во Штип, донесена во
спорот заведен под број ТСЖ-455/12.46 Со пресуда од 2.4 2012 год. тужбеното
барање на тужителот е одбиено бидејќи не било пријавено кај стечаен управник
во рок од 30 дена од објавувањето во Службен весник.
Од увидот во списите судот неспорно утврдил дека рокот за пријавување на
побарувањето на доверителите во стечајната постапка протекол на ден 12.12
2011 година и до тогаш тужителот како стечаен доверител не поднел пријава до
стечајниот управник како би се стекнал со својство на стечаен доверител.
На вака утврдената фактичка состојба првостепениот суд правилно го
применил и материјалното право.
Согласно чл.2 ст.1 т.64 од Законот за стечај е предвидено "Стечаен доверител"
е физичко или правно лице кое по која било основа има побарување спрема
стечајниот должник, а кое настанало пред отпочнување на стечајна постапка.
Со отворањето на стечајната постапка престануваат правата на
членовите на органите на управување, управителот, односно директорот
или друг орган на управување, застапниците и полномошниците, како и на
членови на органите за надзор. Правата на членовите на органите на управување,
управителот, односно директорот или друг орган на управување, застапниците и

46Целиот текст на пресудата е достапен на: http://www.asstip.mk/Odluki.aspx?odluka=15092, [пристапено на: 15

јануари 2017].

34
полномошниците во поглед на располагањето со имотот на стечајниот должник и на
другите права кои соодветно се остваруваат заради спроведување на стечајната
постапка преминуваат на стечајниот управник и тоа на начин, во обем и според
условите утврдени во ЗС.
Со отворањето на стечајната постапка, се замрзнува имотот на стечајниот
должник во смисла на негово располагање од страна на поранешните застапници -
управителите на друштвото. Во насока на ова е и решението од член 139/1 од ЗС,
каде е предвидено дека располагањето на поранешните застапници на должникот -
правно лице, односно на должникот - поединец со имотот од стечајната маса по
настапувањето на правните последици од отворањето на стечајната постапка се без
правно дејство. Спротивното постапување на членовите на органите на управување,
повлекува лична и неограничена одговорност од приватниот имот.
Парниците што во времето на отворањето на стечајната постапка биле во тек
за имотот што влегува во стечајната маса, ќе ги преземе стечајниот управник, во име и
за сметка на должникот. Ако стечајниот управник веднаш по продолжувањето на
парницата која била во прекин го признае тужбеното барање или се откаже од
тужбеното барање, спротивната странка ќе може да ги оствари трошоците на
парничната постапка само како стечаен доверител. Во спротивно, парничните
трошоци ќе се намират како долгови на стечајната маса. Стечајните доверители
можат да ги остварат своите побарувања спрема должникот само во стечајната
постапка.
Во посебен дел од ЗС, именуван како „исполнување на правни работи,“
законодавецот го уредил прашањето за правната судбина врз договорите во случај на
отворање на стечајна постапка. Имено, во поглед на договорните односи,
законодавецот го предвидел „правото на стечајниот управник на избор“ и тоа во
смисла на член 157/1. Според законската формулација, ако должникот и неговиот
содоговорник на денот на отворањето на стечајната постапка не исполниле или не
исполниле во целост некој двострано товарен договор, стечајниот управник може
да го исполни договорот наместо должникот и да бара исполнување од
другата договорна страна. 47
Ако должината чинидба е делива, и ако другата страна својата чинидба во
времето на отворањето на стечајната постапка веќе делумно ја исполнила, таа своето
побарување на противчинидбата што одговара на нејзината делумно исполнета
чинидба ќе може да го оствари како стечаен доверител, дури и ако стечајниот
управник побара исполнување на преостанатиот дел од чинидбата. Другата страна
нема право поради неисполнување на своето побарување на противчинидбата од
стечајната маса да бара враќање на она што со делумното исполнување на нејзината
чинидба пред отворањето на стечајната постапка преминало во имотот на должникот.
Во ЗС, законодавецот многу внимателно ги уредува и правите последици од
отворањето на стечајната постапка врз „потрајно обврзни односи“ во смисла на член
162. Имено, законодавецот пристапил кон уредување на односите од договорот за

47Законодавецот во ставот 2 на лен 157 од ЗС, го уредил и прашањето кога стечајниот управник ќе го одбие
исполнувањето на договорот што произведувал правно дејство во моментот на донесувањето на решението
за отворање на стечајна постапка. Според законската формулација, во случаите кога стечајниот управник ќе
го одбие исполнувањето на договорот, другата договорна страна може да ги остварува своите побарувања
поради неисполнување само како стечаен доверител. Ако другата договорна страна е должна прва да го
исполни договорот и ако таа го повика стечајниот управник да се изјасни за своето право на избор,
управникот е должен во рок од осум дена со препорачана пратка да ја извести таа договорна страна дали има
намера да побара исполнување на договорот. Ако не постапи така, стечајниот управник нема да може да
бара исполнување.

35
закуп. договорите за закуп на недвижности или на простории, во кои должникот се
појавува како закуподавец, остануваат во сила во корист на стечајната маса.
Стечајот врз големите трговски компании, дистрибутери, логистички оператори,
давачи и стекнувачи на лиценци предизвикува хаос во бизнис односите со партнерите.
Со отворањето на стечајната постапка се појавуваат како спорни бројни прашања и
интереси кои ги тангираат договорните страни. Токму во овој сегмент, неизбежно е
влијанието на стечајот врз правното дејство на лиценцата, и настанокот на правните
импликации проследени со одредени ризици и тоа:48
- Давачот на лиценца може да се најде во ситуација да треба да го пренесе
својот уникатен бренд или технологија на производство на нов, непожелен
стекнувач на лиценцата;
- Стекнувачот на лиценца може да биде блокиран во поглед на користењето
на пренесените права.
Во поглед на ова прашање ЗОО пропишува решение според кое во случај на
отворање на стечајна постапка, заштита постои единствено на страната на давачот на
лиценца. Имено, согласно решението во ЗОО, отворањето на стечајната
постапка врз стекнувачот на лиценца претставува основ за раскинување на
договорот од страна на давачот на лиценцата. Стечајот или ликвидацијата му
даваат право на давачот на лиценца да го раскине договорот.
Македонското законодавство не предвидува ништо во поглед на правната
судбина на договорот за франшизинг. Единствени се општите правила и правилата за
закуп кои се содржани во ЗС. Прашање е, меѓутоа, колку правилата содржани во чл.
162-163 ЗС се применливи на договорите за франшиза, а се однесуваат на договорите
за закуп. Во отсуство на одредби кои ќе го уредат правното дејство на договорот за
франшизинг во случај на стечај, ни се чини примената на општите правила ќе биде
нужна. Ова од причина што ЗС не содржи општи правила за сите долготрајни
облигации, и покрај решението на чл. 162 ЗС.49
Во контекст на правните последици од стечајот, врз „потрајно обврзните
односи,“ Закон за лизинг („Службен весник на Република Македонија“ бр. 4/2002,
49/2003, 13/2006, 88/2008, 35/2011, 51/2011, 148/2013, 145/2015, 23/2016 и 37/2016, во
понатамошниот текст ЗЛ) го уредува прашањето повикувајќи се на случаите кога
давателот или примателот на лизинг ќе падне во стечај. ЗЛ во делот на правните
последици врз договорот за лизинг од отворањето на стечајната постапка предвидува
решенија како за давателот, така и за корисникот на лизинг. Имено, ЗЛ му дава право
на давателот на лизинг во случај на отворање на стечај над корисникот, да го издвои
предметот даден на користење од другите предмети (излачно право). Платените рати
не се основ за неосновано збогатување на давателот на лизинг, туку платени
закупнини за користењето на предметот на лизинг.50 Со ова одредба ЗЛ обезбедува
комплетна заштита на давателот на лизинг (право на излачна тужба).
Сосема поинаку е уредено прашањето за правните последици од паѓањето во
стечај на давателот на лизинг. Имено, во случај на отворање на стечај над давателот
на финансиски лизинг, корисникот или стечајниот управник можат да бараат:
 исполнување на договорот за финансиски лизинг;51

48 За правните последици од решението за отворање на стечајна постапка врз долготрајните облигации види:
Тушевска Б., Правната судбина на долготрајните облигации после отворањето на стечајната постапка,
Скопје, Стручно списание, Правник, ISSN 1409 - 5238, 2012.
49 Види повеќе: Гавриловиќ, Н., Споредбено правни аспекти на договорот за франшиза, Скопје, 2011, стр. 323.
50 (ЗЛ, чл. 8-а).
51 Ова право на стечајниот управник произлегува и од општите правила во ЗС кои се однесуваат на

исполнување на правни работи, односно право на стечајниот управник на избор(ЗС, чл. 157/1/2).

36
  лизинг во целост по што стечајниот управник е должен веднаш да ја
пренесе сопственоста на предметот на финансиски лизинг на корисникот
на лизинг согласно со договорот за лизинг;
 спроведување на постапка за пренесување на договорите за финансиски
лизинг на друг давател на финансиски лизинг од Република Македонија; и
 продолжување на договорот за лизинг.

2. Ликвидација на трговските друштва во Македонското право

Ликвидацијата на трговските друштва е уредена со ЗТД во Република Македонија.

Во глава единаесетта, законодавецот посебно го уредил прашањето за ликвидирање на
трговците, а во другите одредби содржани во ЗТД исто така предвидува решенија кои се
во врска со ликвидацијата. Во контекст на ова, во член 29/2 точка 1 законодавецот
предвидува дека трговски друштва чија сметка отворена кај кој било носител на платниот
промет е блокирана и лицата кои се членови на органот на управување, органот на
надзор, односно се управители на тие друштва, се додека трае блокадата на сметката на
друштвото или додека над истото не се отвори постапка на ликвидација или
стечај.
Ликвидацијата на имотот на друштвото е од исклучително битно значење. Ова од
причина што правилата во кои се содржани решенијата за ова постапка имаат системско
значење, во смисла на тоа дека се применуваат дека како концепт ликвидацијата се
однесува и на ортаклакот, преддруштвото, трговецот поединец итн.
Постапката за ликвидација се спроведува во случаите кога друштвото ќе донесе
одлука за престанување, без претходно да се спроведува стечајна постапка.
Ликвидаторот е одговорен со сиот свој имот за штетата која ќе им ја причини на
доверителите во текот на постапката за ликвидација. Доколку се именувани повеќе
ликвидатори за причинетата штета тие одговараат солидарно. Ликвидаторот нема да
одговара за штета кога на доверител не му е исплатено побарувањето кое го пријавил по
истекот на рокот за пријавување на побарувањата од членот 544 на ЗТД, а за тоа
ликвидаторот не знаел ниту пак можел да знае.52 Според состојбата на денот на
почетокот на отворањето на постапката за ликвидација, ликвидаторот составува биланс
на состојбата и извештај во којшто го објаснува билансот, како и извештај за работењето
на друштвото во текот на годината за којашто се подготвува годишната сметка. По
завршувањето на постапката за ликвидација, ликвидаторот веднаш поднесува пријава за
бришење на друштвото во трговскиот регистар и го известува Централниот депозитар за
хартии од вредност дека акциите на акционерското друштво и командитното друштво со
акции се поништени и дава налог за затворање на акционерската книга.

2.1 . Постапка на бришење на неактивни субјекти од надлежен регистар

Во глава единаесетта од ЗТД, каде што е уредена постапката за ликвидација на

трговските друштвата, законодавецот ја предвидел и постапката за бришење на
неактивните субјекти од надлежниот регистар. Во Република Македонија, ова прашање

52ЗТД, член 544, Ликвидаторот, по уписот во трговскиот регистар, без одлагање и во интервал не пократок од
седум дена, а не подолг од 15 дена од уписот во трговскиот регистар, објавува дека друштвото е во
ликвидација. Објавата се врши на веб страницата на Централниот регистар на Република Македонија. Со
објавата се повикуваат доверителите да ги пријават своите побарувања во рок од 15 дена од денот на
објавата на веб страницата на Централниот регистар на Република Македонија. Познатите доверители се
известуваат поединечно и во писмена форма за ликвидацијата.

37
до 2014 година создаваше бројни и хетеротени проблеми, особено околу трошоците што
неактивните субјекти треба да ги платат. Со измените и дополнувањата од 2014 и 2015
година, објавени во службен весник број 88/2015 и Службен весник број 38/2014, се
направија сериозни промени во насока на бришење на неактивните субјекти од
трговскиот регистар во Република Македонија. Имено, со измените и дополнувањата од
2014 година, се внесе решението од член 552-а според коешто централниот регистар
на Република Македонија е должен во рок од 30 дена по настапувањето на
условите за бришење на неактивен субјект на својата веб страница да објави
соопштение за тоа и да спроведе постапка за негово бришење.
Условите за бришење на неактивен субјект од надлежниот регистар се утврдени
во точка б од членот 552. Според законската формулација на овој член, од трговскиот
регистар се бришат трговец поединец и трговско друштво ако е исполнета една од
следниве причини:
- не доставиле годишна сметка и финансиски извештаи за последната деловна
година до последниот работен ден од тековната година; и
- не пријавиле упис на адреса на електронско сандаче за прием на писмена
согласно Законот за едношалтерскиот систем и за водење на единствениот
трговски регистар и регистарот на други правни лица;
- по истекот на една година од објавувањето на уписот на веб страницата на
Централниот регистар на Република Македонија за извршен упис на основање
согласно ЗТД не го внесе/уплатиле основачкиот влог.
Во соопштението се наведува називот на трговското друштво, неговиот ЕМБС и
седиштето причината за бришење известувањето за правните последици од бришењето
и рокот за постапување по известувањето. Истовремено со соопштението се повикуваат
законските застапници, односно лицата и органите овластени за управување,
застапување и надзор на субјектот, содружниците, како и доверителите (овластени
подносители) во рок од една година од денот на објавувањето на соопштението да
поднесат предлог за стечај согласно со Законот за стечај или предлог за ликвидација
согласно со овој закон и за тоа писмено да го известат Централниот регистар на
Република Македонија. За објавеното соопштение Централниот регистар на Република
Македонија ја известува јавноста најмалку преку еден печатен медиум кој излегува на
целата територија на Република Македонија и на националниот радио и телевизиски
јавен сервис.

38
V. ПОГЛАВЈЕ
1. Основни концепти за сите трговски договори

1.1.Поим на трговски договор

Дефинирањето на поимот на трговските договори е експлицитна законска

материја. Трговски договори може да склучат сите субјекти што имаат статус на трговец,
како и другите правни или физички лица кои вршат трговска дејност. Трговски договор
може да склучи и субјект што не врши трговска дејност. Трговскиот карактер на еден
договор, пред се произлегува од трговската димензија на самото правно дело,
попрецизно, дали влегувањето во договорот однос има трговски карактер (остварување
на профит по основ на вршење на трговска зделка), или задоволување на личните
потреби. Во последниот случај, не може да се дискутира за трговска зделка.
Според законската формулација на член 17-б, во делот именуван како „примена на
одделни одредби“ од ЗОО, законодавецот предвидува: трговски договори се договори што
трговските друштва, трговците поединци и другите правни или физички лица кои вршат
трговска дејност, во вид на занимање, ги склучуваат меѓу себе во вршењето на
дејностите што го сочинуваат предметот на нивното работење или се во врска со тие
дејности.
Од самата законска дефиниција произлегуваат неколку услови кои мора да бидат
исполнети за одреден договор да се квалификува како трговски договор. Покрај, статусот
на субјектите кои влегуваат во договорниот однос, одговор на прашањето дава и
сентенцата „во вид на занимање.“ Како дополнување на ова стои и аргументот дека
трговските договори ги склучуваат субјектите што вршат трговска дејност, а трговец е
секој субјект што самостојно, и во вид на занима, врши трговска дејност.

2. Начелото на совесност и чесност во трговските договори

Начелото на совесност и чесност претставува едно од основните начела на кои

што се базира целокупното приватно право. Уште во Римското право,53 начелото на
совесност и чесност, било темелно содржано во концептот на „добра верба/bona fide“
однесување при влегувањето во договорните односи.54 Концептот на „добра верба,“ бил
клучен елемент на античкото Римско право, особено во договорното право, а неговата
примена не била исклучок и во јавното право (fides publica).55 Во ЗОО, во низата начела
на кои се базира целото облигационо и договорно право,56 суштествено битна улога има
начелото на совесност и чесност. Имено, според законската формулација на член 5 од
ЗОО, во засновувањето на облигационите односи и остварувањето на правата и
обврските од тие односи учесниците се должни да се придржуваат кон начелото на
совесност и чесност. Практичната имплементација на ова начело, игра суштинска улога
во уредувањето на правните односи и решавањето на судските спорови во приватното
право. Во ова смисла и решението на член 125, што се однесува на правото на
откажување од повикување на променетите околности. Водејќи сметка за начелото на
совесност и чесност, ЗОО утврдува дека страните можат со договорот однапред да се

53 Види: http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Bona_Fides.html, [пристапено

на: 12 јануари, 2017 година]
54 Благоевић Б., Круљ В., Коментар Закона о облигационим односима, Београд, 1983, стр. 59.
55 Kotzur M., Good faith (bona fide), Max Planck Encyclopedia of Public International Law, Oxford Public International

Law, 2009, p. 4.
56 Забрана за злоупотреба на монополската положба, еквивалетност во заемните давања, рамноправност на

странките, забрана за причинување на штета, справедливост итн.

39
откажат од повикувањето на определени променети околности, освен ако тоа е во
спротивност со начелото на совесност и чесност. Понатаму, водејќи сметка за
начелото на совесност и чесност, законодавецот предвидува дека непочитувањето на ова
начело повлекува ништовност на правните работи. Поконкретно, според законската
формулација од член 131/1 од ЗОО, ништовни се одредбите на општите услови на
договорот кои спротивно на начелото на совесност и чесност, овозможуваат
очигледен несразмер во заемните давања на страните и како такви создаваат можност од
настанување на штета на содоговарачот на составувачот или го загрозуваат
постигнувањето на целите на склучениот договор, дури и кога општите услови кои ги
содржат се одобрени од надлежен орган.
За трговските договори, особено битно е почитувањето на ова начело кај
концептот на договорно проширување, или ограничување или исклучување на
одговорност на носителот на карактеристичната обврска. Следствено, уште во општото
учење на облигациите, во делот на договорното проширување на одговорност,
законодавецот во член 253/2 истакнува дека исполнувањето на ваквата договорена
одредба не може да се бара ако тоа би било во спротивност со начелото на
совесност и чесност. Водејќи се од важноста на прашањето за каматите, особено кај
трговските договори каде што главните побарувања се поголеми, законодавецот го
предвидел решението од член 388/4. Оттука, целосно или делумно е ништовна
одредбата за определување на висината на стапката на договорната камата ако од
околностите на случајот, трговските обичаи или природата на предметот на обврската
произлегува дека со вака договорената стапка на договорна камата, спротивно на
начелата на совесност и чесност, еднаква вредност на заемните давања и
справедливоста, како и на одредбите за лихварските договори, е предизвикан очигледен
несразмер меѓу правата и обврските на договорните страни.
На значењето на начелото на совесност и чесност во трговските односи, и
воопшто во деловното опкружување укажува Виенската конвенција за меѓународна
продажба на стоки. Уште во членот 7 од Конвенцијата, во делот именуван како „општи
одредби“ на конвенцијата, предвидено е дека при толкувањето на оваа конвенција ќе сe
води сметка за нејзиниот меѓународен карактер и за потребата да се унапреди
еднообразноста на нејзината примена и почитувањето на совесноста во
меѓународната трговија. Во идентична насока, и за идентични потреби е предвидено
ова начело и во Европските принципи на договорното право (PECL).57 Согласно член
1:201, good faith and fair dealing, секоја договорна страна мора да се однесува со добра
вера и фер однос спрема другата договорно страна. Ова обврска на договорните страни,
не може ниту да се исклучи, ниту да се лимитира (PECL, article 1:201/2).
Значењето и влијанието на начелото на совесност и чесност изречно произлегува
во делот на пречекорувањето на границите на овластувањата на управителите и
застапниците, односно пречекорувањето на предметот на работењето на трговецот.
Имено, како што е предвидено и во ЗТД во член 64 и 65, само совесното однесување на
третото лице (да не знаел ниту да можел да знае) го прави делото ништовно.
Попрецизно, правната судбина на делото или која било друга правна работа зависи од
совесноста односно чесноста во однесувањето на третото лице, спрема зделката.
Покрај во Виенската конвенција за меѓународна продажба на стока,
Европските принципи на договорното право., УНИДРОИТ принципите на
меѓународните трговски договори, начелото на совесност и чесност е предвиден
во скоро сите меѓународни конвенции кои се уредуваат прашања од
договорното право. Во ова смисла, во пресудата број TС.бр.41/12, Основен суд

57 Достапно на: https://www.trans-lex.org/400200/_/pecl/#head_7, [пристапено на 10 јануари, 2017 година].

40
 Велес се повикал на ЦМР конвенцијата, односно на начелото на совесност и
чесност предвиден во конвенцијата. Имено, судот утврдил дека согласно член
11 од ЦМР Конвенцијата, превозникот не бил должен да испита дали сите
документи и известувања се точни и потполни, а испраќачот во овој случај
фирата И. од В. Холандија, судот оцени дека е одговорна спрема превозникот
сега тужителот за штетата-испуштена корист која се случила поради тоа што
документацијата за стоката изготвена од негова страна била неточна, а во овој
случај штетата не настанала по вина на превозникот и дека тој е носителот на
обврската што произлегува од конкретно поставеното тужбено барање во овој
случај.
Во конкретниов случај испраќачот не му ги дал потребните податоци на
превозникот за стоката, заради што тужителот како превозник претрпел штета
со задржување на неговото возило 18 дена и за овој период тужителот не
можел да го користи за вршење на дејноста заради која е регистриран како
правно лице. Во склоп на сето ова судот го ценеше и фактот дека испраќачот во
писмен допис до Царинарница. С. ја признава вината и ја платил казната за
возачот што се потврдува и од налогот за уплата од 28.09.2007 година од кој
судот го утврди фактот дека паричната казна ја платил испраќачот на стоката И.
Х.
Судот ги ценеше и наводите на тужителот дека тужителот изготвил и на
тужениот му ја доставил фактурата бр.47 од 05.10.2007 година за дополнителни
трошоци за превоз на износ од 206.962,00 денари предмет на овој спор, а
тужениот ја примил, уредно ја прокнижил во својата книговодствена евиденција,
и не му ја вратил и не му ја платил, но оцени дека се неосновани бидејќи
тужениот фактурата му ја вратил на тужителот со писмено книжно задолжение
бр.770 од 21.12.2007 година бидејќи не ја прифаќа фактурата, и дека
доставената фактура е во спротивност со начелото на совесност и
чесност предвидено во член 5 од ЗОО и начелото на забрана на
злоупотреба на право предвидено во член 6 од ЗОО според кое
забрането е вршење на право од облигационите односи спротивно на
целта заради која е тоа со закон установено или признаено.

3. Правното значење на преговорите во склучувањето на трговските договори

Преговорите претставуваат една од фазите што му претходат на склучувањето на

договорите. Особено во трговскиот промет, преговорите играат суштинска улога во
процесот на постигнувањето на согласност на волја за битните елементи на договорот.
Не сите преговори завршуваат со склучување на договор. Од друга страна, не секое
склучено правно дело, се базира на претходно водење на конкретни преговори. Во
масовниот и брз промет на стоки и услуги, деловните субјекти честопати имаат потреба
да се запознаат меѓусебно, пред да влезат во договорен однос. Следствено на ова, во
деловниот промет се среќаваат голем број циркулари, предлози и противпредлози во кои
понудувачот и понудениот се запознаваат и со помош на кои што почнуваат преговарачки
процес за склучување на конкретно правно дело. Преку направените предлози и
противпредлози во фазата на водењето на преговорите, страните ги изнесуваат своите
ставови во поглед на идниот договор, настојуваат нивните ставови да ги прифати другата
страна, и истовремено да ги задоволат желбите на спротивната страна со цел да не ги

41
прекине преговорите.58 Значењето на преговорите не се состои само во запознавањето
на страните на идниот договор, и усогласувањето на нивните интереси, туку во бројни
други аспекти кои се однесуваат на склучувањето на договорите. Во ова насока,
преговорите имаат суштинско значење за утврдувањето на намерата што страните ја
имале при склучувањето на договорите. Судовите честопати во обид да ја утврдат
вистинската намера на договорните страни, пристапуваат кон анализа на нивното
однесување и дејствија преземени за време на преговарачкиот процес. Според
формулацијата на член 8/3 од Виенската конвенција за меѓународна продажба на стока,
при утврдувањето на намерата на едната страна или на сфаќањата што би ги имало
разумно лице, ќе се води сметка за сите релевантни околности на случајот, вклучувајќи
ги нивните преговори, практиката што страните меѓусебно ја воспоставиле, обичаите и
секое подоцнежно однесување на страните. Во насока на ова и член 24/3 од ЗОО, каде е
предвидено дека во случај кога договорните страни по постигнатата согласност за
суштествените состојки на договорот оставиле некои споредни точки за подоцна,
договорот се смета склучен, а споредните точки, ако самите договарачи не постигнат
согласност за нив, ќе ги уреди судот водејќи сметка за претходните преговори,
утврдената практика меѓу договарачите и обичаите.
Според ЗОО, и согласно потребите на деловната практика, на склучувањето на
договорот му претходат повеќе иницијални акти за склучување на договорите и тоа:
меморандум за соработка, преговори, повик да се направи понуда, понуда, преддоговор
итн. Сите овие иницијални акти имаат различни правни карактеристики и различен
обврзувачки карактер. Имено, преговорите за разлика од понудата, имаат необрзувачки
карактер. Сепак, необрзувачкиот карактер на преговорите ја наметнува потребата
протолкување на неговото правно значење и дејство во деловниот промет. Според
законската формулација на член 22/1 од ЗОО, преговорите што му претходат на
склучувањето на договор не обврзуваат, и секоја страна може да ги прекине секогаш кога
сака. Необрзувачкиот карактер на преговорите се однесува на тоа што страните кои
влегле во преговарачки процес, немаат обврска да склучат договор, ниту да исполнат
обврски за кои единствено се преговарало. Сепак, во преговарачкиот процес, страните
мора да постапуваат совесно и чесно. Следствено, секое отстапување повлекува обврска
за надомест на штета. Во ова смисла, според ЗОО, член 22/2, страната што водела
преговори без намера да склучи договор, одговара за штетата настаната со
водењето на преговорите. Одговара за штетата и страната што водела преговори
со намера да склучи договор, па се откаже од таа намера без основана причина и со
тоа на другата страна и предизвика штета (ЗОО, член 22/3). 59 Причинувањето на
штета во врска со водењето на преговорите, е во тесна врска со непочитувањето на
начелото на совесност и чесност во трговијата. Во правна смисла, станува збор за еден
вид на вон договорна одговорност, т.е. culpa in contrahendo.
Од преговорите што страните ги водат, произлегуваат и друг вид на обврски, на
чие почитување обврзува ЗОО во ставот 4 од член 22 од ЗОО. Во контекст на ова, ако
едната страна, во текот на преговорите и дала на другата класифицирани или доверливи
информации или и овозможила да дојде до нив, другата страна, освен ако поинаку не е
договорено или уредено со закон, не смее да ги направи достапни на трети лица, ниту да
ги користи за свои интереси, без разлика дали подоцна договорот е склучен или не.60 На

58 Види повеќе за улогата на преговорите во процесот на контрахирање, и за нивното разграничување од

другите иницијални кати за склучување на договор кај: Тушевска Б., Меѓународно правни аспекти на
понудата, Скопје, 2008, стр. 31.
59 Fine E., Kessler F., Culpa in Contrahendo, Bargaining in Good Faith, and Freedom of Contract: A Comparative

Study, Harvard Law review, Volume 77 number 3, 1964, p.402.

60 Класификацијата на информациите, нивната заштита, како и обврските и одговорностите на создавачите и

корисниците на класифицирани информации, се врши согласно Закон за класифицирани информации

42
значењето на преговорите како исклучително битна фаза од контрахирањето, укажува и
фактот што во деловниот промет субјектите ангажираат посредници кои со внимание на
„совесен и уреден трговец“ учествуваат во преговорите и настојуваат да дојдете до
склучување на договорите. Попрецизно, ЗОО член 874/2, посредникот е должен да
посредува во преговорите и да настојува да дојде до склучување на договор ако за тоа
се обврзал посебно.

4. Исполнување на трговските договори

Исполнувањето на трговските договори подразбира дека целта поради која е

склучен договорот е остварена. Како кај граѓанските, така и кај трговските договори при
исполнувањето на обврските од договорот важи правилото на истовремено
исполнување. Правилото на истовремено исполнување во смисла на ЗОО подразбира
дека во двостраните договори ниедна страна не е должна да ја исполни својата
обврска ако другата страна не ја исполни или ако не е готова истовремено да ја
исполни својата обврска освен ако нешто друго е договорено или со закон
определено, или ако нешто друго произлегува од природата на работата. In concreto,
согласно правилото за истовременото исполнување на обврските, купувачот е должен да
ја плати купопродажната цела во моментот на предавањето на стоката од страна на
продавачот. Сепак, на полето на меѓународниот промет на стоки и услуги, примената на
ова правило е отежнато. Следствено, во интерес на заштита на договорните страни,
преку почитувањето на правилото за истовремено исполнување на обврските, во
деловната практика се користат дополнителни инструменти: акредитивот, коносманот
итн. Попрецизно, најголемата улога во обезбедувањето на почитувањето на правилото
за истовремено исполнување ја има акредитивот. 61 Акредитивот е платежен инструмент
преку што се овозможува истовремено исполнување на обврските. Илустративно, со
товарањето на стоката на бродот, испраќачот на стоката од превозникот добива
коносман, што од страна на банкарскиот сектор е признаен како доказ дека продавачот ја
исполнил својата обврска. По основ на издадениот коносман, продавачот презентира
пред банкарскиот сектор дека стоката е товарена на бродот и по основ на тоа има право
да бара од банката да го исплати акредитивот што по налог на купувачот е отворен кај
банката на продавачот.
Од суштинско значење за исполнувањето на трговските договори се времето и
местото на исполнувањето на договорите. Според општите правила, должникот е должен
да ја исполни обврската, а доверителот да го прими исполнувањето во местото
определено со правната работа или со закон (ЗОО, член 308/1). Кога местото на
исполнувањето не е определено, а не може да се определи ни според целта на работата,
природата на обврската или другите околности, исполнувањето на обврската се врши во
местото во кое должникот во време на настанувањето на обврската имал свое седиште,
односно живеалиште, а во недостиг на живеалиште, свое престојувалиште (ЗОО, член
308/2).
Најприменливо решение од аспект на местото на исполнување на обврската кај
трговските договори, е решението од ставот 3 од член 308 на ЗОО. Имено, кога станува
збор за трговски договори, деловните субјекти имаат повеќе деловни единици преку кои ја
извршуваат деловната активност. Во овие случаи, според ЗОО, како место на

(„Службен весник на Република Македонија“ бр. 9/2004; 113/2007; 145/2010; 80/2012 и 41/2014).Кои
информации се сметаат за доверливи во трговската практика и работење, се уредува со општ акт на
правното лице.
61 Тушевска Б., Акредитивот како средство за плаќање во меѓународниот промет на стоки, Зборник на Правен

факултет во Штип, 2011.

43
исполнување се смета седиштето на единицата што треба да ги изврши дејствијата
неопходни за исполнување на обврската, ако на доверителот таа околност при
склучувањето на договорот му била позната или морала да му биде позната. Паричните
обврски се исполнуваат во местото во кое доверителот има седиште, односно
живеалиште, а во недостиг на живеалиште, престојувалиште. Ако плаќањето се врши со
вирман, паричните обврски се исполнуваат во седиштето на банката, односно
штедилницата кај која се водат паричните средства на доверителот. Ако доверителот го
променил местото во кое имал свое седиште, односно живеалиште во време кога
настанала обврската, па поради тоа се зголемени трошоците на исполнувањето, тоа
зголемување паѓа врз товар на доверителот (ЗОО, член 309/1/2/3).
Прашањето за времето на исполнувањето на обврските исто така е од
суштествено значење кога станува збор за правниот режим на исполнувањето на
трговските договори. Во трговските како и кај граѓанските договори, ова решение е
идентично и од диспозитивна природа. Имено, ако рокот не е определен, а целта на
работата, природата на обврската и другите околности не бараат извесен рок за
исполнување, доверителот може да бара веднаш исполнување на обврската, а
должникот од своја страна може да бара од доверителот веднаш да го прими
исполнувањето. Кога рокот е договорен исклучиво во интерес на должникот, тој има
право да ја исполни обврската и пред договорениот рок, но е должен да го извести
доверителот за својата намера и да внимава тоа да не биде во невреме. Во другите
случаи кога должникот ќе понуди исполнување пред рокот, доверителот може да го одбие
исполнувањето, а може и да го задржи правото на надомест на штетата, ако за тоа без
одлагање го извести должникот (ЗОО, член 304/1/2).

4.1. Одговорност за повреда на обврските од трговските договори

Прашањето за одговорноста на страните поради повреда на обврските од

трговските договори, не го вклучува и прашањето за одговорност поради материјални
недостатоци на предметите. Тоа се две одделни прашања, и на нив се применува
различен правен режим. Во овој сегмент, фокусот на вниманието е на правната рамка
што се однесува на повредата на обврските од трговските договори, и тоа во смисла на
неисполнување или задоцнување во исполнувањето на преземената обврска.
Кога станува збор за трговските договори, во правната литература
издиференцирани се становишта на база на постојните законски решенија. Имено, во
член 251/1/2/3/4/5, глава трета од ЗОО, регулирано е прашањето за „доверителовите
права и должниковите обврски,“ па предвидено е дека доверителот во обврзан однос е
овластен да бара од должникот исполнување на обврската, а должникот е должен да ја
исполни совесно во сето како што гласи таа. Во случај кога должникот нема да ја исполни
својата обврска, или ќе задоцни со нејзиното исполнување, доверителот има право да
бара и надомест на штетата што ја претрпел поради тоа. За штетата поради
задоцнување со исполнувањето одговара и должникот кому доверителот му дал
примерен дополнителен рок за исполнување. Должникот одговара и за делумната или
целосната невозможност за исполнување иако не ја криел таа невозможност ако
настапила по неговото доаѓање во задоцнување за кое одговара. Должникот се
ослободува од одговорноста за штетата ако докаже дека она што е предмет на обврската
случајно би пропаднало и кога тој својата обврска би ја исполнил на време.
Во општиот дел од ЗОО, предвиден е концептот на исклучување или ограничување
на одговорноста на должникот. Суштинско значење за решавање на ова прашање е
примената на член 254 од ЗОО. Имено, во контекст на прашањето за одговорност на
страните поради повреда на обврските, законодавецот ја дава можност истата да се
ограничи или исклучи. Овој концепт на ограничена или исклучена одговорност не може да

44
се примени доколку станува збор за повреда на обврските со намера или крајно
невнимание. Судот може, по барање од заинтересираната договорена страна, да ја
поништи и договорната одредба за исклучување или ограничување на одговорноста за
обично невнимание, ако таквата спогодба произлегла од монополската положба на
должникот или воопшто од нерамноправниот однос на договорните страни.
ЗОО во општиот дел го предвидел и решението што за конкретни договори е
предвидено и во lex specialis правниот режим. Согласно општите одредби, полноважна е
одредбата на договорот со која се определува највисокиот износ на надоместокот, ако
така определениот износ не е во очигледен несразмер со штетата и ако за определениот
случај не е нешто друго определено со закон. Предвидувањето на највисокиот износ на
надомест, е карактеристичен за договорите за превоз на стока. Овој универзален концепт
на лимитирана одговорност, е предвиден и во меѓународните конвенции за превоз на
стока во сите сообраќајни гранки. Конечно, во случај на ограничување на висината на
надоместокот доверителот има право на целосен надомест ако невозможноста за
исполнување на обврската е причинета намерно или со крајно невнимание на должникот
(ЗОО, член 254/1/2/3).
ЗОО предвидува решенија според коишто, должникот може да се ослободи од
одговорноста за настанатата штета во смисла на член 252. Според законската
формулација, должникот може да се ослободи од одговорноста за штета, ако докаже дека
не можел да ја исполни својата обврска односно дека задоцнил со исполнувањето на
обврската поради вонреден настан што се случил по склучување на договорот, а кој не
можел да го спречи, избегне или отстрани (виша сила). Според ова законска
концепција, должникот нема да може да се ослободи од одговорноста за штета, доколку
докаже дека тој не е виновен за настаната штета. Единствено, должникот може да се
ослободи од одговорност, доколку докаже дека настапиле околности кои го спречуваат
извршувањето на обврските, а коишто не можел да ги спречи, избегне или отстрани. На
пример: доколку продавачот не успеал да ја достави стоката во договорената временска
рамка, поради дефект на неговите машини за производство, ќе одговара за штетата што
ја претрпел поради тоа, независно од тоа што тој не е виновен за дефектот, односно има
доказ дека машините редовно ги сервисирал. 62

5. Правните последици од задоцнувањето со исполнувањето на парични обврски

Неисполнувањето или ненавременото исполнување на паричните обврски потпаѓа

под поинаков правен режим во смисла на ЗОО. Имено, според член 266/1, Должникот кој
ќе задоцни со исполнувањето на парична обврска должи, покрај главнината, и казнена
камата. Стасаноста на обврската за плаќање на казнена камата, се определува согласно
со правилата на ЗОО што се однесуваат на определувањето на времето на исполнување
на обврските. Доколку стасаноста не може да се определи на овој начин, а станува збор
за побарување од прометот на стоки и услуги меѓу трговци или трговци и лица на јавното
право, обврската за плаќање на казнената камата стасува во еден од следниве денови,
без потреба од доставување опомена:
- 30 дена од денот на приемот на фактурата или соодветното барање за
исплата; или
- ако денот на приемот на фактурата или соодветното барање за исплата не
може да се определи со сигурност, 30 дена по приемот на стоките или услугите; или
- ако должникот ја прими фактурата или соодветното барање за исплата пред
приемот на стоките и услугите, 30 дена од приемот на стоките или услугите; или

62Драшкић М., Међународна продаја према униформним правила у упоредном праву, Београд, 1987, стр. 284,
преземено од: Јанковец И., привредно право, Београд, 1999, стр. 307.

45
 - ако со закон или договор е предвидена постапка за прием или потврдување со
која се утврдува сообразноста на стоките или услугите, а должникот ја прими
фактурата или соодветното барање за исплата пред или на денот на приемот или
потврдувањето, 30 дена од денот на приемот, односно потврдувањето (ЗОО, член
266).
Доверителот има право на казнена камата без оглед на тоа дали претрпел некаква
штета поради должниковото задоцнување. Ако штетата што ја претрпел доверителот
поради должниковото задоцнување е поголема од износот што би го добил на име
казнена камата, тој има право да ја бара разликата до целосниот надомест на штетата.
На стасаната, а неисплатена договорна или казнена камата, како и на други стасани
повремени парични давања не тече казнена камата, освен кога е тоа определено со
закон. На износот на неисплатената камата може да се бара казнена камата само од
денот кога до судот е поднесено барање за нејзина исплата. Конечно, на повремено
стасаните парични давања тече казнена камата од моментот кога до судот е поднесено
барање за нивна исплата.

