Az Sehih Muslim

- -
( - )
|
:
Z [
Pey mb r buyurmu dur:

ZBilin ki, m Quran v
onun b nz ri verilmi dir[
hih Muslim
rhi
mam bul-Huseyn
Muslim ibn H ccac ibn Muslim
l-Qu eyri n-Nisaburi
(206-261 h)
b dilind n t rcüm ed n
lixan Musayev
1-ci cild
Redaksiya hey ti
. Z. Musayev
M. N. Qarayev
A. X. Salehli
S. Z. S rb yov
S. Q. Hac
R. M. A ayev
H. N. Mahmudov
G. . Musayeva
Kompüter t rtibat
. Z. Musayev
M. N. Qarayev
E. Q. Rüst mov
übh siz ki, bu t rcüm insan yinin b hr sidir.
Dem k, burada x talar n olmas da labüddür. Odur ki,
öz düz li rini, qeyd v mülahiz rini a dak elektron
ünvana gönd k oxuculara vv lc n t kkürümüzü
bildiririk. Sizin d rli m sl tl riniz bu kitab n g k
rl rind mütl q n al nacaqd r.
Burhan@feqih.com
Bu kitab Az rbaycan Respublikas

Dini Qurumlarla üzr Dövl t Komit sinin
raz il çap edilmi dir.
(DK-519/B 10.08.2010)
$#" !
rh tli v R hmli Allah n ad il !
Müq ddim
qiq n ükür v t rif yaln z Allaha m xsusdur! Biz Ona h md edirik,

Onu köm ça q, Ondan ba lanma v bizi do ru yola yön ltm yi dil -
yirik, n fsl rimizin rind n v pis ll rimizd n qorunmaq üçün yaln z
Ona p nah apar q. Allah kim hiday t ver rs o, do ru yolda olar, kimi az-
rarsa onu do ru yola yön ld n tap lmaz. M n ahidlik edir m ki, Allahdan
ba qa ibad haqq olan m bud yoxdur, Onun riki yoxdur v ahidlik
edir m ki, Muh mm d Onun qulu v elçisidir.
Z? > = < ; : 9 8 7 6 5 4[
“Ey iman g tir nl r! Allahdan Ona layiq olan t rzd qorxun v ancaq
müs lman oldu unuz halda ölün!” 1
5 4 3 21 0 / . - , + * ) ( ' & % $ # " ![

Z > = < ; : 98 7 6
“Ey insanlar! Sizi t k bir candan x lq ed n, onun özünd n zövc sini yara-
dan v onlardan da bir çox ki i v qad n tör dib yer üzün yayan R bbinizd n
qorxun! Ad il birbirinizd n cürb cür eyl r ist diyiniz Allahdan v qohum-
luq laq rini k sm kd n ç kinin! H qiq n, Allah siz n zar t edir”.2
¨ § ¦ ¥¤ £ ¢ ¡ • ~ } | { z y x w v u[
Z¯®¬ «ª ©
“Ey iman g tir nl r! Allahdan qorxun v do ru söz dan n ki, O,
ll rinizi islah etsin v günahlar ba las n. Kim Allaha v Onun
Elçisin ita t ets , böyük bir u ur qazanar”.3
1 “Ali- mran” sur si, 102.

2 “ n-Nisa” sur si, 1.
3 “ l- hzab” sur si, 70-71.
II Müq ddim
Bizi müs lman kimi yaradan, düz yola yön ld k hiday t ver n, al m-
rin R bbi, haqq-hesab gününün Hökmdar olan Allaha ükürl r v h md-
nalar olsun!
Müs lmanlar n öz dinl rin qay sevindirici hal olmaqla yana çox
ciddi v m suliyy tlidir. slam dinin elmi c td n yiy nm k m hz onun
sl qaynaqlar ndan olan Qurani K rim v Sünn ni (Muh mm d pey mb rin
dedikl ri, ll ri v t sdiq etdikl ri) tam t fsilat il öyr nildikd mümkün-
dür. Dini bilgil rd n m hrum olmu bir n sild n sonra indi bu elm nail ol-
maq üçün göz l fürs t yaranm v son zamanlar Qurani K rimin m naca
rcüm si, S hih Buxari v slam dinin aid dig r elmi kitablar buna sübut-
dur. Bel oldu u halda, y ni slam n t lini oldu u kimi öyr nm kl mü-
lman qarda lar z bütün batil inanclardan, t hlük li yollardan, bid tl r-
n (din lav olunmu yenilikl rd n), t friq rd n, c hal td n qorunmu
olur. Sünn nin sas Muh mm d pey mb rin h disl ri, xüsus n d s -
hih h disl ri t kil edir. S hih h disl rin toplusu sah sind “S hih Muslim”
kitab xüsusi miyy t k sb ed k, d rli v fundamental say lan n ön mli
yerl rd n birini tutur. Bu kitabda toplanm s hih h disl r slam n t li
say lan – Muh mm d pey mb ita tin hans qaydada v h mçinin va-
cibliyini bizl göst rir. Allah n Kitab Qurani K rimd n sonra yer üz rind
n s hih v etibarl kitablar “S hih Buxari” v “S hih Muslim” say lmaqdad r.
Allah Qurani K rimd möminl v bütün insanlara daima d lill sas-
lanma mr edir:
8 7 6 5 4 3 2 10 / . - , + *) ( ' & % $ # " ![

S R Q PO N M L K J I H G F E D C BA @ ? > =< ; : 9
ZU T
“De: “Allaha qo du unuz rikl rd n el si varm ki, r hans bir m x-
luqu ilk d yarats n, öldükd n sonra onu vv lki hal na qaytars n?” De:
“M xluqu ilk d Allah yarad r, öldükd n sonra onu vv lki hal na qay-
tar r. Siz nec d haqdan dönd rilirsiniz! De: “Allaha qo du unuz rikl r
aras nda haqqa yön ld n bir kims varm ?” De: “Allah Öz qullar haqqa
yön ldir. El is deyin gör k haqqa yön ld n k s arxas nca gedilm daha
III
çox layiqdir, yoxsa özün do ru yol göst rilm yinc onu tapa bilm n
s? Siz n olub? Nec mühakim edirsiniz?”1
mçinin buyurur:
ZU T S R Q P O N M L K J I H[
“M r öz R bbind n hy edilmi ayd n d lil istinad ed n kims pis
li özün göz l göst ril n v öz n fsl rin uyan kims r kimi ola bil r-
mi?!”2
nsanl n dünya v Axir t h yat üçün laz m olan n vacib d lill r Allah
lam olan Qurani K rim v pey mb rin s hih h disl ridir. lk dövrl rd
olan müs lmanlar yekdillikl Pey mb rin sünn sini islam ri tinin bü-
tün sah rind Qurandan sonra ikinci olaraq tan v q bul etmi r. On-
lar sünn ni ist r etiqadi, ist r li, xlaqi v dig r m rd özl rin ör-
k tutmu lar. R y, ictihad v ya müqayis il sünn qar ç xma v ona
müxalif olma is haram hesab etmi r. mam afii "Risal " kitab nda bu
bar demi dir: "H dis olan yerd müqayis etm k olmaz", "H dis olan
yerd n riyy batildir", "Quran v sünn olan yerd ictihad edilm z" v
sair ni indiki möt r aliml r d qeyd edirl r. Pey mb r yaln z Allahdan
nazil olan ay ri insanlara çatd rmaqla kifay tl nmirdi. O, h mçinin bu ay -
ri izah edir v onlar özünd t tbiq ed k bizl nümun olmu dur. Bu
bd n d Pey mb r canl Quran adland lm r. Onu da qeyd etm k
laz md r ki, Pey mb rin sözl ri öz n fsi il deyil, yaln z Allahdand r. Bu
xüsusda Uca Allah Qurani K rimd buyurur:
Z 5 4 3 2 1 0 / . - , +[
“O, öz ist yi il dan r. Bu, ona t lqin edil n bir v hydir”3.

Pey mb r demi dir:” M Kitab v Onun b nz ri verilmi dir”.4
Göründüyü kimi Pey mb ita t edib onun sünn sin riay t etm k
biz mr edilmi dir. H dis elminin vacibliyi d buradan meydana g lir.
1 “Yunus” sur si, 34-35.

2 “Muh mm d” sur si, 14.
3 “ n-N cm” sur si, 3-4.
4 “Sun n bu Davud” 4604.

IV Müq ddim
dis sözü lü ti m nada yeni, h mçinin, x r verm k m nalar nda da

istifad edilir. stilahi m nada is bu, söz, l, xlaq v fitr til Pey mb
aid edil n h r bir ey n rd tutulur. H disl yana bu anlamda sünn ter-
mini d geni istifad edilm kd dir. Sünn lü ti m nada yol dem kdir.
dis ilk növb iki hiss n ibar tdir: S d (isnad) v m tn.
snad lü td m nb , d lil-sübut, dayaq m nalar ifad edir. stilahda is
bu k lm nin iki m nas var:
– H disi istinad ed k r vay t ed aid etm k;
– H disin m tnin g tirib ç xaran ravil rin silsil si. Bu m nada o “s d”in
sinonimi hesab olunur.
tn is r vay t olunan h disin sözl ridir. Etibarl q d sin gör h dis-
r üç yer bölünür: S hih, H n v Z if. S hih k lm si lü ti m nada
sa lam, möhk m v s. m nalar ifad edir. stilahi m nada is s hih h dis,
isnad n vv lind n ax na q r d qiq olan insafl v dal tli ravinin
arams z, sapd rmadan ( azz olmadan) v qüsursuz (mü ll l) olmayaraq özü
kimisind n x r verdiyi h disdir. Bu t rifi be hiss bölüb rh etm k olar:
1. snad n arams z olmas : y ni isnad n vv lind n ax ra q r h disin

ravil rind n h r biri onu özünd n vv lki ravid n bilavasit götürmü
(e itmi ) olsun.
2. Ravinin insafl , dal tli olmas : y ni h disin ravil rind n h r biri mü y-
nd rl malik olmal r. Bel ki, o müs lman, h ddi-bulu a çat-
, üurlu olmal , fasiq v xlaqs z olmamal r.
3. Ravinin d qiq olmas : y ni h disin ravil rind n h r biri tam d qiq
olmal r. Bel ki, onun ya yadda möhk m olmal , ya da yazd qlar
qorumaqla d qiq olmal r.
4. azz olmamas : H dis azz olmamal r. Bel ki, r vay ti “m qbul”
(“s hih” v ya “ h n”) say lan ravinin özünd n d nüfuzlu raviy
müxalif olmas azz adlan r.
5. Mü ll l olmamas : H disd (s dd v ya m tnd ) “ill t” olmamal -
r. “ ll t” h disin möt r olmas nda naqislik g tir n gizli, an-
la lmaz s bdir.
n - bu k lm lü td yax , çox göz l v s. m nalar ifad edir. stilahi
nada is bn H rin t rifin saslan b bel dem k olar: “ H n h dis, is-
V
nad n vv lind n ax na q r (mühafiz v ya yazd qlar qorumaq bax -

ndan) d qiqliyi az olan insafl , dal tli ravinin arams z, sapd rmadan ( azz
olmadan) v qüsursuz (mü ll l) olaraq özü kimisind n x r verdiyi h disdir.
if - bu k lm lü td z if, gücsüz, qeyri-q na tb v s. m nalar ifad
edir. stilahi m nada is - n ql etdiyi h dis etimad olunmayan, etibars z ra-
viy “ daif” – deyilir. H dis aliml ri h dis “ daif” dedikd , h n h disd n
d yerl n, yaxud özünd h n h disin v sfini c m etm n,
r hans rtl rd n biri olmayan h disi q sd edirl r.
Pey mb rimiz h disl rin möminl r t find n zb rl nib g k n sil-
t bli edilm sini mr etmi dir. Pey mb r ilk ill rd h disl rin yaz l-
mas qada an etmi , lakin onlar bir birin n ql etm yi tövsiy etmi dir.
Qada an n s bi h min dövrd yaz lan ay rl qar b s hv dü si, yaz b
oxuma bil n s hab rin az sayda olmas il izah oluna bil r. Sonralar Pey-
mb rimiz gada aya s b olan amill r aradan qalxd qda h disl rin yaz l-
mas na icaz vermi dir. Bel ki, h disl ri yazan t xmin n 30-40 s hab n
olan Abdullah ibn Amr ibn As 1000-d n çox h disi bir yer yazaraq “ s-S hi-
tu s-Sadiqa” adland rm r. Bundan ba qa Abu Hureyr nin “Sahif tu
hih ”, li ibn Abutalibin “S hif ”sini, Cabir ibn Abdullah n “S hif ”si-
ni, s ibn Malikin “S hif ”sini, Abdullah ibn Abbas n “S hif ”l rini
S mur ibn Cund bin “Sahif ”sini qeyd etm k olar.
Pey mb rd n n çox h dis r vay t ed n yeddi s hab bunlard r:
1. bu Hureyr – 5374 h dis

2. Abdullah ibn Öm r – 2630 h dis
3. s ibn Malik – 2286 h dis
4. Ai – 2210 h dis
5. Abdullah ibn Abbas – 1660 h dis
6. Cabir ibn Abdullah – 1540 h dis
7. bu S id l-Xudri – 1170 h dis
dis tarixinin ikinci miyy tli dövrü “T dvin s-Sunn ” adlan r. Bu

in ba lan sas n hicr tin ikinci srin aiddir. T dvin lü ti m nada c m
edib kitab hal na g tirm k dem kdir. Xüsus n d bu i slam dövl tinin bila-
vasit d st yi il h yata keçirilmi dir. lk növb slamda öz elmi, xlaq v
VI Müq ddim
dal ti il m hur x lif Öm r ibn Abdulaziz Sünn ni ya ad b g k n sil-

ötürm yi v h mçinin bu yolda t hlük li amill ri aradan qald rmaq m q-
di il aliml ri h disl ri toplayaraq bir kitab klind t rtib etm sövq edir.
mçinin x lif olaraq valil bu i i yüks k s viyy aparmaq üçün müva-
fiq mrl r verir. Bu xüsusda maraq do uran onun M din valisi bu B kir ibn
zm gönd rdiyi m ktubdur. M ktubda deyilir: “ rind Pey mb rl
ba r vay tl ri ara r, topla v yaz. M n h disl rin yox olmas ndan v
aliml rin tük nm sind n qorxuram. Bu i i yerin yetir rk n yaln z Pey m-
rin sünn si q bul edilsin. Aliml r m scid kimi h r k aç q v m lum
olan yerl rd oturaraq elmi insanlara yays nlar, bilm nl t dris etsinl r.
Bel ki, elm gizli qalmad qca yox olmaz”. T bii ki, x lif nin h disl rin qorun-
mas na, sünn nin yay lmas na bel diqq t yetirm si bu sah nin daha da inki-
af ed k h dis tarixind "T snif s-Sunn ", " frad s-Sunn " v s. elml rinin
yaranmas na z min olmu dur.
Pey mb rd n r vay t olunan h disl rin özl rind sünn nin öyr nilib
bli olunmas aç q a kar görünm kd dir. Abdullah ibn M sud demi dir:
übh siz ki, sözl rin n göz li Allah n Kitab , yollar n n göz li is Muham-
din yoludur”.
Pey mb rd n müt vatir g n h disl rd n ba a dü üldüyün gör o,
xütb rind s hab rin h disi e idib (öyr ndikd n) sonra onu e itm nl -
t bli etm rini v yen onlara bir çox t bli edil n var ki, dinl nl rd n
daha qavrayand r ("Ola bil r ki, t bli edil n kims e id k t bli ed n kim-
n daha yax qavrayar") buyurdu u ba a dü ülür. Bu tövsiy rd n biri
Buxari v Muslimd olan h disdir: Pey mb r Vida h ccind rafatda
olark n müs lmanlara xitab n buyurmu dur: “Qoy burada olanlar (e itdikl -
rini) aram zda olmayanlara t bli etsinl r. Ola bilsin ki, burada olan k s (bu-
nu) daha yax qavrayan bir kims çatd rs n”1. r Sünn l ed v
bli edil d lil olmasayd v r Sünn Qiyam t günün q r qalma-
sayd Pey mb r onu ba qas na t bli etm yi s hab rin mr etm zdi.
Bununla da ba a dü ülür ki, Sünn onu Pey mb rin a ndan e id n v
özün s hih s dl t bli edil n h r k s üçün d lil hesab edilir. Pey mb -
rin s hab ri onun li v qövli sünn rini zb rl yib t tbiq ed k, ta-
1 “S hih l-Buxari” 67.

VII
biin , tabiin d onlardan sonra g nl t bli etmi r. Bel likl d güv ni-
n aliml r onu n sild n-n sill , sird n- sirl ötürmü r.
Pey mb r demi dir: “ M nim sözümü e idib zb rl nin, sonra e it-
diyi kimi l ed nin Allah üzünü a etsin!”
Abu Hureyr r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “ slam (dini) q rib
olaraq ba lam v yen ba lan cda oldu u kimi q ribliy qay dacaqd r. (O
dövrd ya ayacaq) q ribl rin xo hal na!” Pey mb rd n soru dular: “Ya
Rasulullah! Bu q ribl r kiml rdir?” Pey mb r dedi:” M nd n sonra m nim
sünn mi ya adanlar v onu Allah n qullar na öyr nl rdir”.
Dig r bir h disd Pey mb r buyurmu dur: “Ümm timd n h r k s C n-
daxil olacaq. Yaln z (bundan) imtina ed n kims rd n ba qa.” (S hab -
r t ccübl ) soru dular: “Ya R sulullah, kim imtina ed k?!” Pey mb r
buyurdu: “M ita t ed n kims C nn gir r, m asi olan kims is
imtina etmi olar” . 1
Pey mb r h mçinin demi dir: “H r kim bil kd n m nim ad mdan

yalan dan arsa, at n olan yerini haz rlas n”.
Buna baxmayaraq yalanç , uydurma h disl r meydana g lmi v bu h ra-
kat s hab rd n sonrak dövrl t sadüf etmi dir. Uydurma h disl rin ya-
ranma s bl rind n aliml r a dak lar qeyd edirl r:
1. Firq , m zh b v q bil t ssübke liyi;
2. slam dinini sars tmaq arzusu;
3. hb rl yaltaqlanmaq v onlara xo görünm k h si;
4. Maddi qazanc ist yi;
5. Öz z nnin gör Allahdan savab qazanmaq dü ünc si;
6. Öz dövründ m hur olmaq arzusu.
Bu m nada milyonlarla h disl rd n yaln z s hih olanlar seçib bir kitab ha-
na salaraq min ild n çox keçm sin baxmayaraq bizl ri bu gün d faydalan-
diran, h yat Pey mb rin sünn sin uy un qurma a köm k ed n, Pey-
mb rin etm diyi, bid t v yanl lardan bizi uzaq ed n imam Buxari v
imam Muslim slam ümm tin d rli töhf vermi r. Sünn ni t hrifçil rin
hrifind n, cahill rin t vilind n qorumaq üçün, übh ri d f ed bil k aliml ri
ona mühafiz çi etmi dir. Cahill r, yadlar v dinsizl r uydurma sözl rl Sün-
1 “S hih l-Buxari” 7280.

VIII Müq ddim
hücum etdikc o aliml r onu p rvan kimi qoruyarlar. Çünki Allah bu

Sünn ni Uca kitab n t fsiri v höküml rinin aç qlayan etmi v Qurani
rimd aç q kild zikr etm diyi b zi höküml ri Sünn il bildirmi dir.
qiq n d Pey mb ita t etm k müs lman n h yat nda müst sna
miyy malikdir.
Allah onu v hy nazil etm kl fl ndirdiyini Quranda bel buyurur:
6 5 4 3 2 1 0 / . - , + * ) ( '& % $ # " ! [
Z > = < ; : 9 87
“Biz s Öz mrimizd n olan Ruhu (Quran ) v hy etdik. S n kitab n -
dir, iman n dir bilmirdin. Lakin Biz onu, qullar zdan ist diyimizi do ru
yola yön ltm k üçün, bir nur etdik. H qiq n, s n onlar do ru yola yö-
ldirs n”1.
Biz pey mb rin q rarlar öz q rarlar zdan üstün tutmal , onu bütün
rimizd özümüz nümun q bul etm li, özümüzü ona t slim etm liyik.
Bu xüsusda Uca Allah buyurur:
¾ ½ ¼ » º ¹ ¸ ¶ µ ´ ³ ² ± ° ¯ ® ¬[
ZÁ À ¿
“Xeyr! S nin R bbin and olsun ki, onlar öz aralar nda ba ver n ç ki -
rd s ni hakim hesab etm yinc , sonra da verdiyin hökml gör özl -
rind bir s nt duymadan tam t slim olmay nca iman g tirmi olmazlar”2.
6 5 4 3 2 10 / . - , + * ) ( ' & % $ # " ! [

Z: 9 8 7
“Allah v Onun Elçisi bir i hökm verdiyi zaman heç bir mömin ki i v
mömin qad n öz i rind ist dikl ri q rar ver bilm zl r. Allaha v Onun
Elçisin asi olan k s, lb tt ki, aç q-ayd n az nl a dü mü dür”3.
1 “ ura” sur si, 52.

3 “ l- hzab” sur si, 36.
IX
üçün? Çünki Uca Allah Pey mb ri bizim üçün Allaha yax nla maq
ibad t etm k üçün nümun etmi dir. Allah buyurur:
Z Ò Ñ Ð Ï Î Í Ì Ë Ê É È Ç Æ Å Ä ÃÂ Á[
“Allah n Elçisi sizl – Allaha v Axir t günün ümidini ba -

layanlara v Allah çox zikr ed nl göz l nümun dir”1.
Bu ay Allah n elçisinin sözl rind n, ll rind n nümun götürm yin
vacib oldu unu sübut etm k üçün böyük bir sasd r. Pey mb rd n nümu-
götürm k onun h tl rini onun özünün etdiyi kimi etm k dem kdir.
had t k lm sinin “Muh mm n rasulullah” (Muh mm d Allah n elçisidir)
hiss sinin m nas da el budur. Müs lman buna l etm n müs lman ola
bilm z. Bu el bir meyard r ki, insanlar n h tl ri, sözl ri, qid ri v ba qa
ri onunla ölçülm lidir. Pey mb rd n nümun götürm k bütün din i -
rind onun göst rdiyi do ru yolu, onun özünün h yat yolunu, h disl rini
öyr nib onlara l etm saslan r. Buna gör d Uca Allah ona dayaq ol-
ma v onun böyüklüyünü, hörm tini saxlama biz f rz buyuraraq deyir:
¹ ¸ ¶ µ ´ ³ ² ± ° ¯ ® ¬ «[
Z» º
“H qiq n, Biz s ni ahid, müjd çi v x rdarl q ed n elçi kimi gön-
rmi ik. Biz bel etdik ki, siz Allaha v Onun Elçisin iman g tir siniz,
ona köm k ed siniz, onun hörm tini saxlayas z v gec -gündüz Allah
rifl siniz”2.
Biz bir ey haqq nda ixtilaf ed k müxt lif fikirl rd olsaq, bu bar
hökm verm k üçün Pey mb müraci t etm liyik.
Bu xüsusda Uca Allah buyurur:
Û Ú Ù Ø × Ö Õ Ô Ó Ò Ñ Ð Ï Î Í Ì Ë Ê É È Ç[
Z å ä ã â á àß Þ Ý Ü

2 “ l-F th” sur si, 8.
X Müq ddim
“Ey iman g tir nl r! Allaha v Elçisin ita t edin, h m d özünüzd n olan

hb rl ri uy un kild ita t edin. r bir ey haqq nda mübahis
ets niz, Allaha v Axir t günün inan rs zsa, Allaha v Onun Elçisin mü-
raci t edin. Bu, sizin üçün daha xeyirli v n tic etibaril daha yax r”1.
Siz ay olan ifad fikir verin: “Allaha ita t edin” - Onun Kitab nda
olanlara riay t edin, “Allah n elçisin ita t edin” - onun Sünn sini özünüz
nümun götürün dem kdir.
Allaha m bb t is yaln z Pey mb ita tl mümkündür. Bel ki,
Allah buyurur:
Z M L K J IH G F E D C B A @ ? > [
“De: “ r siz Allah sevirsinizs , m nim ard mca g lin ki, Allah da sizi
sevsin v günahlar ba las n. Allah Ba layand r, R hmlidir”2.
Ey müs lman b nd ! S nin Allaha olan m bb tin Pey mb rin sözl -
rin v ll rin ba nd si il ölçülür. O is Allaha ham dan çox
ibad t ed n, Allahdan n çox qorxan, Allah n yax tan yan insand r. C n-
ged n yol onun yoludur. Allah Öz elçisinin r yoluna uy un g lm n
heç bir li q bul etm z. Bu xüsusda Allah buyurur:
l k j i h g f e d c b a ` _ ^ ] \ [ Z Y X[
Z• ~ } | {z y xw v u t s r q p on m
“Allah n Öz Pey mb rin k ndl rin halisind n verdiyi q nim tl r
Allaha, Pey mb , qohum- qr baya, yetiml , yoxsullara v müsafirl
xsus edilmi dir ki, o, aran zdak z nginl rin var-dövl ti olub qalmas n.
Pey mb r siz n verirs , onu götürün, n yi d qada an edirs , ondan ç -
kinin. Allahdan qorxun. H qiq n, Allah idd tli c za ver ndir”3.
\[ Z Y X W V U TS R Q P O N M L[
Zi h g f e d c b a ` _ ^ ]

3 “ l-H r” sur si, 7.
XI
“Pey mb ri, öz aran zda bir-birinizi ça rd z kimi ça rmay n. Allah

sizin aran zdan daldalanaraq x lv tc ç b ged nl ri bilir. Qoy onun m-
rin qar ç xanlar ba lar na bir b la g lm sind n, yaxud özl rin a -ac
bir zab üz verm sind n qorxsunlar”1.
Bu ay nin t fsirind bn K sir buyurur: “Y ni Pey mb rin mrin mü-
xalif olmaqdan h r edin. Onun mri, onun yolu, Sünn si v ri tidir. Söz-
rv ll r onun söz v ll riyl ölçülür (d r qazan r). Söz v lin
uy un söyl n sözl r, edil n ll r, Allah n dinind q bul edilir. Pey m-
rin söz v ll rin zidd olan sözl r v ll r kimd n g lirs g lsin,
kim t find n i nirs i nsin sahibin r dd edilir”.
Pey mbrin h disl ri Allah n mrl rini biz izah edir,bütün inc likl ri
il ibad tl r biz göst rilir. Pey mb rin h disl ri – Qurani K rimin t fsiri-
dir. Çünki Qurani K rimin ilk müf ssiri (y ni t fsir ed ni) v Quranda muc-
l (t fsilats z) olaraq ifad olunan höküml rin söz, l v görüb qada an
etm diyi Sünn si il aç qlayan m hz Pey mb rimiz olmu dur. Sünn ol-
masayd , müs lmanlar namaz n rük t say , q nma kilini, onu q lark n
vacib olan rtl rini bilm zdil r. Yen Sünn olmasayd oruc, z kat, h cc,
cihad, yax mr edib, qada alardan ç kinm k xüsusunda olan hökml ri
müs lmanlar t fsilat il öyr bilm zdil r. Yen h dis (Sünn ) olmasayd ,
müs lmanlar n müamil ri, haramlar, Allah n qada a v c zalarla ba qoy-
du u hökml ri aç q olaraq bilm ri mümkün olmazd . Uca Allah buyurur:
43 2 1 0 / . - , + * )( ' & % $ # " ![

Z? >= <;:987 6 5
“Biz s nd n vv l d , özl rin v hy etdiyimiz m hz ki il ri elçi gönd r-
mi dik. r bilmirsinizs , Zikr hlind n soru un. Biz onlar ayd n d lill r
kitablarla gönd rdik. S d Zikri nazil etdik ki, insanlara, onlara nazil
olan izah ed n v b lk onlar fikirl r”2.
hab , tabiin v onlardan sonra g n elm hlinin Pey mb rin Sünn -
sin ön m verm k, onunla l etm yin vacibliyi v ona zidd h t etm -
yin t hlük li oldu una dair sözl ri çoxdur.
1 “ n-Nur” sur si, 63.

2 “ n-N hl” sur si, 43-44.
XII Müq ddim
mam Sovri demi dir: “Elmin tamam h dis elmidir”. mam bu H -

nif demi dir: “Pey mb rd n g n h disin ba z v gözümüz ust
yeri vard r”. mam Malik demi dir: “Bizim içtihadlar z kims t fin-
n r dd edil d bil r, q bul edil d bil r”. Sonra o, Pey mb rin q brin
ar ed k: “Yaln z bu q brin sahibinin dedikl ri müst snad r”– dedi. mam
afii demi dir: “M Pey mb rd n s hih bir h dis r vay t edildiyi halda
onunla l etm m a n getdiyini x r verin”. Yen o demi dir: “M nim
söyl diyim bir söz Allah n R sulundan g n bir h dis zidd olarsa, m nim
sözümü divara ç rp n”. mam hm d t bl rind n birin bel demi dir:
“M ni, Maliki, afiini, vzaini, Sovrini t qlid etm . S n d onlar n elm ald
qaynaqlardan elm al”. Yen o demi dir: “M n, s dini v Allah n R su-
lundan g n h disin s hihliyini bildikl ri halda Sufyan n sözün uyanlara
l qal ram”.
Bütün bunlar bir daha sübut edir ki, h qiqi slam ya amaq – Allah n Kitab
olan Qurani K rim v Pey mb rin sünn sin , y ni s hih h disl tabe
olmaqd r. Qeyd etdiyimiz kimi, s hih h disl rin topland kitablar aras nda
“S hih Muslim” kitab n ön mli yerl rd n birini tutur.
mam Muslimin bu ri, heç bir ksiltm v art rmaya yol verilm -
n, oldu u kimi t rcüm edilmi dir. Yaln z h disl rin isnadlar ndan ba qa.
Bel ki, isnadlarda olan ravil r silsil si, h r bir h disin vv lind g n nöq-
rl (m n: [93] 1-(8) ........) z edilmi dir. A dak h disin isnad -
na diqqq t yetirin:
: (...)- [ ]
...:
slind bu h disin isnad bel dir:

[94]-2-(...) (Muslim demi dir:) “Biz Muh mm d ibn Ubeyd l- ub ri, bu
Kamil l-C hd ri v hm d ibn Ubeyd d-Dabbi r vay t etmi dir; biz
mmad ibn Zeyd M r l-V rraqdan, o da Abdullah ibn Bureyd n r va-
t etmi dir ki, Y hya ibn Y r demi dir:...”
rd keç n h r bir h disin isnad , bc oldu u kimi saxlay b, dili-
mizd onlar nöqt rl z etm kd sas s b odur ki, bu t rcüm oxucu-
XIII
nu yormas n. Onu da qeyd etm k laz md r ki, isnad n ba , dig r isnad-

lara zidd olmad , isnaddak ravil rin etibarl olub-olmad qlar v isnadla
ba dig r m ri ara rmaq, s ravi oxuculara yox, m hz bu elml m -
ul olan müh ddisl aiddir.
Qeyd ed k ki, kvadrat möt riz r aras nda [.....] veril n r ml r bu r-
ki h disl rin vv ld n-ax rad k, t krarlar da daxil olmaqla veril n s ras
bildirir.
Adi möt riz r aras nda (.....) veril n r ml r is bu kitabda tam kild
ql edilmi h disl rin s ras bildirir.
Kvadrat möt riz il [.....] adi möt riz (.....) aras nda veril n r ml
linc , bu, h r kitabda n ql olunmu h disl rin say bildirir. M n: man
kitab n ax na baxd qda burada [533]-380-(...) ........ yaz ld görürük ki,
bu da h min kitabda 380 h disin oldu unu bildirir. B n d bu möt riz r
aras nda heç bir r min verilm si [678] (...) ........ h min kitabdak eyni r va-
tin ba qa isnadla r vay t edilm sin v ya h disin m tnind naqislikl r, ya-
xud lav r oldu unu bildirir.
Qeyd etm k laz md r ki, bu s ralama m hur müh ddis Muh mm d Fuad
Abdul-Baqinin t rtibin müvafiqdir.
Muslimin t rcümeyi-hal nda möt riz r (h. 507) aras nda verilmi tarixl r
is mü llifl rin v fat etdiyi tarixl ri bildirir.
Ha iy veril n rhl r xüsus n N vinin “Minhac rh S hih Muslim
ibn H ccac” adl rind n, bn H rin “F th l-Bari” rind n v dig r h -
dis kitablar ndan götürülmü dür.
zi h disl rin qeydl rind filan sayl h dis h dis bax yaz r ki, bu h -
disl r in aAllah növb ti cildl rd n r olunacaq.
lixan Musayev
02.07.2010
XIV mam Muslimin t rcümeyi-hal
mam Muslimin t rcümeyi-hal
Ad v kuny si1:
mam, müh ddis bul-Huseyn Muslim ibn H ccac ibn Muslim ibn V rd
ibn Ku az l-Qu eyri n-Nisaburi.2
M nsubiyy ti:
mam Muslim böyük v m hur Qu eyr q bil sin m nsubdur. Bu q bil

is Qu eyr ibn K b ibn R bi ibn Amir ibn S an n ad il ba r.3
Do uldu u yer v tarix:
Muslim ibn H ccac, Xorasan n Nisabur rind anadan olmu dur.

bn X lkan demi dir: “M n, onun t rcümeyi-hal yazan aliml rin heç
birinin onun do uldu u tarix bar d qiq bir söz söyl diyin rast g lm mi-
m. eyximiz bu Amr ibn s-S lah onun hicr tin 206-c (m. 821-ci) ilind
anadan oldu unu, bu Abdullah l-Hakim n-Nisaburinin “Ulam l- nsar”
kitab ndan n ql etmi dir”. 4
mam z-Z bi is bu xüsusda demi dir: “Deyil gör mam Muslim

(hicr tin) 204-cü ilind anadan olmu dur”. 5
Elm öyr nm k üçün getdiyi m ml tl r:
mam Muslim Nisaburda yet rinc elm öyr ndikd n sonra biliyini art r-
maq v h disl ri toplamaq m qs dil Hicaz, Misir, Suriya, raq v dig r
ml tl s yah t etmi v a da qeyd etdiyimiz aliml rd n elm alm r:
Kuny : ismin vv lin “ bu (ata)”, yaxud “ummu (ana)”, yaxud “ibn (o ul)”, yaxud da
1
“bint (q z)” sözl rind n birini qo maqla g nl b v ya ayamad r.

2 “ l- nsab”, 10/155; “ l-Biday v n-Nihay ”, 11/33; “Tarix Ba da ”, 13/101; “T zkiratul-
Huffaz”, 2/588; “T hzib t-T hzib”, 10/126; “T hzib l-K mal”, 27/499; “T qrib t-T hzib”,
2/245; “Siy r lam n-Nub ”, 12/557; “T qatul-Huffaz”, 260; “V yatul- yan”, 2/91; “ l-
Vafi bil-V yat”, 5/194.
3 “ l-Lubab fi T hzib l- nsab”, 3/37-38.
4 “V yatul- yan”, 5/195.

5 “Siy r lam n-Nub ”, 12/558.
XV
Xorasanda - Y hya ibn Y hya, shaq ibn Rahuy , Quteyb ibn S id v di-
rl ri. Reyd - Muh mm d ibn Y hya, bu ssan v ba qalar . Ba dadda -
hm d ibn H nb l, B sr - Abdullah ibn M sl l-Q bi, Kuf -
fs ibn iyas v dig rl ri. M din - smail ibn bu Uveys, M kk -
id ibn M nsur, bu Musab v ba qalar . Misird - Amr ibn S vad, H rm -
tu ibn Y hya v dig rl ri.1
Ustadlar :
Muslimin elm öyr ndiyi aliml rin say iki yüzd n çoxdur. Onlardan n
tan nm lar is bunlard r:
Abdullah ibn M sl l-Q bi;
Abdullah ibn Abdur-R hman d-Darimi;
Abdullah ibn Muh mm d z-Zuhri;
Abdullah ibn Muh mm d ibn sma;
Abdur-R hman ibn S llam l-Cum hi;
Amr ibn H fs ibn iyas;
Amr ibn Muh mm d n-Naqid;
Amr ibn S vad l-Amiri;
Amr ibn Zurara n-Nisaburi;
bu Asim hm d ibn vvas;
bu B kr ibn bu eyb ;
bu Xeys Zuheyr ibn H rb;
bu Kureyb Muh mm d ibn l- la ibn Kueryb;
bu Qudam s-S rx si;
bu r-R bi z-Z hrani;
bu Musab z-Zuhri;
bu Zur r-Razi;
hm d ibn Abdur-R hman ibn V hb l-Misri;
hm d ibn H nb l;
hm d ibn sa t-Tust ri;
1 “T hzib l- sma v l-Lu at”, 2/91.

XVI mam Muslimin t rcümeyi-hal
hm d ibn Munzir l-Q zzaz

hm d ibn Yunus;
li ibn H r s-S di;
mmad ibn smail ibn Uleyy ;
rm tu ibn Y hya t-Tucibi;
f ibn Hi am l-B zzar;
brahim ibn Dinar t-T mmar;
brahim ibn Munzir;
brahim ibn Musa l-F rra;
shaq ibn Rahuy ;
shaq ibn M nsur l-Kos c;
smail ibn bu Uveys;
Quteyb ibn S id;
Malik ibn smail n-N hdi;
nsur ibn bu Muzahim;
Muh mm d ibn Abdullah ibn Numeyr;
Muh mm d ibn B kkar ibn R yyan;
Muh mm d ibn B ar Bund r;
Muh mm d ibn Hatim s-S min;
Muh mm d ibn smail l-Buxari;
Muh mm d ibn F c;
Muh mm d ibn Mihran r-Razi;
Muh mm d ibn Mus nn ;
Muh mm d ibn Rumh t-Tucibi;
Muh mm d ibn Rafi n-Nisaburi;
Muh mm d ibn S l-Muradi;
Muh mm d ibn Y hya ibn bu Öm r;
Muh mm d ibn Y sar;
Osman ibn Muh mm d ibn bu eyb ;
id ibn M nsur;
eyban ibn F rrux;
XVII
hya ibn M in;

hya ibn Y hya t-T mimi;
Ubeydullah ibn Muaz ibn Muaz;
Ubeydullah ibn Öm r l-Q variri.1
Yuxar da adlar keç n müh ddisl rd n n m huru on müh ddisdir ki,
imam Muslim bunlar n h r birind n kifay t q r h dis r vay t etmi dir:
bu B kr ibn bu eyb n 1540 h dis, bu Xeys Zuheyr ibn H rb-
n 1281 h dis, bu Kureyb Muh mm d ibn l- la ibn Kureybd n 556 h dis,
li ibn H r s-S did n 188 h dis, Quteyb ibn S idd n 668 h dis, Muh m-
d ibn Abdullah ibn Numeyrd n 573 h dis, Muh mm d ibn B ar Bund r-
n 460 h dis, Muh mm d ibn Hatim s-S mind n 300 h dis, Muh mm d ibn
Rafi n-Nisaburid n 362 h dis v Muh mm d ibn Mus nn n 772 h dis.
Qeyd etm k laz md r ki, bunlar n ham – Muh mm d ibn Hatim istisna
olmaqla – h m d Buxarinin eyxl ridir.2
Muslimin Buxari il münasib ti:
Bir çox rl rind imam Muslim, Buxarinin elmind n istifad etdiyini eti-
raf etmi v h dis elmind onun b nz ri olmad söyl mi dir. H rç nd Mus-
limin “S hih” rind Buxarid n heç bir h dis r vay t edilm mi dir, lakin
onun ba qa kitablar nda Buxarinin neç -neç r vay tl ri n ql edilmi dir.
mam Buxari Nisabur rin g ldikd , bu Hatim v bu Zur tez-
tez onun yan na g r v ondan h dis elmini öyr rdil r. H min vaxt imam
Muslim h onun yan na gedib-g lmirdi.3 Lakin sonralar Muslim müt -
madi olaraq onun m clisl rind i tirak etmi , ondan heç ayr lmam v
onun elmind n b hr nmi dir.4 Muslim h mi Buxarini müdafi etmi , onu
pisl nl rin cavab vermi , h tta ona qar edil n haqs zl gördükd ,
öz ustad Muh mm d ibn Y hya z-Zuhlini t rk etmi dir.
1 “T hzib l-K mal”, 27/499.

2 Abdul-Muhsin Abbad n “S hih Muslim” verdiyi rh, 6/3.
3 “ l-Biday v n-Nihay ”, 11/26; “Tarix Ba dad”, 2/30; “Siy r lam n-Nub ”, 12/436.
4 “V yat l- yan”, 5/194; “T zkiratul-Huffaz”, 2/589; “ l-Biday v n-Nihay ”, 11/34.
XVIII mam Muslimin t rcümeyi-hal
bu Abdullah Muh mm d ibn Y qub r vay t edir ki, Buxari Nisabur -

rind g ldikd , Muslim tez-tez onun yan na ged r v ondan elm alard . N ha-
t, Muh mm d ibn Y hya z-Zuhli il Buxari aras nda “l fz” m sind 1 ix-
tilaf dü dü v Zuhli camaata ondan uzaq durma m sl t gördü. Nisaburlu-
lar n ks riyy ti ondan uzaq g zm ba lad lar. El bu s bd n d Buxari
Nisabur rind n ç b getdi. Bütün bunlara baxmayaraq Muslim onunla
2
mfikir idi. o yer g lib çatd ki, bir gün Zuhli öz m clisind ki adamlara de-
di: “Kim Quran n l fzi xüsusunda Buxarinin fikrini d st kl yir v onun sözü-
nü t sdiql yirs , qoy bizim m clisimiz ayaq basmas n”. Bunu e id nd Mus-
lim d rhal aya a qalxd v ham n gözü önünd m clisi t rk edib evin get-
di. Evin çatan kimi, vaxt il Zuhlid n e idib yazd h disl rin m cmu sini
bir yer toplad , sonra da bir hambal ça b o kitablar onun kür yin ll di
onu Zuhlinin yan na gönd ri. Bel likl , Muslim Zuhlini h mi lik t rk etdi
bir daha onun m clisin getm di. mam Muslim n “S hih” rind , n
ba qa rl rind ondan h dis r vay t etm mi dir.3
tib l-Ba dadi demi dir: “Muslim (h dis elmind ) Buxarinin yolunu
tutub getmi , onun elmini gözd n keçirmi v (bu sah ) add mbaadd m
onu izl mi dir”.
d-Daraqutni demi dir: “ r Buxari olmasayd , Muslim d olmazd ”.
hm d H mdun l-Q ssar demi dir: “M n Muslim ibn H ccac n Buxa-
rinin yan na g lib onun aln ndan öpdüyünü v ona: “Qoy s nin ayaqlar n-
dan öpüm, ey ustadlar ustad , müh ddisl r müh ddisi, h dis ill tl rinin
bibi!” söyl diyini e itdim”.4
Bir d Muslim Nisaburda, Buxarinin m clisind ik n bir n r H ccac
ibn Muh mm istinad ed k: “ bn Cureyc, Musa ibn Uqb n, o da Suheyl
ibn Salehd n, o da atas ndan, o da bu Hureyr n bel r vay t etmi dir ki:
“Bir adam dedi-qodu m clisind n qalxd zaman “Subhan llahumm v
1 Burada Quran t ffüz ed n kims nin t ffüz etdiyinin m xluq olmas n rd tutulur.
Bel ki, imam l-Buxari “X lqu fal l- bad” adl kitab t lif etmi v h min kitabda Quran oxu-
yan adam n a ndan ç xan k lm rin v s sin m xluq oldu unu söyl mi dir.
2 “Siy r lam n-Nub ”, 12/566; “T zkiratul-Huffaz”, 2/589; “Tarix Ba dad”, 13/101.
3 “ l-Biday v n-Nihay ”, 11/34; “Tarix Ba dad”, 13/103.
4 “Tarix Ba dad”, 13/102; “ l-Biday v n-Nihay ”, 11/26.

XIX
bih mdik , du n l ilah ill nt, st firuk v tubu ileyk1”– des , bu,
onun üçün h min m clisin k ffar si olar” h disini dan v bunun (n d -
möt r olub-olmad ) haqda Buxarid n soru du. Bu vaxt Muslim m -
müdaxil edib dedi: “Dünyada bundan möt r isnad ola bil rmi: bn
Cureyc, Musa ibn Uqb n, o da Suheyl ibn bu Salehd n r vay t etmi dir.
Heç bu cür möt r isnadla r vay t edilmi h dis görmüs nmi?!” Muh mm d
ibn smail l-Buxari is ona bel cavab verdi: “Düzdür, (isnad ndak ravil r eti-
barl ravil rdir), lakin h disin ill ti2 vard r”. Bunu e id nd Muslim h yacan
içind dedi: “L ilah ill llah! Söyl gör k, bu h disin ill ti n dir?” Buxari,
Muslim bu h disin dig r isnadlar zikr etdi, sonra da ona: “Allah n örtü-
lü saxlad s n d örtülü saxla. Bu, camaat n H ccac ibn Muh mm dd n,
onun da bn Cureycd n r vay t etdiyi m hur h disdir” – dedi v h min r -
vay tin ill tini b yan etm kd n boyun qaç rtd . Lakin Muslim israr etdi,
onun ba ndan öpdü v ondan h disin ill tini ona b yan etm sini xahi etdi.
Buxari onun olduqca israr etdiyini gör nd dedi: “El is yaz: biz Musa ibn
smail x r vermi dir; biz Vuheyb x r vermi dir; biz Musa ibn Uqb
r vermi dir; o da Avn ibn Abdullahdan r vay t etmi dir ki, Pey mb r
bel buyurmu dur:..” Bunu e id nd Muslim heyr g ldi v Buxarini m dh
edib dedi: “S ancaq pax l adam nifr t ed bil r. M n is , bu dünyada s -
nin misli-b rab rin olmad na had t verir m”.3
1 bc si:
rcüm si: Allah m, S n pak v müq dd ss n! S h md olsun. ahidlik edir m ki,

nd n ba qa m bud yoxdur. S nd n ba lanma dil yir, S tövb edir m.
2 ll t: h disin möt r olmas nda naqislik g tir n gizlin, anla lmaz amildir.
3 “Tarix Ba dad”, 13/100-104; “ l-Biday v n-Nihay ”, 11/33-34.
Bu h disin isnadlar na diqq t yetirin:

-
: -
disin isnadlar ndan birincisi z if, ikincisi is s hihdir. Bel ki, Buxarinin z if sayd
isnad “muan n” isnadla – (müq ddim ki 6-c f slin qeydl rin bax) – r vay t edilmi dir.
kincisi is Avn ibn Abdullaha q r “h (biz r vay t etmi dir)” l fzi il n ql edil-
mi v sonunda bu Hureyr nin ad ç kilm n Pey mb istinad edilmi dir ki, bu da
“murs l” isnad say r...
Bu h disi Hakim “Must dr k” rind (1970), T rani “Moc m” rind (1/79) v Bey-
qi “ b l- man” srind (628) r vay t etmi r. H dis, tam isnad il “s hih” say r. Bax:
“Silsil tul- hadis s-S hih ”, 81; “S hih l-Cami”, 4487.
XX mam Muslimin t rcümeyi-hal
T ri:
Muslimd n h dis öyr nmi v bu h disl ri r vay t etmi bir çox ravil r
vard r ki, onlardan n tan nm lar bunlard r:
Abdullah ibn Muh mm d rqi;
Abdullah ibn Y hya s-S rx si;
Abdur-R hman ibn bu Hatim r-Razi;
bu Abbas Muh mm d ibn shaq ibn Sirac;
bu Amr hm d ibn Mubar k l-Must mli;
bu B kr Muh mm d ibn shaq ibn Xuzeym ;
bu B kr Muh mm d ibn N dr l-Carudi;
bu van Y qub ibn shaq l- sf raini;
bu Hamid hm d ibn H mdun l-Am i;
bu Hamid hm d ibn Muh mm d rqi;
hm d ibn S l-Hafiz;
li ibn Huseyn ibn H rb;
li ibn smail s-S ffar;
Hatim ibn hm d l-Kindi;
Huseyn ibn Muh mm d ibn Ziyad l-Qubbani;
brahim ibn bu Talib;
brahim ibn shaq s-Seyr fi;
brahim ibn Muh mm d ibn Sufyan l-F qih;
kki ibn Abdan t-T mimi;
Muh mm d ibn shaq s-S fi s-S rrac;
Muh mm d ibn Abd ibn Humeyd;
Muh mm d ibn Abdul-V hhab l-F rra;
Muh mm d ibn M xl d l- ttar;
Musa ibn Harun;
sr ibn hm d l-Hafiz;
Saleh ibn Muh mm d l-Ba dadi;
id ibn Amr l-B rz i;1
hya ibn S id;
B rz v ya B rd , Az rbaycan n
1 rl rind n biridir. (“Siy r lam n-Nub ”, 14/77;
“T zkiratul-Huffaz”, 742; “ l- nsab”, 1/315; “T drib r-Ravi”, 1/238; “Moc m l-Buldan”, 1/379).
XXI
riyya ibn Davud l-X ffaf.1

Yeri g lmi n qeyd etm k laz md r ki, m hur “Kutubu-Sitt ”nin2 mü l-
lifl rind n biri – bu sa t-Tirmizi “Sun n” rind Muslimd n c mi bir h -
dis r vay t etmi dir. mam bu sa Oruc kitab nda istinad ed k demi dir:
“Biz Muslim ibn H ccac Y hya ibn Y hyadan, o da bu Müaviy n, o da
Muh mm d ibn Amrdan, o da bu S n, o da bu Hureyr n r va-
t etmi dir ki, Pey mb r bel buyurmu dur: “ aban ay n hilal Rama-
zan ay üçün hesab edin”. Mubar kfuri “Tohf tul- hv zi” rind raqinin
bel dediyini n ql etmi dir: “Sun n” rinin mü llifi öz kitab nda “S hih”in
mü llifi olan Muslimd n bu h disd n ba qa bir h dis r vay t etm mi dir. Bu
da h mkarlar n bir-birind n r vay t etdiyi h disl rd ndir”.3
Muslimin aliml r aras nda m qam v aliml rin onu t rif etm si:
Aliml r Muslimin hörm tli xsiyy t v möht m imam, habel h dis el-
mind yüks k bacar q v ali m qam sahibi olmas nda ittifaq etmi r. G lin
onlar n Muslim ibn H ccac haqq nda dedikl rin n r salaq:
Hakim demi dir: “M n bu Abdur-R hman s-Silminin bel dediyini e it-
dim: “M n yarl -yara ql v göz l görk mli bir eyx gördüm. ynind gözox-
ayan bir bürünc k var idi, mmam sinin ucunu da çiyinl ri aras na salm .
(M scidd kil r): “Bu, Muslimdir”– dedil r. El bu vaxt mirin adamlar qaba-
a keçib: “Möminl rin miri, Muslim ibn H ccac n müs lmanlara imaml q
etm sini buyurur”– dedil r. Bel likl , Muslim qaba a keçib t kbir g tirdi
camaata namaz q ld rd ”.4
bu Qurey demi dir: “M n Muh mm d ibn B ar n bel dediyini e it-
mi m: “Dünyada dörd hafiz vard r: “Reyd – bu Zur , Nisaburda – Muslim,
rq ndd – Abdullah d-Darimi v Buxarada – Muh mm d ibn smail”.5
1 “T hzib l-K mal”, 27/503.

2 “Kutubu-Sitt ” (y ni “Alt -Kitab”) deyildikd a dak h dis kitablar n rd tutulur:
1) S hih l-Buxari; 3) Sun n bu Davud;
2) S hih Muslim; 4) Sun n t-Tirmizi;
5) Sun n n-N sai; 6) Sun n ibn Mac .
3 Abdul-Muhsin Abbad n “S hih Muslim” verdiyi rh, 6/4.
4 “Siy r lam n-Nub ”, 12/566.
5 “Tarix Ba dad”, 2/16; “T zkiratul-Huffaz”, 2/589; “Siy r lam n-Nub ”, 12/564;
“T hzib t-T hzib”, 10/128.
XXII mam Muslimin t rcümeyi-hal
hm d ibn S demi dir: “M n bu Zur nv bu Hatimd n e it-

dim. Onlar Muslim ibn H ccac , s hih h disl ri bilm k xüsusunda öz srl -
rind ki eyxl rd n üstün tuturdular”.1
shaq ibn M nsur Muslim demi dir: “Allah s ni müs lmanlar aras nda sax-
lad müdd tc , biz xeyird n m hrum olan deyilik”.2
bu Amr ibn H mdan demi dir: “M n Hafiz ibn qd n Buxari v Mus-
lim haqq nda: “Onlardan hans biri daha çox bilir?”– dey soru dum. Dedi:
“Muh mm d (böyük) bir alim olub, Muslim d alimdir”.3
bn l- xr m demi dir: “Bizim r üç (böyük) h dis alimi yeti dirib.
Bunlar: Muh mm d ibn Y hya, brahim ibn bu Talib v Muslim”.4
bi demi dir: “ bul-Huseyn n-Nisaburi h dis sütunlar ndan biridir”.5
V fat :
mam Muslim hicr tin 261-ci ilind R b ay n 24-ü bazar günü v fat
etmi v bazar ert si ay n 25-i Nisaburda d fn edilmi dir.6
Aliml rin onun “S hih” ri bar sind dedikl ri t rifl r:
vi demi dir: “H dis elmind iki nümun vi imam n – bu Abdullah

Muh mm d ibn smail l-Buxarinin v Muslim ibn H ccac l-Qu eyrinin “S -
hih” rl ri n möt r kitablar say r. H qiq n d , onlar n bu rl rinin
misli-b rab ri yoxdur”. H mçinin demi dir: “Aliml r ittifaq etmi r ki, Bu-
xari v Muslimin “S hih” rl ri, möht m Qurandan sonra n s hih kitab-
lar hesab edilir. Müs lman ümm ti bu iki kitab t ddüdsüz q bul etmi r”.7
bn rqi demi dir: “M n Muslimin bel dediyini e itmi m: “M n bu
kitaba yazd m h r bir h disi ancaq d lil-sübutla yazm am. Bu kitabdan sil-
diyim h r bir h disi d habel ”.8
1 “Tarix Ba dad”, 13/101; “T zkiratul-Huffaz”, 2/589; “T hzib l- sma v l-Lu at”, 2/91;
l-Biday v n-Nihay ”, 11/33.

2 “T hzib t-T hzib”, 10/127; “Siy r lam n-Nub ”, 12/563.
3 “Tarix Ba dad”, 13/102; “T zkiratul-Huffaz”, 2/589; “Siy r lam n-Nub ”, 12/565.
4 “T hzib t-T hzib”, 10/128.
5 “ l- r”, 2/29.
6 “Siy r lam n-Nub ”, 12/580.
7 “ l-Minhac”, 1/123-128.
8 “T zkiratul-Huffaz”, 2/590.
XXIII
hm d ibn M sl demi dir: “Muslim “S hih” ri yazd müdd tc

n onun yan nda olmu am. O bu kitab on be il yazm r. V bu kitabda
on iki min h dis vard r”. 1
Muh mm d ibn l-Mas rc si demi dir: “M n Muslimin bel dediyini e it-

mi m: “M n bu s hih h disl r toplusunu, üç yüz min h disin içind n seçib
yazm am”2
Muslimin yazd rl r:
Muslimin h disl r xüsusunda t lif etdiyi rl rin n m huru, n sasl

nd rlisi heç übh siz, “ l-Cami s-S hih” adl h disl r m cmu sidir ki,
imam Buxarinin “S hih” rind n sonra n s hih h dis kitab say r. Qeyd
ed k ki, imam Muslim bundan ba qa fiqh elmin v ravil rin h yat tarixç sin
dair rl r d yazm r. H min kitablardan b zil rinin adlar bunlard r:
Kitab l-Cami l-K bir al l- bvab;
Kitab l- frad;
Kitab frad amiyyin;
Kitab l- qran;
Kitab l- sma v l-Kun ;
Kitab vham l-Muh ddisin;
Kitab vlad s-S hab ;
Kitab H dis Amr ibn ueyb;
Kitab l- ntifa bi Uhub s-Siba;
Kitab l- l;
Kitab M n leys l hu ill Ravin Vahid;
Kitab M ayix Malik;
Kitab M ayix s-Sovri;
Kitab M ayix Sob ;
Kitab l-Mux dr min;
Kitab Sual t hm d ibn H nb l;
1 “Siy r lam n-Nub ”, 12/566.

2 “Tarix Ba dad”, 13/101.
XXIV mam Muslimin t rcümeyi-hal
Kitab t-T myiz;

Kitab T qat t-Tabiin;
l-Musn d l-K bir al sma r-Rical.1
Muslimin “S hih” rin yaz lan rhl r:
Muslimin “S hih” rin dair h m müxt r, h m d müf ss l olan bir

çox rhl r yaz lm r. Bunlardan b zil ri a dak lard r:
l-Mufhim fi rhi ribi Muslim” Abdul- afir ibn smail l-Farisi (h. 529);
rhu Muslim” smail ibn Muh mm d l- sf hani (h. 535);
l-Mulim bi F vaidi Kitabi Muslim” bu Abdullah Muh mm d ibn li
l-Maziri (h. 536);
l- kmal l-Mulim bi F vaidi Muslim” Qaz yad ibn Musa l-Y hsubi l-
Maliki (h. 544);
rhu Muslim” madud-Din Abdur-R hman ibn Abdul-Ali l-Misri (h. 624);
“Siyan tu S hihi Muslim min l- xlali v l- ti v Himay tihi min l- sqati
s-S qti” bu Amr Osman ibn s-S lah hr zuri (h. 643);
l-Mufsih l-Mufhim v l-Muv ddih l-Mulhim li M ani S hihi Muslim”
bu Abdullah Muh mm d ibn Y hya ibn Hi am l- nsari (h. 646);
rhu Muslim” Yusuf msuddin bul-Muz ff r (h. 654);
l- kmal fi rhi Muslim” msuddin Muh mm d ibn Yusuf l-Kun vi
(h. 656);
l-Mufhim lima min T lxisi Kitabi Muslim” bul-Abbas hm d
ibn Öm r l- nsari l-Qurtubi (h. 656);
l-Minhac fi rhi S hihi Muslim ibnul-H ccac” bu Z riyya Y hya
ibn f n-N vi (h. 676);
“F dl l-Munim fi rh S hih Muslim” bu Abdullah Muh mm d ibn
taullah ibn Muh mm d r-Razi (h. 767);
kmalu kmal l-Mulim” bu Abdullah Muh mm d ibn X lif l-Vusta-
ni l-Ubbi (h. 827);
“T zkiratu l-Huffaz”, 2/590; “Siy r

1 lam n-Nub ”, 12/579; “T hzib l- sma v l-Lu-
at”, 2/91.
XXV
rhu Muslim” T qiyyud-Din bu B kr ibn Muh mm d l-Hisni d-Di-

qi (h. 829);
“Tohf tu l-Muncid v l-Mufhim fi ribi S hihi Muslim” brahim ibn
Muh mm d ibn Sibt ibn l- mi (h. 841);
rhu Muslim” bul-F c sa ibn M sud z-Z vavi (h. 844);
“Muk mmilu kmal l- kmal” Muh mm d ibn Yusuf s-S nasi (h. 892);
d-Dibac al S hih Muslim ibnul-H ccac” C lal ddin s-Suyuti (h. 911);
“Minhac l- btihac fi rhi Muslim ibnul-H ccac” ihabuddin hm d ibn
Muh mm d l-X tib l-Q st llani (h. 923);
rhu Muslim” Zeynud-Din Z riyya ibn Muh mm d l- nsari (h. 926);
“Bu tul-Qari v l-Mut hhim” Y hya ibn Muh mm d s-S nabiti (h. 958);
rhu Muslim” Ali l-Qari l-H vi (h. 1016);
s-Sirac l-V hhac min K fi M salibi S hih Muslim ibnul-H ccac” Sid-
diq H nxan (h. 1307);
nay tu l-M lik l-Munim li rhi S hih Muslim” Abdullah ibn Muh m-
d Yusuf ndi (h. 1167).1
Muslimin “S hih” rinin b zi qisiml rin yaz lan rhl r:
l-Misbah fi Uyun s-Sihah” Abdul- ni ibn Abdul-Vahid ibn li l-M q-

disi (h. 600);
niyy tul-Muhtac fi X tmi S hihi Muslim ibnul-H ccac” Muh mm d
ibn Abdur-R hman s-S xavi (h. 902);
rh Xutb tu Muslim ibnul-H ccac” hm d ibn Muh mm d ibn bu B kr
l-Q st llani (h. 923).2
Muslimin “S hih” rinin ixtisar edilmi variantlar :
“Muxt r S hih Muslim” bu Abdullah Muh mm d ibn Abdullah ibn

Tom rt (h. 524);
“T lxis S hih Muslim” hm d ibn Amr l- nsari (h. 656);
1 “K f z-Zunun”, 1/555.
2 “Brokelman”, 1/356; 2/34; 2/73.
XXVI mam Muslimin t rcümeyi-hal
l-Cami l-Mulim bi M qasidi Cami Muslim” bu Muh mm d Abdul-

zim ibn Abdul-Q vi l-Munziri (h. 656);
r-Rubaiyyat min S hihi Muslim” Muh mm d ibn brahim l-Vafi (h. 735).1
Muslimin “S hih” rin aidiyy ti olan kitablar:
“Rical S hih l- mam Muslim” hm d ibn li ibn Muh mm d ibn M ncu-

l- sf hani (h. 428);
“Ruvat anil- mam Muslim” bu Abdullah Muh mm d ibn Abdul-Vahid
l-M qdisi (h. 643);
r l-F vaid l-M cmu fi B yani ma v qa fi S hihi Muslimi min l-
hadisil-M qtu ” Y hya ibn li l-Qur i (h. 662).2
Buxari v Muslimin istinad etdiyi ravil dair, habel h r ikisinin

vay tl rin aidiyy ti olan b zi kitablar:
“Rical l-Buxari v Muslim” bul-Huseyn li ibn Öm r d-Daraqutni (h. 385);

“Zikru Qovmin mimm n xr l hum l-Buxari v Muslim fi S hiheyhi-
” d-Daraqutni;
sma s-S hab ll ti tt fih l-Buxari v Muslim v ma nf
Kullun minhum ” d-Daraqutni;
“Risal tu fi B yani m tt aleyhi l-Buxari v Muslim v ma nf bi
dihim anil-Ax r” d-Daraqutni;
“Kitab t-T bbu” d-Daraqutni;
“T smiy tu m n xr hum l-Buxari v Muslim” bu Abdullah l-Ha-
kim n-Nisaburi (h. 404);
l-M dx l il M rif ti s-S hiheyn” l-Hakim n-Nisaburi;
“T qyid l-Muhm l v T myiz l-Mu kil” Huseyn ibn Muh mm d l-
Ceyyani (h. 498);
“T nbih al l- vham l-Varid ti fis-S hiheyn” Huseyn ibn Muh mm d l-
Ceyyani;
1 “ d-Dur r l-Kamin ”, 3/293; “Brokelman”, 1/401; 1/384.

2 “ l- lam”, 9/199; “Moc m l-Mu llifin”, 13/213; “Brokelman”, 1/399.
XXVII
l-C m'u beyn Rical s-S hiheyn” Muh mm d ibn Tahir ibn li l-Qey-
rani (h. 507);
l-Mulim bi sami uyuxi l-Buxari v Muslim” Muh mm d ibn smail
ibn X lfun (h. 636);
“T smiy tu Rical S hih Muslim ll zin inf bihim anil-Buxari”
Muh mm d ibn hm d z-Z bi (h. 748);
“Rical l-Buxari v Muslim” hm d ibn hm d ibn Musa l-H kari (h. 763);
r-Riyad l-Must tab fi Cuml ti m n r va fi S hiheyn min s-S hab ”
hya ibn bu B kr l-Amiri (h. 893);
“Qurratul-Ayn fi D bti smai Ricalis-S hiheyn” Abdul- ni ibn hm d
l-B hrani (h. 1174). 1
Buxari v Muslimin “S hih” rl rin yaz lan rhl r:
“T fsiru rib m fis-S hiheyn” Muh mm d ibn bu H sr l-Humeydi

(h. 488);
rh Mu kilat s-S hiheyn” bu shaq brahim ibn Yusuf (h. 569);
“K fu Mu kili H dis s-S hiheyn” bul-F c Abdur-R hman ibn li ibn
Muh mm d l-Covzi (h. 597);
“Mu kil s-S hiheyn” X lil ibn Keyk ldi ibn Abdullah (h. 761);
“K f n-Niqat amm r va eyxeyni lil- shab” X lil ibn Keyk ldi.2
Must xr cl r:3
Must xr c adlanan kitab n mü llifi möt r h dis kitablar ndan birini gö-
türüb içind ki h disl ri mü llifin t rtibini, m tinl rin ard ll v isnadla-
göst k özün aid olan dig r isnadlarla kitab sahibinin h disl rini
xric edir. H min s
4 dd onun isnadlar il kitab sahibinin – eyxind n s -
1 “Moc m l-Mu llifin”, 9/61; “Brokelman”, 1/386; 1/355.

2 “Brokelman”, 1/338; 1/501; 2/64.
3 Bu söz ( ) bc «ist xr » ( ) felinin m chul növünd n g lmi feli si-
tdir. Bu da hasil edil n, ç xar lan, tap lan, eld edil n m nalar ifad edir. Bu q bild n olan
kitablar t lif ed n mü llifl “müst xric” deyilir. Onlar h disl ri ara b üz ç xarmaqla m -
ul olan müh ddisl rdir.
4 H disi t xric etm k deyildikd onun bütün isnadlar ara b bir araya g tirdikd n
sonra s hih olub-olmad na hökm verm k n rd tutulur (“Qamus l-Fiqhi”, 1/114).
XXVIII mam Muslimin t rcümeyi-hal
hab q r – isnaddak ravil rin biri il birl ir. Bel likl d , h min must x-
ric, kitab sahibinin ad zikr etm n h disi onun eyxind n v ya isnaddak
daha ali ravil rd n birba a r vay t etmi , h disin s dl rini art rm v onun
hurlu unu bir daha sübuta yetirmi olur.
Buxari v Muslimin “S hih” rl ri üz rin “must xr c” yazan müh d-
disl g linc , onlar üç qrupa bölm k olar:
a) Yaln z Buxarinin “S hih”i üz rin “must xr c” yazanlar:
bu B kr hm d ibn barhim ibn smail l-Curcani (h. 371);

bu hm d Muh mm d ibn bu Hamid l- itrifi (h. 377);
bu Abdullah Muh mm d ibn Abbas ibn bu Zuhl l -H vi (h. 378);
bu B kr hm d ibn Musa l- sf hani (h. 416).
b) Yaln z Muslimin “S hih”i üz rin “must xr c” yazanlar:
bu B kr Muh mm d ibn Muh mm d n-Nisaburi (h. 286);

bul-F dl hm d ibn S n-Nisaburi l-B zzar (h. 286);
bu C r hm d ibn H mdan l-Xeyri n-Nisaburi (h. 311);
bu van Y qub ibn shaq l- sf raini (h. 316);
bu mran Musa ibn Abbas l-Cuveyni n-Nisaburi (h. 323);
bu Muh mm d Qasim ibn sba l-Qurtubi (h. 340);
bu N sr Muh mm d ibn Muh mm d t-Tusi (h. 344);
bu V lid H ssan ibn Muh mm d l-Q zvini n-Nisaburi (h. 344);
bu S id hm d ibn bu B kr l-Xeyri n-Nisaburi (h. 353);
bu Hamid hm d ibn Muh mm d l-H vi (h. 355);
bu B kr Muh mm d ibn Abdullah n-Nisaburi (h. 388);
bu Nueym hm d ibn Abdullah l- sf hani (h. 430);
v) Buxari v Muslimin “S hih”l ri üz rin “must xr c” yazanlar:
bu Abdullah Muh mm d ibn Y qub eybani (h. 344);

bu Ali Huseyn ibn Muh mm d (h. 365);
bu B kr hm d ibn Abdan irazi (h. 388);
bu B kr hm d ibn Muh mm d l-X varizmi (h. 425);
bu B kr hm d ibn li l-M ncuveyh (h. 428);
XXIX
bu Z rr Abd ibn hm d l-H vi (h. 434);

bu Muh mm d H n ibn bu Talib l-Ba dadi (h. 439);
bu M sud Suleyman ibn brahim l- sb hani (h. 486).1
Must dr kl r:
Buxari v Muslimin “S hih” rl ri üz rin “Must dr k” adlanan rl r

yaz lm r. “Must dr k”, “S hih” rl rd n birinin v ya h r ikisinin rt-
rin uy un g n v bu iki kitabda n ql edilm mi h disl rin c m edildiyi
dis m cmu sin verilmi bir add r. Buxari v Muslimin “S hih” rl ri üz -
rin yaz lm sas “Must dr k”l r is bunlard r:
l- stidrak t v t-T bbu” li ibn Öm r d-Daraqutni (h. 385);
“Kitab l- hadis Ciyad l-Muxtara” bu Abdullah Muh mm d ibn
Abdul-Vahid l-M qdisi d-Dim qi (h. 643);
l-Must dr k al Kitab s-S hiheyn” bu Abdullah l-Hakim (h. 405);
bi (h. 748) is bu kitabdak h disl ri bir-bir yoxlam v bunlar n xülas -
sini “ t-T qqubat” rind q alm r;
l- lzam t” bu B kr hm d ibn Huseyn l-Beyh qi (h. 458);
“Kitab l-Must dr k al s-S hiheyn” bu Z rr Abd ibn hm d l-H -
vi (h. 458).2
Muslimin “S hih” rind h disin möt r olmas xüsusunda riay t

etdiyi rtl r:
1. S dd ba n olmas ; y ni s din vv lind n ax nad k keç n

ravil r, r vay t etdikl ri h disi bir-biril rind n r vay t etmi olsunlar;
2. Ravil rin dal tli olmas ; y ni isnaddak ravil rin h r biri h ddi-bülu a
çatm , a ba nda olan, Allaha v Onun R suluna ita t ed n xlaql müs l-
man olmal r;
3. Ravil rin, e itdikl ri h disi hifz etm si; y ni h r bir ravi e itdiyi h disi
oldu u kimi ya zb rd n, ya da yaz kild mühafiz etm lidir;
1 “T crid”, 1/221-226.
2 “T crid”, 1/252-253.
XXX mam Muslimin t rcümeyi-hal
4. R vay tl r aras nda ziddiyy tin olmamas ; y ni ravinin n ql etdiyi h -

dis dig r ravil rin v ya ondan da üstün d olan bir ravinin r vay t et-
diyi h dis zidd olmamal r;
5. R vay td ill tin1 olmamas ; y ni h disin ist r m tnind , ist rs d is-
nad nda onu z ifl n amil olmamal r;
6. snaddak ravil rin eyni srd ya amas ; y ni isnaddak h r bir ravi
disi ona r vay t ed n ravi il eyni srd ya am olmal r.2
n möt r h disl r:
Aliml rin yekdil q rar na gör n möt r h disl r, mut vatir3 isnadla
vay t edilmi h disl rdir. Bundan sonra is h disl r möt rlik etibar bax -
ndan a dak d bölünürl r:
– Buxari v Muslimin, üz rind ittifaq etdiyi h disl r;
– Yaln z Buxarinin r vay t etdiyi h disl r;
– Yaln z Muslimin r vay t etdiyi h disl r;
– Buxari v Muslimin “S hih” rl rind olmayan, lakin onlar n rtl rin
uy un g n h disl r;
– Yaln z Buxarinin rtl rin uy un g n h disl r;
– Yaln z Muslimin rtl rin uy un g n h disl r;
– Buxari v Muslimin r vay t etm diyi, habel onlar n rtl rin uy un
lm n, dig r müh ddisl rin r vay t etdiyi s hih h disl r.4
1 Lü td x st lik, nöqsan, qüsur, z iflik, eyib v s. m nalar ifad edir. stilahi m nada is
– bu, h disin möt r olmas nda naqislik g tir n gizlin, anla lmaz s bdir. (“Moc m
l-V sit”, s h. 623; “T drib r-Ravi”, 1/245-225; “T ysir l-Must h l-H dis”, s h. 99-101).
2 Qeyd ed k ki, imam Buxari bu rtl daha bir rt d lav etmi dir. Bu da ravil rin
bir srd ya am olmas na r n, onlar n r vay t etdiyi h disi bir-birind n e itm sinin va-
cib olmas r.
3 Bu, yalan dan acaqlar t vvür olunmayan, isnad n vv lind n ax nad k bir toplu-
mun dig rind n r vay t etdiyi h disdir.
Mut vatir h disin rtl ri a dak lard r:
– isnad ndak ravil rin say n kifay t q r çox olmas ;
– ravil rin yalan üz rind ittifaq etm sinin qeyri-mümkünlüyü;
– isnad n h r t sind olan ravil rin say n kifay t q r çox olmas ;
– isnad n Pey mb q r yüks lm si (“ htimam l-Muh ddisin”, 1/141-142).
4 “Muq ddim tu bn s-S lah”, s h. 11-12.
$#" !
.
- -
- -
-
- - -
- - -
-
:
.
- -
- -
2
Muslimin müq ddim si
.
.
:
. .
- .
-
.
.
-
.
.
. :
Z [:
.
3
. .
.
:
.
-
-
-
.
.
- -
4
. -
-( )
- -
-
.
[ :
Z
Z [ :
Z [ :
. -
.
)) :
.((
: : [ ]
: - :
. :
5
-( )
: : ( )- [ ]
- : :
.(( )) : : -
: ( )- [ ]
)) : :
.((
: ( )- [ ]
.(( )) : :
: : : ( )- [ ]
)) : : - - :
.((
: : [ ]
.(( )) :
-( )
: : : ( )- [ ]
: :
.(( )) :
: : [ ]
.
: : [ ]
. :- -
: : [ ]
. :
6
: : [ ]
. :
: : [ ]
.
: : [ ]
: :
: :
.
: : [ ]
:
.
-( )
: ( )- [ ]
: :
)) :
.((
: ( )- [ ]
: :
)) : :
.((
: : [ ]
: :
. :
7
: : [ ]
. :
: - [ ]
- - :
. : :
:
.
: : [ ]
. :
[ ]
: :
! :
: : .
-
.
: : [ ]
: - :
. ! : -
: : [ ]
. - - -
: : [ ]
! : - - :
.
8
: : : [ ]
. - -
-( )
: : : [ ]
: :
.
: [ ]
: :
.
: : [ ]
. : : :
: : [ ]
: :
.
: [ ]
. :
: [ ]
: : :
.
: : - - [ ]
. :
9
: : : :
.
: :
(( )) : !
: : : ! : :
! : : : : : :
.
: : :
.
: : [ ]
: :
!
: :
. :
: [ ] : [ ]
! :
- -
- ! :
. -
: : [ ]
:
.
: : [ ]
. :
10
. : :
. : : : [ ]
. : - - [ ]
: : :
: . : :
. :
: : : :
.
: [ ]
. . :
: [ ]
. :
: :
.
. : :
: : [ ]
:
.
- : :[ ]
: : -
: :
. :
: : [ ]
: (( ))
.
11
: :
:
.
: : [ ]
.
: : [ ]
.
: : [ ]
. :
: : : [ ]
. :
: : [ ]
:- - :
.
- - : [ ]
.
: : [ ]
. : - :- - :
: : [ ]
. : :
: : : [ ]
:
.
: : [ ]
.
12
: : : [ ]
.
: : : [ ]
:
. :
: : [ ]
. : :
: : : [ ]
: . :
. :
: [ ]
. : :
: : : [ ]
Z [ :
: :[ ] . : :
- - :
.[ ] :
: : : [ ]
. :
: : :[ ]
. :
: : [ ]
. : :
13
: : : : [ ]
. [ ]
: : : [ ]
:
. :
: : : [ ]
: :
.
: : : [ ]
: :
!
.
: [ ]
.
: . : [ ]
: :
. :
: : : [ ]
: (( )) : :
!
: : [ ]
: . ! :
: .
14
: : ! : - - :
.
: : [ ]
: : :
. :
: : : [ ]
:
: : : : [ ]
.
: : [ ]
. . :
: : [ ]
. : :
: : : : [ ]
: : :
: : - -
:
: . : :
. : . :
: : [ ]
:- -
.
15
. :
: : [ ]
: :
: :
: . : :
.
. . : . :
: : - : [ ]
: - - : : -
. :
- : :[ ]
! :-
: : : [ ]
.
: : [ ]
.
:
.
: : [ ]
:
.
: : : [ ]
.
16
: : [ ]
. : :
- : [ ]
: : : -
: [ ]
: . : : :
. :
: : [ ]
. :
. : :
. : . :
. : : :
: : : [ ]
.
: : [ ]
:
.
: : : [ ]
. :
: : [ ]
. :
: : [ ]
. :
17
: [ ]
: : :
.
: [ ]
:
: : :[ ] .
. :
- - :
! :
.
18
. -
-
- -
.
-( )
- -
-
. -
:
:
.
19
: :[ ]
-
-
[ ]
.
:
(( )) (( )) :- -
. [ ]
.
.
. :[ - -]
. :
20
. :[ ]
.
. :
[ ] :
. :
:
.
.
. .
.
.
.
- -
.
21
.
-
-
.
. . :
.
.
.
.
. - -
- -
.
. .
.
.
.
.
.
22
.
.
23
Muslimin Müq ddim si

md al ml rin R bbi olan Allaha m xsusdur, (göz l) aqib t d mütt qi-

aiddir. Pey mb rl rin sonuncusu olan Muh mm , habel bütün pey-
mb rl v elçil Allah n salavat v salam olsun! Sonra is ...
qiq n, s n – Allah s r hm t el sin! – Xaliqinin köm yil dinin
sünn ri, hkamlar v bunlardan qazan lan savab, c za, (yax i )h s-
ndirm , (pis i rd n) ç kindirm v ba qa-ba qa eyl r haqq nda R sulul-
lahdan varid olmu bir çox s hih x rl ri, n ql edilmi v elm adamlar n
öz aralar nda müzakir etdikl ri s dl rl 1 tan maq üçün bunlar yax ca ara -
rmaqda q rarl oldu unu söyl din. Bel likl d , s n – Allah s do ru yo-
lu göst rsin! – bu x rl rin ham yla, t lif v t rtib edilmi kild tan ol-
maq ist din v onlar s nin üçün çox uzatmay b t krara yol verm n xülas
etm yimi m nd n xahi etdin.2 Bir d ki, bu t krarlar n s ni, onlar anlamaq
onlardan n tic ç xarmaq m qs dind n yay nd raca söyl din. Allah s -
nin hörm tini art rs n – s nin xahi in bar dü ünüb q rar verdiyim v bu-
nun n g tirib ç xaraca götür-qoy etdiyim zaman – in aAllah – (bu ist -
diyin) yax n tic v laz mi fayda ver r. M nd n bu m suliyy tli i i öhd
götürm yi xahi etdiyin zaman dü ündüm ki, ka özümd bu i i görm
irad tapayd m, h m d bunu ax ra çatd rmaq m n sib olayd . Çünki izah
edilm si uzun ç k bir çox s bl r üzünd n, bunun faydas ham dan v-
l xüsus n m çatacaq. F t bununla yana , (bil n ki,) bu s bl rin
1 d: bu k lm ( ) lü td dir k, dayaq v s. m nalar ifad edir (“Moc m l-V sit”,

h. 454).
stilahi m nada is – h disin m tnin g tirib ç xaran ravil rin silsil sin «s d» deyilir
(“T ysir l-Must h l-H dis”, s h. 16).
2 Bununla imam Muslim dem k ist mi dir ki, o, bu “S hih” ri öz dostu hm d ibn
nin xahi i il t lif v t rtib etmi dir. H rç nd imam Muslim burada hm d ibn S -
nin ad ç km mi dir, lakin X tib l-Ba dadi “Tarixi Ba dad” rind bunu ondan xahi
ed n adam n hm d ibn S oldu unu x r verib demi dir: “Ustad hafizl rd n say lan
hm d ibn S ibn Abdullah bul-F dl l-B zzar l-M dil n-Nisaburi h m Quteyb ibn
idin yan na getdikd , h m d B sr s rind Muslim ibn H ccaca yol yolda olmu dur...
Sonra imam Muslim onun üçün “S hih” ri t rtib etmi dir” 4/186. Dem k, bu rin yaz l-
mas nda sas s bkar hm d ibn S olmu dur.
24
xülas si budur ki, insana, lxüsus da avamlardan seçilm n kims bu

xüsusda az bir eyi düzgün qavramaq v onu h rt fli bilm k, bu mövzuda
çox eyi ara b n tic ld etm kd n daha asand r. Ancaq ba qas n köm -
yil (düzü yrid n) seçm müv ff q olanlar bu hökmd n müst snad r. r
bu mövzuya aid m dediyimiz kimidirs , (bil ki,) h disl rd n az sayda s -
hih olana yön lm k, onlar üçün z if olanlar art rmaqdan daha lveri lidir. An-
caq özün , bir az gözüaç q olmaqla h disin s b v ill tl rini1 bilm k n sib
olan insanlardan xüsusi bir t bu i i çoxaltmaqda v t krarlanan h dis-
ri toplamaqda fayda ld ed kl ri ümid edilir. Allah ist , onlar özl rin
edilmi qabiliyy gör çoxlu h dis toplamaqla fayda ld ed bil rl r.
Gözüaç q v m lumatl adamlardan ibar t bu xüsusi t , avamlar n bacar-
mad – inc m ri ara rlar. Avam adamlara g linc , onlara az bil-
kd n aciz olduqlar halda, çoxu ara rmalar n heç bir m nas yoxdur.
Bundan sonra s zikr ed yim rt sas n – in aAllah – ist diyin -
rin t xric2 v t lifin 3 ba lay q. rt d budur ki, biz R sulullahdan s d-
varid olmu h disl rin ham gözd n keçirib onlar t krars z olaraq üç
qism bölürük. Habel (h disl ri r vay t ed n) ravil ri d üç t ay -
q. Ancaq m tnind lav m na ks etdir n h disin t krarlanmas labüd olan
yerl r, yaxud orada keç n bir ill gör bir isnad n ba qa bir isnad n yan nda
1 ll t: Bu k lm ( ) lü td x st lik, nöqsan, qüsur, z iflik, eyib v s. m nalar ifad edir

(“Moc m l-V sit”, s h. 623).
stilahi m nada is – bu, h disin möt r olmas nda naqislik g tir n gizlin, anla l-
maz s bdir. Qeyd etm k laz md r ki, h dis aliml rinin r yin gör o, yaln z iki rtl «ill t»
hesab olunur:
– Anla lmaz v gizlin olmas ;
– H disin möt r olmas nda naqislik g tirm si.
Bu rtl rd n h r hans biri olmasa, h min s b istilahi m nada olan «ill t» adlanm r.
mçinin qeyd etm k laz md r ki, «ill t» h disin h m isnad nda, h m d m tnind ola bil r
(“T drib r-Ravi”, 1/245-225; “T ysir l-Must h l-H dis”, s h. 99-101).
2 “T xric” sözü bc “x rr ” ( ) felind n g lmi – ç xarmaq, k nar etm k, aç q-
lamaq, izah etm k v buraxmaq kimi m nalar ifad ed n m sd r v ya feli isimdir. H disi t x-
ric etm k deyildikd is onun bütün isnadlar ara b bir araya g tirdikd n sonra s hih
olub-olmad na hökm verm k n rd tutulur (“Qamus l-Fiqhi”, 1/114). mam Muslim is bu-
rada yaln z s hih h disl ri t xric ed yini q sd edir.
3 Burada “t lif” deyildikd ayr -ayr s hih h disl ri seçib bir yer toplayaraq tam bir kitab
düz ltm k n rd tutulur.

25
olmas istisnad r. 1 Çünki h disd (zikr edilm sin ) lüzum olan ziyad bir
na tam bir h disi z ed r. Odur ki, m tnind v sf etdiyimiz ziyad r
mövcud olan h disin t krarlanmas , yaxud mümküns , müxt r oldu u üçün
bu m nan h disin m tnind n ay lmas labüddür. Lakin b n onu m tn-
n ay rmaq ç tin olur. Bel oldu u t qdird h disi oldu u kimi t krar etm k
daha salamat yoldur. Ehtiyac z olmad halda bütövlükl t krar edilm si-
lüzum görm diyimiz h dis g linc , in aAllah bunu t krar zikr etm
meyil göst rm yik.
Birinci qism g linc , biz burada dig r h disl nisb td eyib v nöqsan-
lardan daha salamat v daha uzaq olan h disl ri t qdim etm k niyy tind yik.
O h disl ri ki, onlar n ql ed nl r h dis elmind do ru-düzgün yol tutan,
ql etdikl ri x rl ri öyr nib mühafiz ed n, r vay tl ri aras nda böyük
ziddiyy t v s rs ml olmayan kims rdir. Bel ki, bu qüsurlar bir çox
müh ddisl rin 2 rl rind öz ksini tapm v onlar n r vay t etdikl ri h -
disl rd üz ç xm r.
Biz bu, n salamat sinifd n olan insanlar n h disl rini zikr etdiyimiz zaman
onlar n ard ndan isnadlar nda güclü hafiz v mük mm llikl v sf edilm mi
zi kims r olan h disl ri g tiririk. Bu ravil r v sf etdiyimiz xüsusiyy tl rd
birincil rd n n q ra s viyy olsalar da, yen örtülülük, do ruluq v
elm öyr nib-öyr tm k, lb tt ki, onlara da amil edilir. Bunlar rl ri da yan
x rl ri n ql ed n ta ibn Saib, Yezid ibn bu Ziyad, Leys ibn bu Su-
leym v b nz rl ri kimi kims rdir. Onlar h r n q r elm hli yan nda v sf
etdiyimiz elm v safl q il tan nsalar da, r vay t xüsusunda, zikr etdiyimiz mü-
mm l v do ru-düzgün yol tutmu dig r h mkarlar , m qam v m ns b ba-
ndan onlardan üstün say rlar. Çünki bu, mük mm llik v düzgün yol
tutmaq, elm hli yan nda uca bir m qam v yüks k bir xisl tdir.
r görmürs n ki, adlar ç kdiyimiz bu üç ki ini – ta, Yezid v Ley-
si, h disd ki mük mm llik v düzgünlük xüsusunda, M nsur ibn Mot mir,
Süleyman l-Am v smail ibn bu Xalid il müqayis etdiyin zaman
bunlar n onlardan seçildiyini v onlara b nz diyini görürs n. M nsurun,
Am in v smailin çox güclü hafiz si oldu una v h dis elmini mük mm l
1 Y ni bel hallarda t krara yol veril bil r.

2 H dis elmini ara ran alim.
26
bilm rin h dis aliml rinin heç bir übh si qalmam r. Halbuki onlar bu
sif tl ri taya, Yezid v Leys aid etm mi r.
(Yen ) bu xüsusda h mkarlar aras nda müqayis etdiyin zaman (görürs n
ki,) bn Aun v yyub s-Sixtiyani, H n v bn Sirinin dostlar oldu u kimi,
Auf ibn bu C ml v s l-Humrani d H n v ibn Sirinin dostlar r.
t f zil tin kamilliyi v n ql etm nin do rulu u m sind o ikisi il bu
ikisi aras ndak f rq böyükdür. H rç nd Auf v s elm hli yan nda do ru-
luq v man t sif tl rind n uzaq deyildir, lakin elm hlinin fikrin gör onla-
n m qam v sf etdiyimiz d dir.
Bu xsiyy tl rin adlar misal ç km kd m qs dimiz onlar n sad ola-
raq h disin isnad ndak ravil rin rütb sini t yin etm k xüsusunda aliml rin
üslubu özl rin gizli qalan kims (bunlar anlad qdan sonra) qay b ara -
rmalar na bir lam t olmas üçündür. Odur ki, m qam yüks k olan bir
kims öz d sind n a göst rilm li, elmd d si a olan kims
öz rütb sind n yüks k tutulmamal r.1 Bu elmd h r bir haqq sahibin öz
haqq verilm li v o, öz d sin münasib görülm lidir.
1 Hafiz ibn H rin t rtibin gör ravil r a dak t bölünürl r:

Birinci: s hab r .
kinci: insanlar n n etibarl , yaxud etibarl lar n n etibarl , yaxud da etibarl hafiz ( z-
rl diyini v ya yazd qlar qoruyan adam).
Üçüncü: etibar qazanm adam, yaxud ustad, yaxud s batl v ya dal tli ravi.
Dördüncü: üçüncü d n bir q ra da yer tutan: düzdan an v ya q na tb
adam.
Be inci: dördüncü d n bir q ra da yer tutan: hafiz si z if olub düzdan an,
yaxud (öyr ndiyini) s hv anlay b düzdan an, yaxud s hvl v ya x talara yol ver n, yaxud
da ömrünün ax nda (hafiz si) d yi n adam.
Alt nc : az sayda h dis r vay t etmi v r vay t etdiyi h disin q bul olunmamas na dair
heç bir d lil-sübut varid olmam ravi, onun r vay t etdiyi h dis ba qa bir ravinin r vay ti il
qüvv tl ndirildiyi t qdird m qbul, ks halda is t qdir layiq hesab edilir.
Yeddinci: h disl ri bir neç ravid n r vay t edilmi , lakin etibarl say lmam : kimliyi ör-
tülü v ya mü mmal qalm adam.
kkizinci: (müh ddisl r t find n) etibarl say lmayan, ksin , qeyri-q na tb likl ta-
nan: z if ravi.
Doqquzuncu: h disl ri yaln z bir ravid n r vay t edil n v etibarl say lmayan nam -
lum adam.
Onuncu: (müh ddisl r t find n) sla etibarl say lmayan, üst lik özünd olan nöqsana
gör z if hesab edil n: t rk edilmi , yaxud h disin m l qoyulmam , yaxud h disi m qbul
say lmayan v ya etibars z say lan ravi.
On birinci: yalanç qda ittiham olunan adam.
On ikinci: yalanç v ya uydurmaç ad qazanm adam (“T qrib t-T hzib”, s h. 74).
27
vay t edilir ki, Ai bel demi dir: “R sulullah biz insanlar öz

rin layiq görm yimizi mr etmi dir”.
Qurani K rim d Uca Allah n: “H r bilik sahibind n d üstün bir bil n
vard r”1– sözünü buyurmaqdad r.
Bel likl d , biz R sulullahdan r vay t edilmi x rl rd n s nin ist di-
yin eyl ri, qeyd etdiyimiz üslubla t lif ed yik.
dis hlinin yan nda, yaxud müh ddisl rin çoxu t find n töhm tl n-
diril n adamlardan r vay t edilmi h disl g linc , biz onlar n (r vay t et-
dikl ri) h disl ri (kitab zda) t xric ed n deyilik: bunlar Abdullah ibn Mis-
r, bu C r l-M daini, Amr ibn Xalid, Abdul-Quddus ami, Muh m-
d ibn S id l-M slubi, iyas ibn brahim, Süleyman ibn Amr, bu Davud
n-N i v b nz rl ri kimi h disl r qondamaqla v x rl r uydurmaqla it-
tiham edilmi kims rdir.
mçinin h disl rinin coxu münk r2 v ya yanl olan kims rin h disl -
rini d (kitab za) yazan deyilik. Müh ddisin h disind ki münk r lam t
is budur: onun h dis dair bir r vay ti, hafiz li v möt r ravil rin r va-
tl ri il tutu duruldu u zaman onun r vay ti onlar n r vay tin müxalif
olarsa, yaxud onun r vay ti il onlar n r vay ti uy un g lm zs v h disl ri-
nin ks riyy ti bel olarsa, onda o, h disi t rk edil n, h disi q bul olunmayan
h disind n istifad edilm n bir adam say lar.
Abdullah ibn Muh rr r, Y hya ibn bu Uneys , C rrah ibn Minhal, bul-
tuf, Abbad ibn K sir, Huseyn ibn Abdullah ibn Dumeyra, Öm r ibn Suhban
münk r h dis r vay t etm kd bunlar n yolunu tutub ged n h r k s (bir az
vv l qeyd etdiyimiz) müh ddisl r qismind ndir. El buna gör d biz onlar n
disl ri il maraqlanm q v bunlarla m ul olmuruq. Çünki bir müh ddi-
sin ancaq özünün r vay t etdiyi h disi q bul etm k xüsusunda elm hlinin v
sl kini tan z kims rin rti budur ki, (h min müh ddis) elm v hafi-
hlind n olan etibarl ravil rl – onlar n r vay t etdiyi b zi h disl rd –
1 “Yusuf” sur si, 76.

2 Bu k lm ( ) bc “ nk ”( ) felinin m chul növünd n g lmi feli sif t-
dir. Bu da inkar olunmu , ham t find n q bul edilm mi m nalar ifad edir (“Moc m l-
sit”, s h. 952).
stilahi m nada is – etibars z ravinin etibarl raviy müxalif olaraq r vay t etdiyi h dis
“münk r” adlan r (“T drib r-Ravi”, 1/211; “T ysir l-Must h l-H dis”, s h. 96).
28
mr y olmal v bu xüsusda onlarla h mfikir olmaq üçün var gücü il c hd

göst rm lidir. V r bel birisi (öz r vay tind ) h mfikirl rinin r vay tl rin-
olmayan bir eyi lav olaraq g tir rs , onun bu lav si q bul edil r.
Özünün hörm tin gör , habel ist r öz h disl rini, ist rs d ba qalar -
n h disl rini d rind n bil n hafiz t dqiqatç ravil ri oldu undan dolay ,
Zuhri, yaxud Hi am ibn Urva kimisin – (o k sl r) ki, onlar n h disl ri elm
hli yan nda geni nal v mü kdir, üst lik bunlar n h disl rini ks riy-
tind ittifaq ed k onlardan öz ravil ri n ql etmi r – etimad edib onlar n
bul etdikl ri s hihd onlarla h mfikir olmad halda, bu ikisind n v ya
onlar n birind n – t rind n heç k sin tan mad , bir çox h disl r r va-
t ed n kims g linc , bu sinif insanlar n h disl rini q bul etm k caiz de-
yildir. Allah (h r eyi) n yax bil ndir.
Müh ddisl rin yolunu tutub getm k ist n v buna müv ff q olan kim-
rin üz tutaca b zi h dis m rini v b zi h dis hlinin m sl kind n
zi eyl ri aç qlad q. Bu kitabda qeyri-möt r1 x rl r zikr edil rk n rh
izah (edilm si) laz m g k yerl g ldiyimiz zaman rh v izahlar in a-
Allah daha da art raça q.
Bundan sonra – Allah s r hm t el sin! – r biz, özünü müh ddis
kimi q ver n bir çox kims rin z if h disl ri v münk r r vay tl ri or-
taya atmaq, do ruluq v minlikl v sf edilmi etibarl ravil rin n ql etdiyi
hur olan s hih h disl rl kifay tl nm k – Malik ibn s, ob ibn
ccac, Süfyan ibn Uyeyn , Y hya ibn S id l-Q ttan, Abdur-R hman ibn
Mehdi v ba qa h dis imamlar n pisl diyi – etibars z bir zümr n n ql
olunub münk r r vay tl r oldu unu bildikd n v dill ri il bunu t sdiq et-
dikd n sonra bu cür sass z eyl ri a ls z v s rs m insanlar aras nda yay-
maq kimi bir çox yaramaz i rini görm ydik, s nin ist diyin eyi t hqiq v
rtib etm s y göst rm zdik. Lakin bu adamlar n z if v m chul s dl r-
münk r x rl r yaymalar v bunlar r vay tl rd ki nöqsanlar bilm -
n avamlara t qdim etm rini s bildirdiyimiz üçün ist diyin nail olma-
n bizim q lbimizi rahat etdi.
1mam Muslimin bu sözü aliml r aras nda ixtilafa s b olmu dur. B zil ri onun kitabda-
h disl ri t rtib etm mi n vv l buna riay t etdiyini, b zil ri d kitab n b zi f sill rind
bunun mövcud oldu unu söyl mi r.
29
1-ci f sil. Etibarl ravil rd n h dis r vay t etm yin,

yalanç lar t rk etm yin v R sulullah n ad ndan
yalan dan maqdan ç kindirm yin vacibliyi
Allah s ni (haqqa) qovu dursun, bil n ki, r vay tl rin s hihl rini z ifl -
rind n, habel x rl ri n ql ed nl rin etibarl olanlar ittiham edil nl rin-
n ay rd etm yi bacaran h r k vacib olan (odur ki):
– bu r vay tl rd n m xr cl rinin1 s hihliyini bildiyi (h disl rd n), habel
hafiz sinin sa laml na b d oldu u ravil rin (h disl rind n) ba qas r -
vay t etm li;
– h mçinin ittiham edil n v (din ) müxalif olan bid tçil rin2 r vay tl rini
ql etm kd n ç kinm lidir.
Söyl diyimiz bu m d lil – buna müxalif olanlara r dd cavab ol-
sun dey – zikri ulu olan Allah n bu sözüdür:
“Ey iman g tir nl r! r bir fasiq siz bir x r g tirs , onun do rulu-
unu ara n, yoxsa bilm n bir qövm pislik ed r, sonra da bunun pe -
manç ç rsiniz”.3
“... ahidliyind n raz oldu unuz ahidl rd n ahid tutun...”4
“Aran zdan iki dal tli ahid ça n...”5
Zikr etdiyimiz bu ay r fasiq adam n g tirdiyi x rin qüvv minm -
diyin v qeyri-m qbul say ld na, habel dal tli olmayan kims rin ahid-
liyinin r dd edildiyin d lal t edir.
ri n ql etm k b zi hallarda ahidlik m nas ndan f rql ns d , bunlar
lal t etdikl ri m nalar n çoxunda eyni m nan verir. Elm hli yan nda fa-
siqin g tirdiyi x r qeyri-m qbul say ld kimi, ahidliyi d ham n yan n-
da qeyri-möt r say r. Fasiqin g tirdiyi x rin r dd edilm sin Quran d -
lal t etdiyi kimi, münk r x rin r dd edilm sin d Sünn d lal t edir. Bu,
1 Burada m xr c deyildikd h disin r vay t edildiyi yer v yay ld m ml tn rd

tutulur.
2 Din g tirilmi yeniliy bid t, bunu g tir n kims is bid tçi deyilir.
3 “ l-Hucurat” sur si, 6.
4 “ l-B ” sur si, 282.

5 “ t-Talaq” sur si, 2.
30
Pey mb rd n r vay t edilmi m hur h disd (öz ksini tapm r): “H r

kim yalan oldu unu y qin bildiyi bir h disi m nim ad mdan r vay t ed rs , o
(adam) yalanç lardan biri hesab edil r”.
[1] (Bu h disin isnadlar bel dir:)
– biz bu B kr ibn bu eyb r vay t edib (demi dir ki,) biz V ki, ob-
n, o da H md n, o da Abdur-R hman ibn bu Leyladan, o da S mura
ibn Cund bd n r vay t etmi dir ki, h...;1
– yen biz bu B kr ibn bu eyb r vay t edib (demi dir ki,) biz V ki,
ob n v Süfyandan, o da H bibd n, o da M ymun ibn bu eyb n, o
da Mu ira ibn ob n r vay t etmi dir ki, Pey mb r bel buyurmu dur.
2-ci f sil. R sulullaha isnad edil n yalan n

yalanlar n n a olmas
[2]-1-(1) ........ li (ibn bu Talib) r vay t edir ki, Pey mb r demi -

dir: “M nim ad mdan yalan dan may n! H r kim m nim ad mdan yalan da-
arsa, C nn gir r”.
[3]-2-(2) ........ s ibn Malik demi dir: “Sizl çoxlu h disl r r vay t
etm kd n m ni saxlayan, (ancaq) Pey mb rin bu h disidir: “H r kim m -
nim ad mdan bil kd n bir yalan söyl rs , at n olan yerini haz rlas n”.
[4]-3-(3) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, Pey mb r buyurmu dur:
“H r kim bil -bil m nim ad mdan yalan dan arsa, oddan olan yerini haz rlas n”.
[5]-4-(4) ........ Mu ira demi dir: “M n Pey mb rin bel buyurdu u-
nu e itmi m: “M nim ad mdan dan lan yalan ba qa birisinin ad ndan dan -
lan yalan kimi deyildir. H r kim bil kd n m nim ad mdan yalan dan ar-
sa, at n olan yerini haz rlas n”.
[6] ........ Yen Mu ira ibn ob (yuxar dak h disi) Pey mb rd n r -
vay t etmi , lakin: “M nim ad mdan dan lan yalan ba qa birisinin ad ndan
dan lan yalan kimi deyildir”– sözünü zikr etm mi dir.
1 Burada bc qeyd edilmi « » (h) h rfi bir isnaddan ba qa isnada keçm ni bildirir. Bu-
na da bc « » (y ni ötürücü ha) deyilir.
31
3-cü f sil. H r e itdiyini söyl yin qada an edilm si
[7]-5-(5) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “H r

itdiyini r vay t etm si ki iy yalan (dan mas ) üçün kifay t ed r”.
[8] ........ Hubeyb ibn Abdur-R hman, H fs ibn Asimd n, o da bu Hurey-
n, o da Pey mb rd n bu h disin b nz rini r vay t etmi dir.
[9] ........ Öm r ibn X ttab demi dir: “H r e itdiyini söyl si insana ya-
lan (dan mas ) üçün b s ed r”.
[10] ........ bn V hb bel r vay t etmi dir: “Malik m bel demi dir: “Bil
ki, h r e itdiyini dan an adam n salamat qala bil r, n d ki önd r ola bil r”.
[11] ........ Abdullah demi dir: “H r e itdiyini r vay t etm si ki inin ya-
lan (dan mas ) üçün kifay t ed r”.
[12] ........ Muh mm d ibn Müs nn demi dir: “M n Abdur-R hman ibn
Mehdinin bel dediyini e itdim: “Ki i e itdikl rinin b zisini gizli saxlamad q-
ca, sla nümun vi önd r ola bilm z”.
[13] ........ Süfyan ibn Huseyn demi dir: “(Bir d ) yas ibn Müaviy m
dedi: “M n s nin Quran elmin vur un oldu unu görür m. Bel is m bir
sur oxu v (onu) t fsir et, görüm s n n bilirs n”. M n d (bir sur oxuyub
onu t fsir) etdim. Sonra o m bel buyurdu: “( ndi) s dey kl rimi yax
yad nda saxla: h dis xüsusunda nifr tamiz sözl r1 dan maqdan ç kin! Çünki
onlar n ql ed n h r k s özü-özlüyünd z lil olmu v bu xüsusda yalanç
say lm r”.
[14] ........ Abdullah ibn M sud demi dir: “Bir topluma a llar k sm -
diyi bir h disi dan san, bu h dis onlar n b zisi üçün mütl q bir fitn olar”.
4-cü f sil. Z if ravil rd n h dis r vay t etm yin qada an olunmas

onlar n h disl rini götürdükd ehtiyat edilm si
[15]-6-(6) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, Pey mb r demi dir:

“Ax rzamanda ümm tim içind b zi insanlar ortaya ç xacaq ki, onlar siz n
1 Burada münk r h disl r n rd tutulur.

32
sizin, n d atalar n e itm diyi (münk r) h disl ri dan acaqlar. Onlardan

uzaq olun, uzaq!”
“Ax rzamanda (bir çox) gopçular v yalanç lar meydana g k. Onlar siz
sizin, n d atalar n e itm diyi (uydurma) h disl ri dan acaqlar. On-
lardan uzaq olun, uzaq! N bad -n bad sizi (haqq yoldan) sapd b fitn
ruz qoysunlar”.
[17] ........ Abdullah (ibn M sud) demi dir: “H qiq n, eytan insan qiyaf -
sin girib (h r hans ) bir toplumun yan na g lir v onlara yalan h disl r dan r.
Bel likl d , onlar firq bölünürl r. Sonra onlardan biri deyir: “Üzd n tan -
m, lakin ad bilm diyim bir adam n (filan) h disi dan e itmi m”.
[18] ........ Abdullah ibn Amr ibn l-As demi dir: “H qiq n d , d niz-
, h bs edilmi v Süleyman (pey mb rin ) k ndirl diyi (neç -neç ) ey-
tanlar vard r. Onlar n ortaya ç b (avam) adamlara Quran oxumas na1 az qal b”.
[19] ........ Tavus r vay t edir ki, bu (Buseyr ibn K b), bn Abbas n yan na
lib ona h dis dan ma a ba lad . bn Abbas ona: “Filan v filan h dis bax”–
dedi, o da bu h disi gözd n keçirdi. Sonra qay b ona h dis dan ma a
ba lad . bn Abbas (yen ) ona: “Filan v filan h dis bax”– dedi. (Buseyr h dis
bir daha) n r sald qdan sonra dedi: “Bilmir m, h disimi tam ba a dü üb
bunu dand n, yoxsa bunu bildiyin halda h disimi büsbütün inkar etdin?!” Onda
bn Abbas ona bel cavab verdi: “Biz R sulullahdan h dis r vay t ed rdik.
O vaxt onun ad ndan yalan dan lmazd . El ki, insanlar s b v z lul d 2
minm ba lad lar, biz h dis dan maqdan l ç kdik3”.

[20] ........ bn Abbas demi dir: “(Vaxt il ) biz h dis zb rl rdik v
disl r yaln z Pey mb rd n (öyr nilib) zb rl rdi. Amma el ki siz h r
bir s b v z lul minm ba lad z, (biz sizin h disl riniz etimad göst r-
kd n) çox uzaq olduq, çox uzaq”.
1 Y ni bu eytanlar Qurana aidiyy ti olmayan eyl r dan acaq v avam adamlar aldat-
maq üçün bunun Qurandan oldu unu iddia ed kl r.
2 H rfi t rcüm “s b” – ç tin, a r, t rs, inadkar, “z lul” is – dinc, sakit, boyun n,
söz baxan, müti dem kdir. bl r t rs d “s b”, dinc olan na is “z lul” dey rdil r. La-
kin bn Abbas burada ba qa eyi n rd tutmu dur. O dem k ist mi dir ki, insanlar e itdik-
ri – ist r m dh edil n, ist rs d m mm t olunan – h r bir eyi dan ma a ba lam lar.
3 nsanlardan yaln z bildiyimiz eyl ri q bul etm ba lad q.
33
[21] ........ Mücahid r vay t edir ki, Bu eyr l- vi, bn Abbas n yan na
lib: “R sulullah demi dir ki.... R sulullah buyurmu dur ki....”– dey
dis dan ma a ba lad . bn Abbas is onun dan qlar na qulaq asm r v
buna m l qoymurdu. Onda Bu eyr ona: “Ey Abbas o lu! Görür m, s n m -
nim dan qlar ma miyy t vermirs n?! M n s R sulullahdan h dis
dan ram, s n is dinl mirs n”. bn Abbas (ona) bel cavab verdi: “Biz (el
bir dövrd ya ay rd q ki,) o vaxt bir kims nin: “R sulullah bel buyurmu -
dur...”– dediyini e itdikd gözl rimiz ona dikil r v biz d rhal ona qulaq ve-
rdik. El ki insanlar s b v z lul minm ba lad lar, art q onlardan bildi-
yimizd n ba qa heç n q bul etm dik”.
[22] ........ bn bu Muleyk demi dir: “M n ibn Abbasa m ktub yaz b on-
dan m m ktubla (öyüd-n sih t) verm yini xahi etdim. O, b zi eyl ri
nd n gizl dirdi, yazm rd . (Bir d o, bir m clisd m nim haqq mda): “O,
sih t ver n o uldur. M n b zi eyl ri onun üçün seçib yaz ram, (bir çox
eyl ri d ) ondan gizl dir m”– dedi.
bn Abbas “Qadau- li”ni1 g tizdirdi v bundan (m nim üçün) bir çox
eyl ri yazma a ba lad . F t b zi eyl rin üstünd n keç rk n: “Vallahi ki,
li bununla hökm etm mi dir. Bununla ancaq sapm adam hökm ver bi-
r”– deyirdi.
[23] ........ Tavus demi dir: “ bn Abbasa içind linin hökml ri yaz lm
bir kitab g tirildi. bn Abbas – bir 2 uzunlu u q r istisna olmaqla – bu
kitab m hv etdi”. (Ravi) Süfyan ibn Uyeyn qolunu göst rdi.
[24] ........ bu shaq demi dir: “( fratç lar) lid n sonra bu eyl ri uy-
durub ortaya ç xartd qlar zaman linin m sl kda lar ndan biri bel dedi:
“Allah onlar n can als n! (Gör, lid n varid olmu ) elmi nec zay edibl r”.
[25] ........ bu B kr (y ni bn Ayya ) demi dir: “M n Mu iran n bel
dediyini e itdim: “ lid n h dis r vay t ed nl r aras nda Abdullah ibn
sudun m sl kda lar ndan ba qa heç k s ondan do ru-düzgün (bir söz)
söyl mi dir”.
1 Burada “Qadau- li” deyildikd li ibn bu Talibin verdiyi hökml rin c m edildiyi
bir kitab n rd tutulur.
2 Dirs kd n barmaqlar n ucuna q r uzunluqda olan q dim ölçü.
34
5-ci f sil. snad n1 (bu) dind n olmas n, h disin ancaq etibarl

ravil rd n r vay t olunmas n, özünd qüsur olan ravil ri
töhm tl ndirm yin caiz, h tta vacib olmas n v bunun haram
buyurulmu qeyb tl rd n olmay b, ksin , bu möht m
ri ti qoruyan vasit say lmas n b yan edilm si
[26] ........ Muh mm d ibn Sirin demi dir: “ übh siz ki, bu elm2 dindir. Di-
ninizi kimd n öyr ndiyiniz diqq t edin”.
[27] ........ (Yen ) bn Sirin demi dir: “(Müs lmanlar) isnad bar sind sual
verm zdil r. Ara qar qdan sonra is onlar: “Ravil rinizin adlar biz söy-
yin”– dem ba lad lar. Bel , sünn 3 hlin diqq t yetiril r v onlar n
disl ri q bul edil r, habel bid t hlin diqq t yetiril r v onlar n h disl ri
dd edil rdi.
[28] ........ Süleyman ibn Musa demi dir: “M n Tavusa: “Filank s m
filan v filan h disi r vay t etdi”– dedim. (Tavus) dedi: “ r dostun (h dis
sah sind ) inan lm adamd rsa, ondan h dis q bul el ”.
4
[29] ........ S id ibn Abdul-Aziz, Süleyman ibn Musadan (yuxar dak h disi
eynil ) r vay t etmi dir.
[30] ........ sm i, bu Zinaddan, o da atas ndan bel r vay t etmi dir:
“M n M din yüz (ki iy ) rast g ldim, ham s daq tli adam idi. F t on-
lardan h dis q bul edilmirdi, (üst lik h r biri haqda): “O, h dis hlind n de-
yildir”– deyilirdi.
[31] ........ bu B kr ibn X llad l-Bahili demi dir: “M n Süfyan ibn Uyey-
nin, Mis rd n bel r vay t etdiyini e itmi m: “M n S d ibn brahimin be-
dediyini e itdim: “Pey mb rd n yaln z etibar edil si ravil r h dis r va-
t ed bil r”5.
[32] ........ Abdan ibn Osman demi dir: “M n Abdullah ibn Mübar kin bel
dediyini e itmi m: “ snad dind ndir v r isnad olmasayd , lb tt ki,
(h r) ist n ist diyi sözü dan ard ”.
1 H disin m tnin g tirib ç xaran ravil rin silsil si.