ГЛАВА ВТОРА

I.ПОГЛАВЈЕ

ТРГОВСКИ ДОГОВОРИ

1. Договор за трговска продажба

1.1. Поим на договор за продажба

Договорот за продажба спаѓа во групата договори што се правен основ за пренос

на правото на сопственост врз одредена ствар, или одредено имотно право. Договорот за
продажба е правен инструмент што служи за пренесување на најширокиот обем на
овластување врз еден предмет или одредено имотно право, и тоа од еден на друг субјект.
На значењето на договорот за продажба укажуваат повеќе факти помеѓу кои што и
фактот дека на договорот за продажба ЗОО посветува најголем број на членови и тоа 97
(ЗОО, член 442-539), вклучувајќи ги и одредбите за договорите за продажба со особени
погодби (ЗОО, член 515-539). Како дополнување на ова во контекст на меѓународната
продажба на стока стои и Виенската конвенција за меѓународна продажба на стока (во
понатамошниот текст ВКМПС). Самиот факт што ова конвенција била усвоена уште во
1980 година, и тоа од најголем број на земји ширум светот, укажува на значењето што
продажбата, следствено и договорот за продажба го имаат во меѓународни рамки.
ВКМПС се применува врз договорите за продажба на стоки склучени меѓу страните
што имаат свои седишта на територии на различни држави:
(а) кога тие држави се држави договорнички; или
(б) кога правилата на меѓународното приватно право упатуваат на примена на
правото на една држава договорничка.63

63Оваа конвенција не се применува врз продажбите:

(а) на стоки купени за лична или семејна употреба или за потреби на домаќинството, освен ако продавачот во
кое и до било време, пред или во моментот на склучувањето на договорот, не знаел ниту морал да знае дека
стоките се купуваат за таква употреба;
(б) на јавна лицитација;
(ц) во случај на заплена или некоја друга постапка од страна на судските власти;
(д)на хартии од вредност и на пари;

46
 Фактот што страните имаат свои седишта во разни држави нема да се земе
предвид ако тоа не произлегува од договор, или од поранешно работење, меѓу страните
или од известување што тие го дале во кое и да било време, пред или за време на
склучувањето на договорот. При примената на ова конвенција, државјанството на
страните, како ни граѓанскиот или трговскиот карактер на страните или договорите не се
земаат во предвид. Во врска со примената на ВКМПП исклучително битно е да се истакне
дека со оваа конвенција се регулира само склучувањето на договор за продажба и
правата и обврските на продавачот на купувачот што произлегуваат од таков
договор, Посебно, освен ако со оваа концепција не е изречено поинаку предвидено, таа
не се однесува на:
(а) полноважноста на договор и на кои и да било од неговите одредби или
обичаи;
(б) дејството што договор би можел да го има врз сопственоста на
продадените стоки.
Од решението содржано во член 1 точка а, изречно произлегува и е сосема е јасна
примената на ВКМПС. Во практиката, особено како спорно се поставува прашањето за
имплементацијата на член 1 точка б од ВКМПС. Земајќи го предвид ова решение,
Продавач и купувач склучиле договор за продажба на минералот
манган. Купувачот се обврзал да ги препродава стоките само на
определена компанија (конечниот купувач) во период од 12 месеци. Првата
фактура била препратена со купувачот и следствено платена. Некое време
подоцна продавачот му препратил друга фактура на купувачот во врска со
истата продажба, наведувајќи дека првата фактура била само провизорна и
дека втората е конечната. Купувачот ја пропуштил исплатата. Продавачот
повел постапка против купувачот барајќи исплата на втората фактура.
Судот сметал дека бидејќи страните го избрале француското право,
според кое договорот требал да се смета како договор за меѓународна
продажба, применливо право на договорот е Виенската конвенција, затоа
што Виенската конвенција е „меѓународното право на продажба во
Франција“, земја договорничка (чл. 1 (1) (b) од Виенската конвенција).
Судот, применувајќи го чл. 8 (1) од Виенската конвенција, заклучил
дека вистинската намера на продавачот, која произлегла од изјавите на
страните и јазичното толкување на договорот и другите документи што ги
измениле помеѓу себе, била само да се воспостават провизорна цена која е
подложна на ревизија, и дека купувачот не можел да биде несвесен за
намерата на продавачот.
Што се однесува до фактите, договорот изречно предвидел дека
цената за која страните се спогодиле е провизорна и предмет на ревизија
во врска со цената што купувачот фактички ќе ја наплати од финалниот
купувач. Дотолку повеќе, правата фактура, која била насловена како
„провизорна фактура“ и изречно демонстрирала дека цената била
провизорна, била платена од страна на купувачот без приговор. Судот, исто
така, забележал дека ревизијата на цената е обичај што страните на
договорите од типот во конкретниот случај и конкретната трговска дејност
редовно го имаат предвид (чл. 9 (2) од Виенската конвенција), така што
стипулирањето на провизорната цена е оправдано и на овие основи.
Судот понатаму го разгледал прашањето за тоа дали цената била
достатно определена, ако страните не го појасниле начинот на кој цената ќе

(е) на бродови, глисери на воздушна перница и воздухоплови;

(ф) на електрична енергија.

47
 биде ревидирана. Во толкувањето на клаузулата што ја поврзува сумата на
конечната фактура со цената фактички наплатена од страна на купувачот,
судот забележал дека во конкретната трговска дејност не постоела пазарна
цена утврдена од надлежно тело за размена, туку само препорачана цена
што настанува како резултат на годишните трансакции помеѓу јапонската
индустрија за тешка металургија и австралиската и северноафричката
рударска индустрија. Поради тоа, било нужно исто така да се увиди
намерата на страните, со земање предвид на сите релевантни околности на
случајот, како што се преговорите, воспоставената практика помеѓу
страните, обичаите и подоцнежното однесување на страните (чл. 8 (3) од
Виенската конвенција). Судот следствено заклучил дека страните имале
намера да упатат на цената конечно наплатена во нето од секој попуст.
Во Република Македонија, трговската продажба е уредена со ЗОО.64 Во
уредувањето на односите од договорот за продажба, ЗОО особено води сметка за
специфичностите на трговската продажба, истакнувајќи дека во облигационите односи
меѓу трговците се применуваат трговските обичаи што страните ги договориле, и
трговската практика која ја воспоставиле, дури и кога тие се во спротивност со
диспозитивните решенија од законодавството (ЗОО, член 15/2).65 Во контекст на ова е и
решението од член 17/1 на ЗОО каде е во делот на примената на одредбите од ЗОО е
предвидено дека одредбите од ЗОО што се однесуваат на договорите се применуваат
врз сите видови договори, освен ако за трговските договори поинаку не е изречно
определено. ВКМПС изречно ја предвидува примената на обичаите на продажба. Имено,
според член 9 од ВКМПП, Страните се врзани со обичаите со кои се согласиле како и со
практиката воспоставена меѓу нив. Доколку поинаку не е договорено, се смета дека
страните молкома го подложиле својот договор или неговото склучување на обичајот што
им бил познат или што морал да им биде познат и пошироко е познат во меѓународната
трговија и редовно го почитуваат договорните страни во договорите од ист вид во
односната струка.
Во поглед на сите видови на договори за продажба, вклучувајќи ги и трговските
договори, важи општата дефиниција според која што договорот за продажба e двострано
обврзувачки договор по основ на којшто едната договорна страна (продавачот) се
обврзува одредена ствар или имотно право да пренесе (да го отстапи) во сопственост
на другата договорна страна (купувачот), а другата договорна страна (купувачот) се
обврзува за пренесената сопственост врз стварта или имотното право да плати одреден
противнадомест (купопродажна цена).66
Договорот за продажба настанува во моментот кога договорните страни ќе
постигнат согласност на волја за суштествени елементи на договорот, по основ на што

64 ЗОО содржи lex generalis одредби за сите видови на договори за продажба, вклучувајќи, Б2Б, Б2Ц, Ц2Ц. На
прашањата што не се уредени со Закон за јавните набавки („Службен весник на Република Македонија“ бр.
136/2007; 130/2008; 97/2010; 53/2011; 185/2011; 15/2013; 148/2013; 160/2013; 28/2014; 43/2014; 130/2014;
180/2014; 78/2015; 192/2015; 27/2016 и 120/2016), се применува ЗОО во делот на општите концепти кои се
применливи на сите видови на договори. Види повеќе: Tusevska, Borka and Kosevaliska, Olga and Ivanova,
Elena, European versus Macedonian principles of public procurement contracts. Vizione, 2016. pp. 179-196.
65 Цената, правото на приговор, постапување со внимание на добар стопанственик, добар стручњак, а кај

граѓанската продажба со внимание на добар домаќин. На пример за време на чувањето на предметот од

моментот на склучување на договорот до моментот на предавање на купувачот или превозникот.
66 Во исполнувањето на своите обврските продавачот и купувачот се должни да го почитуваат правилото на

„истовремено исполнување“ предвидено во општиот дел од облигациите. Попрецизно, според ЗОО, член 111
предвидено е дека во двостраните договори ниедна страна не е должна да ја исполни својата обврска ако
другата страна не ја исполни или ако не е готова истовремено да ја исполни својата обврска освен ако нешто
друго е договорено или со закон определено, или ако нешто друго произлегува од природата на работата.

48
договорот за продажба се квалификува како консензуален договор.67 Во поглед на
останатите карактеристики, договорот за продажба е двострано обврзувачки,
товарен, синалагматичен, каузален, именуван, главен и неформален. Наведените
карактеристики произлегуваат пред се од фактот што со склучувањето на договорот за
продажба примарни обврски настануваат како за продавачот така и за купувачот
(двостранообврзувачки). Обврските од договорот за продажба се реципрочни што на
договорот му даваат синалагматички карактер.
Договорот за продажба е неформален, именуван, главен и каузален.68 Каузалноста
како карактеристика произлегува од фактот што од неговата содржина јасно произлегува
каузата на облигацијата (целта поради која што е склучен договорот). Каузата на
облигацијата претставува правниот ефект што договорите страни очекуваат да го
остварат од склучениот договор.69 Неформалниот карактер е предвиден и во ВКМПС, со
формулацијата: договорот за продажба не мора да се склучи ниту да се потврди
во писмена форма ниту е подложен на кои и да било други барања во поглед на
формата. Тој може да се докажува на кој и да било начин, вклучувајќи и сведоци.
Согласно законската дефиниција содржана во ЗОО, член 442/1/2 со договорот за
продажба продавачот се обврзува, предметот што го продава да му го предаде на
купувачот, така што купувачот да стекне право на сопственост, а купувачот се
обврзува да му ја плати цената на продавачот. Продавачот на некое право се обврзува
на купувачот да му го прибави продаденото право, а кога вршењето на тоа право бара
држење на предметот и да му го предаде предметот (став 2 од член 442 од ЗОО).
Во смисла на ВКМПП, како договори за продажба се сметаат и договорите за
испорака на стоки што треба да се изработат или да се произведат, освен ако страната
што ги нарачала стоките презела обврска да испорача суштествен дел од материјалите
потребни за таа изработка или производство (член 3/1). 70
Тргнувајќи од дефиницијата на поимот на продажба утврден во ЗОО, констатираме
дека купувачот има единствена обврска да ја плати купопродажната цена за која страните
постигнале согласност. Сепак, иако во основната дефиниција содржана во членот 442 од
ЗОО преземањето на стоката не е предвидено како обврска на купувачот, законодавецот
во член 507 став 1 од ЗОО во делот „обврски на купувачот“ изречно предвидува дека
преземањето на предметот е обврска на купувачот и се состои во вршење на
потребните дејствија за да биде возможно предавањето, како и во однесување
на предметот.71
67 Од аспект на моментот на настанување договорите се делат на консензуални и реални. Консензуалните
договори се склучуваат во моментот кога страни ќе постигнат согласност за битните елементи на договорот.
За разлика од овие договори, реалните договори настануваат во моментот на извршување на определен
реален кат (предавање на стварта, плаќање на купопродажната цена, преземање на предметот итн.).
68 Неформалноста на договорот за продажба произлегува од фактот што законодавецот не бара точно

одредена форма како услов за полноважност на договорот за продажба. Договорот за продажба е

полноважен доколку е склучен во која и да било форма за која што ќе се одлучат договорните страни.
Исклучок ЗОО предвидува во член 443/1 продажба на недвижности каде е предвидено дека договорот за
продажба на недвижни предмети мора да биде склучен во писмена форма. Потписите на договорните страни
кај договорот за продажба на недвижности се заверуваат кај нотар (ЗОО, член 443/2). Во набројувањето на
карактеристиките на договорот за продажба истакнавме дека станува збор за главен договор. Ова во смисла
на фактот што договорот за продажба може да постои самостојно и независно од постоењето на некое друго
правно дело. Спротивно на ова се договорите кои што се правен основ за зајакнување на побарувањата и
чија полноважност е условена од постоењето на главен договор: договор за залог, договор за гаранција,
договор за капар, договор за пишманлак, договор за капар како пишманлак.
69 Галев Г., Дабовиќ-Анастасовска Ј., оп. цит., стр. 425.
70 ВКМПС, член 3/2, конвенција не ce применува врз договорите во кои претежен дел од обврските на

страната што испорачува стоки се состои во извршување на некоја работа или во давање на некои услуги.
71 Во повеќе законски текстови компаративно, преземањето на стоката е утврдена како обврска на купувачот

во самата дефиниција на поимот на продажбата, сепак начинот што ова обврска на купувачот е предвидена
во посебниот дел не остава простор за дилема дали тоа преставува обврска за купувачот.

49
 Купувачот којшто не ја презел стварта што е предмет на договорот во утврдената
временска рамка, паднал во задоцнување и се товари со соодветни правни последици.72
Во поглед на обврските на продавачот ја нагласуваме неговата обврска физички да го
предаде предметот на договорот, а исто така должен е да го пренесе правото на
сопственост на стварта што е предмет на договорот.73
Во низата битни прашања кои се однесуваат на договорот за продажба,
законодавецот го уредил и прашањето за преносот на ризик од случајното
пропаѓање или оштетување на стварта што е предмет на договорот за
продажба. На самиот почеток од елаборирањето на ова прашање, битно е да нагласиме
дека не станува збор за ризик од пропаѓање или оштетување по вина на некоја од
договорните страни, туку за ризик од случајно пропаѓање или оштетување за што не е
виновна ниту една од договорните страни и тоа: кражба, земјотрес, поплава или некоја
друга елементарна непогода.74 Правниот режим на прашањето за преносот на ризик
содржан во ЗОО е од диспозитивна природа, следствено, страните може поинаку да
договорат во кој момент ќе се пренесе ризикот од случајното пропаѓање или оштетување
на стварите. Во случај кога продавачот и купувачот не предвиделе поинакво решение во
договорот, примена наоѓаат диспозитивните (дополнителните) правила содржани во
ЗОО (член 444-445).
Прашањето за ризикот од случајна пропаст или оштетување на стварите особено
доаѓа до израз кај трговските договори, пред сè поради комплексноста на правното дело,
што генерално произлегува од учеството на повеќе субјекти во односот. Како на пример,
присуството на превозникот во реализацијата на трансакцијата, што само по себе е
специфично.75
Анализата на правниот режим на прашањето за преносот на ризик е ирелевантна
во случај кога предметот е оштетен по вина на некоја од договорните страни, на пример:
продавачот отстапил од договорените својства на стоката, или не ги презел потребните
мерки за исполнувањето на обврската што придонел за настанувањето на штетата. Во
овој случај, тргнувајќи од фактот дека станува збор за договорна а не за деликатна
одговорност, вината на продавачот се претпоставува. Продавачот може да се
ослободи од одговорност доколку докаже дека штетата или оштетувањето настанала како
резултат на виша сила.
Според диспозитивното правило содржано во член 444/1 од ЗОО, до предавањето
на предметот на купувачот, ризикот за случајна пропаст или оштетување на предметот го
поднесува продавачот, а со предавањето на предметот ризикот преминува врз купувачот.
Сепак, ризикот од случајно пропаѓање или оштетување на предметот нема да премине

72 Последиците од задоцнувањето на купувачот се во тесна врска со прашањето за преносот на ризикот што

ќе биде елаборирано како посебно прашање во текстот.
73 Право на сопственост на недвижност врз основа на правно дело, се стекнува со запишување во

јавната книга за запишување на правата на недвижностите или на друг соодветен начин определен со закон
(Закон за сопственост и други стварни права („Службен весник на Република Македонија“ бр. 18/2001;
92/2008; 139/2009 и 35/2010, член 148/1, во понатамошниот текст, ЗСДСП. Правото на сопственост на
подвижна ствар преоѓа на стекнувачот со предавање на стварта во негово владение. Предавањето
на подвижната ствар се смета за извршено и со предавање на исправата врз основа на која стекнувачот може
да располага со таа ствар, како и со врачување на некој дел од стварта, или со издвојување или друго
означување на стварта што значи предавање на стварта.
74 Во случај на штета што е последица на однесувањето или неоднесувањето на која било од договорните

страни, важат посебни правила за надомест на штета содржани во ЗОО, член 141-199.
75 Тргнувајќи од фактот дека ризикот од случајно пропаѓање или оштетување на стоката е поголем кај

трговските договори, особено при превоз на стока во поморските транспортни маршрути, меѓународната
Стопанска комора во 1936 година ја усвојува првата верзија на ИНКОТЕРМС правилата кои помеѓу другото го
уредуваат и прашањето за преносот на ризик. Последната верзија на ИНКОТЕРМС правилата е од 2010
година, и истата претставува модернизирана верзија комплементарна со потребите на меѓународната
трговија.

50
врз купувачот ако тој поради некој недостаток на предадениот предмет го раскинал
договорот или барал замена на предметот (ЗОО, член 444/2).Според ЗОО и според
ВКМПС, со договорот за продажба продавачот се обврзува предметот што го
продава да му го предаде на купувачот така што купувачот да стекне право на
сопственост, а купувачот се обврзува да му ја плати на продавачот цената.
Предметот за кој е договорот мора да биде во промет, па е ништовен договорот за
продажба на предмет кој е надвор од прометот. За продажбата на предмети чијшто
промет е ограничен важат посебни прописи. Продажбата може да се однесува и на иден
предмет. Ако не е нешто друго договорено или вообичаено, продавачот не е должен да го
предаде предметот ако купувачот не му ја исплати цената истовремено, или ако не е
готов тоа да го стори истовремено, но купувачот не е должен да ја исплати цената пред
да има можност да го прегледа предметот (ЗОО. чл. 463). ВКМПС ако изречно и посебно
не е утврдено, не се однесува на полноважноста на договор и на кои и да било од
неговите одредби или обичаи и дејството што договор би можел да го има врз
сопственоста на продадените стоки.
Прашањето за преносот на ризик особено има битно значење во меѓународниот
продажба на стока. Ова сосема логично ако се земе предвид фактот дека станува збор за
ризик од случајот пропаѓање или оштетување на предметите, што во меѓународниот
превоз на стока е далеку поголем. Следствено, повеќе прашања за преносот на ризик се
отвораат кога станува збор за реализирање на меѓународни трговски зделки. Имено,
според ВКМПС, кога во продажбата учествува и превозник, а продавачот не е обврзан да
ги предаде стоките во точно определено место, ризикот преминува врз купувачот кога
стоките му се предадени на првиот превозник да му ги пренесе на купувачот во
согласност со договорот за продажба. Ако продавачот е обврзан стоките да му ги предаде
на превозник во определено место, ризикот преминува врз купувачот дури кога стоките му
се предадени на превозникот во тоа место. Фактот што продавачот е овластен да ги
задржи документите врз основа на кои може да се располага со стоките не влијае врз
преминувањето на ризикот (ВКМПС; член 67/1). Ризикот не преминува врз купувачот се
додека стоките не се јасно идентифицирани како стоки наменети за извршување на
договорот со обележување на нив, со документ за превоз, со известување што му е
испратено на купувачот или на друг начин (ВКМПС,член 67/2). Понатаму, ризикот за стоки
што се продадени во текот на превоз преминува врз купувачот во моментот на
склучувањето на договор. Меѓутоа, ако околностите укажуваат на тоа, ризикот преминува
врз купувачот во моментот кога стоките му се предадени на превозникот кој издал
документи со кои се потврдува договор за превоз. Ако пак во моментот на склучувањето
на договор за продажба продавачот знаел или морал да знае дека стоките се загубени
или оштетени и тој факт не му го соопштил на купувачот ризикот за таква загуба или
оштетување го поднесува пpoдавачот (ВКМПС, член 68). Ризикот преминува врз
купувачот од часот кога тој ќe ги пpeземе стоките или, ако тоа не ro стори навремено, во
часот кога стоките му се ставени на располагање, а тој прави повреда на договорот со
тоа што не ги презема. Меѓутоа, ако купувачот е обврзан стоките да ги преземе во место
што не е седиште на продавачот, ризикот преминува кога требало да се изврши
испораката, а на купувачот му било познато дека стоките му се ставени на располагање
во тоа место. Ако договорот се однесува на стоки што уште не се идентифицирани, се
смета дека стоките му се ставени на купувачот на располагање дури кога се јасно
идентифицирани како стоки наменети за извршување на договор.
Права и обврски од договорот за продажба произлегуваат и во делот на
материјалните и правни недостатоци на стварите кои што се предмет на продажба.
Имено, продавачот одговара за материјалните недостатоци на предметот што тој ги имал
во моментот на преминувањето на ризикот врз купувачот, без оглед дали тоа му било
познато. Продавачот одговара и за оние материјални недостатоци што ќе се појават по

51
преминувањето на ризикот врз купувачот ако се последица од причина што постоела
пред тоа.
Според ЗОО, чл. 467., недостаток постои:
1) ако предметот ги нема потребните својства за негова редовна употреба или за
промет;
2) ако предметот ги нема потребните својства за особената употреба за која го
набавува купувачот, а која му била позната на продавачот или морала да му биде
позната;
3) ако предметот ги нема својствата и одликите што се изречно или премолчено
договорени, односно пропишани и
4) кога продавачот предал предмет кој не е соодветен на мострата или на
моделот освен ако мострата или моделот се покажани само заради известување.
Сепак продавачот не одговара во сите случаи кога ќе се појават недостатоци на
стварта што е предмет на договорот. Попрецизно, продавачот не одговара за
недостатоците од претходниот член, ако во моментот на склучувањето на договорот му
биле познати на купувачот или не можеле да му останат непознати. Се смета дека на
купувачот не можеле да му останат непознати оние недостатоци што грижливо лице со
просечно знаење и искуство на лице со исто занимање и струка како купувачот би можело
лесно да ги забележи при вообичаениот преглед на предметот.
Продавачот одговара и за недостатоците што купувачот можел лесно да ги
забележи ако изјавил дека предметот нема никакви недостатоци или дека предметот има
определени својства или одлики.
Кога по приемот на предметот од страна на купувачот ќе се покаже дека
предметот има некој недостаток што не можел да се открие со вообичаениот преглед при
преземањето на предметот (скриен недостаток), купувачот е должен, под закана на
губење на правото, за тој недостаток да го извести продавачот во рок од осум дена,
сметајќи од денот кога го открил недостатокот, а кај трговски договор без одлагање.
Продавачот не одговара за недостатоците што ќе се покажат откако ќе изминат шест
месеци од предавањето на предметот, освен кога со договорот е определен подолг рок.
Во корелација со обврските на продавачот се наоѓаат правата на купувачот.
Оттука, ЗОО гарантира право на купувачот:
А) да бара исполнување на договорот,
Б) да бара намалување на цената на договорот,
В) да бара раскинување на договорот, и конечно,
Г) да бара надоместување на штетата која што ја претрпел.
Прашањето за материјалните недостатоци, односно несообразност на стоката со
својствата утврдени во договорот е предмет на уредување и на ВИКМПС. Според
ВКМПС, продавачот одговара во согласност со договорот и со оваа конвенција за секој
недостаток на сообразноста што постоел во моментот на преминувањето на ризикот врз
купувачот, дури и ако недостатокот на сообразноста станал очевиден подоцна.
Продавачот исто така е одговорен за секој недостаток на сообразноста што се појавил по
моментот утврден во претходниот став, а што може да се припише на повреда на која и
да било негова обврска, вклучувајќи повреда на гаранција за тоа дека за некое време ќе
останат погодни за нивната редовна или особена цел или дека ќе задржат определени
својства или карактеристики. Понатаму, ако стоките ги предаде пред истекот на рокот за
испорака продавачот може, до датумот определен за испорака, да го испорача делот или
количеството што недостига или да ги замени несообразните стоки со нови сообразни
стоки или да го отстрани недостатокот на сообразноста на испорачаните стоки, под услов
ова негово право да не предизвикува за купувачот ни неразумни непогодности ни
неразумни трошоци. Купувачот, меѓутоа, го задржува правото да бара надоместување на
штетата предвидено со оваа конвенција.

52
 Според ЗОО, кога продавачот му предал на купувачот гарантен лист со кој
производителот го гарантира исправното функционирање на предметот во текот на
определено време, сметајќи од неговото предавање на купувачот, купувачот може, ако
предметот не функционира исправно, да бара како од продавачот така и од
производителот да го поправи предметот во разумен рок, кој не може да биде подолг од
45 дена, или ако тоа не го стори наместо него да му предаде предмет кој функционира
исправно.76
Со овие правила не се засега во правилата за одговорноста на продавачот за
недостатоци на предметот. Во гаранцијата мораат да бидат наведени правата кои на
купувачот му припаѓаат како и јасно наведено дека гаранцијата за исправно
функционирање на предметот не влијае на правата на купувачот по други основи.
Гаранцијата мора да ги содржи поединостите кои му се потребни на купувачот за
остварување на неговите права, а посебно гарантниот рок и територијата за кои
гаранцијата важи, како и името односно називот на лицето кое гаранцијата ја издало.
Неисполнувањето на овие обврски не влијае на полноважноста на гаранцијата.
Покрај за материјалните недостатоци, продавачот одговара и за правните
недостатоци на стварите. Во контекст на ова, ЗОО предвидува право на заштита од
евикција. Во ова смисла, продавачот одговара ако врз продадениот предмет постои некое
право на трет што го исклучува, намалува или ограничува правото на купувачот, а за чие
постоење купувачот не е известен, ниту се согласил да го земе предметот оптоварен со
тоа право. Продавачот на некое друго право гарантира дека тоа постои и дека нема
правни пречки за неговото остварување.
Покрај правата кои му ги гарантира ЗОО на купувачот, корелативно се предвидени
неговите обврски. Купувачот е должен да ја плати цената во времето и на местото
определено во договорот. Во недостиг на договорна одредба или на поинакви обичаи,
плаќањето се врши во моментот и во местото во кое се врши предавањето на предметот.
Ако цената не мора да се плати во моментот на предавањето, плаќањето се врши во
живеалиштето, односно во седиштето на продавачот. Покрај плаќањето на цената,
купувачот има обврска да ја преземе стоката која што е предмет на договорот.
Преземањето на предметот се состои во вршење на потребните дејствија за да биде
возможно предавањето, како и во однесување на предметот.
Ако купувачот без оправдана причина одбие да го преземе предметот чие
предавање му е понудено на договорениот или вообичаениот начин и на време,
продавачот може, ако има основана причина да се посомнева дека купувачот нема да ја
исплати цената, да изјави дека го раскинува договорот.
Според Виенската конвенција купувачот e должен да ги прегледа стоките или да ги даде
на преглед во што е можно пократок рок, зависно од околностите. Ако договорот
предвидува превоз на стоките, прегледот може да се одложи до стигнување на стоките во
местото на определување. Ако купувачот, во текот на превозот на стоките, ro променил
правецот или ги испратил понатаму, а притоа не постоела разумна можност да ги
прегледа и ако на пpoдавачот во моментот на склучувањето на договорот му била
позната или морала да му биде позната можноста за оваа измена на правецот или за
натамошното испраќање, прегледот на стоките може да се одложи до втасувањето на
стоките во новото место на определување. Купувачот гo губи правото да ce повикува на
недостаток на сообразноста на стоките, ако за тоа не му испратил на продавачот
известување во кое ја навел природата на недостатокот во разумен рок, од моментот кога
го открил или морал да гo открие. Купувачот во секој случај го губи правото да се повика
на недостаток на сообразноста на стоките, ако за него не го известил продавачот

76 Obradović M., R., Ugovori trgovačkog i privrednog prava, Beograd, 2003, str. 24-42.

53
најдоцна во рок од две години, сметајќи од денот на стварното предавање на стоките на
купувачот, освен кога тој рок е несогласен со рокот во договорната гаранција.
Според ВКМПС, Купувачот може да изјави дека го раскинува договорот:

-ако неизвршувањето на која и да било обврска што продавачот ја има врз

основа на договорот или на оваа конвенција претставува суштествена повреда на
договорот; или
-во случај на неиспорака, ако продавачот не ги испорачал стоките во
додатниот рок што му го определил купувачот врз основа на став 1 од член 47 или
изјавил дека нема да ги испорача во така определениот рок.
Меѓутоа, во случаите кога продавачот ги испорачал стоките, купувачот го губи правото да
го раскине договорот ако тоа не го сторил:

- во однос на задоцнета испорака, во разумен рок, сметајќи од моментот кога узнал

дека испораката е извршена;

- во однос на која и да било друга повреда, освен за доцнета испорака, во разумен

рок:

а) откако узнае или морал да узнае за повредата.

б) по истекот на секој додатен рок што го определил купувачот во согласност со
став (1) од член 47,77 или откако продавачот изјавил дека нема да ги изврши своите
обврски во овој додатен рок; или
в) по истекот на секој додатен рок што го определил продавачот во согласност со
став (2) од член 4878 или откако купувачот изјавил дека нема да го прифати
извршувањето. 79
Во базичните обврски на купувачот, согласно ВКМПС влегуваат: исплатата на
купопродажната цена, и преземањето на обврската. Обврската на купувачот да ја
исплати цената подразбира преземање мерки и исполнување на формалностите
предвидени со договорот или со соодветни закони и прописи за да може да се овозможи
извршување на плаќањето. Кога договорот е исправно склучен, а цената за продадените
стоки не е во договорот ни изречно ни молкома определена, ниту во него има одредби
врз основа на кои би можела да се утврди ќe се смета, ако не е спротивно наведено, дека
страните молкома се согласиле за цената што во моментот на склучувањето на договорот
редовно се наплатувала во односната струка за такви стоки продадени под слични
околности.
Обврската на купувачот за преземање на испорака се состои во:
- вршење на сите дејствија што разумно од него се очекуваат за да му
овозможи на продавачот да ја изврши испораката; и
- преземање на стоките.
Непреземањето на стоката од страна на купувачот, не се одразува само врз
повреда на обврските од договорот спрема продавачот, туку е во најтесна врска со
концептот на пренос на ризик. Ова од причина што зацоднувањето на купувачот не влијае
врз преносот на ризик од случајното пропаѓање или оштетување. Идентична е
концепцијата и по ЗОО.

77 Додатниот рок што му го дава продавачот, како разумен рок за извршување на обврските.
78 Продавачот може, дури и по истекот на рокот за испорака, на свој трошок да го отстрани секое
неизвршување на своите обврски, ако е во состојба тоа да гo стори без неразумно одлагање и без
нанесување на купувачот неразумни непогодности или неизвесности дека продавачот ќe му ги надомести
трошоците што во врска со тоа ги имал. Во секој пак случај, купувачот ro задржува правото да бара
надоместување на штетата во согласност со оваа конвенција.
79 Види повеќе: Тушевска Б., Меѓународно правни аспекти на понудата, Скопје, 2008.

54
 Неисполнувањето на обврските на купувачот, според ВКМПС му дава право на
продавачот да изјави дека го раскинува договорот и тоа:
- ако неизвршувањето на која и да било обврска што купувачот ја има врз
основа на договорот или на оваа конвенција претставува суштествена повреда на
договорот; или
- ако купувачот ни во додатниот рок што гo определил продавачот во
согласност со став 1 од член 63 не ја извршил својата обврска да ја плати цената или
да ја преземе испораката на стоките, или ако изјавил дека тоа нема да гo стори во
така определен рок.
Меѓутоа, во случај кога купувачот ја платил цената, продавачот ro губи правото да
гo раскине договорот доколку тоа не го сторил:

- во поглед на задоцнетото извршување од страна на купувачот пред да узнае

за извршувањето; или

- во поглед на која и да било друга повреда, освен задоцнетото извршување, во

разумен рок:

(а) откако продавачот узнал или морал да узнае за повредата; или

(б) по истекот на додатниот рок што го определил продавачот или откако

купувачот изјавил дека нема да ги изврши своите обврски во овој додатен рок.
Компаративната анализа на одредите од ЗОО и ВКМПС, јасно укажуваат на
сличностите во решенијата (ЗОО содржи и концепциски отстапувања на пример:
обврзувачкиот карактер на понудата, правилата за општа понуда итн.) на овие два
извори на трговското право. Тоа укажува на фактот дека иако ЗОО е домашен извор,
содржи модерни, комерцијализирани решенија кои одговараат на потребите на бизнис
секторот и другите стеијхолдери во поширок контекст.

2. Договор за превоз на стока

2.1. Поим и правни извори на договорот за превоз на стока

Договорот за превоз на стока претставува еден од најексплоатираните договори

во секојдневниот промет на стоки. Договорот за превоз на стоки, особено има значење во
меѓународната трговија, каде служи како правен основ за реализирање на целокупниот
промет на стоки ширум светот. На значењето на договорот за превоз на стоки, укажува и
фактот што тоа е една од најнормираните правни области на меѓународно ниво. Имено,
паралелно со развојот на трговијата и потребата од унифицирање на меѓународната
продажба на стока, расте и потребата од унифицирање на превозничката регулатива. Во
насока на ова, во денешницата нема сообраќајна гранка во која не се применува
унифицирано (универзално) право.
Многу одамна, учесниците во прометот на стоки, ја согледале потребата од
изедначување на правниот режим под кои што се превезуваат стоките во глобални рамки.
Следствено, правниот режим за превоз на стока се развивал во повеќе сообраќајни
гранки и тоа: поморскиот, воздушниот, железничкиот, патниот и превозот во
внатрешните води. Во современите услови на трговскиот промет, под влијание на
процесот на глобализација, контејнеризација, експанзија на door-to-door превозот итн.,
унификација на правниот режим постои и во делот на комбинираниот и мултимодалниот

55
превоз.80 Во насока на ова е и донесувањето на Ротердамските правила за превоз на
стока целосно или делумно преку море (во понатамошниот текст РР). Ротердамските
правила се применуваат на договорите за превоз на стока во кои местото на прием и
испорака на стоката е во различни држави, и пристаништата на товарање и истоварање
на иста стока се во различни држави, доколку, согласно договорот за превоз, кое било од
долунаведените места е лоцирано во државите договорнички: а) местото на прием, б)
пристаништето на товарање, в) местото на испорака, г) местото на истоварање.81
Ротердамските правила претставуваат првиот меѓународен сет на правила кои во себе
вклучува решенија за комбиниран превоз. Попрецизно, и најголемите критики на
претходните конвенции во другите сообраќајни гранки се однесуваа токму на фактот што
транспортните маршрути од пристаниште до товарање на брод и од истоварање до
пристаниште не беа покриени со меѓународна правна рамка. 82
Тргнувајќи од генезата на меѓународната правна рамка на превоз на стока,
истакнуваме дека најголемите достигнувања на полето на правото првенствено се
направени во поморскиот превоз.83 Како најевтина сообраќајна гранка, поморскиот превоз
на стока бил најискористуваната транспортна маршрута, истовремено и најголемиот
предизвик за унифицирање на правилата од страна на трговците. Уште во 1921 година во
Хаг започнало подготвувањето на конвенцијата за изедначување на некои правила за
товарницата (коносманот). Ова конвенција била усвоена од голем број на земји во 1924
година во Брисел и е позната како Бриселска конвенција за товарница. Во литературата
и во практиката правилата содржани во конвенцијата се именуваат како Хашки правила
во знак на местото каде почнала подготовката на ова конвенција.84
После Хашките и Хашко-визбијските правила, на полето на поморскиот превоз на
стока, под влијание на поголем број на земји биле усвоени Хамбуршките правила во 1978
година, за конечно во ова сообраќајна гранка, во 1976 година да биде усвоена
Конвенцијата за ограничување на одговорноста за поморските побарување, што
претставува почетокот на воведувањето на современиот концепт на лимитирана
одговорност на превозниците.
На полето на воздушниот превоз на стока, најпозната е Варшавската конвенција
од 1929 година, прв пат ревидирана во 1995 година. Во 1975 година во воздушниот
превоз на стока големо влијание извршило донесувањето на Монтреалскиот протокол
што се применува на меѓународниот превоз на патници, багаж и стока реализиран преку
авион за претходно утврден надомест што и припаѓа на авионската компанија. Ова
конвенција правно го уредува целиот воздушен транспорт, и во неа се содржани
специфични правила врзани за пренос на стока во воздушната сфера. Покрај ова, во
воздушниот превоз на стока, големо е влијанието на правните правила на Меѓународната

80 Тушевска Б., Правната судбина на долготрајните облигации после отворањето на стечајната постапка.
Стручно списание Правник, 2012.
81 Во правната литература се среќаваат бројни теоретски становишта и се водат кои изразуваат негативни и

позитивни критики кон Ротердамските правила. Критиките варираат зависно од секторот што дава критички
осврт на РР и нивното ратификување. Без оглед на тоа, на полето на нормирањето на меѓународниот превоз
на стока, Rotterdam Rules фрлаат сенка врз претходните меѓународни правила во сферата на поморскиот и
копнениот транспорт. Земајќи го предвид фактот дека на полето на транспортот земјите што ги прифатија
новите правила, се соочија со замена на Hague/Hague-Visby Rule, Hamburg Rules и US Carriage of Goods Act
1936 со Rotterdam Rules, повеќе од јасно е од каде генерира и потребата се уште да се водат дискусии за
предностите на РР, со оглед на фактот што овие правиола се усвоени во 2010 година.
82 Види: Lannan K., The Luanch of Rotterdam Rules, Viena, 2008.
83 Clarke M., The Legislative History of the Carriage of Goods by Sea Act and the Travaux Préparatoires of the

Hague Rules, The Cambridge Law Journal, Volume 50, Issue 3, 1991, pp.547-550.
84 Бриселската конвенција за товарница има претрпено една ревизија во 1968 година, кога бил потпишан

меѓународен протокол познат како Визбијски правила. Види повеќе: Berlingieri F., A Comparative analysis of the
Hague-Visby Rules, the Hamburg rules and the Rotterdam Rules, General Assembly of the AMD, Marrakesh 5-6
November 2009.

56
асоцијација за воздушниот сообраќај. Во низата меѓународни конвенции кои го уредуваат
превозот на стока, влегуваат и меѓународните правила за друмски сообраќај или познати
како CMR rules. CMR правилата се применува на договорите за друмски превоз, доколку
местото од кое се презема стоката од превозникот-шпедитерот, и крајната дестинација за
истовар на стоката се во различни држави, при што барем една од нив ја има
ратификувано конвенцијата, независно од местото на престојување и националноста на
страните (art. 1/1). CMR правилата се применува и врз комбинираниот транспорт.85
И покрај бројните меѓународни правила содржани во конвенциите и протоколите
од сите сообраќајни гранки, во денешницата сè уште големо е влијанието на непишаните
извори на правото, односно деловните обичаи, пристанишните узанси и воспоставената
практика на превоз на стока. Попрецизно, на превозот на стока особено на поморскиот
големо е значењето на пристанишните узанси.

2. 1. Договор за превоз на стока во железничкиот превоз

Договорот за превоз на стока по пат на железница спаѓа во категоријата договори

што се правен основ за вршење на услуги. Во Република Македонија, договорот за превоз
по железница е уреден со Закон за договорите за превоз во железничкиот сообраќај
(„Службен весник на Република Македонија“ бр.55/2007 и 148/2011, во понатамошниот
текст ЗДПЖС).86 Со ЗДПЖС се уредуваат правата и обврските кои произлегуваат од
договорите за превоз на патници и стока во внатрешниот и меѓународниот железнички
сообраќај, ако со меѓународен договор поинаку не е пропишано. Во смисла на ЗДПЖС,
железнички превозник е домашно и странско правно лице чијашто основна дејност е
давање транспортни услуги на патници и/или стока по пат на железница и кое има
дозвола за јавен превоз и решение за безбедност. Корисник на превозот е правно или
физичко лице кое врз основа на договор со превозникот стекнува одредени права и
презема одредени обврски. Испраќач на стоката е е лице кое ја предава стоката на
превоз и склучува договор со превозникот.
Договорот за превоз на стока по железница се склучување помеѓу испраќачот на
стоката, и железницата како превозник. Со договорот за превоз на стока, превозникот се
обврзува да ја превезе стоката до упатната станица и да му ја предаде на примачот,
а испраќачот се обврзува на превозникот за тоа да му ја исплати договорената
превознина.87
Од самата законска дефиниција произлегува дека договорот за превоз по пат на
железница е двострано обврзувачки, товарен, неформален, каузален. Договор за превоз
ќе се склучи кога превозникот ќе ја прими стоката на превоз со товарен лист. Приемот на
стоката се потврдува со ставање на датум и жиг на отправната станица на товарниот
лист. Товарниот лист во железничкиот превоз на стока претставува доказ за склучениот
договор за превоз, следствено, во правна смисла не го претставува договорот за превоз
на стока. На примерокот од товарниот лист, кој му се предава на испраќачот,

85 Ова во случај кога превозното средство во кое е товарана стоката е донесено до одредена дестинација
преку друго превозно средство (железница, брод), а стоката не е истоварена од него (CMR, art.2).
86 Пред 22 Февруари 2013 година, ЗОО во Главата XVII содржеше lex generalis одредби за превоз. Со

влегувањето во сила на Законот за договорите за превоз во патниот сообраќај („Службен весник на

Република Македонија“ бр. 23/2013), односно од 22 февруари 2013 година, престануваат да важат одредбите
за превоз и одредбите од членовите 704 до 741 од ЗОО. На полето на превозот на стоки во Република
Македонија, постојното законодавство е содржано само во lex specialis одредбите од одделните сообраќајни
гранки.
87 ЗДПЖС, член 26/1.