2 Y ni h dis elmi.
3 179-cu h disin qeydl rin bax.
4 Burada inan lm deyildikd etibar edilm layiq olan, öyr ndiyi h disl ri hifz ed n,
ustad kims r n rd tutulur.
5 Y ni ancaq etibar olunas ravil rin h disl ri q bul edilir.
35
........ Abbas ibn bu Rizm demi dir: “M n Abdullah ibn Mübar kin is-
nad q sd ed k bel dediyini e itmi m: “Biziml h dis n ql ed n ravil r
aras nda ayaqlar1 vard r”.
........ bu shaq ibn sa t-Tal qani demi dir: “M n Abdullah ibn Mübar
dedim: “Ey bu Abdur-R hman! (Bu:) “Namaz nla b rab r valideynl rin üçün
namaz q lma n v orucunla b rab r onlar üçün oruc tutma n xeyirxahl qdan
sonra xeyirxahl q etm kdir”– sözl ri n ql olunmu bir h disdir. Abdullah (m n-
n): “Ey bu shaq! Bu (h dis) kimd ndir?”– dey soru du. Ona: “Bu, ihab
ibn Xira dan r vay t edil n bir h disdir”– dedim. Dedi: “O, etibarl ravidir. B s
o kimd n (r vay t etmi dir)?” Dedim: “H ccac ibn Dinardan”. (Yen ) dedi: “O,
etibarl ravidir. B s o kimd n (r vay t etmi dir)?” Dedim: “Pey mb r bu-
yurmu dur”. Dedi: “Ey bu shaq! H ccac ibn Dinarla Pey mb r aras nda
el (keçilm z) çöll r vard r ki, orada minik d rinin boynu q lar.2 Lakin
(valideynl rin ad ndan) s verm kd heç bir ixtilaf yoxdur”3.
........ Muh mm d ibn Abdullah demi dir: “M n li ibn qiqin bel dediyini
itmi m: “M n Abdullah ibn Mübar kin camaata bel xitab etdiyini e itdim:
“Amr ibn Saibin r vay t etdiyi h disi t rk edin. Çünki o, s fl ri4 söyürdü”.
[33] ........ Buheyy nin dostu bu qil demi dir: “M n Qas m ibn Ubey-
dullah v Y hya ibn S idin yan nda oturmu dum. Y hya Qas ma dedi: “Ey
bu Muh mm d! Bu din aid bir m haqda s sual verildiyi zaman,
nin bununla ba bir elmin v cavab n, yaxud buna dair bir bilgin v ç
yolun yoxdursa, bu s nin kimisi üçün eyib v qüsur say r”. Qas m ondan:
1 bn Mübar k bununla dem k ist mi dir ki, “ r s hih bir isnad g tir rs , h disini q -
bul ed rik, yoxsa onu t rk ed rik”. Burada o, isnads z h disi ayaqlar olmayan heyvana b n-
dir. Ayaqlar olmayan heyvan da ayaq üst dura bilm z.
2 H ccac ibn Dinar tabiinl rd n sonra g n n sild ndir. Dem k, onunla Pey mb rin
aras nda n az iki n r – s hab v tabiin – vard r. El buna gör d bn Mübar k onlar n
aras nda ba q olmad söyl mi dir.
3 Bu h disi d lil olaraq g tirm k düzgün deyil. Lakin qeyd etm k laz md r ki, dünyadan
köçmü valideynl rin yax q etm k ist n k s onlar n ad ndan ist diyi q rs ver
bil r. Bel ki, bunun savab n ölüy çatma nda müs lmanlar ixtilaf etm mi r.
4 Ümumiyy tl , s f deyildikd h r hans bir sah , i , mövqed f aliyy ti o birind n
daha qabaq olmu , yaxud qabaq ya am adam n rd tutulur. Burada is xüsusil Pey m-
r , onun s hab ri v onlar n ard llar n rd tutulur. Pey mb r ölüm aya nda ik n
Fatim bel buyurmu dur: “M n s nin üçün n göz l s m!” (“S hih l-Buxari”, 6285).
36
“Niy bel olsun ki?”– dey soru du. Y hya dedi: “Çünki s n do ru yol gös-
n iki imam n – bu B kr v Öm rin övladlar ndansan”. Onda Qas m ona
dedi: “Allah dü ün n adam n yan nda elmsiz olaraq dan ma m, yaxud eti-
barl olmayan bir ravid n h dis r vay t etm yim bundan da pisdir”.
[34] ........ Buheyy nin dostu bu qild n r vay t edilir ki, Abdullah ibn
Öm rin o lanlar ondan b zi eyl r soru dular. Onun buna dair bir bilgisi yox
idi. Onda Y hya ibn S id ona bel dedi: “S n do ru yol göst n iki imam n,
ni Öm rin v o lu Abdullah n – o lu oldu un halda s nd n söz soru urlar,
n is bunun cavab bilmirs n. Vallahi, m n s nin bu s viyy olma
böyük qüsur hesab edir m”. O dedi: “H m Allah yan nda, h m d Allah dü-
ün n kims r yan nda elmsiz olaraq dan ma m v ya etibarl olmayan bir
ravid n (h dis) r vay t etm yim, vallahi ki, bundan da böyük qüsurdur”.
(Ravi demi dir:) “Onlar bunu söyl rk n bu qil Y hya ibn Müt k-
kil buna ahid olmu dur.
[35] ........ Y hya ibn S id demi dir: “M n Süfyan s-Sövrid n, ob n,
Malikd n v bn Uyeyn n soru dum ki: “ r bir n r yan ma g lib m n-
n s batl olmayan bir ravi bar soru arsa, m n n cür h t etm li-
m?” Ham : “Onun s batl ravi olmad , (soru an adama) x r ver”–
dey buyurdu.
[36] Ubeydullah ibn S id biz bel r vay t etmi dir: “M n N drin bel
dediyini e itmi m: “(Bir d ) bn Aun qap n kandar nda dayanark n on-
dan hrin r vay t etdiyi h dis bar soru dular”. O, bel cavab verdi:
“H qiq n, (müh ddisl r) hr t vurmu lar v lb tt ki, hri m m-
t etmi r”.
bul-Huseyn Muslim ibn H ccac demi dir: “(Bel likl , bn Aun) dild n-
dil dü dü v müh ddisl r onun verdiyi hökm bar dan ma a ba lad lar”1.
1 übh siz ki, hr h disl ri t rk edilmi ravil r qrupuna aid deyil. ksin , böyük s f aliml -
rinin ks riyy ti onun etibarl ravi oldu unu söyl mi r. hm d ibn H nb l, Y hya ibn M in v
ba qa bu kimi böyük aliml r onu etibarl ravi hesab etmi r. hm d ibn H nb l: “Onun h disl ri
nec d göz ldir!”– demi v onun etibarl ravi oldu unu t sdiql mi dir. hm d ibn Abdullah l-
cli: “O, inan lm tabiindir”– demi dir. bn bu Xeys , Y hya ibn M inin bel dediyini r vay t
etmi dir: “ hr, etibar edil si bir ravidir”. bu Zur demi dir: “O, q na tb ravidir”. Tirmizi
vay t etmi dir ki, Muh mm d ibn smail l-Buxari demi dir: “ hr h disi do ru-düzgün r va-
t ed n v i ini möhk m tutan adamd r. H rç nd bn Aun onu m mm t etmi dir, lakin sonra
Hilal ibn bu Zeyn bin hrd n n ql etdiyi h disi r vay t etmi dir”. Y qub ibn eyb demi dir:
hr etibar olunas bir ravidir”. Saleh ibn Muh mm d demi dir: “Kuf , B sr v am hlind n bir
çoxlar hrd n h dis r vay t etmi r.
37
[37] ........ ob demi dir: “M n hr il rastla m, f t ona el d böyük

miyy t verm dim”.
[38] ........ Abdullah ibn Mübar k demi dir: “M n Süfyan s-Sövriy de-
dim: “Abbad ibn K sir s nin tan n adamd r. Buna r n h rd n a las -
maz eyl r dan r. De görüm, m n camaata: “Ondan h dis q bul etm yin”–
dey bil mmi?” Süfyan: “B li!”– dey buyurdu.
Abdullah dedi: “M n Abbad n an ld m clisd oldu um zaman dindar-
bax ndan onu t rifl rdim. Ancaq bununla b rab r: “Ondan h dis
bul etm yin” sözünü d söyl rdim”.
Abdullah ibn Mübar k dedi: “M n ob nin yan na g ldikd o, (Abbada i ar
edib) dedi: “Bu, Abbad ibn K sirdir, ondan (h dis q bul etm kd n) ç kinin”.
[39] dl ibn S hl m r vay t etmi dir ki: “M n Mü ll r-Razid n Ab-
bad n h dis q bul etdiyi Muh mm d ibn S id bar soru dum. O m sa
ibn Yunusdan (e itdiyini) bel r vay t etdi: “ sa demi dir: “M n onun qap -
n önünd idim. Süfyan da onun yan nda idi. Süfyan bay ra ç xd zaman,
n ondan Muh mm d ibn S id bar soru dum. Süfyan m onun yalan-
oldu unu x r verdi”.
[40] ........ Y hya ibn Q ttan demi dir: “Biz lisaleh kims ri h dis xüsu-
sunda oldu u q r ba qa bir eyd yalanç saymazd q”1.
bn bu ttab demi dir: “M n Muh mm d ibn Y hya ibn S id l-Q ttana
rast g ldim v ondan bu haqda soru dum. O, atas n bel dediyini n ql etdi:
“S n xeyirxah adamlar n h dis xüsusunda oldu u q r ba qa bir eyd ya-
lan dan görm zs n”.
Muslim (bu sözl ri bel ) aç qlam r: “Y hya ibn S id l-Q ttan dem k
ist mi dir ki: “Onlar yalan dan maq ist dikl ri halda dill rin yalan g ti-
rirl r”.
[41] ........ X lif ibn Musa demi dir: “M n alib ibn Ubeydullah n yan na
daxil oldum. O m : “M khul m bel r vay t etmi dir... M khul m
bel r vay t etmi dir...” – dey (h dis) yazd rma a ba lad . Bu d md o, t bii
ehtiyac r f etm k ist di v qalx b (ayaqyoluna getdi). M n d (fürs td n
1 Y ni bu adamlar özl ri d bilm n yalan h disl r dan r v heç bunun f rqin d

varm rlar. Çünki onlar h dis hli kimi elmi ara rma aparm rlar. El bu s bd n d h -
dis r vay t etdikd x talara yol verir, öz gözl ril yalan görür, lakin onun yalan oldu u-
nu bilmirl r.
38
istifad edib) onun d ft rin n r sald m. Bir d baxd m ki, orada: “ ban,
sd n r vay t etmi dir... ban filank sd n r vay t etmi dir...” yaz lm -
r. El bu s bd n d m n onu t rk edib getdim”.
(Muslim demi dir:) “M n H n ibn li l-Hülvaninin bel dediyini e it-
dim: “M n ffan n kitab nda bu Miqdam Hi am n v Öm r ibn Abdul-Azi-
zin h disl rini gördüm. Hi am demi dir: “Y hya ibn filank s adl birisi m
Muh mm d ibn K bd n bel r vay t etmi dir”. M n ffana dedim: “Onlar,
Hi am bunu Muh mm d ibn K bd n e itdi”– deyirl r. ( ffan) dedi: “O, bu
disl ba sor u-suala ç kilmi v z if hesab edilmi dir. O, ( vv ll r):
“M Y hya, Muh mm dd n r vay t etmi dir”– deyirdi. Sonra is onu (bi-
lavasit ) Muh mm dd n e itdiyini iddia etm ba lad ”.
[42] ........ Abdulah ibn Osman ibn C demi dir: “M n Abdullah ibn
Mübar kd n: “Ad ndan, Abdullah ibn Amr n: “Bayram günü, h diyy r günü-
dür” h disini r vay t etdiyin bu adam kimdir?”– dey soru dum. Dedi: “Sü-
leyman ibn H ccacd r. (Onu t rifl k üçün) ona aid öz linin için qoydu-
un ey bir bax”.
bn Quhzaz demi dir: “M n V hb ibn Z man n Süfyan ibn Abdul-Malik-
n (h dis) r vay t etdiyini e itdim. Dedi: “Abdullah ibn Mübar k bel r va-
t etmi dir: “M n: “Dirh m q r qan...” disini1 r vay t ed n Rövh ibn
uteyfi gördüm v m clisl rin birind onun yan nda oturdum. F t onun
disin nifr t b sl nildiyi üçün m sl kda lar n m ni onun yan nda gör -
kl rind n utand m”.
[43] ........ Abdullah ibn Mübar k demi dir: “H rç nd B qiyy düzdan an
adamd r, lakin o, h r yoldan öt nd n (etibarl -etibars na, a na-bozuna bax-
madan) h dis r vay t edir”.
[44] ........ bi demi dir: “Haris l- r l-H mdani m h dis r vay t
etmi dir. Halbuki o, yalanç idi”.
[45] ........ Mu ira demi dir: “M n binin bel dediyini e itdim: “Haris l-
rm h dis r vay t etmi dir”.
Bununla yana , o, Harisin yalanç lardan oldu una da ahidlik etdi.
1Abdullah ibn Mübar k bu h disl Rövh ibn uteyfi v sf etm k v tan td rmaq ist mi dir.
Bel ki, Rövh: “Dirh m q r qan (ç xarsa), namaz yenid n q nmal r” h disini Zuhrid n, o da
bu S n, o da bu Hureyr n, o da Pey mb rd n e itdiyini iddia etmi dir. (N vi).
Bu, sli olmayan uydurma bir r vay tdir (“Silsil tul- hadis d-Daif v l-Movdu ”, 148).
39
[46] ........ brahim r vay t edir ki, lq bel demi dir: “M n Quran iki
il rzind oxudum”. (Bundan x r tutan) Haris dedi: “Oxumaq asan, yaz-
maq is daha ç tindir” . 1
[47] ........ brahim r vay t edir ki, Haris: “M n kitab oxuma üç il , yaz
yazma is iki il öyr ndim”, yaxud: “Yaz yazma üç il , oxuma is iki il
öyr ndim”– demi dir.
[48] ........ brahim, Harisin (etibars zl qda) ittiham edildiyini söyl mi dir.
[49] ........ H mz z-Z yyat demi dir: “Murra l-H mdani, Harisd n b zi
eyl r e itmi di. Odur ki, ona: “Qap na nda otur”– dey buyurdu, sonra
da gedib q nc götürdü. Haris v ziyy tin g rginl diyini hiss etdi v d r-
hal durub getdi.
[50] ........ bn Aun demi dir: “ brahim biz bel buyurmu dur: “Mu ira ibn
idd n v bu Abdur-R hmandan h r edin. Çünki onlar yalanç rlar”.
[51] ........ Asim demi dir: “Biz yeniyetm g nc ik n bu Abdur-R hman
s-Sül minin yan na g rdik v o, biz : “ bul- hv s müst sna olmaqla, na-
l dan anlarla bir m clisd oturmay n, qiqd n d uzaq durun!”– dey rdi.
mçinin dey rdi: “Bu, x varicl rl h mfikir olan qiq, bu Vail ( qiq ibn
l- di) deyildir”.
[52] ........ C rir demi dir: “M n Cabir ibn Yezid l-Cufinin yan nda oldum,
lakin ondan h dis yazmad m. Çünki o, “r c' ”y 2 inan rd ”.
[53] ........ Mis r demi dir: “Cabir ibn Yezid uydurdu u bid tl ri uydur-
mazdan önc biz h dis r vay t etmi dir”.
[54] ........ Süfyan r vay t edir ki, Cabir uydurdu u bid tl ri uydurmazdan
vv l müh ddisl r ondan h dis alard lar. (N hay t,) o, iç üzünü a kara ç xart-
zaman, müh ddisl r h dis xüsusunda onu ittiham etdil r, h tta b zil ri
onu (biryolluq) t rk etdil r”.
Süfyandan: “O n uydurmu dur?” – dey soru duqda, o: “R c' ”y iman
tirm k”– dey cavab vermi dir.
[55] ........ C rrah ibn M lih demi dir: “M n Cabirin bel dediyini e itmi m:
“M nd bu C rin Pey mb rd n r vay t etdiyi yetmi min h dis vard r”.
1 Y ni yaz lm yaz oxumaq asan, onu yazmaq is ç tindir.

2 R c' : li ibn bu Talibin yenid n dünyaya dönü ün etiqad etm kdir. Bu, rafizil rin
iddia etdiyi batil bir inancd r.
40
[56] ........ Zuheyr bel r vay t etmi dir: “Cabir demi dir v ya m n Cabi-
rin bel dediyini e itdim: “M nd lli min h dis vard r ki, m n h onlardan
heç birini dan mam am”. Bundan sonra bir gün o, bir h dis dan v : “Bu,
lli mind n biridir”– dedi.
[57] ........ Cabir l-Cufu demi dir: “M nd Pey mb rd n lli min h dis
vard r”.
[58] ........ Humeydi r vay t edir ki, Süfyan demi dir: “(Bir d ) bir n r
Cabird n Uca Allah n: “Atam m izin verm yinc v ya m aid Allah
hökm verm yinc m n bu yerd n ayr lmayaca am. O, hökm ver nl rin n
yax r”1 ay si bar soru du. Cabir: “Bu ay nin t fsiri varid olmam -
r”– dey cavab verdi.
Süfyan: “Halbuki Cabir yalan dan ”– dey etiraz bildirdi. Biz Süf-
yandan: “Cabir bununla n dem k ist mi dir?”– dey soru duq. O, bel ca-
vab verdi: “Rafizil r2 deyirl r ki, li buludlar n içind dir. S madan bir nida
lm yinc onun o ullar ndan meydana ç xanlarla birlikd meydana ç xma-
yaca q. Onlar linin: “Filank sl birlikd xüruc edin!”– dey s sl yini
rd tuturlar. Cabir: “Bu mr h min ay nin t fsiridir”– demi v bel likl
, yalan dan r. Bel ki, bu mr Yusufun qarda lar na aid idi.
[59] ........ Süfyan demi dir: “M n Cabirin otuz min yax n h dis söyl diyi-
ni e itdim. Bu h disl rd n h r hans birini r vay t etm yi v : “M n filan v
filan h disi bilir m”– dem yi özüm halal saym ram”.
(Muslim demi dir:) “M n bu ssan Muh mm d ibn Amr r-Razinin
bel dediyini e itdim: “M n C rir ibn Abdul-H midd n: “S n Haris ibn H si-
rast g lmis nmi?”– dey soru dum. Dedi: “B li, o, a r m israr
ed n, uzunçuluq etm n bir eyxdir”.
1 “Yusuf” sur si, 80.

2 Rafizi k lm si bc «r »( ) felinin m lum növünd n g lmi feli isimdir.
Bu k lm inkar etm k, r dd etm k, q bul etm k kimi m nalar ifad edir.
Burada rafizil r deyildikd özl rini adland ran, Pey mb rin hli-beytini ifrat d -
sev n, onlar h dd n ziyad ird n v li ibn bu Talibi s hab rin ham ndan
üstün tutan bir firq n rd tutulur. ril rind lini Pey mb rd n üstün sayanlar,
tta onun R bb oldu unu iddia ed nl r d vard r. Onlar hli-beytin t fini saxlad qlar na
gör adland lm lar. Rafizi adland lmalar na g linc , bu ona gör idi ki, onlar Zeyd ibn
li ibn Huseyn ibn li ibn bu Talibd n, bu B kr v Öm rin bar sind soru duqda
Zeyd onlar n ikisini d t rifl yib: “Onlar m nim babam n – (y ni Pey mb rin ) n yax n
sl kda lar olmu lar”– demi dir. El bu s bd n d onu t rk edib getmi v inkar etmi r
(“M cmu F tava v R sail”, 4/201).
41
[60] ........ H mmad ibn Zeyd demi dir: “Bir gün yyub1 bir n rin ad
kdi v onun haqq nda: “Düzdan an dili olmayan bir adamd r”– dedi. Son-
ra ba qa birini yad etdi v : “O, “r ml rd ”2 art rmaya yol verir”– söyl di.
[61] ........ H mmad ibn Zeyd r vay t edir ki, (bir d ) yyub: “M nim
qon um var”– dedi. Sonra onun f zil tind n dan v ax rda: “ r o (m -
nim yan mda) iki xurmaya ahidlik etmi olsayd , m n onun ahidliyini caiz
görm zdim”– dedi.
[62] ........ M r demi dir: “M n heç vaxt yyubun, bu Umeyy Abdul-
rimd n ba qa bir kims nin dal nca dan görm dim. yyub (ara-
ra) onu xat rlay b dey rdi: “Allah ona r hm t el sin, etibar qazanm adam
deyildi. M nd n krim nin h disini e itmi , sonra da: “ krim n e itdim”
dey 3 r vay t etmi dir”.
[63] ........ H mmam r vay t edir ki, (bir d ) kor bu Davud bizim yan -
za g ldi v : “Biz B ra r vay t etmi dir, biz Zeyd ibn rq m r vay t et-
mi dir”– dem ba lad . Biz bunu Q tad x r verdikd o dedi: “Yalan
dan r. O, B ra v Zeydd n h dis e itm mi dir. O sad bir dil nçi idi. Çox
ki il ri süpürl yib aparan taun zaman nda insanlara l aç b dil nirdi”.
4 5
1 Söhb t yyub s-Sixtiyanid n gedir.

2 Burada “r m” deyildikd kitab n rd tutulur.
3 Buna bc t dlis ( ), bunu ed is müd llis ( ) deyilir. Müd llis: bc «d l-
»( ) felinin m lum növünd n g lmi feli sif tdir. Bu da adamaldadan, yalanç ,
ldaqç , k kbaz v s. m nalar ifad edir (“Moc m l-V sit”, s h. 293).
stilahi m nada is – bu, ravinin «t dlis» etm si dem kdir. «T dlis» k lm si lü td ya-
lan, f ldaq, k k v s. m nalar ifad edir. stilahi m nada is «t dlis» üç növdür:
– t dlis l-isnad: bu, ravinin ba qa bir ravid n e itm diyi r vay ti el bir formada r vay t
etm sidir ki, h m e itm si, h m d e itm si ehtimal edilir;
– t dlis t-t sviy : bu, «müd llis» ravinin öz eyxind n “e itdim” dem kl h dis r vay t
etm sidir ki, o, isnad n t rkibind olan, bir-biril rastla iki etibarl ravinin aras nda (h disi
birind n e idib dig rin çatd rmaqda vasit ) olan etibars z ravinin ad vur ulam r v onlar-
dan birincisi «müd llis» d deyildir. Odur ki, «müd llis» ravi ( eyxind n e itdiyi h disin isna-
sadalad qda) el bir l fz g tirir ki, o iki etibarl ravinin birinin dig rind n h min h disi
itm si ehtimal edilir v bel likl d isnad n t rkibi yaln z etibarl ravil rd n ibar t olur.
– t dlis uyux: bu, bir ravinin dig rind n e itdiyi h disi r vay t etm sidir ki, h min ra-
vi öz eyxinin tan nmamas üçün onu ya m hur olmad ad il , ya kuny si il , ya n bi il ,
ya da xass si il qeyd edir (“Ulum l-H dis”, s h. 167; “Nuk t”, 2/261; “F th l-Mu is”, 1/190;
“D vabitu l-C rh v t-T dil”, s h. 120-121).
4 Qusma v ishal klind t zahür ed n, yoluxucu a r epidemik x st lik.
5 Qaz yad demi dir: “Bu x st lik hicr tin yüz on doqquzuncu ilind B sr yay l-
. Bir çox insanlar n ölümün s b oldu undan ona “Taun l-Carif” – “süpürl yib apa-
ran taun” dey rdil r.
42
[64] ........ H mmam r vay t edir ki, (bir d ) kor bu Davud Q tad nin
yan na daxil oldu. (Bir q r oturduqdan) sonra qalx b getdi v oradak lar
(Q tad ): “Bu adam B dr döyü ünd i tirak ed n s hab rd n on s kkizi-
ni gördüyünü iddia edir”– dedil r. Q tad dedi: “Bu adam (bir çoxlar )
süpürl yib aparan taun dövründ n vv l dil nçi idi. H dis elmin miyy t
verm z v bu xüsusda sla dan mazd . Vallahi ki, heç H n ( l-B sri) v
id ibn Museyyib B drd i tirak ed n s hab rin dilind n (h dis) e itm -
mi r.1 Yaln z S d ibn Malik istisnad r”2.
[65] ........ R r vay t edir ki, C r l-Ha imi l-M ni bir çox do ru
hikm tli sözl ri h dis olaraq r vay t ed rdi. H rç nd bu sözl r Pey m-
rin h disl rind n deyildi, lakin C r bunu Pey mb rin h disi kimi
vay t edirdi.
[66] ........ Yunus ibn Ubeyd demi dir: “Amr ibn Ubeyd h dis xüsusunda
yalan dan ard ”.
[67] ........ Muaz ibn Muaz demi dir: “M n Auf ibn bu C mil dedim:
“Amr ibn Ubeyd3 biz H n ( l-B srid n) r vay t etmi dir ki, Pey mb r
bel buyurmu dur: “Biz qar silah qald ran adam bizd n deyildir”. Auf de-
di: “Vallahi ki, Amr yalan söyl yir.4 O, bu h disl sad öz x bis etiqad 5
sasland rmaq ist mi dir”.
1 Y ni ya da bu Davuddan böyük olduqlar na baxmayaraq, o s hab ri görm mi r.

bu Davud nec gör bil rdi?!
2 Burada S d ibn Malik deyildikd m hur s hab S d ibn bu V qqas n rd tutulur.
Bel ki, bu V qqas n ad Malik ibn Uheyb olmu dur.
3 H rç nd Amr ibn Ubeyd, H n l-B srid n d rs alm , lakin q ri v möt zili qid -
sind olan bir adam idi.
4 Qeyd etm k laz md r ki, bu h dis s hih h disdir. H disi Buxari v Muslim öz “S hih”
rl rind r vay t etmi r. Lakin Auf: “Vallahi ki, Amr yalan söyl yir” dem kl , h disin is-
nad n etibars z oldu unu, ravil r aras nda ba q olmad v n hay t, H n l-B srinin
bu h disi Pey mb rd n e itm diyini bildirm k ist mi dir.
5 Amr ibn Ubeyd mot zil qid sind olmu dur. Mot zil ilk d B sr Vasil ibn tan n
(v fat h. 748) öz mü llimi H n l-B srinin (v fat h. 728) d rsini t rk etm sind n, onun m -
rind n ayr lmas ndan sonra t kkül tapm r.
Bir gün H n l-B srinin d rs dediyi B sr camesin g n bir xs böyük günah etmi
adama (murt kibul-k bir ) b zil rinin (x varicl rin) kafir, b zil rinin (murciil rin) is mö-
min dedikl rini söyl mi v ondan bu bar öz fikrini söyl sini xahi etmi di. H n l-
sri bel bir adam n münafiq (zahiri il batini eyni olmayan, dilind bir söz deyib, ür yind
ayr ey dey n, iman il li bir-birin uy un g lm n) oldu unu bildirmi di. Bu zaman
43
özünd n heç bir ey soru ulmayan Vasil ibn ta mü llimi H n l-B srinin cavab gözl -
n, böyük günah i mi adam n n h qiqi mömin, n d h qiqi kafir oldu unu, onun
imanla küfr aras nda orta mövqed oldu unu ( l-m nzil tu beyn l-m nzil teyn) durdu unu
söyl mi di. Bununla da Vasil böyük günah i mi adam bar sind o zamana q r slam al -
mind mövcud olan bütün fikirl ri r dd edib yeni bir fikir ir li sürmü dü. Bunu gör n H n l-
sri t ccübl : “Q d it nna Vasil”, y ni “Vasil bizd n ayr ld ” demi di. H min hadis n
sonra Vasil ibn ta ustad H n l-B srinin m rini t rk etmi , tezlikl dostu Amr ibn
Ubeyd d (v fat h. 761) ona qo ulmu du. Bel likl , Vasil ibn taya v t fdarlar na “ayr lan-
lar”, “t rk ed nl r” m nas nda olan “ l-Mut zil ” ad verilmi dir...
slam fikir tarixind k lam elminin banisinin mot zil oldu u yekdillikl q bul edilir. Mo-
zil m zh binin yaranmas n sas s bl rind n biri slam dünyas nda zaman-zaman mey-
dana ç xan qid ixtilaflar v siyasi ixtilaflard r. Möt zilil r bu ixtilaflar k skin t nqid edir v
mübahis li m r bar sind özl rinin yeni mülahiz v müdd alar ir li sürürdül r. Ona
gör d möt zilil rin görü rinin ks riyy ti ixtilafda olduqlar c yanlarla mübahis zama-
meydana ç xm r. M n, möt zilil r böyük günah i mi xs v iman n h qiq ti möv-
zusunda bir t fd n xaricil rin, dig r t fd n is murciil rin leyhin ç rd lar. Xaricil r
iman lin bir hiss si hesab edirdil r. Ba qa sözl , xaricil rin fikrinc , k lmeyi-tövhidi v
had ti t sdiq edib söyl n bir kims ri tin vacib buyurdu u eyl rd n birini yerin yetir-
, yaxud böyük bir günah etmi olsa, kafir hesab edilir. Xaricil r onlar n bu fikri il raz la -
mayanlar özl rinin q ti dü ni hesab edirdil r. Bel ki, xaricil rd n Nafi ibn zr q özün
tabe olanlardan ba qa ham t kfir edir, onlarla evl nm icaz vermir, onlar n k sdiyi hey-
vanlar n tini yem yi qada an edir, özl rinin is qanlar n halal oldu unu söyl yirdi.
Murciil r is iman müc rr d bir etiqad hal na g tirmi dil r. Onlar lin iman n bir his-
si olmad , buna gör d böyük günah i mi bir kims nin imandan (müs lmanl qdan)
xmad elan edirdil r. T bii ki, murciil rin bu tezisind n onlar n vil loyal münasi-
t b sl dikl ri, h tta onlar n h tl rin b ra t qazand rd qlar hiss olunurdu.
hur ilahiyyatç hristaninin obrazl ifad si il des k, murciil r bel güman edirdil r
ki, küfrl birlikd iman yarayar, imanla birlikd günah z r verm z...
Möt zilil r ortodoksal slam n leyhin ç xaraq Qurani K rimi m xluq (yarad lm ) hesab
edir, bununla da Quran n Allah n li k lam sif ti oldu unu inkar edirdil r. Burada yeri g l-
mi n qeyd etm k laz md r ki, Quran n m xluq oldu u ideyas ilk d y hudil r ortaya
atm lar. Y hudil rd n L bid ibn m vv lc Tövrat n m xluq oldu u fikrini ir li sürmü ,
sonra bunu Qurana da aid etmi dir. L bidin bu ideyas möt zililiy dövrünün tan nm k lam
müt ssisi S d ibn Dirh md n keçmi dir.....
Etiqad m rind ql bu q r üstünlük verm ri möt zilil ri sas h fl rind n
yay nd rm , onlar t dricl ümd v zif rini unudub dini m rd n daha çox f ls fi möv-
zularla m ul olmu lar. M hz buna gör d möt zilil ilk slam filosoflar dem k olar (Z. Bün-
yadov, “Dinl r, T riq tl r, M zh bl r”, s h. 197-199).
Qurani K rim a v n fsinin ist kl rini ri td n üstün tutan kims r bar bel bu-
yurur: “N fsinin ist yini ilahil dir n xsi gördünmü? Allah li elmi say sind onu az-
nl a sald , qula v q lbini möhürl di, gözün d p rd ç kdi. Allahdan ba qa kim
onu do ru yola yön ld bil r? M r dü ünüb anlam rs z?” l-Casiy , 23); “N fsinin ist -
yini ilahil dir n kims ni gördünmü? S n ona v killikmi ed ks n? Yoxsa el hesab edir-
n ki, onlar n ks riyy ti e id k v ya anlayacaq? Onlar heyvan kimidirl r, h tta, haqq
yoldan daha çox uzaqla lar” (“ l-Furqan” sur si, 43-44).
44
[68] ........ H mmad ibn Zeyd demi dir: “H mi yyubun yan nda olan
ondan h dis dinl n bir adam var idi. (Bir gün) yyub onun (m clisd )
tirak etm diyini görüb (onu x r ald ). yyuba: “Ey bu B kr! ndi o, Amr
ibn Ubeydl oturub-durur”– dedil r.
mmad dedi: “Bir gün m n yyubun yan na dü üb s r tezd n bazara
getdik. (Orada) bir n r onun qar na ç xd . yyub ona salam verdi v hal-
hval tutdu. Sonra ona dedi: “M x r çat b ki, s n Amrla oturub-durur-
san”. O, bel cavab verdi: “B li, ey bu B kr. O, biz caib-q raib eyl r da-
r. (Bu da bizim xo umuza g lir)”. yyub ona: “Biz is el caib eyl rd n
qaç q (yaxud uzaq dururuq)– dedi”.
[69] ........ H mmad ibn Zeyd r vay t edir ki, (bir d ) yyuba dedil r:
“Amr ibn Ubeyd, H n ( l-B srid n) h dis r vay t etmi (v H n): “N -
bizd n s rxo olan adam allaqlanmaz”– demi dir”.
1 yyub is bel cavab
verdi: “Amr yalan dan r. M n H nin: “N bizd n s rxo olmu adama
allaq vurulmal r”– dediyini e itmi m.
[70] ........ S llam ibn Muti demi dir: “ yyuba x r çatm ki, m n Am-
n yan na gedib-g lir m. Bir gün o, yan ma g ldi v (m etiraz bildirib)
dedi: “Bir de görüm, qid sind n min olmad n bir adam n r vay t etdiyi
disd n nec min ola bil rs n ax ?”
[71] ........ Süfyan demi dir: “M n bu Musan n bel dediyini e itmi m:
“Amr ibn Ubeyd h bid t etm mi n (möt zili olmam dan) vv l biz h -
dis r vay t etmi dir”.
[72] ........ Muaz l- nb ri demi dir: “M n ob m ktub yaz b ondan
Vasit qaz
2 bu eyb nin hal soru dum”. M yazd ki: “Ondan (e itdi-
yin) heç bir h disi yazma, m nim m ktubumu da c r, (at)!”
1 bu s-S dan Mübar k ibn Muh mm d l-C ri demi dir: “N biz: xurmadan, ki -
mi n, bu dadan, arpadan v ba qa eyl rd n (üz rin su tökm kl ) haz rlanan ir dir... Bu
ir s rxo edici olsa da, olmasa da ona n biz deyilir. Qeyd etm k laz md r ki, üzümd n düz l-
dilmi raba (çax ra) n biz d deyilir” (“ n-Nihayatu fi rib l-H dis”, 5/15).
2 “Vasit” bc ( ) “v ” felind n g lmi isimdir. H rfi t rcüm “ortada
olan” m nas ifad edir. Lakin bu r vay td “Vasit” deyildikd raq n m hur rl rind n
biri n rd tutulur. O r ortaiqlimli oldu una gör ona bel bir ad verilmi dir. (“Misbah
l-Munir”, 1/340).
45
[73] ........ ffan demi dir: “M n H mmad ibn S Saleh l-Murrinin

Sabitd n r vay t etdiyi h disi söyl dim. H mmad: “O, yalan dan r”– dedi.
n H mmama da Saleh l-Murrinin r vay t etdiyi h disi dan m. O da:
“Yalan dan r”– dedi”.
[74] ........ bu Davud r vay t edir ki, (bir d ) ob m bel buyurdu:
“C rir ibn Hazimin yan na get v ona: “H n ibn mmaradan r vay t et-
ks halal deyildir. Çünki o, yalan dan r”– de”. M n ob n: “Ax bu
nec ola bil r?”– dey soru dum. Dedi: “O, biz H md n slini tapmad m
bir çox eyl r r vay t etmi dir”. Ondan: “N eyl rdir el ?”– dey soru dum.
Dedi: “M n H md n: “Pey mb r Uhud hidl rin c naz namaz q -
bm ?”– dey soru dum. (H m): “Pey mb r onlara c naz namaz q l-
may b”– dey cavab verdi. Halbuki H n ibn mmara H md n, o da Miq-
md n, o da bn Abbasdan r vay t etmi dir ki, (guya) Pey mb r Uhud
hidl rin c naz namaz q lm , sonra da onlar d fn etmi dir”.
nH md n: “Zinadan do ulmu körp r haqda n dey bil rs n?”–
dey soru dum. Dedi: “Onlara c naz namaz q nmal r”. Ondan: “Bu h -
dis kimd n r vay t edilir?”– dey soru dum. (M ): “H n l-B srid n r -
vay t olunur”– dedi. H n ibn mmara is : “H m (bu h disi) biz Y hya
ibn C zzardan, o da lid n r vay t etmi dir”1– demi dir.
[75] n l-Hülvani biz demi dir: “M n Yezid ibn Harunun, Ziyad ibn
ymunun ad ç kdikd n sonra bel dediyini e itdim: “M n ondan v Xa-
lid ibn M hducdan heç bir ey r vay t etm yim dair and içmi m”.
Yezid h mçinin demi dir: “(Bir d ) m n Ziyad ibn M ymuna rast g ldim
ondan bir h dis bar sind soru dum. O, bu h disi m B kr l-Muz nid n
vay t etdi. (Bir müdd td n) sonra m n yen onun yan na g ldim. Bu d o,
h disi Muv rriqd n r vay t etdi. Sonuncu k onun yan na döndükd
disi m H nd n r vay t etdi”.
Yezid ibn Harun h r ikisinin2 yalanç oldu unu söyl rdi.
1 Bu, H n ibn mmaran n yalanç oldu unu bir daha sübuta yetirir. Bel ki, o, slind
n l-B sriy aid olan bir h disi, istinad ed k linin ad ndan r vay t etmi dir. H n
ibn mmaraya g linc , etibars z, h m d t rk olunmu bir ravidir.
2 Burada ikisi deyildikd Ziyad ibn M ymun v Xalid ibn M hduc n rd tutulur.
46
Hülvani demi dir: “M n Abdus-Sam dd n e itmi m. (Bir d ) onun ya-

nda Ziyad ibn M ymunun ad ç kdim. (Abdus-Sam d) onun yalanç ol-
du unu bildirdi”.
[76] Mahmud ibn eylan biz demi dir: “(Bir d )m n bu Davud t-
yalisid n: “S n Abbad ibn M nsurdan neç -neç h dis r vay t etmis n.
s n b N dr ibn umeylin ondan biz r vay t etdiyi “ ttar”1 h disini
itm mis n?”– dey soru dum. O, m bel cavab verdi: “Sus! M n Abdur-
hman ibn Mehdi il birg Ziyad ibn M ymunla görü dük v ondan: “Bu
vay t etdiyin h disl r sd ndirmi?”– dey soru duq. Dedi: “Bir deyin
gör k r bir adam günah i tdikd n sonra tövb ets , Allah onun tövb sini
bul etm zmi?” Dedik: “ lb tt , (q bul ed r)”. Onda o, bel buyurdu: “M n
bu h disl rd n n az, n d çox – heç bir h disi sd n e itm mi m. M nim
sl görü diyimi (avam) adamlar bilmir-bilmir, siz d bilmirsiniz?!”
bu Davud demi dir: “Bundan sonra biz x r çatd ki, o yen (h min
disl ri) r vay t edir. M n bir daha Abdur-R hmanla birg onun yan na g l-
dim v o (yen ): “Tövb edir m”– dedi. Bir müdd t keçdikd n sonra o, (yen )
bu h disl ri r vay t etm ba lad . Art q (bundan sonra) biz onu t rk etdik.
[77] n l-Hülvani biz demi dir: “M n bab nin bel dediyini e it-
mi m: “Abdul-Quddus biz r vay t ed rdi ki: “Suveyd ibn 2 bel de-
mi dir...” bab demi dir: “M n Abdul-Quddusun bel dediyini e itdim:
“Pey mb r kül yin rz edilm sini 3 qada an etmi dir”. Ondan: “Bu n
dem kdir?” – dey soru ulduqda, o bel cavab vermi dir: “Y ni kül yin girib-
xmas üçün divarda d lik açmaq”.
1 ttar – triyyat, tirli eyl r, dviyyat v s. satan adam.

Qaz yad demi dir: “Bu, Ziyad ibn M ymunun sd n r vay t etdiyi bir h disdir.
disd deyilir ki, M din Hövla adl ttar bir qad n var imi . Bir gün o, Ai nin yan na
girib ri il öz aras nda ba vermi hadis ni ona dan v Pey mb r onun rinin f zil -
tind n b hs etmi dir... Bu, s hih olmayan uzun bir h disdir.
2 slind , bu yox, dir. Abdul-Quddus bc bir-birin ox ar ( ) v ( )
lm rini qar q salm , bel likl d , isnad t hrif etmi dir.
3Burada da Abdul-Quddus ox ar k lm ri qar q sal b h disin m nas t hrif etmi dir.
slind , h disd ( ) “y ni Pey mb r diri heyvan bir yer ba lay b onu oxla vur-
maq üçün h f seçm yi qada an etmi dir”– deyilir. Abdul-Quddus is “ruh” sözünü “r vh”
sözü il , “h f seçm k” sözünü d “ rz etm k” sözü il qar q salm r.
47
Muslim demi dir: “M n Ubeydullah ibn Öm r l-Q varirinin bel dedi-

yini e itmi m: “Mehdi ibn Hilal bir neç gün H mmad ibn Zeydin (elm m c-
lisind ) oturduqdan sonra m n H mmad n bir n bel dediyini e itdim:
“Sizin t finizd n qaynayan bu duzlu bulaq n dir?” O: “El dir, Ey bu s-
mail”1– dey cavab verdi.
[78] ........ bu van demi dir: “H nd n m r vay t edil n el bir h -
dis yoxdur ki, m n onu ban ibn bu Ayya a dan may m v o da onu m
oxumas n”.
[79] ........ li ibn Mushir demi dir: “M n v H mz ibn Z yyat, ban ibn
bu Ayya dan min yax n h dis e itmi ik”.
li (ibn Mushir) demi dir: “(Bir d ) m n H mz rast g ldim v o, m -
yuxuda Pey mb ri gördüyünü v bandan e itdikl rini ona rz el di-
yini, Pey mb rin d bu r vay tl rd n ancaq az bir ey – be , yaxud alt
disi bildiyini x r verdi”.2
[80] Biz Abdullah ibn Abdur-R hman d-Darimi demi dir: “Z riyya ibn
di biz x r verib demi dir: “(Bir d ) bu shaq l-F zari m bel bu-
yurdu: “B qiyy nin tan nm ravil rd n r vay t etdikl rini yaz, lakin tan n-
mam kims rd n r vay t etdikl rini yazma. smail ibn Ayya dan is n
tan nm kims rd n, n d ba qa biril rind n r vay t etdikl rini yazma”.
[81] ........ bn Mübar k demi dir: “B qiyy (ravil rin) adlar kuny rl ,3
kuny ri d adlarla z etm ydi,4 n göz l insan olard . O, bu S id l-
1 bu smail, H mmad ibn Zeydin kuny sidir. O, burada: “duzlu bulaq” dem kl Mehdi
ibn Hilal n etibars z v ittiham edilmi ravi oldu unu bildirir, onun müraci t etdiyi adam is
cavab nda “el dir” dem kl H mmad ibn Zeydin sözünü t sdiq edir.
2 Qaz yad demi dir: “Bunu dem kd m qs d ban n z if ravi oldu una diqq ti c lb
etm k v bunu a kara ç xarmaq idi. Yoxsa yuxu vasit sil bir eyin haqq v ya batil oldu una
hökm verm k, habel ri td sabit olmu bir hökmü l v etm k v ya sabit olmam bir hök-
mü qüvv mindirm k q ti qada and r. Bu da aliml rin yekdil fikridir”.
3 Kuny : ismin vv lin “ bu (ata)”, yaxud “ummu (ana)”, yaxud “ibn (o ul)”, yaxud da
“bint (q z)” sözl rind n birini qo maqla g nl b v ya ayamad r.

4 Bel ki, B qiyy ad il tan nm bir ravid n h dis r vay t etdikd onun ad deyil, sa-
kuny sini, kuny si il tan nm bir ravid n h dis r vay t etdikd d onun kuny sini yox,
ancaq ad zikr ed rdi. Bu, t dlisin bir növüdür v töhm layiq çirkin bir üslubdur. Çünki
müh ddis bunu etm kl insanlar ça ba sal r v onlarda el t vvür yarad r ki, guya onun
sd etdiyi ravi h min etibars z ravi deyildir. Bununla da, ona b ra t qazand rma a c hd gös-
rir... Dolay il o, etibars z ravini etibarl bir ravinin ox ar v ya m hur ad v ya kuny si
il zikr etm kl r vay tin möt r oldu unu sübuta yetirm çal r.
48
Vühazid n biz h dis r vay t ed n bir d rya idi. Bir d bax b gördük ki, bu
Abdul-Quddus imi ”1.
[82] ........ Abdur-R zzaq demi dir: “M n bn Mübar kin kimins haqq n-
da “yalanç ” sözünü aç q-a kar i tdiyini e itm mi m. Yaln z Abdul-Qud-
dusdan ba qa. M n, h qiq n d , Abdur-R zzaq n Abdul-Quddus bar :
“(O,) yalanç r”– dediyini e itmi m”.
[83] Biz Abdullah ibn Abdur-R hman d-Darimi demi dir: “M n bu
Nueymd n e itdim, o, Mu ll ibn Urfan zikr edib dedi: “Mu ll ibn Urfan r -
vay t etmi dir ki, bu Vail biz : “Siffind 2 ik n bn M sud bizim yan za g l-
di”– dedi. bu Nueym is (ona etiraz edib) demi dir: “Olmaya s n onun öl-
dükd n sonra dirildiyini z nn edirs n?!”
[84] Amr ibn li v H n l-Hülvani – h r ikisi ffan ibn Muslim-
n r vay t etmi r ki, o (bel ) demi dir: “Biz smail ibn Uleyy nin yan nda
ik n bir n r ba qa birisinin ad ndan h dis r vay t etdi v m n ona: “Bu adam
batl (ravi) deyildir”– dedim. O da (m ): “S n onun qeyb tini q rd n”– de-
di. (Bunu e id nd ) smail dedi: “O, onun qeyb tini el di, f t onun s -
batl olmad na hökm verdi”.
[85] ........ Bi r ibn Öm r demi dir: “M n Malik ibn sd n, S id ibn Mu-
seyyibd n h dis r vay t ed n Muh mm d ibn Abdur-R hman n, Tov' nin
mövlas Salehin, habel bul-Huveyrisin, bn bu Zibin istinad etdiyi ob -
nin v H ram ibn Osman n bar sind soru dum. H r biri haqq nda: “Etibarl
ravi deyildir”– dedi. M n yen Malikd n bu be i haqq nda soru dum. Dedi:
“Onlar r vay t xüsusunda etibar olunma a layiq deyill r”. M n Malikd n
ad unutdu um ba qa birisi haqq nda da soru dum. (M nd n:) “Onun ad -
m nim kitablar mda görmüs nmi?”– dey soru du. Dedim: “Xeyr, (görm -
mi m)”. Dedi: “ r etibarl olsayd , ad m nim kitablar mda gör rdin”.
1 Vühaz , H mir düz ngah yax nl ndak yer ad r. Bu Abdul-Quddus is aml r. Bu,
if v bietibar say lan Abdul-Quddus ibn H bib K laidir. (B qiyy nin n rd tutdu u) bu
id ami d K laidir”.
2 Siffin: Hicr tin 37-ci ilind iraql larla aml lar aras nda, daha d qiq des k, li ibn bu Talibin
ordusu il Müaviy ibn bu Süfyan n ordusu aras ndak döyü ün ba verdiyi yerin ad r.
49
[86] ........ H ccac demi dir: “ bn bu Zib biz ur hbil ibn S dd n h dis
vay t etmi dir. Halbuki o, ittiham edilmi bir kims idi”.
[87] ........ bn Mübar k demi dir: “ rm C nn daxil olmaq il Ab-
dullah ibn Muh rr rl görü k aras nda seçim verils ydi, vv lc onunla
görü yi, sonra C nn daxil olma seç rdim. Lakin onu gördükd n son-
ra art q d nin peyini m nim üçün ondan daha ziz oldu”.
[88] ........ Ubeydullah ibn Amr demi dir: “Zeyd – y ni bu Uneys nin
lu demi dir: “Qarda mdan h dis götürm yin!”
1
[89] ........ Ubeydullah ibn Amr demi dir: “Y hya ibn Uneys yalanç r”.
[90] ........ H mmad ibn Zeyd demi dir: “(Bir d ) yyubun yan nda F rq -
din ad ç kildi v ( yyub): “ übh yoxdur ki, F rq d müh ddis deyildir ”– dedi.
[91] Abdur-R hman ibn Bi r l-Abdi bel r vay t etmi dir: “M n
hya ibn S id l-Q ttandan e itdim, onun yan nda Muh mm d ibn Abdul-
lah ibn Ubeyd ibn Umeyr l-Leysinin ad ç kildikd Y hya onun olduqca eti-
bars z ravi oldu unu söyl di. Y hyadan: “Y qub ibn tadan da z ifdirmi?”–
dey soru dular. O: “B li!”- dey cavab verdi, sonra da bunu lav etdi: “M n
kims nin Muh mm d ibn Abdullah ibn Ubeyd ibn Umeyrd n h dis r vay t
etdiyini güman etmir m”.
[92] Bi r ibn H m bel r vay t etmi dir: “M n Y hya ibn S id l-
ttan n (b zi ravil r bar verdiyi hökmü) e itdim. O, H kim ibn Cubeyrin
Abdul- lan n etibars z ravil r olduqlar bildirdi. Habel Y hya ibn Musa
ibn Dinar n etibars z oldu unu bildirdi v : “Onun h disi havad r (bo bir ey-
dir)”– dedi. H mçinin Musa ibn Dihqan n v sa ibn bu sa l-M ninin d
etibars z oldu unu bildirdi. Dedi: “M n H n ibn san n bel dediyini e itmi-
m: “ bn Mübar k m demi dir: “C ririn yan na gets n, ondan e itdiyin h r
bir eyi yaz. Yaln z üç n rin h disl rind n ba qa. Ondan Ubeyd ibn Mu t-
tibin, S rri ibn smailin v Muh mm d ibn Salimin h disl rini yazma”.
Muslim demi dir: “H dis ravil rinin ittiham edilm si v naqis c tl ri
xüsusunda elm hlinin k lamlar ndan v söyl dikl rind n x r verdiyimiz
eyl rin b nz rl ri çoxdur. H rgah bunlar n ham t dqiq edilmi kild
qeyd edil rs , kitab n h cmi artar. Müh ddisl rin bu xüsusda söyl dikl rini
1 Burada Y hya ibn Uneys n rd tutulur (90-c r vay bax).

50
izah etdikl rini anlayan, habel onlar n üslubunu qavrayan k sl zikr et-
diyimiz (bu misallar) kifay t ed r.
Bu i böyük t hlük oldu una gör müh ddisl r h dis ravil rinin v
rl ri n ql ed nl rin eyibl rini üz ç xarma özl rin borc bilmi v bu
xüsusda soru ulduqlar zaman fitva vermi r. Çünki din xüsusundak x r-
r, halal buyurmaq, haram saymaq, mr etm k, qada an etm k, h sl ndir-
k, yaxud da (günahlardan) ç kindirm k (kimi hökml ri meydana) g tirir.
Bu x rl rin ravisi do ruluq v minlik m nb yi olmad , üst lik onu tan -
yan adam onda olan eyibl ri bil -bil onu tan mayanlara b yan etm n o
ravid n r vay t etm giri diyi zaman, bu li üzünd n günah qazanm
s ravi müs lmanlara k k g lmi say lar. Çünki bu x rl ri e id n b zi
adamlar n bunlar n ham ndan, yaxud b zisind n istifad etm sin arxay n
olmaq olmaz. Ehtimal var ki, bunlar n ham v ya ks riyy ti sli olmayan
yalan (r vay tl r) olsun. Halbuki etibarl v q na tb ravil rin r vay t etdi-
yi s hih x rl r, etibars z v qeyri-q na tb k sl rin n ql etdiyi x rl
ehtiyac duyulmayacaq q r çoxdur.
sf etdiyimiz z if h disl v m chul isnadlara meyil ed k, onlardak
qeyri-möt rliyi v z ifliyi bildikd n sonra bu r vay tl istinad ed k insan-
lar n çox olaca güman etmir m. Lakin insanlar onlar r vay t etm v on-
lara istinad etm t hrik ed n ey, avamlar n gözünd çox h dis bil n adam
kimi görünm k, habel (bar sind ): “Filank s n q r çox h dis toplay b v
q r çox h dis t rtib edib!”– deyilm si ist yidir. Elmd h r kim bu m zh
uyar v bu yolu tutub ged rs , elmd n heç bir n sibi olmaz. Bel oldu u t qdir-
, onun cahil adland lmas , elm ( hlin ) aid edilm sind n daha münasibdir.
srimizin d rnaqaras müh ddisl rind n b zisi isnadlar n s hihliyini t d-
qiq etm k v qüsurlar ara rmaq xüsusunda el söz söyl mi dir ki, r
biz bunu v bunun f sad zikr etm kd n vaz keçs k, bu, sa lam bir fikir v
do ru bir yol olar. Çünki at lm sözd n üz çevirm k, onu tamamil yox et-
kd n v yiy sinin ad bat rmaqdan daha münasib, bundan qafil olanlar
ay ltmamaq üçün daha lveri lidir. Lakin biz pis aqib tl rd n, cahill rin bi-
tl rl aldanmas ndan, x takarlar n yanl etiqadlar na v aliml r yan nda
51
rsiz olan sözl uymas ndan narahat oldu umuzda onun sözünün1 f sa-
üz ç xartma v layiq oldu u kild onu r dd etm yi insanlara daha
faydal v aqib t bax ndan in aAllah daha m qbul olaca uy un gördük.
Sözünü dan ma a v dü ünc sinin yanl x r verm dair (bar -
sind ) söhb t açd z adam iddia edir ki, s dind “filank s filank sd n”
sözü keç n h r bir h disin isnad bel dir: bu iki ravinin bir srd ya ad elmi
td n sübuta yetirildiyi t qdird , birinin dig rind n r vay t etdiyi o h disi
bu ravinin o birisind n e itmi , üst lik onunla ifahi söhb t etmi olmas
mümkündür.
Lakin biz bu ravinin o birisind n (h dis) e itdiyini bilmirik v heç bir r -
vay td onlar n n vaxtsa görü dükl rin , yaxud birinin dig rin h disi a z-
dan söyl diyin rast g lm mi ik. Bunlar n öz dövrl rind bir k v ya daha
çox görü dükl rin , yaxud h disi öz aralar nda ifahi olaraq söyl dikl rin
dair bir m lumat olmad qca, yaxud öz dövrl rind bir v ya bir neç d bir
yerd görü dükl rini bildir n bir x r varid olmad qca, bu “filank s filank s-
n” isnad yla varid olmu x r, onun yan nda d lil-sübut say lmaz. V
r r vay ti ara ran xsin lind onlar n görü dükl rin dair bir m luma-
yoxdursa, dostundan r vay t ed nin (heç olmasa) bir d onunla görü dü-
yünü v ondan bir ey e itdiyini x r ver n s hih bir r vay t d varid ol-
mam rsa, dem k, (h disini) r vay t etm k ist diyi ravid n h min x ri
ql etm sin dair bir d lili yoxdur. Halbuki v sf etdiyimiz qaydaya sas n,
bu q bild n olan r vay t d lil say la bil r. N ql edilmi x b nz r bir r -
vay t içind heç olmasa bir, yaxud iki h disi ondan e itdiyi varid olmay nca
bel bir x r sözü ged n ravinin dü ünc sin gör “mövquf”2 say r.
1 “Sözünün” deyildikd qondarma müh ddisl rin dedikl ri n rd tutulur.

2 Bu k lm ( ) bc «v »( ) felinin m chul növünd n g lmi feli sif t-
dir v «dayand lm » m nas ifad edir (“Moc m l-V sit”, s h. 1051).
stilahi m nada is – s hab istinad edil n k lm , ya h t, ya da t sdiq etm «möv-
quf” h dis adlan r. (“T drib r-Ravi”, 1/156-158; “T ysir l-Must h l-H dis”, s h. 130).
52
6-c f sil. Muan'inl rin1 bir-biri il görü si mümkün oldu u v

aralar nda müd llis2 olmad t qdird muan' n3 h disi d lil
tirm yin s hihliyi
Bax, bu söz – Allah s r hm t el sin! – isnadlara t vurmaq xüsusun-

da qondar lm , sonradan meydana g tirilmi , üst lik yiy sind n vv l kims -
nin dem diyi v elm hli t find n d st yi olmayan bir sözdür. H disl rd n
r vay tl rd n anlay olan, h m q dim, h m d müasir aliml rin, üz rin-
ittifaq etdikl ri, geni yay lm söz bel dir: etibar olunas h r bir ravi özü
kimi etibarl bir ravid n h dis r vay t etdiyi v h r ikisinin eyni srd ya a-
na gör bu ravinin o birisi il görü üb ondan (h dis) e itm si caiz v müm-
kün oldu u üçün, onlar n görü ri v k lm k sm ri bar q ti bir x -
r varid olmasa bel , bu r vay t möt r say r v d lil-sübut olma a laz m
lir. Yaln z burada bu ravinin, h disini r vay t etdiyi ravi il görü diyi-
, yaxud ondan heç bir ey e itm diyin dair aç q-ayd n bir d lilin olmas
hal istisnad r. Lakin aç qlad z imkandan istifad etm k mümkün olma-
sa, b yan etdiyimiz (q ti) d lil-sübut varid olmad qca h min r vay tin e idil-
mi olmas ehtimal edil kdir.
zini v sf etdiyimiz bu sözün sahibin , yaxud onu d st kl bel
deyilir: “S nin sözünd n bel ç r ki, etibarl t k bir ravinin (dig r) etibarl
k bir ravid n n ql etdiyi x r d lil-sübutdur v ona l etm k g kdir.
Sonra da bel bir rt lav edib deyirs n ki: “Biz o ikisinin bir d v ya
daha çox bir-biril görü düyünü, yaxud (bu ravinin) o birisind n bir ey e it-
1 Muan'in: Bu k lm ( ) bc «an' »( ) felinin m lum növünd n g lmi

feli sif tdir. H rfi t rcüm “filank s filank sd n” dey k bir neç ravid n r vay t etm k
nas ifad edir v bu üslubla r vay t ed n adama muan'in deyilir (Moc m l-V sit, 2/631).
stilahi m naya g linc , “filank s filank sd n” dey k isnaddak h min filank sl rin
birinin dig rind n r vay t etdiyini, yaxud x r verdiyini, yaxud da e itdiyini aç qlamadan
onlar n ad ndan h dis r vay t ed n adama muan'in deyilir (“ l- snad v luhu”, 1/17).
2 62-ci h disin qeydl rin bax.
3 Muan' n: Bu k lm ( ) bc «an' »( ) felinin m chul növünd n g lmi

feli sif tdir (“Moc m l-V sit”, 2/631).
stilahi m naya g linc , “filank s filank sd n” deyil k isnaddak h min filank sl rin
birinin dig rind n r vay t etdiyi, yaxud x r verdiyi, yaxud da e itdiyi b yan edilm n on-
lar n ad ndan r vay t olunmu h dis muan' n deyilir (“ l- snad v luhu”, 1/17).
53
diyini bilm liyik”. Yax , de görüm, s n qoydu un bu rti, sözü d lil olaraq
götürül k bir kims nin dedikl rind tapa bil rs nmi?! ks halda, hayd ,
iddia etdiyin eyi sübuta yetirm k üçün d lil g tir.
rx rin sübuta yetirilm si mövzusunda dediyi rti ona aid etm
dair s f aliml rind n birinin sözünü iddia ed rs , ondan bunun isbat edil-
si t b olunar. Bel olduqda, n o, n d qeyrisi bu d lili ortaya qoyma a
bir yol tapa bilm kdir. V r o, söyl diyi xüsusda sasland lacaq bir
lil iddia ed rs , (ona): “Bu n d lildir?”– deyil r. r o, des ki: “M n bu-
nu ona gör dedim ki, h m q dim, h m d yeni x rl ri n ql ed n (bir çox)
ravil rin bir-biril rini görm diyi v bir-biril rind n e itm diyi halda, birinin
dig rind n h dis r vay t etdiyinin ahidi oldum. Habel onlar n öz aralar n-
da bel bir-biril rind n e itm dikl ri halda murs l1 isnadla h dis r vay t
etm icaz verdikl rini gördükd – halbuki bizim qoydu umuz qaydaya
gör v bu x rl ri (bil n) elm hlinin sözün sas n mürs l r vay tl r d lil
say lm r – m n d v sf etdiyim ill t2 üzünd n h r bir x ri çatd ran ravinin
öz ravisind n e idib-e itm diyini ara rma a ehtiyac duydum. r m n
onlar n bir-biril rind n cüzi bir ey e itdiyini taparamsa, art q birinin dig rin-
n r vay t etdiyi x rl rin ham m nim n rimd sübuta yetirilmi say -
lar. Yox r görü dükl rini bilm k xüsusu m nd n gizli qalarsa, onda bu x -
ri mövquf hesab ed m v üst lik bu x rin mürs l olmas mümkün
oldu undan, art q o, m nim n rimd d lil-sübut say la bilm z”.
(Bu sözün cavab olaraq) ona deyilir ki, r s nin (h r hans bir) r vay ti
if hesab etm yinin v onu d lil olaraq q bul etm kd n vaz keçm yinin
bi onun mürs l oldu u ehtimal rsa, onda s isnad n vv lind n ax -
nad k (keç n ravil rin bir-birind n) e itdiyini bilm dikc muan' n bir isna-
t sbit etm yin g kdir?!
Bu ona gör dir ki, biz “Hi am ibn Urva atas ndan, o da Ai n...” isnad
il biz varid olan h disi (e id nd ) y qin bilirik ki, Hi am (onu) öz atas ndan
1 Murs l: Bu k lm ( ) bc « rs »( ) felinin m chul növünd n g lmi

feli sif tdir. Bu söz gönd rilmi , yollanm v s. m nalar ifad edir (“Moc m l-V sit”, s h. 344).
stilahi m nada is – bu, o h disdir ki, isnad n sonunda tabiind n sonra g n (Pey m-
rl tabiin aras nda olan) ravi burax lm r (“T drib r-Ravi”, 1/167; “T ysir Must h l-
dis”, s h. 71).
2 ll t – h disin möt r olmas nda naqislik g tir n gizlin, anla lmaz s bdir.
54
itmi dir. Atas da Ai n e itmi dir. H mçinin bilirik ki, Ai Pey mb r-

n e itmi dir. Buna baxmayaraq, r Hi am öz atas ndan r vay t etdiyi
disd “e itdim” v ya “m x r verdi” dem zs , h min r vay td onunla
atas n aras nda ba qa bir adam n olmas mümkündür. O, bu r vay ti atas n-
dan e itm diyi halda, h min adam bunu ona atas ndan x r verir. (Dem k,)
onu mürs l isnadla r vay t etm k v h disini e itdiyi kims isnad etm -
k ist diyi zaman (bunun olmas mümkündür). Bu, Hi am n atas ndan r -
vay t etm sind mümkün oldu u kimi, atas n da Ai n r vay t etm sin-
mümkündür. El d (ravil rinin) bir-biril rind n e itdikl ri bildirilm n
bir h disin h r bir isnad bel dir. Bu ravil rin h r birinin öz h mkar ndan d -
rl (h dis) e itdiyi m lum olmu olsa da, onlardan h r birinin b zi r vay tl r-
a t enib yuxar dak n ba qa b zi h disl rini h min a dak
ravid n e itm si, üst lik b n h disi ona dan an ravinin ad söyl n
onu mürs l isnadla r vay t etm si, b n d canf anl q göst k h disini
ql etdiyi ravinin ad ç km si v irsaldan1 vaz keçm si ehtimal edilir.
Söyl diyimiz bu eyl r möt r müh ddisl rin v böyük aliml rin gördü-
yü i r olaraq (bir çox) h disl rd mövcuddur. aAllah onlar n r vay tl -
rind n, zikr etdiyimiz mövzuya d lil g tiril bil k h neç -neç misallar
da ç m. Bu q bild n olan müsallar bunlard r:
yyub s-Sixtiyani, bn Mübar k, V ki, bn Numeyr v bunlardan ba qa
bir qrup adam Hi am ibn Urvadan, o da atas ndan, o da Ai n (h dis)
vay t etmi r. Ai demi dir: “M n R sulullaha ist r ehramda2 ol-
sun, ist rs d olmas n tapa bildiyim n göz l tiri vurard m”.
Bu r vay ti eyni il Leys ibn S d, Davud l- ttar, Humeyd ibn l- sv d,
Vuheyb ibn Xalid v bu Usam , Hi amdan r vay t etmi r. Hi am bel de-
mi dir: “M Osman ibn Urva, Urvadan, o da Ai n, o da Pey mb rd n
r vermi dir”.
(Yen ) Hi am öz atas ndan, o da Ai n r vay t etmi dir ki, Ai bel
demi dir: “Pey mb r (m scidd ) etikaf ed rk n ba
3 m nim (hücr )
daxil ed r v m n onun saçlar darayard m”.
1 rsal – gönd rm , yollama m nas nda, klassik biyyatda i n sözdür.