57
превозникот е должен да го потврди денот, а за лесно расиплива стока и живи животни и
часот на приемот на превоз (ЗДПЖС, член 26/5).88

2.1.1. Товарен лист во железничкиот превоз на стока

Товарениот лист претставува доказ дека е склучен договор за превоз на стока.

Товарен лист се предава за секоја пратка, освен за стока за чие товарање, според
нејзините димензии, се потребни повеќе вагони или ако поинаку се договори (ЗДПЖС,
член 32).89 Испраќачот е должен на превозникот да му предаде за секоја пратка товарен
лист, на образец пропишан со Конвенцијата за меѓународен превоз на стоки и патници
(КОТИФ), односно со прописот ЦИМ кој се однесува на меѓународен превоз на стока по
железница.
За точноста на податоците содржани во товарниот лист и изјавите кои тој ги
внесува во товарниот лист, како и за точноста на податоците и изјавите кои превозникот
ги внесува на барање на испраќачот, одговара испраќачот. Според ЗДПЖС, товарниот
лист може да се издаде и на „доносител“, односно „по наредба“. Во случаите кога
товарениот лист е издаден „по наредба“ или на „доносител“, правата содржани во него
може да се пренесуваат на трето лице. Генерално товарниот лист во железничкиот
сообраќај се издава на име, меѓутоа, постои законска основа тој да се издаде и како
пренослив транспортен документ. Во тој случај, товарниот лист може да се пренесување
на трети лица. Товарниот лист „по наредба“ се пренесува по пат на индосамент. 90 На
формата и правното дејство на товарниот лист што се пренесува со индосаментот
соодветно се применуваат прописите за меница, освен одредбите кои се
однесуваат на регрес.91 Во случаите кога во товарен лист по наредба не е означен
примачот на стоката, таквиот товарен лист се пренесува со наредба од испраќачот.92
Во меѓународниот превоз на стока во железничкиот сообраќај, се применуваат
правилата на Меѓународната конвенција за превоз на стока по пат на железница.93 Во
денешницата, овие правила се применуваат единствено за превозот на стоката за време
на транспортната маршрута со железница, односно со товарањето на стоката на
железница и истоварањето на стоката на примачот, или товарање на друго транспортно
средство. Водејќи се од потребите за редуцирање на трошоците, ова е честа појава во

88 Дупликатот на товарниот лист нема важност на товарен лист, кој ја придружува пратката (ЗДПЖС, член
26/6).
89 Товарниот лист содржи:

1) место и датум на составување;

2) назив на упатната станица;
3) име и презиме или назив на примачот и негова адреса;
4) назначување на видот, количината и тежината на стоката;
5) број на вагон, а за вагоните на корисниците на превозот и дарата (кај пратките кои ги товари испраќачот);
6) име и презиме или назив на испраќачот, негова адреса, потпис и печат;
7) жиг на отправната станица;
8) превозни и други трошоци и
9) список на исправи кои се приложуваат со товарниот лист.
90 Индосамент е изјава нотирана на меницата од носителот на правото на наплата за пренесување на тоа

право на друг (Закон за меница („Службен весник на Република Македонија“ бр. 3/2002, 67/2010 и 145/2015).)
91 Тушевска Б., Примената на меничните правила врз товарните листови, Стручно списание Правник (254). pp.

8-14. 2013.
92 ЗДПЖС, член 35/3.
93 Во англискиот назив: Convention Concerning Internatinal Carriage By Rail (COTIF), достапна на:

https://m.likumi.lv/doc.php?id=20176, [пристапено на:28 декември, 2016 година].

58
транспортните маршрути, па оттука и критиките кон овие конвенции, односно
оправданоста на донесувањето на Ротердамските правила. 94

2.2. Договор за превоз на стока во воздушниот сообраќај

Авионскиот карго бизнис претставува исклучително битен извор на приход за

превозничкиот сектор и воопшто за деловните субјекти, односно за економијата. Во
последните децении на 20-тиот и почетоците на 21-век, авионскиот превоз доживува
експанзија од повеќе аспекти.95 Во насока на ова, авионските (карго) компании се повеќе
се фокусираат на интегрирање на своите услуги со цел задоволување на потребите на
своите клиенти. Сето ова се одрази и на транспортната документација во авионскиот
превоз, пакување на стоката, организацијата на пратките, концептот на одговорност на
превозничките компании итн. 96
Во Република Македонија, прашањето за превоз на стока во воздушниот сообраќај
е уреден со Закон за облигационите и стварноправните односи во воздушниот сообраќај
(„Службен весник на Република Македонија“ бр. 85/2008, 148/2011, 10/2015 и 150/2015, во
понатамошниот текст ЗОСВС). Со ЗОСВС се уредуваат облигационите односи во
воздушниот сообраќај, основите на стварноправните односи во поглед на воздухопловот,
постапката на извршување и обезбедување врз воздухоплов и товар во воздухопловот и
судирот на законите во поглед на воздушниот сообраќај.
ЗОСВС, ги дефинира поимите на клучните субјекти во авионската транспортна
маршрута. Ова во голема мерка придонесува кон разјаснувањето на правните статуси на
учесниците во превозот на стока, особено поради фактот што под влијание на новите
трендови позицијата на субјектите се менува. Имено, во смисла на ЗОСВС, превозник е
лице кое врз основа на договор превезува патници и ствари со воздухоплов. Превозникот
и договорниот превозник честопати се различни субјекти. Следствено, договорен
превозник е лицето кое го склучило договорот за превоз со патникот, нарачателот на
превоз или испраќачот. Вистински превозник е лице кое не е договорен превозник, но кое
го извршува целиот превоз или дел од тој превоз, а не е сукцесивен превозник. Водејќи се
од начинот на реализирање на транспортните маршрути, сукцесивен (последователен)
превозник е лице кое врз основа на договорот за превоз, кој го склучил првиот превозник,
извршува дел од тој превоз со прифаќање од патникот, односно од нарачателот на
превозот.
Договорот за превоз се склучува помеѓу нарачател на превозот е лице кое со
договорниот превозник склучува договор за превоз. Нарачателот на превозот може да
биде сопственикот на стоката, или лице овластено од него што настапува во име и за
сметка на сопственикот, или во свое име а за сметка на сопственикот (трговскиот
застапник, шпедитер итн.). Во практиката, најчесто овластените лица од страна на
налогодавачите, имаат статус на испраќачи во смисла на ЗОСВС. Имено, испраќач е
лицето во чие име врз основа на договорот се предава стварта на превоз.

94 Види повеќе за ратификувањето на Ротердамските правила: https://www.linkedin.com/pulse/why-havent-

rotterdam-rules-been-ratified-m%C3%A1ire-griffin, пристапено на: [12 декември, 2016].
95 Под влијание на либерализацијата на пазарот на стои и услуги, техничко-технолошкиот развој, феноменот

на глобализацијата итн., авионскиот карго и патнички превоз доживееја бројни превирања, и тоа, како во
економска така и во правна смисла. Следствено во делот на правната рамка што се однесува на
превозниците се направија интервенции што се рефлектираат како врз бизнис секторот, така и врз
потрошувачкиот сектор.
96 Промените во авионскиот сектор се рефлектираа во конкретното настапување и дејствување на пазарот

како авио-карго оператори (air cargo operators). Попрецизно, трендот во другите сообраќајни гранки, се одрази
и во авионскиот превоз на стока.

59
 Стоката што се превезува по основ на договорот за превоз во воздушниот
сообраќај, се предава на примачот на стоката којшто може да биде купувачот, или од него
овластено лице, а во случаите кога не станува збор за продажба, туку за трансфер на
стока, тоа може да биде и лице овластено од испраќачот, односно налогодавачот.
Примач е лице кое е овластено во местото на определувањето да ја прими стварта
предадена на превоз. Од самата дефиниција јасно произлегува дека, превозникот е
должен да ја предаде стоката на крајната дестинација на секое лице што има основ да се
декларира како примач на стоката.
Договорот за превоз на ствари може да се однесува на еден или повеќе превози
или на превоз на одредено време, на целиот капацитет или на дел од капацитетот на
воздухопловот, на одредено количество ствари или на одредена ствар. Договорот за
превоз на ствари е формален договор, и тоа изречно е утврдено во ЗОСВС, со
формулацијата: користење на целиот воздухоплов на одредено време или за повеќе
превози мора да се склучи во писмена форма.97
И во ова сообраќајна гранка, како доказно средство за постоењето на договорот за
превоз на стока, може да послужи авионскиот товарен лист. Формулацијата доказ за
постоењето, јасно укажува на фактот дека договорот за превоз е независен од
товарниот лист, т.е. дека уништувањето или непостоењето на авионскиот
товарен лист, не се одразува на постоењето или полноважноста на договорот
за превоз. 98

2.2.1. Воздухопловен товарен лист и други исправи

Воздухопловниот товарен лист, е транспортен документ што се користи во

авионскиот превоз на стока, и со којшто се потврдува дека стоката е товарена на
превозното средство. Според ЗОСВС, превозникот има право да бара од испраќачот да
состави и да му предаде воздухопловен товарен лист, а испраќачот има право да бара од
превозникот да го прими овој лист. Со согласност на испраќачот, воздухопловниот
товарен лист може да се замени со друга исправа, во која се наведуваат податоците за
превозот кој треба да се изврши.99
Испраќачот го составува воздухопловниот товарен лист во три оригинални
примероци, и ги предава заедно со стварите на превозникот. Првиот оригинален
примерок, кој има ознака „за превозникот“ го потпишува испраќачот. Вториот оригинален
примерок со ознака “за примачот” го потпишуваат испраќачот и превозникот и тој му се
врачува на примачот при предавањето на стварите. Третиот оригинален примерок со
ознака “за испраќачот” го потпишува превозникот и му го предава на испраќачот откако
ќе ја прими стварта на превоз. Превозникот мора да се потпише, пред стварите да се
натоварат во воздухопловот. Подготвувањето (составувањето) на воздухопловниот
товарен лист од страна на испраќачот, не значи дека тоа е документ што го издава
испраќачот. Од технички причини (наведување на податоците за стоката,
дестинацијата и другите потребни податоци), документот го составува испраќачот (во
железничкиот превоз по закон постојат обрасци што му ги дава превозникот на
испраќачот) документот го составува испраќачот, а потпис и печат за прием на стоката
(товарање на превозното средство), става превозникот и со тоа потврдува дека стоката е
во негова физичка контрола. Потписот на превозникот може да биде заменет со печат, а

97 ЗОСВС, член 28/1.

98ЗОСВС, член 40, непостоењето или неисправноста на воздухопловниот товарен лист не влијаат на
постоењето ниту на полноважноста на договорот за превоз на ствари со воздухоплов.
99 Во случите кога е договорено да се употреби друга исправа, превозникот е должен да му издаде на

испраќачот, на негово барање, потврда за прием на стварта на превоз. Во потврдата за прием на стварта на
превоз се наведуваат податоците што треба да ги содржи товарниот лист.

60
потписот на испраќачот може да биде однапред отчукан или заменет со печат (ЗОСВС,
член, 38/2). 100
По основ на договорот за превоз на стока, Превозникот е должен да ја предаде
стварта во местото на определувањето наведено во договорот или воздухопловниот
товарен лист или во местото кое ќе го одреди лицето овластено за располагање со
стварта. Ако со договорот поинаку не е одредено, превозникот ја предава стварта на
примачот на аеродромот во местото на определување. Превозникот е должен да ја
предаде стварта на примачот кој е наведен во воздухопловниот товарен лист.
Ако не бил издаден воздухопловен товарен лист, превозникот мора да ја предаде стварта
на лицето кое со договорот за превоз или на друг начин е одредено за примање на
стварта. Ако поинаку не е договорено, превозникот е должен без одлагање да го извести
примачот за пристигнувањето на стварта во местото на определување.

2.2.2.Право на приговор на примачот на стоката во воздушниот сообраќај

Примачот на стоката има право на приговор спрема превозникот, доколку стоката

стигне на пристаништето (крајната заедница) оштетена. Превозникот нема да одговара
за оштетувањето, кусокот или кои било друго недостатоци под точно определени услови
утврдени во ЗОСВС. Во деловната практика, превозникот ја штити својата позиција и
преку издавање на „нечист товарен лист“, наведувајќи ги отстапувањата на стоката од
она што е наведено во воздухопловниот товарен лист, односно потврдата за прием на
стока.
Правото на приговор на примачот на стоката е законски гарантирано. Во случаите
кога примачот на стварта не стави писмен приговор поради оштетувањето на стварта
веднаш при преземањето, се претпоставува дека стварта му е предадена во
состојба во која е примена на превоз, односно онака како што е наведено во
воздухопловниот товарен лист или во потврдата за прием на ствари. Во случаите кога
оштетувањето на стоката не можело да се забележи во моментот на преземањето,
примачот мора да стави приговор до превозникот непосредно откако ќе го
открие оштетувањето, а најдоцна во рок од 14 дена од денот на преземањето
на стварта. Со оглед на фактот што се смета дека примачот на стоката е субјект од кој
што се бара внимание на добар стопанственик или добар стручњак, преклузивниот рок од
14 дена е во целосна конвергенција со неговите реални потреби да согледа дали стоката
има одредени оштетувања. Секој подолг рок би бил на штета на превозникот.
Сепак, ако до штета дошло поради задоцнување со предавање на стварта,
примачот мора да стави писмен приговор во рок од 21 ден од денот кога стварта му е
предадена. Превозникот нема да одговара за штетата ако писмениот приговор на
примачот на стварта не биде ставен во рокот од 14 односно 21 ден кога превозникот
задоцнил со предавањето на стварта. Законодавецот водејќи се од реалните состојби во
превозот на стока (задоцнување и причинување на штета со намера, крајна невнимание
итн.), предвидел дека превозникот сепак ќе одговара и после овој рок ако штетата
настанала од дејствие или пропуст на превозникот или на лицето кое работело на

100(1) Воздухопловниот товарен лист мора да содржи:

1) место и датум на издавање на товарниот лист;
2) местото на поаѓање и местото на определување;
3) име или назив и адреса на испраќачот;
4) име или назив и адреса на примачот;
5) видот и количеството на ствари;
6) список на исправите кои се приложуваат кон товарниот лист и
7) евентуалните места на пристанување во други држави, доколку местото на поаѓање и местото на
определување се наоѓаат во Република Македонија.

61
извршувањето на превозот по негов налог или за негова сметка, а дејствијата или
пропустите се сторени намерно или со крајно невнимание. 101
ЗОСВС посебно го уредува прашањето за одговорноста на превозникот, и
посебниот правен режим под кои превозникот може да се ослободи од одговорност.
Превозникот одговара за штетата која настанала поради загубување и оштетување на
стварта која ја примил на превоз и за штетата настаната поради задоцнување во
превозот и предавањето на стварта на примачот. Превозникот исто така одговара и за
штетата која ќе ја причини лицето кое по негов налог или за негова сметка работело на
извршувањето на превозот. Законодавецот не оставил простор за толкување ниту во
делот на прашањето која маршрута се смета за превозничка авионска маршрута. Имено,
во ставот 3 од член 60 истакнува: Како време на превоз на ствари со воздухоплов се
смета времето од преземањето на стварта на аеродромот на поаѓање заради нејзино
опремување до предавањето на стварта на лицето кое е овластено со неа да располага
на аеродромот на определувањето или на некое друго место на кое ќе слета
воздухопловот. Следствено, превозникот е одговорен за настанатата штета под условите
предвидени во законот, општите услови за работење на превозникот, во временската
рамка што се смета време на превоз во смисла на ЗОСВС.
Според решенијата во ЗОСВС, превозникот одговара по концептот на објективна
одговорност во смисла на општото учење на облигациите. Сепак, мора да нагласиме дека
тоа е становиште прифатено во последните децении, меѓутоа дека во теоријата се уште
има ставови според кои превозникот одговара по концептот на субјективна одговорност,
во крајна линија, во теоријата се уште постојат контроверзии, односно дилеми и
суштински делиберации со аргументи за и против концептот на објективната одговорност
на превозникот.102 Дилемите генерално произлегуваат од решенијата предвидени во
Варшавската конвенција и Монтреалскиот протокол, кои во практиката оставаат простор
за докажување на превозникот дека штетата настанала и покрај бројните и соодветни
мерки преземени од страна на превозникот. Од друга страна, корисниците на авионските
услуги, по секоја цена настојувале да докажат квалифицирана вина на превозникот за да
го подведат под правниот режим на неограничената одговорност на превозникот.103
Превозникот нема да одговара за штетата под условите утврдени во член 60 од ЗОСВС,
ако докаже дека штетата настанала поради една или повеќе од следниве причини:
- недостатоци, кусок или својства на стварта;
- неправилното пакување на стварта, кое не го извршил превозникот или
лицето кое по негов налог или за негова сметка работело на извршување на
превозот;
- војна или вооружен судир и
- акти или дејствија на државен орган кои се однесуваат на увоз, извоз или
транзит на стоката.
Превозникот, исто така, нема да одговара за штетата настаната поради
задоцнување при превозот на стварта, ако докаже дека тој или лицето кое по негов
налог или за негова сметка работело на извршување на превозот ги презеле
сите потребни мерки за да се избегне штетата или ако докаже дека не било
можно овие мерки да се преземат. Базирајќи се на овие законски решенија, правната
доктрина зазема становиште дека примената на концептот на објективна одговорност на
превозникот е неспорна.

101 ЗОСВС, член 54/4.

102 Јакаша, Б., копнено и саобраћајно право, Загреб, 1969, стр. 444., преземено од Василевић М., оп.цит., стр.
213.
103 Филиповић Одговорност зрачног возара према Гватемалском протоколу, 1973, стр. 34-35, преземено од

Василевић М., оп.цит., стр. 214.

62
2.2.3. Сукцесивен превоз на стока во воздушниот сообраќај

Со укинувањето на одредбите од глава XIV за превоз, сукцесивното превезување

на стока, односно превозот на стока во кој што учествуваат повеќе учесници, се регулира
само преку одредбите содржани во ЗОСВС. Тоа во никој случај не значи дека општите
одредби од ЗОО нема да се применуваат, во случај кога ЗОСВС нема дава одговор на
одредени прашања. Кога станува збор за превоз во кој што учествуваат повеќе
превозници, се комплицира содржината на договорот, а уште повеќе се комплицира
лоцирањето на одговорноста на превозниците коишто учествувале во транспортната
маршрута.

Според ЗОСВС, договорот за сукцесивен превоз со воздухоплов е договор за

превоз на патници, багаж или ствари со кој превозникот (прв превозник) се обврзува да
го изврши превозот со учество на повеќе превозници (сукцесивни превозници), а
патникот, односно нарачателот на превозот се согласува со тоа. Со склучувањето на
договорот за превоз на стока, во којшто како вршители на превозничките услуги се
јавуваат повеќе превозници, се создава и однос помеѓу превозниците. Односите меѓу
сукцесивните превозници се уредуваат со договор. На односите на сукцесивните
превозници се применуваат одредбите на ЗОСВС, освен ако поинаку не е уредено во
договорот.104
За загубувањето или оштетувањето на багажот и стварите, како и за штетата
поради задоцнувањето во превозот и предавањето на испраќачот, покрај превозникот на
чијшто дел од патот дошло до штета, на испраќачот солидарно му одговара и првиот
превозник, а на примачот и последниот превозник.105 Во случаите кога може да се
утврди на чиј дел од патот дошло до загубувањето, односно оштетувањето на стварта, за
настанатата штета одговараат солидарно сите превозници.
Под влијание на потребите на бизнис секторот, честопати во практиката се
склучува комбиниран превоз (интегрален превоз во смисла на член 80 од ЗОСВС).
Имено, според став 1 на член 80 од ЗОСВС, превозникот во воздушниот сообраќај има
право договорениот превоз да го изврши со учество на превозници од другите гранки на
превозот (комбиниран превоз), ако тоа е утврдено во договорот. Учеството на повеќе
превозници во комбинираниот превоз, логично го наметнува прашањето за
надоместувањето на штета во случај на оштетување или губење на стоката. Според
ЗОСВС, превозникот кој склучил договор за комбиниран превоз одговара за штета според
прописите за надомест на штета кои важат за превозникот на чијшто дел од патот
настанала штетата. И за штетата настаната при реализирањето на комбиниран превоз на
стока, важи примената на концептот на лимитирана одговорност на превозникот, во
смисла на член 64 од ЗОСВС.106

2.3. Договор за превоз на стока во патниот транспорт

104ЗОСВС, член 77/2.

105 Види: Тушевска Б., Договор на обем во меѓународниот превоз на стока, Годишен зборник на Правен
факултет, Универзитет „Гоце Делчев“ - Штип, број 5, 2015, стр. 305-319.
106 Износот на надоместокот на штета за која превозникот одговара не може да биде поголем од 17

специјални права на влечење во денарска противвредност по килограм на тежина на стварта (ЗОСВС, член
64/1).

63
 Договорот за превоз на стока во патниот сообраќај во Република Македонија е
уреден со Закон за договорите за превоз вo патниот сообраќај („Службен весник на
Република Македонија“ бр. 23/2013 и 156/2015, во понатамошниот текст ЗДППС). Со
ЗДППС се регулираат односите кои произлегуваат од договорите за превоз на патници и
стока во внатрешниот и во меѓународниот патен сообраќај, ако со меѓународен договор
поинаку не е уредено. Договор за превоз на стока во патниот сообраќај е двострано
обврзувачки, товарен, комутативен, каузален и неформален договор. Во техничка
смисла договорите за превоз на стока во патниот сообраќај се склучуваат по концептот на
адхезиони договори, па неформалниот карактер на договорот во практиката нема некое
значење. ЗДППС изречно предвидува кои прашања од превозот на стока може да се
уредат со општите или посебни услови на превозникот. Ова со цел да се заштити
позицијата на корисниците на услугите, особено на потрошувачите во Б2Ц договорите. За
таа цел, имплементирани се решенијата од член 3-а, 3-б, 3-в во ЗДППС, како заштита на
позицијата на потрошувачите, а кои се однесуваат на подобрувањето на деловната
практика на превозниците, односно превенирање на нечесната превозничка политика
изразена преку општите или посебните услови на договорот за превоз. 107
Превозник во смисла на ЗДППС е домашно или странско физичко или правно
лице, сопственик на превозни средства, односно ги користи врз основа на договор за
лизинг, кое врз основа на договор за превоз за одреден надоместок превезува патници
и/или стока на територија на Република Македонија или надвор од нејзините граници.
Договорот за превоз на стока во патниот сообраќај се склучува помеѓу испраќачот и
превозникот. Испраќач во смисла на ЗДППС е физичко или правно лице што врз основа
на договор за превоз предава стока на превоз. Со договор за превоз на стока превозникот
се обврзува да прими и да ја превезе стоката до местото на истовар и во тоа место да ја
предаде на примачот или на друго овластено лице што ќе го одреди примачот, а
испраќачот и/или организаторот на превоз се обврзува на превозникот да му ја исплати
договорената превозници. Договорот за превоз на стока може да се склучи во писмена
форма или со образец од договор за меѓународен превоз на стоки (ЦМР образец) или
товарен лист за внатрешен превоз или врз основа на потврден налог за товарање.
Договорот за превоз во писмена форма се потпишува меѓу организатор на превоз и/или
испорачател на стоката и/или примачот на стоката и превозникот, независно од тоа кој е
испорачател, а кој примач на стока.
По основ на склучениот договор за превоз, односно прифатените општи услови за
превоз на стока, превозникот е должен предметот што го примил за превоз да му го
предаде на определеното место на испраќачот или на определено лице (на примачот).
Испраќачот е должен да го извести превозникот за видот на пратката и за нејзината
содржина, и за количество, и да му соопшти каде треба да биде превезена пратката,

107 Во општите и посебните услови за работење на превозниците во патниот сообраќај, превозникот и

испраќачот на стоката може да договорат поинаку услови од оние утврдени во ЗДППС. Изречно, во самиот
ЗДППС е предвидена ова можност, истовремено е предвидено и во кои случаи не може да се предвидуваат
поинаку решенија, односно што е тоа што претставува императив во ЗДППС. Во ова смисла се решенијата од
член 2 и 3. Имено, односите кои произлегуваат од договорите за превоз на патници и стока во внатрешниот и
во меѓународниот патен сообраќај уредени со овој закон можат и поинаку да се уредат со договор ако тоа со
овој закон не е забрането. Понатаму, Со општите услови на превозот или со други договорни одредби меѓу
превозникот и патникот, односно испраќачот на стока и/или организатор на превоз, не можат да се предвидат
одредби со кои превозникот, наполно или делумно, се ослободува од одговорноста предвидена со овој закон,
да се префрлува товарот на докажувањето на превозникот или се предвидуваат ограничувања на
одговорноста поповолни за превозникот од ограничувањата предвидени со овој закон. Корисникот на
превозот и/или организаторот на превоз со договорните одредби презема обврски кои не може да се
поповолни од договорните одредби за превозникот, мора да ги исполнува и применува одредбите од овој
закон кои се однесуваат на постапките за спроведување на тендери за избор на најповолен превозник, како и
да ги почитува определените рокови за исплата на надоместок за извршениот превоз во патниот сообраќај.

64
името и адресата на примачот на пратката, своето име и својата адреса, како и се друго
што е потребно за да може превозникот да ги исполни своите обврски без одлагање и
пречки. Испраќачот има обврска кога во пратката се наоѓаат скапоцености, хартии од
вредност или други скапоцени предмети, да го извести за тоа превозникот во моментот на
нивното предавање за превоз и да му ја соопшти нивната вредност. Кога се работи за
превоз на опасен предмет или на предмет за кој се потребни посебни услови за превоз,
испраќачот е должен за тоа да го извести превозникот навреме, така што тој да може да
преземе соодветни посебни мерки.
Договарачите можат да се спогодат за пратката предадена на превоз да се
направи товарен лист. Товарниот лист идентична функција како и товарните листови во
другите собораќајни гранки, освен во поморскиот превоз на стока, каде што е познат како
коносман.108 Товарниот лист издаден од превозникот во патниот собораќај треба да
содржи: име и адреса на испраќачот и на превозникот, вид, содржина и количество на
пратката, како и вредност на скапоценостите и на другите скапоцени предмети, место на
определувањето, износ на надоместокот за превоз, односно забелешка дека
надоместокот е платен однапред, одредба за износот со која е оптоварена пратката,
место и ден на издавањето на товарниот лист. Во товарниот лист можат да бидат
внесени и други одредби од договорот за превоз. Товарниот лист мора да биде потпишан
од двата договарача.
Товарниот лист може да содржи одредба „по наредба“ или да гласи на доносител.
Во ситуациите кога товарниот лист се издава „по наредба“ или на „доносителот“,
правата инкорпорирани во него може да биде пренесени по пат на индосамент или со
физичко предавање на товарниот лист. Како и кај железничкиот и воздушниот превоз на
стока, товарниот лист е независен од договорот за превоз. Попрецизно, постоењето и
полноважноста на договорот за превоз се независни од постоењето на товарниот лист и
неговата точност. Ако не е издаден товарен лист, испраќачот може да бара од
превозникот да му издаде потврда за приемот на пратката за превоз со податоците што
треба да ги содржи товарниот лист.
По основ на склучениот договор за превоз, ЗДПП изречно предвидува обврски за
испраќачот на стоката, помеѓу кои и должноста да го спакува предметот на пропишаниот
или вообичаениот начин за да не дојде до настанување на некаква штета или до
загрозување на сигурноста на луѓето или на добрата.
Од друга страна, како субјект што треба да постапува со внимание на добар
стопанственик, превозникот е должен да му сврти внимание на испраќачот за
недостатоците на пакувањето што можат да се забележат, инаку ќе одговара за
оштетувањето на пратката што би се случило поради тие недостатоци. Во контекст на ова
е пресудата на Основниот суд од Велес, донесена во спорот заведен под број
TС.бр.41/12.109 Имено, по основ на утврдената фактичка состојба, и изведените докази во
постапката, Судот утврдил:

108 Коносманот е стоковна хартија од вредност и сопственички документ. Од овие својства на коносманот,
произлегува правната претпоставка дека лицето имател на коносманот е сопственик на правата
инкорпорирани во коносманот. По основ на ова карактеристики на коносманот, во меѓународниот превоз на
стока, се овозможува дистанциона продажба на стока, во физичко отсуство на стоката. Попрецизно, преку
предавање на коносманот од еден на друг субјект, се пренесува и правото на сопственост врз стоката што се
уште се пренесува по одредена транспортна маршрута. Придонесот и значењето на коносманот во
меѓународната трговија е големо и тоа не само во бизнис секторот, туку и во банкарскиот сектор. Види
повеќе: Тушевска Б., Advantage and disadvantages of Seadocs and Bolero system in electronic transfer of bill of
lading, Втора меѓународна научна конференција Зборник на трудови „Влијанието на научно – технолошкиот
развиток во областа на правото, економијата, културата, образованието и безбедноста во Република
Македонија“, 1 (2). стр. 218-228.
109 Целиот текст на пресудата е достапен на: http://www.osveles.mk/Odluki.aspx?odluka=8017, [пристапено на:

22 декември, 2017].

65
 согласно чл.11 од ЦМР Конвенцијата, превозникот не бил должен да
испита дали сите документи и известувања се точни и потполни, а испраќачот
во овој случај фирата И. од В. Холандија, судот оцени дека е одговорна спрема
превозникот сега тужителот за штетата-испуштена корист која се случила
поради тоа што документацијата за стоката изготвена од негова страна била
неточна, а во овој случај штетата не настанала по вина на превозникот и дека
тој е носителот на обврската што произлегува од конкретно поставеното
тужбено барање во овој случај.
Во конкретниов случај испраќачот не му ги дал потребните податоци на
превозникот за стоката, заради што тужителот како превозник претрпел штета
со задржување на неговото возило 18 дена и за овој период тужителот не
можел да го користи за вршење на дејноста заради која е регистриран како
правно лице. Во склоп на сето ова судот го ценеше и фактот дека испраќачот во
писмен допис до Царинарница С. ја признава вината и ја платил казната за
возачот што се потврдува и од налогот за уплата од 28.09.2007 година од кој
судот го утврди фактот дека паричната казна ја платил испраќачот на стоката И.
Х.
Судот ги ценел и наводите на тужителот дека тужителот изготвил и на
тужениот му ја доставил фактурата бр.47 од 05.10.2007 година за дополнителни
трошоци за превоз на износ од 206.962,00 денари предмет на овој спор, а
тужениот ја примил, уредно ја прокнижил во својата книговодствена евиденција,
и не му ја вратил и не му ја платил, но оцени дека се неосновани бидејќи
тужениот фактурата му ја вратил на тужителот со писмено книжно задолжение
бр.770 од 21.12.2007 година бидејќи не ја прифаќа фактурата и доставената
фактура е во спротивност со начелото на совесност и чесност предвидено во
чл.5 од ЗОО и начелото на забрана на злоупотреба на право предвидено во
чл.6 од ЗОО според кое забрането е вршење на право од облигационите односи
спротивно на целта заради која е тоа со закон установено или признаено.
Од горенаведените причини судот утврдил дека тужителот не
успеа да докаже дека тужениот има вина за задржувањето на ТМВ на
граничниот премин К., а во Република Србија и тужениот не е пасивно
легитимиран да биде носител на обврската во оваа постапка, туку
вина постои на страна на испраќачот на стоката и затоа судот оцени
дека неосновани се наводите на тужителот дека претрпел штета во
форма на испуштена корист по вина на тужениот па одлучувајќи во
границите на поставеното тужбено барање согласно чл.2 од ЗПП
одлучи како во диспозитивот на пресудата ценејќи ги доказите и
применувајќи ги горецитираните одредби од материјалното право.
Превозникот не одговара за оштетување на пратката ако испраќачот, иако му е
свртено внимание за недостатоците на пакувањето, барал превозникот да ја прими
пратката за превоз со тие недостатоци. Превозникот е должен да ја одбие пратката ако
недостатоците во нејзиното пакување се такви што да може да биде загрозена сигурноста
на лицата или добрата или да биде причинета некаква штета. За штетата која поради
недостаток во пакувањето ќе ја претрпат трети лица за време додека предметот се наоѓа
кај превозникот одговара превозникот, а тој има право да бара надомест од испраќачот.
Превозникот е должен да го извести примачот без одлагање дека пратката е
пристигната, да му ја стави на располагање како што е договорено и да му го поднесе
товарниот лист ако е издаден.
Во случај кога е издаден товарен лист по наредба или со доносител, тој е должен
да постапи, само ако во товарниот лист е означено лицето во местото на
определувањето кое треба да се извести дека пратката е пристигната. Превозникот

66
одговара за загубување или оштетување на пратка што би се случило од моментот на
преземањето до нејзиното предавање, освен ако се причинети со дејствие на
овластеното лице, со својствата на пратката или со надворешни причини што не можеле
да се предвидат, ниту да се избегнат или отстранат. Ништовни се одредбите на
договорот за превоз, на општите услови за превоз, на тарифата, или на некој друг општ
акт со кои се намалува оваа одговорност.
Полноважна е одредбата со која однапред се определува највисокиот износ на
надоместокот, под услов да не е во очигледен несразмер со штетата. Ова ограничување
на износот на надоместокот не важи ако превозникот ја причинил штетата намерно или со
крајно невнимание. Ако не е договорено поинаку, висината на надоместокот се
определува според пазарната цена на пратката во времето и местото на предавањето за
превоз.
Превозникот што ќе му довери на некој друг превозник целосно или делумно
извршување на превозот на пратката што ја примил за превоз, останува и натаму
одговорен за нејзиниот превоз од нејзиниот прием до предавањето, но има право на
надомест од превозникот кому му ја доверил пратката. Ако вториот превозник од првиот
превозник со пратката го преземе и товарниот лист, тој станува договорна страна во
договорот за превоз, со права и должности на солидарен должник и солидарен
доверител, чии удели се сразмерни со неговото учество во превозот. Истото важи и кога
за извршувањето на превозот на некоја пратка со еден ист договор ќе се обврзат повеќе
превозници кои ќе учествуваат во превозот еден по друг.
Секој од повеќето превозници има право да бара да се утврди состојбата на
пратката во моментот кога му се предава заради извршување на неговиот дел од
превозот. Солидарните превозници учествуваат во поднесувањето на штетата сразмерно
со нивните удели во превозот, освен оној што ќе докаже дека штетата не настанала
додека тој ја превезувал пратката. Приговорите направени на подоцнежниот превозник
дејствуваат и спрема сите поранешни.
Заради обезбедување наплата на надоместокот за превоз и на нужните трошоци
што ги направил во врска со превозот, превозникот има право на залог над предметите
што му се предадени заради превоз и во врска со превозот, додека ги држи или додека
има во раце исправа со помош на која може да располага со нив.
Превозот на стока во патниот сообраќај го познава концептот на сукцесивен
превоз на стока. Попрецизно, причините поради кои сукцесивниот превоз почна да
доминира во меѓународната трговија се идентични во сите сообраќајни гранки. Оттука и
причините се идентични како и во железничкиот и авионскиот превоз на стока. Имено,
според ЗДППС, кога во извршувањето на превозот учествувале повеќе превозници еден
по друг, нивните побарувања во врска со извршувањето на превозот се обезбедени, исто
така со овој залог и последниот превозник е должен, ако товарниот лист не содржи нешто
друго, да ги наплати сите побарувања според товарниот лист. Побарувањата на
поранешниот превозник, како и неговото право на залог, преминуваат според самиот
закон врз подоцнежниот превозник кој му ги исплатил тие побарувања. Тоа исто важи и
ако превозникот ги исплати експедитеровите побарувања.
Во интерес на заштита на правата на превозникот, законодавецот во ЗДППС
изречно го предвидел заложното право, како средство за обезбедување на побарувањето
што го има спрема испраќачот на стоката со кој влегов во облигација.

3. Договор за комисион

3.1. Поим на договор за комисион

67
 Договорот за комисион спаѓа во категоријата договори што се правен основ за
вршење на услуги. Основни карактеристики на договорот за комисион се двострано
обврзувачкиот карактер, товарноста, комутативноста, каузалноста, и
неформалноста. По својата правна природа договорот за комисион е налог, па во насока
на ова е и решението од член 828 каде е предвидено дека врз договорот за комисион
сообразно се применуваат правилата за налогот, доколку со правилата за комисионот
поинаку не е определено.
Со договорот за комисион се обврзува комисионерот за надомест (провизија) да
изврши од свое име и за сметка на комитентот една или повеќе работи што му ги
доверува комитентот.110 Од самата законска дефиниција на поимот на комисион,
произлегува дека законодавецот се определил за концепцијата дека по налог на
комитентот, комисионерот може да врши каква било работа во согласност со закон,
деловната практика и обичајното право. Попрецизно, ЗОО не познава само продажен или
куповен комисион, иако битно е да се истакне дека во практиката договорите за комисион
генерално се склучуваат со цел продажба или купување за сметка на друго лице.
За извршувањето на своите обврски од налогот, комисионерот има право на
надомест и кога овој не е договорен (ЗОО, член 827/2). Ова законско решение се базира
на фактот што комисионерите се специјализирани трговци кои имаат обврска совесно и
стручно да ги реализираат обврските од налогот на комитентот. Попрецизно,
комисионерот е должен да ги чува доверените стоки со внимание на добар
стопанственик. По основ на позицијата во која настапува во односите со трети лица
(најчесто купува и продава), комисионерот се изедначува со експедитерот, а е
дијаметрално спротивен со концептот на трговско застапување (агентура). Под
генералната обврска на комисионерот да ги штити интересите на комитентот влегуваат
повеќе законски предвидени обврски и тоа:
- обврска да го обесштети комитентот доколку му продал стока на лице за
коешто знаел дека е презадолжено;
- обврска да му ја надомести на комитентот разликата, како и причинетата
штета, што е последица на склучувањето на договор со трето лице под неповолни
услови.
По основ на договорот за комисион, комисионерот има обврска чува доверените стоки со
внимание на добар стопанственик, како и да ја осигури доколку тоа е предвидено во
налогот даден од комитентот. Во случај кога тој не ја осигурил стоката, а тоа било
наведено во налогот како негова обврска, тој одговара за настанатата штета на
комитентот во случај на случајно пропаѓање или оштетување. Како субјект кој што треба
да настапува со внимание на добар стручњак, комисионерот е должен при преземањето
од превозникот на стоките што му ги испратил комитентот, да ја утврди нивната состојба
и да го извести без одлагање комитентот за денот на пристигнувањето на стоките, како и
за видливите оштетувања или кусокот, инаку ќе одговара за штетата што поради тоа
пропуштање би настанала за комитентот (ЗОО, член 833/1). Покрај ова, комисионерот е
должен да ги преземе и сите потребни дејствија кои се однесуваат на зачувување на
правата на купувачот спрема продавачот во случај на материјални недостатоци на
стоката, неправилното пакување, несоодветната количина итн.
Комисионерот има обврска да го известува комитентот за сите промени на стоките
поради кои тие би можеле да загубат од својата вредност. Доколку, комисионерот
констатира дека нема време за чекање на неговите упатства или дека тој одолжува со
давањето упатства, во случај на опасност од позначително оштетување на стоките,
комисионерот е должен да ги продаде на најпогоден начин.

110 ЗОО, член 827/1.

68
 Комисионерот одговара за исполнувањето на обврските на својот содоговарач
само ако посебно гарантирал дека тој своите обврски ќе ги исполни (делкредере), во кој
случај тој одговара солидарно со него. Комисионерот кој гарантирал за исполнувањето на
обврските на својот содоговорач има право и на посебен надомест (делкредере
провизија). Комитентот е должен да му исплати на комисионерот надомест кога ќе биде
извршена работата што ја извршил комисионерот, како и ако извршувањето на работата
биде спречено од некоја причина за која одговара комитентот (ЗОО, член 838/1).
Во случај на постапно извршување, комисионерот може да бара сразмерен дел од
надоместокот по секое делумно исполнување. Ако не дојде до извршување на склучената
работа од причини за кои не одговараат ни комисионерот ни комитентот, комисионерот
има право на соодветен надомест за својот труд. Комисионерот што постапил нечесно
спрема комитентот нема право на надомест.
Комисионерот има право на залог над предметите што се предмет на договорот за
комисион додека тие предмети се наоѓаат кај него, или кај некој кој ги држи за него или
додека тој има во рацете исправа со помош на која може да располага со нив. Од
вредноста на тие предмети комисионерот може да ги наплати пред другите доверители
на комитентот своите побарувања врз основа на сите комисиони работи со комитентот,
како и врз основа на заемите и авансите дадени на комитентот, без оглед на тоа дали
настанале во врска со тие предмети или со некои други. Право на првенствена наплата
има комисионерот од побарувањата што извршувајќи го налогот, ги стекнал за сметка на
комитентот.

7. Договор за шпедиција

7.1. Поим на договор за шпедиција

Договорот за експедирање111 е двострано обврзувачки, синалагаматички,

комутативен консензуален, и неформален трговски договор. Со договорот за
експедирање се обврзува експедиторот да склучи, заради превоз на определен предмет
од свое име и за сметка на налогодавачот, договор за превоз и други договори потребни
за извршување на превозот, како и да ги изврши другите вообичаени работи и дејствија, а
налогодавачот се обврзува да му исплати определен надомест.112 Од самата законска
дефиниција на поимот на експедирање (шпедиција), јасно произлегува дека во односите
со третите лица, превозникот, контролорот на стока, складиштарот,
осигурителната компанија итн., експедиторот настапува во свое име, а за сметка на
налогодавачот.
Во ставот 2 од истиот член (883), законодавецот ја предвидува можноста страните
да се договорот, експедиторот да склучува договор за превоз и да презема други правни
дејствија од името и за сметка на налогодавачот. Ова практично значи дека во Република
Македонија постои законски основ шпедитерот да настапи како комисионер и како
застапник (агент). Сепак, мора да се има предвиде дека првиот случај (настапување во

111 Терминот шпедиција потекнува од латинскиот збор „expedire“ што во теоријата буквално се преведува како
„уредување“, „решавање“. Ваквиот израз, во деловната практиката се среќава како „експедирање“,
„испраќање“. Во странската правната теорија и практика „шпедитерот“ се среќава под називите – Spediteur
(Германија), spedizionere (Италија), commissionare de transport (Франција), forwarding agent, freight forwarder
(Англија) и во суштина претставува услужна организација чија основна задача во промет е организирање
превоз на стоки и истовремено преземање на сите други потребни дејствија во функција на успешно
транспортирање на стоката. Во нашиот правен систем, називот „шпедиција“ се изедначува со називот
„експедирање“.
112 ЗОО, член 883/1.

69
свое име а за сметка на друга) претставува правило, вториот, во име и сметка на друго
лице, претставува исклучок, односно концепт што страните треба да го утврдат во
договорот.
Определувањето на позицијата на шпедитерот во односите со третите лица има
исклучително битно значење за деловната практика. Ова особено поради прашањето за
определувањето на одговорноста на шпедитерот за работата на третите лица, како и
поради фактот што во деловната практика на полето на шпедицијата се познати и
меѓушпедитерите и подшпедитерите, кои честопати со својата позицијата го
комплицираат детерминирањето на односите и одговорноста за обврските преземено со
договорот.113 Истовремено, имаат битна улога во реализирањето на делокругот на
работните обврски делегирани до страна на шпедитерот.
Според законската концепција на Македонскиот шпедитер, основната негова
обврска е да го организира превозот на стока, и да ги преземе другите потребни
дејствија во функција на превезување на стоката до договорената дестинација.114
Шпедитерот нема обврска да ја превезува стоката, туку да го организира превозот на
стоката, водејќи сметка за интересите на налогодавачот, односно почитувајќи ги начелата
на економичност, безбедност, сигурност во експедирањето на стоката до договорената
дестинација. Во насока на ова, шпедитерот единствено одговара за погрешната примена
на концептот на инстрадиција. 115
Налогодавачот може да се откаже од договорот по своја волја, но во тој случај е
должен на експедиторот да му ги надомести сите трошоци што ги имал дотогаш, и да му
исплати сразмерен дел од надоместокот за дотогашната работа. Во корелација со член
883 од ЗОО, на договорот за шпедиција се применуваат и одредбите од договорот за
комисион, односно за трговско застапување, во случаите што не се уредени одредбите за
содржани во глава XXV.116 Ова законско решение укажува на фактот дека шпедитерот
може да настапи и како трговски застапник, и како комисионер. Во деловната практика,
шпедитерот честопати врши и складишни, превознички, контролорни услуги. Следствено,
на односите кои настапуваат во врска со вршењето на овие дејности се применуваат
правилата кои ги уредуваат односите од договорите за комисион, превоз, трговско
застапување итн. Во насока на ова е и пресудата на Основен суд Велес, донесена во
спорот заведен под број ПЛ1-ТС.бр.341/13, каде Судот на база на изнесените факти и
изведените докази, го задолжил тужениот да го плати долгот за извршените услуги на
налогодавачот. 117
Имено, во предлогот тужителот наведува дека со тужениот биле во
должничко-доверителски односи и врз основа на фактури има пристигнато
парично побарување спрема тужениот во износ од 1.142.517,00 денари, а по
извршен транспорт на керамички плочки со камиони. Во прилог доставува

113 Меѓушпедитерот се разликува од подшпедитерот по делокругот на работните обврски што ги преземаат со

налогот на налогодавачот. За разлика од меѓушпедитерот во чиј обем на работа влегува заштитата на
интересите на налогодавачот, подшпедитерот води сметка само за задачите кои му се делегирани од страна
на главниот шпедитер. Подшпедитерот е лице на кое шпедитерот во целост му го доверува извршувањето на
шпедитерските работи и одговара за неговата работа. Види повеќе: Николовски А., Плавшиќ С., оп.цит., стр.
114 Ја истакнуваме законската концепција во определувањето на статусот на шпедитерот од причина што во

денешницата, класичниот шпедитерот одамна ја изгуби својата позицијата, следствено во деловниот промет
шпедитерите функционираат како транспортни оператори, 3ПЛ обезбедувачи на услуги, логистички
оператори итн. Види повеќе: Тушевска Б., Шпедицијата во домашниот и меѓународен промет на стоки, Скопје,
2011, стр. 224.
115 Zelenika R., Pravno regulisanje špediterske djelatnosti u Jugoslaviji, Rijeka, str. 38.
116 Во домашниот правен систем и системите кои припаѓаат на континентална Европа, шпедитерот се

изедначува со комисионерот по својата правна природа. Ова од причина што тој настапува во правниот
промет исто како што настапува и самиот комисионер – во свое име, а за туѓа сметка.
117 Целиот текст на пресудата е достапен на: http://www.osveles.mk/Odluki.aspx?odluka=20596, [пристапено на:

5 јануари, 2017 година].

70
 фактури во кои е наведено да се однесуваат за надомест за услуги за
складишнина на стока за определен период и цена со валути за исплата. Во
приговорот тужениот наведува дека тужбата на тужителот е неоснована,
тужителот никогаш нема вршено транспорт на керамички плочки за тужениот,
ниту некогаш постоел должничко-доверителски однос помеѓу странките.
Приложените фактури од тужителот се однесуваат на складирање на
магнезиум на ден 15.04.2006, 04.05.2006 и 23.04.2006 година кој е примен од
испорачател од Франција, а се работи за период од месец јуни 2010 до месец
јуни 2013 година. Тужениот ги нема примено фактурите, нема увезено
магнезиум од Франција, тужителот кон фактурите нема приложено финансов
меѓународен транспортен документ од кој може да се утврди дека магнезиумот
е увезен и е сопственост на тужениот.
Според прибавените документи од тужениот, магнезиумот е сопственост
на други правни лица и тужителот претходно неосновано во согласност со
претходниот законски застапник на тужениот има наплатено складишнина за
магнезиум кој не бил увезен од тужениот, за што приложува меѓународни
товарни листови за кои фактурите за превоз се книжени и платени од правното
лице М.Л. од К., а тужениот не е сопственик на магнезиумот и нема пасивна
легитимација.
Тужителот согласно член 115 од ЦЗ примената пратка не можел да ја
чува подолго од 12 месеци и немал можност да фактурира. Приговара и на
висината на фактурите од причина што се работи за отпад од магнезиум.
Предлага судот приговорот да го усвои, а решението на нотарот да го укине.
Побара трошоци. Во поднесок од 27.08.2013 година, полномошникот на
тужителот наведе дека при изготвување на предлогот направена е техничка
грешка во основот на фактурите кои се однесуваат за лежарина (складишнина)
на магнезиум, видно од пријавата (ИМА 7) која се однесува на складирање под
царински надзор и е заверена од ЦУ на РМ и поднесена од правното лице М.Ш.
како шпедитер, сопственик-увозник на стоката е тужениот.
Шпедитерот не можел без налог на сопственикот на стоката да располага
со неа. Тужениот и порано увезувал и складирал магнезиум кај тужителот за
што постои правосилна и извршна пресуда ПСС бр.772/07 од 07.02.2008 година
на Основниот суд во Велес. Приложил наод и мислење на вешто лице С.Ф. од
С... Со поднесок од 02.09.2013 година, полномошникот на тужениот ги оспори
наводите на тужителот, да помеѓу странките не е склучен договор за
складирање и тужителот нема издадено складишница и согласно чл.793 од ЗОО
тужителот бил должен по истекот на една година даја продаде стоката на јавна
продажба, што е во согласност и со чл.90 и чл.115 ст.2 од Царинскиот закон.
Попратните царински документи не се доставени од тужителот кон фактурите.
Тужениот ги нема добиено предметните фактури, на залиха нема магнезиум, а
превозот на стоката бил платен од страна на друга фирма-М.Л. ДОО К.., па
тужениот нема пасивна легитимација за водење на спорот.
Позицијата на шпедитерот во деловната практика и согласно ЗОО битно се
менува во случаите познати како „специјални работи на шпедитерот“. Во
специјалните работи на шпедитерот влегуваат:
- контрола на квалитетот и квантитетот на стоката;
- Издавање гарантни писма (Letter of Indemnity);
- Застапување на налогодавачот во постапка за регрес спрема трети
лица;
- Товарање, истовар и претовар на стока;
- складирање на стоката;

71
 - пакување на стоката
Извршувањето на специјалните работи на шпедитерот ја менува неговата
позиција, следствено и неговата одговорност за извршените работни задачи.118 Доколку
шпедитерот го прифати налогот за контрола на стоката што е предмет на експедирање,
должен е со внимание на добар стручњак. Во современиот промет на стоки,
спроведувањето контрола врз стоката од страна на шпедитерот, го претставува
концептот на added value services даден од страна на шпедитерите. Во контекст на ова е
и пакувањето на стоката согласно Европските и светски стандарди на пакување, што се
од икслучително битно значење за меѓународниот превоз на стока. Во категоријата
„специјални работи на шпедитерот“ влегува издавањето на гарантни писма и тоа:
гарантно писмо за откуп на стоката (Letters of guarantee at Discharge) и гарантно писмо за
издавање чист коносман/товарница (Letter of indemnity at shipment). Едно од
најексплоатираните гарантни писма во прометот на стоки е „гарантното писмо за
издавање на чист коносман.“ Гарантното писмо „letter of indemnity“ за издавање „чист
коносман“ претставува писмено преземена обврска на испраќачот на стоката да го
обесштети превозникот од која било штета настаната поради издавањето „чист
коносман,“ во случаите кога фактички примената стока не се наоѓа во состојба
опишана во коносманот.
За транспортниот бизнис, издавањето гарантно писмо при товарањето на стоката
(at shipment) е карактеристично и во случај кога продавачот (шпедитерот како
консигнатор на стоката) го става под притисок превозникот да му издаде антидатиран
коносман со цел датумот (кој реално не кореспондира со датумот кога стоката е
товарена на бродот) наведен во него да се поклопи со датумот утврден во банкарскиот
акредитив или договор за продажба. Антидатираниот коносман ќе му овозможи на
продавачот да го наплати отворениот акредитив од страна на купувачот. Во спротивно,
доколку во акредитивот е утврдено дека продажната цена единствено може да се исплати
доколку стоката е товарена на датумот утврден во акредитивот, непоседувањето
антидатиран коносман, практично ја оневозможува трансакцијата поконкретно нејзината
наплата.119
На оправданоста на вака воспоставената практика во трговијата, транспортниот и
шпедитерскиот бизнис, судовите и арбитражите гледаат апсолутно сомнително.
Попрецизно, судовите и арбитражите ја третираат ова практика како измамничка. Во ова
смисла, антидатираните и фалсификуваните коносмани претставуваат рак за
меѓународната трговија. Коносманот во меѓународната трговија се издава со цел на
него и податоците содржани во него да може да се повикаат третите лица/ учесници во
трансакцијата – примачите на стоката, банките, индосантите.120
Гарантното писмо за издавање „чист коносман“ е плод/резултат на обидот на
транспортниот сектор да ги задоволи потребите на своите клиенти (конкуренцијата,
желбата за поголем профит и зафаќање на што поголем простор во сообраќајната
сфера) чија единствена цел е да ја наплатат цената за испорачаната стока или
издадениот акредитив преку презентирањето „чист товарен“ лист за кој превозникот
знае дека постојат недостатоци. Помеѓу „чистиот коносман“ и „антидатираниот
коносман“ како инструменти на измамничката деловна практика постојат одредени
разлики. Генерално, кај издавањето „антидатиран коносман“ нема ништо измамничко во
поглед на дескрипцијата на стоката, туку во датумот кога е издаден коносманот. Сепак
„антидатираниот коносман“ има третман на „нечист коносман“. Во функција на ова,

118 Turina A., Međunarodna špedicija, Rijeka, II knjiga, 1966.

119 Shepherd S., Letters of indemnity against dischrge without bill of lading, 2011, pp. 3.
120 Tetley W., op. cit., p. 12.

72
превозникот кој свесно/намерно внесува датум кој не кореспондира со вистинскиот датум
на товарање на стока, станува учесник во измамничката практика. 121
Во денешницата, издавањето гарантно писмо во замена на функцијата на чистиот
коносман е во рацете на шпедитерите и превозници. Имено, и покрај сериозните
теоретски критики, во деловната практика гарантните писма се перципираат како
„додадена вредност“ на шпедитерските услуги, односно неговите специјални работи.

7.1. Права и обврски на договорните страни

Во категоријата основи обврски на шпедитерот влегуваат обврските за:

- предупредување на налогодавачот за недостатоците во неговиот налог,
особено за оние што го изложуваат на поголеми трошоци или на штета;
- предупредување на налогодавачот за недостатоците на пакувањето;
- во секоја прилика да постапи како што тоа го бараат интересите на
налогодавачот и со внимание на добар стопанственик.
Експедитерот е должен без одлагање да го извести налогодавачот за
оштетувањето на предметите, како и за сите настани од значење за него и да ги преземе
сите потребни мерки заради зачувување на неговите права спрема одговорното лице.
Експедиторот е должен да се придржува кон упатствата за правецот на патот, за
средствата и начинот на превозот, како и кон другите упатства добиени од
налогодавачот.
Ако не е можно да се постапи според упатствата содржани во налогот,
експедиторот е должен да бара нови упатства, а ако за тоа нема време или е тоа
невозможно, експедиторот е должен да постапи како што тоа го бараат интересите на
налогодавачот. За секое отстапување од налогот, експедиторот е должен без одлагање
да го извести налогодавачот.
Ако налогодавачот не го определил ниту правецот на патот, ниту средството
односно начинот на превозот, експедиторот ќе ги определи како што бараат интересите
на налогодавачот во дадениот случај. Ако експедиторот отстапил од добиените упатства
одговара и за штетата настаната поради виша сила, освен ако докаже дека штетата би се
случила и да се придржувал кон дадените упатства.
Налогодавачот е должен да му исплати на експедиторот надомест според
договорот, а ако надоместокот не е договорен, тогаш надомест што е определен со
тарифата или со некој друг општ акт, а во недостиг на овој, надоместокот го определува
судот. Налогодавачот е должен да му ги надомести на експедиторот потребните трошоци
направени заради извршување на налогот за експедирање на предмети. Експедиторот
може да бара надомест на трошоците веднаш откако ги направил.
Налогодавачот е должен, на барање од експедиторот, да му ја авансира
потребната сума за трошоците што ги бара извршувањето на налогот за експедирање на
предмети. Кога со договорот за експедирање е определена една вкупна сума за
извршување на налогот за експедирање на предмети, таа го опфаќа надоместокот врз
основа на експедирање и надомест за превоз и надоместокот на сите други трошоци, ако
не е договорено ништо друго. Во тој случај експедиторот одговара и за работата на
превозникот и на другите лица со кои се послужил преку овластувањата од договорот.
Експедиторот може во извршувањето на добиените налози да организира збирно
експедирање, освен ако тоа е исклучено со договорот.

121Види: http://www.fta.co.uk/policy_and_compliance/sea/long_guide/letters.html, [пристапено на: 10 јануари,

2017].

73
 Ако со збирното експедирање постигне разлика во возарината во корист на
налогодавачот, експедиторот има право на посебен дополнителен надомест. Во случај на
збирно експедирање, експедиторот одговара за загубувањето или оштетувањето на
предметите настанати за време на превозот до кои не би дошло да немало збирно
експедирање.
Заради обезбедување наплата на своите побарувања настанати во врска со
договорот за експедирање, експедиторот има право на залог над предметите предадени
заради експедирање и во врска со експедирањето се додека ги држи или додека има во
рацете исправа со помош на која може да располага со нив. Кога во извршувањето на
експедирањето учествувал и друг експедитор, тој е должен да се грижи за наплатата на
побарувањата и за остварувањето на правото на залог на претходните експедитори. Ако
друг експедитор ги исплати експедитеровите побарувања спрема налогодавачот, тие
побарувања и правото на експедиторот на залог преминуваат врз него според самиот
закон. Тоа истото станува ако друг експедитор ги исплати побарувањата на
превозникот.122

7.3. Посебни случаи на експедирање

7.3.1. Збирна шпедиција

Под поимот збирна шпедиција се подразбира организирање заеднички увоз-извоз

на повеќе (поединечните) пратки, доставени или преземени од шпедитерот, по налог на
различни комитенти. Збирната (групна) шпедиција подразбира формирање збирен товар
на база на којшто преку склучување на договор за превоз, товарот се пренесува до
(претходно) утврдената дестинација. Организирањето збирена шпедиција, односно
организирањето збирен превоз влегува во категоријата специјални работи на
шпедитерот. Во практиката на деловното работење на шпедитерот, организирањето на
збирен превоз се перципира како исклучително битно подрачје на дејствување на
шпедитерот, што бара високо ниво на стручност во реализацијата. Од аспект на
сообраќајната гранка во која што се организира збирниот превоз, постојат неколку видови
збирна шпедиција, и тоа: железничкиот, патниот, поморскиот, воздушниот и
мултимодалниот-комбиниран транспорт. Сепак, збирната шпедиција најпрво се појавува
во железничкиот транспорт.123 Атрактивноста на збирниот превоз на стока во
железничкиот сообраќај произлегува од посебните тарифни ставки што се однесуваат на
збирниот промет. Сето ова придонело и за појава на специјализирани шпедитерски
друштва, кои исклучиво се занимаваат со збирно експедирање стока.
Организирањето збирна шпедиција е експлицитна законска материја во Република
Македонија. Имено, ЗОО во делот на посебни случаи на експедирање изречно ја
определува позицијата на шпедитерот, што е придонесува кон редуцирање на судските
процесни кои произлегуваат од збирната шпедиција. Според ЗОО, шпедитерот има право
да организира збирна шпедиција доколку со договорот не е поинаку одредено. Така,
експедиторот може во извршувањето на добиените налози да организира збирно
експедирање, освен ако тоа е исклучено со договорот (ЗОО, чл. 901/1). Организирањето
збирен пренос раѓа одредени бенефиции за шпедитерот. Имено, доколку шпедитерот
реализира збирна експедирање, тој стекнува право на дополнителен хонорар како
надомест за намалување на трошоците околу експедирање. Оттука, ако со збирното

122 Vizner B., Komentar Zakona o obveznim odnosima, Zagreb, 1978.

123 Zelenika R., Međunarodna špedicija, Pula, 1985, str. 282.

74
експедирање се постигне разлика во возарината во корист на налогодавачот,
експедиторот има право на посебен надомест (ЗОО, чл. 901/2). Паралелно со
зголемувањето на хонорарот, се зголемува одговорноста на шпедитерот во случај на
штета која настанала поради збирното експедирање. Сепак шпедитерот може да се
ослободи од одговорност доколку докаже дека штета би настанала независно од тоа дали
пратките биле транспортирани во група со други пратки.
Шпедитерот може која било помала пратка да ја спои со друга (една две или
повеќе) помала во еден контејнер, и да спроведе збирно експедирање доколку во налогот
не е утврдена забрана за збирно експедирање. Така, шпедитерот може денчаните пратки
да ги отпреми во збирен промет, доколку не примил поинаков изречен и писмен налог
(член 28/1 од Општите услови за работење на шпедитерот во Република Македонија, во
понатамошниот текст, ОУРМШМ).
Организирањето на збирно отпремување-допремување на определени
материјални добра првенствено има економско значење. Попрецизно, збирното
транспортирање придонесува за намалувањето на трошоците на транспортирање,
следствено, и за намалување на центата на материјалните добра што се транспортираат.
Оттука, ако со збирното експедирање се постигне разлика во возарината во корист на
налогодавачот, експедитерот има право на посебен дополнителен надомест (ЗОО, чл.
901/2). Во врска со ова е и решението од чл. 28/3 согласно што, шпедитерот има право на
разлика во возарината постигната со збирната отпрема, но во тој случај нема право на
посебна дополнителна награда.
Во делот на организирањето на збирно експедирање, шпедитерот уште еднаш ја
потврдува својата (старо-нова) улога на носител на логистичка дејност од сферата на
транспортот. Збирното експедирање произлегува од потребата на увозниците-извозници
да пренесуваат помали пратки (пр. два кубика цевки) стока за задоволување на
сопствените и интересите на своите клиенти.124 Логистиката на шпедитерот во овој
сегмент се огледа во фактот што увозниците-извозниците своите мали пратки ги
доставуваат до складиштата на шпедитерот каде што преку консолидирање на стоката со
други (мали) пратки се потполнува просторот во еден контејнер. Попрецизно, сите
заинтересирани увозници-извозници на стока ги доставуваат своите (мали) пратки до
складиштето од каде што шпедитерот преку сортирање на стоката комплетира една
голема пратка стока. Имајќи го ова предвид, со право се констатира дека збирната
шпедиција претставува една од основните дејности на шпедитерот како елемент на
логистичкиот систем.125
Организирањето на збирно експедирање, создава економски користи во смисла на
намалување на трошоците (посебно кај железничкиот транспорт), манипулацијата со
стока, зајакнување на деловната соработка итн. Организирањето на збирно експедирање
ги поклопува интересите на налогодавачот, шпедитерот и превозникот во транспортот.
Од аспект на налогодавачот, бенефициите се огледаат во брзината и квалитетот на
преносот. Имено, збирното експедирање го анулира застанувањето и дополнувањето на
вагоните со нови (дополнителни) пратки, намалување на операциите со стока, и конечно,
обезбедува поквалитетен и побезбеден пренос. Збирното експедирање е сегмент каде
што се огледа стручноста и вештината на шпедитерот како координатор на фазите во

124 За извозникот/увозникот кој располага со два кубика (плочки, цевки, керамиди итн.) стока е апсолутно
непрофитабилно/нерационално резервирањето/плаќањето на целиот контејнер (ако закупувањето на целиот
контејнер изнесува 3000 долари, сместувањето на стоката во дел од контејнерот би изнесувало 500 долари).
Имено, барањето за организирање збирно експедирање е апсолутно оправдано кога пред
увозникот/извозникот се наоѓа следнава фактичка состојба – количината стока што треба да се експедира е
мала, цената на авионскиот транспорт е висока, а брзината на пренесувањето на пратката не е битен
елемент на зделката.
125 Čeh D., Trženje Storitev Zbirnega cestnega transporta v Intereuropi, Maribor, 2005, str. 5.

75
процесот на транспортирање. Ова во смисла на тоа што шпедитерот при збирното
експедирање води сметка нè само за количината на стоката чии што транспорт го
организира, туку и за видот, димензиите, пакувањето, начинот на товарање, истоварање
и претоварање.126
Збирното експедирање подразбира организирање транспорт од страна на
шпедитерот за повеќе поединечни испораки (збир на испораки) од страна на различни
комитенти до иста дестинација (co-load). Во светот егзистираат шпедиции кои се
специјализирани за збирен промет, така што збирниот промет претставува единствена,
односно најважна дејност во нивното работење.127
Збирениот пренос подразбира склучување на договор за превоз со еден
превозник, а за повеќе пратки на различни клиенти. Во сферата на поморскиот транспорт,
шпедитерот со бродската линија склучува договор за превоз на еден контејнер. На
превозникот не му е познато дека во еден контејнер се сместени пратки на различни
увозници-извозници. На увозниците-извозниците исто така не им е познато со кои
субјекти физички го делат контејнерот. На база на горенаведеното јасно е дека станува
збор за комплексна зделка чии што придобивки и за двата субјекти се очигледни.
Во современиот трговски промет, збирното експедирање станува составен дел на
„пакетот логистички услуги“ кон што шпедитерот се стреми, и чие практикување го
трансформира во транспортен оператор со превознички статус. Во суштина,
атрактивноста на збирното експедирање произлегува пред се од намалувањето на
транспортни трошоци при групирањето на пратките. Во практиката, со цел да се избегне
плаќањето на цел вагон или контејнер во случај на експедирање помало количество
стока, увозно-извозниот сектор бара спроведување на збирен промет. Шпедитерот пак од
друга страна е должен посебно да внимава на својствата на пратките што се групираат со
цел да не настане штета врз стоката што се пренесува групно.

7.3.2. Фиксна шпедиција

Под поимот фиксна (паушална) шпедиција (шпедиција со фиксно плаќање) се
подразбира организирање пренос на стока и преземање други (споредни) дејствија
(превоз, складирање, пакување, контрола на квалитетот и квантитетот на стоката
итн.) во интерес на преносот, за претходно утврдена (фиксна) цена (провизија).
Договарањето „фиксна шпедиција“ е во врска со предвидувањето „форфетна-збирна-
фиксна-паушална ставка за понудениот пакт шпедитерски (и друг вид) услуги.“ Под
терминот „форфетната ставка“ се подразбира паушална сума-тарифа како збир на
целокупниот пакет услуги што шпедитерот понудил да ги реализира или ги реализирал.
„Форфетната ставка“ го заменува сепарираното пресметување на надоместокот кој
шпедитерот треба да го добие за извршените услуги и како компензација за направените
трошоци.
Изработувањето на форфетни ставки е во надлежност на тарифната служба во
шпедициите. Во правната теорија се искристализирани три вида форфетни ставки, и тоа:
форфетна ставка во најтесна смисла, поширока смисла и најширока смисла. 128
Класификацијата на форфетните ставки произлегува од обемот трошоци што влегуваат
во овие категории. Имено, како што кажува и самата терминологија, во форфетната
ставка во најширока смисла влегуваат не само шпедитерската провизија, наградата,
трошоците за реализираните услуги и редовните трошоци за експедирање на стоката,

126 Во овој сегмент шпедитерот одлучува дали (согласно видот и демензиите на стоката) е најсигурно
редењето на стоката на палети, ставањето на стоката во вреќи, пакување во кутии па сместување во
контејнерот што посебна стручност и поширок обем на познавање од проблематиката.
127 Mađarić J., op. cit., str. 42.
128 Николовски А., Плавшиќ С., оп.цит., стр. 48.

76
туку и сите вонредни трошоци настанати во врска со отпремувањето/допремувањето на
стоката.129
Постоењето на фиксна (форфетна) шпедиција не се претпоставува. Таа секогаш,
однапред се предвидува со договор. Основата на овој институт ја претставуваат: 1)
договорот во кој е содржан однапред утврден (фиксен) износ кој ги опфаќа сите
надоместоци и трошоци за реализација на договорот; и 2) шпедитерската ipso iure
одговорност за работата на превозникот и третите лица ангажирани во извршувањето на
налогот на комитентот. Ова теоретско становиште произлегува од законски утврдените
решенија. Така, кога со договорот за експедирање е определена една вкупна сума за
извршување на налогот за експедирање на предмети, таа го опфаќа надоместокот врз
основа на експедирање и надомест за превоз и надоместокот на сите други трошоци, ако
не е договорено ништо друго ЗОО (чл. 900/1). Во овој случај, шпедитерот одговара и за
работата на превозникот и на другите лица со кои се послужил преку овластувањата од
договорот (ЗОО, чл. 900/2).
Експедирањето со фиксен надомест е предвидено и во ОУРМШМ. Во делот на
одговорноста на шпедитерот се предвидува дека, во ситуација кога со договорот за
шпедиција е одредена вкупна сума (целосен форфетен став за сите фази на
шпедицијата, односно транспортот) за извршување на целокупниот налог за шпедиција на
стоката, истата ја опфаќа целосната награда и надомест за сите услуги, односно награда
и надоместок по основ на шпедицијата, награда и надоместок за превоз, како и награда и
надоместок за сите други трошоци (чл. 41/2). Понатаму, правилото дека во овие случаи,
шпедитерот одговара и за работата на превозникот, како и другите даватели на услугите,
чии услуги биле опфатени во вкупната сума (чл. 41/2).
Во поглед на фиксната шпедиција, практиката покажува дека во договорот
најчесто се прецизирани трошоците што ги опфаќа паушалниот износ. Ова во смисла на
тоа дека во договорот најчесто јасно се утврдени ставките што ги наплатува шпедитерот
и останатите учесници (третите лица ангажирани од шпедитерот) во зделката.
Оттука, ставки за превознина, премија за осигурување, складирање, царина, лежарина во
царинските магацини, трошоци за репарирање на амбалажата, пакувањето на стоката
итн. Од законските и решенијата на ОУРМШМ, јасно произлегува дека форфетната ставка
подразбира преземање превозничка одговорност од страна на шпедитерот.
Компаративно, наплатувањето фиксна цена го трансформира шпедитерот во превозник
во германскиот правен систем (HGB, art.413/1). Наспроти ова, според решенијата на
францускиот трговски законик (art. 94) наплатувањето фиксна цена не го товари
шпедитерот со превозничка одговорност.
Предвидувањето на форфетна ставка во договорот за извршените услуги, му дава
на шпедитерот превознички статус. Анализирајќи ги нејзините основни карактеристики,
слободно можеме да констатираме дека фиксната шпедиција претставува посебен вид на
потполна шпедиција. Во случај на фискна шпедиција, превозничка одговорност на
шпедитерот му се препишува и според решенијата на (Draftccafa, art. 23 и 24). Оттука,
шпедитерот има превозничка одговорност, доколку се согласил да спроведе превоз под
„фиксна цена“. Ригорозноста на решенијата што законодавецот ја предвидел кај
паушалната шпедиција, произлегува од потребата да се води сметка за стручноста и
квалитетот на работата на третите (дополнително ангажирани) лица. Во спротивно,
шпедитерите повеќе би воделе сметка за цената (износот) за реализираните услугите
наместо за нивниот квалитет.
Судската практика покажува дека во најголем број случаи наплатувањето на
фиксна (однапред одредена) цена претставува основ за утврдување превозничка
одговорност на шпедитерот. Наплатувањето на фиксна цена претставува еден од

129 Види повеќе: Turina A., Međunarodna špedicija, Rijeka, 1966, str. 88.

77
критериумите што суд најчесто го зема предвид при пресудувањето на одреден случај. Во
оваа смисла, charging method претставува еден од факторите што судот мора да го земе
предвид при окончувањето на постапката. Во случајот Singer Co (UK) v Tees and
Hartlepool Port Authority, наплаќањето на вкупната цена судот го зел како еден од
критериумите за утврдување превознички статус на шпедитерот. На ваков начин е
постапено и во General Electric-Kirby Appliance Ltd v Alltrans Freight Ltd & Union Steamship
Company of New Zealand Ltd., Tetroc v. Cross-Con International Ltd, каде што судот
констатирал дека наплатувањето all inclusive rate е некомпатибилно со препишувањето на
агенциски статус на шпедитерот.130 Наспроти ова, во случај кога шпедитерот единствено
ќе прими награда и надомест на направените трошоци, тој настапува како застапник. Во
прилог на ова се наоѓа пресудата од случајот Carrington Slipways Pty Ltd v Patrick
Operations Pty Ltd (The Cape Comorin) каде што судот тргнувајќи од методот на наплаќање
констатирал дека станува збор за чист агенциски статус на шпедитерот.
Конечно, ни се чини дека наплатувањето на шпедитерските надоместоци и
трошоци под форфетната ставка, има позитивно влијание како од страна на
шпедитерот така и кон налогодавачот. Имено, преку форфетната ставка, шпедитерот
остварува дополнителен профит. Точно е дека се проширува обемот на неговата
одговорност, меѓутоа тој пред да започне со реализирањето на налогот го добива
целокупниот износ на средства, и остварува разлика помеѓу направените и наплатените
трошоци. Ова особено бидејќи фиксната шпедиција неретко е врзана за збирниот промет
што исто така претставува метод на остварување дополнителен приход на шпедитерот.
Од друга страна, налогодавачот однапред е запознаен со вкупниот износ на трошоци,
што претставува предност при конструирањето на продажната или калкулирањето на
куповната цена. Ова претставува предност и за шпедитерот од аспект на анулирање на
чекањето во поглед на наплатувањето на цената. Сè почестото предвидување на
форфетна ставка во договорот за шпедиција укажува на трансформацијата на класичниот
шпедитерот во превозник. Ова претставува само дополнителна потврда за
преминувањето на границата на дејствување на шпедитерот, и неговото стекнување на
превознички статус.

8. Договор за трговско застапување

8.1. Поим на договорот за трговско застапување

Трговското застапување претставува посебен вид на застапување, каде

застапникот во име и за сметка на застапуваното лице/налогодавачот, презема и
реализира однапред договорени дејствија. По општиот концепт на
застапништво/representation, застапникот, во име и за сметка на налогодавачот ги
извршува обврските дадени во налогот, согласно инструкциите дадени од налогодавачот.
Договорот за трговско застапување спаѓа во категоријата договори што се правен
основ за вршење на услуги. Во смисла на ЗОО, договорот за трговско застапување е
двострано обврзувачки, комутативен, товарен, консензуален и формален договор.131 Со
договорот за трговско застапување застапникот се обврзува дека за време на траењето
на договорот ќе преговара со трети лица за склучување договори во име и за
сметка на налогодавачот и, ако е така договорено, ќе склучува договори со трети
лица во име и за сметка на налогодавачот, а налогодавачот се обврзува да му плати

130 Rigtering M.V.: Stuck in the Middle: Freight Forwarder – Forwarding Agent or Contracting Carrier?, South Africa,
2009, str. 28.
131 ЗОО, член 847, договорот за трговско застапување мора да биде склучен во писмена форма.

78
на застапникот, за секој договор кој го склучил или е склучен со неговото дејствување,
одреден надоместок.132 Специфичноста на трговското застапување произлегува од
повеќе аспекти. Имено, кај трговското застапување, првенствено треба да се нагласи
фактот што неговиот однос со налогодавачот се воспоставува на подолготрајна основа.
Попрецизно, договорот за трговско застапување на се склучува за ad hoc потреби на
налогодавачот, што се однесуваат само на еден договор или само за една работа. Со цел
да се нагласи долготрајниот карактер на односот помеѓу застапникот и застапуваното
лице по основ на договорот за трговско застапување, rпроф. Јанковец ќе истакне: „ако
едно лице преземе обврска дека ќе застапува друго лице при склучувањето само на
точно определен договор, не станува збор за договор за трговско застапување.“133 Покрај
воспоставувањето на односот помеѓу налогодавачот и застапникот на долготрајна
основа, diferencia specifica за трговското застапување претставува и преземањето на
дејствија во име и за сметка на налогодавачот. Попрецизно, покрај посредувањето, со
посебно полномошно, застапникот може во име и за сметка на налогодавачот да склучи
договор со трето лице, што по процените на застапникот, е најподобниот субјект со кој
што налогодавачот треба да влезе во договорен однос.
Во поглед на деловното значење што го има во прометот на стоки и услуги,
трговското застапништво е во функција на редуцирање на трошоците на налогодавачот
(отворање на филијали, претставништва, подружниците и други деловни единици), и
доверување на процесот на преговарање, рекламирање и склучување на стручни субјекти
познати како трговски застапници.
Од законската дефиниција на поимот на трговското застапување, произлегуваат
правата и обврските на договорните страни, спецификите кои произлегуваат од lex
specialis решенијата од посебниот дел на ЗОО и правната природа на договорот. Во
поимот на договорот за трговско застапување е содржана и базичната концепција на
застапувањето што го разликува овој договор од останатите институти на договорното
право што влегуваат во категоријата „договори што се правен основ за вршење на
услуги“ (посредување, шпедиција, комисиони работи итн.).
Договорот за трговско застапување настанува во моментот кога договорните
страни ќе постигнат согласност за суштествените состојки на договорот (ЗОО, член 18).
Во контекст на ова е и пресудата на Основениот суд Куманово во спорот заведен под број
III ТС.бр.188/08, каде Судот по основ на изведените докази констатирал дека договорот е
полноважно правен, односно ја одбива тужбата за огласување на договорот за ништовен
и го обврзува тужениот да го плати надоместокот за извршената услуга на застапникот.134
Според Судот, предметниот договор за застапување од 05.11.2004
година, склучен помеѓу тужителот - против тужениот како застапник
(трговски агент) и тужениот - против тужителот како налогодавач на
05.11.2004 година, заведен под деловоден број 06-04 од 05.11.2004 година
кај тужителот - против тужениот и под деловоден број 03-1165 од 05.11.2004
година кај тужениот - против тужителот, не е склучен под принуда, а
потпишувачите на договорот како овластени лица го имаат
потпишано договорот при чиста свест, не биле во заблуда и
договорот не е во спротивност со Уставот, одредбите на Законот
и на добрите деловни обичаи, па така не е ништовен договор.
Поради горното, под точка I., се усвојува прецизираното тужбено
барање на тужителот - против тужениот И. Ц. Б., Република С., со седиште

132 (ЗОО, чл. 846/1).

133 Jанковец И., оп. цит., стр. 524.
134 Целиот текст на пресудата е достапен на: http://www.oskumanovo.mk/Odluki.aspx?odluka=1996, [пристапено

на: 28 декември, 2016 година].

79
 на ул.„К.“ бр. 20, со ЕМБС /// и се задолжува тужениот-против тужителот
Акционерско друштво К. и.К. К. со седиште на ул.„Ј. И.“ бр.49 со ЕМБС /// и
со ЕДБ /// по основ долг од договор за застапување од 05.11.2004 година
склучен помеѓу тужителот- против тужениот како застапник (трговски агент)
и тужениот- против тужителот како налогодавач на 05.11.2004 година,
заведен под деловоден број 06-04 од 05.11.2004 година кај тужителот и под
деловоден број 03-1165 од 05.11.2004 година кај тужениот-против
тужителот, според предметните фактури.
Под точка II., судот одлучил да се одбијат: 1. противтужбеното
барање на тужениот- против тужителот ДА СЕ УТВРДИ дека договорот за
застапување од 05.11.2004 година склучен помеѓу тужителот - против
тужениот И. Ц. Б., Република С., со седиште на ул.„К.“ бр. 20 со ЕМБС ///
како застапник (трговски агент) и тужениот-против тужителот Акционерско
друштво К. и.К. К. со седиште на ул.„Ј. И.“ бр.49 со ЕМБС /// и со ЕДБ ///
како налогодавач на 05.11.2004 година, заведен под деловоден број 06-04
од 05.11.2004 година кај тужителот и под деловоден број 03-1165 од
05.11.2004 година кај тужениот - против тужителот е ништовен;
2. Супсидијарното (евентуално) противтужбено барање да се
поништи договорот за застапување од 05.11.2004 година склучен помеѓу
тужителот - против тужениот И. Ц. Б., Република С., со седиште на ул.„К.“
бр. 41, со ЕМБС /// како застапник (трговски агент) и тужениот - против
тужителот Акционерско друштво К. и К. К. со седиште на ул.„Ј. И.“ бр.49 со
ЕМБС /// и со ЕДБ /// како налогодавач на 05.11.2004 година, заведен под
деловоден број 06-04 од 05.11.2004 година кај тужителот и под деловоден
број 03-1165 од 05.11.2004 година кај тужениот-противтужителот, поради
постоење на суштествена заблуда, недоразбирање и измама, како
3. Противтужбеното барање на тужениот - против тужителот да се
задолжи тужителот - против тужениот на тужениот - против тужителот да ја
плати сторената штета според вид и висина утврдена според вешт наод и
мислење од овластен судски вештак со законска затезна камата според
ЗВСЗК од денот на пресудувањето до денот на исплатата сето тоа во рок
од 8 дена под страв на присилно извршување како барања неосновани.
По основ на склучениот договор за трговско застапување, за налогдавачот
и застапникот произлегуваат права и обврски.