2Ehram – hac lar n Allah n evini v (Mina, fat, Müzd lif kimi) traf yerl ri ziyar t
müdd tind büründükl ri tiki siz xüsusi libas, ziyar t geyimidir.
3 684-cü h disin qeydl rin bax.
55
Bu h disi eynil Malik ibn s Zuhrid n, o da Urvadan, o da mr n,

o da Ai n, o da Pey mb rd n r vay t etmi dir. 1
Zuhri v Saleh ibn bu H ssan, bu S n, o da Ai n r vay t

etmi r ki, Pey mb r oruc tutdu u halda (zövc sini) öp rdi. Y hya ibn
bu K sir is öpm k haqq nda (varid olmu ) bu x dair bunu söyl mi -
dir: “M bu S (ibn Abdur-R hman) x r vermi dir. Ona Öm r ibn
Abdul-Aziz, ona da Urva, ona da Ai x r vermi dir ki, Pey mb r oruc
tutdu u halda onu öp rdi”.
bn Uyeyn v qeyrisi Amr ibn Dinardan, o da Cabird n r vay t etmi dir.
Cabir demi dir: “Pey mb r biz at ti yedirtmi , ev e yinin tini yem yi
is haram buyurmu dur”.
mmad ibn Zeyd, Amrdan, o da Muh mm d ibn lid n, o da Cabird n,
o da Pey mb rd n r vay t etmi dir.
vay tl r içind bu q bil eyl r çoxdur. Bunlar birb bir sadalamaq çox
vaxt aparar. F t bizim g tirdiyimiz misallar a l sahibl rin kifay t ed r.
Bir q r vv l sözünü v sf etdiyimiz kims nin fikrin gör , bir ravinin
(h disi) dig rind n e itdiyi b lli olmad t qdird , h disin qeyri-möt rv
if hesab edilm si xüsusundak nöqsan, ancaq h disd ki irsal ehtimal olarsa,
onda ona – öz sözün sas n – h disini r vay t etdiyi kims n e itdiyi b lli
olan k sl rin r vay tl rini d lil g tirm kd n vaz keçm si laz m g r. Yaln z
isnad nda (bir ravinin dig rind n) e itdiyi y qin bilin n x rl r müst snad r.
Bir az vv l x rl ri n ql ed n imamlar bar (dan b) b yan etdik ki,
onlar b n h disi mürs l isnadla r vay t edir v onu kimd n e itdikl rini zikr
etmir, b n d bu xüsusda s y göst rib h disi e itdikl ri t rzd isnad edir v
r (ravil r) enmi rs , eni i, yüks lmi rs , yüks li i2 oldu u kimi x r ve-
rirl r. ( vv ld ) biz onlar n hal bar müf ss l dan q. X rl rd n istifad
ed n v s dl rin s hihliyini v z ifliyini ara ran yyub s-Sixtiyani, bn
1 snaddan aç q-ayd n görünür ki, Urva il Ai nin aras nda mr adl bir ravi vard r.
2 Burada imam Muslim “eni ” dey nd (ravinin h r hans bir h disi) h mkarlar ndan, ey-
ni t v ondan da a d olan müh ddisl rd n, yaxud isnad daha ali v (silsi-
sind ki) ravil rin say daha az olan s dl r vay t etm sini n rd tutur. “Yüks li ” de-
nd is (h disin) Pey mb daha yax n olan – (silsil sind ki) ravil rin say daha az
olan ali s dl v ya tan nm imamdan r vay t edilm sini n rd tutur (“ kmal l-Mulim
rh S hih Muslim”, 1/138).
56
Aun, Malik ibn s, ob ibn H ccac, Y hya ibn S id l-Q ttan, Abdur-R h-
man ibn Mehdi kimi s f imamlar ndan v onlardan sonrak h dis aliml rin-
n heç birinin, bir az vv l sözünü v sf etdiyimiz adam n iddia etdiyi qayda-
da isnadlardak (ravil rin) e idib-e itm diyini ara rm oldu unu bilmirik.
dis ravil rinin h disi r vay t etdikl ri kims rd n e idib-e itm diyini
ara ranlar, ancaq o zaman ara rma aparard lar ki, ravi müh ddisl r ara-
nda müd llis kimi tan nm v ya bu sif tl öhr t qazanm olsun. Bel
oldu u t qdird (t dqiqatç lar), bu q bil ravil rin ad ndan t dlis b dnaml -
n tamamil silinm si üçün onun bu r vay ti e idib-e itm diyini axtar r v
bunu ciddiyy tl ara rlar.
r kim sözünü n ql etdiyimiz ki inin iddia etdiyi t rzd müd llis olma-
yan bir ravid n bel bir rt t b ed rs , (bilsin ki,) biz adlar söyl diyimiz
söyl diyimiz (m hur) imamlar n heç birind n bel bir ey e itm mi ik.
(A dak r vay ti) buna misal ç km k olar:
Pey mb ri görmü Abdullah ibn Yezid l- nsari, h m Huzeyf n,
md bu M sud l- nsarid n (h dis) r vay t etmi v onlar n h r birin-
n r vay t etdiyi h disi Pey mb isnad etmi dir. Halbuki Abdullah
ibn Yezidin o iki s hab n dan r vay tind onlardan e itdiyi bildiril-
mi dir. H mçinin r vay tl rd n heç birind Abdullah ibn Yezidin (h r
hans ) bir h dis bar sind Huzeyf v bu M sud il k lm k sdiyini sla
hifz etm ik. V heç bir r vay td Abdullah n onlar yani sur td gördü-
yünün zikr edildiyin rast g lm mi ik.
keçmi , n d indiki aliml rin heç birind n Abdullah ibn Yezidin Hu-
zeyf nv bu M suddan r vay t etdiyi bu iki x r xüsusunda Abdullah
iflikd ittiham etdiyini e itm mi ik. ksin , bu iki r vay t v buna b nz r
vay tl r gördüyümüz h dis aliml rinin n rind s hih v tutarl isnadlar-
dan say rlar. Onlar bu isnadla n ql edilmi x rl rin istifad olunmas ,
bu q bild n olan h disl ri v rl ri d lil götürm yi m qs uy un hesab
edirl r. Halbuki bu isnadlar az önc sözünü n ql etdiyimiz kims nin iddias -
na gör , ravinin (h disi) r vay t etdiyi kims rd n e itm si t sdiq edilm yin-
z if v qeyri-möt r say rlar.
r bu fikri yürüd n adam n iddias na gör z if x rl ri elm hli ya-
nda s hih say lan x rl rl b rab r tutma a qalxsayd q, onlar n ham
57
bir-bir sadalamaqdan v bir yer c m etm kd n aciz qalard q. Lakin biz ba-
sind susdu umuz bu cür eyl r üçün bir lam t olacaq di göz qaba na
qoymaq ist dik.
Bax, bu Osman n-N hdi v bu Rafi s-Sai – h r ikisi h m cahiliyy t
dövrünü görmü , h m d Pey mb rin B dr döyü ünd i tirak etmi v
ba qa neç -neç s hab si il h msöhb t olmu v onlardan h disl r r vay t
etmi r. H tta bu Hureyr , bn Öm r v onlar n b nz rl rin q r enmi -
r. Onlar n1 h r biri Ubey ibn K bd n, o da Pey mb rd n h dis r vay t
etmi dir. Halbuki biz heç bir r vay td aç q-a kar onlar n Ubeyi gördükl rin
ya ondan bir ey e itdikl rin rast g lm mi ik.
Cahiliyy t dövrünü görmü v Pey mb rin dövründ (tan nm ) bir
xsiyy t olmu bu Amr eybani v bir d bu M r Abdullah ibn
– bunlar n h r biri bu M sud l- nsariy istinad ed k Pey m-
rd n iki h dis r vay t etmi r.
Ubeyd ibn Umeyr Pey mb rin zövc si Ummu S istinad ed k
Pey mb rd n bir h dis r vay t etmi dir. Halbuki Ubeyd ibn Umeyr Pey-
mb rin zaman nda dünyaya g lmi dir.
Pey mb rin dövründ ya am Qeys ibn bu Hazim bu M sud l-
nsariy istinad ed k Pey mb rd n üç h dis r vay t etmi dir.
Öm r ibn X ttabdan (h disl r) zb rl mi v linin dostu olmu Ab-
dur-R hman ibn bu Leyla s ibn Malik istinad ed k Pey mb rd n
bir h dis r vay t etmi dir.
Ribi ibn Hira mran ibn Husayn istinad ed k Pey mb rd n iki
dis, bir d bu B kr istinad ed k Pey mb rd n bir h dis r va-
t etmi dir. Halbuki Ribi li ibn bu Talibd n (h dis) e itmi v ondan r -
vay t etmi dir.
Nafi ibn Cubeyr ibn Mutim bu ureyh l-Xuzaiy istinad ed k Pey-
mb rd n bir h dis r vay t etmi dir.
Nom n ibn bu Ayya bu S id l-Xudriy istinad ed k Pey mb r-
n üç h dis r vay t etmi dir.
ta ibn Yezid l-Leysi T mim d-Dariy istinad ed k Pey mb rd n
bir h dis r vay t etmi dir.
1 Söhb t bu Osman n-N hdi v bu Rafi s-Sai n gedir.

58
Süleyman ibn Y sar Rafi ibn X dic istinad ed k Pey mb rd n bir

dis r vay t etmi dir.
Humeyd ibn Abdur-R hman l-Himy ri bu Hureyr istinad ed k
Pey mb rd n bir çox h disl r r vay t etmi dir.
Bax, adlar ç kdiyimiz s hab rd n (n ql etdikl ri) r vay tl rini sübuta
yetirdiyimiz bu tabiinl rin ham n n onlardan (h dis) e itdikl ri aç q-ay-
n bir r vay td göst rilmi , n d ki onlarla görü dükl ri aç q-ayd n bir x -
rd varid olmu dur. (Buna r n) bunlar n ham x rl ri v r vay t-
ri bil nl r yan nda s hih isnadlardan say r. O aliml rin bu isnadlardan h r
hans birini z if hesab etdikl rini v bu isnadlardak ravil rin bir-birind n e i-
dib-e itm diyini ara rd qlar da bilmirik. Bel ki, bu ravil rin eyni srd
ya ad qlar ndan dolay , onlar n h r birinin öz dostundan (h dis) e itmi ol-
mas mümkündür v bu imkan da r ddedilm zdir.
(Bir q r vv l) bar sind söhb t açd z adam n v sf etdiyi nöqsan
bil h disi z if hesab etm k xüsusunda uydurdu u bu sözü müzakir et-
v onun haqq nda dan ma a d ym z. Çünki bu, q dim aliml rd n heç
birinin söyl diyi, onlardan sonra ya am kims rin d münk r sayd
uydurma bir söz v yönd msiz bir k lamd r. El buna gör d onu r dd et-
k xüsusunda verdiyimiz aç qlamadan art q rh etm ehtiyac z yox-
dur. Çünki bu sözün v onun yiy sinin d ri el v sf etdiyimiz q rdir.
Aliml rin yoluna müxalif olan fikirl ri d f etm k üçün köm k dil nil k
t kkül edil k (varl q) yaln z Allahd r.
$#" !
–
1 – man kitab
-( )
:
:
1-ci f sil. man,1 slam2 v ehsan n b yan olunmas , bütün eyib v

nöqsanlardan xali olan Uca Allah n q zavü-q rin iman g tirm yin
1 man n t rifi: mam bul-Huseyn li ibn X f ibn B ttal l-Maliki l-M ribi “S hih l-Buxari”ni
rh ed rk n demi dir: “S fl rd n v x fl rd n (keçmi v indiki n sild n) olan hli-sünn aliml ri
ittifaq etmi r ki, iman h m sözdür, h m d ldir, h m art r, h m d azal r. man n art b-azalmas na
sübut is Buxarinin (“S hih” rind ) d lil g tirdiyi ay rdir: “Möminl rin iman üstün iman art rmaq
üçün onlar n q lbin rahatl q gönd n Odur” ( l-F th, 4); “Onlar R bbin iman g tirmi g ncl r idi.
Biz d onlar n hiday tini art rd q” ( l-K hf, 13); “Allah do ru yolda olanlar n hiday tini art rar”
(M ry m, 76); “Do ru yolla ged nl g ldikd is , Allah onlara hiday tini art rar v onlar t qval
olma a müv ff q ed r” (Muh mm d, 17); “...iman g tir nl rin iman arts n” ( l-Mudd ssir, 31); man
tir nl g ldikd is , o sur onlar n iman art r” ( t-Tovb , 124); “ zi adamlar (möminl ): “Ca-
maat siz qar ordu toplay bd r, onlardan qorxun!”– dedil r. Bu, onlar n iman daha da art rd ...”
(Ali- mran, 173); “Bu, onlar n yaln z iman v ita tini art rd ” ( l- hzab, 22) N vi, 1/103.
bn H r “F th l-Bari” rind iman k lm sini bel izah etmi dir: “S fl r demi r: “ man,
lb il t sdiq etm k, dil il t ffüz etm k v b n zalar il l etm k dem kdir”. (Y ni “L
ilah ill llah, Muh mm dun R sulullah” dey n adam, bunu t kc dili il deyil, q lbi il d Allah-
dan ba qa ibad layiq m budun olmad na v Muh mm din Onun elçisi oldu una etiqad etm -
li, Allah n v Onun r sulunun buyuruqlar yerin yetirm li v qada an etdikl ri ll rd n ç -
kinm lidir.) S fl r dem k ist mi r ki, ll r iman n kamil olmas üçün rtdir. El buradan da
iman n art b-azalmas m si ortaya ç xm r” 1/46.
2 slam: lü ti m nada ram olmaq, boyun ym k, ita t etm kdir, istilahi m nada is , Allah n
k m bud oldu unu q bul etm k, Ona boyun k ita t etm k, irkd n uzaq olmaq v mü rikl -
nifr t etm k dem kdir. Uca Allah buyurur: “De: “ übh siz ki, m nim namaz m da, qurban m
da, h yat m da, ölümüm d al ml rin R bbi Allah üçündür! Onun heç bir riki yoxdur. M
bel buyurulmu dur v m n müs lmanlar n birincisiy m” ( l- nam, 162-163); slamdan ba qa
bir din axtaran xsd n, o din heç vaxt q bul olunmaz v o, axir td ziyana u rayanlardan olar”
(Ali- mran, 85). “Usulul- man”, 1/338.
60
man kitab
vacibliyi, habel q 1
inanmayan kims n uzaq olma a v onun
haqq nda a r söz söyl dair d lilin b yan edilm si
mam bul-Huseyn Muslim ibn H ccac l-Qu eyri – Allah ona r h-

t el sin – demi dir: “Yaln z Allah n köm yi il ba lay r v (h r bir i )
yaln z Ona arxay n oluruq. (Yax i r görm ) müv ff q olma z da
ancaq v ancaq Uca v Ulu Allah n ist yi il dir”.
: ( )- [ ]
: : :
:
:
! :
- -
! :
: :
.
)) : ! :
)) : : . : . : ((
: . ((
: : (( )) :
)) : : (( ))
! )) : : ((
.(( )) : . : ((
Tale, qism t, al n yaz , müq dd rat. Uca Allah buyurur:

1 übh siz ki, biz h r eyi q -
rinc yaratd q” (“ l-Q r” sur si, 49).
61
[93]-1-(8) ........ Y hya ibn Y r demi dir: “ lk d q r xüsusunda (küfr)

dan an adam B sr 1 (ya ayan) M d l-Cuh ni olmu dur.2 (O vaxt) m n
Humeyd ibn Abdur-R hman l-Himy ri h cc yaxud ümr ziyar tin getdik
: “Ka R sulullah n s hab rind n birin rast g ydik v ondan bunlar n
r haqq nda söyl dikl rini soru ayd q”– dedik.3 (N hay t, g lib) m scid
girdikd Abdullah ibn Öm r ibn X ttab görm müv ff q olduq. M n dos-
tumla birg – birimiz sa na, dig rimiz d soluna keç k onun yan na dü üb
getdik. Dostumun sözü m ver yini dü ünüb dedim: “Ey bu Abdur-
hman! Bizim t fl rd Quran oxuyan v elm öyr nm
4 s y göst n (q -
r xüsusunda b lli edilm mi m ri ara rma a çal an) bir d st adam
peyda olub. (Y hya ibn Y r onlar v sf etdikd n sonra dedi:)5 Onlar iddia
edirl r ki, q zavü-q r c ngiyatd r v Allah (bütün) i rd n yaln z ba
verdiyi an x r tutur”. ( bn Öm r) dedi: “Onlar görs n, dey rs n ki, m n
onlardan uza am, onlar da m nd n uzaqd rlar. Abdullah ibn Öm rin and
içdiyi Allaha and olsun ki, r onlardan birinin Uhud da 6 boyda q ol-
sayd v o bunu (Allah yolunda) x rcl ydi, q iman g tirm yinc Allah
bunu ondan q bul etm zdi”. 7
Sonra (ibn Öm r) dedi: “Atam Öm r ibn X ttab m r vay t edib demi -

dir: “Bir d biz Pey mb rin yan nda oturmu duq. Bird n a appaq pal-
1 S mani demi dir: “B sr slam n qübb si v bl rin x zin si say r. Bu r Öm r

ibn X ttab n xilaf ti dövründ Pey mb rin Utb ibn zvan adl s hab si t find n
sis edilmi dir. O, bu rin binas hicr tin 17-ci ilind qoymu v 18-ci ilind insanlar
oraya köçm ba lam lar...”
2 M d ibn Xalid l-Cuh ni Allah n ld n yazd q ri inkar etm kl din yenilik g tir-
mi , bel likl d , haqq yolda olan möminl müxalif olmu dur. Bundan sonra “q ril r” firq si
meydana g lmi dir. Onlar h r eyin müq dd rat n Allah t find n ld n mü yy n edildiyini
inkar etmi v Allah n g kd ba ver k hadis rd n x rsiz oldu unu iddia etmi r. Pey-
mb r demi dir: “Bu ümm tin m cusil ri Allah n q rini inkar ed n k sl rdir. r x st n-
r, onlara ba ç km yin, öls r, onlar n d fnind i tirak etm yin” (“Sun n bu Davud”, 4691).
3 Buradan aç q-ayd n görünür ki, tabiinl r qid v ya ba qa bir ey aid olan q liz m -
rin hökmünü öyr nm k üçün s hab müraci t ed rdil r. Dem k, h r bir müs l-
man öz dinini öyr nm k üçün bu dini bil n s hab v onlar n yolunda olan aliml
müraci t etm lidir.
4 bu Abdur-R hman, Abdullah ibn Öm rin kuny sidir.
5 Çox güman ki, bu, h disi dan an ravinin – ibn Bureyd nin sözüdür.
6 M din m hur da . Onun yax nl nda hicri t qviminin 3-cü ilind M kk bütp st-
ri il müs lmanlar aras nda irimiqyasl döyü ba vermi dir.
7 bn Öm rin bu sözü “q ril rin” kafir oldu una d lal t edir. Qaz yad demi -
dir: “O dövrd ki “q ril r” Allah n h r eyi bildiyini inkar edirdil r. Buna etiqad ed n k s,
heç übh siz ki, kafir say r. Q ri inkar ed n bu xsl r is m hz filosoflard r”.
62
man kitab
tarl , zil qara saçl , üst-ba nda da s rd n bir r- lam t görünm n v heç
birimizin tan mad bir adam yan za g ldi. N hay t, o yax nla b Pey m-
rl üzb üz oturdu, dizl rini onun dizl rin dayad , ll rini d öz budu-
nun üstün qoyub dedi: “Ey Muh mm d, m slam haqq nda x r ver!”
Pey mb r buyurdu: “ slam (odur ki,) Allahdan ba qa (haqq) m bud olma-
na v Muh mm din Onun elçisi oldu una had t g tir n, namaz q la-
san, z kat ver n,1 ramazan2 ay oruc tutasan v imkan n oldu u t qdird
ni3 ziyar t ed n”. Adam: “Do ru söyl din!”– dedi.
(Öm r ibn X ttab dedi:) “Biz ona t ccüb etdik, o h m soru ur, h m d
sdiq edirdi. Sonra o dedi: “M iman haqq nda x r ver”. Pey mb r
buyurdu: “( man odur ki,) Allaha, Onun m kl rin , kitablar na, elçil rin v
Axir t günün iman g tir n, habel q – onun xeyrin v rin iman
tir n”. Adam: “Do ru söyl din!”– dedi. (Sonra) soru du: “M ehsan
haqq nda x r ver”. Pey mb r buyurdu: “(Ehsan odur ki,) Allaha, sanki
Onu görürmü n kimi ibad t ed n. S n Onu görm n d , (bil ki,) O s ni
görür”. Adam soru du: “M Qiyam t saat haqq nda x r ver”. Pey m-
r buyurdu: “Bu haqda soru ulan soru andan çox bilmir”.4 Adam soru -
du: “M onun lam tl ri haqq nda x r ver”. Pey mb r buyurdu: “(O
1 Varl müs lmanlar t find n h r il öd nil n var-dövl tin bir hiss sidir. O, qoyulmu
qayda-qanunlara müvafiq olaraq, mü yy n d bölünmü adamlardan al r v “ t-
Tovb ” sur sinin 60-c ay sind zikr olunmu insanlara verilir.
2 Ay t qviminin doqquzuncu ay r. Bu ay rzind müs lmanlar rz olan oruc tuturlar.
Bu ayda müq dd s Quran nazil edilmi dir v bu ayda Böyük B dr döyü ü ba vermi dir.
3 brahim v onun o lu smail pey mb rin ucaltd da tikili. Bu, Allaha ibad t
etm k üçün yer üzünd tikil n ilk m d olmu dur. Bütün müs lmanlar namaz q lark n üz-
rini ona do ru çevirirl r v h r il milyonlarla müs lman ya ad ölk n M kk g k
onu ziyar t edir, q dim ibad tgah n traf na dolan rlar.
4 Uca Allah buyurur: “S nd n Qiyam t saat bar sind soru urlar ki, n vaxt qopacaq?
De: “Bu haqda bilgi ancaq R bbim aiddir. Qopaca vaxt , yaln z O a kara ç xara bil r. Bu
bilgi göyl v yer d a r g lir. O saat siz q fl n g kdir”. Sanki onu bilirmi n
kimi s nd n soru urlar. De: “Bu haqda bilgi ancaq Allaha aiddir. Lakin insanlar n çoxu bu-
nu bilmir”. De: “M n Allah n ist diyind n ba qa, özüm n bir fayda, n d bir z r yetir-
qadir deyil m. r qeybi bils ydim, lb tt , özüm üçün xeyir art rard m v m
pislik toxunmazd . M n sad , iman g tir n bir qövm üçün qorxudan v müjd n bir
pey mb m” (“ l- raf” sur si, 187).
Bundan bel n tic ç r ki, alim, mufti v qeyril ri bilm diyi bir ey haqq nda soru ul-
duqda: “Bilmir m”– dey cavab verm lidir. Bu da onun sl dindar, Allahdan qorxan v elmli
bir xsiyy t oldu una d lal t edir.
63
vaxt) ki, cariy 1 öz a as dünyaya g tir k2 v s n ayaqyal n, ç lpaq v

kas b çobanlar n hündür binalar tikm kd yar qlar gör ks n”.
Öm r dedi: “Sonra o ç b getdi. M n bir müdd t (yerimd ) donub qal-
m. Sonra Pey mb r m nd n soru du: “Ey Öm r, sual ver nin kim oldu-
unu bilirs nmi?” M n: “Allah v Onun r sulu daha yax bilir!”– dedim. Pey-
mb r buyurdu: “O, C brail idi. Siz dininizi3 öyr tm g lmi di”.
: (...)- [ ]
:
:
.
[94]-2-(...) ........ Y hya ibn Y r demi dir: “M dq r bar sind ( sas-

z) eyl r dan zaman biz bunu inkar etdik. Sonra m n v Humeyd ibn
Abdur-R hman l-Himy ri h cc ziyar tin getdik.....”
(R vay tçil r) bu h disi4 (yuxar da keç n) K hm sin h disin yax n m -
nada, h m d onun istinad etdiyi isnadla5 r vay t etmi r. H disd b zi la-
r v h rf naqislikl ri vard r.
: : : (...)- [ ]
:
1 Cariy – keçmi zamanlarda azadl qdan m hrum edil n, pulla al b-sat la bil n, h r c -
td n sahibinin arzular na tabe olan q z v ya qad nd r.
2 Cariy nin öz a as ndan dünyaya g tirdiyi u aq böyüyüb anas na a al q ed k.
3 H disd n görünür ki, iman, slam v ehsan – bunlar n ham din adlan r. Bilin ki, bu h -
dis bir çox elml ri, bilikl ri, b qaydalar v dig r inc m ri özünd c m edir. slin-
, bu, slam n t lidir. Qaz yad demi dir: “Bu h dis iman n slin , a karda görül n i -
, gizlind s mimi olma a v günah i rd n ç kinm dair bütün zahiri v batini ibad t-
rin yerin yetirilm sini aç qlay r, h tta ri t elml rinin ham özünd c m edir”.
4 Muh mm d Pey mb rin dediyi, etdiyi v ya b ndikl ri haqq nda r vay t. H dis-
r onlar n ql ed n ravil rin silsil sind n v m tnd n ibar tdir. H disin s hih v etibarl ol-
mas , onu n ql ed n ravil rin silsil sinin etibarl q d sind n v h disin m tninin Quran
ay rin v dig r möt r h disl uy un g lm sind n as r.
5 snad k lm si lü td istinad, m nb , d lil-sübut, dayaq v s. dem kdir. stilahda is bu
lm iki m nadan birini ifad edir:
a) H disi istinad ed k r vay t ed aid etm k.
b) H disin m tnin g tirib ç xaran ravil rin silsil si.
64
man kitab
.
[95]-3-(...) ........ Y hya ibn Y r v Humeyd ibn Abdur-R hman bel r va-
t etmi r: “Biz Abdullah ibn Öm rast g ldik v (ona) q zavü-q rv
(bunu inkar ed nl rin) bu xüsusda dedikl rini x r verdik...”
(Ravi) bu h disi (dig r) ravil rin Öm istinad n Pey mb rd n
vay t etdikl ri h dis yax n m nada söyl mi dir. Bu h disd b zi lav r
oldu u kimi, naqislikl r d vard r.
(...)- [ ]
.
[96]-4-(...) ........ Mot mir (bu h disi) atas ndan, o da Y hya ibn Y rd n,
o da bn Öm rd n, o da Öm rd n, o da Pey mb rd n vv lki ravil rin söy-
dikl ri h dis yax n m nada r vay t etmi dir.
man n dir? man n xüsusiyy tl ri
: ( )- [ ]
:
)) : ! :
)) : ! : ((
! : ((
)) : ! : (( )) :
:
: ((
Ð ÏÎ Í Ì Ë Ê É ÈÇ Æ Å Ä Ã Â Á À ¿ ¾ ½[
ZÚ Ù Ø × ÖÕ Ô Ó Ò Ñ
65
(( )) : : :
.(( )) :
[97]-5-(9) ........ bu Hureyr 1 demi dir: “Bir gün Pey mb r camaat n
aras nda oturmu du. Bir n r onun yan na g lib: “Ey Allah n elçisi! man n -
dir?”– dey soru du. Pey mb r buyurdu: “( man odur ki,) Allaha, Onun
kl rin , Onun Kitab na, Onunla qar la aca na v Onun elçil rin iman
tir n, habel (öldükd n sonra) diril yin inanasan”. Adam: “Ey Allah n
elçisi! slam n dir?”– dey soru du. Pey mb r buyurdu: “ slam (odur ki,)
Allaha ibad t edib heç bir eyi Ona rik qo mayasan, f rz2 buyurulmu na-
mazlar (vaxtl -vaxt nda3) q lasan, vacib buyurulmu z kat ver n v Rama-
zan ay oruc tutasan”. O: “Ey Allah n elçisi! Ehsan n dir?”– dey soru du.
Pey mb r buyurdu: “(Ehsan odur ki,) Allaha, sanki, Onu görürmü n kimi
ibad t ed n, s n Onu görm n d , (bil ki,) O, s ni görür”. O: “Ey Allah n
elçisi! Qiyam t n zaman qopacaq?”– dey soru du. Pey mb r buyurdu:
“Bu haqda soru ulan soru andan çox bilmir. Lakin onun lam tl rini s
r ver m: cariy nin öz a as dünyaya g tirm si Qiyam tin lam tl -
rind ndir. Habel ç lpaq, ayaqyal n (s fill rin4) xalqa r hb rlik etm si Qiya-
tin lam tl rind ndir. H mçinin qoyun-quzu otaran çobanlar n hündür
binalar tikm kd bir-biri il yar mas Qiyam tin lam tl rind ndir. (Qiyam t
saat ) yaln z Allah n bildiyi be eyd n biridir”. Sonra Pey mb r (bu ay ni5)
oxudu: “H qiq n, Qiyam tin qopaca vaxt ancaq Allah bilir. Ya ist -
diyi vaxt göyd n O ya r, b tnl rd olan O bilir. Heç k s s r n qaza-
naca bilm z. Heç k s harada öl yini bilm z. Allah is , übh siz ki,
r eyi Bil ndir, r eyd n X rdard r!”6
1 bu Hureyr Pey mb rin s hab sidir. Ad : Abdur-R hman ibn S xr d-Dovsidir.

Hicr tin 59-cu ilind 87 ya nda v fat etmi dir.
2 Dini bax mdan yerin yetirilm si vacib olan. Qurani K rimin bir çox ay rind keç n
bu sözün ba qa m nalar da vard r.
3 Quranda buyurulur ki: “...namaz möminl mü yy n olunmu vaxtlarda vacib edil-
mi dir” (“ n-Nisa” sur si, 103).
4 S fal t iç risind ya ayan, avara, s rg rdan, s rs ri, d r.
5 Ay sözü bir neç m nan ifad edir. Bunlar: (a) Quran sur rinin ibar t oldu u hiss -
r; (b) möcüz ; (c) lam t; (d) ibr t.
6 “Lo man” sur si, 34.
66
man kitab
Sonra o adam dönüb getdi. Pey mb r : “O adam geri qaytar n!”– dey
buyurdu. (S hab r onun dal nca getdil r,) lakin ondan bir r- lam t gör-
dil r. Onda Pey mb r dedi: “Bu, C brail idi. nsanlara dinl rini öyr t-
g lmi di”.
: : (...)- [ ]
. (( )) :
[98]-6-(...) ........ bu H yyan t-Teymiy1 h disi bu isnadla eyni il r vay t

etmi dir. F t onun r vay tind : “K niz a as do aca zaman” ifad si ke-
çir ki, burada (k niz deyildikd ) cariy rn rd tutulur.
slam n dir? slam n xüsusiyy tl ri
: ( )- [ ]
: (( )) : :
(( )) : !
)) : ! : :
)) : ! : : ((
)) : ! : : ((
:
: ((
Ð ÏÎ Í Ì Ë Ê É ÈÇ Æ Å Ä Ã Â Á À ¿ ¾ ½[
ZÚ Ù Ø × ÖÕ Ô Ó Ò Ñ
1 Ad : Y hya ibn S id ibn H yyand r.

67
: (( )) :
.(( ))
[99]-7-(10) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, (bir d ) Pey mb r

(s hab rin ): “M sual verin!”- dey buyurdu. S hab r ondan söz soru -
maqdan ehtiyat etdil r. El bu vaxt bir n r g lib Pey mb rin dizl rinin
yan nda (yer ) oturdu v : “Ey Allah n elçisi! slam n dir?”– dey soru du.
Pey mb r buyurdu: “Heç bir eyi Allaha rik qo mamal san, (f rz buyu-
rulmu ) namazlar (vaxtl -vaxt nda) q lmal san, (vacib buyurulmu ) z kat ver-
lis n v Ramazan ay oruc tutmal san”. Adam: “Do ru söyl din!”– dedi.
Sonra o: “Ey Allah n elçisi! man n dir?”– dey soru du. Pey mb r buyur-
du: “Allaha, Onun m kl rin , Onun Kitab na, Onunla qar la aca na v
Onun elçil rin , habel (öldükd n sonra) diril yin v q rin ham na
iman g tirm lis n”. Adam: “Do ru söyl din!”– dedi. Sonra o: “Ey Allah n el-
çisi! Ehsan n dir?”– dey soru du. Pey mb r buyurdu: “Allahdan, sanki,
Onu görürmü n kimi qorxmal san; s n Onu görm n d , (bil ki,) O, s ni
görür”. Adam: “Do ru söyl din!”– dedi. Sonra o: “Ey Allah n elçisi! Qiyam t
zaman qopacaq?”– dey soru du. Pey mb r buyurdu: “Bu haqda soru-
ulan soru andan çox bilmir. Lakin onun lam tl rini s x r ver m:
qad n öz a as dünyaya g tirm sini görs n, (bil ki,) bu, Qiyam tin lam t-
rind ndir. Habel ayaqyal n, ç lpaq, s fil cahill rin yer üzünd a al q et-
si Qiyam tin lam tl rind ndir. H mçinin (qoyun-quzu) otaran çobanlar n
hündür binalar tikm kd bir-biri il yar mas Qiyam tin lam tl rind ndir.
(Qiyam tin vaxt is ) yaln z Allah n bildiyi be qeybi (m n) biridir.
Sonra Pey mb r (bu ay ni) oxudu: “H qiq n, Qiyam tin qopaca vaxt
ancaq Allah bilir. Ya ist diyi vaxt göyd n O ya r, b tnl rd olan O
bilir. Heç k s s r n qazanaca bilm z. Heç k s harada öl yini bilm z.
Allah is , übh siz ki, r eyi Bil ndir, r eyd n X rdard r!”
Sonra bu adam qalx b getdi. Pey mb r : “Onu yan ma g tirin!”– dey
buyurdu. (S hab r) onu axtard lar, lakin tapa bilm dil r. Onda Pey m-
r dedi: “Bu, C brail idi. st yirdi ki, (dininizi) öyr siniz. (Çünki) siz sual
verm kd n ç kindiniz”.
68
man kitab
-( )
2-ci f sil. slam n rüknl rind n biri say lan
namazlar n b yan edilm si
- ( )- [ ]
: -
)) : : (( )) :
(( )) : : ((
! : : (( )) : :
.(( )) :
[100]-8-(11) ........ T lh ibn Ubeydullah demi dir: “N cd1 hlind n olan,

saçlar da q bir n r Pey mb rin yan na g ldi. Biz uzaqdan onun gurul-
tulu s sini e idir, amma n dediyini anlam rd q. N hay t, o, Pey mb
yax nla v (biz ) ayd n oldu ki, o, slam bar sind soru ur.2 Pey mb r
buyurdu: “Günd lik olaraq be vaxt namaz (q lmal san)”. Adam soru du: “M -
bundan ba qas vacib buyurulubmu?” (Pey mb r ) dedi: “Xeyr, yaln z
könüllü olaraq q ld ndan ba qa. Habel Ramazan orucunu da (tutmal san)”.
Adam soru du: “M bundan ba qas vacib buyurulubmu?” (Pey mb r )
dedi: “Xeyr, yaln z könüllü olaraq tutdu undan ba qa”. Pey mb r ona z -
kat n vacibliyini d bildirdi. Adam soru du: “M bundan ba qas vacib buyu-
rulubmu?” (Pey mb r ) dedi: “Xeyr, yaln z könüllü olaraq verdiyind n ba -
1 N cd deyildikd M kk il raq aras nda olan razil r n rd tutulur.

2 bn H r demi dir: “H disd h cc ziyar ti zikr olunmur. S bi d budur ki, ya h min
vaxt h h cc ziyar ti vacib buyurulmam r, ya da h disi n ql ed n ravil rd n biri bunu ix-
tisar etmi dir. kinci ehtimal n daha do ru oldu unu Buxarinin Oruc kitab nda n ql etdiyi, s-
mail ibn C rin atas bu Suheyld n r vay t etdiyi h dis sübuta yetirir. Bu h disd deyilir ki,
Pey mb r ona ri t hkamlar x r verdi. Buna da yerd qalan f rz ll r, h tta (b -
zi) müst bl r d aiddir” (“F th l-Bari”, 1/73).
69
qa”. Adam: “Vallahi ki, m n buna (heç n ) art rmayaca am1 v bundan (heç n )
skiltm m”– dedi v dönüb getdi. Pey mb r buyurdu: “ r do ru
deyirs ,2 nicat tapacaqd r”.
(...)- [ ]
.(( )) (( )) :
[101]-9-(...) ........ (r vay tçil r) bu h disi Malikin r vay t etdiyi isnadla – T l-
ibn Ubeydullahdan, o da Pey mb rd n r vay t etmi r. Sad olaraq
(bu h disin ax nda) Pey mb r : “Onun atas na and olsun, 3 r do ru de-
yirs , nicat tapacaqd r”, yaxud: “Onun atas na and olsun, r do ru deyirs ,
nn gir kdir”– demi dir.
-( )
3-cü f sil. slam n rüknl ri haqq nda sual verm k
: : ( )- [ ]
:
! :
: (( )) : : (( )) :
: (( )) : : (( )) :
: (( )) :
1 bn H r demi dir: “Pey mb r onun bu cür and içm yin , y ni dig r xeyirxah l-
ri yerin yetirm yin etiraz etm mi dir. Ola bilsin ki, bu m qamda Pey mb r onun s-
lamda t oldu unu n al b, onu a r yükl yükl k ist mi dir” (“F th l-Bari”, 8/241).
2 Y ni dediyin l ed r v vacib buyurulanlar yerin yetir rs , C nn daxil olar.
3 Bu h disd Pey mb r h qiqi m nada and içm mi , ksin , bu sözü bl rin ad tin
uy un olaraq dilucu söyl mi dir. Bu xüsusda Uca Allah buyurur: “Allah sizi q sdiniz ol-
madan içdiyiniz andlara gör c zaland rmaz...” (“ l-Maid ” sur si, 89).
ola da bilsin ki, bu, Allahdan qeyrisin and içm k qada an edilm mi n vv l ba ver-
mi dir, yaxud bununla Pey mb r : “Onun atas n R bbin and olsun!” dem k ist mi dir.
(“F th l-Bari”, 1/73; “Avnul-M bud”, 9/57).
70
man kitab
(( )) : : (( )) :
: (( )) : : (( )) :
: (( )) :
: (( )) : : (( )) :
.(( )) : ! :
[102]-10-(12) ........ s ibn Malik demi dir: “Biz Pey mb rd n (h r
hans ) bir ey haqq nda soru maq qada an edilmi dir. (Odur ki,) çöl halisin-
1
n a ll 2 bir adam n g lib qula z e id -e id Pey mb sual verm -

si biz xo g lirdi. Bir d bir b vi g lib dedi: “Ey Muh mm d!3 Gönd r-
diyin adam yan za g ldi v söyl di ki, guya s n, Allah n s ni (b riyy )
elçi gönd rdiyini deyirs n?” Pey mb r : “O, do ru söyl mi dir”– dedi.
Adam soru du:
– Göyü yaradan kimdir?
– Allahd r!
– Yeri yaradan kimdir?
– Allahd r!
– Bu da lar dik ld n v onlar n üstünd yaratd qlar yaradan kimdir?
– Allahd r!
1 Burada “qada an edilmi dir” deyildikd heç bir z rur t olmadan yersiz sual verm k n -
rd tutulur. R vay tl rin birind Pey mb r buyurmu dur: “Allah sizl analar n üzün
olma , q z u aqlar diri-diri yer gömm yi, (borcu qaytarmaqdan) boyun qaç rma v
“ver”– dey k (haqq z olmayan bir eyi) t b etm yi qada an etmi dir. Habel söz g zdir-
yinizi, çox sual verm yinizi v var-dövl ti israf etm yinizi xo lam r” (“S hih l-Buxari”, 2408).
Haqq öyr nm k m qs dil sual verm kd is heç bir q bah t yoxdur. Uca Allah buyurur:
r bilmirsinizs , Zikr hlind n soru un” (“ n-N hl” sur si, 43).
2 “A ll ” deyildikd b- rkanla sual ver n, h m d mühüm m r bar soru an
göz l t rzd müraci t ed n kims n rd tutulur. Bel ki, çöl hlinin ks riyy ti cahil v
kobud olur. bu Hureyr nin bu xüsusda r vay t etdiyi h disd Pey mb r buyurmu -
dur: “Çöld ya ayan adam n zak tsiz olar. Ova alud olan adam (haqdan) qafil olar. Pad ah n
qap na g n adam (ya oradak naz-nem tl ri görüb bunlara tamah salmaqla, ya da onun etdi-
yi haqs zl qlara göz yummaqla) fitn m ruz qalar. Bir d ki, adam pad aha (yaltaqcas na) n
r çox yax nla arsa, bir o q r d Allahdan uzaq dü r” (“Müsn d imam hm d”, 2/371;
“Silsil tul- hadis s-S hih ”, 1272).
3 Ola bilsin ki, bu hadis Allah n: “Pey mb ri, öz aran zda bir-birinizi ça rd z ki-
mi ça rmay n...” ay si ( n-Nur, 63) nazil olmam dan vv l ba vermi dir. Ola da bilsin ki, ay
nazil olduqdan sonra ba vermi , lakin h min b vinin bu qada adan x ri olmam r.
71
– S ni and verir m göyü v yeri yaradan, da lar dik ld n Allaha, de gö-

rüm, do rudanm Allah s ni pey mb r gönd rib?
– B li!
– Gönd rdiyin adam gec v gündüz be vaxt namaz q lma n biz vacib
buyuruldu unu söyl di.
– Do ru söyl mi dir.
– S ni and verir m s ni elçi gönd n Allaha, de görüm, bunu s Allah-
mr edib?
– B li!
– Gönd rdiyin adam mal zdan z kat verm yin biz vacib buyuruldu-
unu söyl di.
mr edib?
– B li!
– Gönd rdiyin adam (h r g n) ilimizd Ramazan ay oruc tutma n bi-
vacib buyuruldu unu söyl di.
mr edib?
– B li!
– Gönd rdiyin adam bizl rd n imkan olan kims (Allah n) Evini ziya-
t etm yin vacib buyuruldu unu söyl di.
s) dedi: “Sonra o adam: “S ni haqq il gönd n Allaha and olsun ki,
n buna (heç n ) art rmayaca am v bundan (heç n ) skiltm m”–
dedi v dönüb getdi. Pey mb r buyurdu: “ r do ru deyirs , mütl q C n-
gir kdir”.
: : (...)- [ ]
. : :
72
man kitab
[103]-11-(...) ........ s : “Quranda1 biz Pey mb rd n (h r hans ) bir

ey haqq nda soru maq qada an edilmi di”- dedi v h disi yuxar dak kimi
vay t etdi.
-( )
4-cü f sil. C nn aparan iman n, habel mr olunan eyl rd n
möhk m yap an kims nin C nn gir yinin b yan olunmas
: : : ( )- [ ]
:
: -! -! :
: : (( )) : ((- - )) :
.(( ))
[104]-12-(13) ........ bu yyub2 demi dir: “Pey mb r s rd ik n bir

vi onun qar na ç xd v onun d sinin ovsar ndan (v ya noxtas ndan)
tutub dedi: “Ya R sulullah, (yaxud ey Muh mm d), m ni C nn yax nla -
racaq v at n uzaqla racaq ey bar m x r ver”. Pey mb r
özünü toxtaq saxlad , sonra s hab rin t f göz g zdirib: “(Adam) haqqa
yön ldildi, (yaxud hiday 3 qovu duruldu)”– dedi, sonra da (ondan): “Nec
dedin?”– dey soru du. Adam sual t krar etdikd n sonra Pey mb r bu-
yurdu: “G k Allaha ibad t ed n v heç bir eyi Ona rik qo mayasan,
namaz q lasan, z kat ver n v qohum- qr ba il laq saxlayasan!4 ( ndi is )
nin ovsar burax”.
1Uca Allah buyurur: “Ey iman g tir nl r! Siz agah olunca xo unuza g lm k eyl r
bar sind soru may n...” (“ l-Maid ” sur si, 101).
2 bu yyub l- nsari l-X zr ci Pey mb rin s hab sidir. Ad : Xalid ibn Zeyddir.
O, hicr tin 52-ci ilind Konstantinopolun f thi u runda ged n döyü hid olmu dur.
3 Maarifl ndirm k, do ru yol göst rm k, r hb rlik etm k, az nl qdan xilas edilib slam n
nurlu yoluna yön lm kdir.

4 mkan daxilind qohum- qr baya yax q etm k, onlara l tutmaq, qar la qda on-
lara salam verm k, onlar ziyar t etm k v ba qa bu kimi haqlar öd k h r bir müs l-
man n borcudur.
73
: : (...)- [ ]
.
[105]-13-(...) ........ Muh mm d ibn Osman ibn Abdullah ibn M vh b v
atas Osman, Musa ibn bu T lh nin bu yyubdan, o da Pey mb rd n
bu h disin b nz rini r vay t etdiyini e itmi r.
: : (...)- [ ]
: :
)) : . :
)) : ((
.(( )) : .((
[106]-14-(...) ........ bu yyub demi dir: “Bir n r Pey mb rin yan na
lib dedi: “M ni C nn yax nla racaq v oddan uzaqla racaq bir li
öyr t ki, onu yerin yetirim”. Pey mb r buyurdu: “G k Allaha iba-
t ed n v heç bir eyi Ona rik qo mayasan, namaz q lasan, z kat ver n
qohum- qr bana yax q ed n!” Adam dönüb getdikd n sonra Pey m-
r dedi: “ r mr edil nl rd n möhk m yap sa, C nn daxil olar”.
Dig r r vay td : “ r bundan möhk m yap sa...”– demi dir.
: : : ( )- [ ]
! : :
)) : .
: : ((
.(( ))
[107]-15-(14) ........ bu Hureyr demi dir: “(Bir d ) bir b vi Pey m-
rin yan na g lib dedi: “Ya R sulullah! M el bir l öyr t ki, onu yeri-
yetir yim t qdird C nn daxil olum”. Pey mb r buyurdu: “Allaha
ibad t et v Ona heç k si rik qo ma, f rz buyurulmu namazlar q l, vacib
buyurulmu z kat ver v Ramazan ay oruc tut!” B vi dedi: “Can m lind
olan Allaha and olsun ki, m n heç vaxt buna heç n art rmayaca am v bundan
74
man kitab
heç n skiltm m”. O ged nd n sonra Pey mb r buyurdu: “C nn t

hlind n olan bir adama bax b zövq almaq ist niniz varsa, qoy buna baxs n”1.
: - ( )- [ ]
! : :
.(( )) :
[108]-16-(15) ........ Cabir demi dir: “Nom n ibn Qovq l Pey mb rin
yan na g lib dedi: “Ya R sulullah! De görüm, r m n vacib buyurulmu na-
mazlar q lsam, haram haram say b 2 (ondan uzaq olsam), halal da halal q -
bul ets m, C nn gir mmi?” Pey mb r : “B li!”– dey cavab verdi.
: (...)- [ ]
! : :
. :
[109]-17-(...) ........ Cabir : “Nom n ibn Qovq l dedi: “Ya R sulullah!...”

dey (yuxar dak ) h disi eynil r vay t etmi v bu h disd : “v buna heç n
art rmasam...” sözünü lav etmi dir.
: : (...)- [ ]
:
(( )) :
. :
[110]-18-(...) ........ Cabir demi dir: “Bir n r Pey mb rd n soru du:

“De görüm, r m n vacib buyurulmu namazlar q lsam, Ramazan ay oruc
tutsam, halal halal q bul ets m, haram da haram (say b ondan uzaq olsam) v
1 H disd n aç q-ayd n görünür ki, Pey mb r bu adam n öl k vacib buyurulanlar

yerin yetir yini v C nn daxil olaca bilirdi.
2 bn Useymin demi dir: “Haram t rk ed n adam onun haram oldu unu etiqad etm n
rk ed rs , bu, Allah üçün yerin yetirilmi ibad t say la bilm z. M n, r bir adam rab
haram buyuruldu una gör yox, xo lamad ndan dolay t rk ed rs , buna gör savab qazan-
maz v r onu haram say b t rk ed rs , buna gör savab qazanar” (“ rhul- rb in”, 1/23).
75
buna heç n art rmasam, C nn daxil olaramm ?” Pey mb r : “B li!”– dey

cavab verdi. Onda adam dedi: “Vallahi ki, m n buna heç n art rmayaca am”.
-( )
5-ci f sil. slam n rüknl rinin v sas
dayaqlar n b yan olunmas
: ( )- [ ]
)) :
: (( :
. :
[111]-19-(16) ........ bn Öm r r vay t edir ki, Pey mb r demi dir:
slam be ( sas) üz rind qurulmu dur: t kAllahl q bul etm k, namaz q l-
maq, z kat verm k, Ramazan orucunu tutmaq v h cc etm k”.
Bir n r (ibn Öm rd n) soru du: “(M r bu h dis) h cc etm k v Ramazan
orucunu tutmaq (t rtibi il r vay t edilm mi dirmi)?” bn Öm r dedi: “Xeyr,
Ramazan orucunu tutmaq v h cc etm k! M n h disi Pey mb rd n bu t r-
tibl d e itmi m”.
: : (...)- [ ]
: )) : :
.((
[112]-20-(...) ........ bn Öm r r vay t edir ki, Pey mb r demi dir:
slam be ( sas) üz rind qurulmu dur: Allaha ibad t etm k v Ondan ba qa
(mövcud olan bütün qondarma tanr lar ) inkar etm k, namaz q lmaq, z kat
verm k, h cc etm k v Ramazan orucunu tutmaq”.
: : (...)- [ ]
: )) : : :
.((
76
man kitab
[113]-21-(...) ........ bn Öm r r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “ s-

lam be ( sas) üz rind qurulmu dur: Allahdan ba qa (ibad haqq olan) m -
budun olmad na v Muh mm din Allah n qulu v elçisi oldu una ahidlik et-
k, namaz q lmaq, z kat verm k, h cc etm k v ramazan orucunu tutmaq”.
: : : (...)- [ ]
)) : : :
.(( :
[114]-22-(...) ........ Tavus r vay t edir ki, bir n r Abdullah ibn Öm de-
di: “(Allah yolunda) vuru mayacaqsanm ?!” bn Öm r (ona) bel cavab verdi:
“M n Pey mb rin bel dediyini e itmi m: “ slam be ( sas) üz rind qu-
rulmu dur: Allahdan ba qa (ibad haqq olan) m budun olmad na ahidlik
etm k, namaz q lmaq, z kat verm k, Ramazan orucunu tutmaq v h cc etm k”.
-( )
6-c f sil. Uca Allaha, Onun elçisin v dinin hökml rin iman
tirm yi mr etm k, din d t etm k, din haqq nda sual verm k,
dini qorumaq v dind n bix r olanlara onu t bli etm k
: : ( )- [ ]
:- - :
! : :
: .
)) :- - (( : ))
.
. (( )) : ((
[115]-23-(17) ........ bn Abbas demi dir: “(Bir d ) Abdul-Qeys (q bil si-

nin) nümay nd ri Pey mb rin yan na g lib dedil r: “Ya R sulullah! Bizim
77
bu camaat R bi q bil sind ndir. S ninl bizim aram zda Mud r q bil sinin ka-
firl ri durur. Bu s bd n d biz s nin yan na yaln z haram aylarda1 g bilirik.
Odur ki, biz el bir ey mr et ki, onu h m özümüz yerin yetir k, h m d geri-
qalanlar za x r ver k”. Pey mb r buyurdu: “Siz dörd eyi mr edi-
m v dörd eyi qada an edir m: (siz ) Allaha iman g tirm yi; (sonra o bunu
onlara izah edib dedi:) Allahdan ba qa (ibad haqq olan) m budun olmad -
na v Muh mm din Allah n elçisi oldu una ahidlik etm yi, namaz q lma , z -
kat verm yi v ld etdiyiniz q nim tl rin be birini (xums2) verm yi ( mr
edir m). V sizl dubban 3, h nt mi4, n qiri5 v muq yy ri6 qada an edir m”.
f (ibn Hi am) öz r vay tind bunu da lav etmi dir: “Allahdan ba qa
(haqq) m bud olmad na” – dedi v bir (barma ) qatlad ”.
. (...)- [ ]
- : : : : -
: :
)) : . : ((- - )) :
! : : .(( - -
: : : : .
)) : . :
((
1 Pey mb r demi dir: “Zaman Allah göyl ri v yeri yaratd günd n b ri heç d yi -
n dövran etm kd dir. l on iki aydan ibar tdir. Bunlardan dördü haram aylard r. (Ha-
ram aylardan) üçü – Zülq , Zülhicc v Muh rr m dalbadal g lir. (Dördüncüsü is ) Mud r
bil sinin (dig r on bir aydan üstün tutdu u) v Cümad l-axir il aban (aylar ) aras nda
keç n R b ay r” (“S hih l-Buxari”, 3197).
2 Xums – h rbi q nim tl rin be bir hiss si. Bu bir hiss yen d be hiss bölünür v
sonra onun be bir hiss si müs lman hökmdar n lind qal r, qalan be dörd hiss is
Quran bölgüsün uy un olaraq Muh mm d Pey mb rin qohumlar – Ha imin zürriyy ti,
yetiml r, kas blar v ehtiyac içind olan müsafirl r aras nda paylan r.
3 Dubba – rab saxlamaq üçün qurudulmu boran dan düz ldilmi qab.
4 H nt m – t rkibin yun v qan qat lm gild n düz ldilmi ya l r ngli cürd k. vv ll r
bu cür qablarda rab saxlayard lar.
5 N qir – rab saxlamaq üçün içi oyulmu xurma kötüyünd n düz ldilmi qab.
6 Muq yy r – rab saxlamaq üçün yanlar qatranla malalanm qab.
78
man kitab
)) : . : :- : – : :- -
. (( )) : .((
[116]-24-(...) ........ bu C mr demi dir: “(Bir d ) m n ibn Abbas n önün-

oturub (g n) adamlar n dedikl rini ona, onun dedikl rini d onlara t r-
cüm 1 edirdim. El bu vaxt bir qad n ibn Abbas n yan na g lib ondan saxs
qabda saxlan lan (meyv ) ir si bar soru du.2 bn Abbas dedi: “(Bir d )
Abdul-Qeys (q bil sinin) nümay nd ri Pey mb rin yan na g ldil r v
Pey mb r (onlardan): “Siz kimi t msil edirsiniz? (yaxud siz kiml rd nsi-
niz)?”– dey soru du. Onlar: “R bi (q bil sind nik)”– dey cavab verdil r.
(Pey mb r ) buyurdu: “Xo g lib, s fa g tirmisiniz! Allah sizi utand rma-
n, pe man el sin!” Onlar dedil r: “Ya R sulullah! Biz s nin yan na uzaq
rd n g lmi ik. S ninl bizim aram zda Mud r q bil sinin kafirl ri durur.
Bu s bd n d biz s nin yan na yaln z haram aylarda g bilirik. Odur ki,
biz (haqq batild n ay rd ed n) b lli bir ey mr et ki, onu gerid qalanlar za
r ver k, onun say sind C nn gir k”. Pey mb r onlara dörd eyi
mr etdi, dörd eyi qada an etdi: Onlara T k Allaha iman g tirm yi mr et-
dikd n sonra soru du: “Bilirsinizmi, T k Allaha iman g tirm k n dem kdir?”
Onlar: “Allah v Onun r sulu daha yax bilir!”– dedil r. Pey mb r buyur-
du: “(Bu,) Allahdan ba qa (ibad haqq olan) heç bir m budun olmad na
Muh mm din Onun elçisi oldu una had t g tirm k, namaz q lmaq, z -
kat verm k, Ramazan orucunu tutmaq v q nim tl rd n be birini verm -
yinizdir”. (Pey mb r ) onlara dubban , h nt mi, muz ff ti (yaxud n qiri,
3
ya da muq yy ri)4 qada an etdi. (Sonra) dedi: “Buyurduqlar yadda saxla-

n v bunlar arxan zda qalanlara x r verin”.
bu B kr (ibn bu eyb ) öz r vay tind : “Arxan zdak lara”– demi dir
onun r vay tind “muq yy r” sözü yoxdur.
1 Deyil gör , bu C mr fars dilini bilirmi v cn bil rin dedikl rini bn Abbasa t r-
cüm edirmi . Lakin bu Amr ibn s-S lah bunu ba qa cür izah edib demi dir: “Dü ünür m
ki, bu C mr bn Abbas n sözünü izdihamdan dolay onu e itm n kims çatd r v ya
bn Abbas n söyl dikl rini anlamayan kims onun sözl rinin m zini ba a sal rd ”.
2 Bu h dis qad n öyr nm k m qs dil nam hr m ki iy bilavasit sual verm yinin caiz
oldu una d lal t edir.
3 Muz ff t, yaxud muq yy r – rab saxlamaq üçün yanlar qatranla malalanm qab.
4 Bu, ob nin sözl ridir.
79
: : (...)- [ ]
: :
. :
.(( )) :- - :
[117]-25-(...) ........ Qurr ibn Xalid bu h disi bu C mr n, o da bn Abbas-
dan, o da Pey mb rd n , ob nin bu C mr n r vay t etdiyi h dis b n-
r bir kild r vay t etmi dir. (Bu r vay td Pey mb r ) demi dir: “M n
siz dubban n, n qirin, h nt min v muz ff tin içind haz rlanan rab qada-
an edir m”. bn Muaz öz atas ndan r vay t etdiyi h dis bunu da lav etmi -
dir: “Pey mb r c Abdul-Qeys 1 bel demi dir: “S nd iki xisl t vard r
ki, Allah onlar sevir. (Bu,) mülayimlik v t mkinli olmaqd r”.
: : ( )- [ ]
: - :
: -
!
: )) :
.
: ! : .(( :
- )) : : - (( ! ))
: .(( - -
: :
! : .(( )) :
)) :
.(( )) : : .((
[118]-26-(18) ........ Q tad demi dir: “Abdul-Qeys q bil sind n Pey m-
rin yan na g n nümay nd r aras nda olanlardan birisi biz bel
vay t etmi dir. S id ibn rub demi dir: “Q tad bu h disi bu N dr -
1 Ad : Munzir ibn Aizdir .