8.2. Права и обврски на договорните страни

По основ на склучениот договор за трговско застапување, за застапникот и

застапуваното лице (налогодавачот) произлегуваат права и обврски кои се варираат
зависно од конкретните ситуации, односно видот и обемот на инструкциите што
застапникот ги добил од налогодавачот. Имено, со склучувањето на договорот за трговско
застапување, застапникот има обврска пред сè:
- да се грижа за интересите на налогодавачот;
- должност да го известува застапуваното лице за потребните
информации за состојбата на пазарот, особено оние што се значајни за
секоја посебна правна работа;
- да постапува по упатствата на налогодавачот/застапуваното лице;
- да ги чува деловните тајни;
- да ги врати предметите дадени на употреба.
Од наведените законски обврски на застапникот, јасно може да се утврди видот и
обемот на неговата одговорност. Имено, застапникот одговара за правилното

80
извршување на инструкциите добиени во налогот, а пред сè одговара доколку во
извршувањето на налогот отстапил од правниот стандард „внимание на добар стручњак“.
Илустративно, застапникот ќе му одговара за причинетата штета на налогодавачот,
доколку склучил договор со субјект над кој што е отворена стечајна постапка, или за кој
што имал сознанија дека не неликвиден или дека не може да ги изврши обврските од
договорот.
При склучувањето на договорот со третото лице, застапникот е должен да гo
извести третото лице дека настапува во име и за сметка на друго лице, односно дека
преземените правни и фактички дејствија се однесуваат на налогодавачот, во чие име и
сметка тој настапува in concreto. Во случај застапникот да не направи тоа, договорот е
полноважен, меѓутоа се смета дека е склучен од име на застапникот. Договорот е што е
склучен со третото лице, е полноважен, и во правна смисла се смета дека дејствијата на
застапникот се преземени во име и за сметка на застапуваното лице, во случај кога
третото лице знаеле или од околностите на случајот можело да знае дека субјектот со кој
што преговара или влегува во договорен однос настапува како застапник (агент) во име и
за сметка на налогодавачот.135
Во настапувањето на застапникот спрема третото лице, од исклучително битно
значење за практиката е прашањето за правната судбина на договорот или правното
дејство што произлегува од кое било друго правно дејство на застапникот, во случај кога
застапникот ги пречекорил границите на овластувањето дадено од налогодавачот.
Попрецизно, и покрај обврската да се придржува спрема налогот од застапуваното лице,
во практиката честопати застапникот го пречекорува овластувањето од налогодавачот, па
се поставува прашањето за полноважноста на договорот или правното дејство на на
застапникот, надвор од рамките на овластувањето на застапуваното лице. Според
општите правила од член 77/1 од ЗОО, кога застапникот ќе ги пречекори границите на
овластувањето, застапуваниот е во обврска само доколку ќе го одобри
пречекорувањето. Доколку пак застапуваниот не го одобри договорот во рокот кој е
редовно потребен да се разгледа и оцени договор од таков вид, ќе се смета дека
одобрувањето е одбиено. Ако застапуваниот го одбие одобрувањето, застапникот и
застапуваниот се солидарно одговорни за штетата што другата страна ја претрпела, ако
таа не знаела ниту можела да знае за пречекорувањето на овластувањето.
Доколку другата страна не знаела ниту морала да знае за пречекорувањето на
овластувањето, може веднаш по дознавањето за пречекорувањето, не чекајќи
застапуваниот да се изјасни за договорот, да изјави дека не се смета за врзана со
договорот.
Со ова законска формулација, законодавецот предвидел решение за сите спорни
ситуации кои се однесуваат на случаите кога застапникот ќе ги пречекори границите на
овластувањето дадено од страна на налогодавачот. Во контекст на правните последици
од дејствијата на застапникот надвор од налогот, од исклучително битно прашање е и
прашањето за склучување на договорите од неовластено лице, односно настапувањето
на еден субјект без да има овластување (полномошно) да поставува во име и за сметка
на друг. Законодавецот и во овие ситуации предвидел прецизно решение што го
поставила како генерален концепт на застапувањето. Имено, договорот што некое лице
ќе го склучи како полномошник од името на друг без негово овластување го

135Застапникот е должен да ја извести другата страна дека настапува од името на застапуваниот, но и кога тој
не ќе го стори тоа, договорот произведува правно дејство за застапуваниот и за другата страна, ако оваа
знаела или од околностите можела да заклучи дека тој настапува како застапник (ЗОО, член 77/3).

81
обврзува неовластено застапуваниот само ако тоа дополнително го одобри
договорот. Ако неовластено застапуваниот ни во оставениот рок не го одобри
договорот, се смета дека договорот не е ни склучен. Во случаите кога неовластено
застапуваниот не го одобри договорот ниту во оставениот рок, страната со која е склучен
договорот може од лицето кое како полномошник без овластување го склучило договорот
да бара надомест на штетата, под услов во моментот на склучувањето на
договорот не знаела ниту можела да знае дека тоа лице немало овластување за
склучување на договорот.
ЗОО изречно го определува и обемот и видот на обврски што од договорот за
трговско застапување произлегуваат за налогодавачот. Имено, во обврски на
налогодавачот влегуваат:
- да постапува во согласност со начелото на совесност и чесност и со
внимание на добар стопанственик;
- да му ги даде на застапникот сите известувања потребни за
исполнување на неговите договорни обврски;
- да му исплати на застапникот провизија за договорите што за време
на траењето на договорот за трговско застапување биле склучени со
негово посредување, како и за договорите што ги склучил застапникот
во име и за сметка на налогодавачот, ако за тоа бил овластен;
- да му плати посебна провизија во смисла на член 863 од ЗОО.
Корпусот на права и обврски на налогодавачот и застапникот генерално
произлегуваат од правната природа на договорот за трговското застапување, и учеството
на тројца субјекти во односот. Специфика во поглед на правата на застапникот, односно
обврска на налогодавачот е концептот на посебна провизија и законски предвиденото
право на залог врз предметите што ги примил во име и за сметка на својот
налогодавач.136

8.3. Престанување на договорот за трговско застапување

Договорот за трговско застапување престанува со истекот на времето за кое што е

склучен. Доколку договорните страни продолжат да ги исполнуваат обврските од
договорот склучен на определено време и по истекот на времето за кое бил склучен, ќе
се смета дека тие склучиле нов договор со иста содржина, на неопределено време (ЗОО,
член 865-а/3). Договорот за трговско застапување престанува и со отказ на една од
договорните страни. Имено, секоја страна може да го откаже со писмено известување
упатено до другата страна, во отказен рок по еден месец за секоја започната година на
траење на договорот (ЗОО, член 866/2). Доколку договорот за трговско застапување
траел подолго од пет години, отказниот рок изнесува шест месеца (ЗОО, член
866/3).Страните не можат да договорат пократок отказен рок, но ако договорат подолг
рок, тој мора да важи и за двете страни.
Доколку поинаку не е договорено, отказниот рок започнува да тече првиот ден од
месецот кој му следи на месецот во кој на другата договорна страна и е упатено
писменото известување за отказот и завршува со последниот ден на последниот месец
од рокот. Овие законски решенија се применуваат и на договорот склучен на определено
време, кој поради понатамошното исполнување и по истекот на времето за кое е склучен

136ЗОО, член 865, Заради обезбедување наплата на своите стасани побарувања настанати во врска со
договорот, застапникот има право на залог над сумите што ги наплатил за налогодавачот по негово
овластување, како и над сите предмети на налогодавачот што во врска со договорот ги примил од
налогодавачот или од некој друг, додека се наоѓаат кај него, или кај некој што ги држи за него или додека има
во рацете исправа со помош на која може да располага со нив.

82
се смета за договор на неопределено време, со тоа што времето на траење на договорот
на определено време се зема предвид при пресметувањето на должината на отказниот
рок.
Конечно, договорот за трговско застапување престанува и со раскинувањето на
договорот. И покрај решенијата содржани во општото учење на облигациите каде се
предвидени условите за раскинување на договор, и правните последици од
раскинувањето, во посебниот дел што се однесува на начините на престанување на
договорот законодавецот предвидува дека од сериозни причини кои мораат да бидат
наведени, а особено поради неисполнување на договорните обврски на другата
страна или заради променети околности, секоја страна може да го раскине
договорот склучен на неопределено време без отказен рок, односно да го раскине
договорот на определено време пред истекот на времето за кој е склучен. Ова право
предвидено во член 867/1 од ЗОО, страните не може да го исклучат или ограничат со
договорот за трговско застапување. Доколку изјавата за раскинување на договорот на
неопределено време е дадена без постоење на сериозни причини, таа се смета како
изјава за отказ со редовен отказен рок. Договорната страна има право на надоместок
на штета ако другата договорна страна немала сериозна причина за раскинување на
договорот.
Налогодавачот може да има, на иста територија за ист вид на работи, повеќе
застапници. Застапникот не може без согласност на налогодавачот да преземе обврска,
на иста територија и за ист вид на работи, да работи за друг налогодавач.
Застапникот не може да бара ни да прими исполнување на побарување на својот
налогодавач, ако за тоа не е посебно овластен.
ЗОО утврдува неколку базични обврски за застапникот во договорот. Оттука,
застапникот е должен да се грижи за интересите на налогодавачот и должен е во сите
работи што ги презема да постапува во согласност со начелото на совесност и чесност и
со внимание на добар стопанственик. Застапникот е особено должен да презема се што е
потребно за да посредува или склучува правни работи за коишто е овластен,
придржувајќи се притоа кон разумните упатства на налогодавачот. Застапникот е должен
да му ги дава на налогодавачот сите потребни информации за состојбата на пазарот,
особено оние што се значајни за секоја посебна правна работа. Застапникот е должен
редовно да го известува налогодавачот за исполнувањето на своите договорни обврски,
за третите лица кои се подготвени да преговараат со налогодавачот или со него да
склучат договор, како и за договорите што ги склучил во име и за сметка на
налогодавачот. Застапникот е должен да ги чува деловните тајни на својот налогодавач
за кои дознал во врска со договорената работа.137
Застапникот и застапуваното лице може во договорот да предвидат одговорност
на застапникот за работата на третите лица со кои преговарал и контрахирал. Во тој
случај тој има право и на посебен (делкредере) надомест (ЗОО, чл.857/2).
Налогодавачот е должен во својот однос со застапникот да постапува во
согласност со начелото на совесност и чесност и со внимание на добар стопанственик.
Кога е потребно за вршење на одредени негови работи, налогодавачот е должен
на свој трошок да му стави на располагање на застапникот мостри, нацрти, ценовници,
рекламен материјал, општи услови за работење и другата потребна документација.
Секоја поинаква одредба на договорот за трговско застапување е ништовна.
Налогодавачот е должен да му исплати на застапникот провизија за договорите
што за време на траењето на договорот за трговско застапување биле склучени со негово
посредување, како и за договорите што ги склучил застапникот во име и за сметка на
налогодавачот, ако за тоа бил овластен.

137 Stefanović Z., Privredno ugovorno pravo, Beograd, 2006.

83
 Застапникот има право на провизија и за договорите што ги склучил налогодавачот
непосредно со клиентите кои ги пронашол застапникот.
Заради обезбедување наплата на своите стасани побарувања настанати во врска
со договорот, застапникот има право на залог над сумите што ги наплатил за
налогодавачот по негово овластување, како и над сите предмети на налогодавачот што
во врска со договорот ги примил од налогодавачот или од некој друг, додека се наоѓаат
кај него, или кај некој што ги држи за него или додека има во рацете исправа со помош на
која може да располага со нив.
Договорот за трговско застапување се склучува на неопределено време, ако
поинаку не е договорено. Договорот за трговско застапување склучен на одредено време,
престанува со истекот на времето за кое е склучен. Доколку договорните страни
продолжат да ги исполнуваат обврските од договорот склучен на определено време и по
истекот на времето за кое бил склучен, ќе се смета дека тие склучиле нов договор со иста
содржина, на неопределено време.

9. Договор за контрола на стоки и услуги

9.1. Поим на договорот за контрола на стоки и услуги

Контролата на стоки и услуги како трговска дејност зазема се поголем значење во

деловното опкружување помеѓу субјектите. Деловното значење на ова трговска дејност
пред сè произлегува од специјализацијата на трговски друштва - контролори. Покрај
специјализацијата односно стручноста, во вршењето на контрола тие мора да
постапуваат совесно, односно непристрасност, почитувајќи ги правилата на струката
(еснафот). Следствено, контролор може да бидат ангажирано како од страна на
продавачот на стоката, односно давателот на услугите, така и од купувачот на стоката,
односно корисникот на услугите.138
Од суштинско значење за правилно детерминирање на правата и обврските по
основ на договорот за контрола на стоки и услуги, е да се проучат спецификите на овој
договор, и делокругот на стоки и услуги врз кои контролорите може да вршат контрола.
Попрецизно, за што се може да се склучи договор за контрола. На ова прашање покрај
правната литература, одговор дава и практиката. Имено, според теоретските и
практичните становишта, контрола може да се врши врз услугите, стоката, предметите
што се res exstra commercium итн. 139 Контролата вр услугите се однесува на контрола
врз транспортните, шпедитерските, царинските услуги, услуги на складирање, товарање и
истоварање, осигурување, градење и на бројните други логистички услуги што се нудат во
деловниот промет. Наспроти ова, контролата врз стока се однесува на контролата на
идентитетот на стоката, количината, квалитетот и другите својства на стоката.140
Од аспект на позицијата што ја имаат контролорите во однос на налогодавачот,
односно видот и обемот на инструкции што му ги дава налогодавачот, се разликуваат два
вида на контрола и тоа: обична контрола и контрола што вклучува други правни
работи, односно контрола којашто ја поместува позицијата на
налогопримачот/контролорот спрема налогодавачот.141 Во практиката се среќаваат и

138 Договор за контрола на стоки и услуги може да се склучи и за потребите на физичките лица како
потрошувачи. Попрецизно, физичко лице може за задоволување на сопствените потреби да склучи договор
за контрола на квалитетот на автомобилот, мебелот, градежниот материјал итн.
139 Капор В., Царић С., Уговори робног промета, Нови Сад, стр, 232.
140 Василевић М., оп.цит., стр. 118.
141 Овој вид на контрола врз стока или услуга е предвиден и во ЗОО, член 911/1/2, именуван како „контрола на

стоки со вршење на одделни правни дејствија. Според законската формулација на овој член, врз основа на

84
двата вида на контрола. Имено, во случаите кога налогодавачот ќе му даде налог на
контролорот само стручно и непристрасно да изврши контрола врз стоката, без да
презема какви било други правни или фактички активности, станува збор за обична
контрола. По основ на ова контрола, последниот има обврска да издаде сертификат со
што го гарантира тоа што го контролирал и истакнал во извештајот. Покрај ова, во
практиката многу често се среќаваат и покрај контролата, во налогот да се содржани и
инструкции за други правни и фактички работи на пример: преземање на стоката,
товарање на стоката, истоварање на стоката, складирање, организирање на
транспорт односно експедирање итн.
Во овие случаи позицијата на налогопримачот/контролорот се поместува. Во овие
активности тој не настапува во свое име и за своја сметка, туку во име и за сметка на
налогодавачот. Попрецизно, во договорните односи кои произлегуваат со складиштарот,
шпедитерот, транспортерот, осигурителната компанија итн., контролорот настапува во
име и за сметка на налогодавачот. Во правната литература, овој вид на контрола се
среќава како контрола со вршење на поединечни правни работи.142 Под влијание на
потребите на бизнис секторот, овој вид на контрола се повеќе се среќава во прометот на
стоки и услуги. Во денешницата, деловните субјекти инсистираат на користење на
целосен пакет на услуги од еден субјект (full pakage services), со цел да ги
рационализираат сопствените активности, да ги редуцираат трошоците и што е најбитно
да ја лоцираат одговорноста кај еден субјект. На овој начин, контролорите го проширија
својот делокруг на работни задачи и се повеќе функционираат како налогопримачи за
контрола на стоки/услуги и за вршење на други правни и фактички работи.

9.2. Права и обврски на договорните страни

Правата и обврските на договорните страни кај договорот за контрола на стоки и

услуги, се содржани во самиот поим на договорот во смисла на член 903/1 од ЗОО.
Имено, со договорот за контрола на стоките едната договорна страна (вршителот на
контролата), се обврзува стручно и непристрасно да ја изврши договорената
контрола на стоките и да издаде сертификат за тоа, а другата страна
(нарачувачот на контролата), се обврзува за извршената контрола да го исплати
договорениот надомест.
Сертификатот што го издава контролорот претставува доказно средство за
состојбата на стоката или услугата, над која што е извршена контролата. Сертификатот
што го издава контролорот во правна смисла нема сила на договор за контрола, и
неговото непостоење не влијае врз содржината и постоењето на договорот. Контролата
на стоките генерално се однесува на утврдувањето на идентитетот, квалитетот,
квантитетот и на другите својства на стоките. 143
По основ на договорот за контрола на стоки и услуги, вршителот на контролата е
должен да ја изврши контролата во обемот и на начинот што се определени во договорот,

изречен налог од нарачувачот на контролата, вршителот на контролата е овластен, покрај извршувањето на

договорената контрола на стоките, да врши и одделни правни дејствија од името и за сметка на нарачувачот
на контролата. Вршителот на контролата има право на посебен, вообичаен или договорен надомест за
извршувањето на одделни правни дејствија од името и за сметка на нарачувачот на контролата.
142 Милановић Б., Уговор о контроли робе и негово разликовања од уговора о контроли робе са вршењем

појединих правних радњи, Анали Правног факултета, Београд, 1988, стр. 572-580.
143 Види повеќе: Blagoević B. T., Određivanje i kontrola kvaliteta robe kod ugovora o prodaji (Monografije), Institut za

uporedno pravo, Beograd, 1970, 45-192.

85
а ако во договорот не е определено ништо, во обемот и на начинот што и одговараат на
природата на предметите.144 Непристрасноста во вршењето на контрола врз стоките или
услугите е во интерес и во налогодавачот. Имено, прецизното и совесното подготвување
на извештајот односно сертификатот за состојбата на предметите односно услугите го
штити налогодавачот од евентуални идни побарувања насочени кон него од страна на
неговиот клиент. За ова цел, ЗОО изречно предвидува дека секоја одредба со која се
наметнува пристрасност на контролорот во вршењето на работата повлекува
ништовност.
Според законската формулација од член 905/1 од ЗОО, ништовни се одредбите од
договорот што му наметнуваат на вршителот на контролата должности кои би можеле да
влијаат врз непристрасноста во вршењето на контролата или врз исправноста
на исправата за извршената контрола (сертификатот).
Контролата се смета за извршена дури по издавањето на сертификатот. Стоките
што нарачувачот на контролата му ги предал на вршителот на контролата заради
извршување на договорената контрола, вршителот на контролата е должен да ги чува и
да ги обезбеди од замена. Вршителот на контролата е должен да ги чува мострите што
му се предадени најмалку шест месеци, доколку поинаку не е договорено. Вршителот на
контролата е должен за сите значајни околности во текот на контролата и чувањето на
стоките навремено да го известува нарачувачот на контролата, а особено за нужните и
корисните трошоци направени за негова сметка.
ЗОО го предвидува и правото на законски залог врз стоката што е предмет на
контрола од страна на контролорот. Имено, согласно член 909 од ЗОО, заради
обезбедување на договорениот или вообичаениот надомест и надоместокот на нужните и
корисните трошоци има право на залог над стоките што му се предадени на контрола.
Договорот за контрола на стоки и услуги не е intuitu personae договор. И според
законската формулација од член 910 допуштено е отстапувањето на вршењето на
контролата врз друго лице. Контролорот не смее да го пренесе налогот на друго лице ако
за тоа изречно се договориле со налогодавачот (клаузула за забрана на доверување на
контролата на трето лице), во спротивно ќе надомести штета. Во случај кога со
договорот не е забрането доверувањето на контролата на трето лице, па контролорот го
отстапил налогот на друг, за настанатата штета тој му одговара на налогодавачот,
односно одговара пред нарачувачот на контролата за работата на другиот вршител на
контролата (ЗОО, член 910/2).
Одговорноста на контролорот на стока се проширува во ситуациите кога тој презел
обврска да гарантира за непроменливоста на својствата на контролираната стока. Ова
концепција на контрола ЗОО ја именува како „контрола на стока со гаранција“. Во
случаите кога во договорот за контрола на стока е предвидена клаузула за контрола на
стока со гаранција, контролорот одговара штетата што ќе произлезе од промената на
својствата на контролираните стоки. Обврската за гаранција е во договорениот рок. Во
случај кога контролорот презел таква обврска, има право на посебен, договорен или
вообичаен надомест. ЗОО предвидува посебни услови под кои може да се раскине
договорот за контрола на стоки и услуги. Покрај правилата за раскинување на договорите
предвидени во општото учење на облигациите, во член 914 од ЗОО е предвидено дека
нарачувачот може да изјави дека го раскинува договорот сè додека нарачаната контрола
не е извршена. Во тој случај нарачувачот е должен на вршителот на контролата да му
плати сразмерен дел од надоместокот и направените нужни и корисни трошоци, како и да
му ја надомести причинетата штета.

144 ЗОО, член 903/1/2.

86
10. Договор за складирање

10.1. Поим на договор за складирање

Складирањето како трговска дејност има исклучително битно значење во
секојдневниот промет на стоки. Од аспект на трговскиот промет, значењето на
складирањето особено доаѓа до израз во меѓународниот промет, во Б2Б договорите. Во
современите услови на брз и масовен промет, складирањето стока е составен дел на
синџирот на размена на стоки ширум светот. Под влијание на феноменот на
глобализацијата и либерализацијата на пазарот на стоки, користењето на складиштата
стана нужен сегмент во менаџирањето на синџирот на трансфер на стока (supply chain
management), а договорот за складирање заедно со договорот за превоз и шпедиција,
еден од најексплоатираните правни инструмент во прометот.145
Тргнувајќи од улогата на складиштата во секојдневниот меѓународен промет на
стоки, договорите за складирање сè почесто се склучуваат во деловниот промет, а
отворањето на складишта е сè по присутно во деловното опкружување. Во услови на
експанзија на 3PL и 4PL понудувачи на услуги, складирањето на стоката се почесто
станува дел од концептот на доставување на стока „од врата до врата“ (door-to-door
transport),146 а складирањето како трговска дејност предмет на работење на повеќе
трговски субјекти.
Во модерниот промет на стоки, под влијание на потребите на бизнис секторот, во
деловната практика се среќаваат повеќе видови на складишта класифицирани по нивниот
статус, видот на складишницата што се издава, начинот на кој што се изградени, итн.
Оттука, во деловната практика се среќаваат:
-јавни складишта;
- консигнациски складишта;
- царински складишта;
-царински сместувалишта;
Јавните складишта претставуваат складишта со општа намена, и генерално ги
користат субјекти кои немаат економска оправданост да имаат сопствени складишта или
организацијата на работата им е таква да немаат константен прием на стока, односно не
создаваат залихи.147 Консигнациските складишта се основаат од страна на
претставниците/застапниците на странските трговски друштва, со цел да се складира
увезената стока, до моментот на продавање на увезениот пазар на стоки.148 Царинските
складишта имаат исклучително битна улога во процесот на увоз на стока. Во Република
Македонија, царинските складишта се уредени во член 110/2 од Царински закон
(„Службен весник на Република Македонија“ бр. 39/2005; 4/2008; 48/2010; 158/2010;
44/2011; 53/2011; 11/2012; 171/2012, 187/2013; 15/2015; 129/2015; 154/2015; 192/2015 и
23/2016, во понатамошниот текст ЦЗ). Според ова поимање, царински склад е секое
место одобрено од царински орган и под надзор на царински орган, каде што стоката
може да се чува според условите пропишани со царинските прописи и одобрението.
Наведените складишта се разликуваат помеѓу себе според улогата и намената што ја
имаат во процесот на складирање на стоката, како и според тоа дали се овластени да
издаваат складишница.
Складирањето како трговска дејност се реализира на база на склучувањето на
договорот за складирање. Во Република Македонија договорот за складирање е

145 Mlinarić T.J., Robno transportni centri, Sveuĉilište u Zagrebu, Fakultet prometnih znanosti, Zagreb, 2015, str. 31.
146 Tseng Yung-yu., Wen Long Yue., The Role of transportation in logistics chain, Proceedings of the Eastern Asia
Society for Transportation Studies, Vol. 5, 2005, pp. 1657 - 1672.
147 Goluţa А. Analiza skladišnog sustava u farmaceutskoj industriji, Zagreb, 2016, str. 8.
148 Василевић М., оп.цит., стр. 124.

87
експлицитна законска материја. Во глава XX од ЗОО, содржани се одредбите коишто ги
уредуваат поимот, правата и обврските, видот на одговорност на складиштарот и
останатите специфики на договорот за складирање. Според законската формулација, „со
договорот за складирање се обврзува складиштарот да прими и чува определени стоки и
да ги презема потребните или договорени мерки заради нивно зачувување во определена
состојба, да ги предаде по барање од давачот на депозит или од друго овластено лице, а
давачот на депозит се обврзува да му плати за тоа определен надомест“. Во основата на
договорот за складирање се наоѓа договорот за депозит како граѓанско правен институт,
што изречно произлегува и од решението на член 795 од ЗОО.149
Договорот за складирање е двострано обврзувачки, товарен, комутативен,
консензуален и неформален договор. Наведените карактеристики произлегуваат од
решенијата предвидени во ЗОО, иако во практиката договорот за складирање се склучува
во писмена форма. Попрецизно, договорот за складирање е адхезионен договор,
следствено корисниците на скалдишни услуги влегуваат во договорен однос со
складиштарот преку прифаќање на општите или посебните услови за складирање по кои
складиштарот работи. Од друга страна пак, во поглед на консензуалниот карактер на
договорот, во правната литература се среќаваат и становишта според коишто150
договорот за складирање не е консензуален туку реален договор. Според овие
становишта договорот за складирање настанува во моментот кога давачот на депозит ќе
ја остави стоката на чување на складиштарот. Сепак, на мислење сме дека станува збор
консензуален договор што произведува дејство во моментот кога договорните страни ќе
се согласат за битните елементи на договорот. Ова произлегува и од решенијата на ЗОО,
каде примањето на чување на стоката претставува еден сегмент од извршувањето на
обврската на складиштарот.

10.2. Права и обврски на договорните страни кај договорот за складирање

При уредувањето на поимот на договорот за складирање, законодавецот

пристапил и кон уредување на правата и обврските на договорните страни. Имено,
според ЗОО, една од основните обврски на давачот на депозит е обврската да го извести
складиштарот за видот и вредноста на стоката, и обврската да плати надомест за
извршната услуга од страна на складиштарот.151
Складиштарот може да ја прими и чува стоката на давачот на депозит и без
противнадомест, а е должен да ја врати стоката во состојба во која што ја примил, и во
рокот во кој што се договориле. Во насока на ова е пресудата на Основен суд Велес, во
спорот заведен под број ПЛ1-ТС бр. 32/13.152 Во конкретниот случај, складиштарот ја
повредил обврската спрема налогодавачот да ја врати стоката што ја примил на чување.
И покрај тврдењето на тужителот дека бил склучен договор за продажба на стоката
(пченица), складиштарот не ја платил купопродажната цена, ниту ја вратил стоката што ја
примил на чување. Следствено, Судот донел пресуда и го задолжил складиштарот да ја
плати купопродажната цена. Во насока на обврската за враќање на истото количество на
стока од страна на складиштарот е и пресудата на Основен суд Куманово заведена под
број III МАЛВ-ТС бр.170/10. 153

149 Види повеќе:Василевић М., оп.цит., стр. 124.

150 Вујисић Д., Уговори о ускладиштењу робе, 3/71,стр. 24.
151 ЗОО, член 786/2, при предавањето на стоките давачот на депозит е должен да ги даде сите потребни

известувања за нив и да изјави колкава е нивната вредност.

152 Целиот текст на пресудата е достапен на: http://www.osveles.mk/Odluki.aspx?odluka=16736, [пристапено на:

28 декември, 2016].
153 Целиот текст на пресудата е достапен на: http://www.oskumanovo.mk/Odluki.aspx?odluka=2304, [пристапено

на: 12 декември, 2017 година].

88
 Имено, тужителот Р. М. М. за ф. Б. за с. р. С. имал склучено Договор за
ускладиштување, чување и обновување на стоки од стоковните резерви
склучен на 07.06.2005 година во Скопје помеѓу Министерство за финансии-
Биро на стоковните резерви Скопје и Ж.-М. ДОО К., со кое се уредуваат
меѓусебните односи помеѓу Бирото и Складиштарот во врска со складирање и
чување на стоки од Стоковни резерви на РМ согласно чл.9 од Законот за
стоковни резерви (Службен весник. на РМ“ бр.68/04) и Уредбата за условите и
критериумите за избор на Складиштари на Стоковни резерви бр.19-818/1 од
07.03.2005 година („Службен весник. на РМ“ бр.16/05).
Врз основа на овој договор бирото предал на складиштарот кој презема
на ускладиштување, чување и обновување на начин и услови дефинирани во
Договор 2.760.000 кг пченка, а во останатите одредби од Договорот се
предвидени права и обврски на странките и Договорот за складиштарот бил
потпишан од управител Д. К., а за Бирото законски застапник Р.П. Со овој
Договор е утврдено дека ќе се однесува и на други стоки.
Со пресуда Тс.бр.... на Основен суд К. од 04.06.2009 година, правосилна
од 18.02.2010 година и извршна од 22.03.2010 година усвоено е тужбеното
барање на тужителот РМ МФ Биро за стокови резерви Скопје и е
задолжен тужениот ТД за производство и преработка на брашно Ж.-
М. ДООЕЛ К. да на тужителот на име стекнување без основ му плати
990.600,00 денари со камата согласно ЗВСЗК од 01.01.2007 година до
исплата и парнични трошоци 17.040,00 денари, со што во целост е
одлучено за 2.760.000 кг пченка и ова не е предмет на тужбеното
барање.
Предмет на тужбеното барање е неосновано стекнување на јачмен
рефус од стоковните резерви на тужителот во складот на
тужениот. Јачменот кој од првичната количина од 3.000.000 кг, сопственост
на Агенцијата за стокови резерви во складот на тужениот Ж.-М. К., со налог
бр.08-508/1 од 11.04.2006 година на АД ЖИТО КАРАОРМАН од Кичево му
било наложено да бидат префрлени 1.552.870 кг јачмен сопственост на
складот во Ж. М. К.. Врз основа на издадените налози од ЖИТО КАРАОРМАН
Кичево почнало преместување на предметниот јачмен и биле преместени
4.488.290 кг јачмен, кои тужениот ги има примено во нивниот склад, а потоа по
налог на Агенција за стоковни резерви е извршена испорака на јачмен и биле
испорачани 4.468.997 кг јачмен. На тој начин бил утврден кусок помеѓу
примен и испорачан јачмен кој изнесувал 19.293 кг јачмен, кој е предмет
на спорот и кој пресметано по цена 10,50 денари вкупна вредност
изнесува 202.576,00 денари за кој износ е поднесена предметната
тужба како барање за враќање стекнато без основ од тужениот со
што е причинета штета на тужителот.
Во постапката на изведување на доказите и утврдувањето на фактичката
состојба, Судот утврдил дека тужениот се има стекнато без основ на
19.293 кг јачмен, по книговодствена вредност од 10,50 денари по еден
килограм, или во вкупна вредност тужениот треба да плати на тужителот
202.576,50 денари со што причинил штета на тужителот.
Складиштарот од друга страна (примачот на депозит) е должен да му дозволи на
овластеното лице да ги прегледува стоките и да зема мостра од нив.154 Примачот на

154Овластеното лице што е предвидено во решението од член 791 од ЗОО, се однесува на секое лице коешто
по налог на сопственикот на стоката или на лице овластено од него ја става стоката во депозит, односно

89
депозит (складиштарот) е должен да ги прегледа стоките во моментот на нивното
преземање. Ако при преземањето на стоките забележи недостатоци, примачот е должен
веднаш да го предупреди за тоа складиштарот, инаку се смета дека стоките се уредно
примени. Конечно, за недостатоците на стоките што не можеле да се утврдат во
моментот на преземањето, примачот е должен на сигурен начин да го извести
складиштарот во рок од седум дена, сметајќи од денот на преземањето на стоките, инаку
се смета дека стоките се уредно примени (ЗОО, член 794/1/2/3).
Складиштарот одговара по концептот на објективна одговорност. Имено,
складиштарот одговара за штетата на стоките освен ако докаже дека штетата е
причинета поради околности што не можеле да се избегнат или отстранат, или е
причинета по вина на давачот на депозитот, поради недостатоците или природните
својства на стоките, како и поради неисправната амбалажа. Складиштарот е должен
да го предупреди давачот на депозит за недостатоците или природните својства на
стоките, односно за неисправната амбалажа поради кои може да дојде до штета на
стоките, штом наведените недостатоци ги забележал или морал да ги забележи. Ако на
стоките би се случиле такви неотстранливи промени поради кои постои опасност стоките
да се расипат да пропаднат, складиштарот е должен, ако тоа на негов повик не би можел
на време да го стори давачот на депозит, да ги продаде стоките без одлагање на
најпогоден начин.
Во извршувањето на своите обврски по основ на договорот, складиштарот е
должен да постапува со внимание на добар стручњак, водејќи сметка за интересите на
давачот на депозит. Во ова насока, складиштарот е должен да презема дејствија заради
зачувување на правата на давачот на депозит и спрема превозникот што му ги предал
стоките за сметка на давачот на депозит во оштетена или манлива состојба. Попрецизно,
складиштарот не смее да издаде чиста складишница доколку стоката од страна на
превозникот ја прими во состојба што отстапува од договорената. На овој начин
складиштарот се обезбедува во однос неговите обврски спрема налогодавачот,
истовремено го штити неговите интереси спрема превозникот.
По основ на договорот за складирање, складиштарот нема законска обврска за
осигурување на стоката што ја прима во депозит. Таа обврска за него произлегува само
доколку тоа изречно е утврдено во договорот. Попрецизно, во делокругот на работните
обврски на складиштарот не влегува и осигурувањето како што тоа е типично за
шпедитерот. Во случаите кога складиштарот има договорна обврска да ја осигури
стоката, а во договорот не е утврдено од кои ризици стоката треба да се осигури, тој е
должен да купи полиса што ги покрива вообичаените ризици.155
Складиштарот што врз основа на законот е овластен за стоките примени на
складирање да издаде складишница, должен е да му ја издаде на давачот на депозит по
негово барање. Попрецизно, складиштарот не издава складишница ex officio, туку на
барање на давачот на депозит. Складишницата има својство на хартија од вредност, и
претставува документ во кој што е инкорпорирано правото на побарување на стоката.
Имателот на складишницата не мора да се сопственикот на стоката, затоа истакнуваме
дека имателот има право на побарување, не и право на сопственост врз стоката што е
складирана и по чие основ е издадена складишница. Тоа може да биде и лице овластено
од сопственикот (на пример: шпедитерот, трговски застапник итн.), на чие барање
складиштарот треба да му ја предаде стоката. Во сите останати ситуации, складиштарот
издава потврда која нема својство на хартија од вредности и што претставува само доказ

склучува договор за складирање. Во деловната практика тоа може да биде шпедитерот, комисионерот,
трговскиот застапник итн.
155 ЗОО, член 788/1/2.

90
дека стоката е примена на чување кај складиштарот. 156 Спецификите на складишницата
му даваат право на нејзиниот имател да располага со правото инкорпорирано во самата
складишница, in concreto, му дава право на располагање со стоката што физички е
складирана кај складиштарот. 157 Овој карактер на складишницата овозможува побрзо
пренесување на правото на сопственост, односно брза продажба на стоката, и
рационализација на ресурсите што се трошат за физичкиот трансфер на стоката од
продавачот на купувачот. Понатаму, по пат на отстапување на складишницата на третото
лице, тој е овластен преку користење на presentation rule да ја подигне стоката од
складиштарот.
Складишницата се состои од признаница и заложница. Признаницата и
заложницата ги содржат податоците: назив, односно име и занимање на давачот на
депозит, негово седиште односно живеалиште, назив и седиште на складиштарот, датум
и број на складишницата, место каде се наоѓа складот, вид, природа и количество на
стоките, навод за тоа до кој износ се стоките осигурени, како и други податоци потребни
за распознавање на стоките и за определување на нивната вредност. Признаницата и
заложницата мораат да се повикуваат една на друга.158
Давачот на депозит може да бара складиштарот да ги подели стоките на
определени делови и за секој дел да му издаде посебна складишница. Ако веќе добил
складишница за целото количество стоки, тој може да бара складиштарот да му ги подели
стоките на определени делови и во замена за складишницата што ја добил, да му издаде
посебни складишници за секој одделен дел. Давачот на депозит може да бара
складиштарот да му издаде складишница само за еден дел од заменливите стоки што ги
оставил кај него.
Преносот на заложница без признаница му дава на примачот право на залог над
стоките. При првиот пренос, на заложницата мораат да бидат забележани називот,
односно името и занимањето на доверителот, неговото деловно седиште односно
живеалиште, износот на неговото побарување, сметајќи ги и каматите и датумот на
стасувањето. Првиот примач на заложница е должен без одлагање да му пријави на
складиштарот дека врз него е извршен пренос на заложницата, а складот е должен да му
го препише тој пренос во својот регистар и на самата заложница да забележи дека овој
препис е извршен. Без извршување на овие дејствија, заложницата не може понатаму да
се пренесува со индосамент. Заложницата што не го содржи износот на побарувањето на
заложниот доверител, ја обврзува во корист на заложниот доверител целокупната
вредност на предметите наведена во неа.
Во делот на правата на складиштарот, ЗОО предвидува и законско право на
обезбедување на правото на противнадомест за извршените складишни услуги и правото
на надомест на трошоците. Во ова смисла е решението е на член 792 од ЗОО, став 2
каде е предвидено заложно право над стоките во интерес на обезбедувањето на своите
побарувања.159

156 Потврдата што ја издава складиштарот што нема овластување да издава складишница ја има истата улога
што ја има товарниот лист во железничкиот, патниот и авионскиот превоз на стока. Наспроти ова,
складишницата со својство на хартија од редност по функција е идентична со коносманот како стокова
хартија од вредност.
157 ЗОО, член 799/2, Имателот на складишницата може да располага со стоките означени во складишницата

со пренесување на складишницата на друго лице.

158 Складишницата како и коносманот претставуваат стокови (наместо акцијата, обврзницата кои

претставуваа парични хартии од вредност) хартии од вредност. Во нив е инкорпорирано правото на

сопственост врз стоката која е предмет на располагање во прометот. Зависно од видот на издадената
складишница, складиштарот има обврска да ја предаде стоката на лицето кое што ја поседува.
159 ЗОО, член 792/2.

91
11. Договор за посредување

11. 1. Поим на договорот за посредување

Посредувањето како трговска дејност е во функција на олеснување на

секојдневниот прометот на стоки и услуги. Посредувањето придонесува кон олеснување
на процесот на склучувањето на договорите во прометот на стоки и услуги. Појавата и
експанзијата на посредувањето како дејност, се врзува за потребата од постоење и
функционирање на специјализирани субјекти од конкретни области за кои постои интерес
на пазарот на стоки и услуги. Специјализацијата на овие субјекти именувани како
посредници, се однесува на познавањата што ги имаат во поглед на понудата и
побарувачката на пазарот, субјектите што нудат квалитетна стока и услуга, поволна цена,
добра локација итн. Поинаку кажано, посредниците се субјекти коишто се занимаваат со
доведување во врска на понудувачот и потенцијално понудениот, кој согласно потребите
на првиот (понудувачот) одговара за отпочнување на преговарачки процес за склучување
на иден договор.160
Договорот за посредување влегува во категоријата договори што се правен основ
за вршење на одредени услуги. Договорот за посредување е уреден во ЗОО, во глава
XXIV. Според законската формулација на ЗОО, член 869, со договорот за посредување,
посредникот се обврзува дека ќе настојува да најде и да го доведе во врска со
налогодавачот трето лице штоп му одговара на налогодавачот, за преговарање за
склучување на договор. За извршената услуга, налогдавачот се обврзува дека на
посредникот ќе му плати провизија. Од самата дефиниција на поимот на посредувањето
јасно произлегува дека посредникот не влегува во облигација со третото лице, туку дека
неговата обврска е да најде субјект што согласно потребите на налогодавачот има волја
да почне преговарачки процес за склучување на одредено правно дело. Посредникот не
склучува договорот со третото лице ниту во свое име, ниту во име на налогодавачот.
Токму во ова се огледа и суштинската разлика со трговскиот застапник и комисионерот
коишто влегуваат во договорен однос со третото лице. Покрај ова заслужува внимание и
аргументот дека посредникот нема траен однос со налогодавачот, што не е случај кај
трговското застапување што се базира на подолготрајна основа.161
Договорот за посредување е двострано обврзувачки договор, неформален,
товарен и консензуален. Според својата правна природа, во договорот за посредување
се наоѓаат елементи на дело, што произлегува и од решението на член 870 од ЗОО, каде
е предвидено дека во случај кога е договорено дека посредникот ќе има право на
определен надомест и ако неговото настојување остане без резултат, за таквиот
договор ќе се суди според одредбите што важат за договорот за дело.
Попрецизно, налогот што посредникот го добива од страна на налогодавачот се однесува
на вршење на правни работи, што го прави поблизок до делото, отколку до налогот.
Налогот за посредување не го овластува посредникот да го прими исполнувањето од
третото лице на обврската која што настанала со посредувањето на посредникот. 162
Овластувањето за примање на исполнувањето од третото лице ја наметнува потребата
од постоење на посебно писмено полномошно дадено од налогодавачот.163 Според
ставовите на судската практика, посебно полномошно дадено во писмена форма мора да

160 Види повеќе: Јанковец И., Привредно право, Београд, 1999, стр. 532.
161 Види повеќе: Rasmusen E., Agency Law and Contract formation, Harvard Law School, Cambridge, The Center
for Law, Economics, and Business is supported by a grant from the John M. Olin Foundation, 2001, p. 4.
162 Според законската формулација на член 871/1/2 од ЗОО, налогот за посредување не содржи овластување

за посредникот да прими за налогодавачот исполнување на обврската од договорот склучен со негово

посредување. Затоа е потребно посебно писмено полномошно.
163 Види повеќе: Галев Г., Дабовиќ Анастасовска Ј., Облигационо право , Скопје, 2008.

92
постои независно од претходно воспоставената практика помеѓу налогодавачот и
посредникот. Во насока на ова се произнесува и Основниот суд во Велес во спорот
заведен под бр.ПЛ1-ТС.бр.117/12.164 Имено, во конкретниот случај, Судот го одбива
тужбеното барање на тужителот, со аргумент дека посредникот нема право без посебно
полномошно да прима исполнување на обврски од третото лице, односно да прима
премии на осигуреникот, т.е. договарачот на осигурувањето.
Посредникот може да посредува и за двете договорни страни. Во тој случај важат
посебни правила кои се однесуваат на неговото право на надомест за извршените услуги
на налогодавачот. Имено, доколку поинаку не е утврдено во договорот, посредникот кој
добил налог за посредување од двете страни може да бара од секоја страна само
половина од посредничкиот надомест и надомест на половината од трошоците, ако
надоместокот на трошоците е договорен. 165

11.2. Права и обврски на договорните страни

По основ на договорот за посредување, за посредникот и налогодавачот

произлегуваат обврски кои директно се наметнуваат од ЗОО, договорот, добрата деловна
практика и општите начела на договорното право. Имено, со склучувањето на договорот,
посредникот се обврзува:
- да бара прилика за склучување на договор;
- да го известува налогодавачот за сите околности од значење за
намислената работи, кои му се познати или морале да му се познати;
- да води посреднички дневник и лист;
- Посредникот е должен да се грижи со внимание на добар стопанственик за
интересите на двете страни меѓу кои посредува.
Во овој дел, ЗОО го предвидува видот и обемот на одговорност на посредникот.
Имено, посредникот не одговара ако и покрај потребната грижливост не успее во своето
настојување. Посредникот одговара за штетата што би ја претрпела едната или другата
страна меѓу кои посредувал, а која би се случила поради тоа што посредувал, за деловно
неспособно лице за чија неспособност знаел или можел да знае, или за лице за кое знаел
или морал да знае дека не ќе може да ги изврши обврските од тој договор и воопшто за
секоја штета настаната по негова вина.
Посредникот одговара за штетата што би настанала за налогодавачот поради тоа
што без дозвола од налогодавачот известил некој трет за содржината на налогот, за
преговорите или за условите на склучениот договор.
Посредникот е должен со внимание на добар стопанственик да бара прилика за
склучување на определен договор и да му укаже за неа на налогодавачот. Посредникот е
должен да посредува во преговорите и да настојува да дојде до склучување на договор
ако за тоа се обврзал посебно. Тој не одговара ако и покрај потребната грижливост не
успее во своето настојување.166 Посредникот кој спротивно на договорот или спротивно
на интересите на својот налогодавач, работи за другата страна, го губи правото на
посреднички надомест и на надомест на трошоците.
По методот на координација, тоа што претставува обврска за посредникот е право
за налогодавачот и vice versa. Сепак во ЗОО посебно внимание се посветува на правото

164 Целиот текст на пресудата е достапен на: http://www.osveles.mk/Odluki.aspx?odluka=3682, [пристапено на

25 декември, 2016].
165ЗОО, член 881/1/2.
166 ЗОО, член 876/1/2.

93
на надомест на посредникот, односно обврската на налогодавачот да му го плати
договорениот надомест и условите под кои тоа се реализира. Имено, посредникот има
право на надоместок и кога тоа не е договорен. Во случај пак кога надоместокот е
утврден меѓутоа не е определена неговата висина, истата ја определува судот трудот
што го вложил посредникот односно направената услуга. Посредникот нема право на
надоместување на трошоците што ги направил за извршување на налогот. Тој има право
на надомест на трошоците, само кога тоа е утврдено во договорот. Според законското
решение од ставот 2 на член 880, посредникот на кој со договорот му е признато правото
на надомест на трошоците, има право на тој надомест и во случај кога договорот не е
склучен.
Во деловната практика најголем дел од споровите настануваат во врска со
определувањето на позицијата на посредникот, особено поради фактот што посредникот
(мешетарот) честопати сосема погрешно се меша со трговскиот застапник, комисионерот
итн. Како дополнување на ова стои и фактот што посредувањето нема карактер на
формален договор, па честопати се проблематизира постоењето на договорот како
правен основ за надоместување на провизијата за извршените услуги. Во насока на ова,
сумарно ќе ја елаборираме пресудата на Апелацискиот суд во Битола бр. 195-13,167 каде
Судот по основ на изнесената фактичка состојба и изведените докази со кондемнаторна
пресуда го задолжува тужениот на име надомест за извршените посреднички услуги од
страна на тужителот да му го плати соодветниот надомест.
Имено, судот неспорно утврдил врз основа на доказите изведени во
текот на постапката, а пред се од изјавите на сослушаните сведоци, како и од
одговорот на опомената пред тужба пратена преку електронска пошта, дека
тужителот бил посредник при склучувањето на купопродажниот договор, како и
дека била определена висината на договорената провизија. Од електронската
пошта било видно дека истиот претставува признание од страна на
тужениот кон тужителот за настанатиот долг по основ на
посредување извршено од страна на тужителот во корист на
тужениот, каде што тужениот наведува дека долгот ќе биде подмирен
најдоцна до 30.05.2012 година, што значи дека истиот признава дека има
долг кон тужителот за посредување при купопродажбата на возилото.
Од овој доказ Судот утврдил дека тужителот ги исполнил своите обврски
како посредник во смисла на одредбите од член 869 од ЗОО, според кој со
договор за посредување се обврзува посредникот, во случајот тужителот да
настојува да најде и да доведе во врска со налогодавачот лице кое со него би
приговарало за склучување на определен договор, а налогодавачот, во случајот
тужениот се обврзува да му исплати определен надомест ако тој договор биде
склучен, како награда за извршеното посредување. Исто така, видно од
предметната фактура бр.2/12 од 25.01.2012 година, се утврдува и
висината за надоместокот за посредникот, во случајот тужителот, а
која висина била претходно договорена.

II. ПОГЛАВЈЕ

Договори на автономната трговска практика

167Целиот текст на пресудата е достапен на: http://www.asbitola.mk/Odluki.aspx?odluka=18498, [пристапено на:

20 декември, 2016 година].

94
12. Поим на договор за факторинг

Договорот за факторинг е творба на автономната трговска практика, и како таков,

влегува во категоријата неименувани, двострано обврзувачки, товарни, консезуални
договори.168 Договорот за факторинг е правно дело по основ на што се реализираат
правата и обврските кои што произлегуваат од економските интереси на договорните
страни. Во современите услови на трговскиот промет на стоки и услуги, факторингот се
појавил како резултат на одредениот степен на развој на трговијата и потребата од
подобрување на готовинскиот тек во бизнис секторот како најподобната клиентела на
банкарскиот сектор.169
Во правната литература не постои согласност во врска со почетоците на
факторингот како трговска дејност.170 Ова од причина што факторингот како правно дело
во себе содржи повеќе различни елементи, па во различни облици, различни
теоретичари, ги истакнуваат почетоците на факторингот. Во некоја посовремена форма,
прифатено е становиштето дека првобитните облици на факторинг се појавиле во САД,
при крајот на 19-тиот век, и тоа во трговијата на текстилни производи со Европа (особено
Англија).171
Во Република Македонија факторингот пред сè претставува банкарска услужна
дејност (факторинг дејноста може да ја врши и специјализирано факторинг друштво) и
инструмент што се користи како алтернативен извор на финансирање на Македонското
стопанство.172
Договорот за факторинг во Република Македонија не е експлицитна законска
материја. Попрецизно, на правата и обврските од договорот за факторинг се применуваат
општите правила на облигационото право, воспоставената деловна практика, и општите и
посебните услови за работење на банкарскиот сектор во делот на алтернативното
финансирање на стопанството.
Во правната литература и во практиката договорот за факторинг е прифатен како
sui generis договор, Сепак, при обидот да се дефинира правната природа на договорот,
лесно може да се утврди дека факторингот содржи повеќе договори што го комплицира
утврдувањето на неговата правна природа. Во теоријата и практиката факторингот
честопати се доведува во врска со цесијата, договорот за комисион, договорот за
трговско застапување, ломбарден кредит, есконтен кредит итн.173 Сепак, авторите
истовремено ги истакнуваат спецификите на овој институт, со што целосно се оправдува
неговата sui generis природа. Во насока на ова, според Василевиќ договорот за факторинг
се разликува цесијата по ширината на услугите што ги нуди факторинг организацијата,
168 Анастасовска Ј., Коевски Г., Пепељуговски В., Гавриловиќ Н., договори на автономната трговска практика,
Спопје, 2012, стр.107- 117.
169 Коевски Г., Водич за алтернативно финансирање на стопанството, Агенција на САД за меѓународен развој

(УСАИД), 2007, стр.34.

170 Василевић М., Трговинско право, Београд, 2006, стр. 290.
171 Spasić, I., Bejatović M., Dukić-Mijatović M., Factoring - Instrument of financing in business practice - Some

important legal aspects, Ekonomska istraživanja VOL. 25 NO 1, 2012, p. 193.

172 Факторингот е честопати незаменливо средство на финансирање на мали и средни фирми. Ваквите фирми

честопати имаат проблем со ликвидноста и затоа не се способни да продаваат стоки или даваат услуги на
кредит. Факторинг фирмите го прават токму тоа, го плаќаат долгот на должниците (купувачите одн.
Корисниците на услугите) на клиентот-тој веднаш добива средства, а на факторот ќе го пренесе
побарувањето кон споменатиот должник. Затоа и факторингот има мошне практични аспекти, особено ако се
има предвид дека со добиените средства од преносот на побарувањето клиентот ги исплаќа од своите
добавувачи (а од нив ја добива стоката поевтино). Факторингот придонесува за висок степен на мобилност на
капиталот и лесна адаптибилност на малите и средни фирми што значајно ја намалува веројатноста од
пропаѓање на малите и средни бизниси.
173 Исто: Коевски Г., оп.цит., стр. 36 и Василевић М., оп. цит., стр. 293.

95
како и по дел кредере функцијата на факторот што е непозната кај цесискиот кредит.
Понатаму, факторингот се разликува од договорот за комисион по тоа што факторот не
заклучува договор како комисионер, а според содржината на договорот факторот има
само права спрема третото лице.174
Договорот за факторинг се склучува помеѓу факторот (најчесто банката), и
неговиот клиент, којшто по основ на договорот за факторинг се обврзува да му пренесе
на факторот (банката) постоечко или идно побарување од договор за продажба,
односно договор за застапување, шпедитерски договор, складишни или друг вид
на услуги, склучени со купувачот, односно застапуваното лице, шпедитерот,
складиштарот или друго лице корисник на услугите, а факторот се обврзува за
одредена провизија да го наплати побарувањето што произлегува од односот
на клиентот со третото лице односно должникот. Со договорот за факторинг,
банката стапува на местото на доверителот (неговиот клиент), преку цедирање на
правата на клиентот врз банката, и има право да го наплати побарувањето
(побарувањето што пред склучувањето на договорот за факторинг го имал неговиот
клиент) спрема должникот, т.е. купувачот односно корисникот на услугите. Како обврска
спрема својот клиент, по основ на склучениот договор за факторинг, банката е должна да
го кредитира отстапеното побарување и да врши други факторинг услуги.
Земајќи го предвид значењето и улогата на факторингот за стопанството на
малите и средни бизниси, бројни истражувања во светската литература се направени и
бројни дефиниции дадени за факторингот: Во ова смисла дефиницијата содржана во
„Вебстер“ (Webster Disctionary) според која што: „фактор“ е агент, кој може да биде
банкарска или осигурителна компанија, ангажирани во финансирање на работењето
на одредени компании или за финансирање преку откуп на побарувањата. Според,
Kohok, „Факторинг во основа значи средство за финансирање, со кое факторот купува
долгови на компанијата - клиент, на редовна основа, му исплаќа кеш по основ на
отстапените побарувања, а потоа ги собира износите од купувачите на кои
компанијата т.е. клиентот им ја има продадено и испорачано стоката“.175
Од самите дефиниции за факторингот како правно дело на автономната трговска
практика, лесно може да се утврди комплексноста на овој институт. Во литературата се
среќаваат повеќе различни дефиниции кои опфаќаат повеќе или помалку аспекти на
факторингот и тоа не само правни, туку во голем дел и економски. Во ова смисла,
генезата на факторинг се врзува и за ситуациите кога стапката на приходи од
инвестираните средства во производство или купување на стоки, ја надминува цената на
откуп на побарувањата. Тоа значи дека цената за користење на факторинг услугата е
вклучена во пресметката на трошоци за факторинг услугата при што се побарува
вредност на факторинг која ќе овозможи да потребниот износ на готовина биде веднаш
ставен на располагање на клиентот, односно веднаш исплатен на рака.176 Договорот за
факторинг вклучува учество на тројца субјекти во трансакцијата и тоа: фактор, клиент, и
должникот на клиентот. Попрецизно:
- Фактор има обврска на клиентот да му ја плаќа вредноста на неговото
побарување кон третото лице – должникот од првобитниот однос (намалена за
договорената провизија на факторот и трошоците за наплатување на побарувањето) и го
наплаќа втасаното побарување во полн износ. Факторинг спаѓа во услужна функција.
услужната функција на факторингот се состои во повеќе услужни дејности на факторот
174 Види повеќе за разграничувањето на факторингот од другите институти на договорното право кај
Василевић М., оп.цит., стр. 293.
175 Michalski G., Factoring and the firm value, Economics and Organization, Vol. 5, n.1, 2008, pp. 31-38.
176 EU Federation Factoring & Commercial Finance - Factoring, Receivables Finance & ABL, A study of

legal Envirouments acrross Europe 2011, pp.32. достапно на: https://fci.nl/en/news/factoring-and-commercial-

finance-supports-business-in-the-eu-euf-/3603, [пристапено на: 25 декември, 2016].

96
кои се однесуваат на евидентирање, книжење, реализирање на преземените побарувања
на факторовиот клиент на факторот. Врз основа на склучениот договор за факторинг,
факторот се стекнува со право на преземање на побарувањата, со право на провизија за
пружените услуги, со камата за периодот од плаќањето на побарувањата на клиентот до
неговата наплата од трето лице.
- Клиентот на факторот врши пренос на своето побарување на факторот со цел
од него да добие парична сума веднаш, пред стасаноста на побарувањето коешто тој го
има кон должникот.
- Должник на клиентот е должен согласно општите правила на цесијата да му го
исплати долгот на факторот, секако откако ќе биде известен за отстапувањето (било од
факторот, било од клиентот). Согласно општите правила на цесијата, ирелевантно е кому
должникот му должи, оттука, битно е да биде информиран за неговиот нов доверител
кому го должи побарувањето. Ова во смисла на член 426 став 1 од ЗОО каде е
предвидено дека за пренесување на побарување не е потребно согласност од
должникот, но отстапувачот е должен да го извести должникот за извршеното
отстапување.

14. Договор за лизинг

14.1. Поим на договор за лизинг

Лизингот е активност која се однесува на подвижен предмет и недвижен предмет,

при која корисникот на лизинг го определува предметот на лизинг кој е купен или
произведен од страна на давателот на лизинг и се дава на користење на корисникот на
лизинг за договорен временски период, во замена за плаќање на надомест за користење
на предметот на лизинг, врз основа на договорот за лизинг кој е склучен меѓу давателот и
корисникот на лизинг, според условите определени во него (член 2 од Закон за лизинг
(„Службен весник на Република Македонија“ бр. 4/2002, 49/2003, 13/2006, 88/2008,
35/2011, 51/2011, 148/2013, 145/2015, 23/2016 и 37/2016, во понатамошниот текст ЗЛ).
Од самата законска формулација на поимот на лизинг произлегува дека станува збор за
двострано-обврзувачки, товарен, консензуален и формален договор во којшто се
содржани елементи на повеќе други институти на договорно право.177 Имено,
анализирајќи ја дефиницијата за лизинг активност, неспоредно произлегува дека лизингот
допира до продажбата, кредитирањето, закупот, продажбата со задржување на правото
на сопственост178 итн. И покрај ова, во правната теорија застапено е становиштето дека
лизингот е sui generis договор, со посебни специфики што го одделуваат од
горенаведените институти на договорно право.

177 Формалниот карактер на договорот е предвиден во ЗЛ. Имено, според член 2 договор за лизинг е договор
во писмена или електронска форма, склучен меѓу давателот и корисникот со кој давателот го дава предметот
на користење на корисникот, под услови наведени во договорот за определен временски период. Договорот
за лизинг задолжително се заверува кај нотар. Според член 5/1/2 од ЗЛ, договорот за лизинг задолжително
содржи: опис на предметот, вкупната вредност на предметот, износот на аконтацијата, временски период на
кој е склучен договорот за лизинг, одредба кој ќе го поднесе барањето за упис на предметот на лизинг, за
запишување на секоја промена во договорот за лизинг и за бришење на предметот на лизинг во посебниот
регистар во Централниот регистар, вкупен износ на надоместокот што го плаќа корисникот на лизинг, број и
износ на одделни плаќања и рокот на нивното пристигнување.
178Pactum reservati domini, продажба со особена погодба во смисла на ЗОО, член 528/1/2. Имено, продавачот

на определен недвижен предмет може со посебна одредба на договорот да го задржи правото на сопственост
и по предавањето на предметот на купувачот, се додека купувачот не ја исплати цената во целост. Продавачот
и на подвижен индивидуален предмет и на предмети за кои се водат посебни јавни книги може со посебна
одредба на договорот да го задржи правото на сопственост се додека купувачот не ја исплати цената во
целост (ЗОО, член 528/2).

97
 Договорот за лизинг е инструмент на автономната трговска практика. Историски
анализирано, колепка на договорот за лизинг се Соединетите Американски Држави
(САД).179 Во последните децении на 20-тиот и почетоците на 21-ви век, лизингот се повеќе
доби на значење како еден од алтернативните методи за финансирање на стопанството.
На сето ова своевидно влијание изврши и финансиската криза што го зафати светот од
крајот на 2007 година, па лизингот цврсто се позиционираше помеѓу другите
алтернативни методи за финансирање на стопанството и потрошувачкиот сектор.
Лизингот како финансиски инструмент има одредени позитивни и негативни страни
за корисниците, односно за потрошувачкиот и бизнис секторот. Позитивни страни на
лизингот се однесуваат на:
- Поттикнување и развојот на мало стопанство, односно финансиска
логистика на претприемничкиот дух на малите и средни деловни субјекти; полесно и
пофлексибилно финансирање на инвестиционите потреби;
- Се искористуваат расположливите парични средства за купување на опрема
потреба на долг рок, а опремата од временски карактер се обезбедува преку лизинг
аранжман;
- Се редуцира опасноста од настанување на штетни последици од
амортизација на купената опрема, односно нерационално трошење на средства за
опрема за која претприемачот не е сигурен дека му е потребна на долг рок;
- Користењето на инвестициона опрема придонесува кон намалување на
трошоци за обртен капитал;
- Не се потребни посебни гаранции за плаќањето на лизинг ратите на
давателот на лизингот, наспроти кредитот каде банките бараат повеќе видови на
стварно правни или лично правни инструменти за обезбедување на побарувањето
итн.
Токму како резултат на предности што претставуваа еден вид на аргументи во
прилог на склучувањето на лизинг аранжманите, лизинот во светски рамки се повеќе се
експлоатира од бизнис компаниите и потрошувачкиот сектор. Оттука, преку лизинг
операциите се поттикнува развојот на мало стопанство, полесно и пофлексибилно
финансирање на инвестиционите потреби, се ангажираат готови пари во плаќање на нова
опрема, обезбедување од застарување на опремата која се користи на лизинг и
користењето на инвестициона опрема претпоставува намалување на трошоци за обртен
капитал. Ова состојба сепак е карактеристична за одредени економии каде што преку
повеќе истражувања се манифестираше високиот степен на искористеност на лизинг
аранжманите.
Во периодот на големата финансиска криза од крајот на 2007 година, лизингот се
одрази и врз потрошувачкиот сектор и бизнис секторот во Република Македонија.
Банкарскиот сектор го пласираше овој алтернативен медот на финансирање по примерот
на бројни компаративни системи. Сепак лизингот во Република Македонија повеќе се
позиционираше во потрошувачкиот сектор. Во Република Македонија постепено се
почувствува потребата од законско уредување на овој институт. Како резултат на тоа, во
2002 година беше донесен Законот за лизинг. Во рамки на законот уредени се два вида
на лизинг што се познати во компаративните системи и тоа: оперативен лизинг и
финансиски лизинг. Финансиски лизинг е оној лизинг со кој се пренесуваат сите ризици и
користи кои произлегуваат од сопственоста на еден предмет, било да е тој подвижен или
недвижен, при што со истекот на определен временски период сопственоста може, но не
мора да биде пренесена (ЗЛ, член 2/2). Според законската формулација од ставот точка 3
на членот 2 од ЗЛ, секој друг лизинг аранжман што не ги содржи овие елементи

Mihailović D.B., Lizing kao oblik finansiranja privrednog razvoja Crne Gore, Univerzitet union u Beogradu
179

Beogradska bankarska akademija fakultet za bankarstvo, osiguranje i finansije, 2016.

98
претставува оперативен лизинг. Покрај оперативниот и финансискиот лизинг, во
теоријата се среќаваат и други видови на лизинг аранжмани и тоа: инвестициски лизинг,
концерн лизинг, лизинг врз употребени предмети, краткорочни лизинг аранжмани
итн.180

14.2. Права и обврски на давателот и примачот на лизинг

Договорот за лизинг настанува во моментот кога давателот и примателот на

лизинг ќе постигнат согласност за битните елементи на договорот.181 Предметот на
договорот за лизинг е експлицитно утврден во ЗЛ. Имено, предмет на лизинг е секој
подвижен и недвижен предмет кој се дава на користење на корисникот, освен
оној за кој со закон има ограничување да може да биде предмет на лизинг (во
натамошниот текст: предмет). По основ на договорот за лизинг за давателот и
примателот настануваат права и обврски чие повредување повлекува правни последици
предвидени во општиот дел од ЗОО. Попрецизно, со склучување на договорот за лизинг
давателот на лизинг е должен да се однесува со соодветен степен на внимание, односно
тој е должен да се однесува според правниот стандард на совесен и уреден трговец. 182
Понатаму, давателот на лизинг има обврска да го отстапи искористувањето на лизинг
објектот на примателот на лизинг, уредно и совесно да го одржува објектот, и конечно, да
го пренесе правото на сопственост во случај кога во договорот за лизинг е предвидена
клаузула за пренесување на правото на сопственост.
По методот на координација, обврските на давачот на лизинг претставуваат права
на примателот на лизинг и vice versa. Од друга страна, примателот на лизинг по основ на
склучениот договор за лизинг има обврска да ги плаќа лизинг ратите согласно условите
утврдени во договорот за лизинг, да го користи предметот земен на лизинг согласно
условите предвидени во договорот за лизинг. Понатаму, примателот на лизинг е
одговорен за одржување на предметот кој е предмет на договорот за лизинг, во добра
работна состојба, нормална употреба и абење, освен ако поинаку не е предвидено во
договорот за лизинг. Корисникот се товари со трошоци за одржување, вклучувајќи ги
работењето, техничкото одржување и поправката на предметот на лизинг, освен ако
поинаку не е определено во договорот за лизинг. Доколку поинаку не е определено во
договорот за лизинг, од моментот на приемот на предметот, корисникот е должен да го
осигури предметот. Во категоријата обврски на примателот на лизинг влегува и обврската
да го дозволи надзорот односно контролата на давачот на лизинг врз предметот што е
даден во лизинг.
Давателот на финансиски лизинг е должен да го регистрира предметот, кој е
предмет на договорот за лизинг во посебен регистар кој се води во централниот регистар,
во рок од пет работни дена од денот на потпишувањето на договорот за лизин. Давателот
на финансиски лизинг е должен до централниот регистар да поднесе барањето за
запишување на секоја промена во договорот за лизинг во рок од пет работни дена од
180 Kapor V., Carić S., Ugovori robnog prometa, Novi Sad, 1987, str. 286.
181 Договорот се смета за склучен кога страните ќе постигнат согласност на волјата за суштествените
елементи на договорот (ЗОО, член 18).
182 Внимание на уреден и совесен трговец" е правен стандард за утврдување на одговорноста на лицата

одговорни за управување и за надзор на друштвата, со којшто се определува со какво внимание овие лица
треба да ги вршат доверените работи во друштвото, односно да се однесуваат со внимание на способен и (во
работењето на друштвото) вешт човек (професионалец), при што тие одговараат за обична небрежност при
вршењето на доверените работи, освен ако со друг закон не е определено дека одговараат само за груба
небрежност Закон за трговските друштва („Службен весник на Република Македонија“ бр. 28/2004; 84/2005;
25/2007; 87/2008; 42/2010; 48/2010; 24/2011; 166/2012; 70/2013; 119/2013; 120/2013; 187/2013; 38/2014; 41/2014;
138/2014; 88/2015; 192/2015; 6/2016; 30/2016 и 61/2016)

99
настанување на промената. Давателот на финансиски лизинг е должен во рок од пет
работни дена од престанувањето или раскинувањето на договорот за лизинг до
централниот регистар да поднесе барање за бришење на предметот од посебниот
регистар. Директорот на централниот регистар ја пропишува постапката за регистрација
на предметот.
Елаборираните права и обврски на давачот и примачот на лизинг се предвидени
во ЗЛ. Сепак, овој корпус на законски предвидени права и обврски во практиката може да
варира и тоа зависно од околностите на склучувањето на договорите и позицијата на
договорните страни. Попрецизно, во практиката на банкарскиот сектор склучувањето на
договорите по принципот на атхезиони договори се однесува и на договорот за лизинг. Во
општите и посебните услови за лизинг аранжман, банките предвидуваат под кои услови
влегуваат во договорен однос со потрошувачите и деловните субјекти. Следствено,
покрај законските одредби, од исклучително битно значење за уредувањето на односите
на давателот и примателот на лизинг аранжманот се општите и посебните услови на
работење на банките.

14.3. Пренесување на права и обврски што произлегуваат од договорот за лизинг

Пренесувањето на правата и обврските од договорот за лизинг е експлицитно

предвидено во ЗЛ. Пренос на правата од договорот за лизинг може да ги пренесе
давателот и примателот на објектот на лизинг. Имено, давателот може да ги пренесува
или на друг начин да ги остварува сите или некои од неговите права и користи на
предметот кои произлегуваат од договорот за лизинг, под услов таквото пренесување или
остварување да не е во спротивност со правото на корисникот во целост да го користи
предметот се додека корисникот ги прифаќа и исполнува обврските од договорот за
лизинг. Ова право на давателот на лизинг може да биде исклучено со договорот за лизинг
(ЗЛ, член 5-б/1). Пренесувањето на правата од договорот за лизинг не го ослободува
давателот од неговите обврски.
Пренос на правата по основ на договорот за лизинг може да направи и корисникот
односно примателот на лизинг. Попрецизно, корисникот може да го пренесе правото за
користење на предметот или обврските што произлегуваат од договорот за лизинг, само
со претходна писмена согласност од давателот добиена врз основа на барање поднесено
од корисникот.183

15. Договор за форфетинг

15.1. Поим а договор за форфетинг

Договорот за форфетинг спаѓа во категориите на банкарски услужени дејности
како и факторингот, банкарската гаранција, акредитивот, итн. Овој договор е плод на
автономната трговска практика, и не е предмет на законска материја во Република
Македонија. Договорот за форфетинг во себе содржи елементи на повеќе други договори
и тоа: продажба, кредит, цесија итн. Сепак како и секој од овие институти на договорното
право, така и форфетингот има одредени специфики кои го разграничуваат во однос на
другите банкарски инструменти.
Во правната литература форфетингот се дефинира како посебен вид на купување
на нестасано парично побарување. 184 Во правниот однос што настанува со склучувањето

183 Laušević L., Povratni lizing - Alterntativni izvor povećanje obrtnog kapitala preduzeća, Bankarstvo, 2014, str. 41.
184 Срдић М., Томић И., Слијепчевић Р.М., Уговори у привредном пословању, Београд, 2002, стр. 367.

100
на договорот за форфетинг учестувуваат тројца субјекти и тоа: форфертер, неговиот
клиент односно коминтент, и трето лице долникот. Со склучувањето на договорот за
форфетинг банката форфертер го откупува нестасаното побарување што го има
доверителот спрема должникот, по дисконтна стапка, односно намалено за провизијата
што банката ја наплаќа за извршената услуга и за соодветен надомест што го добива од
доверителот односно својот клиент.
Форфетингот е банкарски инструмент во функција на обезбедување на ликвидност
во стопанството. Имено, во недостаток на финансиски средства, деловните субјекти
пристапуваат кон склучување на договор за форфетинг, давајќи дисконт на откупувањето
на банката. Специфика на договорот за форфетинг претставува тоа што форфертерот
(банката) се откажува со склучувањето на договорот за форфетинг, се откажува од
правото на регрес спрема својот клиент (најчесто продавачот), во случај кога од
должникот нема да успеа да го наплати побарувањето што му е пренесено од страна на
продавачот, односно клиентот.
Договорот за форфетинг е двострано обврзувачки договор со intuitu personae
карактер. Личниот карактер на договорот произлегува од позицијата односно од личните
својства на должникот кој после склучувањето на договорот за форфетинг, и стасувањето
на побарувањето, обврската треба да ја исплати спрема форфертерот. Од аспект на
правната уреденост, како плод на автономната трговска практика, врз договорот за
форфетинг се применуваат општите правила на ЗОО, деловната практика, и посебните
правила кои се однесуваат на сличните на нему институти. 185

16. Договор за франшизинг

16.1. Поим на договор за франшиза

Договорот за франшизинг влегува во категоријата договори на автономната

трговска практика. Франшизингот како трговска дејност во светски рамки игра суштинска
улога во растот и развојот на економијата.186 Како посебна деловна активност
франшизингот генерира предности како за франшизорот така и за франшизатот. Имено,
со договорот за франшиза првиот (франшизорот) пенетрира на новите пазарни подрачја
во светски рамки, а вториот (франшизатот) на поедноставен и побрз начин го започнува
својот деловен потфат и остварува профит.187 Сепак ова се само начелни ставови кои
генерално се врзани за самата идеја на франшизингот, што не значи дека подробно
вршењето на ова трговска дејност не може да создаде проблеми, дилеми, односно
предности или слабости за некоја од договорните страни. Имено, во деловната практика
на франшизингот познати се бројни случаи кои укажуваат на слабостите на
франшизингот и тоа истакнати пред се од страна на франшизатот. Во контекст на ова,
реакцијата на еден од франшизатите елабориран во When Disillusion Sets.188 Сепак, тоа
се субјективни становиштата кои генерираат од конректен случај. Теоретски во правната
литература дефинирани се предностите и слабостите на франшизингот како деловна

185 Kapor V., Carić S., Ugovori robnog prometa, Novi Sad, 1987, str. 563.
186 Првата модерна форма на франшизинг во САД ја воспоставува Singer Sewing Machine Company. Види
повеќе за ова: Гавриловиќ Н., Споредбено правни аспекти на договорот за франшиза, Скопје, 2001, стр. 10.
187 IFA Education and Research Foundation, The economic impact on Franchised Businesses: Volume 4, 2016, p.
188 Види: http://www.nytimes.com/2007/02/24/business/24quiznos.html, [пристапено на: 05 Јануари, 2017 година].

ако сегмент од писмото: „Може ли владата да го спречи овој Quiznos да ги уништува животите на луѓето? Ме
измамија мене и ги измамуваат луѓето. Видете ја мојата тужба (поплака) како ме измамија од самиот почеток,
и потоа продолжија со своето систематско мамење за целото време, додека си заминавме
Ми се одмаздија затоа што се обидував да создадам глас за франшизатите во системот“.

101
активност, следствено во ова смисла проф. Коевски189 истакнува дека предностите на
договорот за франшизинг може да се сумираат и тоа:
- Со франшизингот се остварува побрза, поевтина и помалку ризична
пенетрација на странски пазари;
- Примателите на франшизата преферираат својот мал бизнис да го водат
под капата на етаблирано и светски познато име и/или имиџ;
- Полесно се надминуваат политичките и другите административни проблеми
за влез на странски капитал; итн.
Од друга страна, на сумарен начин проф. Коевски укажува и на слабостите на
франшизингот и тоа:
- На тешкотиите во изборот на правни лица за склучување на главен мастер
договор за франшизинг;
-Опасноста од раскинувањето на договорот за договорот за франшиза и
продолжување на деловниот потфат од страна на франшиатот како ефикасен
конкурент, а после спроведената обука врз главниот-мастер примател на
франшизата;
-Растот на трошоците за контрола и надзор над примателот на франшизата
итн.
Во компаративната литература, како слабост на франшизингот во различни и
контексти се истакнува положбата на примачот на франшизата после престанувањето на
договорот за франшиза.190 Имено, со оглед на фактот што франшизатот исклучиво
работи под брендот на франшизирот, со истекот на договорот за франшиза и неговото
непродолжување тој се наоѓа во ситуација да понатамошното продолжување на бизнисот
треба да го реализира како непознат деловен субјект. Попрецизно, и покрај
долгогодишното искуство во работењето на пример во хотелиерството, туризмот,
угостителството итн., престанувањето на договорот го става во нулта позиција од аспект
на бренд, имиџ, маркетинг итн. За франшизатот ова е најголемата слабост, и ова е случај
само кога франшизирот нема волја да го обнови договорот за франшиза.
Престанувањето на договорот за франшиза, односно неговото необновување
придонесува за затворање на сите мрежни центри на франшизинг дејноста на
франшизатот.
Корените на франшизингот се во САД.191 Токму во ова земја се среќаваат најголем
број на правни извори кои што го уредуваат прашањето за франшизинг дејноста. Според
(Schwartz and Zylberman, 2008), на компаративно ниво постојат два типа на правна
регулатива за франшизинг. Првиот тип го подразбира т.н. disclosure законодавства, како
што е, на пр., случај со законодавството на сојузните држави на САД - Орегон, Висконсин
и Вирџинија (Oregon, Wisconsin и Virginia), кои што ги покриваат аспектите на должноста
на давање преддоговорни информации и евентуалната регистрација на франшизорите и
на документите за обелоденување, и вториот тип, законодавствата на сојузните држави
на САД Nebraska, Arkansas и California кои ги покриваат аспектите на договорниот однос

189 Коевски Г., Водич за алтернативни извори за финансирање, Агенција на САД за Меѓународен Развој
(УСАИД), 2007, стр. 27.
190 Bugg М., Bridson, K., Retail franchising : management and support within the franchise network, in ANZMAC

2008: Australian and New Zealand Marketing Academy, Conference 2008 : Marketing : shifting the focus from
mainstream to offbeat, Promaco Conventions, Canning Bridge, W.A., pp. 1-8.
191 Види повеќе за историските аспекти на франшизингот: Дабовиќ А., Франшизинг дејности и договорот за

франшизинг во правото и праксата на Република Хрватска и Република Македонија, Зборник на Правен

факултет, 61, (2) 695-722 (2011).

102
каде се оди на поголема заштита на франшизатите, како што се аспектите на нечесните
практики и договорни клаузули.192
На Меѓународно ниво, правни извори на франшизингот се актите на УНДРОИТ и
тоа: Водич за меѓународни мастер франшизни аранжмани,193 и Модел законот за
обврската за преддоговорно известување кај договорот за франшиза. 194

17. Договор за know how

17.1. Поим на договорот за know how

Договорот за know how паѓа во категоријата на договори што се плод на
автономната трговска практика. Под влијание на феноменот на глобализација и
процесите на концентрација на капиталот во рацете на неколку гиганти на компании
ширум светот, истовремено и процесите на преземање на деловните субјекти и нивните
статусни промени ширум светот, договорот за know how стана еден од
најексплоатираните правни основи за пренос на права од индустриска сопственост.
Според становиштата на бројни авторитети, договорот за know how претставува еден од
најзначајните средства за трансфер на технологија, особено за земјите во развој.195
Дефинирањето на договорот за know-how претставува прашање што создава
повеќе дилеми, особено во правната литература. Повеќе автори во литературата се
имаат произнесено за поимот на know-how доведувајќи го во врска со „деловна тајна“
„трговска тајна“, и во еден поширок контакт во врска со правата од индустриска
сопственост.196 Сепак, и покрај бројните релации, останува фактот дека станува збор за
посебен договор што има конкретни специфики што го дистингвинираат во однос на
останатите договори што се правен основ за пренос на пакет права од индустриска
сопственост. Според Јанић, know-how треба да се сфати како техничко знаење и искуство
што ќе послужи за примена на патентиран или непатентиран пронајдок во процесот на
индустриското или занаетчиското производство или за примена на определена постапка
како и сите видови на технолошки постапки, рецептури, технички обиди, фабрички тајни,
вклучувајќи ги и непатентираните пронајдоци. Според Николовски А., Плавшиќ С.,
суштински елемент на договорот за know-how е тајноста. Попрецизно, тајноста има своја
вредност се додека се чува во тајност, затоа што правото не му обезбедува правен
монопол како што тоа го прави со пронајдоците заштитени со монопол.197
Договорот за know-how не е законска материја. Попрецизно, правата и обврските
кои настануваат по меѓу договорните страни се уредени од страна на воспоставената
практика помеѓу деловните субјекти и обичајното право. Од суштината на договорот за
know-how произлегува дека станува збор за двострано обврзувачко и товарно правно
дело, што му дава право на стекнувачот на know-how да користи конкретни тајни,
вештини и искуства од производниот процес на давачот на know-how. Сепак, правата и
обврските од овој договор се законска материја кога станува збор за повреда на истите и

192 Преземено од: Гавриловиќ, Н., Споредбено правни аспекти на договорот за франшизинг, Скопје 2011, стр.
105.
193Види: http://www.unidroit.org/publications/106-unidroit-publications/97-guide-to-international-master-franchise-
arrangements-second-edition-2007, [пристапено на: 3 Јануари, 2017 година].
194 Види: http://www.unidroit.org/work-in-progress-studies/studies/franchising, [пристапено на: 3 Јануари, 2017

година].
195 Correa C.M.,Legal nature and Contractual conditions in know how transactions, GA. J. INT'L & COMP. L., 1981,

pp. 450-491.
196 Segade G. J., El Secreto Industrial (know-how): concepty proteccion 132 (1974).
197 Николовски А., Плавшиќ С., оп.цит. стр. 355.