80
man kitab
n, o da bu S id l-Xudrid n1 r vay t etmi dir ki, Abdul-Qeys q bil sin-

n bir d st adam Pey mb rin yan na g lib dedi: “Ey Allah n pey m-
ri! Biz R bi q bil sind nik. S ninl bizim aram zda Mud r q bil sinin
kafirl ri durur. Buna gör d biz s nin yan na yaln z haram aylarda g
bilirik. Odur ki, biz el bir ey mr et ki, onu gerid qalanlar za x r
ver k v ona l ed yimiz t qdird C nn daxil olaq”. Pey mb r
buyurdu: “Siz dörd eyi mr edir m v dörd eyi qada an edir m: Allaha
ibad t edin v heç bir eyi ona rik qo may n, namaz q n, z kat verin, Ra-
mazan ay oruc tutun v ( ld etdiyiniz) q nim tl rin be birini (xums)
verin.2 V sizl dörd eyi – dubban , h nt mi, muz ff ti v n qiri qada an
edir m”. Onlar: “Ey Allah n pey mb ri, n qir haqq nda n bilirs n?” Pey-
mb r dedi: “B li! Bu bir kötükdür ki, siz onda oyuq aç b için quteya3,
yaxud quru xurmalar at rs z, sonra da üstün su tökürsünüz. N hay t,
onun q cq rmas dayand qdan sonra ondan içirsiniz. 4 Bel , i o yer çat r
ki, biriniz (kefl nib) öz misi o lunu q ncdan keçirir”5.
bu S id) dedi: “Camaat aras nda bel bir hadis il üzl mi (v aya n-
dan) yara alm bir adam var idi. Bu adam deyirdi ki: “M n utand mdan
yaran Pey mb rd n gizl dirdim”.
1 bu S id l-Xudri l- nsari l-X zr ci Pey mb rin s hab sidir. Ad : S d ibn Ma-

likdir. O, hicr tin 74-cü ilind v fat etmi dir.
2 H disd Pey mb r : “Siz dörd eyi mr edir m...” demi , lakin be ey sadalam r.
Bunun izah bel dir ki, Pey mb r onlara daimi olaraq Allaha ibad t edib heç bir eyi ona
rik qo mama , namaz q lma , z kat verm yi v oruc tutma mr etmi , xumsu is yaln z
cihad olaca t qdird verm yi buyurmu dur. Ya da ki, z kat ümumi kild , xumsu is xü-
susi kild qeyd etmi v onu da z kata aid etmi dir.
3 Quteya – xurma növüdür, bu xurmaya “ ihriz” d deyilir.
4 Xurmadan v ba qa bu kimi meyv rd n haz rlanm içki q cq rd qdan sonra raba

çevrilir dey , ri t onu içm yi haram buyurur. Buna bc “xamr” ( ) – xumarland de-
yilir. Lakin ist nil n meyv ir sini q cq rmam dan vv l içm k halald r. Onu da qeyd etm k
laz md r ki, rab n çox v ya az içilm sind heç bir istisna yoxdur, haram el haramd r. H -
disl rin birind Pey mb r buyurmu dur: “Çoxu s rxo ed n h r bir eyin az da haram-
r” (“S hih l-Cami s-S ir”, 10467).
5 Uca Allah buyurur: “Ey iman g tir nl r! übh siz ki, s rxo edici içki d , qumar da,
tap nmaq m qs dil dik qoyulmu da lar da, fal oxlar da eytan lind n olan murdar
eyl rdir. Bunlardan ç kinin ki, b lk nicat tapas z. H qiq n, eytan s rxo edici içki v
qumar vasit sil sizin aran za dav t v kin salmaq, sizi Allah yad etm kd n v namazdan
ay rmaq ist r. Siz buna son qoyacaqs zm ?” (“ l-Maid ” sur si, 90-91).
81
n soru dum: “B s n iç k, ya R sulullah?” Dedi: “A zlar ipl ba la-

nan tuluqlarda”1 (G n adamlar) dedil r: “Ya R sulullah! Bizim razil rimiz
siçovulla doludur. Onlar n lind n d ri qablar salamat qalm r”. Pey mb r
buyurdu: “Siçovullar onlar yes r d , siçovullar onlar yes r d , siçovullar
onlar yes r d !”
(Sonra) Pey mb r c Abdul-Qeys dedi: “S nd iki xisl t vard r ki,
Allah onlar sevir. (Bu,) mülayimlik v t mkinli olmaqd r”.
: (...)- [ ]
- - :
)) :
.(( )) : : : .((
[119]-27-(...) ........ Q tad : “O hey td olanlardan bir çoxlar bu h disi m

vay t etmi dir”– demi v bu N dr nin bu S id l-Xudrid n r vay t et-
diyi: “Abdul-Qeys q bil sinin nümay nd ri Pey mb rin yan na g ldik-
.....” h disini bn Uleyy nin r vay t etdiyi kimi r vay t etmi dir. Ancaq bu
disd : “Onun içind quteya v ya xurma il suyu qar rs z” deyilir. Bu
disd : “ bu S id dedi: “Yaxud xurma qat rs z” zikr edilm mi dir.
: : (...)- [ ]
: : :
! :
! : .(( )) :
.(( - )) :
[120]-28-(...) ........ bu S id l-Xudri demi dir: “Abdul-Qeys q bil sinin

nümay nd ri Pey mb rin yan na g ldikl ri vaxt dedil r: “Ey Allah n
pey mb ri! Allah bizi s f da el sin, (de gör k,) içil k eyl rd n biz
r m sl tdir?” (Pey mb r ): “N qird 2 içm yin!”– dedi. Onlar soru -
1 çind maye, ya v s. saxlamaq üçün qab kimi i dil n, a lama il haz rlanm bütöv
qoyun v ya keçi d risi.
82
man kitab
dular: “Ey Allah n pey mb ri! Allah bizi s f da el sin, n qirin n oldu u-
nu bilirs nmi?” (Pey mb r ) dedi: “B li, (bu,) ortas nda oyuq aç lm bir
kötükdür, el d dubbada v h nt md (içm yin). Ancaq a ipl ba lanan
(d ri) qablardan istifad edin!”
-( )
7-ci f sil. K lmeyi- had v
slam qayda-qanunlar na d t etm k
- ( )- [ ]
: :
: :- : -
)) :
.((
[121]-29-(19) ........ Muaz demi dir: “Pey mb r m ni (Y ) gön-
rdi v dedi: “S n Kitab hlind n olan bir qövmün yan na gedirs n. Onlar
Allahdan ba qa (ibad haqq olan) m budun olmad na v m nim Allah n
elçisi oldu uma had t verm d t et. r bu i s ita t ets r, onla-
ra x r ver ki, Allah onlara günd lik olaraq be vaxt namaz q lma vacib bu-
yurmu dur. r bu i s ita t ets r, onlar x rdar et ki, Allah onlara
kat verm yi, varl lar ndan götürülüb kas blar na paylan lmas vacib buyur-
mu dur. r bu i d s ita t ets r, onda onlar n mallar n n qiym t-
lisini götürm kd n ç kin v m zlumun b dduas ndan qorx. Çünki onunla Allah
aras nda (bu b dduan n qar ala bil k) heç bir p rd yoxdur”1.
1 Bu h disd n bel n tic r ç r ki, bir n rd n r vay t edilmi x ri q bul etm k olar.
dis Muaz n dini hkamlar yax bildiyin , h m d f zil tli bir s hab oldu una d lal t
edir. Üst lik h dis, kafirl rl döyü mi n vv l onlar slama d t etm k, slama d t
etdikd d ilk vv l tövhidd n, sonra da n mühüm i rd n ba lama a da d lal t edir. H -
disd n be vaxt namaz q lma n vacib buyurulmas , zülm etm yin haram olmas , z kat y an
adama mallar n n qiym tlisini götürm yinin qada an edilm si aç q-ayd n görünür.
83
: : : (...)- [ ]
:
. (( )) : :
[122]-30-(...) ........ bu M d bu h disi V kinin h disin yax n m nada r va-

t etmi dir. (H disd ) bn Abbas demi dir: “Pey mb r Muaz Y gön-
rk n demi dir: “S n Kitab hlind n olan bir qövmün yan na gedirs n...”
: : (...)- [ ]
)) :
.((
[123]-31-(...) ........ bn Abbas r vay t edir ki, Pey mb r Muaz ibn

li Y gönd rk n demi dir: “S n Kitab hlind n olan bir qövmün
yan na gedirs n. El is ilk vv l onlar zz tli v Qüdr tli Allaha ibad t et-
d t et. r Allah tan salar,1 onlara x r ver ki, Allah onlara gec -
gündüz be vaxt namaz q lma vacib buyurmu dur. r buna l ets r,
onlar x rdar et ki, Allah onlara z kat verm yi – varl lar ndan götürülüb ka-
blar na paylan lma vacib buyurmu dur. Buna ita t ets r, (z kat ) onlar-
dan götür.2 Lakin insanlar n mallar n n qiym tlisini götürm kd n ç kin!”
1 Qaz yad demi dir: “Bu, Kitab hlinin Allah T al ni tan mad na d lal t edir. Onlar
zahird Allaha ibad t etdikl rini v Onu tan qlar göst rs r d , slind , Onu tan rlar...”
Yen o demi dir: “Y hudil rd n Allah m xluqata b nz n v Ona sur t ver n, yaxud
Onun s hv etdikd n sonra düzgün q rar verdiyini dey n, yaxud özl rinin Onun övladlar oldu-
unu iddia ed n, habel xristianlardan Ona övlad v ya zövc isnad ed n, Onun m xluqata qa-
dey n, h mçinin m cusil rd n v mü rikl rd n Onu layiqinc v sf etm n, yaxud
Ona rik qo an v Onun Xaliq oldu unu inkar ed n kims r, Allah tan ya bilm zl r. Onlar ta-
nd qlar m budu Allah ça rsalar da, O, Allah ola bilm z. Çünki o, v sf edilm si vacib buyu-
rulmu ilahi sif tl rl v sf edilm mi dir. Dem k, onlar pak v müq dd s Allah tan rlar”.
2 Bu d lildir ki, mal sahibi z kat verm kd n imtina etmi olsa bel , onun mal ndan z kat
xartmaq vacibdir.
84
man kitab
-( )
8-ci f sil. nsanlar: “L ilah ill llah, 1 Muh mm dun R sulullah”2

deyinc , namaz q b z kat verinc v Pey mb rin t bli
etdiyi h r bir ey iman g tirinc q r onlara qar vuru ma n
mr edilm si, h r kim bunu (a karda) yerin yetirs – slam haqq 3
istisna olmaqla – can v mal qorumu olar, gizli saxlad qlar 4
is Allaha aiddir, habel z kat verm kd n v ya slam haqlar ndan
birini yerin yetirm kd n boyun qaç ran kims qar vuru maq
bir d mirin slam qayda-qanunlar na ciddi miyy t verm si
1 T kAllahl n sübutu v had ti. M nas “Allahdan ba qa ibad layiq olan m bud
yoxdur” dem kdir. Müs lmanlar Uca Allahdan ba qa heç k v heç n ibad t etmir-
r. Çünki t kc Allah ilahi xilq tl r yaratma a qadirdir v h qiqi Allaha m xsus kamil
sif tl malik olan da Odur. Müs lmanlar bütl , ulduzlara, müq dd s varl qlara, pey-
mb rl v yaxud m kl ibad ti r dd edirl r. Çünki bütün bu sayd qlar z yara-
lm olub Xaliq , Yaradana möhtacd rlar. O is yenilm z qüdr t v qüvv t Sahibidir v
heç kim v heç n möhtac deyildir. Lakin bu had iman g tirm k v müs lman
olmaq üçün yeddi rt yerin yetirilm lidir. ks t qdird tövhid had ti o kims fay-
da verm z. Bunlar: (1) bu had tin mahiyy ti haqq nda bilikdir ki, nadanl qla bir araya
maz; (2) bu had tin do rulu una iman g tirm kdir ki, kk g tirm kl bir araya s -
maz; (3) q lbl v dil il bu had tin q bul edilm sidir ki, onun sözl rini dem kd n boyun
qaç rmaqla bir araya s maz; (4) bu had tin bütün t bl rin mütilikl tabe olmaqd r
ki, Allaha v Muh mm d Pey mb asi olmaqla bir araya s maz; (5) bu had ti dil
tir rk n t bii olan s mimiyy tdir ki, – yalanla bir araya s maz; (6) bu had v onu
yerin yetir nl b sl nil n m bb tdir ki, – tövhid v onu yerin yetir nl qar kin
ikrahla bir araya s maz; (7) Allahdan ba qa h r bir ey ibad td n l ç km k.
2 Allahdan ba qa (ibad haqq olan) m bud yoxdur v Muh mm d Allah n elçisidir.
3 Y ni cinay gör veril k c za. övkani demi dir: “Burada “ slam haqq ” deyil-
dikd ri tin buyurdu u qisas, dul zinakar n da qalaq edilm si v ba qa bu kimi c za-
larla qan tökm k n rd tutulur. (Bel hallarda qan tökm k is m qs uy undur)...”
(“Neylul- vtar”, 1/364).
4 Burada söhb t niyy td n v bu kimi gizli ll rd n gedir.
85
: : ( )- [ ]
:
: :
: : ))
: ((
: !
. !
[124]-32-(20) ........ bu Hureyr demi dir: “Pey mb rin v fat ndan
sonra bu B kr1 x lif seçildikd v bl rd n b zil ri küfr etdikd 2 Öm r
ibn X ttab bu B kr 3 dedi: “Pey mb r : “ nsanlar “l ilah ill llah” deyin-
q r onlara qar vuru maq m mr edildi.4 Odur ki, kim: “L ilah
ill llah” des – slam haqq istisna olmaqla – can v mal m nd n qoru-
mu olar. Onun (gizli saxlad qlar n) haqq-hesab is Uca Allaha aiddir”5–
buyurdu u halda s n n deyib onlarla vuru acaqsan?!” bu B kr dedi:
“Vallahi, m n namazla z kat bir-birind n ay ran (h r) k sl vuru aca am.
Çünki z kat mal n haqq r. Vallahi, r onlar R sulullaha verdikl ri z ka-
m nd n sirg r, buna gör onlarla hökm n vuru aca am”. Öm r ibn
ttab dedi: “Vallahi ki, m n izz t v qüdr t sahibi olan Allah n bu B krin
1 bu B kr s-Siddiq Pey mb rin s hab sidir. Ad : Abdullah ibn Osmand r. Hicr tin
13-cü ilind 63 ya nda v fat etmi dir.
2 Mürt d olanlar üç qisim idil r: bir qismi cahiliyy t dövründ ki etiqadlar na – bütp st-
liy qay td lar, bir qismi pey mb rlik iddias nda olan Museyl v sv d l- siy uy-
dular, bir qismi d müs lman olduqlar iddia etdikl ri halda, z kat verm kd n boyun qaç r-
lar v bunu inkar etdil r.
3 H min vaxt bu B kr mürt dl qar vuru ma a haz rl q görürdü.
4 bn Useymin demi dir: “Bu h dis, ümumiyy tl , kafirl rin ham na amil edilir. Lakin
t-Tovb ” sur sinin 29-cu ay si Kitab hlini istisna edir. Ay bel buyurulur: “Kitab veril n-
rd n Allaha v Axir t günün iman g tirm n, Allah n v Onun Elçisinin haram buyur-
du unu haram saymayan v h qiqi din olan slama etiqad etm nl rl , z lil gün qal b
öz ll ri il cizy verm m cbur oluncaya q r vuru un”. (Ay n görünür ki, Kitab h-
lind n cizy ver nl rl vuru maq qada and r)” (“ rhul- rb in”, 1/17).
5 Tiybi demi dir: “Biz: “L ilah ill llah” dey n v zahir n müs lman oldu unu göst n
heç bir kims qar vuru mamal , habel onun s mimi olub-olmad ara rmamal q”
(“Tohf tul- hv zi”, 7/283).
86
man kitab
köksünü bu döyü üçün aç b geni ndirdiyin ahid oldum v bunun haqq

oldu unu ba a dü düm”.1
: - ( )- [ ]
: : - :
: : )) :
.((

nsanlar “l ilah ill llah” deyinc q r onlarla vuru maq m mr edil-
di. Odur ki, kim “l ilah ill llah” des – slam haqq istisna olmaqla – can
mal m nd n qorumu olar. Onun (gizli saxlad qlar n) haqq-hesab is
Allaha aiddir”.
1 bn H r demi dir: “Bu h disd n bel n tic ç r ki, ri t hökml ri bar ictihad et-
k caiz v bunu Allaha v Onun Pey mb rin h val etm k (y ni Kitab v Sünn mü-
raci t) etm k vacibdir, habel bu xüsusda mübahis etm k, lakin sonunda daha do ru r
qay tmaq, üst lik mübahis ni bl , kobudlu a yol verm kl v mülayim kild apar-
maq (müs lman xlaq na) uy undur. Mübahis ed n k s do ru r yi anlayanad k ona hücc t
tirm k vacib. r d lil-sübutdan sonra inadkarl q ed rs , ona s rt münasib t göst rm k
caizdir. El d bir fikri sübuta yetirm k üçün Allaha and içm k m qs uy undur. H dis-
n h mçinin bel n tic d ç r ki, sad “l ilah ill llah” dey n (v had tin ikinci t -
fini,) y ni “Muh mm n R sulullah” dem n) kims ni (kafir sayaraq) q tl yetirm k qada-
and r. B li, bu, dan lmaz h qiq tdir. Yax b s “l ilah ill llah” dem kl o k s müs lman sa-
rm ? Daha do ru r y odur ki, xeyr, say lm r. ksin , bu adam imtahan edil k, sad
onu öldürm k qada and r. r o, Muh mm din Allah n elçisi oldu una had t g tirs v
slam hkamlar yerin yetirs , onun müs lman oldu una hökm verm k olar. Buna da d lil:
“(Pey mb rin ): “ slam haqq istisna olmaqla” sözüdür. B vi (bu xüsusda) demi dir: “T k-
Allahl q bul etm n bütp st kafir “l ilah ill llah” dediyi zaman (zahir n) onun mü-
lman oldu una hökm verils d , sonradan ona slam n hkamlar n ham q bul etm yi
bu din zidd olan batil inanclar n ham ndan uzaq olma m cbur etm k g kdir. Qald
ki, t kAllahl t sdiql yib Pey mb ri inkar ed n kims , bel si “Muh mm dun R sulul-
lah” dem yinc onu müs lman saymaq olmaz. r o, Muh mm din ancaq bl pey-
mb r gönd rildiyini etiqad edirmi , onun bütün insanlara elçi gönd rildiyini dem lidir.
r slamda vacib buyurulmu bir hökmü inkar ed rs , yaxud haram buyurulmu bir eyi ha-
lal sayarsa, ona etiqad ndan dönm k mr edilm lidir”. B vinin: “m cbur etm k g kdir” sö-
zünd n bel ç r ki, r h min adam slam qayda-qanunlar inkar ed rs , mürt d say lar...”
(“F th l-Bari”, 19/382).
87
: : (...)- [ ]
: :- -
)) :
.((
[126]-34-(...) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, Pey mb r demi dir:
nsanlar Allahdan ba qa (haqq) m budun olmad na ahidlik etm yinc , üs-
lik m v m nim t bli etdiyim iman g tirm yinc onlarla vuru maq m -
mr edildi. r buna l ets r – slam haqq istisna olmaqla – canlar
mallar m nd n qorumu olarlar. Onlar n (gizli saxlad qlar n) haqq-he-
sab is Allaha aiddir”.
: (...)- [ ]
(( )) : : - -
:
[127]-35-(...) ........ Cabir v bu Hureyr , bn Museyyibin bu Hurey-
n r vay t etdiyi h disin b nz rini bel r vay t etmi r ki, Pey mb r
buyurmu dur: “ nsanlarla vuru maq m mr edildi...”
: : : : [ ]
: : :
: : ))
Z¸ ¶ µ´ ³ ² ± ° [ : .((
[128] ........ Cabir r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “ nsanlar “l
ilah ill llah” deyinc q r onlarla vuru maq m mr edildi. r onlar
“l ilah ill llah” des r – slam haqq istisna olmaqla – canlar v mallar
nd n qorumu olarlar. (Gizli saxlad qlar n) haqq-hesab is Allaha aid-
dir”. Sonra Pey mb r (bu ay ni) oxudu: “Onlara öyüd-n sih t ver! S n
yaln z öyüd-n sih t ver ns n. S n onlar n üz rind hökmdar deyils n”1.
1 “ l- iy ” sur si, 21-22.

88
man kitab
: ( )- [ ]
: :
))
.(( [ ]
[129]-36-(22) ........ Abdullah ibn Öm r r vay t edir ki, Pey mb r

demi dir: “ nsanlar Allahdan ba qa (haqq) m budun olmad na v Muh m-
din Onun elçisi oldu una had t g tirm yinc , namaz q b z kat verm -
yinc , (onlarla) vuru maq m mr edildi. r (a karda bunu) yerin yetir-
r – [ slam haqq istisna olmaqla] – canlar v mallar m nd n qorumu
olarlar. Onlar n (gizli ll rinin) haqq-hesab is Allaha aiddir”.
: ( )- [ ]
: )) : :
.((
[130]-37-(23) ........ bu Malik1 atas ndan r vay t edir ki, Pey mb r

demi dir: “Kim “l ilah ill llah” des v Allahdan qeyrisin ibad t etm yi
inkar ets , onun mal v can toxunulmaz olar. (Gizli ll rinin) haqq-hesab
is Allaha aiddir”.
: : (...)- [ ]
(( )) :
.
[131]-38-(...) ........ bu Malikin atas : “M n Pey mb rin bel dediyini

itmi m: “Kim t kAllahl q bul ets ...” dedi v bu h disin b nz rini
vay t etdi.
1 Ad : S ddir, atas n ad is Tariq ibn mdir (“ hkam l-Kubra”, 1/86).

89
-( )
9-cu f sil. Ölüm aya nda olan kims nin can bo az na yeti yinc
– (y ni) x ldamay nca slam q bul etm sinin s hih oldu una,
mü rikl ba lanma dil yin l v edilm sin ,1 habel Allaha
rik qo araq öl n adam n C nn m hlind n olmas na v onu
bundan heç bir v sil nin qurtarmayaca na dair d lill r
: : ( )- [ ]
: :
)) :
! : ((
:
! )) : :
: ((
C B A @ ? > = < ; : 9 8 7 6 5 4 3[
: ZF E D
Z l k j ih g f e d c b a ` _[
1 L v edilmi Quran ay ri v ya dini hökml r bc m nsux adlan r. Quran n üç növ

v edilmi ay ri mövcuddur:
Birincisi, ay veril n göst ri l v edilir v ay özü müq dd s Kitab n m tnind n ç r.
Bu qayda il Uca Allah yad qad n mizdirdiyi u a öz dö ünd n on d doyurana q r
süd verm si il süd qohumlu unun yaranmas haqq nda hökmünü l v etmi dir.
kincisi, ay olan hökm saxlan r, amma ay Quran m tnind n dü ür. Bu qayda il Uca
Allah, be d tam mizdirm n sonra süd qohumlu u yaranmas bar xat rlatma olan
ay ni, habel zinakarl q etmi evli ki i il rli qad öl k da qalaq etm kl q tl yetir-
k haqq nda ay ni d l v etmi dir.
Üçüncüsü, ay nin t rkibind olan hökm l v edilir, amma ay müq dd s Quran n m t-
nind saxlan r. Bu qayda il rab içm k haqq nda ay v Quran n bir çox dig r hökml ri
v edilmi dir. Quran ay ri v Muh mm d Pey mb rin mrl ri Allah n elçisinin ya a-
dövrd Uca R bbin irad si il l v edilmi dir v Muh mm d Pey mb rin v fat ndan
sonra d yi diril bilm z.
90
man kitab
[132]-39-(24) ........ Museyyib ibn H zn demi dir: “ bu Talib1 ölüm aya-

nda ik n2 Pey mb r onun yan na g ldi3 v orada bu C hl v Abdullah
ibn bu Ümeyy ibn Mu iran 4 gördü. Pey mb r dedi: “ mican, “l ilah
ill llah” k lm sini de ki, Allah yan nda s nin (dediyin ) ahidlik edim”. (Bu-
nu e id nd ) bu C hl v Abdullah ibn bu Ümeyy dedil r: “Ey bu Talib,
Abdul-Mutt libin 5 dinind n dönm kmi ist yirs n?!” Pey mb r tövhid 6
lm sini, (onlar da öz dedikl rini) ta o vaxta q r t krar etdi ki, ax rda bu
Talib onlara son sözünü deyib, Abdul-Mutt libin dinind qalaca bildirdi v
“l ilah ill llah” dem kd n imtina etdi. (Onda) Pey mb r ( misin ) dedi:
“Bil n, vallahi ki, m qada an edil k s nin üçün ba lanma dil -
m”. Uca v Ulu Allah da onun bar sind bu ay ni nazil etdi: “Mü rikl -
rin C nn m sakinl ri olduqlar b lli olduqdan sonra qohum olsalar bel ,
Pey mb v möminl onlar üçün ba lanma dil k yara maz”.7
Uca Allah bu Talib bar sind ay nazil etdi v Öz elçisin bel buyurdu:
übh siz ki, s n ist diyini do ru yola yön ld bilm zs n. Amma Allah ist -
diyini do ru yola yön ldir. O, do ru yolda olanlar daha yax tan r”8.
1 bu Talib Pey mb rin misi, h m d linin atas r.

2 bu Talib M kk ,h Pey mb r M din hicr t etm mi n vv l v fat etmi -
dir. O zaman Pey mb r lli ya n içind idi. H mçinin qeyd etm k olar ki, onun v fat ndan
üç gün sonra Pey mb rin n sevimli zövc si, möminl rin anas X dic d v fat etmi -
dir. Pey mb r ona dayaq olmu bu iki n ri eyni vaxtda itirdiyind n v bunun ard ndan
mü rikl rin onlara olan t zyiql ri artd ndan dolay h min il “hüzn ili” v ya “iztirab ili” adlan-
lm r. Bu a r itkid n sonra Pey mb r s hab rinin i nc m ruz qald qlar gö-
rüb onlara H istana hicr t etm yi m sl t görmü dür (“ rh Bulu l-M ram”, 5/118).
3 H rgah bu Talibin can bo az na yeti mi olsayd , Pey mb r ona “l ilah ill llah”
lm sini t lqin etm zdi. Çünki kafirin ölümqaba “l ilah ill llah” dem sinin ona heç bir fay-
das yoxdur. Quranda bu xüsusda bel buyurulur: “Günah i r görm kd davam ed nl rd n
birin ölüm g ldiyi zaman: “M n indi tövb etdim!”– dey nl rin d , kafir kimi öl nl rin d
tövb si q bul deyildir. Biz onlar üçün a -ac bir zab haz rlam q” (“ n-Nisa” sur si, 18).
4 H r ikisi Pey mb rin qat dü ni olmu dur.
5 Abdul-Mutt lib Pey mb rin babas v bu Talibin atas r.
6 bad td , hökmranl qda, n göz l adlara v sif tl (atributlara) malik olmaqda Uca
Allah n t kliyini t sdiq etm .
7 “ t-Tovb ” sur si, 113.
8 “ l-Q s” sur si, 56.

91
: : (...)- [ ]
: : :
:
. :
.
[133]-40-(...) ........ M r v Saleh – h r ikisi (yuxar dak ) h disin b nz rini
Zuhrid n bu isnadla r vay t etmi r. F t Salehin r vay tind (bu h dis):
“Uca v Ulu Allah onun bar sind ay nazil etdi” sözü il tamamlanm v
ay r zikr edilm mi dir. Habel bu r vay tind : “onlar öz dedikl rini t krar
etdil r”– demi dir. M rin r vay tind is bu sözün yerin : “onlar bunu
krar etdil r”– (deyilir).
: ( )- [ ]
)) : : :
Z c b a ` _[ : :- - ((
[134]-41-(25) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, Pey mb r misin
ölüm aya nda ik n: “( mican,) “l ilah ill llah” de ki, Qiyam t günü s nin
(dediyin ) ahidlik edim”– demi , o is (bundan) imtina etmi dir. Onda Allah
(bu ay ni) nazil etmi dir: übh siz ki, s n ist diyini do ru yola yön ld
bilm zs n. Amma Allah ist diyini do ru yola yön ldir. O, do ru yolda
olanlar daha yax tan r”1.
: : (...)- [ ]
)) : :
- : - : ((
Z ih g f e d c b a ` _[ :
[135]-42-(...) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, Pey mb r misin
demi dir: “( mican,) “l ilah ill llah” de ki, Qiyam t günü s nin (dediyin )
ahidlik edim”. ( misi) is bel cavab vermi dir: “Qurey lil rin2 m eyib
1 vv lki ay .
2 Pey mb rin m nsub oldu u bl r aras nda n m hur v hörm tli q bil rd n biri.
92
man kitab
tutmalar v (bar md ): “( rad sinin) z if olmas onu bu sözü dem sövq

etmi dir” dem ri olmasayd , bu k lm ni t sdiql kl s ni sevindir rdim.
Onda Allah (bu ay ni) nazil etdi: übh siz ki, s n ist diyini do ru yola yö-
ld bilm zs n. Amma Allah ist diyini do ru yola yön ldir”1.
-( )
10-cu f sil. Tövhidi2 q bul ed k öl n kims nin
ti olaraq C nn daxil olaca na dair d lill r3
- ( )- [ ]
: : - :
.(( )) :
[136]-43-(26) ........ Osman r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “H r

kim Allahdan ba qa (ibad layiq) m budun olmad bildiyi halda öl r-
, C nn gir r”4.
1 “ l-Q s” sur si, 56.

3 N vi demi dir: “Bilin ki, s fl rd n v x fl rd n haqq yolda olan hli-sünn alim-
ri ittifaq etmi r ki, tövhidi q bul ed k öl n kims hökm n C nn daxil olacaq. r
bu adam u aq, yaxud m cnun, yaxud irkd n v ba qa günahlardan tövb etmi birisi kimi
günahs zd rsa v tövb etdikd n sonra günah etm yibs , C nn md n uzaq olub C nn
gir k... Kim d böyük günah ed r v tövb etm n dünyadan köç rs , Allah T al nin is-
yi alt nda olar. st , onu ba layar v C nn daxil ed r. st d , ona C nn md
ist diyi q r zab ver r, sonra da onu C nn daxil ed r. Allah tövhid üz rind öl n heç
bir k si – h min adam n q r günah edirs etsin – di olaraq C nn md saxlamaz.
Nec ki, kafir olaraq öl n kims ni – h min adam n q r yax qlar edirs etsin – C nn
daxil etm z...”
4 Süleyman ibn Abdullah Ali- eyx demi dir: “H rç nd “l ilah ill lah” dem k C nn da-
xil olmaq v C nn m zab ndan qurtulmaq üçün s bdir, h m d t b olunan bir eydir, la-
kin t b olunan (h r) bir i özün xsus rtl riay t etm kl v buna ng l tör k ma-
ne rd n ç kinm kl yerin yetirilm lidir. Bu rtl rd n h r hans birinin yerin yetirilm diyi
ya mmas ç xd t qdird , (C nn ti) qazanmaq mümkün deyildir. Odur ki, H n ( l-B s-
rid n): “B zi adamlar deyirl r ki: “Kim: “l ilah ill llah”– des , C nn daxil olar?”– dey so-
ru duqda, o bel cavab vermi dir: “Kim: “l ilah ill llah”– des , sonra da bu k lm nin haqq
öd v buna aid olan vacibl ri yerin yetirs , C nn daxil olar”. V hb ibn Mun bbih is
ondan: “M r “l ilah ill llah” (k lm si) C nn tin açar deyilmi?”– dey soru an adama bel
cavab vermi dir: “El dir, lakin h r bir açar n di ri vard r. V r s n di li bir açar g tirs n, o
nin üçün (qap ) açar, yoxsa açmaz” (“T ysirul-Azizil-H mid”, 1/111).
93
: : [ ]
. : : :
[137] ........ V lid ibn Bi r: “Humran n bel dediyini e itdim”, o da: “Osma-
n bel dediyini e itdim” Osman da: “Pey mb rin bel dediyini e itdim”
dey istinad ed k eyni il bu h disin b nz rini r vay t etmi dir.
: : ( )- [ ]
:
: : : :
. : !
: : :- :
)) : - - :
.((
[138]-44-(27) ........ bu Hureyr bel r vay t etmi dir: “Biz Pey mb rl
birlikd s rd idik. Bu snada camaat n azuq si qurtard . o yer g lib çatd
ki, Pey mb r onlardan b zil rinin yük d rini k sm k q rar na g ldi.1 Bu
vaxt Öm r dedi: “Ya R sulullah, b lk camaat n qalan azuq sini bir yer toplaya-
san v Allahdan bunun üçün (b t) dil n”.2 Pey mb r bel d etdi.
Bel , bu das olan, bu das , xurmas olan, xurmas , (ç yird yi olan da
yird yini g tirdi.3 T lh ibn Mus rrif dedi:) “Ç yird kl r onlar n n yin laz m
idi?” (Mücahid) dedi: “Onlar ç yird yi sorur, üstünd n d su içirdil r”.
bu Hureyr ) dedi: “Pey mb r y lm rza n (yan nda durub bu-
na) dua etdi. N hay t, camaat n xurcunlar a zbaa z doldu”. Onda Pey m-
r dedi: “M n ahidlik edir m ki, Allahdan ba qa (ibad layiq olan) -
bud yoxdur v m n Allah n elçisiy m! Bu iki ( had t k lm sin ) kk etm -
k bunlarla Allaha qovu an h r bir b nd mütl q C nn gir kdir”.
1 Pey mb rin bu cür hökm verm si, biz , (bel hallarda camaat n) rifah n alma ,
n mühüm olan ön plana ç km yi v iki z rd n z ri daha az olan seçm yi öyr dir.
2 Bu, d lildir ki, bir adam m sl t bildiyi bir eyi özünd n üstün olan birisin t klif ed
bil r. Bel olduqda, h min adam bu t klifi götür-qoy etm li v r m sl t bil rs , ona uy-
un h t etm lidir.
3 Bu, Mücahidin sözüdür.
94
man kitab
(...)- [ ]
- - :
! : :
! : : (( )) :
: (( )) : .
: :
: :
: : (( )) :
)) :
.((
[139]-45-(...) ........ bu Hureyr yaxud, bu S id1 demi dir: “T buk 2
döyü ünd camaata acl q üz vermi di. Onlar (Pey mb rin yan na g lib)
dedil r: “Ya R sulullah! zn vers ydin, yük d rimizi k sib tind n yey r,
ya ndan da istifad ed rdik”.3 Pey mb r : “El d edin!”– dey buyurdu.
Bu vaxt Öm r g lib dedi: “Ya R sulullah! r bel ets k, miniyimiz azala-
caq. (Yax olar ki,) camaata rzaqlar n qalan s nin yan na g tirm yi bu-
yurasan, sonra da onlar üçün Allahdan buna b t dil n. Y qin ki,
Allah bunun b tini art rar”. Pey mb r : “B li!”– dedi. Sonra bir dö -
k g tizdirdi v onu yer s rdi. Sonra da camaata art q qalm rzaqlar
tirib (onun için qoyma ) buyurdu. (Onlardan) kimisi bir ovuc dar , kimi-
si bir ovuc xurma, kimisi d bir tik yem k g tirm ba lad . N hay t, dö-
yin üstünd az miqdarda rzaq y ld . Pey mb r y lm ( rzaq ko-
mas na) b t dil dikd n sonra (camaata): “Xurcunlar doldurun!”–
dey buyurdu. Onlar da xurcunlar doldurma a ba lad lar. N hay t, ordu-
da olan xurcunlar n ham (a zbaa z) doldurdular. Üst lik (bu yem k-
n) doyuncaya q r yedil r. H art q da qald . Onda Pey mb r dedi:
1 Ravi Am h disin kim t find n r vay t edildiyin kk etmi dir.

2 M din n 700 km imalda yerl n r.
3 Bu, d lildir ki, ordu ba n izni olmadan heç bir sg r döyü istifad etdiyi miniyi
sm lidir. Ba da yaln z xeyir ld etm k v ya f sad n qar almaq üçün buna izin
ver bil r.
95
“M n ahidlik edir m ki, Allahdan ba qa (ibad layiq olan) bud yoxdur

m n Allah n elçisiy m! Bu iki ( had t k lm sin ) kk etm k bun-
larla Allaha qovu an h r bir b nd mütl q C nn gir kdir”.
: : ( )- [ ]
: )) : : : : .
[ ]
.((
[140]-46-(28) ........ Ubad ibn Samit r vay t edir ki, Pey mb r de-
mi dir: “H r kim Allahdan ba qa heç bir m budun olmad na, Onun T k
oldu una [v heç bir riki olmad na], Muh mm din Onun qulu v elçisi
oldu una, san n Allah n qulu, k nizinin o lu, M ry gönd rdiyi k lm si
Onun ruhundan oldu una, C nn tin haqq, C nn min d haqq oldu u-
na ahidlik ets , Allah C nn tin s kkiz qap n hans ndan dil , onu ora-
dan (C nn ) daxil ed r” .
1
: (...) [ ]
)) (( )) :
.((
[141] (...) ........ Amr ibn Hani (yuxar dak ) isnadla bu h disin b nz rini
vay t etmi dir. F t bu r vay td : “n l etmi olursa-olsun,2 Allah onu
nn daxil ed r”– demi v “C nn tin s kkiz qap n hans ndan dil ”
sözünü zikr etm mi dir.
1 Bu h dis, d rin m nal bir h disdir. qid m rini özünd ks etdir n bu h disd
Pey mb r f rqli-f rqli (batil) etiqadlarda olan kafir ümm tl rin ham ndan uzaq bir etiqa-
c m etmi dir. Pey mb r bu h disd san Allah n K lm si adland rm r. Bel ki,
san n anas na insan toxunmam v o, sad “Ol” k lm si il olmu dur. (Bu xüsusda Qu-
randa bel buyurulur: “Allaha övlad götürm k yara maz. O, pak v müq dd sdir! O, bir i in
olmas ist dikd , ona ancaq “Ol!”– dey r, o da d rhal olar” (“M ry m” sur si, 35).
2 Bu, ümumiyy tl , tövhid hlind n olan günahkar n mütl q kild C nn daxil olaca-
na aiddir. Bel ki, etdiyi günahlara gör tövb etm n h r k s Allah n ist yi alt ndad r.
Allah ona C nn m zab dadd rsa da, (h min adam tövhid hli oldu undan) ax rda onu
nn daxil ed k.
96
man kitab
: ( )- [ ]
:
! :
! :
:
.((
[142]-47-(29) ........ Sunabihi1 demi dir: “Ubad ibn Samit ölüm aya nda
ik n m n onun yan na g ldim v (onun bu hal görüb) a lama a ba lad m.
Dedi: “Sakit ol görüm, niy a lay rsan? Vallahi, r m ni ahid tutsalar, s -
nin lehin ahidlik ed m, i dir, m fa t etm k hüququ vers r, s nd n
ötrü fa tçi olaram v r gücüm yet rs , s yard m ed m. Vallahi, m n
Pey mb rd n e itdiyim, (m zmunu) xeyirli olan h r bir h disi siz dan -
am. Yaln z bir h disd n ba qa.2 Bu gün m n art q ölüm aya nda ik n o h disi
siz dan aca am. M n Pey mb rin bel dediyini e itmi m: “Kim Allah-
dan ba qa (haqq) budun olmad na v Muh mm din Onun elçisi oldu u-
na ahidlik ets , Allah C nn m odunu ona haram ed r”.
: : : ( )- [ ]
((! )) : :
((! )) : :
)) : : ((! )) :
)) : . : : ((
Ad : bu Abdullah Abdur-R hman ibn Useyl l-Muradidir. bu B kri

1 v bir çox
hab ri görmü tabiindir. Sunabih – Murad q bil si yax nl ndak vadidir. Vaxt il
Sunabihi ( slam dinini q bul etm k m qs dil ) Pey mb rin yan na yollanm , lakin g lib
Cöhf yeti dikd , art q M din çatma a be gün qalm Pey mb r v fat etmi dir.
Qeyd etm k laz md r ki, h dis elmind t crüb si olmayan kims r bu tabiini Sunabih ibn
's r adl s hab il s hv sal rlar.
2 Qaz yad demi dir: “H disd n aç q-ayd n görünür ki, Ubad ibn Samit h r k sin
düzgün anlamayaca ndan ehtiyat edib h disi gizl tmi dir. Bu da ancaq etiqadla ba olan
aiddir. ri tin qoydu u h dl rin is buna heç bir aidiyy ti yoxdur...”
97
: : ((! )) : ((
.(( )) : . )) : : (( ))
[143]-48-(30) ........ s r vay t edir ki, Muaz ibn C l demi dir: “(Bir
) m n Pey mb rl birlikd onun (mindiyi heyvan n) t rkind idim. 1
niml onun aras nda y rin söyk yind n ba qa heç n yox idi. (Pey m-
r m ni): “Ey Muaz ibn C l!”– dey ça rd . Dedim: “Buyur, mrin
münt zir m, ya R sulullah!” Bir az getdikd n sonra o, yen : “Ey Muaz ibn
l!”– dey ça rd .2 Dedim: “Buyur, mrin münt zir m, ya R sulullah!”
Bir q r getdikd n sonra o, yen : “Ey Muaz ibn C l!”– dey ça rd . De-
dim: “Buyur, mrin münt zir m, ya R sulullah!” Dedi: “Bilirs nmi, Allah n
qullar üz rind ki haqq 3 n dir?” Dedim: “Allah v Onun r sulu daha yax
bilir!” Dedi: “Allah n qullar üz rind ki haqq , qullar n Ona ibad t edib heç
si Ona rik qo mamalar r”. Bir q r getdikd n sonra yen : “Ey Muaz
ibn C l!”– dey ça rd . Dedim: “Buyur, mrin münt zir m, ya R sulul-
lah!” Dedi: “Bilirs nmi, qullar bunu yerin yetir kl ri t qdird onlar n
Allah üz rind ki haqq n dir?” Dedim: “Allah v Onun r sulu daha yax
bilir!” Dedi: “(Ona heç n yi rik qo mayan) qullar na zab verm sidir”.
(...)- [ ]
)) : : :
)) : . : : !
[ ]
.(( )) : ! : : (([ ]
Bu, Muaz n n d
1 f zil tli oldu unu, habel bir kims ni heyvan n t rkin alma n
caiz oldu unu göst rir.
2 N vi demi dir: “Pey mb rin Muaz t krar ça rmas , ona söyl yin diqq t ye-
tirm si v onu ax ra kimi dinl si üçün idi. R vay t edilir ki, Pey mb r bir söz söyl diyi
zaman, (söyl dikl rini) ba a dü sünl r dey , onu üç d t krar ed rdi, habel bir tayfan n
yan na g lib onlar salamlad qda, üç k salam ver rdi” (“S hih l-Buxari”, 94).
3 Mövcud olan v ya olacaq h r bir ey haqd r (v ya h qiq tdir). Allah Subhan hu v T al
Haqd r, di v li varl qd r. Habel ölüm v Qiyam t saat , C nn t v C nn m d haq-

r. V r düz söz haqq deyilirs , bu, o dem kdir ki, bar sind x r veril n ey mövcuddur.
98
man kitab
[144]-49-(27) ........ Muaz ibn C l demi dir: “M n Ufeyr1 adl uzunqula-

n üstünd Pey mb rin t rkind idim. (Pey mb r ) dedi: “Ey Muaz,
bilirs nmi, Allah n qullar üz rind ki haqq v qullar n da Allah üz rind ki
haqq n dir?” Dedim: “Allah v Onun r sulu daha yax bilir!” O buyurdu:
“Allah n qullar üz rind ki haqq , qullar n Ona ibad t edib heç k si Ona rik
qo mamalar r. Qullar n [qüdr t v qüvv t sahibi olan] Allah üz rind ki
haqq is , Ona [heç bir eyi] rik qo mayan qullar na zab verm sidir”.
Dedim: “Ya R sulullah, bu x rl camaat müjd yimmi?” O buyurdu: “Müj-
, (yoxsa) onlar arxay nla acaqlar”.
: : - (...)- [ ]
:
)) : . : (( ! )) :
.(( )) : . : (( )) : ((
[145]-50-(...) ........ Muaz ibn C l demi dir: “(Bir d ) Pey mb r :
“Ey Muaz, bilirs nmi, Allah n qullar üz rind ki haqq n dir?”– dey soru -
du. Dedim: “Allah v Onun r sulu daha yax bilir!” Dedi: “(Allah n qulu üz -
rind ki haqq ) onun Allaha ibad t edib heç k si Ona rik qo mamas r”.
Sonra soru du: “Bilirs nmi, qullar bunu yerin yetir kl ri t qdird onla-
n Allah üz rind ki haqq n dir?” Dedim: “Allah v Onun r sulu daha yax-
bilir!” Dedi: “(Qullar n Allah üz rind ki haqq Ona heç bir eyi rik qo -
mayan) qullar na zab verm sidir”.
: (...)- [ ]
)) : : :
. ((
[146]-51-(...) ........ Muaz ibn C l : “Pey mb r m ni ça rd v m n
ona cavab verdikd , o m bel buyurdu: “Bilirs nmi, Allah n insanlar üz rin-
ki haqq n dir?...” dey (yuxar dak ) h disin b nz rini r vay t etmi dir.
: : ( )- [ ]
- - : : :
1 H rfi t rcüm si: “q rm mt l-b yaz” dem kdir.
99
] - : -
(( )) : ! : (( )) : [
:
((! )) :
)) :
: : ((
.
! :
: (( )) : [ ]
! )) : . :
! : ((
: (( )) :
.(( )) :
[147]-52-(31) ........ bu Hureyr demi dir: “(Bir d ) biz bir d st adamla
Pey mb rin traf nda oturmu duq. bu B kr v Öm r d biziml idi.1 Bu
vaxt Pey mb r aram zdan qalx b getdi v (geri qay td qda) bir q r l ngi-
di. Biz onun ba na bir i g yind n qorxub t vi dü dük v (d rhal ha-
z) aya a qalxd q. (Ham dan) vv l m n narahat oldum v qalx b onu ax-
tarma a getdim. N hay t, nsardan2 olan N ccar o ullar n bostan na g l-
dim. Bostan n traf na h rl ndim ki, b lk bir qap tap b (oraya girim), amma
tapa bilm dim. Bir d baxd m ki, çöld ki su quyusundan bostan n için bir arx
gedir. M n yer yat b (tülkü kimi) sürün k Pey mb rin yan na daxil ol-
1 S hab r ad n bir toplumdan x r verdikd , onlar n ham n adlar ç km z, n

hörm tlil rinin v ya bunlardan b zil rinin adlar ç km kl kifay tl r v “ba qalar ”
dey rdil r.
2 slam q bul etmi v Muh mm d Pey mb rin s daq tli silahda lar olmu M din -
nin yerli sakinl ri. Onlar M kk n v ba qa rl rd n g n mühacirl ri evl rin q bul
edir v onlar z ruri yalarla t min edirdil r.
100
man kitab
dum. Pey mb r : “ bu Hureyr dirmi?”– dey soru du. Dedim: “B li, ya

sulullah!” Soru du: “S n olub?” Dedim: “S n aram zdan qalx b getdin
bir q r l ngidin dey , ba na bir i g yind n qorxub t vi dü dük.
Ham dan vv l m n narahat oldum, qalx b bu bostana g ldim v yer yat b
tülkü kimi sürün k bura daxil oldum. Oradak camaat da arxamca g lir”.
Pey mb r : “Ey bu Hureyr !”– deyib n leyinl rini1 m verdi v dedi:
“Götür apar bu n leyinl rimi!2 Bu bostan n çölünd , Allahdan ba qa (haqq)
budun olmad na ahidlik g tir n v y qinlikl buna inanan k rast g l-
n, onu C nn tl müjd ”3. M nim ilk rast g ldiyim adam Öm r oldu. O so-
ru du: “Bu n n leyinl rdir, ey bu Hureyr ?” Dedim: “Bu, Pey mb rin
leyinl ridir. Bunlar m ver k gönd rib ki, Allahdan ba qa (haqq) m -
budun olmad na ahidlik g tir n v y qinlikl buna inanan h r k si C nn tl
müjd yim”. (Bunu e id nd ) Öm r sin bir z rb vurdu v m n arxas
üst yer d ydim. Sonra (m ): “Geri dön, ey bu Hureyr !”– dedi, m n d
Pey mb rin yan na qay td m. M n az qala a layacaqd m. Öm r d ar-
xamca g lirdi. Pey mb r (m nd n): “S n olub, ey bu Hureyr ?”– dey
soru du. Dedim: “M n Öm rast g ldim v s nin m tap rd ona
r verdim. (Buna r n) o m nim sin bir z rb vurdu v m n ar-
xas üst yer dü düm. (Sonra m ): “Geri dön!”– dedi”. Pey mb r on-
dan: “Ey Öm r, bunu etm s ni n vadar etdi?”– dey soru du. Öm r de-
di: “Atam-anam s f da olsun, 4 ya R sulullah! Do rudanm , s n n leyinl -
rini bu Hureyr verib gönd rmis n ki, Allahdan ba qa (haqq) m budun
olmad na ahidlik g tir n v y qinlikl buna inanan h r k si C nn tl müj-
sin?” Pey mb r : “B li”– dey cavab verdi. Öm r dedi: “Bel etm ,
(ya R sulullah)! Düzü, m n insanlar n buna arxay n olaca ndan qorxuram.
N leyin: ba ma a ox ar ayaqqab .
1
2 Pey mb rin n leyinl ri bu Hureyr verm kd m qs di bu idi ki, bunlar s hab -

r üçün zahiri bir lam t olsun v onlar bu Hureyr nin Pey mb rast g ldiyini bilsin-
r v onun söyl dikl rini daha tez q bul etsinl r. Halbuki onlar bunsuz da onun dediyini q -
bul edirdil r (“Mi katul-M sabih”, 1/298).
3 Onlara x r ver ki, bu sif tl ri özünd c m ed n h r k s C nn t hlind n olacaq. H -
disd n aç q-ayd n görünür ki, n tövhid k lm sin iman g tirm n onu t ffüz etm yin, n
t ffüz etm n ona inanma n faydas var. ksin , bunlar c m etm k labüddür.
4 Bu ifad tövhid heç bir x l g tirmir, ksin , n vazi , mehribanl q, yalvar bildirir.
101
Burax onlar , (yax ) i r görm çal nlar1”. Pey mb r : “Yax , qoy

çal nlar!”– dey buyurdu”.
: : ( )- [ ]
: ((! )) : – - : :
((! )) : : ((! )) :
)) : :
(( )) : [ ] ! : ((
.
[148]-53-(32) ........ s demi dir: “Muaz ibn C l Pey mb rin t r-
kind ik n Pey mb r : “Ey Muaz!”– dey (onu) ça rd . Muaz: “Buyur, ya
sulullah, mrin münt zir m”– dey cavab verdi. O (yen ): “Ey Muaz!”–
dey ça rd . Muaz: “Buyur, ya R sulullah, mrin münt zir m”– dey
cavab verdi. O (bir daha): “Ey Muaz!”– dey ça rd . Muaz (yen ): “Buyur,
ya R sulullah, mrin münt zir m”– dey cavab verdi. R sulullah dedi:
“Allahdan ba qa (haqq) budun olmad na v Muh mm din Onun qulu v
elçisi oldu una ahidlik ed n h r bir b nd Allah C nn m odunu ha-
ram buyurmu dur”. Muaz dedi: “Ya R sulullah, bunu [insanlara] x r verim-
mi ki, sevinsinl r?” R sulullah buyurdu: “Bel ets n, onlar arxay nla acaq-
lar”. Muaz ölüm aya nda ik n, (elmi gizl tm yin) günah oldu undan (qor-
xub) bunu (camaata) x r vermi dir 2”.
Qaz yad
1 v bir çox ba qa aliml r (Allah onlar n ham na r hm t el sin!) demi r:
“Öm rin h ti v Pey mb etdiyi müraci ti, heç d onun Pey mb etiraz etm si
onun mrin qar ç xmas dem k deyildir. Çünki Pey mb rin bu Hureyr tap rd
bu i ancaq ümm tin könlünü açacaq v onlar müjd k bir x r idi. Lakin Öm r bu-
nun gizli saxlanmas insanlar üçün daha m qs uy un v onlar n arxay nla mamalar üçün
daha lveri li hesab etmi , habel bunun o müjd n daha xeyirli oldu unu güman etmi dir.
hay t, Öm r bu m ni Pey mb rz etdikd , o, Öm rin t klifi il raz la r.
Bu da d lildir ki, imam v ya r hb r xs bir eyi m sl t gördüyü, tabeçiliyind olan kims nin
is bunun tam ksini m sl t bildiyi t qdird , tabeçilikd olan adam m ni r hb r xs
bildirm lidir. Bildirm lidir ki, o, buna bir daha n r sals n v r tabeçiliyind olan adam n
dediyi m qs uy undursa, onu d st kl sin, ks halda is ona yanl dü ündüyünü ba a sals n”.
2 eyx bu Amr ibn s-S lah demi dir: “Pey mb r , h yat t crüb si v savad olmayan
kims rin bu müjd n x r tutub ça -ba qalacaqlar ndan v arxay nla acaqlar ndan qorxub,
bunu ümumi kild qada an etmi dir. Halbuki özü bunu Muaza, bu Hureyr , Öm v
dig rl rin – aldanmayacaqlar na v arxay nla mayacaqlar na min oldu u s hab rin x r
vermi dir. Muaz da öz növb sind bunu etibar etdiyi yax n adamlar na x r vermi dir”.
102
man kitab
: : ( )- [ ]
: : :
: .
:
:
(( )) :
)) : . :
. : : ((
[149]-54-(33) ........ s ibn Malik demi dir: “Mahmud ibn R bi, tban ibn
Malikd n 1 e itdiyini bel r vay t etmi dir: “M n M din 2 g lib çatd qda
tbana rast g ldim v (ona): “S nd n m bir h dis çatm r”– dedim. O da

bel r vay t etdi: “M nim gözl rim z ifl mi di. V m n ist yirdim ki,
Pey mb r bizim ev g lib orada namaz q ls n, m n d h min yeri namaz-
gah edim. (Ert si gün s r tezd n) Pey mb r s hab rind n Allah n dil -
diyi kims rl birlikd g ldi v iç ri daxil oldu. O m nim evimd namaz
r, s hab r d öz aralar nda (münafiql rin iyr nc ll ri bar ) söhb t
edirdil r. Bunlar n çoxunu v böyüyünü Malik ibn Dux uma isnad etdil r.
Sonra da (Malik) h lak olsun dey Pey mb rin ona b ddua etm sini ist -
dikl rini v onun dü sini arzulad qlar söyl dil r. Pey mb r na-
maz bitirdikd n sonra dedi: “M r o, Allahdan ba qa (haqq) budun olma-
na v m nim Allah n elçisi oldu uma ahidlik etmirmi?!” Onlar dedil r:
“O bunu des d , q lbi il bunu t sdiql mir”.3 Pey mb r buyurdu: “Allah-
1 Bu isnadda iki inc lik var. Biri budur ki, bu h disi üç s hab – s, Mahmud v tban –
biri-birind n r vay t etmi dir. kincisi d odur ki, s hab bu h disi ya ca özünd n kiçik olan
hab n r vay t etmi dir. Bel ki, s Mahmuddan ya da böyük idi.
2 M din , S udiyy bistan nda rdir. Müs lmanlar n müq dd s ziyar tgah olan
Muh mm d Pey mb rin m scidi orada yerl ir. M hz bu Muh mm d Pey mb r
onun s hab ri hicr t etmi r. slamdan vv lki zamanlarda bu r Y srib adlan rd .
3 N vi demi dir: “(Ba qa bir r vay td ) Pey mb r s hab rin Malikin q lb n iman
tirmi oldu unu v münafiq olmad x r vermi dir. Mahmud ibn Rabi l- nsari r va-
t edir ki, Pey mb rin s hab si v B dr döyü ünün nsardan olan i tirakç tban ibn Ma-
lik Pey mb rin yan na g lib dedi: “Ya R sulallah! M nim gözl rim z ifl yib. Özüm d qövmü-
namaz q ld ram. Ya ya zaman m niml onlar n aras nda olan vadini su bas r dey ,
103
dan ba qa (haqq) budun olmad na v m nim Allah n elçisi oldu uma

ahidlik etm n kims C nn m oduna gir r, yaxud onu dadar”.1
s dedi: “Bu h dis m nim xo uma g ldi v m n o luma: “Bunu yaz!”–
dedim, o da onu yazd .
: : : : (...)- [ ]
:
.
[150]-55-(...) ........ s demi dir: “ tban ibn Malik m bel r vay t
etmi dir: “Gözl rim kor olduqdan sonra m n Pey mb : “G l m nim
üçün bir namazgah t yin et”– dey x r gönd rdim. Pey mb r v (yer-
li) adamlardan b zil ri biz g ldil r. Malik ibn Dux um adl birisi onlar n
aras nda yox idi...”
Sonra o bu h disi Süleyman ibn Mu iran n h disin b nz r r vay t etmi dir.
scidl rin gedib onlara namaz q ld ra bilmir m. Ya R sulullah! M n ist yir m ki, s n bizim
ev g lib orada namaz q lasan, m n d h min yeri namazgah edim”. Pey mb r ona: “Allah
qoysa, m n (bunu) ed m!”– dedi.
tban dedi: “Ert si gün s r tezd n Pey mb r bu B krl birlikd biz g ldil r.
Pey mb r ev girm izin ist di, m n d ona izin verdim. Ev girdikd oturmadan d r-
hal soru du: “Evin haras nda namaz q m?” M n ona evimd bir yer göst rdim. Pey mb r
orada durub “Allahu kb r”– dedi (v namaz q lma a ba lad ). Biz d onun arxas nda c rg -
durduq. O, iki rük t namaz q ld v salam verib (namaz bitirdi)”. Sonra biz Pey mb ri
bir q r yubatd q ki, onun üçün haz rlad z x zir ni (yey bilsin). Bu yerin halisind n
bir çoxlar (Pey mb rin g li ind n x r tutan kimi) g lib ev dolu dular. Onlardan biri
soru du: “Malik ibn Duxey in (v ya ibn Dux un) haradad r?” Oradak lardan biri dedi: “O,
münafiqdir, Allah v Onun elçisini sevmir.” Pey mb r dedi: “Bel dem ! M r s n bil-
mirs n ki, o, Allah n Üzünü dil k “l ilah ill llah”– demi dir?!” (O adam) dedi: “Allah
Onun Elçisi daha yax bilir!” tban dedi: “Biz onun münafiql qar (mehriban) mövqed
oldu unu v onlara m sl t verdiyini görürük.” Pey mb r dedi: “Allah, h qiq n d ,
Onun Üzünü dil k “l ilah ill llah” dey n kims ,C nn m odunun toxunmas ha-
ram etmi dir” (“S hih l-Buxari”, 425).
1 H disd n bel n tic ç r ki, aliml rin, hörm tli xsiyy tl rin v böyükl rin öz ard l-
lar ziyar t etm si v onlara xeyir-b t dil si b nil n ll rd ndir. H dis h mçinin
nafil namaz n camaat klind q nmas n v namaz q lanlar n yan nda – onlar namazdan
yay nd rmamaq rtil – söhb t etm yin, habel yad yerd yaln z ev sahibinin raz il imam-
q etm yin (camaata namaz q ld rma n) caiz oldu una da d lal t edir. Bir d ona d lal t edir
ki, r r hb r xs öz tabeçiliyind olan kims nin t qsirl ndirildiyini e its (v bunun sass z
oldu unu y qin bils , onu müdafi etm li v sass z dan an adamlar ) bundan ç kindirm lidir.
104
man kitab
-( )
11-ci f sil. Allah n R bb, slam n din v Muh mm din pey mb r

oldu undan raz qalan kims nin – böyük günahlar ets bel –
mömin oldu una dair d lil
: ( )- [ ]
)) :
.((
[151]-56-(34) ........ Abbas ibn Abdul-Mutt lib Pey mb rin bel dedi-
yini e itmi dir: “Allah n R bb, slam n din v Muh mm din pey mb r oldu-
undan raz qalan kims iman n tam dadm olar!”1
-( )
12-ci f sil. man öb rinin2 say n, onun n üstün

v na d sinin, habel h yan n f zil tinin
v onun imandan olmas n b yan edilm si
: : ( )- [ ]
)) :
.((
1 Bir eyd n raz qald m dem k, ona qane oldum v onunla kifay tl ndim, onunla yana
ba qa bir ey ist dim dem kdir. H disd raz qalmaq deyildikd Allah T al n ba qa m -
bud axtarmamaq, slam yolundan ba qa bir yol tutmamaq v Muh mm din ri tind n
ba qa bir ri t q bul etm k q sd edilir. kk yoxdur ki, bu sif tl ri özünd c m ed n kim-
iman n irinliyini q lbin salm v onun tam dadm olar.
2 Burada “bir neç ” deyildikd üçd n doqquzad k olan say, “ öb ” deyildikd is xisl t
iman n hiss ri n rd tutulur.

105

man yetmi v bir neç öb n1 ibar tdir. H ya da iman n öb rind ndir”.
1 Qaz yad demi dir: “B zi aliml r ictihad edib burada b hs edil n iman n öb rini
sadalama a çal lar. Lakin h disd q sd edil nin m hz bunlar oldu unu söyl k çox ç -
tindir. Burada say göst ril n öb ri izahl kild bilm k imana x l g tirm z”.
Aliml rin bu xüsusda söyl dikl rini bir araya g tir k iman n öb rini a dak kil-
aç qlay ram; bu öb r q lbin, dilin v b nin ll ri olaraq üç qism bölünür:
I. Q lbin ll ri: lb aid olan ll r etiqad v niyy tl ba xüsuslar hat edir. Bu
qism iyirmi dörd xisl t aiddir:
1. Allaha iman g tirm k. Allah n zat na, sif tl rin , T k oldu una, Onun heç bir b nz ri
olmad na, Ondan ba qa h r bir eyin yarad lm oldu una iman g tirm k d buna aiddir.
2. M kl iman g tirm k;
3. (Allah n nazil etdiyi) kitablara iman g tirm k;
4. (Allah n gönd rdiyi) pey mb rl iman g tirm k;
5. Q – xeyir v rin Allahdan olmas na iman g tirm k;
6. Axir t günün iman g tirm k. Q bird sor u-sual olunma a, öldükd n sonra dirilm -
,m toplanma a, haqq-hesaba ç kilm , t ziy , q l körpüsün , C nn t v C nn -
iman g tirm k d buna aiddir.
7. Allah sevm k;
8. Allah üçün sevm k v Allah üçün q bl nm k;
9. Muh mm d Pey mb ri sevm k v onun böyüklüyünü q bul etm k. Pey mb
salavat g tirm k v onun yolunu tutub getm k d buna aiddir;
10. xlas. Riyan v nifaq t rk etm k d buna aiddir;
11. Tövb etm k;
12. (Allahdan) qorxmaq;
13. (Allah n m rh tin ) ümid b sl k;
14. ükür etm k;
15. V fal olmaq;
16. S bir etm k;
17. Q zavü-q raz qalmaq;
18. (Allaha) t kkül etm k;
19. R hmli olmaq;
20. T vazökar olmaq. Böyüy hörm t etm k v kiçiy m rh t göst rm k d buna aiddir.
21. T bbürlü olmaqdan v özünü b nm kd n ç kinm k;
22. H d v pax ll qdan h r etm k;
23. Kin saxlamamaq;
24. Q bl nm k.
II. Dilin ll ri. man n bu qismi yeddi növdür:
1. Tövhid k lm sini t ffüz etm k;
2. Quran oxumaq;
3. (Faydal ) elm öyr nm k;
4. (Faydal ) elm öyr tm k;
106
man kitab
5. Dua etm k;
6. Zikr etm k. Allahdan ba lanma dil k d buna aiddir;
7. Bo sözl r dan maqdan ç kinm k.
III. B nin ll ri. man n bu qismi otuz s kkiz növdür:
a) Bunlardan on be i insan n xs n özün aiddir:
1. Zahir n v batin n t mizl nm k. Murdar eyl rd n t mizl nm k d buna aiddir;
2. Ay b yerl ri örtm k;
3. F rz v nafil namazlar q lmaq;
4. Z kat verm k;
5. Qul azad etm k;
6. Com rd olmaq; (Allah yolunda) yem k verm k v qona a hörm t etm k d buna aiddir;
7. F rz v nafil oruclar tutmaq;
8. H cc v ümr ziyar tl rini yerin yetirm k;
9. K ni t vaf etm k;
10. Etikaf etm k (Ramazan ay n ax nc on gününü m scidd qalmaq);
11. Q dr gec sini axtarmaq;
12. Dinini fitn rd n qorumaq. Allaha rik qo ulan diyardan hicr t etm k d buna aiddir.
13. N zir etdikd , onu yerin yetirm k;
14. Andlar pozmamaq;
15. K ffar ri (günah n ba lan lmas üçün ri tin buyurdu u qaydada mü yy n edil-
mi mü yy n c rim ni) öd k.
b) Bunlardan alt is insan n tabeçiliyind olanlara qar münasib td yerin yetirm si
kli olan ll rdir:
16. Evl nm k vasit sil iff ti qorumaq;
17. Ail ni doland rmaq;
18. Valideynl rin qay na qalmaq v onlara asi olmamaq;
19. U aqlar t rbiy etm k;
20. Qohumluq laq rini möhk ml ndirm k;
21. A aya ita t etm k, habel köl rl mülayim r ftar etm k;
c) Bunlardan on yeddisi is topluma qar yerin yetirilm si g kli olan ll rdir:
22. dal tl hökm verm k;
23. xtiyar sahibl rin ita t etm k;
24. nsanlar n aras düz ltm k. X varicl rl , habel yolunu azm dig r firq rl mübariz
aparmaq da buna aiddir;
25. Xeyirxah i rd bir-birin yard m etm k. Yax mr etm k v pis i rd n ç kindirm k
buna aiddir;
26. ri tin qoydu u c zalar yerin yetirm k;
27. Cihad etm k. ( slam ölk sinin) s rh dl rini qorumaq da buna aiddir;
28. man x yan t etm k. ld edilmi q nim tl rin be birini beytülmala qoymaq;
29. Borc verm k, habel borc ald qda onu qaytarmaq;
30. Qon uya yax q etm k;
31. nsanlarla göz l r ftar etm k;
107
: (...)- [ ]
- - )) : :
.((

man yetmi v bir neç (yaxud altm v bir neç ) öb n ibar tdir. Bunun
n üstünü “l ilah ill llah” sözü, n a d si is ziyy t ver n1 eyl ri
yoldan k narla rmaqd r. H ya da iman n öb rind ndir”.
: ( )- [ ]
: :
.(( ))
[154]-59-(36) ........ Salimin atas (Abdullah ibn Öm r ) demi dir: “Pey-

mb r , qarda na (h dd n ziyad ) h yal olmama 2 n sih t ed n bir ada-
n (yan ndan keç rk n ona) demi dir: “H ya imandand r”.
: : : (...) [ ]
.
[155] (...) ........ M r (h disi) Zuhrid n bu isnadla r vay t etmi v : “(Pey-

mb r ), nsardan olan qarda na (h dd n ziyad h yal olmama ) n sih t
ed n bir ki inin yan ndan keç rk n....”– demi dir.
32. Halal yolla var-dövl t qazanmaq v bunu laz mi yerl (faydal i ) x rcl k;
33. sraf etm k;
34. Veril n salam almaq;
35. Asq b “ lh mdulill h” dey “y rh muk llah” dem k;
36. nsanlara ziyy t verm k;
37. Bo söhb tl rd n v faydas z i rd n qaçmaq;
38. ziyy t ver n bir eyi yoldan k nar etm k.
Bunlar n c mi altm doqquz edir. Lakin yuxar da iki-iki zikr edilmi xisl tl ri t k-t k
sadalamaqla onlar n say yetmi doqquza çatd rmaq mümkündür. (“F th l-Bari”, 1/73-74)
1 Söhb t gedi -g li ng l tör n da , odun, tikan v ba qa bu kimi eyl rd n gedir.
2 H min vaxt o adam mömin qarda na h dd n ziyad h yal olma n n cür f sadlar tör -
yini ba a sal rd .
108
man kitab
: – - ( )- [ ]
: :
: (( )) :
: .
[156]-60-(37) ........ bu S vvar demi dir: “(Bir d ) mran ibn Husayn Pey-
mb rin : “H ya insana ancaq xeyir g tir r”– dediyini x r verdi. (Bunu e i-
nd ) Bu eyr ibn K b dedi: “Hikm td is onun bir qisminin vüqar, bir qismi-
nin d sükun t oldu u yaz lm r”. mran dedi: “M n s Pey mb rd n
dis dan ram, s n is m öz s hif rind n dan rsan?!”
: (...)- [ ]
:
: (( )) :- - (( )) : :
: - -
- :
. :- - -
[157]-61-(...) ........ bu Q tad demi dir: “Biz öz camaat zdan olan bir
st adamla birlikd mran ibn Husayn n yan nda idik. Bu eyr ibn K b d
aram zda idi. O gün mran biz bir h dis dan v dedi: “Pey mb r :
“H ya bütövlükd xeyirdir”– demi dir, yaxud: “H yan n ham xeyirdir1”–
demi dir. Bu eyr ibn K b (buna etiraz bildirib) dedi: “Biz b zi kitablarda v
ya hikm td bunun bir qisiminin sükun t, bir qisiminin d Allah üçün vüqar
oldu unu görürük, bunda z iflik vard r”. (Bunu e id nd ) mran q bl ndi,
tta gözl ri q pq rm oldu v dedi: “M n s Pey mb rd n h dis dan -
ram, s n is buna etiraz edirs n?!” Sonra mran bu h disi t krar dan ,
Bu eyr is yen öz bildiyini dedi. mran yen q bl ndi.
1 B zil ri h yan n bütövlükd xeyir olub yaln z xeyir g tirdiyini inkar edirl r. S bi d
budur ki, h yal adam h rd n haqq dem utan r – insanlara yax i r görm yi buyurmur
onlar pis i rd n ç kindirmir. Amr ibn s-S lah bunu bel izah etmi dir: “Bu qeyd edil n
naqis c tl r, sil h ya say la bilm z, ksin , bu acizlik, z lillik v alçalmaqd r. Sad , zahi-
n h yaya b nz diyind n, b zil ri onu h ya adland rm lar. sil h ya is adam pis i tutmaq-
dan v haqs zl q etm kd n ç kindirir”.
109
Biz is Bu eyr haqq nda: “O bizd ndir, ey bu N cid!1 O, el d pis adam

deyildir”2- deyirdik.
: : : (...) [ ]
.
[158] (...) ........ bu N am l- vi demi dir: “Huceyr ibn R bi l- vi

mran ibn Husayndan, o da Pey mb rd n r vay t etdiyi h dis, H mmad
ibn Zeydin r vay t etdiyi h dis b nz yir”.
-( )
13-cü f sil. slam n v sfl rini c m ed n (xisl t)
: : ( )- [ ]
: :
! : :
.(( )) : : -
[159]-62-(38) ........ Süfyan ibn Abdullah s-S fi demi dir: “(Bir d )

n (Pey mb ) dedim: “Ya R sulullah! slam haqq nda m el bir söz
söyl ki, art q s nd n sonra heç k sd n bu haqda soru may m. ( bu Usam -
nin h disind : “s nd n ba qa” r vay t edilmi dir)”. Pey mb r buyurdu:
“Allaha iman g tirdim” de, sonra da düz yol tut! ” 3
1 bu N cid, mran ibn Huseynin kuny sidir.

2 Y ni o, münafiq, z nd q, bid t hli v ba qa bu kimi az nl qda olan kims rd n deyildir.
3 Burada “düz yol tut” deyildikd Allah n haqq m bud oldu unu q bul edib heç bir eyi
Ona rik qo mamaq, habel Onun buyurduqlar yerin yetirib qada an etdiyi eyl rd n
kinm k v öl q r bu qid qalmaq q sd edilir. Bel rinin mükafat C nn tdir. Uca
Allah buyurur: “ übh siz: “R bbimiz Allahd r!”– deyib sonra ll rind ) düz olan k sl
kl r nazil olub deyirl r: “Qorxmay n v k rl nm yin! Siz v d olunan C nn tl sevi-
nin!” (Fussil t, 30); übh siz: “R bbimiz Allahd r!”– deyib sonra düz yol tutan k sl heç
bir qorxu yoxdur v onlar k rl nm kl r” (“ l- hqaf” sur si, 13).
110
man kitab
-( )
14-cü f sil. slam dininin üstünlüyünün v (bu dind olan)
hans i rin n f zil tli olmas n b yan edilm si
: : : ( )- [ ]
:
.(( )) :
[160]-63-(39) ........ Abdullah ibn Amr r vay t edir ki, bir n r Pey-
mb rd n soru du: “ slam (xisl tl rind n) n xeyirlisi hans r?” Pey-
mb r dedi: “S nin, (ehtiyac olana) yem k yedirtm yin, tan na v
tan mad na salam verm yindir”. 1
( )- [ ]
)) : : :
.((
[161]-64-(40) ........ Abdullah ibn Amr r vay t edir ki, bir n r Pey-
mb rd n soru du: “Hans müs lman daha xeyirlidir?” Pey mb r bu-
yurdu: “Dilind n v lind n müs lmanlara z r d ym n (müs lman)”.
: - ( )- [ ]
)) : : : -
.((
[162]-65-(41) ........ Cabir demi dir: “M n Pey mb rin bel dediyini
itmi m: “Müs lman o k sdir ki,2 onun dilind n v lind n ba qa müs lman-
lara z r d ym sin”.
1 Y ni qar na ç xan h r k salam verm lis n. Yaln z tan n adama salam verm k slam
xlaq na zidd olan bir xasiyy tdir v Qiyam tin lam tl rind ndir. Pey mb r demi dir: “Biri-
sinin ancaq tan na salam verm si Qiyam tin lam tl rind ndir” (“Müsn d hm d”, 1/387;
“Silsil tu hadis s-S hih ”, 648). H disd tan na v tan mad na salam ver deyildikd lb t-
ki, müs lman c miyy ti n rd tutulur. Bel ki, kafirl ümumiyy tl salam verm k qada an
edilmi dir. Pey mb r bel buyurmu dur: “Y hudil (v xristianlara) birinci salam verm yin.
r onlar siz salam vers r, siz: “V aleykum (siz d olsun)!”– deyin” (“ b l-Müfr d”, 1102).
2 Burada müs lman deyildikd kamil xlaql müs lman n rd tutulur. Yoxsa, li il v ya
dili il müs lman qarda na ziyy t ver n bir müs lman, bu lin gör kafir say la bilm z.
111
: : ( )- [ ]
! : :
.(( )) :
[163]-66-(42) ........ bu Musa1 demi dir: “M n (Pey mb rd n ) soru -

dum: “Ya R sulullah! Hans slam daha f zil tli say r?” Dedi: “Dilind n v
lind n müs lmanlara z r d ym n (müs lman)”.
: : [ ]
. : :
[164] ........ bu Usam demi dir: “Bureyd ibn Abdullah eyni isnadla: “Pey-
mb rd n soru du: “Hans müs lman daha f zil tli say r?”– dey k bu
disin b nz rini r vay t etmi dir.
-( )
15-ci f sil. man n irinliyini2 dadmaq üçün
ld edilm si g kli olan xisl tl rin b yan olunmas
( )- [ ]
: - : -
1 bu Musa l- ari Pey mb rin s hab sidir. Ad Abdullah ibn Qeysdir. Öm r ibn
ttab n xilaf ti dövründ B sr v Kuf rl rinin valisi olmu dur. bu Musa hicr tin 44-
cü ilind v fat etmi dir.
2 Burada “iman n irinliyi” deyildikd ( ri tin) buyurduqlar yerin yetirm kd n zövq
almaq, habel Allah n v Onun r sulunun rizas qazanmaq m qs dil m qq tl dözm k
bunu dünyan n naz-nem tind n üstün tutmaq, qulun öz R bbin ita t etm kl v Onun
mrin müxalif olan eyl ri t rk etm kl Onu sevm si, h mçinin d Onun Pey mb rini
sevm si q sd edilir. Qaz yad demi dir: “Bu h dis: “Allah n R bb, slam n din v Muh m-
din pey mb r oldu undan raz qalan kims iman n tam dadm olar!” h disin b nz -
yir. Bel ki, Allah v Onun elçisini sevm k, habel bir kims ni Allah üçün sevm k v küfr
qay tma xo lamamaq yaln z o adama n sib ola bil r ki, onun iman y qinliyini art rm , özü-
nü arxay n salm , q lbini geni ndirmi , can na v qan na keçmi olsun. Bax bel si iman n
irinliyini dadm olar...”
112
man kitab
))
.((
[165]-67-(43) ........ s r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “Üç xisl t
vard r ki, bunlar kimd olsa, o kims bu xisl tl r say sind iman n irinliyini
dadm olar: Allah v Onun elçisini ba qalar ndan daha çox sevm k1, sevdiyi
kims ni yaln z Allah üçün sevm k, Allah onu küfrd n qurtard qdan sonra
yenid n küfr qay tma , oda at lma xo lamad kimi, xo lamamaq”.
: : : (...)- [ ]
)) : :
.((
[166]-68-(...) ........ s r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “Kimd
bu üç xisl t olsa, iman n tam dadm olar: sevdiyini ancaq Allah üçün sev-
k, Allah v Onun elçisini ba qalar ndan daha çox sevm k, Allah onu küfr-
n qurtard qdan sonra at at lma t krar küfr qay tmaqdan üstün saymaq”.
: : : (...) [ ]
.(( )) :
[167] (...) ........ Sabit (bu h disi) sd n, o da Pey mb rd n yuxar dak

dis yax n m nada r vay t etmi dir. F t (bu r vay td ): “(Allah onu
küfrd n qurtard qdan sonra oda at lma ) y hudi, yaxud n srani olmaqdan
(üstün saymaq)”– deyilir.
1Y ni Allah v Onun r sulu ona dünyada mövcud olan h r eyd n – can ndan, övlad ndan,
valideynind n, zövc sind n v qeyril rind n daha sevimli olarsa (“ l-Qovl l-Mufid”, 2/53); H -
disd Allah v Onun r sulu deyilir, Allah, sonra Onun r sulu deyilmir. Çünki Pey mb ri
sevm k Pak v Uca Allah sevm ba r. nsan n Allaha olan sevgisi artd qca, Pey mb
olan sevgisi d artmal r (“ rh Riyad s-Salihin”, 1/432); Bel ki, Allaha olan sevgi yaln z
Pey mb ri sevm kl t sdiq edil bil r. Uca Allah buyurur: “De: “ r siz Allah sevirsi-
nizs , m nim ard mca g lin ki, Allah da sizi sevsin v günahlar ba las n. Allah Ba-
layand r, R hmlidir” (“Ali- mran” sur si, 31).
113
-( )
16-c f sil. Allah n elçisini zövc n, övladdan, valideynd n v

bütün insanlardan daha çox sevm yin vacibliyi v onu bu sevgi il
sevm nk imans z oldu u isnad edilm si
: : ( )- [ ]
- )) : : :
.(( -
[168]-69-(44) ........ s r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “Heç bir
nd (Abdul-Varisin r vay tind : heç bir adam) m ni ail sind n, mal ndan
bütün insanlardan çox sevm yinc iman g tirmi olmaz1”.
: : (...)- [ ]
)) : : :
.((
[169]-70-(...) ........ s ibn Malik r vay t edir ki, Pey mb r demi -
dir: “Sizd n biriniz m ni övlad ndan, valideynind n v bütün insanlardan çox
sevm yinc iman g tirmi olmaz”.
1 mam bu Süleyman l-X ttabi demi dir: “H disin m nas bel dir: “M ita t etm -
yinc v ax ölüm olsa bel m nim rizam öz ist yind n üstün tutmay nca m ni sevdiyini
sdiql bilm zs n”. bn B ttal, Qaz yad v ba qalar – Allah onlar n ham na r hm t el -
sin! – demi r: “M bb t üç qisimdir:
– ehtiram v izz tl ba olan m bb t. Buna valideyni sevm yi misal ç km k olar;
– fq t v m rh tl ba olan m bb t. Buna da övlad sevm yi misal ç km k olar;
– ox amaq v n vazi ba olan m bb t. Buna da dig r insanlar sevm yi misal ç k-
k olar...”
Qaz yad demi dir: “Pey mb rin sünn sinin yay lmas na köm k etm k, onun g tir-
diyi ri ti qorumaq, onunla birlikd olma arzulamaq, can v mal ona f da etm k, onu
sevm k dem kdir... Bu söyl dikl rimiz ayd n olduqdan sonra aç q-ayd n görünür ki, h qiqi
iman yaln z bu dedikl rimiz say sind tamamlana bil r... Buna etiqad etm n adam is
mömin say lmaz”.
114
man kitab
-( )
17-ci f sil. Özü üçün ist diyi xeyird n müs lman qarda üçün
ist yin iman xisl tl rind n olmas na dair d lil
: ( )- [ ]
)) : :
.((
[170]-71-(45) ........ s ibn Malik r vay t edir ki, Pey mb r demi -
dir: “Biriniz özü üçün ist diyini (müs lman) qarda üçün (yaxud qon usu
üçün) ist dikc iman etmi olmaz1”.
: (...)- [ ]
.(( )) :
[171]-72-(...) ........ s r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “Can m
lind olan Allaha and olsun ki, heç bir b nd özü üçün ist diyini qon usu
üçün (yaxud qarda üçün) ist dikc iman etmi olmaz”.
-( )
18-ci f sil. Qon uya ziyy t verm yin
haram olmas n b yan edilm si
( )- [ ]
: – : -
.(( )) :
1 Aliml r demi r: “H disd söhb t kamil imandan gedir. Bel ki, bu xlaqa sahib olmayan
mömin kafir say lm r. (Sad olaraq iman naqis olur). V burada “qarda üçün ist dikc ”
deyildikd xeyirli v mübah eyl r n rd tutulur. Buna da N sainin r vay t etdiyi h disi d lil
göst rm k olar. H min h disd Pey mb r bel buyurmu dur: “Biriniz özü üçün ist diyi xey-
ri (müs lman) qarda üçün ist dikc iman etmi olmaz” (“Sun n n-N sai”, 6/534).
bn H r “F th l-Bari” rind K rmaninin bel dediyini n ql etmi dir: “H mçinin biri-
nin özü üçün ist diyi ri (müs lman) qarda üçün ist si d imandand r. Pey mb r
disd bunu qeyd etm mi dir. M lumdur ki, bir eyi sevm k onun ksini sevm yi t b
edir. El bu s bd n d Pey mb r “ist diyi” sözü il kifay tl nmi dir” 1/20.
115

“Qon usu, rind n v zülmünd n min olmayan kims C nn girm z1”.
-( )
19-cu f sil. Qon uya v qona a qay göst rm h sl ndirm k,

xeyir söyl k istisna olmaqla susma n vacib olmas
v bütün bunlar n imandan olmas
: : ( )- [ ]
)) :
.((
[173]-74-(47) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, Pey mb r bel buyur-

mu dur: “Kim Allaha v Axir t günün inan rsa, ya xeyir dan n, ya da sus-
sun.2 Kim Allaha v Axir t günün inan rsa, qon usuna qay göst rsin. Kim
Allaha v Axir t günün inan rsa, qona na yax baxs n3”.
1 mam N vi demi dir: “H disd keç n “C nn girm z” sözü iki cür izah edil bil r:
– birincisi budur ki, bu, qon uya ziyy t verm yin haram oldu unu bil -bil bu yaramaz
li halal sayan kims aiddir. (Allah n v Onun pey mb rinin haram buyurdu unu
halal sayan) adam is kafir say r v bel si C nn sla girm k.
– ikincisi d budur ki, o, C nn tin qap lar aç ld zaman oraya ilk vv l daxil olacaq kim-
rl birg daxil olmayacaq, ksin , bir müdd t m rd saxlan lacaq. Bundan sonra o, ya
zaland lacaq, ya da Allah ona r hm ed k v bel likl d o, C nn daxil olacaq.
Haqq yolu tutub ged nl rin bu etiqadda oldu una gör biz h disi bu kild izah etdik.
vv ld qeyd etmi dik ki, haqq hlinin etiqad na gör günah i r görmü v tövhid üz rind
dünyas d yi mi h r k s Uca Allah n ist yi alt ndad r. st r onu ba lar v C nn daxil
ed r, ist rs d , vv lc c zaland rar, sonra C nn daxil ed r”.
2 Öm r ibn Abdul-Aziz demi dir: “H r kim dan sözün etdiyi ll aid oldu-
unu hesab ed rs , ancaq özün aid olan sözl ri dilin g tir r” (“Tarix D q”, 48/117).
3 Qaz yad demi dir: “ slam ayinl rini yerin yetir n h r k qon usuna v qona na
yax q etm k g kdir. Qon unun haqlar öd k v bu hüquqlar qorumaq müs lman n
borcudur. Bu xüsusda Uca Allah Qurani K rimd bel buyurur: “Allaha ibad t edin v heç
bir eyi Ona rik qo may n! Valideynl , qohum- qr baya, yetiml , kas blara, yax n v
116
man kitab
: (...)- [ ]
)) : :
.((

“Kim Allaha v Axir t günün inan rsa, qon usuna ziyy t verm sin. Kim
Allaha v Axir t günün inan rsa, qona na yax baxs n. Kim Allaha v Axi-
t günün inan rsa, ya xeyir dan n, ya da sussun”.
: (...)- [ ]
.(( )) : :
[175]-76-(...) ........ Am (bu h disi) bu Salehd n, o da bu Hureyr n, o

da Pey mb rd n , bu H sinin h disin yax n m nada r vay t etmi dir.
t (bu r vay td ): “Qon usu il yax r ftar etsin”– deyilir.
- ( )- [ ]
: - :
))
.((
[176]-77-(48) ........ bu ureyh l-Xuzai1 r vay t edir ki, Pey mb r de-

mi dir: “Kim Allaha v Axir t günün inan rsa, qon usu il yax r ftar etsin.
Kim Allaha v Axir t günün inan rsa, qona na yax baxs n. Kim Allaha v
Axir t günün inan rsa, ya xeyir dan n, ya da sussun”.
uzaq qonum-qon uya, yol yolda na, müsafir v sahib oldu unuz köl v k nizl yax -
q edin! H qiq n, Allah lov al q ed nl ri v özünü öy nl ri sevmir” (“ n-Nisa” sur si, 36).
Pey mb r d h disd bel buyurmu dur: “C brail qon u haqq nda m oq r tövsiy
etdi ki, qon uya da mirasdan pay dü yini güman etdim” (“S hih l-Buxari”, 6014).
mçinin qonaqp rv r olmaq slam b- rkan na, pey mb rl rin v lisaleh insan-
lar n xlaq na aid olan ll rd ndir...”
1 bu ureyh l-Xuzai Pey mb rin s hab sidir. Ad : Xuveylid ibn Amrd r. M kk -
nin f thi günü slam q bul etmi dir. bu ureyh hicr tin 68-ci ilind v fat etmi dir.
117
-( )
20-ci f sil. Pis i ri qada an etm yin imandan olmas n,

iman n art b azalmas n, habel yax i ri mr etm yin v pis
rd n ç kindirm yin vacib olmas n b yan edilm si
: : ( )- [ ]
: :
: :
: : . :
.(( ))
[177]-78-(49) ....... Tariq ibn ihab demi dir: “Bayram günü xütb ni namazdan
vv l oxuyanlar n birincisi rvan olmu dur.1 (O bel etdikd ) bir n r aya a qal-
b ona: “Namaz xütb n önc olmal r”– dey (etiraz bildirdi). M rvan is
bel cavab verdi: “Bu art q t rk olunmu dur”. (Bunu e id nd ) bu S id dedi: “Bu
(adam) öz öhd sin dü ni yerin yetirdi. M n Pey mb rin bel buyurdu u-
nu e itmi m: “Sizd n biriniz günah edildiyini görs , bunu li il düz ltsin,2
1lb tt ki, bu hadis M rvan ibn H m x taya yol vermi dir. Çünki h m Pey mb r ,
m bu B kr, h m Öm r, h m Osman, h m d li – Allah onlar n ham ndan raz olsun! –
bayram xütb sini namazdan sonra oxuyard lar. bu S id l-Xudri demi dir: “M n M din nin
miri M rvanla birlikd Orucluq ya da Qurban bayram nda namaz q nan yer g lib çatd qda
n K sir ibn S ltin düz ltdiyi minb ri gördüm v bir d baxd m ki, M rvan namaz q lma-
minb qalxmaq ist yir. M n onun yind n dartd m, lakin o yini dart b ( limd n
ald ) v (minb ) qalx b namazdan vv l xütb verdi. M n ona dedim: “Vallahi, siz (sünn ni)
yi dirdiniz!” O is bel cavab verdi: “Ey bu S id, s nin bildiyin keçmi qalm r.” M n
dedim: “Vallahi, m nim bildiyim, bilm diyimd n daha xeyirlidir” (“S hih l-Buxari”, 956).
2 bn Qeyyim l-Covzi münk ri inkar etm k (y ni pis i rd n ç kindirm k) xüsusunda
bel demi dir: “Münk ri inkar etm yin dörd yolu vard r:
– münk rin aradan qald lmas v yerin sünn nin b rpa edilm si;
– münk r tamamil aradan qald lmasa da, onun qism n d olsa azalmas ;
– münk rin yerini onun b nz rinin tutmas ;
– münk rin yerin ondan da pis münk rin g lm si.
Bunlardan vv lki ikisini yerin yetirm k vacib, üçüncüsü ictihadi m , dördüncüsünü
etm k is haramd r”.
118
man kitab
bacarmasa, dili il (düz ltsin), bunu da bacarmasa, q lbi il (buna nifr t etsin),
bu da iman n n z ifidir”1.
: : (...)- [ ]
-
. -
1 nsanlara yax i ri mr etm k v onlar pis i rd n ç kindirm k ham ya vacib deyildir.

r b zi adamlar (aliml r, ziyal lar, ixtiyar sahibl ri v s.) bunu yerin yetirs r, yerd qa-
lanlar n üz rind n m suliyy t götürül r. Yox r heç k s buna qol qoymasa (Allah n qayda-
qanunlar yer üzünd t tbiq etm çal masa), lind ixtiyar olan h r k s günah qazanar v
onlardan heç bir üzr q bul edilm z. Dem k, adam rki çatd birisinin günah etdiyini gördü-
yü zaman bunu ona qada an etm lidir. M n, adam öz zövc sinin, yaxud övlad n, yaxud
xidm tçisinin düz h t el diyini görs , onu ba a salmal v bunun qar almal r...
Aliml r demi r ki: “Yax i ri mr ed n v pis i rd n ç kindir n adam n kamil insan
olmas , mr etdiyi ey özünün d l etm si v qada an etdiyi eyd n özünün d ç kinm -
si rt deyil, ksin , ixtiyar sahibi yax i ri mr etm li v pis i rd n ç kindirm lidir.... Bil -
siniz ki, yax i ri mr etm k v pis i rd n ç kindirm k t kc ixtiyar sahibl rin aid deyil-
dir, ksin , bu, h r bir müs lman n öhd sin dü n bir i dir. H mçinin qeyd etm k laz md r
ki, bu i i yaln z savad olan xsl r yerin yetirm lidir. Namaz, oruc v ba qa bu kimi vacib-
liyi ham ya b lli olan, habel zina etm k, içki içm k v ba qa bu kimi haraml ham ya b lli
olan i rd xüsusi savad n olmas na lüzum yoxdur v h r bir müs lman bu cür m rd
alim say r. nc v q liz m avam adamlar n münasib t bildirm si v münk ri inkar
etm si is yersizdir. ksin , bunu etm k aliml rin öhd sin dü ür...
Günah i r v yaramaz ll r çoxald zaman (a ll adamlar) zal mlar pis ll rd n
kindirm r, Allah n gönd rdiyi b la ham bürüy r. Uca Allah buyurur: “Qoy Pey mb -
rin mrin qar ç xanlar ba lar na bir b la g lm sind n, yaxud özl rin a -ac bir zab
üz verm sind n qorxsunlar” “( n-Nur” sur si, 64). Axir ti v Allah n rizas na qazanmaq ist n
kims bu m diqq t yetirm lidir... (Bel oldu u t qdird Allah da onun köm yind olar.)
Uca Allah buyurur: “Allah Ona yard m ed nl , mütl q yard m ed r” (“ l-H cc” sur si, 40);
mçinin buyurur: “Kim Allaha möhk m ba lanarsa, h qiq n d , do ru yola yön lmi olar”
(“Ali- mran” sur si, 101); h mçinin buyurur: “U rumuzda cihad ed nl ri mütl q Öz yolumu-
za yön ld yik” (“ l- nk but” sur si, 69); h mçinin buyurur: nsanlar el güman edirl r
ki, t kc : “ man g tirdik!”– dem ri il onlardan l ç kil k v onlar imtahan edilm k-
r? Biz onlardan önc kil ri d s naqdan keçirmi dik. Sözsüz ki, Allah do ru dan anlar da,
yalanç lar da a kara ç xardacaqd r” (“ l- nk but” sur si, 2-3)” (N vi, 1/213-214).
Bu xüsusda Pey mb r demi dir: “Allah n qoydu u hüdudlar qoruyanlar n v onu
anlar n hal , g miy minm k üçün pü k atd qdan sonra bir qismi g minin göy rt sin , dig r-
ri d g minin a m rt sind yerl mi bir toplumun hal na b nz yir. (Onlar d nizd ol-
duqlar zaman) a dak lar su ist dikd g minin göy rt sin qalx b yuxar dak lar n aras n-
dan keçir (v onlar narahat edirl r). Onda a dak lar deyirl r: “G lin, g mini de ib bura-
dan su götür k v yuxar dak lara ziyy t verm k.” r yuxar dak lar onlar n özba nal q
etm sin göz yumsalar, (g mi batacaq v ) ham h lak olacaq; yox r bunun qar alsa-
lar, onda h m özl ri, h m d a dak lar xilas olacaqlar” (“S hih l-Buxari”, 2493).
disd : “bu da iman n n z ifidir” deyildikd s si v savab n az olan q sd edilir.
119
[178]-79-(...) ........ Ravi ayr -ayr isnadlarla bu S id l-Xudrid n M rvan n

hekay sini, h mçinin bu S idin Pey mb rd n r vay t etdiyi h disi ob -
nin v Süfyan n h disl rin yax n m nada r vay t etmi dir.
: – - ( )- [ ]
:
:
))
.((
:
.
.
[179]-80-(50) ........ Abdullah ibn M sud r vay t edir ki, Pey mb r
demi dir: “Allah n m nd n vv lki ümm tl gönd rdiyi h r bir pey mb -
rin öz ümm tind n onun sünn sin 1 sar lan v mrl rin uyan n yax n sir-
da lar v s hab ri olmu dur. Onlar n ard ndan is etm kl ri eyl ri da-
an v mr olunmad qlar i ri gör n x fl r g lmi dir (v g k d ).
Kim bunlarla li il mübariz apararsa, (bilsin ki,) o, mömindir. Kim onlarla
dili il mübariz apararsa, o da mömindir. Kim onlara q lbi il nifr t ed rs , o
da mömindir. Ancaq bundan o yana imandan bir xardal d si bel yoxdur2”.
bu Rafi demi dir: “M n bu h disi Abdullah ibn Öm dan m, lakin o,
bunu m qada an etdi. (Çox keçm n) ibn M sud (M din ) g ldi v
nat vadisind dayand . Abdullah ibn Öm r onu ziyar t etm getdikd ,
ni d özü il aparmaq ist di, m n d onunla getdim. Biz (orada) oturdu u-
Sünn – yol dem kdir. Pey mb rin sünn si deyildikd onun buyurduqlar , mr v qa-
1
da alar , habel onun etdiyi ll r, davran , xlaq , zahiri görünü ü n rd tutulur. Bundan
ba qa m cburi olmayan v yerin yetirilm sin gör müs lman üçün c za n rd tutulma-
yan göst ri v tövsiy d sünn deyilir.
2 Y ni bundan o yana iman n heç bir m rt si mövcud deyildir. Bel ki, münk ri q lbi il
inkar etm n adam onu b nmi kims n hesab edilir, onu b nm k is küfr say r.
(“Mi kat l-M sabih”, 1/603).
120
man kitab
muz zaman m n ibn M suddan bu h dis bar soru dum, o da h disi m ,

n onu bn Öm dan m kimi dan ”.
(Ravi) Saleh ibn Qeys demi dir: “ bu Rafid n bu cür r vay t edilmi dir”.
: : (...) [ ]
:
)) : :
(( [ ]
.
[180] (...) ........ Abdullah ibn M sud r vay t edir ki, Pey mb r demi -
dir: “H r bir pey mb rin öz yolunu tutub ged n v sünn sin sar lan n ya-
n sirda lar olmu dur”.
Bu h dis Saleh (ibn Keysan n) h disi kimidir. F t bu Rafi bu h disd
ibn M sudun g ldiyini v ibn Öm rin onunla görü sini söyl mi dir.
-( )
21-ci f sil. Möminl rin imanda bir-birind n üstün olmas
v Y n hlinin daha imanl olmas
: : : . ( )- [ ]
: :
: : :- -
)) :
.((
[181]-81-(51) ........ bu M sud1 demi dir: “(Bir d ) Pey mb r li il
t f i ar edib dedi: “Bil siniz, h qiq n, iman bax oradad r. Da -
2
1 bu M sud l- nsari Pey mb rin s hab sidir. Ad : Uqb ibn Amrd r. bu M sud
hicr tin 40-c ilind v fat etmi dir.
2 Burada y nlil rin iman hli oldu u n rd tutulur. Lakin qeyd etm k laz md r ki,
bu, yaln z y nlil rin iman hli oldu una d lal t etmir. Bel ki, ba qa bir h disd Pey m-
r : “ man Hicaz hlin aiddir”– demi dir. Sad olaraq Y n hli bir çoxlar na nisb td
daha mülayim oldu undan, onlar xüsusil qeyd etmi dir.
121
ür klilik v qabal q is kobud dan il seçil n, d rin quyru undan

yap 1 b vil aiddir. (Bu xasiyy tl r is ) eytan n iki buynuzu ç xan2
yerd – R bi v Mud r (q bil rind ) özünü büruz verir”.
: : : ( )- [ ]
.(( )) : :
“Y nlil r g ldil r. Onlar n inc ür kli (insanlard r). man Y aiddir,
fiqh3 Y aiddir, hikm t Y aiddir “4.
: : (...)- [ ]
. :
[183]-83-(...) ........ bu Hureyr : “Pey mb r bel buyurmu dur...”

dey k (yuxar da keç n) h disin b nz rini r vay t etmi dir.
: (...)- [ ]
)) : : : :
.((
“Y nlil r sizin yan za g lmi r. Onlar n yum aq q lbli v n inc ür kli
(insanlard r). Fiqh Y aiddir, hikm t d Y aiddir”.
1Burada Pey mb r ba lar d rin qar an, getdikc kobudla an insanlar q sd edir.
2X ttabi demi dir: Burada “ eytan n iki buynuz”u yaramaz i m l ç kilmi dir.
3 Fiqh k lm si lü ti m nada anlama, ba a dü dem kdir. Uca Allah buyurur: “El bir
ey yoxdur ki, h md il Ona t rif dem sin, lakin siz onlar n t rifini anlam rs z” (“ l- sra” su-
si, 44); “Onlar dedil r: “Ey ueyb! Dedikl rinin çoxunu anlam q” (“Hud” sur si, 91). stila-
hi m nas na g ldikd is , bu, h m qid , h m d l bax ndan Allah n hökml rini bil-
kdir. Qeyd etm k laz md r ki, fiqh deyildikd t kc insanlar n ll ri v buna aid hkam-
lar n rd tutulmur, üst lik buna qid il ba hkamlar da aid edilir. H tta b zi aliml r de-
mi r ki: “ qid elmi n böyük fiqhdir!” Bu söz h qiq tdir. Çünki m buda yaln z Onun v h-
daniyy tini tan maqla düzgün ibad t etm k olar. ks t qdird , insan tan mad na nec ibad t
ed bil r?! (“Zad l-Must qn ”, 1/16-17).
4 Y ni onlar h m imanda, h m dini anlamaqda, h m d hikm tl davranmaqda bir çoxla-
ndan seçilirl r.
122
man kitab
: (...)- [ ]
- )) : :
.(( -
“Küfrün ba rq istiqam tind dir. Lov al q v t bbürlük (ad n) at ilx -
na v d sürüsün sahib olan kims rd , kobud dan il seçil n b vi-
rd özünü büruz verir. Qoyun sürüsün sahib olan kims r is dinc adam-
lar olurlar”.
- (...)- [ ]
)) : : - :
.((
[186]-86-(...) bu Hureyr r vay t edir ki, Pey mb r demi dir:

man Y m nsubdur. Küfr rq t fd dir. Qoyun sürüsün sahib olan
kims r dinc adam olurlar. Lov al q v riyakarl q is at ilx na v d
sürüsün sahib olan kims rd , kobud dan il seçil n b vil rd özünü
büruz verir”.
: (...)- [ ]
)) : : :
.((
[187]-87-(...) ........ bu Hureyr demi dir: “M n Pey mb rin bel
dediyini e itmi m: “Lov al q v t bbürlük kobud dan il seçil n b -
vil rd özünü büruz verir. Qoyun sürüsün sahib olan kims r is dinc
adam olurlar”.
: : (...)- [ ]
.(( ))
[188]-88-(...) ........ ueyb bu h disi Zuhrid n eyni isnadla r vay t etmi v :
man Y aiddir, hikm t d Y aiddir” sözl rini d lav etmi dir.
123
: (...)- [ ]
)) : :
.((
dediyini e itmi m: “Y n hli g lmi dir. Onlar n inc ür kli v n yum aq
lbli (insanlard r). man Y m nsubdur, hikm t d Y m nsub-
dur. Qoyun sürüsün sahib olan kims r dinc adam olurlar. Lov al q v t -
bbürlük is d sürüsün sahib olan kims rd , kobud dan il seçil n
vil rd , rq t fd özünü büruz verir”.
: (...)- [ ]
)) : :
.((
“Y n hli sizin yan za g lmi dir. Onlar n yum aq q lbli v n inc ür k-
li (insanlard r). man Y aiddir, hikm t d Y aiddir. Küfrün ba
rq istiqam tind dir”.
: (...) [ ]
.(( )) :
[191] (...) ........ C rir bu h disi Am n eyni isnadla r vay t etmi , ancaq
“küfrün ba rq istiqam tind dir” sözünü söyl mi dir.
: : : (...) [ ]
)) : . :
.((
[192] (...) ........ ob bu h disi Am n eyni isnadla C ririn r vay t etdiyi

dis b nz r r vay t etmi v : “Lov al q v t bbürlük d sürüsün sa-
hib olan kims rd özünü büruz verir. Qoyun sürüsün sahib olan kims r
is vüqarl v dinc adam olurlar” sözünü lav etmi dir.
124
man kitab
: ( )- [ ]
)) : : :
.((
[193]-92-(53) ........ Cabir ibn Abdullah r vay t edir ki, Pey mb r de-
mi dir: “Da lblilik v qabal q rq t fd dir. man is Hicaz hlin aiddir”.
-( )
22-ci f sil. C nn yaln z möminl rin gir yinin,

habel möminl ri sevm yin imandan olmas n v salamla man n
bu sevgiy nail olma a s b oldu unun b yan edilm si
: ( )- [ ]
)) : :
.((

man g tirm yinc C nn gir bilm zsiniz. Biri-birinizi sevm yinc (tamam-
kamal) iman g tirmi olmazs z. Siz el bir ey öyr dimmi ki, onu etdikd
biri-birinizi sev siniz? Aran zda salam yay n”1.
: (...)- [ ]
. (( ! )) :
[195]-94-(...) ........ C rir bu isnadla Am n, (o da bu Salehd n,) o da
bu Hureyr n r vay t etmi dir ki, Pey mb r buyurmu dur: “Can m
lind olan Allaha and olsun ki, iman g tirm yinc C nn gir bilm zsi-
niz...”– söyl k (yuxar da keç n) Müaviy nin v V kiyin r vay t etdiyi h -
1 Ammar ibn Yasir demi dir: “Üç xisl ti özünd c m ed n k s iman ld etmi olar: öz
fsin qar insafl olmaq, salam (h r t ) yaymaq v ehtiyacl oldu u halda bel , (mal n-
dan Allah yolunda) x rcl k” (“S hih l-Buxari”, 1/32).
125
-( )
23-cü f sil. Dinin n sih t oldu unun
b yan edilm si
: : : ( )- [ ]
: - - : -
.
.(( )) : : (( )) :
[196]-95-(55) ........ T mim d-Dari demi dir: “(Bir d ) Pey mb r :
“Din n sih tdir!”– dey buyurdu. Biz soru duq: “Kimin üçün?” Dedi: “Allah
üçün, Onun Kitab üçün, Onun r sulu üçün, habel müs lmanlar n r hb rl ri
bütün müs lmanlar üçün”1.
1 bn H r demi dir: “H disd “Allah üçün (n sih t)” deyildikd Onu layiqinc v sf et-
k, a karda da, gizlind d Ona boyun ym k, Onun raz qazanmaq üçün buyuruqlar
yerin yetirm k, q bind n qurtulmaq üçün qada an etdiyi eyl rd n ç kinm k, asilik ed n-
ri Onun yoluna qaytarmaq u runda mübariz aparmaq n rd tutulur. Sövri, Abdul-Aziz
ibn Rufeyd n, o da linin sirda olmu bu Sumam n r vay t etmi dir ki, (bir d ) h va-
ril r (M ry m o lu) sadan : “Ey Allah n ruhu! Kimdir Allaha n sih t ed n?”– dey soru -
dular. sa (onlara) bel cavab verdi: “Allah n haqq öz haqq ndan üstün tutan kims !”
“Allah n Kitab üçün (n sih t)” deyildikd onu öyr nm k v (ba qalar na) öyr tm k, oxu-
duqda t cvidl oxumaq, yazd qda düzgün kild yazmaq, ay rinin m nas ba a dü
y göst rm k, ay rd keç n qayda-qanunlar qorumaq, hkamlar yerin yetirm k v onla-
t hrif ed nl rin cavab verm k q sd edilir.
“Allah n R sulu üçün (n sih t)” deyildikd ona say göst rm k, h r zaman ona (v onun
dininin yay lmas na) köm k etm k, sünn sini öyr nib (ba qalar na) öyr tm kl onu ya atmaq,
sözd v ld onun yolunu tutub getm k, onu v ard nca ged nl ri sevm k n rd tutulur.
“Müs lmanlar n r hb rl ri üçün (n sih t)” deyildikd idar çilikd onlara d st k verm k,
bix r olduqlar m rd n onlar agah etm k, s hvl rini gördükd onlara yaltaqlanma-
maq, ksin , bu s hvi hikm tl onlara ba a salmaq, onlar n ( ri müvafiq olan) bir sözünü
iki el k, onlar camaata sevdirm k v göz l t rzd onlar zülm etm kd n ç kindirm k
sd edilir. Qeyd etm k laz md r ki, r hb rl r deyildikd bura aliml r d aid edilir v onlara
sih t etm k deyildikd elml rin ehtiram göst rm k, onlar n yax ll ri bar dan maq
bar rind yax z nn etm k n rd tutulur.
“Bütün müs lmanlar üçün (n sih t)” deyildikd is , onlara m rh t etm k, onlara yax -
q etm s y göst rm k, onlara fayda ver k eyl ri onlara öyr tm k, onlara ziyy t verm -
k, özün ist diyini onlar üçün d ist k v özün r va bilm diyini onlara da r va bilm -
k q sd edilir.
disd n bel n tic ç r ki, (yax ) l din adland la bil r. Çünki Pey mb r öyüd-
sih t verm yi din adland rm r...” (“F th l-Bari”, 1/89).
126
man kitab
: : (...)- [ ]
.
[197]-96-(...) ........ Süfyan Suheyl ibn bu Salehd n, o da ta ibn Yezid l-
Leysid n, o da T mim d-Darid n, o da Pey mb rd n bu h disin b nz ri-
ni r vay t etmi dir.
: : : (...) [ ]
.
[198] (...) ........ bn Qasim ( vv lki isnadla) T mim d-Darid n, o da Pey-

mb rd n bu h disin b nz rini r vay t etmi dir.
: ( )- [ ]
. :
[199]-97-(56) ........ C rir demi dir: “M n namaz q laca ma, z kat ver yi-
v h r bir müs lmana n sih t ed yim dair Pey mb bey t1 etdim”.
: (...)- [ ]
. :
[200]-98-(...) ........ C rir ibn Abdullah demi dir: “M n h r bir müs lmana
sih t ed yim dair Pey mb bey t etdim”.
: (...)- [ ]
. (( )) :
. : :
[201]-99-(...) ........ C rir demi dir: “M n (buyuruqlar ) dinl yib ita t ed -

yim v h r bir müs lmana n sih t ed yim dair Pey mb bey t et-
dim. O da: “Bacard ni rd ” – dey m n sih t etdi.
qub öz r vay tind demi dir: “(Bu h disi) biz S yyar r vay t etmi dir”.
1 Pey mb rin d tini q bul ed k ona tabe v sadiq olma.