103
тоа во кривично правна, административна смисла, во смисла на правата за заштита на
лојалната конкуренција итн. 198

18. Договор за лиценца

18.1. Поим на лиценца

Со договорот за лиценца давачот на лиценцата се обврзува на стекнувачот на
лиценца да му го отстапи во целост или делумно, правото на искористување на некое
право од индустриска сопственост, а стекнувачот на лиценцата се обврзува за тоа да му
плати определен надомест. Според законската формулација на член 742 од ЗОО, со
договорот за лиценца давачот на лиценца се обврзува на стекнувачот на лиценца
да му го отстапи во целост или делумно, правото на искористување, на патент,
знаење и искуство, на жиг, мостра или модел, а стекнувачот на лиценца се
обврзува да му плати за тоа определен надомест.199 По основ на законското
поимање на лиценцата, истакнуваме дека предмет на договорот за лиценца е
отстапувањето на искористување на определено право на индустриска сопственост
патент, трговска марка, знаење и искуство, индустриски дизајн итн.
Од законското поимање на лиценцата јасно произлегува дека станува збор за
двострано обврзувачки, товарен, синалагматички и консензуален договор, а од член 743
на ЗОО, јасно произлегува дека законодавецот се определил за формален карактер на
договорот за лиценца. Ова подразбира дека договорот за лиценца мора да биде склучен
во писмена форма. Секоја поинаква форма повлекува ништовност на договорот и дејство
ex tunc, што во правна смисла се смета како договорот да не бил склучен. Според
законската формулација од член 743 на ЗОО, договорот за лиценца може да биде
склучен во писмена форма. Писмената форма како услов за полноважност на договорот е
предвидена и со lex specialis одредбите од Закон за индустриската сопственост („Службен
весник на Република Македонија“ бр. 21/2009, 24/2011, 12/2014, 41/2014, 152/2015 и
53/2016, член 272/2).
Една од спецификите на лиценцата е времето на траење на нејзината законска
заштита. Лиценцата за искористување на патент, мостра или модел, не може да биде
склучена за време подолго од траењето на законската заштита на тие права. Ова
решение е во тесна корелација со променливоста како базична карактеристика на
лиценцата и на другите права од индустриска сопственост. Имено, во контекст на
променливоста, подносителот на пријавата на право од индустриска сопственост и
носителот на правото, со договор во целост или делумно може да го пренесат своето
право под условите предвидени со ЗИС и со други прописи.200 Во договорот за лиценца
ништовна е секоја одредба која на корисникот на лиценцата му поставува ограничувања
кои не произлегуваат од правото што е предмет на договорот или која е непотребна за
зачувување на тоа право, или доколку се во спротивност со прописите за ограничување
на конкуренцијата.

198 Закон за заштита на конкуренцијата („Службен весник на Република Македонија“ бр. 145/2010; 136/2011;
41/2014 и 53/2016). Кривичен законик („Службен весник на Република Македонија“ бр. 37/1996, 80/1999,
4/2002, 43/2003, 19/2004, 81/2005, 60/2006, 73/2006, 7/2008, 139/2008, 114/2009, 51/2011, 135/2011, 185/2011,
142/2012, 166/2012, 55/2013, 82/2013, 14/2014, 27/2014, 28/2014, 41/2014, 115/2014, 132/2014, 160/2014,
199/2014, 196/2015 и 226/2015).
199 ЗОО, член 742/1. Со договорот за лиценца давачот може да се обврзе да му отстапи потенцијално право

од пријава на патент, жиг модел и мостра како и непатентиран пронајдок на стекнувачот на лиценцата (ЗОО,
член 742/2).
200 Договорот за пренос на правото мора да биде составен во писмена форма и потписите на договорните

страни да бидат заверени од нотар (ЗИС, член 271/2).

104
 Во правната литература и во деловната практика се среќаваат повеќе видови на
лиценца што се разликуваат по основ на посебни критериуми. Оттука, се среќаваат
доброволни лиценци, присилни лиценци, службени лиценци, мешовити лиценци итн.
Сепак, суштинска подела на лиценцата претставува исклучивата и неисклучивата
лиценца. Ова подела има и големо практично значење за што како доказ постојат бројни
судски и арбитражни спорови. Во насока на ова, исклучивата лиценца му обезбедува на
носителот на лиценцата исклучиво право тој да го користи заштитениот пронајдок,
односно право исклучиво тој да се користи со корпусот права од индустриска сопственост
што му се пренесени на користење. Со доделувањето на исклучивата лиценца се
претпоставува дека носителот на патентот порано никому не му го отстапил правото на
користење на пронајдокот заштитен со патент, и таквото право не може ниту во иднина да
го отстапи на друго лице, се додека трае договорот за лиценца.201
Со исклучивата лиценца, само стекнувачот смее да го користи предметот на
лиценца, исклучувајќи го од користењето и пренесувачот. Стекнувачот на исклучива
лиценца е активно легитимиран да тужи за повреда на предметот на лиценца. Според
законската формулација на член 745/1, со договорот за лиценца стекнувачот на лиценца
стекнува исклучиво право на искористување на предметот на лиценцата, само ако е тоа
изречно договорено (исклучива лиценца), што укажува на фактот дека во случај кога
нема клаузула за исклучива лиценца, се смета дека е договорена неисклучива лиценца.
Наспроти исклучивата, со неисклучивата лиценца стекнувачот смее да го користи
предметот на лиценца, но пренесувачот исто така може сам да го користи предметот или
да го отстапи правото на искористување на друг.
Кај договорот за лиценца, законодавецот го уредил и просторното ограничување
на правото на искористување на лиценцата, што е исклучително битно прашање за
носителите на ова право во деловното опкружување. Следствено во член 746/2
законодавецот предвидел дека ако со договорот за лиценца не е просторно ограничено
правото на искористување на предметот на лиценцата, се смета дека лиценцата е
просторно неограничена.

18.1.1. Подлиценца
Подлиценцата претставува правен основ да се пренесе правото на искористување
на лиценцата од страна на стекнувачот на лиценцата на трето лице. Подлиценцата е
законска категорија, односно во ЗОО е предвидена под посебен правен режим и согласно
законската формулација од член 760, стекнувачот на лиценцата има право да го отстапи
правото на искористување на трговската марка, дизајнот, жигот итн. Ова е предвидено
како генерално утврдено правило од кое постои исклучок во случај кога со клаузула во
договорот за лиценца е предвидено дека стекнувачот на лиценца не може да го пренесе
правото од лиценцата на трет лице, односно не може да даде подлицеца на трето лице,
или кога е предвидено дека тоа може да го направи само со одобрение од давачот на
лиценца.
Со договорот за подлиценца не се создава никаков посебен правен однос меѓу
стекнувачот на подлиценца и давачот на лиценца, дури ни кога давачот на лиценца ја дал
потребната дозвола за склучување на подлиценца. Сепак законодавецот го предвидел
правото на непосредно барање на давачот на лиценца спрема носителот на
подлиценцата. Имено, давачот на лиценца може, заради наплата на своите побарувања
од стекнувачот на лиценцата настанати од лиценцата, да бара непосредно од
стекнувачот на подлиценца исплата на износите што овој му ги должи на

201 Николовски А., Плавшиќ С., Трговско право, Скопје, 2005, стр. 351.

105
давачот на подлиценца врз основа на подлиценцата (ЗОО, член 763/1/2). Овој
концепт е познат и на полето на закупот и под закупот, каде по истиот концепт е уредено
правото на предавање на предметот во под закуп од страна на закупецот на предметот и
тоа како генерално правило, со исклучоците што се предвидени и во делот на лиценцата
член 760/2.

18.2. Начини на престанување на договорот за лиценца

Договорот за лиценца престанува согласно основите утврдени во закон. Имено,

договорот за лиценца престанува со:
- истек на определено време, ако договорот е орочен;
- ако не е орочен, договорот престанува со отказ на едната страна,
почитувајќи го отказниот рок.
Давачот на лиценца може да го откаже договорот во смисла на член 762, односно
кога стекнувачот на лиценцата постапил спротивно на правилата за давање на лиценца
утврдени во договорот за лиценца (без одобрение, или спротивно на договорената
клаузула за исклучување на таа можност).
Кога по истекот на времето за кое бил склучен договорот стекнувачот продолжи да го
искористува предметот на лиценцата, а давачот не се спротивставува, се смета дека е
склучен нов договор со неопределено траење, под истите услови како и претходниот.
Овој начин на обновување на лиценцата е именуван како премолчено обновување на
лиценцата.
Конечно, врз временското важење на лиценцата влијаат и смртта, стечајот или
редовната ликвидација врз некој од деловните субјекти. Во случај на смрт законодавецот
како генерално правило предвидел дека договорот продолжува со наследниците, освен
ако поинаку не е договорено. Попрецизно, во случај на смрт на давачот на лиценцата,
лиценцата се продолжува со неговите наследници, ако поинаку не е договорено. Во
случај на смрт на стекнувачот на лиценца, лиценцата се продолжува со неговите
наследници кои ја продолжуваат неговата дејност. Конечно, во случај на стечај или
редовна ликвидација на стекнувачот на лиценца, давачот на лиценца може да го раскине
договорот.

ТРЕТА ГЛАВА

Меницата како платежен инструмент и средство за обезбедување на побарување

1. Поим и значење на меница

Меницата претставува инструмент за обезбедување на плаќање и средство за
плаќање во правниот промет. Ваквото теоретско дефинирање е во целосна
кореспонденција со законската формулација на поимот на меницата содржана во член 3
став 1 од Законот за меница на Република Македонија („Службен весник на Република
Македонија“ бр. 3/2002, 67/2010 и 145/2015“во понатамошниот текст ЗМ).
Во правната литература се среќаваат повеќе дефиниции за поимот на меницата.
Оттука, меницата е формална правна работа која што не зависи од правната работа во
врска со која што настанала, што создава обврска самата по себе и којашто важи
исклучиво според изјавите и потписите што ги содржи во себе. 202 Понатаму, меницата се
дефинира и како еднострана писмена изјава во вид на наредба на друго лице, во време
назначено на самата меница да исплати одредена сума на пари на некое трето лице или
202 Бајаловић Љ., Менично и чековно право, Београд, 1947, стр. 73.

106
по негова наредба. 203 Според ЗМ меницата претставува безусловна наредба која ја дава
трасантот на трасатот, да се исплати одреден паричен износ на ремитентот, кој е
наведен на меницата или на самиот трасант. За да се детерминира суштината на поимот
на меницата нужно е да се дефинира улогата на секоја од страните кои што учествуваат
во меничниот однос и тоа: трасант, трасат, ремитент, индосант, авалист, интервениент
итн. За ова цел законодавецот во членот 2 од ЗМ ги утврдил поимите на секој од
учесниците. Според законската формулација од член 2 од ЗМ:
- трасантот е налогодавачот или издавачот на меницата кој што се назначува на
лицето на меницата;
- трасатот е лицето кој што врши исплата по меницата од трасантовото покритие
што се наоѓа кај него;
-ремитентот е физичко или правно лице назначено во исправата на кое му се
исплатува износот наведен во меницата, односно корисник на меницата
- интервениентот е лице назначено од трасантот, индосантот или авалистот во
меницата, во случај на потреба истата да ја акцептира или плати.
Во поимникот од член 2 на ЗМ, законодавецот ги предвидува и поимите на другите
субјекти и дава дефиниција за други менични работи. Сепак за да не го обременуваме
текстот се задржувавме на субјектите што се опфатени со дефиницијата на поимот на
меницата од член 3/2 на ЗМ, истовремено нагласуваме дека не сите субјекти што ги
наведува ЗМ се среќаваат кај секој вид меница. Токму поради ова, ЗМ и не пристапил кон
дефинирање на поимот на меницата. Имено, со оглед на бројот на посебните видови на
меница (бланко, стоковна, деловна, домицилна, циркуларна, трасирана, соло итн.) и
нивните карактеристики, јасно е дека предвидувањето на една дефиниција што ги опфаќа
елементите на сите видови на меница едноставно не е можно.
Анализирајќи ја правната литература во овој сегмент, на мислење сме дека
најсодржајната дефиниција за меница е дадена од страна на Јанковец.204 Имено,
обидувајќи се да опфати што е можно повеќе елементи Јанквец истакнува: „Меницата е
хартија од вредност со која што нејзиниот издавач безусловно се обврзува дека тој
самиот или по негов налог трето лице одредено во меницата, ќе исплати одредена
сума на парични средства на доверителот одреден во меницата или по негова
наредба износот на којшто гласи меницата и тоа во одредено место и во одредено
време.“ Меницата е хартија од вредност и како платежно средство и инструмент за
обезбедување на плаќањето наоѓа голема примена во прометот на стоки и услуги. За ова
цел, во скоро сите национални прописи предвидени се повеќе законски прописи кои
наоѓаат примена кај меницата. Во контекст на ова, покрај ЗОО, ЗМ, ЗИПБМ, примена
наоѓа и Законот за хартии од вредност на РМ (Закон за хартии од вредност („Службен
весник на Република Македонија“ бр. 95/2005; 25/2007; 7/2008; 57/2010; 135/2011; 13/2013;
188/2013; 43/2014; 15/2015; 154/2015; 192/2015 и 23/2016).
На меѓународно ниво, уште во 1930 година била донесена Конвенцијата за
еднообразните правила за трасирана и сопствена меница.205 Ова конвенција била
прифатена од голем број на земји што укажува на важноста на униформирањето на
меѓународниот правен режим на меницата како платежно и како средство за
обезбедување на плаќањето. Во современите услови на реализирање на промет на стоки
и услуги, меницата е составен дел на скоро секоја трансакција. Како посебен концепт на
хартија од вредност, меницата, односно меничните работи и меничните правни правила
наоѓаат своја примена и врз бројни други правни концепти. 206
203 Bartoš M., Antoniević Z., Jovanović V., Menično i čekovno pravo, Naučna knjiga, 1953, str. 13.
204 Јанковец И., Привредно право, Београд, 1999, стр. 665.
205 (Convention Providing a Uniform Law For Bills of Exchange and Promissory Notes, (Geneva, 1930).
206 Во насока на ова види: Тушевска Б., Примена на меничните правила врз товарните листови, Правник,

стручно списание, бр. (254), 2013, pp. 8-14.

107
2. Видови на меници во Македонскиот правен систем

Во правната и економската литература, како и во деловната практика, се

среќаваат бројни и различни видови на меници. Во рамки на оваа скрипта ќе се задржиме
само на суштинските поделби на меницата. За таа цел првенствено ќе го обработиме
прашањето за трасирана (влечна) или сопствена (соло) меница.
Трасираната меница или уште позната како „влечна“ го добила своето име од
латинскиот збор „rahere“, што значи влечам, бидејќи и таа се влече на некое друго лице и
се повикува (се дава наредба) да плати определен износ на пари.207 Трасираната меница
е една од најексплоатираните видови на меница во деловниот промет. Спецификите на
трасираната меница произлегуваат од нејзините елементи коишто ЗМ изречно ги
предвидува. Имено, трасираната меница ги содржи следниве битни елементи:208
- ознака дека е меница, отпечатена на самиот меничен слог, на македонски
јазик со кирилско писмо;
- име, односно назив и седиште на трасатот;
- безусловна наредба да се плати одредена сума пари од покритието на
трасантот;
- време на пристигнувањето;
- место каде што треба да се изврши плаќањето;
- име на ремитентот;
- ден и место на издавање; и
- потпис на трасантот.
Од законскиот поим на трасираната меница и нејзините задолжителни елементи
лесно може да се констатираат нејзините карактеристики коишто даваат одговор на
бројни спорни прашања битни за деловната практика. Имено, меницата е хартија од
вредност со која што издавачот на меницата во интерес на трето лице (ремитентот,
корисникот на меницата) дава безусловна наредба на трасатот, да му плати одредена
сума на пари од неговото покритие. На издавањето на мениците во Република
Македонија се применува и Закон за издавање и пуштање во оптек на менични бланкети
(„Службен весник на Република Македонија“ бр.65/1992; 48/1994 и 50/2001, во
понатамошниот текст ЗИПМБ). Издавањето и пуштањето во оптек на меничните
бланкети го врши, Народната банка на Република Македонија. Продажбата и замената,
односно повлекувањето на меничните бланкети ги врши Министерството за финансии кое
за тоа склучува договор со Народната банка на Република Македонија (ЗИПМБ, член 2 и
3). Сепак, меницата може да биде издадена и на обично парче хартија.209 Полноважноста
на меницата е условена од присуството на битните (задолжителните) елементи
предвидени со ЗМ. Оттука, меницата не важи како трасирана доколку недостига барем
еден од елементите содржани во член 5 од ЗМ. Исклучок постои кога во трасираната
меница не е наведено времето на пристигнување, па се смета како меница по видување.
Кога во трасираната меница не е наведено местото на плаќање за место на плаќање и за
место на живеалиште на трасатот се смета местото означено покрај името на трасатот.
Конечно, доколку во трасираната меница не е наведено местото на издавање на
меницата, во правна смисла се смета дека меницата е издадена во местото кое што е
означено покрај потписот на трасантот (ЗМ, член 6/1/2/3).
Трасирана меница може да гласи по наредба на самиот трасант. Трасирана
меница може да се трасира за сметка на трето лице. Трасирана меница може да се

207 Клековски В. Трасирана меница, Скопје, 2011, стр. 34.

208 Содржина на меницата член 5 од ЗМ.
209 Клековски В., оп.цит., 34.

108
трасира и на трасантот.210 Трасирана меница може да биде платива кај трето лице во
местото во кое трасантот живее или во друго место. Во овој случај станува збор за
домицилирана трасирана меница (ЗМ, член 11/1). Одредувањето на камата на трасирана
меница не произведува правно дејство, освен по исклучок, во трасираната меница
платива по видување или на одредено време по видување, кога трасантот може да
одреди камата на сумата наведена на меницата. Висината на каматната стапка
задолжително се одредува на меницата. Во спротивно, одредбата за камата не
произведува правно дејство. Доколку поинаку не е утврдено, каматата почнува да се
пресметува од денот на издавањето на меницата.
Имателот на трасирана меница, како и тој кој само ја држи меницата може сe до
пристигнувањето, истата да ја поднесе на акцептирање на трасатот во местото на
неговото живеење. Во секоја трасирана меница трасантот може да нареди таа да се
поднесе на акцептирање, при што може да се одреди и рок за поднесување на
акцептирањето. Трасантот може да забрани меницата да се поднесе на акцептирање,
освен во случаите кога:
- трасираната меница е платива кај трето лице;
- трасираната меница е платива во место надвор од местото во кое живее
или престојува трасатот и
- трасираната меница е на одредено време по видување.
Трасантот може да нареди меницата да не се поднесува на акцептирање пред
одреденото време. Секој индосант може да нареди трасираната меница да се поднесе
на акцептирање, притоа може да утврди рок за тоа или не, освен во случај кога трасантот
во меницата забранил поднесување на акцептирање.211 Меница трасирана на одредено
време по видување треба да се поднесе на акцептирање во рок од една година од денот
на издавањето. Овој рок може да биде скратен или продолжен од страна на трасантот.
Акцепт е изјава на трасатот за признавање, односно прифаќање на обврската за плаќање
на износот одреден во меницата. Имателот на трасирана меница, како и тој кој само ја
држи меницата може сe до пристигнувањето, истата да ја поднесе на акцептирање на
трасатот во местото на неговото живеење.
Сопствената меница претставува безусловно ветување преземено од трасантот
како трасат дека ќе се исплати одреден паричен износ на ремитентот кој е наведен на
меницата. Кај сопствената меница, трасантот и трасатот се еден субјект, односно со
издавањето на сопствената меница, трансантот се обврзува спрема третото лице без да
даде наредба на друг, туку со обврска дека тој ќе ја плати сумата што ја должи на
меничниот доверител. Кај сопствените меници се појавуваат двајца субјекти и тоа:
издавачот на меницата и корисникот односно лицето по чиј налог треба да се исплати
износот од меницата.
Како и кај трасираната така и кај сопственичката меница, законодавецот пристапил
кон таксативно набројување на битните елементи на меницата. Оттука, сопствената
меница ги содржи следниве елементи и тоа:
- ознака дека меницата е отпечатена на самиот меничен слог, на македонски
јазик со кирилско писмо;
- безусловно ветување дека одредена сума на пари ќе се плати;
- време на пристигнувањето;
- место каде што треба да се изврши плаќањето;
- име на ремитентот;

210 ЗМ, член 10/1/2/3/.

211 ЗМ, член 29, став 1/2/3.

109
 - ден и место на издавање, и
- потпис на трасантот.212
Сопствената меница може да биде платива кај трето лице или во местото надвор
од живеалиштето на трасатот. Протестот кај сопствената меница се врши под истиот
правен режим под којшто се реализира трасинараната меница. Имено, според член 80 од
ЗМ,213 протест за трасирана и сопствена меница се подига кај нотар. Протестот всушност
претставува покренување и спроведување на постапка пред нотар, заради неисплата на
меницата, кој е поднесен на исплата.214 Потписниците на меницата правата и обврските
по меницата можат да ги уредат кај нотар во форма на нотарски акт. Потписниците на
меницата, можат да се договорат по настапување на задоцнувањето на обврзникот, со
исполнување на обврската по меницата, имателот на меницата да може да бара
извршување без протест на меницата (ЗМ, член 81/2). Конечно, доколку во нотарскиот акт
е предвидено дека извршувањето по меницата ќе се спроведе по подигање на протестот,
во таков случај, протестот се доставува на адресата која е дадена при составување на
нотарскиот акт. Ако обврзникот по меницата не се најде на адресата дадена во
нотарскиот акт, а нотарот писмено не е известен за промена на адресата, тогаш се смета
дека протестот е уредно доставен, после што се пристапува кон извршување на
обврската.
Трасираната и сопствена меница може да се издаде како:
- меница по видување;
- меница на одредено време по видување;
- меница на одредено време од денот на издавањето и
- меница на одреден ден.
Имателот на трасирана или сопствена меница може да истакне барање за регрес
против индосантот, трасантот и други обврзници по меницата и тоа:
1) после пристигнувањето во случај меницата да не е платена во целост или делумно; и
2) пред пристигнувањето кога:
- акцептирањето е одбиено, потполно или делумно;
- пред или по акцептирањето е отворен стечај, односно ликвидација над имотот на
трасатот или ако ги запре плаќањата дури и во случај ако запирањето не било утврдено
со судска одлука или извршувањето над неговиот имот останало безуспешно и
- е отворен стечај, односно ликвидација над имотот на трасантот на меница која што не
смее да се поднесе на акцептирање.215

212 Според член 9 од ЗМ, исправа која не содржи барем еден од елементите од содржината на меницата
предвидени во член 8 од ЗМ, не важи како сопствена меница. Исклучок постои во следниве случаи:
1) сопствена меница на која не е наведено времето на пристигнувањето се смета за меница по видување;
2) ако не е посебно одредено како место на плаќање, важи местото кое е наведено како место на издавање
на меницата, кое истовремено се смета и како место на пребивалиште на издавачот на меницата и
3) сопствена меница на која не е наведено местото на издавање, се смета дека е издадена во местото кое е
наведено покрај потписот на трасантот.
213 Tusevska, Borka (2013) Примена на меничните правила врз товарните листови, Правник, стручно списание

бр. (254). pp. 8-14.

214 Закон за нотаријатот („Службен весник на Република Македонија“ бр. 72/2016 и 142/2016, во

понатамошниот текст ЗН). Во член 94 од ЗН изречно е утврдено дека протестирање на меница и чек и
водење на уписите за протести се врши согласно со прописите за меница и чек. Понатаму дека меницата
претставува основ за издавање на решение за нотарски платен налог. Попрецизно, член 70 Предлогот за
издавање на решение за нотарски платен налог, во доволен број примероци и прилози, се поднесува за
стасано парично побарување кое се докажува со веродостојна исправа, приложена кон предлогот во оригинал
или во заверен препис кај нотар. Веродостојна исправа во смисла на ЗН е и меницата и чекот со протест и со
повратна сметка. Како веродостојни исправи во смисла на ЗН се и: фактура; извод од заверени деловни книги
на банка, штедилница, финансиско друштво, давател на финансиски лизинг или осигурително друштво; јавна
исправа и исправи кои според посебни прописи имаат значење на јавни исправи.
215 ЗМ, член 53/1/2.

110
3. Правата природа на меницата

Меницата е хартија од вредност и како сите останати видови на хартии од

вредност, меницата претставува еднострана изјава на волја. Меницата се издава „по
наредба“ или „на име“. Во практиката меницата најчесто се издава „по наредба“ при што
истата се пренесува по пат на индосамент. Индосаментот претставува изјава нотирана на
меницата од страна на носителот на правото на наплата, за пренесување на тоа право на
друг, односно изјава нотирана на меницата од индосантот за пренесување на правото
инкорпорирано во меницата.
Со издавање на меницата настанува меничниот однос помеѓу трасантот и
трасатот. In concreto, со издавањето на сопствена (соло) меница, трасантот се обврзува
со стасување на побарувањето по меницата, да му ја исплати меничната сума на
ремитентот, односно на трето лице по негова наредба. Во суштина, меничниот однос кај
соло меницата помеѓу трасантот и ремитентот се базира на претходно склучен договорен
однос при што првиот е независен од другиот и vice versa. Ремитентот чие побарување од
основниот договор е стасано, може да ги остварува своето право спрема трасантот или
по основниот договор или по основ на издадената соло меница. За разлика од соло
меницата, издавањето на трасирана меница создава посложен правен однос. Имено, со
издавањето на трасирана меница, трасатот нема обврска спрема трасантот се додека
последниот не ја акцептира меницата. Акцептот претставува изјава на трасатот за
признавање, односно прифаќање на обврската за плаќање на износот одреден во
меницата.
Со прифаќањето на налогот од страна на трасантот, трасатот се обврзува како
главен меничен должник. Акцептот се пишува на самата меница и се изразува со
зборовите: „признавам“, „примена“, „прифатена“ или со друг збор со исто значење.216
Акцептот го потпишува трасатот, а како акцепт се смета и самиот потпис на трасатот кога
е ставен на лицето на меницата. Кога трасираната меница е платива на одредено време
по видување, или кога врз основа на наредба треба да се поднесе на акцептирање во
одреден рок, акцептот мора да биде датиран со денот кога е даден, освен ако имателот
на меницата бара да се датира со денот кога меницата ја поднел на акцептирање. Ако
акцептот не се датира, имателот на меницата за да ги оствари своите регресни права
спрема индосантот и трасантот, тој пропуст треба да го утврди со навремено подигање на
протест.
Конечно, со акцептот трасатот се обврзува меницата да ја плати до
пристигнувањето. Ако меницата не биде платена, нејзиниот имател, па дури да е тоа
самиот трасант, врз основа на неа има право на тужба против акцептантот за сите права
кои може да ги оствари врз основа на меницата согласно важечкото право.

4. Застареност на меничните побарувања

Побарувањата по основ на издадената меница застаруваат како и сите останати
видови на побарувања. Попрецизно, доколку со протекот на одредено време за кое
застарува побарувањето, имателот на меницата не се обратил до трасатот или трасантот
(кај соло меницата), последниот не може по судски пат да бара заштита на правата по
основ на издадената меница. Застарувањето на правата по основ на издадената меница
потпаѓаат под посебен правен режим, односно законодавецот предвидел исклучоци од
општо прифатените правила во облигационото право. Имено, роковите на застареност кај
меничните правни работи се пократки. Попрецизно, сите менично-правни барања против
акцептантот застаруваат за три години, сметајќи од пристигнувањето.
216 ЗМ, член 32/2.

111
 Менично-правните барања на имателот на меницата против индосантот и против
трасантот застаруваат за една година, сметано од денот на навремено подигнатиот
протест. Во случај кога е договорено да нема протест и кога во меницата е впишана
одредбата „без трошоци“, барањето на имателот застарува за една година сметано од
пристигнувањето. Менично-правните барања меѓу индосантите, како и против трасантот
застаруваат за шест месеци, сметано од денот кога индосантот ја откупил меницата или
од денот кога против него е покрената постапка пред нотар за протест на меница (ЗМ,
член 91/1/2/3/4).
Застареноста на правата по основ на менично побарување се прекинува со
поднесување на тужба пред надлежен суд. 217 Во правна смисла, со тужбата за прекин на
застареноста се изедначуваат и:
- пријавата на меничното побарување во стечај,
- остварувањето на менично-правното побарување во текот на постапката,
- повикувањето во заштита и известувањето со кое тужениот го известува својот
претходник дека против него е поднесена регресна тужба. Известувањето се соопштува
непосредно преку надлежен суд или со препорачано писмо, при што предавањето на
судот или на пошта се смета како ден на известување.218 Застареноста се прекинува и
додека трае стечајната постапка над имотот на имателот на меницата. Застареност на
менично побарување кое чини дел од оставина или паѓа на товар на оставина, не може
да заврши пред истекот на шест месеци од смртта на имателот на меницата. Конечно,
Прекинување и запирање на застареноста дејствуваат само кон лицата кон кои настанала
причината за прекинување, односно запирање. Причините на прекинувањето и
запирањето на застареноста утврдени во прописи на други земји имаат правно дејство во
Република Македонија, само доколку се во согласност со одредбите од ЗМ.

5. Амортизација на меницата

Амортизација е постапка за прогласување на определена меница за неважечка

поради губење, крадење, уништување и слично (ЗМ, член 2). Лицето кое ја изгубило
меницата може на судот во местото на плаќање да му предложи истата да ја амортизира.
Предлагачот на амортизацијата задолжително во предлогот ја наведува содржината на
изгубената меница и дава уверување дека ја имал таа меница или дека врз основа на неа
му припаѓа некое право. Доколку судот заклучи дека поднесените податоци се доволни,
ќе издаде оглас во кој ќе ја изложи главната содржина на исчезнатата меница, со повик
до оној кај кого се наоѓа меницата, истата да ја покаже на судот во рок од 60 дена, со
напомена дека во спротивно, по истекот на овој рок, судот ќе ја огласи за ништовна.
За огласувањето судот го известува предлагачот и сите лица именувани во
меницата. Предлагачот на амортизацијата, за да го задржи правото на регрес спрема
трасантот на неакцептираната меница, како и против трасантот кој го забранил
поднесувањето на меницата на акцептирање, во текот на рокот одреден за подигање
протест заради неакцептирање или неисплата во местото кое е одредено за тоа, може да
подигне протест, со наведување на главната содржина на исчезнатата меница.
Протестот го заменува поднесувањето на меницата на акцептирање или на
исплата и подигањето на соодветните протести. Надоместок на трошоците за тој протест
не може да се бара.

217 Во контекст на застареноста на правата од меница види: пресуда на основен суд пл1-тс-31/2013, од
16.04.2016 година. достапно на: http://www.osprilep.mk/Odluki.aspx?odluka=10624, [пристапено на 11.01.2017
година].
218 ЗМ, член 92/3.

112
 Врз основа на судска одлука донесена во постапка за амортизација, предлагачот
може, ако поинаку не договорил, по пристигнувањето на исчезнатата меница, да бара
акцептантот, или трасантот, да ја положи меничната сума кај надлежен суд. Ова барање
нема правно дејство доколку лицето од кое се бара положување на меничната сума
докаже дека предлагачот немал право да бара амортизација. 219

II. Акредитивот како инструмент за плаќање во меѓународниот промет на стоки и

услуги

1. Поим на акредитив

Акредитивот (letter of credit/le credit documentaire/la lattera di credito/das Akkreditiv)

како банкарски инструмент претставува еден од најраспространетите и најмногу
користените платежни инструменти во меѓународниот промет на стоки и услуги. Терминот
акредитив односно неговиот англискиот назив „letter of credit,“ потекнува од францускиот
збор „accreditation“ што значи овластување да се направи нешто. Зборот „accreditation“
пак потекнува од латинскиот збор „accreditivus“ што значи „полномошно/овластување“.220
Во основата на акредитивот се наоѓа довербата што договорните страни ја
поклонуваат на третото лице (банка), дека секоја од договорните страни ќе ја исполни
својата обврска од договорот. Во денешницата, акредитивот како платежен инструмент е
широко прифатен од страна на бизнис секторот. Попрецизно, во меѓународната трговија
на стоки и услуги, акредитивот се користи во скоро секоја меѓународна зделка и тоа
првенствено за реализирање на меѓународните плаќања како обврски настанати по основ
на склучената трговска зделка. Во ова смисла повеќе теоретичари досега се имаат
произнесено со становиштето дека акредитивот претставува крвотокот на меѓународната
трговија на стоки и услуги.221
Теоретски акредитивот се дефинира како правно дело настанато помеѓу
налогодавачот и акредитивната банката, врз основа на што банката како налогопримач се
обврзува на одредено трето лице (корисник на акредитивот) да му исплати одредена
сума пари.222 Од аспект на законската уреденост, ЗОО е еден од малобројните
национални прописи што на акредитивот му посветува посебна глава (XLI), именувана
како „акредитиви“.223 Како исклучок од другите институти на договорното право,
законодавецот во глава XLI на ЗОО не пристапил кон дефинирање на поимот на
акредитивот, туку без да даде дефиниција за поимот во член 1111 пристапил кон
уредување на правата и обврските на договорните страни. Според законската
формулација од ЗОО член 1111/1, со прифаќање на барањето на налогодавачот за
отворање на акредитиви, акредитивната банка се обврзува дека на корисникот на
акредитивот ќе му ја исплати определената парична сума ако до определеното време
бидат исполнети условите наведени во налогот за отворање на акредитив.
Од ова законско решение може да се констатираат повеќе суштински
карактеристики на акредитивот во смисла на ЗОО. Имено, од ова законска формулација
јасно произлегува дека по својата правна природа акредитивот е договор за налог по
основ на што акредитивната банка со прифаќањето на налогот од својот клиент
(налогодавачот), се обврзува да му ја исплати сумата утврдена во акредитивот (налогот)

219 ЗМ, член 104.

220 Popli G.S., Strategic Credit Management in Banks, New Delhi PHI Learning Private Limited, 2013, p. 253.
221Mugasha A., The law of letters of credit and bank guarantees, Sydney 2003, p. 2.
222 Hashim R.C., Principle of strict Compliance of letter of credit, Towards of proper standard of compliance, Legal

Network series, ILNS (A)lix, 2013, pp. 1-16.

223Види: ЗОО, глава XLI, чл. (1111-1121).

113
на трето лице, корисник на акредитивот. Во ставот 2 на овој член од ЗОО, законодавецот
ја утврдил писмената форма како услов за полноважност на акредитивот.224 Имено,
според ова решение „акредитивот мора да биде составен во писмена форма.“ По основ
на ова решение, ЗОО го определува договорот за акредитив како формален договор.
Иако на деловната практика честопати поради брзината на трансакциите и одговара
неформалниот карактер на договорите, сепак на тоа не се инсистира и во ситуациите кога
станува збор за сложени правни дела, каде усната форма може да ја доведе во прашање
и правната сигурност на зделката. Сепак, во деловното опкружување и банкарскиот
сектор ова прашање не е дискутабилно од причина што банкарскиот сектор како во однос
на другите услужни дејности така и кај акредитивите работи по концептот на „типските“
или „адхезионите договори“. Имено, банките издаваат унифицирани обрасци чие
пополнување од страна на налогодавачот и нивно доставување во правна смисла ја
претставува понудата што налогодавачот ја упатува до банката за склучување на договор
за акредитив.
Покрај формалниот карактер, акредитивот претставува именуван, консензуален,
двострано обврзувачки, товарен и комутативен договор, чија егзистенција нè зависи
од опстанокот односно правната судбина на главниот договор. Со акредитивот се
„обезбедува“ исполнувањето на обврските настанати од главниот договор, при што
„обезбедувањето“ исклучиво треба да се сфати во смисла на обезбедување на
примената на начелото на „истовремено исполнување на правата и обврските“ на
договорните страни, а не во смисла на обезбедување како што е тоа кај
банкарската гаранција. Со прифаќањето на акредитивот, банката не се
обврзува спрема третото лице (корисникот на акредитивот) дека ќе ја исполни
обврската што не ја исполнил налогодавачот односно купувачот од основниот
договор, туку единствено се обврзува дека ќе ја плати утврдената сума од
акредитивот, што налогодавачот ја има на сметка кај него или ќе ми ја достави
за реализирање на трансакцијата.
Во деловната практика честопати кога клиентот (налогодавачот) на банката нема
финансиски средства на сметката кај банката, или нема доволно такви средства, банката
може да му даде кредит на својот клиент со цел да ја исполни обврската спрема третото
лице. Сепак тоа е интерен однос помеѓу налогодавачот и банката и е ирелевантен за
обврските на банката спрема третото лице. Банката е обврзана спрема корисникот од
денот кога му е соопштено отворањето на акредитивот.225 Во ова законско решение е
содржано едно од базичните начела на акредитивот а тоа е начелото на независност
изречно предвидено и во член 1113 од ЗОО. Врз основа на ова начело, обврската на
банката да ја исплати сумата од налогот, односно акредитивот во интерес на
бенефицијарот (корисникот) е целосно независна од правата и обврските кои
произлегуваат од основниот договор.
Акредитивната банка е должна да ја исплати акредитивната вредност врз основа
на издадениот налог, независно од приговорите и оспорувањата на продавачот и
купувачот за обврските од основниот договор, ставањето ембарго на извозот,
пропишувањето извозни дозволи, раскинување, ништовност на договорот итн. Во ова
смисла, (ЗОО, чл. 1113) акредитивот е независен од договорот за продажба или од
друга работа по чиј повод е отворен акредитивот.226 Следствено, резимираме,

224(член 1111/2 од ЗОО).