127
-( )
24-cü f sil. Günah i rl iman n azalmas n v günaha batan

kims nin kamil iman sahibi olmayaca n b yan edilm si
: : ( )- [ ]
: :
)) : :
.((
:
)) : :
.((
[202]-100-(57) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, Pey mb r demi -
dir: “Zina ed n adam zina etdiyi vaxt mömin say la bilm z. O urluq ed n
adam o urluq etdiyi vaxt mömin say la bilm z. rab iç n adam rab içdiyi
vaxt mömin say la bilm z”1.
bn ihab demi dir: “Abdul-Malik ibn bu B kr ibn Abdur-R hman m
r vermi dir ki, bu B kr ibn Abdur-R hman onlara bu Hureyr n bu
sözl ri r vay t etdikd n sonra dey rmi : “ bu Hureyr bu sözl bunu da
lav ed rdi: “Camaat n gözü önünd (birisinin d rli) bir eyini zor gücün
götür n zad gan adam, onu götürdüyü vaxt mömin say la bilm z”2.
1 Burada söhb t möminin iman n kamilliyind n gedir. Bel ki, mömin b nd h r d

günah i tdikd , iman bir q r azal r. Lakin qeyd etm k laz md r ki, mömin böyük günah et-
diyi zaman iman onu t rk edir, bu günahdan l ç kdikd n sonra iman yenid n özün qay -
r. Bu xüsusda Pey mb r bel buyurmu dur: “Mömin zina etdiyi zaman iman ondan xa-
ric olar v sanki bir bulud olar. Günahdan l ç kdikd is yenid n özün qay dar” (Silsil tul-
hadis s-S hih , 509). Bu da d lildir ki, iman mömini bird lik t rk etmir. Yaln z aç q-ayd n
küfr ed nl r – y ni bu günahlar halal sayan kims r istisnad r. Bel ki, Allah n v Pey m-
rinin qada an etidiyi bir eyi halal sayan h r k s kafir say r.
2 H disin bu hiss si bu Hureyr nin lav si kimi görüns d , slind bu, Pey mb rin
sözünd n götürülmü dür. Bu xüsusda bu Amr ibn s-S lah demi dir: “ bu Nueym öz
“Must xr c” rind H mmam ibn Mun bbihd n bu h disi r vay t etmi dir. H min r vay td
deyilir: “Muh mm din can lind olan Allaha and olsun ki, sizd n biriniz (ba qas n mal ) zor
gücün götürdüyü zaman...” H disd n aç q-ayd n görünür ki, bu söz Pey mb rin sözüdür.
Dig r bir h disd Pey mb r buyurmu dur: “(Ba qas n mal ) zor gücün götür n adam
bizd n deyildir” (“Müsn d imam hm d”, 2655; “Sun n t-Tirmizi”, 1601; “S hih l-Cami”, 7168).
128
man kitab
: (...)- [ ]
: : :
(( )) : :
.
:
.
[203]-101-(...) ........ bu S ibn Abdur-R hman (bu h disi) bu Hu-
reyr n, o da Pey mb rd n : “Zina ed n adam zina etdiyi vaxt...”– dey -
k (yuxar dak ) h disi eyni il r vay t etmi , lakin: “zad gan adam” sözünü
zikr etm mi dir.
bn ihab demi dir: “S id ibn Museyyib v bu S ibn Abdur-R hman
bu Hureyr n, o da Pey mb rd n n ql ed k bu h disi bu B kr
ibn Abdur-R hman n r vay t etdiyi kimi r vay t etmi dir. Lakin (burada): “d -
rli bir eyini” sözü qeyd olunmam r.
: : (...)- [ ]
:
.(( )) : (( ))
[204]-102-(...) ........ vzai bu h disi Uqeylin sasland isnadla eyni il r -

vay t etmi v (bu r vay td ): “d rli bir eyi” sözünü d qeyd etmi dir.
Yaln z: “zad gan adam” sözünü zikr etm mi dir.
: : (...)- [ - ]
:
: : .
)) (( ))
.(( )) : .(( - -
129
[205-207]-103-(...) ........ S fvan ibn Suleym Meymun nin azad etdiyi köl si
ta ibn Y sardan v Humeyd ibn Abdur-R hmandan, habel Al ibn Abdur-
hman öz atas ndan, h mçinin M r H mmam ibn Mun bbihd n, o da
bu Hureyr n, o da Pey mb rd n (bu h disi) r vay t etmi r. Ravil -
rin ham (bu h disi) Zuhrinin h disin b nz r r vay t etmi r. F t Al
ibn Abdur-R hman n v S fvan ibn Suleymin r vay tl rind : “Camaat n gözü
önünd ”, habel H mmam n r vay tind : “Möminl rin gözl ri önünd (biri-
sinin d rli bir eyini zor gücün götür n adam) onu götürdüyü vaxt mömin
say la bilm z” sözl ri zikr olunmam r. (Bu h disd ): “Sizl rd n ( man )
yan t ed n bir kims x yan t etdiyi vaxt mömin say la bilm z. Odur ki,
(bundan) uzaq durun, uzaq!” sözl ri lav edilmi dir.
: (...)- [ ]
)) : :
.((
“Zina ed n adam zina etdiyi vaxt mömin say la bilm z. (O urluq ed n adam)
urluq etdiyi vaxt mömin say la bilm z. ( rab iç n adam) rab içdiyi vaxt
mömin say la bilm z. Bundan sonrak tövb is m qbul say r”1.
1 Y ni Allah n tövb qap daim aç qd r. Uca Allah buyurur: “Yaramaz i r görüb sonra
bunun ard ndan tövb edib iman g tir nl g linc , übh siz ki, R bbin bundan sonra
Ba layand r, R hmlidir” (“ l- raf” sur si, 153). Yaln z iki vaxt istisnad r ki, bu vaxtlarda
Allah tövb ni q bul etmir:
a) Gün m ribd n do aca zaman: Bu xüsusda Pey mb r demi dir: “....gün batd -
yerd n do may nca qiyam t qopmayacaq. Gün ribd n do du u zaman insanlar onu gör -
k, y ni ham bu h qiq inanacaq, lakin art q i i n keçmi olacaq. H min vaxt: “R bbinin
zi lam tl ri g yi gün vv lc iman g tirm mi v ya iman nda bir xeyir qazanmam
kims iman g tirm si fayda verm kdir” (“S hih l-Buxari”, 7121).
b) Can bo aza yeti diyi an: Bu xüsusda Pey mb r buyurmu dur: “Qüdr t v Qüvv t
sahibi olan Allah, qulunun can bo az na yeti k onun tövb sini q bul ed r” (“Sun n ibn
Mac ”, 2697; “S hih t-T ib v t-T rhib”, 3143).
bn Useymin demi dir: “Tövb nin rtl ri bel dir:
– tövb ni Allah üçün etm li;
– keçmi günaha gör pe man olmal ;
– h min günaha qay tmama a niyy t etm li;
– bir daha o günaha qay tmamal ;
– tövb ni q bul oldu u vaxt yerin yetirm li” (“ rh l-Mumti”).
130
man kitab
: : (...)- [ ]
. (( )) : - -
[209]-105-(...) ........ kvan bu Hureyr n, o da Pey mb rd n : “Zina

ed n adam zina etdiyi vaxt...”– dey k (bu h disi) ob nin r vay t etdiyi
kimi r vay t etmi dir.
-( )
25-ci f sil. Münafiq (xas) xisl tl rin b yan edilm si
: : ( )- [ ]
: : : :
)) : :
:
)) : .((
.((
[210]-106-(58) ........ Abdullah ibn Amr r vay t edir ki, Pey mb r

demi dir: “Dörd (xisl t) vard r ki, bunlar kimd olsa, sl münafiq1 say lar v
1 Bu h dis b zil rini übh salm v onlar el güman etmi r ki, h disd keç n lam t-
r mömini slamdan ç xar r v onu kafir edir. Lakin bu heç d bel deyildir. Çünki slam alim-
ri ittifaq etmi r ki, q lbi v dili il iman g tirmi h r k s bu ll rd n h r hans birini et-
, n kafir say lar, n d C nn min alt t sin dü k münafiql rd n hesab edil r. Bax n,
Yusuf pey rin qarda lar bu xisl tl ri özl rind c m etdil r, (h m yalan dan lar, h m
man x yan t etdil r, h m d verdikl ri v xilaf ç xd lar, lakin Allah onlar münafiq say-
mad ). H mçinin aliml rin t rcümeyi-hal na n r salsaq, onlardan b zisinin bu xisl tl rin
ham v ya bir qismini özünd c m etdiyini gör bil rik. (Buna r n heç k s onlar kafir
saymam r.) Allaha h md olsun ki, bu h disd heç bir kk- übh yoxdur. H disd q sd
edil n budur ki, bu xisl tl r münafiqlik lam tl rind ndir v buna yiy nmi h r k s münafi-
b nz mi olur. slind nifaq, içind olan n ksini üz ç xartmaq dem kdir. T bii ki, yalan
dan an, hdini pozan, v din xilaf ç xan, man x yan t ed n v haqs z olaraq mübahis
ed n adam, öz içind olan n ksini üz ç xard r v bel likl d , zahir n (y ni ll rind )
münafiql b nz yir. Bu da heç d h min adam n münafiq olmas – özünü müs lman kimi
göst rib küfrünü gizl tm si dem k deyil. Pey mb r bel rinin etiqadda münafiq olduq-
lar v di olaraq C nn min dibind qalacaqlar söyl mi dir.
131
r kimd bunlardan biri olsa bel , onu t rk edinc q r özünd münafiq-

lik xisl ti qalm say lar: dan zaman yalan dan ar, ona man t verildiyi
zaman x yan t ed r, hd ba lad zaman ( hdini) pozar, mübahis etdiyi za-
man haqs zl q ed r”.
Süfyan n r vay t etdiyi h disd is bel deyilir: “Kimd bunlardan biri
olarsa, özünd münafiqlik xasiyy ti qalm say lar”.
: - - ( )- [ ]
: :
.(( : ))
dir: “Münafiqin lam ti üçdür: dan zaman yalan dan ar, v d verdiyi za-
man (v din ) xilaf ç xar, ona man t verildiyi zaman x yan t ed r”.
: : : (...)- [ ]
: - -
.(( : )) :

“Üç ey münafiqin lam tl rind ndir: dan zaman yalan dan ar, v d ver-
diyi zaman (v din ) xilaf ç xar, ona man t verildiyi zaman x yan t ed r”.
: : (...)- [ ]
.(( )) :
[213]-109-(...) ........ Y hya ibn Muh mm d Al ibn Abdur-R hmandan h -
min isnadla (Pey mb rin bel dediyini) r vay t etmi dir: “Münafiqin la-
ti üçdür... oruc tutsa, namaz q lsa v müs lman oldu unu iddia ets bel ”.
: (...)- [ ]
:
.(( )) :
132
man kitab
[214]-110-(...) ........ S id ibn Museyyib (bu h disi) bu Hureyr n, o da

Pey mb rd n , Y hya ibn Muh mm din Al ibn Abdur-R hmandan (Pey-
mb istinad n) r vay t etdiyi h dis yax n m nada r vay t etmi v
(bu h disd ): “oruc tutsa, namaz q lsa v müs lman oldu unu iddia ets be-
” sözl rini d zikr etmi dir.
-( )
26-c f sil. Müs lman qarda na: “Ey kafir!” dey n adam n
iman n n d oldu unun b yan edilm si
: : ( )- [ ]
.(( )) : :

“Adam (din) qarda kafir hesab ets , ikisind n biri bu günahla geri dön r”1.
1 Aliml r bu h disin m nas nda ixtilaf etmi r. Bel ki, haqq hlinin etiqad na gör , adam
öldürm k, zina etm k v ba qa bu kimi böyük günahlar i tmi müs lman kafir say lm r. Qar-
da na “kafir” dey n kims d habel . El bu s bd n d , aliml r h disin izah na dair müxt -
lif r yl r söyl mi r. Bunlar a dak lard r:
Birincisi: Bu, din qarda n kafir oldu una etiqad ed n kims aiddir. Bel si kafir say -
r, y ni dediyi söz özün aid edilir.
kincisi: Din qarda na ünvanlad ittiham v bunun günah onun özün qay r. (Qeyd
ed k ki, bu n do ru r y say r.)
Üçüncüsü: Bu, möminl ri kafir sayan x varicl aiddir... Bu is z if r ydir. Bel ki, ks r
aliml rin v t dqiqatç lar n fikrinc x varicl r d , dig r bid tçil r kimi kafir say lm rlar.
Dördüncüsü: Bu, söz sahibini apar b küfr ç xar r...
Be incisi: Burada küfrün özü yox, ancaq hökmü söz sahibin qay r. Y ni qarda na kafir
dey n xs sanki özünü t kfir etmi olur... (N vi).
bn Useymin demi dir: “Müs lman n kafir v ya fasiq oldu una hökm verm zd n vv l
iki m diqq t yetirm k vacibdir:
1. H min xsin etdiyi lin küfr v ya günah oldu una dair Quranda v ya h disd
lil-sübut tap ls n;
2. Mü yy n bir adam n kafir v ya fasiq oldu una hökm verm k üçün buna dair qoyul-
mu rtl r bir araya g tirilsin.
min rtl rd n n mühüm say lan is , adam n bil kd n, haqq inkar ed k günah
tm sidir. Uca Allah buyurur: “H r k s özün do ru yol b lli olduqdan sonra Pey mb
qar ç xsa v möminl rin yolundan ba qa bir yolla gets , onu üz tutdu u yola yön ld r v
nn md yand rar q. Ora n pis dönü yeridir” (“ n-Nisa” sur si, 115). H mçinin buyurur:
133
(...) [ ]
- : -
! [ ]: )) : :
.((
[216] (...) ........ bn Öm r r vay t edir ki, Pey mb r bel buyur-
mu dur: “Hans bir adam (din) qarda na: “Ey kafir!” des – r dediyi kimi-
dirs – ikisind n biri bu günahla geri dön r. Yox, bel deyils , onda bu k l-
1
onun özün qay dar”.
-( )
27-ci f sil. Bil kd n öz atas ndan imtina ed n kims nin
iman n n d oldu unun b yan edilm si
: : : ( )- [ ]
“Allah bir qövmü do ru yola yön ltdikd n sonra uzaqla malar z ruri olan eyl rd n onlar
rdar etm yinc , onlar h min yoldan azd rmaz. H qiq n, Allah h r eyi bilir. H qiq -
n, göyl rin v yerin mülkü Allaha m xsusdur. O h m dirildir, h m d öldürür. Sizin Allah-
dan ba qa n bir himay dar z, n d bir köm kçiniz vard r” (“ t-Tovb ” sur si, 115-116).
El buna gör d aliml r demi r ki: “ slam yenic q bul etmi xs vacib ll rd n birini
inkar ets bel , haqq ona ayd n olmay nca, onu kafir saymaq olmaz.
Habel , küfr v fasiqlik ed n adam bunu öz irad si il deyil, m cburiyy t qar nda ed rs ,
dey k ki, t zyiq alt nda q lbi il etiqad etm diyi bir eyi dilin g tir rs , kafir say lmaz. Bu
xüsusda Uca Allah buyurur: “Q lbi imanla sabit qald halda haqq danma a m cbur edi-
n k sl r istisna olmaqla, kim iman g tirdikd n sonra Allah inkar ets v q lbini küfr
açsa, Allah n q bin düçar olar. Onlar üçün böyük bir zab vard r” (“ n-N hl” sur si, 106).
ya çox sevindiyind n, yaxud k rl ndiyind n, yaxud da qorxdu undan n dan bilm -
n küfr ets , yen kafir say lmaz. Buna imam Muslimin “S hih” rind s ibn Malikd n
vay t etdiyi h disi d lil göst rm k olar. H min h disd Pey mb r bel buyurmu dur: “Allah n,
nd si Ona tövb ed rk n onun tövb sin sevinm si, sizl rd n (s hrada d sini tapm ) kims -
nin sevincind n daha art qd r. O kims ki, d sin minib s hraya ç xd qdan sonra d si ondan
qaçm , yem yi v suyu da onun üstünd getmi dir. (Bundan sonra) h min adam d sind n lini
üzmü v n hay t, d sini tapaca na ümidi qalmad halda g lib bir a ac n kölg sind uzan b
yatm r. O, bu v ziyy td ik n bird n d sini öz yan nda görmü v d rhal onun ovsar ndan
tutub sevincind n: “Allah m, S n m nim qulumsan, m n d S nin r bbin m!” – demi dir. Çox
sevindiyind n bel bir x taya yol vermi dir”. (“M cmu F tav v R sail”, 3/255-257).
1 Y ni q sd edil n xs.
134
man kitab
)) :
.(( ! :
[217]-112-(61) ........ bu Z rr1 Pey mb rin bel dediyini e itmi dir:
“Kim bil kd n do ma atas n deyil, ba qa birisinin o lu oldu unu iddia
ed rs , küfr etmi olar.2 Kim sahibi olmad bir eyin (özününkü oldu unu)
iddia ets , o bizd n deyildir3 v qoy o (adam) oddan oturaca yer haz rla -
n. Kim bir adam : “Ey kafir!”, yaxud “Ey Allah n dü ni” dey ça rsa –
r bel deyils – bunun günah onun özün qay dar”.
: : ( )- [ ]
)) : :
.((
“Atalar zdan imtina etm yin! Kim atas ndan imtina ed rs , küfr etmi olar”.
: : : ( )- [ ]
: :
)) :
. : .((
[219]-114-(63) ........ bu Osman demi dir: “Ziyada yad bir n b aid edil-
diyi4 zaman m n bu B kr 5 il görü düm v ona: “Sizin tutdu unuz bu
1 bu Z rr l- ifari Pey mb rin s hab sidir. Ad : Cund b ibn Cunad dir. O, hicr -
tin 31-ci ilind v fat etmi dir.
2 r bu lin haram oldu unu bil -bil onu halal sayarsa, kafir say lar. Yox r onun
haram oldu unu q bul ed k bel bir iddia ed rs , nankorluq etmi olar.
3 Y ni bizim yolumuzu tutub ged nl rd n deyil.
4 Ziyad ibn bu Süfyan kimi özünü q ver n bu adama Ziyad ibn biyhi (atas n
lu) v ya Ziyad ibn Ummihi (anas n o lu) deyilirdi. O, bu B kr nin do ma qarda idi
Ziyad ibn Ubeyd s-S fi kimi tan rd . vv lc li ibn bu Talibin sirda olmu , sonra
is Müaviy ibn bu Süfyana qo ulmu v bu Süfyan n o lu oldu unu iddia etmi dir. El
buna gör d bu Osman, Ziyad n bu h tini q nam v bu B kr öz etiraz bildir-
mi dir. Halbuki, bu B kr Ziyad n bu yaramaz lini inkar etmi , buna gör ondan üz dön-
rmi v onu heç vaxt dan rmayaca na and içmi dir. Ola bilsin ki, bu Osman n bundan
ri yox imi . Yaxud o: “Sizin tutdu unuz bu ( l) n dir?!”– dey nd : “S nin qarda n
tutdu u bu yaramaz l nec d pisdir!” dem k ist mi dir.
5 bu B kr Pey mb rin s hab sidir. Ad : Nufey ibn H rsdir. Bu s hab hicr tin 51-ci,
ya da 52-ci ilind v fat etmi dir.
135
l) n dir?! M n S d ibn bu V qqas n bel dediyini e itmi m: “M n öz

qulaqlar mla Pey mb rin bel dediyini e itmi m: “Kim müs lman ola-
ola, üst lik atal n öz atas olmad bil -bil qeyrisinin o lu oldu unu
iddia ed rs , C nn t ona haram edil r” .
1
bu B kr dedi: “M n d bu h disi Pey mb rd n e itmi m.
: (...)- [ ]
- - :
.(( )) :
[220]-115-(...) ........ S d v bu B kr – h r ikisi bel r vay t etmi dir: “M n
Pey mb rin bel dediyini (bu) iki qula mla e itmi m v onu q lbim h kk
etmi m: “Kim bil kd n yad bir adam n öz atas oldu unu iddia ed rs ,
nn t ona haram edil r”.
(( )) : -( )
28-ci f sil. Pey mb rin : “Müs lman söym k günah,
ona qar vuru maq is küfrdür” sözünün b yan edilm si
: ( )- [ ]
: : : : :
: :
: : (( )) :
.
.
demi dir: “Müs lman söym k fasiqlik, ona qar vuru maq is küfrdür2”.
1 man kitab n 10-cu f slinin, habel 141-ci v 172-ci h disl rin qeydl rin bax.
2Burada “fasiqlik” deyildikd Allah n v Onun pey mb rinin ita tind n ç xmaq n r-
tutulur. slam aliml rinin yekdil fikrin sas n müs lman haqs z yer söym k haram, bu-
nu ed n adam is fasiq say r. O ki qald nahaq yer müs lmanla vuru ma a, haqq r hb r
tutan aliml gör bel si, kafir say lm r. Yaln z müs lman n qan halal sayanlar müst snad r.
Bel ri haram halal sayd na gör kafir say rlar.
136
man kitab
Zubeyd dedi: “M n bu Vaild n: “S n özün Abdullah ibn M sudun bu

disi Pey mb rd n r vay t etdiyini e itmis nmi?”– dey soru dum”. O:
“B li!”– dey cavab verdi.
ob nin h disind Zubeydin bu Vail dedikl ri r vay t edilm mi dir.
(...)- [ ]
:
.
[222]-117-(...) ........ M nsur v Am – h r ikisi (yuxar dak h disi) bu Vail-
n, o da Abdullahdan, o da Pey mb rd n eyni il r vay t etmi r.
: -( )
(( ))
29-cu f sil. Pey mb rin : “M nd n sonra bir-birinizin boynunu
vuraraq kafir olmay n!” sözünün m nas n b yan edilm si
( )- [ ]
: : :
: (( )) : :
.(( ))
[223]-118-(65) ........ C rir demi dir: “Pey mb r Vida h ccind 1 m :
“Camaata, susub (m ni) dinl yi mr et”– dedi. (Ham susduqdan) sonra o,
bel buyurdu: “M nd n sonra bir-birinizin boynunu vuraraq kafir olmay n!2”
1Pey mb r h cc ziyar ti snas nda vida xütb si verdiyin gör bu h cc, Vida h cci
adland lm r.
2 Aliml r bu h disin m nas a dak kimi yozmu lar:
– haqs z yer bir-birinizi kafir saymay n;
– (Allah n siz ta etdiyi) nem tl küfr etm yin;
– bir-birinizi kafir saymay n ki, bu sizi bir-birinizl vuru ma a vadar etm sin;
– kafirl rin i rin b nz r i r görm yin;
– kafir olmay n, ksin , müs lmanç zda sabit qal n;
– bir-birinizin üstün silah ç km yin;
Qaz yad bu yozumlar n dördüncüsünün daha do ru oldu unu söyl mi dir.
137
: : ( )- [ ]
.
[224]-119-(66) ........ ob (bu h disi) Vaqid ibn Muh mm dd n, o da öz
atas ndan, o da ibn Öm rd n, o da Pey mb rd n eyni il r vay t etmi dir.
: (...)- [ ]
:
.(( - : -! )) :
[225]-120-(...) ........ Abdullah ibn Öm r r vay t edir ki, Pey mb r

Vida h ccind demi dir: “Ay yaz qlar! (yaxud: Ay biçar r!) M nd n sonra
bir-birinizin boynunu vuraraq kafir olmay n!”
: : (...) [ ]
.
[226] (...) ........ Öm r ibn Muh mm d öz atas ndan, o da ibn Öm rd n, o da
Pey mb rd n (bu h disi) ob nin Vaqidd n r vay t etdiyi kimi r vay t et-
mi dir.
-( )
30-cu f sil. sil-n t vurma n v ölünün üstünd
vay- iv n salaraq a lama n küfr adland lmas
- : : ( )- [ ]
: : -
.(( : ))
dir: “ nsanlarda iki (xisl t) vard r ki, bunlar n onlarda olmas küfrdür1: (Bu,)
sil-n t vurmaq v ölünün üstünd vay- iv n sal b a lamaq”.
Y ni bunlar kafirl rin ad tl rind n v cahill rin xlaq ndand r. H disd n bu

1 ll rin
haram buyuruldu u aç q-ayd n görünür.
138
man kitab
-( )
31-ci f sil. Qaçm köl ni kafir1 adland rmaq
: ( )- [ ]
.(( )) :
. :
[228]-122-(68) ........ bi C ririn bel dediyini e itmi dir: “A alar ndan qaç-
köl onlar n yan na qay danad k küfr etmi say lar”.
nsur demi dir: “Vallahi, bu h dis Pey mb rd n r vay t edilmi dir. La-
kin m n burada – B sr – bu h disin m nd n r vay t olunmas ist mir m.
: ( )- [ ]
.(( )) : :
[229]-123-(69) ........ C rir r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “Hans
bir köl (a as ndan) qaçsa, ( slam) himay sind n ç xm olar”2.
: : ( )- [ ]
.(( )) :
[230]-124-(70) ........ C rir ibn Abdullah r vay t edir ki, Pey mb r

demi dir: “Köl (a as ndan) qaçarsa, onun namaz q bul olunmaz ”. 3
1 Burada “kafir” deyildikd bu lin kafirl rin ad tl rind n v cahill rin xlaq ndan ol-
mas , yaxud o köl nin nankorluq etm si, yaxud bu lin h min köl ni küfr yön ltm si, ya-
xud da a adan qaçma halal sayan köl nin kafir say lmas q sd edilir.
2 bu Amr ibn s-S lah demi dir: “Burada “himay ” deyidikd , h min köl nin a as n,
habel Allah n v Onun r sulunun himay si n rd tutulur”.
3 bn s-S lah demi dir: “Namaz n q bul olunmamas , heç d onun düzgün yerin yetiril-
mi oldu una d lal t etmir. Dem k, a as ndan qaçm köl nin namaz s hihdir, lakin m q-
bul deyildir. S hih olmas ona gör dir ki, namaz n rtl rini v rkanlar yerin yetirmi ,
qbul say lmamas da ona gör dir ki, a as ndan qaçmaqla günaha batm r. Bundan bel
tic ç r ki, namaza gör savab qazan lmasa da, h min namaz n q zas yerin yetirm
lüzum yoxdur.
139
-( )
32-ci f sil. “Biz filan ulduz say sind ya ya ”
dey n kims nin küfr etdiyinin b yan olunmas
: ( )- [ ]
:
: (( )) :
: : )) : .
.(( :
[231]-125-(71) ........ Zeyd ibn Xalid l-Cuh ni demi dir: “Pey mb r
Hudeybiyy 1 gec ik n ya ya dan sonra biz sübh namaz q ld r-
v namaz bitirdikd n sonra üzünü camaata çevirib soru du: “Bilirsiniz-
mi, R bbiniz n buyurdu?” (S hab r:) “Allah v Onun elçisi daha yax bi-
lir”– dey cavab verdil r. Pey mb r dedi: “(Allah buyurdu): “Qullar m-
dan bir qismi mömin, dig r qismi is kafir oldu. “Biz Allah n lütfü v m r-
ti say sind ya gönd rilmi dir”– dey nl g linc , onlar M iman
tirmi v ulduzlara küfr etmi r. “Ya biz filan v filan ulduza gör
nazil olmu dur”– dey nl g ldikd is , onlar M küfr etmi v ulduz-
lara iman g tirmi r” . 2
1 Hudeybiyy – kk nin 16 kilometrliyind , Cidd ged n yolda yerl n yer. Hicri

tarixinin 6-c ilind orada Muh mm d Pey mb rl müs lmanlar buraxmayan v on-
lar ümr ziyar ti etm qoymayan m kk lil r aras nda sülh müqavil si ba lanm r.
2 H r kim ya n m hz ulduzun say sind ya mas na etiqad ed rs , Allaha küfr etmi v
slam ümm tind n xaric olmu olar. Bel sinin kafir oldu una heç bir kk- übh ola bilm z.
r “ya biz filan v filan ulduza gör nazil olmu dur”– des , h m d onun Allah n
hm ti v ist yi il nazil oldu una etiqad ed rs , kafir say lmaz. Bel si nankor v cahil say -
lar. Bu fikir bu h disd n sonra g n h disl rd öz ksini tapm r (N vi).
bn Abdul-B rr demi dir: “Ya biz filan v filan ulduza gör nazil olmu dur”– y ni
filan ulduzun batmas v ya filan ulduzun do maz say sind biz ya ya r” sözünü dey n
adam Allah n yox, ulduzun ya yaratd na v onu yer endirdiyin , habel buludlar idar
etdiyin etiqad ed rs , kafir say lar v slam ümm tind n ç xm olar. Bel si tövb edib din -
imana qay tmal , ks halda is c zaland lmal r.
Yox r Allah n ulduzu sad ya n ya mas üçün bir i ar , vaxt v s b yaratd na
etiqad ed rs , – nec ki, ya n say sind yer cana g lir v onun vasit sil orada növb növ bit-
kil r yeti ir, – kafir say lmaz. Lakin bel cahil ya n m hz Allah n hikm ti, r hm ti v qüd-
ti il nazil oldu unu bildirm k laz md r” (“ l- stizkar”, 2/436; “ d-Dibac al Muslim”, 1/89).
140
man kitab
- ( )- [ ]
: - : :
)) : : :
: [ ] :
.((
dedi: “R bbinizin n buyurdu unu görm dinizmi? O buyurdu ki: “Qullar ma
zaman bir nem t b etdims , [onlardan] bir qismi: “(Bunu) ulduz el di,
(bu,) ulduz say sind oldu”– dey k küfr etdi”.
: : (...) [ ]
: :
)) :
.(( )) : (( :
[233] (...) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, Pey mb r demi dir:
“Allah göyd n n zaman b t endirmi dirs , insanlardan bir qismi bu ne-
nankorluq etmi dir: Allah ya endirir, insanlar is : “Filan v filan ul-
duz (endirir)”– deyirl r”.
Muradinin r vay tind is : “Filan v filan ulduz say sind (ya ya r)”–
deyirl r”.
: : ( )- [ ]
: : : :
: (( : ))
Z< ; : 9 8[ : ZÒ Ñ Ð Ï Î[ :
[234]-127-(73) ........ Abdullah ibn Abbas demi dir: “Pey mb rin za-
man nda insanlara ya ya v Pey mb r buyurdu: “Bu gün insanlardan
kimisi ükr ed n (b nd ), kimisi d kafir oldu! (B zil ri): “Bu ya Allah n r h-
tidir!”– dedil r. B zil ri d : “Filan v filan ulduzun ehtimal do ru ç x-
! ”– dedil r. Bel likl d bu ay r nazil oldu: “Ulduzlar n batd
1 yerl
1 B zil ri ya n m hz Allah n izni il ya mas na iman g tirm kl ükür ed nl r, b zil ri

onun m hz ulduzlar n izni il ya mas na inanmaqla kafir oldular!
141
and olsun! Ka bunun, do rudan da, böyük bir and oldu unu bil ydiniz.
qiq n, bu, ehtirama layiq Qurand r, qorunub saxlan lan Yaz dad r
(Lövhi-m hfuzdad r1). Ona yaln z pak olanlar toxunur. O, al ml rin R b-
bind n nazil edilmi dir. Siz bu k lam yalan say rs z?! Siz veril n ruziy
ükür etm yi, onu yalan saymaqla yerin yetirirsiniz?! Can bo aza yeti diyi
zaman – h min an siz can ver n adama bax rs z. Biz ona sizd n daha ya-
n oluruq, siz is bunu görmürsünüz”.2
-( )
33-cü f sil. nsar 3 v lini4 sevm yin imandan

v iman lam tl rind n, onlara nifr t etm yin5 is
münafiqlik lam tl rind n olmas na dair d lill r
: ( )- [ ]
)) : : :
.((
1 bc , qorunan lövh dem kdir. slamda – olmu v olacaq h r eyin yaz ld ilahi bir
Kitab. Lövhi-m hfuz Allah n elmi v sif tl ri il ba r. Onun qorunan, hifz edil n kimi ad-
land lmas n s bi, onda yaz lm ilahi m lumatlara h r hans bir müdaxil nin mümkün
olmamas , onlar n d yi dirilm sinin imkans zl v mütl q mühafiz edilm sidir.
2 “ l-Vaqi ” sur si, 75-82.
3 slam q bul etmi v Muh mm d Pey mb rin s daq tli silahda lar olmu M din -
nin yerli sakinl ri. Onlar M kk n v ba qa rl rd n g n mühacirl ri evl rin q bul edir
onlar z ruri yalarla t min edirdil r.
4 li ibn bu Talib : Pey mb rin misi o lu v kür ni, onun iki n si – H n v
Huseynin atas idi. slam q bul ed n ilk yeniyetm olmu dur.
5 Burada söhb t düny vi i rd olan nifr td n deyil, m hz dinl ba olan nifr td n ge-
dir. Düny vi i rd möminl rd n bir d st nin ba qa birisin nifr t edib ona qar vuru mas
onlar n münafiq olmas na d lal t etmir. Uca Allah bu xüsusda buyurur: r möminl rd n
iki d st bir-biri il vuru sa, onlar bar n. r onlardan biri dig rin qar t cavüz et-
, t cavüzkar d st il , o, Allah n mrini yerin yetirm qay danad k, vuru un. ro
qay tsa, h r iki d st ni dal tl bar n v insafl olun. Sözsüz ki, Allah insafl lar sevir.
Möminl r, h qiq n d qarda rlar. El is qarda lar bar n v Allahdan qorxun
ki, siz r hm edilsin” (“ l-Hucurat” sur si, 9-10). Pey mb r minb rd ik n n si H
bax b demi dir: “M nim bu o lum çox hörm tli xsiyy tdir. (Vaxt g k) o, müs lmanlar-
dan iki böyük d st nin aras nda sülh ba layacaq” (“Sun n bu Davud”, 664).
142
man kitab
[235]-128-(74) ........ s r vay t edir ki, R sulullah demi dir: “Müna-

fiqin lam ti nsara nifr t etm k, möminin lam ti is nsar sevm kdir”.
: : (...) [ ]
.(( )) :
[236] (...) ........ s r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “ nsar sev-
k iman lam ti, onlara nifr t etm k is münafiqlik lam tidir”.
: : ( )- [ ]
: : - -
.(( )) :
! : : :
[237]-129-(75) ........ B ra r vay t edir ki, Pey mb r nsar haqq nda be-
demi dir: “Onlar yaln z mömin sev r v onlara yaln z münafiq nifr t ed r.
Kim onlar sevs , Allah da onu sev r. Kim onlara nifr t ets , Allah da ona nif-
t ed r”.
ob demi dir: “M n Adiyd n: “S n bu h disi B radan e itmis nmi?”– dey
soru dum. (Adiy): “O (bu h disi) m r vay t etmi dir”– dey cavab verdi.
: ( )- [ ]
.(( )) :
[238]-130-(76) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, R sulullah bel demi -
dir: “Allaha v Axir t günün iman g tir n adam nsara nifr t etm z”.
: : ( )[ ]
)) : : :
.((
[239] (77) ........ bu S id r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “Allaha
Axir t günün iman g tir n adam nsara nifr t etm z”.
143
: : ( )- [ ]
: : :- -
.(( )) :
[240]-131-(78) ........ li (ibn bu Talib) demi dir: “Toxumu çatlad b cüc r-
n v insan yaradan Allaha and olsun ki, yaz b-oxuma bacarmayan Pey-
mb r m söz vermi dir ki: “M ni yaln z mömin sev r v m yaln z
münafiq nifr t ed r”.
-( )
34-cü f sil. Buyuruqlar yerin yetirm kd naqisliy yol

verm kl iman n azalmas n, habel küfr sözünün Allaha
qar edil n küfrd n ba qa, nem v haqlara qar nankorluq
nas nda i dilm sinin b yan olunmas
: ( )- [ ]
! )) :
: ((
: (( )) :
)) : !
.((
[241]-132-(79) ........ Abdullah ibn Öm r r vay t edir ki, (bayram günü)
Pey mb r (qad nlar n yan ndan keç rk n) bel buyurdu: “Ey qad nlar! S -
verin v (Allahdan) çoxlu-çoxlu ba lanma dil yin! Çünki m n C n-
m hlinin ks riyy tinin siz (qad nlar) oldu unu gördüm”. Onlardan d rra-
si olan bir qad n soru du ki: “N gör C nn m hlinin ks riyy ti biz
olaca q, ya R sulullah?” Pey mb r buyurdu: “Çünki siz (insanlar ) tez-tez
tl yir v riniz qar nankorluq edirsiniz. M n a ll v ehtiyatl bir ada-
n sizin q r h m a l, h m d din bax ndan naqis oldu unu görm -
144
man kitab
dim”. Qad n: “Ya R sulullah! A zda v dinimizd olan naqislik n dir?”–

dey soru du. Pey mb r buyurdu: “A l naqisliyin g linc , iki qad n
ahidliyi bir ki inin ahidliyin b rab rdir.1 Bu, (qad n) a n naqisliyidir.
(Qad n heyz vaxt ) bir neç gec gözl yib namaz q lm r, habel Ramazanda (pak
oluncayad k) oruc tutmur. Bu da dininin naqisliyidir”2.
. : [ ]
[242] ........ bu Tahir, ibn V hbd n, o da B kr ibn Mud rd n, o da ibn
Haddan bu isnadla h min h disin b nz rini r vay t etmi dir.
: : ( )[ ]
:
: :
.
[243] (80) ........ H m bu S id l-Xudri, h m d bu Hureyr Pey mb r-

n , bn Öm rin Pey mb rd n r vay t etdiyi h disin b nz rini r vay t
etmi dir.
1 Bu xüsusda Uca Allah buyurur: “...Aran zdak ki il rd n iki n ri ahid tutun. r

iki ki i olmazsa, raz oldu unuz ahidl rd n bir ki i v iki qad ahid tutun ki, qad n-
lardan biri unutduqda, o birisi onun yad na sals n...” (“ l-B ” sur si, 282).
2 H disd n bel n tic ç r ki, (insanlar ) s verm , yax i r görm , Allahdan
ba lanma dil v ba qa bu kimi xeyirxah i r görm ça rmaq g kdir. Bu xüsusda
Uca Allah buyurur: “H qiq n, yax i r pis ll ri silib apar r. Bu, yada salanlar üçün
bir xat rlatmad r” (“Hud” sur si, 114). H mçinin h disd n aç q-ayd n görünür ki, yax a
qar nankorluq etm k böyük günahlardand r. Çünki Pey mb r bu lin sahibini C n-
ml t hdid edir. Habel , tez-tez l t oxuma n da böyük günahlardan olmas h disd öz
ksini tapm r... Ba qa bir h disd Pey mb r demi dir: “Mömini l tl k onu öldür-
k kimidir”. El bu s bd n d aliml r kimliyi b lli olmayan kims l t oxuma haram
hesab etmi r. Çünki l t r'i m nada Allah n r hm tind n qovmaq dem kdir. Odur ki,
aliml r mü yy n bir adam – ist r müs lman, ist rs kafir olsun, h tta heyvan bel – l tl -
yi qada an etmi r. Lakin v sf il l tl k yekdillikl caizdir. Dem k, h disl saslana-
raq b yaz v ya kil döy nl v döydür nl , qa qopardanlara v qopartd ranlara,
sm ç nl , s m yey nl v yedird nl , zal mlara, kafirl v fasiql , heyvan n diri
ik n h r hans bir zas k nl , özl rini qad nlara ox adan ki il v özl rini ki il ox a-
dan qad nlara, din yenilik g tir nl , lut qövmü kimi murdar i r gör n “ki il ”, cinay tka-
ra d st k ver nl v h disl varid olmu ba qa bu kimi v sfl rl l t oxumaq caizdir.
145
-( )
35-ci f sil. Namaz buraxan n küfrd
ittiham edilm sinin b yan olunmas
: ( )- [ ]
)) : :
-! - :
.((
“Ad m övlad s cd ay sini oxuyub s cd
1 qapand qda, eytan k nara ç kilib
lay r v deyir: “Vay m nim hal ma! ( bu Kureybin r vay tind : Ay yaz q!)
Ad m övlad na s cd etm k mr olundu, s cd edib C nn ti qazand . M is
cd etm k mr olundu, boyun qaç b C nn m odunu qazand m”2.
: : : (...) [ ]
.(( ))
[245] (...) ........ Am bu isnadla h disin b nz rini r vay t etmi dir. Lakin
bu r vay td ( eytan demi dir): “asilik edib C nn m odunu qazand m”.
- ( )- [ ]
)) : : : -
.((
1 Quranda on be s cd ay si mövcuddur ki, bunlar da a dak lard r:

l- raf”, 206; “ r-R d”, 15; “ n-N hl”, 50; “ l- sra”, 109; “M ry m”, 58; “ l-H cc”, 18; “ l-
cc”, 77; “ l-Furqan”, 60; “ n-N ml”, 26; “ s-S cd ”, 15; “Sad”, 24; “Fussil t”, 38; “ n-N cm”, 62;
l- iqaq”, 21; “ l- q”, 19.
Bu s cd ay rini oxuduqdan sonra s cd etdikd a dak duan oxumaq müst bdir:
Transkripsiyas : Allahumm l s dtu v bik am ntu v l sl mtu, s v chiy

lill zi xal qahu, v savv rahu, v qqa s m'ahu v b sarahu, t bar llahu hs nul-xaliqin.
rcüm si: Allah m! S s cd etdim, S iman g tirdim, S t slim oldum! Üzüm onu
yaradana, ona sur t ver , onda göz v qulaq açana s cd etdi. Yaradanlar n n göz li olan
Allah n q r xeyirxahd r!
2 Uca Allah buyurur: “Bir zaman Biz m kl : “Ad s cd edin!”– dedikd blisd n
ba qa ham s cd etdi. O, imtina edib t bbür göst rdi v kafir oldu” (“ l-B ” sur si, 34).
146
man kitab
[246]-134-(82) ........ Cabir demi dir: “M n Pey mb rin bel dediyini

itmi m: “ übh siz ki, insanla irk v küfr aras nda namaz t rk etm k durur”1.
: : (...) [ ]
)) : :
.((
[247] (...) ........ Cabir ibn Abdullah demi dir: “M n R sulullah n bel
dediyini e itmi m: “ übh siz ki, insanla irk v küfr aras nda namaz burax-
maq durur”.
-( )
36-c f sil. Uca Allaha iman g tirm yin
ll rin n f zil tlisi olmas n b yan edilm si
: : ( )- [ ]
: :
(( )) : : (( )) : :
.(( )) : (( )) : :
[248]-135-(83) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, Pey mb rd n so-

ru dular: “Hans l n fz l ( l) say r?” Dedi: “Allaha iman g tirm k”.
1Namaz n vacibliyini inkar ed k onu t rk ed n kims müs lmanlar n yekdil fikrin sa-
n kafir say r. Yaln z slam dinind n yenic x r tutmu v müs lmanlara qaynay b-qar -
mayan, bel likl d , namaz n vacib buyuruldu undan bix r olan kims r istisnad r.
Namaz q lma n vacib oldu unu bildiyi halda s hl nkarl üzünd n namaz t rk ed n
kims g linc , aliml r onun kafir olub-olmamas bar ixtilaf etmi r. mam Malik v afii,
habel q dim v müasir aliml rd n bir çoxlar , t nb lliyi üzünd n namaz t rk ed n kims ni ka-
fir saymam , ksin , onun fasiq oldu unu demi r. Onlar n r yin gör bel sind n tövb et-
si t b olunmal r. V r tövb ed rs fv edilm li, ks halda is dul zinakar n c zalan-
ld kimi c zaland lmal r.
mam li ibn bu Talib (v bir çox ba qa s hab r), Abdullah ibn Mübar k, hm d ibn
nb l, shaq ibn Rahuy v b zi afiil r is t nb lliyi üzünd n namaz t rk ed n kims nin
kafir oldu unu v slam ümm tind n xaric oldu unu söyl mi r.
147
Soru dular: “Sonra hans r?” Dedi: “Allah yolunda cihad 1 etm k”. (Yen )
soru dular: “Sonra hans r?” Dedi: “Q bul olunmu h cc”2.
Muh mm d ibn C rin r vay tind : “Allaha v Onun elçisin iman g tir-
kdir”– deyilir.
: [ ]
.
[249] ........ M r bu isnadla Zuhrid n bu h disin b nz rini r vay t etmi dir.
: : : ( )- [ ]
- -
(( )) : ! : :
: : : (( )) : : :
)) : ! : : (( ))
.((
[250]-136-(84) ........ bu Z rr demi dir: “M n (Pey mb rd n ) soru -

dum: “Ya R sulullah! ll rin hans biri daha f zil tli say r?” Dedi: “Allaha
iman g tirm k v Onun yolunda cihad etm k”. Soru dum: “Hans köl ni azad
etm k daha yax r?” Dedi: “Sahibi üçün n d rli v n bahal olan ”. De-
dim: “ r bunu ed bilm m, (onda nec olsun)?” Buyurdu ki: “(Yax ) bir i
gör n adama köm k et v ya i i bacarmayan adam n i ini gör”. Dedim: “ di,
(a) Allah yolunda müq dd s müharib ; (b) Uca Allah n ad

1 fl ndirm k m qs dil
göst ril n ist nil n s yl r. Cihad n bir neç formas var: müs lman dövl tinin t hlük sizliyin
sd ed n v slam n yay lmas na mane yaradan kafirl qar h rbi yolla apar lan cihad.
Uca Allah buyurur: “Ey iman g tir nl r! Sizl rd n h r kim dinind n döns , Allah onun
zin Özünün sevdiyi v Onu sev n, möminl qar mülayim, kafirl qar is s rt olan,
Allah yolunda cihad ed n v t ed nin t sind n qorxmayan bir camaat g tir r. Bu, Alla-
n lütfüdür, onu ist diyin ver r. Allah r eyi hat ed ndir, Bil ndir” (“ l-Maid ” sur si, 54).
Özl rini müs lman kimi göst n münafiql rl , bid t hli v onlar kimil ri il elm vasit sil
apar lan cihad. nsan n eytanla, h mçinin öz n fsi il apard cihad da mövcuddur.
2 bu Hureyr demi dir: “M n Pey mb rin bel buyurdu unu e itmi m: “Kim Allah
xatirin h cc ziyar tini yerin yetirs , ziyar t snas nda qad il yax nl q etm v dig r günah i -
rd n ç kins , dünyaya g ldiyi günd oldu u kimi pak halda evin qay dar” (“S hih l-Buxari”, 1521).
148
man kitab
bunu da etm qadir olmasam, (onda nec olsun)?” Buyurdu ki: “ nsanlara
pislik etm kd n ç kin. (Bel ets n,) bu, s nin özün verdiyin bir s olar”.
: : - (...) [ ]
.(( )) :
[251] (...) ........ bu Z rr Pey mb rd n bu h disin b nz rini r vay t
etmi dir. F t bu r vay td : “El is i gör n adama yard m et, yaxud i i
bacarmayan adam n i ini gör”– deyilir.
: ( )- [ ]
: :
)) : : : (( )) : : : (( )) :
. ((
[252]-137-(85) ........ Abdullah ibn M sud demi dir: “M n Pey mb rd n
soru dum: “Hans l daha f zil tli say r?” O buyurdu: “Namaz vaxtl -
vaxt nda q lmaq ”. M n soru dum: “Sonra hans r?” O buyurdu: “Valideyn-
1
rin qay na qalmaq2”. M n soru dum: “B s sonra hans r?” O buyurdu:

“Allah yolunda cihad etm k”.
n onu yormaq ist diyim üçün ona bundan art q sual verm dim”.
: : (...)- [ ]
! : :
: (( )) : : (( )) :
.(( )) :
1 Pey mb r (s hab rind n): “Bir deyin görüm, r sizd n birinizin qap n önün-
n çay axsayd , o da h r gün bu çayda be d yuyunsayd , onun (b nind olan) çirkab-
dan bir ey qalard ?”– dey soru du. S hab r: “Onun (b nind ki) çirkabdan heç n qal-
mazd ”– dey cavab verdikd Pey mb r buyurdu: “Be vaxt q nan namazlar n m li d
buna b nz yir. Bel ki, Allah bununla günahlar silir!” (“S hih l-Buxari”, 528).
2 Abdullah ibn Amr demi dir: “Bir d bir n r Pey mb rin yan na g lib cihada
getm k üçün izin ist di. Pey mb r soru du: “Valideynl rin sa rm ?” O: “B li!”– dey cavab
verdi. Pey mb r buyurdu: “El is onlar n qay na qal” (“S hih l-Buxari”, 3004).
149
[253]-138-(...) ........ Abdullah ibn M sud demi dir: “M n soru dum: “Ey
Allah n pey mb ri! ll rin hans biri C nn daha yax nd r?” Dedi: “Na-
mazlar vaxtl -vaxt nda q lmaq”. Soru dum: “Daha n , ey Allah n pey mb -
ri?” Dedi: “Valideynl rin qay na qalmaq”. (Yen ) soru dum: “Daha n , ey
Allah n pey mb ri?” Dedi: “Allah yolunda cihad etm k”.
: : (...)- [ ]
: - - :
)) : : (( )) :
. : (( )) : : ((
[254]-139-(...) ........ bu Amr eybani li il Abdullah ibn M sudun evini

göst rib demi dir: “Bu evin sahibi m bel r vay t etmi dir: “M n Pey m-
rd n soru dum: “Allah n n sevdiyi ( l) hans ldir?” O buyurdu:
“Namaz vaxtl -vaxt nda q lmaq”. M n soru dum: “Sonra hans r?” Dedi:
“Sonra valideynl rin qay na qalmaq”. (Yen ) soru dum: “B s sonra hans -
r?” Dedi: “Sonra Allah yolunda cihad etm k”.
bn M sud ) demi dir: “O, m bunlar söyl di. r soru sayd m,
yen lav ed rdi”.
: : : (...) [ ]
.
[255] (...) ........ ob bu isnadla (yuxar dak ) h disin b nz rini r vay t et-
mi v buna: “( li il ) Abdullah n evini göst rdi, lakin onun ad biz söyl -
di” sözünü lav etmi dir.
: (...)- [ ]
.(( - - )) :
[256]-140-(...) ........ Abdullah ibn M sud r vay t edir ki, Pey mb r

bel buyurmu dur: “ ll rin n fz li (yaxud n fz l l) namaz vaxtl -
vaxt nda q lmaq v valideynl rin qay na qalmaqd r”.
150
man kitab
-( )
37-ci f sil. (Allaha) rik qo ma n1 n q bih günah olmas v ondan
sonra (hans ) günah n n böyük olmas n b yan edilm si
: - ( )- [ ]
: - :
: : (( )) :
)) : : : (( )) : : :
.((
[257]-141-(86) ........ Abdullah (ibn M sud) demi dir: “(Bir d ) m n Pey-
mb rd n soru dum ki: “Hans günah Allah yan nda n böyük (günah)
say r?” Dedi: “Allah s ni yaratd halda (ba qa birisini) Ona tay tutma n!”2
n ona: “Do rudan da, bu, böyük günahd r”– dedim, sonra (yen ) soru -
dum: “Sonra hans r?” Dedi: “Övlad n s ninl birg yem k yey yind n
qorxub onu öldürm yin!”3 M n soru dum: “Sonra hans r?” Dedi: “Qon u-
nun zövc si il zina etm yin!”4
: - (...)- [ ]
! : : : -
)) : : (( )) :
: (( )) : : ((
1 Buna bc irk deyilir; bil kd n Allaha rik qo an kims is mü rik adlan r. irk:
hdaniyy td Allaha rik qo maq, (Allahdan qeyrisini) Ona tay tutmaq dem kdir. V bu,
günahlar n n böyüyü hesab edilir. Uca Allah buyurur: “Bir zaman Lo man öz o luna n si-
t ed k demi dir: “O lum! Allaha rik qo ma. H qiq n, Allaha rik qo maq böyük
zülmdür!” (“Lo man” sur si, 13). Onu da qeyd etm k laz md r ki, dig r günahlardan f rqli
olaraq bu günahdan tövb etm n ölüb getmi kims ni Allah ba lamayacaq. Bu xüsusda
Quranda bel buyurulur: “H qiq n, Allah Özün rik qo ulmas ba lamaz, bundan
ba qa daha kiçik günahlar is ist diyi kims ba layar. Allaha rik qo an k s iftira at-
maqla böyük bir günah etmi olur” (“ n-Nisa” sur si, 13).
2 Uca Allah buyurur: “S v s nd n vv lkil bel v hy olunmu dur: “ r rik
qo san, lin puç olacaq v mütl q ziyana u rayanlardan olacaqsan. S n yaln z Allaha
ibad t et v ükür ed nl rd n ol!” (“ z-Zum r” sur si, 65-66).
3 Uca Allah buyurur: “Yoxsulluq qorxusundan u aqlar öldürm yin. Ax onlar n da,
sizin d ruzinizi Biz veririk. Onlar öldürm k, h qiq n d , böyük günahd r” (“ l- sra” su-
si, 31).
4 H rç nd zina etm k murdar l say r, lakin qon unun arvad il zina etm yin mur-
darl bundan da bet rdir.
151
4 3 21 0 / . - , + * ) ( ' & % $ # " ![

Z7 6 5
[258]-142-(...) ........ Abdullah (ibn M sud) demi dir: “Bir n r (Pey m-

rd n ) soru du: “Ya R sulullah! Hans günah Allah yan nda n böyük (gü-
nah) say r?” Dedi: “Allah s ni yaratd halda (ba qa birisini) Ona tay tut-
ma n!” Adam soru du: “Sonra hans r?” Pey mb r dedi: “Övlad n s -
ninl birg yem k yey yind n qorxub onu öldürm yin!” O (yen ) soru du:
“Sonra hans r?” Pey mb r dedi: “Qon unun zövc si il zina etm yin!”
Qüdr tli v qüvv tli Allah da bunun t sdiqini nazil etdi: “Onlar Allahla yana-
ba qa m buda yalvarmaz, Allah n haram etdiyi cana haqs z yer q ymaz
zina etm zl r. Bunu ed n kims c zaland lar”.1
-( )
38-ci f sil. Böyük günahlar n2 v
bunlar n n böyüyünün b yan edilm si
: ( )- [ ]
)) : : :
1 “ l-Furqan” sur si, 68.

2 bn Abbas demi dir: “Böyük günah deyildikd o günahlar q sd edilir ki, Allah onla-
ed nl rin C nn dü yini x r vermi , yaxud onlara q bi tutmu , yaxud onlar
tl mi , yaxud da onlara zab vermi dir” (“T fsir t-T ri”, 5/27; “T fsir l-Qurtubi”,
5/159; “N vi”, 2/271).
bn Teymiyy bn Abbas n bu sözünü sas götür k böyük günaha bel t rif ver-
mi dir: “(B nd ni) Allah n l tin m ruz qoyan, yaxud Onun q bin düçar ed n, yaxud
nn m oduna sürükl n, yaxud da dünyada ik n c zaya m hkum edilm sin s b olan
r bir günah” (“M cmu F tav ”, 11/650-651).
Qeyd etm k laz md r ki, böyük günahlar yaln z tövb etm kl ba lan r. “Allah ancaq o
sl rin tövb rini q bul edir ki, onlar avaml qlar üzünd n pis i gördükd n sonra tezlikl
tövb edirl r. Allah onlar n tövb rini q bul ed r. H qiq n, Allah Bil ndir, Müdrikdir”
n-Nisa, 17). Kiçik günahlara g linc , bunlar namaz, oruc v ba qa bu kimi saleh ll r silib
apar r. Uca Allah buyurur: “Gündüzün iki ba nda – vv lind v ax nda v gec nin b zi
saatlar nda namaz q l! H qiq n, yax i r pis ll ri silib apar r. Bu, yada salanlar üçün
bir xat rlatmad r” (“Hud” sur si, 114). “Siz qada an olunmu böyük günahlardan ç kins -
niz, Biz sizin t qsirl rinizd n keç r v sizi fli bir keçid – C nn daxil ed rik” (“ n-Nisa”,
sur si 31). “Göyl rd v yerd n varsa, Allah nd r. Bu, Allah n pislik ed nl ll rinin c -
zas verm si, yax q ed nl ri is n göz li il (C nn tl ) mükafatland rmas üçündür. Onlar
kiçik günahlar istisna olmaqla, böyük günahlardan v iyr nc ll rd n ç kinirl r.” (“ n-
cm” sur si, 31-32).
152
man kitab
(( - :- - ((
! :
[259]-143-(87) ........ bu B kr demi dir: “(Bir d ) biz Pey mb rin
yan nda ik n o, üç d : “Siz günahlar n n böyüyü bar x r verimmi?”–
dey buyurdu, (sonra da): “(Bu,) Allaha rik qo maq, valideynl rin üzün a
olmaq v yalandan ahidlik etm kdir (yaxud yalan dan maqd r1)”– dedi. H -
min vaxt Pey mb r söyk nmi di, sonra oturdu v bunu dalbadal o q r
krar etdi ki, biz (bir-birimiz ): “N olayd , susayd !”– dedik”2.
: : ( )- [ ]
)) : :
.((
[260]-144-(88) ........ s r vay t edir ki, Pey mb r böyük günahlar
bar sind bel buyurmu dur: “(Bu,) Allaha rik qo maq, valideynl rin üzün
olmaq, (Allah n haram buyurdu u) cana q ymaq v yalan dan maqd r”.
: : : (...) [ ]
- : :
: (( )) : (( )) : -
. : (( - ))
[261] (...) ........ s ibn Malik demi dir: “(Bir d ) Pey mb r böyük
günahlar yada sald , (yaxud ondan böyük günahlar bar sind soru dular) v
o, bel buyurdu: “(Bu,) Allaha rik qo maq, (Allah n haram buyurdu u) cana
sd etm k v valideynl rin üzün a olmaqd r”. Sonra dedi: “Siz günahlar n
n böyüyü bar x r verimmi?! (Bu,) yalan dan maqd r, yaxud yalandan
ahidlik etm kdir”.
ob dedi: “Çox güman ki, o: “yalandan ahidlik etm kdir”– demi dir.
: : ( )- [ ]
: (( )) :
“Kim x ta ed r v ya günah qazanar, sonra da onu t qsiri olmayan n boynuna atarsa,

1
özü-özün böhtan atm v aç q-ayd n günaha batm olar” (“ n-Nisa” sur si, 112).
2 Onlar Pey mb rin hal na yand ndan, o h canlanmas n dey bel dedil r.
153
)) : !
.((
dir: “H lakedici yeddi1 günahdan ç kinin!” Soru dular: “Ya R sulullah, n dir
onlar?” Pey mb r buyurdu: “Allaha rik qo maq, sehirbazl q, Allah n ha-
ram buyurdu u cana nahaq yer q sd etm k, yetimin mal yem k,2 s m ye-
k,3 döyü meydan ndan qaçmaq v (zinadan) x ri olmayan namuslu, is-
tli mömin qad nlar zinada ittiham etm k”.
: ( )- [ ]
)) :
)) : ! : ((
.((
[263]-146-(90) ........ Abdullah ibn Amr ibn l-As demi dir: “(Bir d ) Pey-
mb r bel buyurdu: “Bir adam n öz valideynl rini söym si böyük günahlar-
dand r”. (S hab r) dedil r: “Ya R sulullah! Heç adam da öz valideynini söy r-
mi?” Pey mb r dedi: “B li, adam birisinin atas söyür, o da (qay b) onun
atas söyür, birisinin anas söyür, o da (qay b) onun anas söyür”.
1 Diqq t edin! Yuxar dak h disl rd Pey mb r , Allaha tay tutma n, övlad öldürm -
yin, qon unun zövc si il zina etm yin, Allah n haram buyurdu u cana q yma n, valideynl -
rin üzün a olma n, yalandan ahidlik etm yin, yalan dan ma n, habel sonrak h disl r-
valideyni söym yin böyük günahlardan olmas x r verir. Bu da, böyük günahlar n c -
mi yeddi deyil, daha çox oldu una d lal t edir. H tta bn Abbasdan n ql edilmi r vay -
sas n böyük günahlar n say yetmi yax nd r. bn C rir t-T ri bel r vay t etmi dir:
“(Bir d ) bn Abbasdan soru dular: “Böyük günahlar yeddidirmi?” bn Abbas bel cavab
verdi: “Onlar n say yetmi yax nd r” (N vi).
2 Uca Allah buyurur: “Yetiml rin mallar haqs zl qla yey nl r, öz qar nlar na ancaq od
doldururlar v onlar Qiyam t günü yand b-yaxan Oda gir kl r” (“ n-Nisa” sur si, 10).
3 Uca Allah buyurur: “S m yey nl r, birl rind n eytan toxunub d li el mi kim-
nin qalxd kimi qalxarlar. Bu onlar n: “Al -veri d s mçilik kimidir!”– dem rin
gör dir. Halbuki, Allah al -veri i halal, s mçiliyi is haram etmi dir. H r kim özün
bbind n x rdarl q g ldikd n sonra mçiliy son qoyarsa, olub-keç nl r ona ba la-
nar v onun i i Allaha qalar. mçiliy qay danlar is Od sakinl ridirl r. Onlar orada -
di qalacaqlar” (“ l-B ” sur si, 275).
154
man kitab
(...) [ ]
: : :
.
[264] (...) ........ ob v Süfyan – h r ikisi bu h disi S d ibn brahimd n
yuxar dak isnadla r vay t etmi r.
-( )
39-cu f sil. T bbürlüyün haram buyurulmas
v onun b yan edilm si
( )- [ ]
- : -
)) :
)) : : ((
.(( :
[265]-147-(91) ........ Abdullah ibn M sud demi dir: “(Bir d ) Pey m-
r dedi: “Q lbind z rr q rt bbür olan kims C nn girm z1”. (Bu
vaxt) bir adam2 dedi: “Adam libas n v ayaqqab n göz l olmas xo la-
r”. Pey mb r buyurdu: “Allah göz ldir3 v göz lliyi sev r4. T bbürlük
is haqq danmaq v insanlara xor baxmaqd r”.
1 Y ni bel ri birba a C nn girm k. Yaln z Allah n ist diyi kims rd n ba qa.

Bel ki, günah i görmü v tövhid üz rind dünyas d yi mi h r k s Allah n ist yi alt n-
dad r. st r onu ba lar v C nn daxil ed r, ist rs d , vv lc ona C nn m zab dad-
rar, ax rda is onu mütl q C nn daxil ed r.
2 Qaz yad v bn Abdul-B rr h min adam n Malik ibn Murara r-R havi oldu unu söy-
mi r.
3 Bu, Allah n h m zat n, h m sif tl rinin, h m gördüyü h r bir i in, h m d isiml ri-
nin göz l olmas na d lal t edir.
4 Pey mb r bu sözü il s hab rin göz l geyinm yi v yara ql görünm yi m sl t
görür. Dig r bir h disd r vay t edilir ki, bir d Öm r ibn Xattab m scidin qap n ya-
nda sat lan ip k paltar görüb dedi: “Ey Allah n elçisi! Yax olar ki, bu paltar alasan v onu
m Cüm günl ri, h m d yan na nümay nd r g nd gey n”. Pey mb r buyurdu:
“Bu paltar , axir td heç bir pay olmayan kims gey r!” H disd n aç q-ayd n görünür ki, Pey-
155
(...)- [ ]
: - : -
)) :
.((
[266]-148-(...) ........ Abdullah r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “Q l-
bind xardal d si a rl nda iman olan kims C nn girm z. Q lbin-
xardal d si a rl nda t bbür olan kims C nn girm z”.
: : (...)- [ ]
)) :
.((
[267]-149-(...) ........ Abdullah r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “Q l-

bind z rr q rt bbür olan kims C nn girm z”.
-( )
40-c f sil. Kim Allaha rik qo may b öl rs , C nn gir r.

Kim d Allaha rik qo du u halda öl rs , C nn gir r.
: ( )- [ ]
: - : : : -
. : ((
mb r h m Cüm günl ri, h m d yan na nümay nd r g nd göz l libas geyin rdi.

kd n imtina etm sinin s bi is o paltar n bu ümm tin ki il rin haram buyurulmas idi.
mçinin Allah Subhan hu v T al da Quranda bizl m scid getdikd göz l libas gey-
yi buyurur: “Ey Ad m o ullar ! M scidl ged rk n göz l geyiml rinizi geyin. Yeyin-için,
lakin israf etm yin. übh siz ki, Allah israf ed nl ri sevmir” (“ l- raf” sur si, 31). Bütün
bunlar d lildir ki, adam n libas , ayaqqab v ümumiyy tl geyim aid h r bir eyi göz l ol-
mal r. Lakin bütün bunlar onu israf etm ,t bbürlük göst rm v özünü dartma a s -
b olmamal r. ksin , mömin t vazökar olmal r. Pey mb r buyurmu dur: “Kim Allah
üçün t vazökarl q ed rs , Allah onu ucaldar!” (“Silsil tul- hadis s-S hih ”, 2328).
156
man kitab

demi dir: “Kim Allaha rik qo ub öl rs , C nn gir r”.
n dedim: “Kim Allaha rik qo may b öl rs , C nn daxil olar”.
: ( )- [ ]
)) : ! : :
.((
[269]-151-(93) ........ Cabir demi dir: “Bir n r Pey mb rin yan na
lib dedi: “Ya R sulullah! (C nn v C nn girm yi) vacib ed n iki
ey n dir?” Pey mb r buyurdu: “Kim Allaha rik qo may b öl rs , C n-
daxil olar. Kim d Allaha rik qo ub öl rs , C nn gir r”.
: (...)- [ ]
: : :
: (( )) :
.
[270]-152-(...) ........ Cabir ibn Abdullah demi dir: “M n Pey mb rin

bel dediyini e itmi m: “Kim Allaha rik qo mad halda Ona qovu arsa,
nn gir r. Kim d Allaha rik qo du u halda Ona qovu arsa, C nn -
gir r”.
bu yyub (bu h disi) bu Zubeyrd n, o da Cabird n r vay t etmi dir.
: - - : (...) [ ]
.
[271] (...) ........ bn Hi am demi dir: “Atam, bu Zubeyrd n, o da Cabir-
n, o da Pey mb rd n bu h disin b nz rini r vay t etmi dir”.
- : - ( )- [ ]
: :
: . )) :
.(( :
157
[272]-153-(94) ........ bu Z rr r vay t edir ki, Pey mb r demi dir.