225(член 1112 од ЗОО).
226 Независноста на акредитивот е изречно утврдена и во Еднообразните правила и обичаи изречно

укажуваат на независноста/апстракцијата на акредитивот од фундаменталниот договор. Во ова смисла,

акредитивот по својата правна природа е независна трансакција, издвоена од продажбата и другите
договори, па банките немаат никаков интерес/не се врзани за судбината на овие договори. Принципот на
независност егзистира и во односите помеѓу останатите субјекти кои учествуваат во трансакцијата -

114
акредитивот претставува самостојно, независно апстрактно правно дело. Илустративно,
доколку купувачот (налогодавачот) отстапи од главниот договор,227 акредитивната банка е
должна на корисникот кој ги исполнил условите да му ја исплати договорената сума. За
сите договори (договор за шпедиција, договор за превоз, договор за градење, договор за
дело итн.) во кои едната договорна страна се обврзува на определен надомест за
извршената облигација, постои можност да се договори плаќање преку акредитив.
Плаќањето на акредитивот може да се уреди во главниот договор, преку внесување
соодветни клаузули, или во самостоен договор за акредитив.
Како сложена228 материја која ги надминува националните граници, акредитивот е
предмет на унифицирано уредување од страна на Еднообразните правила и обичаи за
документарниот акредитив донесени во склоп на Меѓународната трговска комора -
(МТК) Виена од 1933 година.229 Овие правила се применуваат секогаш кога плаќањето
односно исполнувањето на налогот од страна на банката се врши на корисници во
странство. Со оглед на факот што материјата за акредитивот во ЗОО е уредена со 11
членови, сметаме дека примената на Еднообразните правила и обичаи за
документарниот акредитив неопходно треба да се однесува и на домашниот промет.
Последново особено е оправдано ако се земе предвид влијанието на глобализацијата врз
експанзијата на меѓународните трговски зделки и потребата да се обезбедат
побарувањата на деловните субјекти коишто претходно не биле во никаков деловен
однос. Еднообразните правила и обичаи за документарниот акредитив прецизно ги
определуваат поимите на „документарен акредитив“ и „акредитив“. Според општите
одредби и дефиниции на овие правила, поимите употребени во овие одредби,
дефинициите и останатите решенија го опфаќаат секое прецизирање без оглед на
називот и описот врз основа на којашто на акредитивната банка и се дава налог да
изврши плаќање во корист или по налог на трето лице.230

2. Видови на акредитиви

Во модерните услови на меѓународното трговско работење, деловната практика

создаде повеќе посебни видови на акредитиви коишто во голем дел беа прифатени и од
страна на позитивното правно. Своевидно влијание деловната практика изврши врз
повеќе компаративно правни системи рефлектирајќи ја нејзината потреба врз законските
решенија. Во глава XLI ЗОО предвидува одреден број на акредитив што повеќе или
помалку се прифатени во сите компаративни системи. Ваквото решение е резултат на
брзината со која во деловното опкружување се менуваат потребите, а оттука и
адаптирањето на банкарскиот сектор преку ширење на палетата на банкарски услужи
дејности.
Во правната литература и во практиката на банкарскиот сектор се прифатени
неколку критериуми за поделба на акредитивите. Една од најбитните поделби на

корисникот на акредитивот и банката, и кореспондентната банка. Попрецизно, акредитивната банка не

може да истакнува приговори на корисникот и на кореспондентната банка за дејствија кои произлегуваат од
неговиот однос со налогодавачот.
227Ваквото решение би требало да се примени и во случај на стечај на налогодавачот, согласно начелото на

самостојност/независност на правното дело/акредитивот.

228Сложеноста на материјата логично произлегува и од фактот што во трансакцијата учествуваат три (или

повеќе) субјекти.
229Правилата се ревидирани неколку пати (1951, 1962, 1974, 1983 и 1993 со примена од 1 јануари 1994

година).
230 Прецизна дефиниција за акредитивот и прашањата врзани со овој инструмент содржи Американскиот

Uniform commercial code – Letter of credit, art. 5-101/117, кој тргнува од детално детерминирање на сите
субјекти, учесници во трансакцијата.

115
акредитивите е на обични (безусловни) и документарни (условни) акредитиви.231 Ова
поделба е настаната по основ на критериумот дали корисникот на акредитивот треба да
исполни одредени услови пред да го користи правото од акредитивот, или правото
инкорпорирано во акредитивот не е условено од претходно исполнување на одредени
услови, односно доволно е третото лице како корисник да презентира акредитивна
легитимација. Врз основа на ова, во првата категорија влегуваат документарните
(условните) акредитиви, а во втората обичните (безусловни) акредитиви. Во секоја од
овие посебни категории на акредитиви влегуваат посебни видови кои се карактеризираат
со посебни специфики.

3. 2.1.Обични акредитиви

Обичните акредитиви во деловната практика се помалку се користат од страна на

деловните субјекти и следствено и до страна на банкарскиот сектор. Обичните
акредитиви не го условуваат корисникот со презентација/доставување на конкретни
документи како услов за исплата на акредитивната сума. На пример: коносман како
бродски транспортен документ што претставува доказ дека стоката е товарена на
бродот а со тоа дека продавачот ја исполнил обврската спрема купувачот, товарен
лист од другите сообраќајни гранки како доказ дека стоката е товарена на
превозното средство, односно дека продавачот ја пратил стоката на купувачот,,
осигурителна полиса, потврда за квалитетот или квантитетот на стоката итн.).
Во ова категоријата акредитиви спаѓаат: лични акредитиви, кредитно писмо,
перманентни акредитиви и буџетски акредитиви.

4. 2.1.1.Лични акредитиви

Личните акредитиви претставуваат инструмент во рацете на банките врз основа на

кои акредитивната банка на барање на својот клиент (кој има расположливи средства на
сметка кај акредитивната банка) дава налог на друга банка (најчесто банка во друго
место) да му стави на располагање одредена сума пари на бенефицијарот/корисникот за
одредено време. Акредитивната банка, го известува бенефицијарот за депонираните
средства што му стојат на располагање преку доставување копија од акредитивот.
Корисникот може да ги користи расположливите средства до истекот на времето на
важење на акредитивот. По истекот на утврдениот рок, остатокот од средствата се
враќаат на сметка на налогодавачот.232

5. 2.1.2.Кредитно писмо

Кредитното писмо е посебен вид на акредитив. Во основата на кредитното писмо

се наоѓа писмен налог на една банка што го дава на друга банка на нејзин товар да
исплати одреден износ на парична сума на корисникот на исправата односно кредитното
писмо.233 Како посебен вид на акредитив, кредитното писмо создава два
одвоени/самостојни правни односи: помеѓу акредитивната банка и банката на исплата, и
однос помеѓу банката на издавачот и бенефицијарот/корисникот. Во деловната практика,
во употреба се два вида на кредитни писма: Обични и циркуларни писма. Критериумот
231Во дел од правната теорија, обичните и безусловните акредитиви се издвоени и анализирани како посебни
видови. Види повеќе: Gorenc V., Trgovačko pravo – ugovori, Zagreb, 2000, str. 239.
232 International Trade Finance services, Documentary Letter of credit, A practical guide, 2013.
233 Јанковец И., Привредно право, Београд, 1999, стр. 635.

116
врз основа на кој се прави дистинкцијата помеѓу овие два вида кредитни писма е бројот
на банките од кои што може да се наплатат средствата. Оттука, обичното писмо може да
се наплати само во банката која е назначена во писмото и нејзините филијали. Наспроти
обилното писмо, средствата од циркуларното кредитно писмо може да се наплатат кај
повеќе различни банки назначени во исправата. Во Република Македонија, кредитното
писмо нема посебно значајна примена.

2.1.3.Буџетски акредитиви

Буџетските акредитиви претставуваат вид на акредитиви што се користат за

извршување на буџетот на одредени државни органи и единици кои се финансираат од
буџетот. Буџетските акредитиви се користат во границите на одобрените буџетски
средства.

2.2.Документарни акредитиви

Документарниот акредитив претставува традиционална форма на акредитив

креиран како финансиски механизам во меѓународната продажба на стока и услуга. Како
банкарска услужна дејност документарниот акредитив вклучува учество на најмалку три
субјекта и тоа купувачот/ апликант, продавачот/бенефицијар/корисник и
банката/емитент.
Како посебен вид на акредитив, документарниот акредитив се издвојува по основ
на потребата (условеноста) за поднесување точно пределени документи како доказ за
извршување на преземената обврска. Во ова смисла, за реализација на правата од
документарниот акредитив, најзначајни се шпедитерските и транспортните документи со
кои се докажува товарањето на стоката на превозното средство, односно исполнувањето
на обврската од продавачот кон купувачот. Покрај ова во деловното опкружување од
страна на бизнис секторот се користат и складишницата, поштенска потврда за
испорака, полисите од осигурителните друштва фактурите итн. За реализирање на
плаќањето од страна на банката до која што се обратил корисникот на акредитивот, од
суштинско значење е ставот на банкарскиот сектор за секој од овие документи. Во ова
смисла, банкарскиот сектор не ги прифаќа шпедитерските FCR и FCT потврди како основ
за плаќање на сумата од отворениот акредитив. Ова од причина што банкарскиот сектор
ги признава само документите кои се доказ за исполнување на обврската на продавачот
спрема корисникот од основниот договор. Документарниот акредитив може да биде
отповиклив и неотповиклив. 234

2.2.1. Отповикливи и неотповикливи акредитиви

Отповикливите акредитиви претставуваат акредитиви кој налогодавачот може да

ги отповика пред истекот на рокот за кој акредитивот е отворен. Попрецизно,
отповикливиот акредитив не ја врзува банката на задолжително исплаќање на утврдената
сума. Кога станува збор за отповикливи акредитиви, банката може да го измени или
отповика акредитивот на барање на налогодавачот или по сопствена иницијатива Во ова
смисла, (ЗОО, чл. 1117) отповикливиот документарен акредитив не ја врзува банката
спрема корисникот, па во секој момент може да го измени или да го отповика на

234(ЗОО, чл. 1116/1/2) Документарниот акредитив може да биде отповиклив или неотповиклив. Доколку
поинаку не е изречно договорено, акредитивот секогаш е отповиклив, дури и кога е отворен за определено
време.

117
барање од налогодавачот или по сопствена иницијатива, ако е тоа во интерес на
налогодавачот. Според решението на ЗОО, акредитивот генерално е отповиклив, освен
ако поинаку не е изречно договорено. Оттука, (ЗОО, 1116/2) доколку поинаку не е изречно
договорено, акредитивот секогаш е отповиклив, дури и кога е отворен за определено
време. Според решението на Еднообразните правила на самиот акредитив треба да биде
назначено дали се работи за отповиклив или неотповиклив акредитив. Во ова смисла,
(ЕПОДА, чл. 1/1/2) во сите акредитиви треба јасно да биде назначено дали се работи
за отповиклив или неотповиклив акредитив. Во недостаток на таква ознака,
акредитивот се смета за отповиклив, дури и кога е назначен рокот на важење.
Отповикливите акредитиви создаваат правна несигурност на бенефицијарот, па
оттука, во деловната/банкарската практика се користат само во одредени случаи. Ова во
смисла на тоа што корисникот на акредитивот може да ја изврши својата обврска и да се
обрати до банката (преку поднесување на потребните документи) за наплата на своите
средства при што ќе добие информација дека акредитивот е отповикан. Ова од причина
што отповикливиот акредитив може да биде отповикан во секое време без обврска за тоа
да се известува корисникот. На становиште сме дека кога станува збор за отповиклив
акредитив, се создаваат услови налогодавачот (купувачот на стоката) да постапи mala
fide. Имено, налогодавачот може на банката да и достави налог за отворање на
акредитив и при тоа да го извести продавачот кој согласно договорот ќе ја отпреми
стоката. После експедирањето на стоката, продавачот нема да биде во можност да ги
наплати парите бидејќи во меѓувреме налогодавачот го отповикал акредитивот. Оттука,
на бенефицијарот не му останува ништо друго освен (врз основа на
самостојноста/независноста на акредитивот од другите правни односи) да бара
извршување на обврските на основ на договорот за продажба. Се поставува прашањето –
каде е правната сигурност во трансакцијата и начелото на совесност и чесност во
работењето на налогодавачот?!
Врз основа на горенаведеното, истакнуваме дека употребата на неотповикливите
акредитиви во банкарската практика го обезбедува поголема правна сигурност и
рамноправна положба за двете странки во договорот. Наспроти отповикливиот
акредитив, неотповикливиот акредитив создава сигурна/цврста обврска за
акредитивната банката, да ја исплати договорената сума. Неотповикливиот
акредитив претставува самостојна, непосредна обврска на банката спрема корисникот на
акредитивот. Ова обврска може да се укине или измени само врз основа на спогодба од
страна на сите заинтересирани лица. Во ова смисла, (ЗОО, чл. 1118/1/2)
неотповикливиот документарен акредитив содржи самостојна и непосредна обврска
на банката спрема корисникот. Понатаму, ова обврска може да биде измената или
укината само со спогодба на сите заинтересирани страни. Тргнувајќи од карактерот на
овој вид акредитив, како и од улогата што истиот ја има во меѓународната продажба,
јасно е од каде произлегува неговата енормна експлоатација во меѓународното плаќање.
Еднообразните правила и обичаи за документарниот акредитив подетално го
детерминираат поимот на неотповиклив акредитив. Имено, според решението на
(ЕПОДА, чл. 3/1) неотповикливиот акредитив цврсто ја врзува банката која го отвора
акредитивот, па оттука обврската на банката спрема корисникот на средствата или
сопственикот на меницата влечена врз основа на издадениот акредитив.
Акредитивната банка има обврска да го гарантира исполнувањето на одредбите во
поглед на плаќањето, акцептирањето или негоцирањето под условите утврдени во
акредитивот.

118
 Во банкарската практика се среќаваат четири појавни облици на неотповикливи
акредитиви: акредитив по видување,235 акредитив со одложено плаќање,236 акцептни237 и
негоцијациони238 акредитив. Класификацијата е настаната врз основа на можноста
акредитивот да се реализира преку акцептирање на меница. За отповикливиот акредитив
како и за неотповикливиот важи самостојноста на правното дело. Во ова смисла,
неотповикливиот акредитив создава апстрактна обврска која ниту е врзана ниту условена
од договорот за продажба врз основа на што е отворен акредитивот.239
Врз основа на изложеното, резимираме дека, од аспект на правната сигурност
корисникот е во многу поповолна положба кога станува збор за неотповиклив акредитив.
Банката безусловно мора да го исплати износот по основ на акредитивот, дури и кога
основниот договор е ништовен. Безусловното плаќање во деловната практика го
наметнува прашањето дали банката треба да ја исплати сумата по основ на акредитивот
доколку знае дека е направена злоупотреба од страна на бенефицијарот. Практиката
покажува дека во случај на злоупотреба, измама, закана, банката е должна да го прекине
реализирањето на акредитивот, што и теоретски анализирано укажува на нужната
потреба од почитувањето на начелото на совесност и чесност.

2.2.2. Потврдени и непотврдени акредитиви

Зависно од улогата на кореспондентната банка во реализирањето на издадениот

акредитив, во правната литература и во деловната практика се разликуваат потврдени
(конфирмирани) и непотврдени (неконфирмирани) акредитиви. Попрецизно,
акредитивната банка во извршувањето на својата задача по правило ангажира уште една
банка (кореспондентна) со седиште во местото на продавачот, корисник на издадениот
акредитив. Кога улогата на кореспондентната банка е техничка, односно се состои во
известувањето на бенефицијарот/корисникот за отворањето на акредитивот, станува збор
за непотврден (неконфирмиран) акредитив. Во таков случај кореспондентната банка има
улога само на аквизирачка банка. Во спротивно, кога кореспондентната банка има задача
да го потврди неотповикливиот акредитив, станува збор за конфирмиран акредитив.
Потврдувањето на акредитивот од страна на кореспондентната банка ја создава
обврска за гарантирање дека акредитивот ќе биде наплатен односно дека меницата ќе
биде акцептирана или негоцирана под точно утврдени услови во акредитивот.
Потврдениот акредитив, го става корисникот во поповолна ситуација. Обврските коишто
настануваат врз основа на потврдениот акредитив не можат да се менуваат или
укинуваат без согласност на сите заинтересирани страни. Оттука, истакнуваме дека
потврдениот акредитив истовремено е и неотповиклив. Преку конфирмирањето на
акредитивот, аквизирачката банка презема обврска да го изврши плаќањето на
средствата утврдени во акредитивот. Ваквата облигација е сосема независна од
состојбата во која се наоѓа издавачката банка во моментот на исплаќањето на средствата
врз основа на презентираните документи од страна на продавачот. Оттука, обврската на

235Акредитивот по видување се реализира по презентирање на меницата и останатите документи

во банката одредена за плаќање.
236Суштината на овој тип акредитив се состои во преземањето обврска од страна на издавачката

банка да го реализира акредитивот на точно утврден датум.

237Специфика на овој тип акредитиви претставува обврската на бенефицијарот на
акцептирачката банка покрај регуларните документите да и презентира и меница влечена на
банката.
238Негоцирачките акредитиви подразбираат алтернатива за банката да го пренесе акредитивот на

која било друга банка.

239Draškić M., Međunarodno privredno pravo, Beograd, 1990, str. 564.

119
конфирмационата банка е независна од неотповикливата обврска на акредитивната
банка, издавач. Во ова смисла и решението на нашето позитивно право - (ЗОО, чл.
1118/3) неотповикливиот документарен акредитив може да биде потврден од некоја друга
банка, која со тоа, покрај акредитивната банка, презема самостојна и непосредна обврска
спрема корисникот. Предноста од аспект на сигурноста во наплатата на страната на
продавачот се огледа во фактот што се менува правниот статус на банките, односно тие
стануваат солидарни должници, па своето побарување може да го наплатат од која било
од инволвираните во трансакцијата банки.
Во правната доктрина,240 и во банкарската практика од посебно значење е да се
утврди дистинкцијата помеѓу потврдените (конфирмираните) и расположливите
акредитиви. Кај расположливите акредитиви кои во странската литература се среќаваат
како payable letter of credit, улогата на кореспондентната банка е дејствува како застапник
на акредитивната банка во чие има и за чија сметка го извршува плаќањето на
средствата утврдени во акредитивот. Банката кореспондент не влегува во никакви
непосредни односи со корисникот на акредитивот.

2.2.3.Преносливи и непреносливи акредитиви

Пренослив е документарниот акредитив по основ на којшто корисникот има право

да го пренесе побарувањето од акредитивот на трето лице. Преносливиот акредитив има
посебно значајна улога во деловната практика. Преносливоста на акредитивот му
овозможува на продавачот во случај кога не може да ја набави стоката, или не располага
со (доволно) средства за купување на истата, да му издаде налог на трето лице за
набавување на стоката при што му го пренесува правото од издадениот акредитив. Од
друга страна се поставува прашањето: се доведува ли купувачот во незавидна положба
со оглед на фактот што при склучувањето на договорот се претпоставува дека истиот има
оправдан интерес да влезе во должничко – доверителски однос со точно определеното
лице?
На становиште сме дека негоцијабилноста на акредитивот in concreto е поважна
карактеристика ако се земе предвид фактот дека истата е во функција на реализирање на
обврските од договорот односно во функција на непречно одвивање на прометот. Оттука,
сметаме дека, за купувачот е многу побитно исполнувањето на обврската од договорот
отколку изборот на субјектот за исполнување на обврската.241
Преносливоста на акредитивот не се претпоставува, туку мора изречно да биде
утврдена/назначена во акредитивот. Доколку на акредитивот не е наведено дека се
работи за пренослив акредитив, се претпоставува дека станува збор за непренослив
акредитив. Во ова смисла, (ЗОО, чл. 1121/1) документарниот акредитив е пренослив или
делив само ако банката која отвора акредитив во корист на корисникот што го означил
налогодавачот е овластена во упатствата од првиот корисник да им плати во целост, или
делумно на еден или на поголем број трети лица. Акредитивот може да се пренесе само
еднаш. Во ова смисла, (ЗОО, 1121/2) акредитивот може да го пренесе, врз основа на
изречни упатства, само банката која го отвора и тоа само еднаш, доколку не е договорено
спротивно. Во (ЗОО, чл. 1121/1) утврдена е алтернатива за хоризонтален пренос на
акредитивот, во смисла на пренесувањето делови од акредитивот на едно или повеќе
трети лица се до износот на неговата вкупна вредност. Ваквото решение е содржано и во
Еднообразните правила и обичаи за документарниот акредитив. Оттука, во член 46/2

240Видиповеќе: Draškić M., op. cit., str. 565.

241Ваквото решение се разбира е издржано доколку лицето на кое му е пренесено акредитивот ги исполни
обврските согласно условите утврдени во налогот.

120
утврдено е дека – делови од преносливиот акредитив може да се пренесат одвоено, под
услов делумните испораки да не се забранети.
Преносот на еден акредитив претставува комплексна трансакција која во себе
неминовно ги инволвира сите три или повеќе субјекти од трансакцијата. При преносот на
акредитивот, ЗОО и ЕПОДА утврдуваат повеќе алтернативи во функција на реализирање
на првобитната комисиона трансакција. Имено, при преносот на акредитивот, името на
налогодавачот може да се замени со името на првиот корисник, што му овозможува да го
скрие идентитетот на својот купувач од вториот бенефицијар во трансакцијата. Понатаму,
првиот корисник/продавач може со сопствени фактури да ги замени фактурите на вториот
бенефицијар како би го сокрил идентитетот на својот добавувач од страна на купувачот и
би остварил добивка.242 Преносот од страна на првиот корисник може да се изврши во
домашната земја или во странство, доколку во акредитивот не е поинаку одредено.
Конечно, за реализирање на трансферот, потребна е волјата на банката која врши пренос
само под условите утврдени во акредитивот, после целосното намирување на трошоците
за пренос.

3. Други видови документарни акредитиви

Под влијание современите услови на банкарско работење и зголемените потреби

на бизнис секторот, покрај горенаведените видови акредитиви, во практиката се креирани
и нови видови, а истовремено се ревидирани и постоечките акредитиви. Банкарската
практика во правниот промет ги издвои како посебно важни и следниве видови
акредитиви: stand by акредитив, ротациони акредитив, ностро и лосо акредитивите,
packing акредитивите итн. Stand by акредитивот е плод на американската банкарска
практика и по својата природа е многу близок до банкарската гаранција.243 И покрај
фактот што овие два инструменти служат за задоволување на исти комерцијални цели,
од правен аспект утврдени се определени специфики. Во ова смисла, исплатата на stand
by акредитивот се активира со презентирањето на утврдените во акредитивот документи,
или преку едноставно барање на бенефицијарот, додека дејството на банкарската
гаранција се активира после отстапувањето на договорната странка од утврдените
услови. Понатаму, висината на износот кој треба да се исплати по основ на издадениот
акредитив е утврдена во налогот, додека со гаранцијата треба да се покрие реалната
штета на договорната страка. Конечно, според common law решенијата, акредитивот е
инструмент во рацете на банките, наспроти гаранцијата со која како обезбедување на
побарување може да оперираат и други осигурителни компании.244
Ротационите акредитиви и служат на деловната практика кога станува збор за
постоење на константна деловна релација помеѓу два деловни партнери кои сукцесивно
увезуваат/извезуваат стока. Акредитивниот износ кај ротационите акредитиви автоматски
се враќа на првобитната висина се до моментот до кој вкупно извршените исплати не го
достигнат максималниот износ утврден во договорот. Ностро и лосо акредитивите се
врзани за увоз/извоз трансакциите. Класификацијата е настаната врз база на субјектот во
чиј интерес се отвора акредитивот. Оттука, документарниот акредитив кој се отвора по
налог на домашниот купувач се нарекува ностро акредитив. Наспроти ова,
документарниот акредитив кој се отвора од страна на странскиот купувач – увозник се
нарекува лого акредитив. Пакинг акредитивите претставуваат вид на акредитив, врз

242Види:Еднообразните правила и обичаи за документарните акредитиви член 46/3.

243Воамериканската правна доктрина и практика овие два вида финансиски инструменти за обезбедување
претставуваат правни синоними, па оттука, комисијата на ООН за меѓународно трговско право и двата ги
уредува во Конвенцијата за независна гаранција и stand by акредитив (Convention on Independent Guarantees
and Stand by letter of Credit).
244Gao H., op. cit., p. 9.

121
основа на кој се овластува корисникот, пред поднесувањето на транспортните документи
да подигне дел од средствата во вид на аконтација. Конечно, кругот на видовите
акредитиви не завршува овде. Модерното трговско право, покажува интенција за
понатамошно развивање на нови и усовршување на веќе постоечките акредитиви.

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА:

 Barnett R.E., Contracts (Cases and Doctrine), 1995;

 Beale H., Contract Law, Oxford, 2002;
 Blagojević B., Krulj V. (redaktori): Komentar Zakona o obligacionim odnosima, I knjiga,
Beograd, 1983;
 Blagojević B., Krulj V. (redaktori): Komentar Zakona o obligacionim odnosima, II knjiga,
Beograd, 1983;
 Brown I., Chandler A.: Law of Contract, 2005;
 Brownsword R., Contract Law (Themes for the Twenty-First Century), 2006;
 Busch D., Indirect Representation in European contract law, Netherland, 2005;
 Calamari J.D., Perillo J.M.: Contracts, 1987;
 Carić S.: Ugovori u robnom prometu sa elementom mandata (nalog, komision, agentura,
posredovanje, špedicija), Zbornik radova sa savetovanja o Zakonu o obveznim
(obligacionim) odnosima, Zagreb-Beograd, 1978;
 Cigoj S., Obligacijska razmena, Ljubljana, 1978;
 Collins H., Regulating Contracts, 2005;
 Collins H., The Law of Contract, 2003;
 Cvetković M., Objektivni element ugovora o poklonu, Niš, 2013,
 Cvetković M., Objektivni element ugovora o poklonu, Zbornik radova broj 56, Praven
fakultet, Niš, 2013;
 Čolić B., Neuredno ispunjenje ugovora, Pravni život, br. 10, II tom, Beograd, 1995;
 Čolović V., Rimska konvencija (EU) o merodavnom pravu za ugovorne obaveze, Pravni
život, br. 5-6, Beograd, 2004;
 Đorđević Ž., Stanković V.: Obligaciono pravo - opšti deo, Beograd, 1987;
 Đurovič M., Ugovor u poklonu, Beograd, 2012;
 Goldštajn A., Barbić J., Vedriš M., Matić Ž.: Obvezno pravo (prva knjiga), Zagreb, 1979;
 Goldštajn A., Barbić J., Vedriš M., Rosenberg Lj., Verona A.: Obvezno pravo (prva
knjiga), Zagreb, 1978;
 Gorenc V., (glavni urednik): Komentar Zakona o obveznim odnosima, Zagreb, 2005;
 Gorenc V., Komentar zakona o obveznim odnosima, Zagreb, 2005;

122
 Gorenc V., Komentar zakona o obveznim odnosima, Zagreb, 2005;
 Gorenc V., Trgovačko pravo - Ugovori, Zagreb, 2000;
 Grgić T., Povrede prava prvokupa i sankcije za njegovo nepoštivanje, Zb. Prav. fak. Rij.
1991;
 Hodgin R., Insurance Law, London, 2002;
 Karamarković, L., Ništavost ugovora i poravnanja, Izbor sudske prakse, broj 6, 2009;
 Kašanin R., Dobri poslovni običaji kao pravni standardi, Pravni život, br. 11-12, Beograd,
1994;
 Kašanin R., Velimirović T.: Opšte uzanse za promet robom sa objašnjenjima i sudskom
praksom, Beograd, 1974;
 Klarić P., Vedriš M., Građansko pravo, Opći deo, stvarno pravo, obvezno i nasljedno
pravo, Zagreb, 2006;
 Klarić P., Vedriš M., Građansko pravo, Opći deo, stvarno pravo, obvezno i nasljedno
pravo, Zagreb, 2006;
 Kötz H., European Contract Law, 1992;
 Lazarević D., Ugovor u poklonju, Beograd, 2010
 Loza B., Obligaciono pravo (posebni dio), Sarajevo, 1971;
 Ljubenco M., Knežević T., Primjena posebnih uzanci o građenju danas? Zagreb, 2014;
 Ljubenco M., Knežević T., Primjena posebnih uzanci o građenju danas? Zagreb, 2014;
 MacQueen H.L., Zimmerman R.: European Contract Law, Great Britain, 2006;
 Markesinis B., Unberath H., Johnston A., The German Law of Contract, US, 2006;
 Markesinis B., Unberath H., Johnston A., The German Law of Contract, US, 2006;
 Marković., V., Ugovor o poravnanju, International Scientific Conference of IT and
Business-Related Research, Business Law, Synthesis, 2015;
 Milošević Lj., Obligaciono pravo, Beograd, 1974;
 Milutinović M., Načelo savesnosti i poštenja (Univerzalni princip međunarodne trgovine),
Pravni život, br. 10, Beograd, 2004;
 Momčinović H., Ugovori obveznog prava (prva knjiga), Zagreb, 1987;
 Mulcahy L., Tillotson J., Contract Law in Perspective, Great Britain, 2004;
 O’Sullivan J., Hillard J.: The Law of Contract, 2006;
 Perovič J., Izjava o raskidu kao uslov za raskid ugovora zbog neispunjenja obaveze,
Beograd, 2005;
 Perović S., Obligaciono pravo I, Beograd, 1986;
 Perović S., Obligaciono pravo, Beograd, 1990;

123
 Perović S., Stojanović D. (redaktori): Komentar Zakona o obligacionim odnosima, knjiga
prva, Gornji Milanovac-Kragujevac, 1980;
 Perović S., Stojanović D. (redaktori): Komentar Zakona o obligacionim odnosima, knjiga
druga, Gornji Milanovac-Kragujevac, 1980;
 Pešić M., ulaganje sredstava životnog osiguranja - bitna sastavnica marketing miksa
osiguravajućeg društva, Ekonomski pregled, 56 (7-8), 2005;
 Poole J., Textbook on Contract Law, 2006;
 Radoman, P. D., Uloga i značaj sudske i vansudske nagodbe, Glasnik advokatske
komore Vojvodine broj 4, 1981;
 Rakić Vodinelić, V., Vansudsko poravnanje – jedan način rešavanja sporova, Pravni
život. vol 42, broj 11-12, 1993;
 Salma J., Obligaciono pravo, Novi Sad, 2007;
 Stojanović O., Zajam i kamate, Beograd, 1966;
 Šarac M., Artes liberales, Zb. Prav. fak. Rij. (1991) v. 31, br. 1, 2010;
 Šulejić P., Pravo osiguranja, Beograd, 2005;
 Vanderperren W., Travel agents and travelers, Antwerpen, 1968;
 Vedriš M., Klarić P., Građansko pravo, Zagreb, 1998;
 Vizner B., Kapor V, Carić S., Ugovori građanskog i privrednog prava, Rijeka,1971;
 Vizner B., Kapor V, Carić S., Ugovori građanskog i privrednog prava, 1971
 Vizner B., Kapor V., Carić S.: Ugovori građanskog i privrednog prava, Rijeka, 1971;
 Vizner B., Komentar Zakona o obveznim odnosima, Zagreb, 1978;
 Vukadinović R. (priređivač): Načela Evropskog ugovornog prava i Jugoslovensko pravo
(prilog harmonizaciji domaćeg zakonodavstva), Kragujevac, 2001;
 Антић О., Облигационо право, Београд, 2007;
 Бабић И., Петровић З.: Облигационо право - посебни део, Београд, 2004;
 Бартош М. Процес комерцијализације грађанског права, Анали Правног факултета,
бр. 1, Београд, 1969;
 Витларов, Т., Чавдар К., Збирка на Судски одлуки, Здружение на Правници на
Република Македонија, 2009;
 Гавроска П.: Автономија на волјата на договорните страни, Деловно право, бр. 2,
Скопје, 2000;
 Галев Г., Дабовиќ-Анастасовска Ј., Облигационо право, Скопје, 2012;
 Галев Г., Дабовиќ-Анастасовска Ј., Облигационо право, Скопје, 2012;

124
 Галев Г., Дабовиќ-Анастасовска Ј.: Облигационо право (практикум), книга прва,
Скопје, 2001;
 Галев Г., Дабовиќ-Анастасовска Ј.: Облигационо право (практикум), книга втора,
Скопје, 2002;
 Галев Г., Дабовиќ-Анастасовска Ј.: Облигационо право, Скопје, 2008;
 Дабовиќ-Анастасовска Ј.: Договорите во „новото облигационо право на Република
Македонија“, Деловно право, бр, 3/4, Скопје, 2001;
 Дескоски Т., „Вишата сила“ како основа за ослободување од одговорност на
превозникот во меѓународното железничко транспортно право, Годишник на
Правниот факултет, Скопје, 1999/2001;
 Дескоски Т., Европската конвенција за меродавното право за договорните обврски
од 1980 година, Деловно право, бр. 2, Скопје, 2000;
 Дескоски Т., Нормите на непосредна примена во Римската конвенција за
меродавно право за договорните обврски од 1980 година, Зборник во чест на
животот и делото на Стеван Габер, Скопје, 2001;
 Драшкић М., Стицање права на једнострани раскид уговора у систему правних
последица доцње у нашем праву, Анали Правног факултета, бр. 3-4, Београд,
1968;
 Ђурђевиђ М., Уговор о поклону, Београд, 2012;
 Живковска Р., Стварно право, книга I, Скопје, 2005;
 Капор В., Примена обичаја и узанси по Закону о облигационим односима, Анали
Правног факултета, бр. 3-5, Београд, 1978;
 Константиновић М., Облигације и уговори (Скица за законик о облигацијама и
уговорима), Београд, 2006;
 Константиновић М., Облигационо право (кон белешкама са предавања), Београд,
1959;
 Константиновић М., Скица за Законик о облигацијама и уговорима“, во издание на
Правниот факултет во Белград, 1969;
 Лоза Б., Облигационо право (општи дио), Београд, 2000;
 Милутиновић М., Битна повреда уговора кон одредбама Бечке конвенције у теорији
и пракси, Право и привреда, број 5-8, Београд, 2003;
 Перовић С. (главни редактор): Коментар Закона о облигационим односима, I
књига, Београд, 1995;

125
 Перовић С. (главни редактор): Коментар Закона о облигационим односима, II
књига, Београд, 1995;
 Поп Георгиев Д., Облигационо право, Скопје, 1985;
 Поп Георгиев Д., Уговорна одговорност кон Закону о облигационим односима,
Анали Правног факултета, бр. 3-5, Београд, 1978;
 Пухан И., Поленак Аќимовска М., Римско право, Скопје, 1996;
 Пухан И., Поленак Аќимовска М., Римско право, Скопје, 1996;
 Радишић Ј., Облигационо право (општи део), Београд, 2004;
 Спасевски Д., Договор за градење во Македонското и споредбеното право, Скопје,
2013;
 Стојановић О., Римско право, Београд,
 Тушевска Б., Меѓународно правни аспекти на понудата, Скопје, 2008;
 Тушевска Б., Шпедицијата во домашниот и меѓународен промет на стоки, Скопје,
2009;
 Анастасовска Ј., Коевски Г., Пепељуговски В., Гавриловиќ Н., договори на
автономната трговска практика, Спопје, 2012;
 Коевски Г., Водич за алтернативно финансирање на стопанството, Агенција на САД
за меѓународен развој (УСАИД), 2007;
 Spasić, I., Bejatović M., Dukić-Mijatović M., Factoring - Instrument of financing in
business practice - Some important legal aspects, Ekonomska istraživanja VOL. 25 NO
1, 2012;
 Василевић М., Трговинско право, Београд, 2006;
 Michalski G., Factoring and the firm value, Economics and Organization, Vol. 5, n.1,
2008;
 EU Federation Factoring & Commercial Finance - Factoring, Receivables Finance &
ABL, A study of legal Envirouments acrross Europe 2011, https://fci.nl/en/news/factoring-
and-commercial-finance-supports-business-in-the-eu-euf-/3603;
 Mihailović D.B., Lizing kao oblik finansiranja privrednog razvoja Crne Gore, Univerzitet
union u Beogradu, 2016;
 Beogradska bankarska akademija fakultet za bankarstvo, osiguranje i finansije, 2016;
Kapor V., Carić S., Ugovori robnog prometa, Novi Sad, 1987;
 Laušević L., Povratni lizing - Alterntativni izvor povećanje obrtnog kapitala preduzeća,
Bankarstvo, 2014;

126
 Срдић М., Томић И., Слијепчевић Р.М., Уговори у привредном пословању, Београд,
2002;
 Гавриловиќ, Н., Споредбено правни аспекти на договорот за франшизинг, Скопје
2011;
 Дабовиќ А., Франшизинг дејности и договорот за франшизинг во правото и
праксата на Република Хрватска и Република Македонија, Зборник на Правен
факултет, 61, (2) 695-722 (2011);
 Bugg М., Bridson, K., Retail franchising : management and support within the franchise
network, in ANZMAC, Australian and New Zealand Marketing Academy, Conference:
Marketing : shifting the focus from mainstream to offbeat, Promaco Conventions,
Canning Bridge, W.A.,2008;
 Correa C.M.,Legal nature and Contractual conditions in know how transactions, GA. J.
INT'L & COMP. L., 1981;
 Segade G. J., El Secreto Industrial (know-how): concepty proteccion 132 (1974).
 Николовски А., Плавшиќ С., Трговско право, Скопје, 2005;
 Бајаловић Љ., Менично и чековно право, Београд, 1947;
 Bartoš M., Antoniević Z., Jovanović V., Menično i čekovno pravo, Naučna knjiga, 1953;
 Јанковец И., Привредно право, Београд, 1999,
 Клековски В. Трасирана меница, Скопје, 2011
 Тusevska, Borka, Примена на меничните правила врз товарните листови, Правник,
стручно списание бр. (254). 2013;
 Popli G.S., Strategic Credit Management in Banks, New Delhi PHI Learning Private
Limited, 2013,
 Mugasha A., The law of letters of credit and bank guarantees, Sydney 2003;
 Hashim R.C., Principle of strict Compliance of letter of credit, Towards of proper standard
of compliance, Legal Network series, ILNS (A)lix, 2013;
 Gorenc V., Trgovačko pravo – ugovori, Zagreb, 2000;
 Draškić M., Međunarodno privredno pravo, Beograd, 1990;
 Радојичић С., Основи трговачког права, 1899;
 Nagarajan K.V., The Code of Hammurabi: An Economic Interpretation, International
Journal of Business and Social Science, Vol. 2 No. 8; May 2011;
 Stefanović Z., Privredno ugovorno pravo, Beograd, 2006,
 Бендевски Т., Меѓународно приватно право, Скопје, Европски Универзитет – Скопје
2005 (II изменето и дополнето издание)

127
 Беличанец Т., Право на друштвата, Правен факултет Јустинијан Први, Скопје,
2009,
 Брајановски Б., Николовски А., Скопје, 2006
 Барбић Ј., Право друштава, Загреб, 2010
 Campbell D., Campbell C.T., Legal aspects of doing business in Europe, Yorkhill Law
Publishing, 2009,
 Тушевска Б., Правната судбина на долготрајните облигации после отворањето на
стечајната постапка, Скопје, Стручно списание, Правник, ISSN 1409 - 5238, 2012.
 Благоевић Б., Круљ В., Коментар Закона о облигационим односима, Београд, 1983,
стр. 59.
 Kotzur M., Good faith (bona fide), Max Planck Encyclopedia of Public International Law,
Oxford Public International Law, 2009
 Fine E., Kessler F., Culpa in Contrahendo, Bargaining in Good Faith, and Freedom of
Contract: A Comparative Study, Harvard Law review, Volume 77 number 3, 1964,
 Lannan K., The Luanch of Rotterdam Rules, Viena, 2008;
 Clarke M., The Legislative History of the Carriage of Goods by Sea Act and the Travaux
Préparatoires of the Hague Rules, The Cambridge Law Journal, Volume 50, Issue 3,
1991,
 Јакаша, Б., копнено и саобраћајно право, Загреб, 1969;
 Филиповић Одговорност зрачног возара кон Гватемалском протоколу, 1973;
 Тушевска Б., Договор на обем во меѓународниот превоз на стока, Годишен зборник
на Правен факултет, Универзитет „Гоце Делчев“ - Штип, број 5, 2015;
 Zelenika R., Pravno regulisanje špediterske djelatnosti u Jugoslaviji, Rijeka,
 Тушевска Б., Advantage and disadvantages of Seadocs and Bolero system in electronic
transfer of bill of lading, Втора меѓународна научна конференција Зборник на
трудови „Влијанието на научно – технолошкиот развиток во областа на правото,
економијата, културата, образованието и безбедноста во Република Македонија,
2014;
 Turina A., Međunarodna špedicija, Rijeka, II knjiga, 1966.
 Shepherd S., Letters of indemnity against dischrge without bill of lading, 2011;
 Vizner B., Komentar Zakona o obveznim odnosima, Zagreb, 1978;
 Stefanović Z., Privredno ugovorno pravo, Beograd, 2006;
 Rigtering M.V.: Stuck in the Middle: Freight Forwarder – Forwarding Agent or Contracting
Carrier?, South Africa, 2009;

128
 Милановић Б., Уговор о контроли робе и негово разликовања од уговора о
контроли робе са вршењем појединих правних радњи, Анали Правног факултета,
Београд, 1988;
 Mlinarić T.J., Robno transportni centri, Sveuĉilište u Zagrebu, Fakultet prometnih
znanosti, Zagreb, 2015,
 Tseng Yung-yu., Wen Long Yue., The Role of transportation in logistics chain,
Proceedings of the Eastern Asia Society for Transportation Studies, Vol. 5, 2005;
 Blagoević B. T., Određivanje i kontrola kvaliteta robe kod ugovora o prodaji
(Monografije), Institut za uporedno pravo, Beograd, 1970.

129