“C brail yan ma g lib m müjd verdi ki, ümm timd n h r kim Allaha
rik qo mad halda öls , o adam C nn gir r”. M n soru dum: “Zina et-
, o urluq ets bel ?” Dedi: “(B li,) zina ets , o urluq ets 1 bel ?”.2
: (...)- [ ]
:
:
: (( : )) :
(( )) : : (( )) :
. : : (( )) :
[273]-154-(...) ........ bu Z rr demi dir: “(Bir d ) m n Pey mb rin
yan na g ldim. (H min vaxt) o, üstün a örtük s rib yatm . (M n dönüb
getdim v bir müdd td n) sonra yen onun yan na g ldim. O, h d yat rd .
(M n yen dönüb getdim v bir müdd td n) sonra bir d onun yan na g l-
dim. Art q o, oyanm . M n onun yan nda oturdum v o, m bel buyurdu:
“L ilah ill llah” dey n v (q lb n) bunu t sdiql k öl n h r bir b nd
mütl q C nn gir kdir”. M n soru dum: “Zina ets , o urluq ets bel ?”
Dedi: “Zina ets , o urluq ets bel ”. M n (yen ) soru dum: “Zina ets , o ur-
luq ets bel ?” Dedi: “Zina ets , o urluq ets bel ”. (M n bu sual ) üç d
(t krar etdim v h r d eyni cavab ald m.) Sonra dördüncü d dedi: “ bu
rrin xo una g lm bel ”.
bu sv d deyir ki: “ bu Z rr Pey mb rin yan ndan ç xark n (öz-
özün ) dedi: “ bu Z rrin xo una g lm bel ”.
: -( )
41-ci f sil. Kafir “l ilah ill llah” dey nd n sonra
onu öldürm yin haram buyurulmas
- - [ ] : : ( )- [ ]
:
1 man kitab n 10-cu f slinin, habel 136-c , 141-ci v 172-ci h disl rin qeydl rin bax.
2 2304-cü h dis bax.
158
man kitab
! :
: :
! : : (( ))
.(( )) :
[274]-155-(95) ........ Miqdad ibn sv d bel r vay t etmi dir: “(Bir d )
n Pey mb dedim: “Ya R sulullah! Söyl görüm, r m n (döyü )
kafirl rd n biri il üz-üz g lib onunla vuru sam, o, q ncla vurub m nim bir
limi k ss , sonra da can m nd n qurtarmaq üçün a aca qalx b: “Allaha t s-
lim oluram!”– des , bu sözü dedikd n sonra m n onu öldür bil mmi, ya
sulullah?” Pey mb r buyurdu: “S n onu öldürm lis n!” M n dedim:
“Ya R sulullah! O, m nim bir limi k smi v bu sözü ancaq limi k sdikd n
sonra demi dir. Bel is m n onu öldür bil mmi?” Pey mb r buyurdu:
“S n onu öldürm lis n. Çünki r s n onu öldürs n, onun hal , s nin onu
öldürm mi n qabaqk hal n kimi olacaq. S nin hal n is , onun bu sözü de-
mi n vv lki hal kimi olacaq”1.
: : (...)- [ ]
: : :
: :
: - -[ ] - :
. :
[275]-156-(...) ........ M r, vzai v bn Cureyc – ham (bu h disi) Zuhri-
n bu isnadla r vay t etmi r. vzai v ibn Cureyc g linc , onlar n h dis-
rind Leysin h disind ki kimi: “Allaha t slim oluram”– dedi...” r vay t edil-
mi dir. M rin h disind is : “M n onu öldürm k ist dikd o: “L ilah il-
llah”– dedi...” r vay t edilmi dir.
: : (...)- [ ]
:
1 Pey mb rin : “...onun hal , s nin onu öldürm mi n qabaqk hal n kimi olacaq” sözü
o dem kdir ki, zahir n müs lman olduqdan sonra onun q sdin durmaq qada an olacaq, özü
ri uy un kild mühakim olunacaq. “S nin hal n onun bu sözü dem mi n vv l-
ki hal kimi olacaq” sözü is o dem kdir ki, r s n onu öldürs n, onun varisl rinin s nd n
qisas v ya qanbahas alma a haqq olacaq (“F th l-Bari”, 19/301).
159
: - -
. !
[276]-157-(...) ........ B ni Zuhra q bil sinin mütt fiqi olmu , Pey mb rl

rab r B dr1 döyü ünd i tirak etmi Miqdad ibn Amr (ibn sv d) l-Kindi:
“Ya R sulullah! Söyl görüm, r m n (döyü ) kafirl rd n biri il üz-
üz ...”– dey k Leysin r vay t etdiyi h disin eynisini r vay t etmi dir.
: : ( )- [ ]
: :
: (( : )) : :
(( )) : . ! :
! : :
Z ¯® ¬ « ª © ¨ § ¦ ¥ [ : : :- -
. :
[277]-158-(96) ........ Usam ibn Zeyd demi dir: “(Bir d ) Pey mb r
bizi döyü gönd rdi. (N hay t,) g lib s yax n Cuheyn ki2 Huraqata3
hücum etdik. (Orada) m n (kafirl rd n) birisini yaxalad m. O: “L ilah ill l-
lah!”– dedi, lakin m n onu vurub öldürdüm. Sonra q lbim übh dü dü.
n bu hadis ni Pey mb dan m. Pey mb r dedi: “(Adam) “l
ilah ill llah” dediyi halda s n onu öldürdün?!” Dedim: “Ya R sulullah! O,
silahdan qorxub bel dedi”. Pey mb r buyurdu: “M r s n onun q lbini
aç b baxm n ki, onun bu sözü (q lb n) dediyini bil n?” Pey mb r bu
sözü m oq r t krar etdi ki, ax rda m n (öz-özüm ): “Ka ki, m n slam
bu gün q bul etmi olayd m”4– dey t nna etdim.
M din
1 n 150 km c nubda yerl n bir yerdir. slam tarixind müs lmanlarla kafirl r
aras nda ilk irimiqyasl döyü keçirilmi yerdir.
2 Cuheyn - Quda diyar ndak q bil rd n biri.
3 Bu, Huraqa l bi il tan nm Cuhey ibn Amir ibn S ibn Mudi ibn Cuheyn
nsub edilir. Huraqa bc h (yand rmaq) felind n düz lmi isimdir. Cuhey bir qöv-
mü ba dan-ba a yand rd na gör ona bel l b verilmi dir. (“F th l-Bari”, 12/82).
4 Y ni ka bu günah, slam q bul etm mi n vv l etdiyim günahlardan say lard v s-
lam q bul etdikd Allah m nim bu günah mdan keç rdi (“Dibac al Muslim”, 1/112).
160
man kitab
d ibn ( bu V qqas) dedi: “Vallahi, (bu) yek göd n – Usam – (Allaha

slim olmu ) bir kims ni öldürm yinc m n heç vaxt heç bir müs lman öldür-
m”. (Bunu e id nd x varic1 fikirli olan) bir adam dedi: “M r Allah
buyurmur: “Fitn aradan qalxana q r v din tamamil yaln z Allaha h sr
edil k onlarla vuru un!” S d dedi: “Biz vuru urduq ki, fitn aradan qalx-
2
n. S n v s nin havadarlar n is fitn nin yay lmas üçün vuru ursunuz”3.
: : : : (...)- [ ]
:
1 X varic bc x ( ) felind n g lmi xarici sözünün c midir. X : xaric

olmaq, xarici is xaric olan dem kdir. Xarici deyildikd müs lman camaat ndan ayr b özün
st yaradan v ya yaranm bel bir d st qo ulan, d lil-sübutsuz olaraq böyük günah sa-
hibini kafir sayan v ri zidd olan dig r xlaqlar özünd c m ed n fasiql r n rd tutu-
lur. Bu firq – müs lmanlar aras nda meydana g lmi ilk firq dir. Onlar Allah n raz qald ,
nn tl müjd nmi , slam üçün can ndan v mal ndan keçmi , öl k Pey mb sa-
diq olmu Osman v li kimi iki böyük s hab ni kafir say b hid etmi r.
2 “ l- nfal” sur si, 39.
3 Nasir ibn Süleyman demi dir: “ nsanlar fitn dü üb ll rini qana bulad qdan sonra bu
ziyy td n ç xmaq dem k olar ki, mümkün olmur. Pey mb r buyurmu dur: “Mömini öl-
dürm yin günah Allah yan nda bu dünyan n tamamil m hv olmas ndan daha a rd r” (“Su-
n n-N sai”, 3986; “S hih t-T ib v t-T rhib”, 2440). bn bi bu günah n n d
böyük oldu unu izah edib demi dir: “ ri t biz nahaq yer heyvan öldürm yi qada an edir
bunu ed n kims nin zaba düçar olaca x r verir. Pey mb r demi dir: “...M n -
nn md bir qad n gördüm v soru dum ki: “Bu qad n günah n dir?” dedil r: “Bu
qad n bir pi iyi ac ndan öl k evd saxlam , n ona yem k vermi , n d onu s rb st bu-
raxm r ki, gedib özün yem taps n” (“S hih l-Buxari”, 745). V r nahaq yer heyvan öl-
dürm k haramd rsa, b s adam öldürm k nec ?! B s müs lman öldürm k nec ?! B s Allah-
dan qorxan lisaleh mömini öldürm k nec ?!”
Musan n hekay sin diqq t yetirs niz, gör rsiniz ki, o, ba Firon olan dinsiz bir
dövl tin sakinini – zal m, kafir misirlini öldürdükd n sonra: “Ey R bbim! M n özüm-özüm
zülm etdim. M ni ba la!”– dey Allahdan ba lanma dil yir (“ l-Q s” sur si, 16), h tta:
“Bu, eytan lind ndir. H qiq n, o, haqq yoldan azd ran aç q-ayd n bir dü ndir!”–
deyir (“ l-Q s” sur si, 15). Diqq t edin, Musa bu li cihad adland rm r, ksin , özün
zülm etdiyini bildirir. Pey mb r x r vermi dir ki, Musa bel bir i tutdu una gör
Qiyam t günü ona: “Ey Musa! S n, Allah n elçisis n, Allah Öz risal ti il , üst lik s ninl bila-
vasit dan maqla s ni dig r insanlardan üstün etmi dir. El is R bbinin yan nda bizd n ötrü
havadarl q et! M r s n bizim n v ziyy td oldu umuzu görmürs nmi?!”– dey ondan m -
d dil n insanlara: “Bu gün R bbim el q bl nmi dir ki, O, bundan vv l heç vaxt bel
bl nm mi v bundan sonra sla bel q bl nm kdir. M n adam öldürmü m. Hal-
buki, onu öldürm k m mr edilm mi di. Ah n fsim, n fsim, n fsim! Gedin ba qas n ya-
na. Gedin M ry m o lu san n yan na!”– dey üzrxahl q ed k v fa t etm kd n boyun
qaç racaq. Halbuki, Musa o misirlini öldürm k niyy tind deyildi.
161
: :
! )) : :
: )) : : . ! : : (( :
. : ((
[278]-159-(...) ........ Usam ibn Zeyd demi dir: “(Bir d ) Pey mb r bi-
zi Cuheyn ki Huraqat n üstün gönd rdi. Biz s yax n dü hücum
etdik v onlar m lubiyy u ratd q. (Orada) m n nsardan olan bir (müca-
hidl ) kafirl rd n birini haqlad q. Biz onun ba n üstünü ald qda o: “L ilah
ill llah!”– dedi. (Bunu e id nd ) nsardan olan qarda m ona d ym di. M n
is niz ml onu vurub öldürdüm. Biz M din g ldikd hadis ni Pey m-
dan lar. Pey mb r m dedi: “Ey Usam ! O: “L ilah ill llah”
dey nd n sonra s n onu öldürdün?!” Dedim: “Ya R sulullah! O, (can ) qur-
tarmaq üçün bel etdi”. Pey mb r dedi: “O: “L ilah ill llah” dey nd n
sonra s n onu öldürdün?!” Pey mb r bu sözü m oq r t krar etdi ki,
hay t, m n (öz-özüm ): “Ka m n bu günd n önc slam q bul etmi ol-
mayayd m”– dey t nna etdim.
: : : ( )- [ ]
:
:
:
: :
)) :
! : ((
)) : : (( )) : :
)) : ! : ((
.(( )) : : ((
162
man kitab
[279]-160-(97) ........ Cund b ibn Abdullah l-B li, bn Zubeyrin ba na

n fitn 1 zaman s ibn S lam x r yollad ki: “Dostlar ndan bir d st
adam y , m n g lib onlarla söhb t ed m2”. s onlar n yan na bir adam
gönd rdi. Onlar topland zaman Cund b ynind sar r ngli burnus3 onlar n
yan na g ldi v : “N söyl ksinizs , söyl yin”– dey buyurdu. N hay t,
söhb t aç ld . Cund söz verildiyi zaman o, burnusu ba ndan aç b dedi:
“M n sizin yan za g lmi m ki, sizl Pey mb rinizd n x r verim.
(Bir zaman) Pey mb r bir d st müs lman mü rik olan bir tayfan n üstü-
gönd rdi. (N hay t,) onlar qar -qar ya g ldil r. (Döyü snas nda) mü -
rikl rd n biri müs lmanlardan kims ni öldürm k ist dikd , q sdin durub
onu öldürürdü. Müs lmanlardan da birisi gözl yib fürs t tapan kimi bu ada-
öldürdü. O kims nin Usam ibn Zeyd oldu u biz x r verilmi di. Usa-
q nc (kafirin) ba üz rin qald rd qda o: “L ilah ill llah” demi , (am-
ma buna baxmayaraq) Usam onu öldürmü dü.
(Müs lmanlar dü ni darmada n etdikd n sonra) müjd çi Pey mb -
rin yan na g ldi. Pey mb r ondan (döyü bar sind ) soru du, o da (ba
ver nl ri) ona x r verdi. Ayr ca Usam nin n etdiyini d ona x r verdi.
Onda Pey mb r Usam ni ça b: “Onu niy öldürdün?”– dey soru du.
Usam dedi: “Ya R sulullah! O, müs lmanlardan bir çoxunun can na q sd et-
di. Filank si v filank si öldürdü. (Usam bir neç adam n ad ç kdi). M n
onun üstün getdim. O, q nc gör nd : “L ilah ill llah”– dedi. Pey m-
r soru du: “S n d onu öldürdün?” M n: “B li”– dey cavab verdim. Pey-
mb r buyurdu: “Qiyam t günü “l ilah ill llah” k lm si ( ahid olaraq)
ldiyi zaman s n n ed ks n?” Usam dedi: “Ya R sulullah, m nim üçün
ba lanma dil ”. Pey mb r buyurdu: “Qiyam t günü “l ilah ill llah” k l-
si ( ahid olaraq) g ldiyi zaman s n n ed ks n?” Pey mb r : “Qiyam t
günü “l ilah ill llah” k lm si ( ahid olaraq) g ldiyi zaman s n n ed k-
n?” sözünd n ba qa bir söz söyl di.
1 Burada “ bn Zubeyrin ba na g n fitn deyildikd ”, zal m H ccac n onu v onun t f-

darlar v ic sin q tl yetirm si n rd tutulur. Bu hadis M rvan ibn H min xilaf ti
dövründ ba vermi dir.
2 Bu d lildir ki, insanlar aras nda sözükeç n ziyal lar, fitn ba qald rd zaman camaat
sakitl dirm li v d lil-sübuta saslanaraq haqq onlara b yan etm lidir.
3 Burnus – arxa t fd n yaxal na ba q b nd edilmi üst geyimidir.
163
-( )
42-ci f sil. Pey mb rin :
“Biz silah qald ran bizd n deyildir” sözü
: : ( )- [ ]
:
: :
.(( )) :
[280]-161-(98) ........ bn Öm r r vay t edir ki, Pey mb r buyurmu -
dur: “Bizim üstümüz silah qald ran bizd n deyildir”1.
: : ( )- [ ]
.(( )) :
[281]-162-(99) ........ S r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “Biz
qar q nc ç n bizd n deyildir”.
: ( )- [ ]
.(( )) :
[282]-163-(100) ........ bu Musa r vay t edir ki, Pey mb r demi dir:

“Biz qar silah qald ran bizd n deyildir”.
-( )
43-cü f sil. Pey mb rin :
“Biz k k g n bizd n deyildir” sözü
: : ( )- [ ]
:
.(( )) :
1 Y ni bizim xlaq za v sünn miz uy un h t ed nl rd n deyil.

164
man kitab

dir: “Bizim üstümüz silah qald ran bizd n deyildir. Biz k k g n d biz-
n deyildir”1.
- ( )[ ]
: - :
! : (( )) :
.(( )) :
[284] (102) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, (bir d ) Pey mb r
bir rzaq topas görüb lini onun için sald . Barmaqlar ya bir ey d y-
dikd , o: “Bu n dir, ey mal yiy si?”– dey soru du. Mal sahibi: “Ona ya
yib, ya R sulullah!”– dey cavab verdi. Onda Pey mb r dedi: “Niy
s s n onu üst qoymursan ki, insanlar onu gör bilsin?! (Bil ki,) biz k k
n bizd n deyildir”.
-( )
44-cü f sil. Üz vurma n, paltar n yaxas c rma n v cahiliyy t
dövründ deyil n sözl ri dem yin haram buyurulmas
: : : ( )- [ ]
: :
)) : :
.((
. (( )) :
[285]-165-(103) ........ Abdullah (ibn M sud) r vay t edir ki, Pey mb r
demi dir: “Üz-gözün döy n, yaxud paltar n yaxas c ran, yaxud cahiliyy t
dövründ deyil n sözl ri2 dey n kims bizd n deyildir”3.
1 Bu h dis müs lmanlar n bir-biril ril vuru malar n, habel bir-biril rin k k g lm -
rinin haram oldu una d lal t edir.
2 Burada “cahiliyy t dövründ deyil n sözl r” deyildikd vay- iv n qopar b ölünün tay-
fas , yaxud sil-n bini, yaxud m qam , ba qalar ndan üstün oldu unu xüsusil qeyd ed -
k a dem k, q zavü-q dil uzadaraq heyfsil nm k n rd tutulur.
3 Ölüy a lad qda h ddi a an h r k s Pey mb rin sünn sin zidd h t etmi hesab
olunur.
165
Bu, Y hyan n r vay t etdiyi h disdir. bn Numeyrin v bu B krin h di-

sind is lifsiz olaraq1: “c ran v dey n” r vay t edilmi dir.
: : (...)- [ ]
.(( )) : :
[286]-166-(...) ........ C rir v sa ibn Yunus – h r ikisi (bu h disi) Am n

bu isnadla r vay t etmi v onlar da ( lifsiz olaraq): “c ran v dey n” l fzi il
vay t etmi r.
: ( )- [ ]
: : :
. :
[287]-167-(104) ........ bu Burd ibn bu Musa demi dir: “(Bir d ) bu

Musa a r x st ndi v ba ail sind n bir qad n quca nda ik n bay ld .
Bu vaxt h min qad n f ryad qopar b a lama a ba lad v bu Musa ona heç
dey bilm di. Ay ld qda is bel dedi: “Pey mb rin uzaq oldu u kims -
n m n d uza am. H qiq n, Pey mb r (müsib t üz verdikd ) vay- i-
n sal b a layan, ba q rxd ran2 v paltar c ran qad ndan uzaqd r!”
: : (...) [ ]
: :
- - : :
.(( )) :
1 H dis bc ( ) “ v” y ni, yaxud ba lay zin lifsiz olaraq ( ), y ni “v ” il
vay t edilmi dir.
2 M hz müsib t üz verdikd ba q rxmaq haram buyurulmu dur. Çünki bu l, cahiliy-
t dövründ n qalm m nfur ad tl rd ndir. Ümumiyy tl is ba q rxd rmaq dörd cürdür:
– ya h cc v ümr ziyar tl ri snas nda;
– ya ba da sirk , bit, bir v ba qa bu kimi x st likl r olduqda;
– ya s rinl k, rahat olmaq üçün;
– ya da h r hans bir t riq b nz k, yad ad tl uymaq üçün.
Bu sadalad qlar n birincisi müst b, ikincisi vacib, üçüncüsü mübah, dördüncüsü
is haramd r. Yuxar dak h disd q sd edil n ba q rxmaq da, m hz haram növ aiddir.
Qeyd etm k laz md r ki, qad nlara yaln z ba lar nda olan x st lik v ya bu kimi z ruri hal-
larda saçlar q rxd rmaq caizdir.
166
man kitab
[288] (...) ........ Abdur-R hman ibn Yezid v bu Burd bel r vay t etmi -
r: “ bu Musa (a r x st ik n) bay ld v zövc si Ummu Abdullah ona ya-
nla b hönkür-hönkür a lama a ba lad . bu Musa ay ld qdan sonra zövc -
sin dedi: “M r Pey mb rin : “M n saç yolan, vay- iv n sal b a layan
paltar c ran kims n uza am!”– dediyini bilmirs nmi?!” (Bel ki, bu
Musa bu h disi zövc sin dan ard .)
: (...) [ ]
: :
:- - :
: : :
(( )) :
.(( )) :
[289] (...) ........ (Ravil r) ayr -ayr isnadlarla bu h disi bu Musadan, o da
Pey mb rd n r vay t etmi r. Ancaq yad l- arinin r vay tind : “biz-
n deyildir” buyurmu , “uza am” dem mi dir.
-( )
45-ci f sil. Söz g zdirm yin1 a r günah
oldu unun b yan edilm si
: ( )- [ ]
:
.(( )) : :
[290]-168-(105) ........ bu Vail demi dir: “Bir kims nin söz g zdirm si x ri
Huzeyf g lib çatm v o demi dir: “M n Pey mb rin bel dediyini e it-
mi m: “Söz g zdir n adam C nn girm z”2.
Burada “söz g zdirm k” deyildikd camaat aras nda f sad yaymaq m qs dil birinin
1
sözünü ba qa birisin çatd rmaq q sd edilir.

2 mam bu Hamid l- zali “ hya Ulum d-Din” rind demi dir: “Bil ki, ks r
hallarda söz g zdirm k deyildikd birisinin, qeyb t q ran adam n sözünü, qeyb tini q rd
167
- : - (...)- [ ]
:
: : :
.(( )) :
[291]-169-(...) ........ H mmam ibn Haris demi dir: “Bir n r mir söz apa-
rd . (Bir gün) biz m scidd ik n camaat (onun bar sind ): “Bu adam mir
söz aparanlardan biridir”– dedi. El bu vaxt h min adam (m scid ) g lib bi-
zim yan zda oturdu. (Onu gör nd ) Huzeyf dedi: “M n Pey mb rin
bel dediyini e itmi m: “Dedi-qodu yayan adam C nn girm z!”
: : (...)- [ ]
- -:
kims çatd rmas n rd tutulur. M n, deyir: “Filank s s nin bar nd filan sözü dan -
r”. Lakin söz g zdirm yin t rifini bununla xüsusil dirm k düzgün say lm r. ksin , söz
zdirm k deyildikd if a edilm si arzu olunmayan bir i in üstünü açmaq n rd tutulur...
Bu, ist r qeyb t ed nin, ist r bar sind qeyb t edil nin, ist rs d üçüncü bir adam n xo una
lm d , habel ist r kinay il , ist r eyhamla, ist rs d i ar il olsun, h r halda söz g z-
dirm k say r. slind , söz g zdirm k, sirri if a etm k dem kdir. V r birisi ba qa biri-
sinin gizl tdiyi maldan x r tutub: “Filank sin filan q r mal var” des , söz g zdirmi
hesab edil r. H mçinin qeyd etm k laz md r ki, birisi ba qa birisin : “Filank s s nin bar nd
filan sözü dan r” des , h min adam bel etm lidir:
– onun sözünü t sdiql lidir. Çünki söz g zdir n adam fasiq adam say r;
– bu lin q bih bir i oldu unu ona ba a salmal , bunu ona qada an etm li v ona
öyüd-n sih t verm lidir;
– ona Allah xatirin nifr t etm lidir. Çünki o, Allah n nifr t etdiyi kims rd ndir. Allah n
nifr t etdityin nifr t etm k is vacibdir;
– mömin qarda bar sind pis fikirl lidir;
– bu sözü e id nd n sonra casusluq etm lidir;
– bu sözü ba qalar na dan mamal r. Yoxsa, o da onun tay olacaq.
bu Hamidin sözü burada bitir.)
rç nd bu dedikl rimiz söz g zdirm k say r, lakin m sl t olduqda islah etm k
qs dil bunu etm kd heç bir q bah t yoxdur. M n, birisi g lib ba qa birisin x r ve-
rir ki, filank s onu öldürm k ist yir, yaxud onun ail sin sata maq ist yir v ya mal q sb
etm k ist yir v s. Yaxud mir v ya qaz ya x r verir ki, filank s filan cinay ti edib. Bel -
likl d , f sad n qar al r. mir v qaz is öz növb sind bu m ni ara b günahkar
zas na çatd rmal r. (N vi, 2/295-296).
168
man kitab
: :
.(( )) : :- -
[292]-170-(...) ........ H mmam ibn Haris demi dir: “Biz m scidd Huzeyf -
nin yan nda oturmu duq. Bu vaxt bir n r g lib bizim yan zda oturdu.
Huzeyf : “Bu (adam) mir b zi eyl r çatd r”– deyildi. Huzeyf ona e it-
dirm k m qs dil dedi: “M n Pey mb rin bel dediyini e itmi m: “Dedi-
qodu yayan adam C nn girm z!”
-( )
46-c f sil. Paltar n yini topuqdan a buraxma n,

veril n eyi ba a qaxma n, satl q mal and içib s ma n, habel
Allah n Qiyam t günü dan rmayaca , üzl rin baxmayaca ,
miz ç xarmayaca , üst lik üzücü bir zaba giriftar olan
üç qisim insan n b yan edilm si
: ( )- [ ]
:
: (( ))
[ ] )) : : .
.((
[293]-171-(106) ........ bu Z rr r vay t edir ki, Pey mb r demi dir:
“Üç qisim insan vard r ki, Qiyam t günü Allah onlar dan rmayacaq, onla-
n üzün baxmayacaq v onlar t miz ç xarmayacaqd r. Üst lik onlar üzücü
bir zab gözl yir”.
bu Z rr dedi: “Pey mb r (buna d lal t ed n) ay ni1 üç d oxudu.
n dedim: “Onlar n ümidl ri bo a ç xd , özl ri d ziyana u rad lar. Kiml r-
dir onlar, ya R sulullah?” Pey mb r buyurdu: “(Libas n) yini topuq-
1 “H qiq n, Allah il olan hdl rini v andlar ucuz qiym satan k sl r üçün Axir td
heç bir pay yoxdur. Qiyam t günü Allah onlar dan rmayacaq, onlar n üzün baxmayacaq
onlar t miz ç xarmayacaqd r. Onlar üçün a -ac bir zab vard r” (“Ali- mran” sur si, 77).
169
dan a uzadan,1 verdiyini ba a qaxan2 v yalandan and içm kl 3 mal s -

yan (kims rdir)”.
: : : (...) [ ]
)) :
.(( :
[294] (...) ........ bu Z rr r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “Üç
qisim insan vard r ki, Qiyam t günü Allah onlar dan rmayacaq:
– verdiyi h r bir eyi ba a qaxan;
– yalandan and içm kl mal s yan;
– libas n yini (topuqdan a ) uzadan”.
: : [ ]
.(( )) :
[295] ........ ob demi dir: “M n bu h disi Süleymandan bu isnadla e itmi-
m. O, bel r vay t etmi dir: “Üç qisim insan vard r ki, Allah onlar dan r-
1 Pey mb r demi dir: “Paltar n topuqdan a dü n hiss sin gör bu topuqlar C n-

m odunda yanacaqd r” (“S hih l-Buxari”, 5787).
bn Useymin demi dir: “B zil ri bu B krin h disini d lil göst k bu hökmü
bbürlükl laq ndirirl r. Bunu iddia ed nl bel cavab verilir:
Birincisi: h min h disd bu B kr : “ zar n bala a dü dükc m n onu yuxar qal-
ram...”– deyir. Bu da onu göst rir ki, bu B kr libas n yini öz ixtiyar il topuqdan
salm rd , ksin o, öz-özün a dü ürdü. Buna baxmayaraq bu B kr onu yuxar qal-
rd . Lakin indiki vaxtda libaslar n yini topuqdan a salanlar bunu öz ixtiyarlar il
edir v : “biz bunu özümüzü dartmaq üçün etmirik” deyirl r. Onlara bel cavab verm k laz md r:
r t bbürlük etm k m qs diniz olmadan libas n yini topuqdan a salsan z, onu
sald za gör Odda yanacaqs z. V r bununla yana t bbürlük d göst rs niz,
onda daha böyük zaba düçar olacaqs z. Qiyam t günü Allah sizi dan rmayacaq, üzünüz
baxmayacaq v sizi t miz ç xarmayacaq. Üst lik sizi üzücü bir zab gözl yir.
kincisi: H min h disd Pey mb r bu B kr : “S n bunu t bbürlük üçün etmirs n”–
dem kl onu t miz ç xarm v onun topuqlar n C nn m odunda yanmayaca na ahidlik
etmi dir. Haz rki zamanda libas topuqdan a salan kims rd n hans birini t miz ç xar-
maq v onun C nn md yanmayaca na minlikl ahidlik etm k olar?! Lakin eytan (q lbl -
rind yrilik olan) bu kims , Quran v Sünn n m nas özl rin ayd n olmayan ay v
disl rin ard nca dü yi t lqin etm kl pis ll rini onlara yax göst rmi dir. Allah is
ist diyi kims ni do ru yola yön ldir” (“M cmu F tav ”, 12/254).
2 “Ey iman g tir nl r! S rinizi, özünü camaata göst rm k m qs dil x rcl n,
Allaha v Axir t günün inanmayan xs kimi minn t qoymaqla v ziyy t verm kl puç
etm yin...” (“ l-B ” sur si, 264).
3 M n, sat yalandan mü riy and içir ki, mal filan qiym alm r, halbuki
qiq td o, bu mala daha az pul vermi dir.
170
man kitab
mayacaq, onlar n üzün baxmayacaq v onlar t miz ç xarmayacaqd r. Üst -

lik onlar üzücü bir zab gözl yir”.
: ( )- [ ]
(( )) : :
.(( : )) :
dir: “Üç qisim insan vard r ki, Qiyam t günü Allah onlar dan rmayacaq,
onlar t miz ç xarmayacaq – ( bu Müaviy nin r vay tind :) v onlar n üzü-
baxmayacaqd r. Üst lik onlar üzücü bir zab gözl yir: (Bu,) zinakar qoca,
yalanç hökmdar v t bbürlü kas bd r”1.
: ( )- [ ]
)) : : - -
:
.((
dir: “Üç qisim insan vard r ki, Qiyam t günü Allah onlar dan rmayacaq,
onlar n üzün baxmayacaq v onlar t miz ç xarmayacaqd r. Üst lik onlar
üzücü bir zab gözl yir:
– o adam ki, s hrada (ç xan) suyun ba nda durub (oradan keç n) müsafir-
bu sudan (içm ) mane olur;
– o adam ki, ax amça birisin mal sat r (v mal satark n) ona: “Allaha
and olsun ki, bu mala filan q r pul vermi m”– deyir, o da ona inan r, hal-
buki bu bel deyildir;
1 Qaz yad demi dir: “H disd t hdid olunan bu üç qisim insan ona gör xüsusil di-
rilmi dir ki, onlar z ruri olmayan v ehtiyac duyulmayan i l atmaqla özl rini günaha
bat rm lar. Bu is inadkarl qdan, tamahkarl qdan v n fsin z ifliyind n ir li g n, h m d
Allaha asi olaraq görül n i b nz yir. Bel ki, öz halal il yax nl q etm kd n bezmi v
hv ti azalm , h yat t crüb si olan v uzun ill r rzind guya a artm ya adam n zi-
naya meyilli olmas , onun h m a ldan k m, h m bih ya, h m d hv tinin qulu oldu una
lal t edir. Yalanç hökmdara g linc , o, heç k sd n qorxmad halda bunu edirs , de-
k, bunu xalq n m nf ti üçün yox, m hz öz xeyri üçün edir. T bbürlü kas n lind
heç bir eyi olmad halda özünü dartmas is onun a ls z oldu unu göst rir” (“ rh s-
Suyuyti al Muslim”, 1/122).
171
– o adam ki, mir yaln z dünya xatirin bey t edir, (sonra) mir dünya
mal ndan ona verdikd hdin sadiq qal r, heç n verm dikd is hdin
fa etmir”.
: : : (...) [ ]
.(( )) : .
[298] (...) ........ C rir v bs r – h r ikisi (yuxar dak ) isnadla bu h disin

nz rini r vay t etmi r. F t bu r vay td deyilir: “o adam ki, birisin
mal satd qda ç bazara ç xar”.
: (...)- [ ]
: )) : - : -
. ((
[299]-174-(...) ........ bu Hureyr Pey mb istinad n bel r vay t
etmi dir: “Üç qisim insan vard r ki, Allah onlar dan rmayacaq v onlar n
üzün baxmayacaqd r. Üst lik onlar üzücü bir zab gözl yir:
– o adam ki, sr namaz ndan sonra1 bir müs lman n mal üz rin o q r
and içir ki, ax rda onun mal m nims yir...”
disin qalan Am in r vay t etdiyi h dis kimidir.2
-( )
47-ci f sil. nsan n öz can na q sd etm sinin a r günah olmas ;

kim özünü n il q tl yetirmi , onunla da at ona zab veril r;
C nn is yaln z müs lman olan k s daxil olar
( )- [ ]
)) : :
1 sr namaz ndan sonrak vaxt n (y ni ax amça n) ayr ca qeyd olunmas ona gör dir
ki, h min vaxt, gec v gündüz bir-biril rini növb il z ed n, Allah n hüzuruna qalx b-
en n m kl r o adam n etdiyi günaha ahidlik edirl r.
2 297-ci h dis bax.
172
man kitab
.((
“Kim d mir parças il öz can na q sd ed rs , C nn m odunda bu d mir
parças daim qarn na soxar v od içind di olaraq qalar. Kim z r içib
özünü öldür rs , C nn m odunda o z ri lind tutub daima onu iç r v
orada di olaraq qalar. Kim özünü da dan at b can na q sd ed rs , C n-
m odunda özünü daima yuxar dan a atar v odda di olaraq qalar” .
1
: : (...) [ ]
- - : :
. : -
[301] (...) ........ C rir, bs r v ob – ham bu isnadla h min h disin b n-
rini r vay t etmi r. ob nin Süleymandan r vay t etdiyi h disd Süley-
man demi dir: “M n (bu h disi) Z kvandan e itmi m”.
: ( )- [ ]
)) :
.((
1 Mot zil r v ba qalar bu h disi sas götür k böyük günah sahibl rinin di olaraq
nn m odunda yanacaqlar iddia etmi r. hli-sünn is onlara ayr -ayr cavablar ver-
mi dir. Bunlar a dak lard r:
– tövhid hlinin C nn m odunda di qalmayaca na dair bir çox s hih r vay tl r va-
rid olmu dur. H min r vay tl rd bildirilir ki, tövhid hlind n olub böyük günah i tmi v
etdiyi günaha gör tövb etm n h r k s Allah n ist yi alt ndad r. Allah ona C nn m za-
dadd rsa da, h min adam tövhid hli oldu undan, ax rda onu C nn daxil ed k ( man
kitab n 10-cu f slinin, habel 136-c , 141-ci v 172-ci h disl rin qeydl rin bax);
– bu, intihar etm yi halal sayan kims aiddir. Allah n v Onun Pey mb rinin haram
buyurdu unu halal sayan adam is kafir say r v bel si öz can na q sd etdiyin gör yox, m hz
kafir oldu una gör di olaraq C nn md qalacaq;
– bu t hdid sad olaraq insan öz can na q sd etm kd n ç kindirm k üçündür;
– slind , bu, can na q sd etmi kims rin c zas r. Lakin Allah onlara m rh t ed -
k v t kAllahl q bul etdikl rin gör onlar C nn md n ç xaracaq.
– H disd “ di olaraq qalar” deyildikd “Allah n ist diyi vaxta q r orada qalar” n -
rd tutulur. (“F th l-Bari”, 4/438).
173
[302]-176-(110) ........ Sabit ibn D hhak x r vermi dir ki, o, a ac alt n-

da1 Pey mb bey t etmi s hab dir. Pey mb r bel buyurmu dur:
“Kim yalandan slamdan ba qa bir dind oldu una and içs , dediyi kimi olar.2
Kim özünü bir eyl q tl yetirs , h min eyl Qiyam t günü ona zab veril r.
bir adam n lind olmad bir eyi n zir etm si m qs uy un say lmaz”3.
: : (...) [ ]
)) : :
.((
[303] (...) ........ Sabit ibn D hhak r vay t edir ki, Pey mb r demi dir:
“Adam n lind olmad bir eyi n zir etm si m qs uy un deyildir. Mö-
mini l tl k onu öldürm k dem kdir. Kim bu dünyada özünü bir eyl
4
tl yetir rs , Qiyam t günü o eyl ona zab veril r. Kim (özünd olan ) çox
göst rm k m qs dil yalan iddia ed rs , Allah ona azl qdan ba qa bir ey
1 Bu, “Ridvan” bey ti adlan r. Osman ibn ffan n qurey lil r t find n öldürülm si haq-
nda yalan x r Muh mm d Pey mb rin s hab rin çatd qda, onlar Hudeybiyy ,
bir a ac alt nda raz q and , y ni öl q r Pey mb s daq tli qalacaqlar na and iç-
mi dil r. Bu hadis hicri t qviminin 6-c ilind ba vermi dir.
2 H disd “ba qa bir din” deyildikd slamdan ba qa bütün (batil) dinl r – y hidil rin, xris-
tianlar n, m cusil rin, sabiil rin, bütp stl rin, eytanlara tap nanlar n, m kl ibad t ed n-
rin v qeyril rinin dinl ri q sd edilir. bn Munzir demi dir: “ slam aliml ri, ba qa bir
dind n oldu unu iddia ed n adam n kafir olub-olmad bar ixtilaf etmi r. bn Abbas ,
bu Hureyr , ta, Q tad v ks r f qihl r bu cür and iç n adam n kafir say lmad ,
habel buna gör onun k ffar öd sinin vacib olmad söyl mi r. Yaln z q lb n buna
etiqad ed n kims rd n ba qa (y ni etiqad ed k ba qa dind n oldu una and iç n h r k s
kafir say r). l- vzai, s-Sovri, h fil r, hm d v shaq bu kild and iç n adam n k ffar
verm sini vacib hesab etmi r. Lakin bn Munzir birinci r yin daha do ru oldu unu demi
bunu Pey mb rin bu h disi il sasland rm r: “H r kim and iç rk n: “Lata and ol-
sun, Uzzaya and olsun!”– des , qoy: “L ilah ill llah!”– desin (“S hih l-Buxari”, 4860). H -
disd Pey mb r k ffar bar heç n söyl mi dir. Qaz yad demi dir: “H r kim
lbi imanla dolu oldu u halda, yalandan slamdan ba qa bir dind oldu una and iç rs , ka-
fir say lmaz. Yox, r etiqad ed k bil kd n ba qa dind n oldu unu söyl v h min di-
nin haqq oldu unu iddia ets , kafir hesab edil r” (“Neyl l- vtar”, 9/105).
3 Y ni r adam ba qas n mal n zir ets , m n: “Filank sin d sini n zir deyi-
m”, yaxud “filank sin köl sini azad etm yi n zir deyir m”– des , bunu yerin yetirm k ona
vacib say lmaz (“ l-Mufhim lim min T lxis Kitab Muslim”, 2/76).
174
man kitab
art rmaz.1 (Kim hakimin hüzurunda) özünü vadar edib bil -bil yalandan and
içs , (ona da mal azl ndan ba qa bir ey art lmaz)”.
(...)- [ ]
:
)) : :
: - ((
.(( ))
[304]-177-(...) ........ Sabit ibn D hhak r vay t edir ki, Pey mb r de-
mi dir: “Kim bil -bil yalandan slamdan ba qa bir dind oldu una and içs ,
dediyi kimi olar. Kim özünü bir eyl q tl yetirs , Allah C nn m odunda
min eyl ona zab ver r”.
Bu, Süfyan n h disidir. ob nin r vay t etdiyi h disd is Pey mb r
bel buyurmu dur: “Kim yalandan slamdan ba qa bir dind oldu una and
içs , dediyi kimi olar. Kim özünü bir eyl bo azlasa, Qiyam t günü h min
eyl bo azlanar”.
- ( )- [ ]
: :- :
(( )) :
(( )) : ! :
(( )) :
)) : (( ! )) :
.((
1 Kim mal-dövl tini art rmaq üçün yalan dan arsa, Allah onun mal na b t verm z. Kim
yalandan özünü alim kimi göst rs , Allah onun avaml üz ç xarar v camaat ona hörm t qoy-
maz. Kim d yalandan dindar oldu unu iddia ed rs , Allah onu rüsvay ed r, onun iç üzünü a ka-
ra ç xarar v onu hörm td n salar. Bu xüsusda Uca Allah bel buyurur: “Tör tdikl ri ll rd n
hl n v etm dikl ri i gör t rif olunma xo layan kims rin zabdan qurtulacaq-
lar sla güman etm . Onlara ac -a bir zab haz rlanm r” (“Ali- mran” sur si, 188).
175
[305]-178-(111) ........ bu Hureyr demi dir: “Biz Pey mb rl birlik-

Huneyn1 döyü ünd i tirak etdik. Orada Pey mb r müs lman adlanan
kims rd n biri haqq nda: “Bu, C nn m hlind ndir”– dedi. (N hay t,)
döyü ba lad z zaman h min adam var gücü il vuru du v (a r) yara-
land . (Pey mb dedil r): “Ya R sulullah! Bayaq haqq nda: “O, C n-
m hlind ndir”– dediyin adam bu gün var gücü il vuru du v (ald yara-
lardan) dünyas d yi di”. Pey mb r : “(Onun yolu) C nn dir”– dedi.
(Bu sözd n sonra) az qald ki, müs lmanlar n b zisi übh dü sün. Onlar
übh içind ik n bird n (s hab rd n biri): “O adam ölm yib, lakin a r
yaral r”– dedi. N hay t, gec dü dükd h min adam a lara dözm yib öz
can na q sd etdi. Onun bar sind Pey mb x r verildikd o: “Allah
Böyükdür! ahidlik edir m ki, m n, h qiq n d , Allah n qulu v elçisiy m!”–
dedi. Sonra Bilala buyurdu, o da camaata bunu elan etdi: “ übh siz ki, C nn
yaln z müs lman gir r. V sözsüz ki, Allah bu dini günahkar bir adam n vasi-
sil olsa bel , qüvv tl ndir r”.
- : ( )- [ ]
: -
)) : :
: : ((
[ ] :
: [ ]
: (( )) :
[ ] )) :
.(( [ ]
[306]-179-(112) ........ S hl ibn S d s-Saidi r vay t edir ki, (yürü rin bi-
rind ) Pey mb r (v onun s hab ri) mü rikl rl üz-üz g lib döyü
1M kk il Taif aras nda yerl n vah . Orada hicri tarixinin 8-ci ilind müs lmanlarla
mü rikl r aras nda irimiqyasl döyü olmu dur.
176
man kitab
ba lad lar. (Günün ax nda) Pey mb r öz dü rg sin , mü rikl r d öz

dü rg rin ç kildil r. Pey mb rin s hab ri aras nda el birisi var idi
ki, (döyü ) heç bir fürs ti ld n verm mi , çatd h r k si q ncdan keçirib
tl yetirmi di. (B zil ri) dedil r: “Bu gün bizim heç birimiz filank s kimi
döyü di”. Pey mb r buyurdu: “(Filank ) g linc , o, C nn m hlin-
ndir!” S hab rd n biri: “M n ax ra kimi onu izl m”– dedi v onun
dal nca dü dü. Adam h r dayand qda, s hab onunla b rab r dayan r, tez-tez
getdikd is ona çatma a t sirdi. Sonra h min adam ölümcül yaraland v
ölümünü tezl dirib (can zab- ziyy td n qurtars n dey ) q nc n q bz si-
ni yer dayad , tiy sini d sin sin dir di, sonra da özünü q nc n üstün y -
xaraq can na q sd etdi. (Bu hadis n sonra) s hab Pey mb rin yan na g -
lib dedi: “M n ahidlik edir m ki, s n Allah n elçisis n!” Pey mb r soru du:
“N olub ki?” (S hab ) dedi: “Bayaq s n bir adam n C nn m hlind n oldu-
unu söyl din v bu, ham heyr sald . Onda m n (öz-özüm ): “M n onun
bar sind siz (bir x r) g tir m”– dedim v h min adam izl ba la-
m. Bu snada h min adam ölümcül yaraland v ölümünü tezl dirib (can
zab- ziyy td n tez qurtarmaq üçün) q nc n q bz sini yer dayad , tiy sini
sin sin dir di, sonra da özünü q nc n üstün y xaraq can na q sd etdi”.
Bunu e id nd Pey mb r buyurdu: “Ola bilsin, bir adam insanlara C nn t
hlinin lini ed n bir kims kimi görünsün, lakin (ax rda) C nn m hlin-
n olsun. H mçinin ola bilsin ki, bir kims insanlara C nn m hlinin -
lini ed n bir kims kimi görünsün, lakin (sonda) C nn t hlind n olsun”.
: : ( )- [ ]
)) : :
(( :
. - - ! :
[307]-180-(113) ........ H n ( l-B sri) demi dir: “Sizd n vv l ya am in-

sanlardan birinin b nin çiban ç xm . Yara ona ziyy t verdikd o, ox
qab ndan bir ox ç xard b çiban de di. Onun qan dayanmadan axma a ba la-
v n hay t, adam öldü. Onda R bbiniz buyurdu: “M n C nn ti ona haram
177
etdim1”. Sonra H n lini m scid t f uzad b dedi: “Vallahi ki, Cund b

Pey mb rd n (e itdiyi) bu h disi m bu m scidd dan r”.
: : (...)- [ ]
: :
)) : : [ ]
.((
[308]-181-(...) ........ H n ( l-B sri) demi dir: “Cund b ibn Abdullah l-
li biz bu m scidd bir h dis dan . Biz (bu h disi) unutmam q, üst -
lik onun Pey mb rd n yalan dan a bil yind n d ehtiyat etmirik. Pey-
mb r demi dir: “Sizd n vv l ya am insanlardan birinin b nin çi-
ban ç xm ...” Sonra H n bu h disi eyni il r vay t etdi.
-( )
48-ci f sil. man x yan t etm yin2 a r günah olmas ;
bir d C nn yaln z möminl r daxil olar
: : ( )- [ ]
: : : :
: :
(( )) :
: (( ! )) :
.
1 Qaz yad demi dir: “Ola bilsin ki, h min xs, cana q sd etm yi halal sayd ndan
nn t ona haram edilmi , yaxud ona lisaleh insanlarla birg ilk vv l C nn daxil olmaq
haram buyurulmu , yaxud bu sözl onun uzun müdd t haqq-hesaba ç kil yi v ya bir müd-
t rafda saxlan laca n rd tutulmu dur”.
bn Abbas demi dir: “ raf hli” deyildikd günah i r görmü v ba lanmalar
Allah n ist yin ba olan kims r q sd edilir. Onlar s ddin üz rind dayan b vv l C nn t
hlin baxacaq v onlarla b rab r ora daxil olma t nna ed k, sonra da C nn m hli-
bax b ondan Allaha s nacaqlar.
2 Burada “ man x yan t etm k” deyildikd izinsiz olaraq q nim td n bir ey götür-
k n rd tutulur.
178
man kitab
[309]-182-(114) ........ Abdullah ibn Abbas demi dir: “Öm r ibn X ttab
bel r vay t etmi dir: “Xeyb r döyü ünd s hab rd n b zil ri g lib:
“Filank s hiddir, filank s hiddir...”– dedil r. N hay t, (döyü ölmü ) bir
ki inin yan na g lib: “Filank s hiddir”– dey nd Pey mb r buyurdu:
“Xeyr! M n onun q nim td n (izinsiz olaraq) götürdüyü bürünc (yaxud
baya) gör odda (yand ) gördüm”. Sonra Pey mb r : “Ey X ttab n o lu!
Qalx camaata elan et ki, C nn yaln z möminl r gir kl r!”– dey buyurdu.
n d qalx b (camaata) elan edib dedim: “C nn yaln z möminl r gir k!”
: ( )- [ ]
: :
:
!
! )) :
! : : ((
.(( )) :
[310]-183-(115) ........ bu Hureyr demi dir: “Biz Pey mb rl birlik-

Xeyb yürü etdik v Allah biz z r b etdi. Biz (bu q zavatda) q ni-
t olaraq q l-gümü deyil, sad ya, rzaq v geyim keçirdik. Sonra
biz Vadil-Qura 1 deyil n yer getdik. Pey mb rin Dubeyb o ullar ndan
olan Rifa ibn Zeyd adl köl si d onun yan nca gedirdi. Bu köl ni ona Cuzam
bil sind n bir n r h diyy etmi di. Biz vadiy endiyimiz zaman Pey m-
rin köl si onun d sinin y rinin (qay lar ) açma a ba lad . El bu
vaxt (xeyb rlil rin) atd ox g lib köl d ydi v o, el oradaca can tap r-
. Biz dedik: “(Allah bu) hidliyi ona mübar k el sin, ya R sulullah!” Pey-
mb r buyurdu: “Xeyr! Muh mm din can lind olan (Allaha) and olsun
ki, Xeyb r döyü ünd ( keçirilmi ) v h bölü dürülm mi q nim tl rd n
götürdüyü bürünc k onun üstünd od tutub yan r”.
1 Vadil-Qura – M din il am s rh dl ri aras nda yerl n q dim bir k nddir.

179
(Bunu e id nd ) camaat qorxuya dü dü. Bu vaxt bir n r bir v ya iki d

ayaqqab qaytan g tirdi v : “Ya R sulullah! Bunu Xeyb r günü götürmü m”–
dedi. Pey mb r buyurdu: “(Bunlar,) oddan olan bir ayaqqab qaytan , ya-
xud oddan olan iki ayaqqab qaytan r”1.
-( )
49-cu f sil. Özünü öldür n kims nin
kafir say lmamas na dair d lil
- ( )- [ ]
: :- :
: - ! :
-
: : :
: :
.(( )) :
1 Bu iki h disd n a dak n tic r ç r:

– man x yan t etm k haram say r;
– götürül n eyin böyük v ya kiçik olmas heç n yi d yi dirmir, h tta götürülmü ayaq-
qab qaytan bel , man x yan t say r;
– bel bir x yan t, Allah yolunda vuru ub öl n xsin hid adland lmas na ng l tör dir;
– müs lmanlar n yekdil fikrin gör kafir oldu u halda, öl n xs sla C nn girm k;
– Pey mb rin : “Muh mm din can lind olan (Allaha) and olsun....” sözün sas n
dem k olar ki, z rur t olmad halda, Allaha and içm k caizdir;
– h r kim izinsiz olaraq q nim td n bir ey götürmü dürs , onu geri qaytarmal r. V o
bunu geri qaytard zaman h min adam n yas yand lmamal r. Çünki Pey mb r
bürünc k v qaytan götürmü kims rin yalar yand rmam r. r bunu etm k vacib
olsayd , Pey mb r bunu ed rdi.
O ki qald Pey mb rin ad ndan r vay t edilmi : “Q nim td n izinsiz bir ey götür n
kims nin mal yand n, özünün d boynunu vurun!” h disin , bu, z if h disdir. bn Abdul-
rr v qeyril ri öz kitablar nda bu h disin z if oldu unu aç qlam lar.
180
man kitab
[311]-184-(116) ........ Cabir demi dir: “(Bir d ) Tufeyl ibn Amr d-Dövsi
Pey mb rin yan na g lib dedi: “Ya R sulullah! S ni qoruyacaq bir qalan n
s ni dü nl rind n mühafiz ed k bir camaat n yan nda olmaq ist yir-
nmi?” (Cabir dedi: “Cahiliyy t dövründ Dövs q bil sinin bir qalas var idi”.)
Allah (hicr ti1 ) M din halisin seçmi di dey , Pey mb r Tufeylin
klifini q bul etm di. Pey mb r M din hicr t etdikd n sonra Tufeyl
ibn Amr öz tayfas ndan olan bir ki i il birlikd M din hicr t etdi. Lakin
onlar s nt v x st lik üzünd n M din qalmaq ist dil r. Tufeyl il g -
n adam x st ndi v iztirab keçirm ba lad . El bu s bd n d o, öz oxu-
nu götürüb onun tiy si il barmaq bu umlar 2 k sdi v onun k silmi ll -
rind qan f rma a ba lad . N hay t, o, (çoxlu qan itirib) öldü. (Bir müdd t-
n sonra) Tufeyl ibn Amr yuxuda h min adam gördü. Tufeyl onu göz l gör-
md , ll rinin is sar ql oldu unu görüb ondan: “R bbin s n etdi?”–
dey soru du. O dedi: “Pey mb rin yan na hicr t etdiyim gör (R bbim)
ni ba lad ”. Tufeyl soru du: “B s niy ll rin sar ql r?” O dedi: “M
buyuruldu ki: “S nin öz vücudundan korlad n bir zan biz düz ltm -
yik”. Tufeyl yuxusunu Pey mb dan v Pey mb r (h min adam
üçün): “Allah m, onun ll rini d ba la!”– dey dua etdi3”.
-( )
50-ci f sil. Qiyam yax n meydana g k v q lbind azac q
iman olan kims rin can alacaq kül k haqq nda
: ( )- [ ]
: :
1 Hicr t sözü a dak m nalar verir:

(a) müs lman n dinini qorumaq m qs dil slama dü nçilik ed n ölk n t hlük siz
yer köçm si; (b) Muh mm d Pey mb rin s hab rinin vv lc H istana (indiki Efiopi-
yaya), sonra da M din köçm si; (c) Muh mm d Pey mb rin M kk n M din köç-
si; (ç) ba lan xristian t qviminin 622-ci ilin uy un g n v Pey mb rin M din
hicr t etdiyi ild n ba layan müs lman t qvimi.
2 Bu um – sümükl rin uclar n bir-birin birl diyi yer.
3 Bu h dis d lildir ki, h r kim öz can na q sd ets v ya böyük bir günah i dib tövb et-
n öls , n kafir say lar, n d C nn mlik oldu u iddia edil r. ksin , bel si Allah n is-
yi alt ndad r. st r, onu ba lar, ist rs d ona zab ver r.
181
: - )) :
.(( - :
dir: “Heç übh siz ki, Allah Y nd n1 ip kd n daha x fif bir kül k gönd -
k v bu kül k q lbind d n boyda, yaxud z rr q r2 iman olan h r k sin
can (rahatl qla) alacaq3”.
-( )
51-ci f sil. Qiyam tin lam tl ri a kara ç xmazdan vv l
(insanlar yax ) i r görm t viq etm k
- ( )- [ ]
)) : : - :
.((
dir: “(Ey müs lmanlar!) Qaranl q gec nin zülm ti kimi (qorxunc) fitn r-
1 mam Muslimin “S hih” rinin ax rlar nda, D ccal bar varid olmu h disl rin birin-
deyilir ki: “...sonra Allah am t fd n s rin bir meh gönd k v yer üzünd , q lbind
xardal d si a rl nda xeyir v ya iman olan el bir kims qalmayacaq ki, bu meh onun ca-
(rahatl qla) almas n...” Bir r vay td Y n, dig rind is am deyilm sini bel izah et-
k olar:
– ehtimal ki, bu, h m am, h m d Y n t fd n g n meh olacaq;
– v ola da bil r ki, birind n ba lay b dig rind n keç k h r iki istiqam td n g lmi sa-
ls n. Allah daha yax bilir!
2 “D n boyda” k lm si bu lq nin, “z rr q r” ifad si is Abdul-Azizin r vay tin-
n ql olunmu dur. Bu da d lildir ki, iman art r v azal r.
3 Bu xüsusda bir çox r vay tl r varid olmu dur ki, bunlar n zahiri bir-birin ziddir. Lakin
bunlar aç qlad qdan sonra oxucuya ayd n olur ki, Pey mb rin h disl rind sla ziddiyy t
ola bilm z. M n, b zi h disl rd : “N q r ki, yer üzünd “Allah! Allah!” (sözü) deyilir,
Qiyam t qopmayacaq”, yaxud: “Allah! Allah!” dey n kims nin üz rind Qiyam t qopmaz” v
ya “Qiyam t yaln z n pis adamlar n üz rind qopacaq” deyilir, dig rind is : “Qiyam k
nim ümm timd n haqq üz rind z r çalacaq insanlar olacaq” deyilir. lk bax dan bu h -
disl r ziddiyy tli görüns d , slind bunlarda heç bir ziddiyy t yoxdur. Bel ki, Qiyam t ya-
nla qda, Allah n gönd rdiyi o s rin meh, haqq üz rind olan möminl rin can rahatl qla
alacaq. Bundan sonra is Qiyam t n pis adamlar n üz rind qopacaq.
182
man kitab
n1 vv l (yax ) i r görm kd bir-birinizl yar n! (Bu fitn r zaman ) in-

san mömin olaraq s ç xar, kafir olaraq is ax am qar layar,2 yaxud mö-
min olaraq ax am qar layar, kafir olaraq is s ç xar. Bel si dünya m n-
ti müqabilind dinini satar”.
-( )
52-ci f sil. Möminin ll rinin puç olmas ndan qorxmas
: : ( )- [ ]
: :
. Zx w v u t s r q p [
[ ] : [ ]
: (( ! )) :
:
)) :
.((
[314]-187-(119) ........ s ibn Malik r vay t edir ki, (Allah n): “Ey iman
tir nl r! S sinizi Pey mb rin s sind n yüks qald rmay n v bir-biri-
niz müraci t etdiyiniz kimi, ona da uca s sl müraci t etm yin. Yoxsa özü-
nüz d hiss etm n ll riniz h r ged r”3 ay si nazil olduqdan sonra Sa-
bit (ibn Qeys) evind n bay ra ç xmad v : “M n C nn m hlind m”– de-
k Pey mb rin gözün görünm kd n ç kindi. Pey mb r S d ibn
Muazdan: “Ey bu Amr! Sabit n olub, x st nibmi?”– dey onu x r ald .
1 Burada “fitn ” deyildikd Qiyam tin lam tl ri n rd tutulur. bu Hureyr r vay t

etmi dir ki, bir d Pey mb r : “Qiyam yax n elm aradan qald lacaq, c hal t v fitn r üz
xacaq v h rc çoxalacaq”– dedi. Ondan: “H rc n dir, ya R sulullah?”– dey soru dular. O, li-
ni ç ki v ziyy td yuxar dan a endirib: “Bax bel ”– dey buyurdu, sanki çoxlu q tl hadis -
ri tör dil yini q sd edirdi” (“S hih l-Buxari”, 85); ba qa bir h disd is bel buyurmu dur:
“Elmin azalmas , cahilliyin meydana ç xmas , zinakarl n yay lmas v lli qad na bir ki i dü -
kq r qad nlar n çoxal b ki il rin is azalmas Qiyam t saat n lam tl rind ndir” (“S hih
l-Buxari”, 81).
2 Y ni h min vaxt bu fitn uyan mömin h r an iman ndan dönüb kafir ola bil r.
183
d dedi: “O m nim qon umdur. Onun x st nm yind n x rim yoxdur”.

Sonra S d Sabitin yan na g lib Pey mb rin sözünü ona x r verdi. Sabit
dedi: “Bu ay nazil oldu! Özünüz d yax bilirsiniz ki, aran zda s sini Pey m-
rin s sind n yüks qald ran m m.1 Dem k, m n C nn m hlind -
m”. S d onun dedikl rini Pey mb x r verdikd Pey mb r bu-
yurdu: “ ksin , o, C nn t hlind ndir!”2
: : (...)- [ ]
:
.
[315]-188-(...) ........ s ibn Malik : “Sabit ibn Qeys ibn mmas nsar n
tibi idi. Bu ay nazil olduqda...” dey k H mmad n r vay t etdiyi h dis
nz r bir h dis r vay t etmi dir. Lakin onun bu h disind S d ibn Muaz
bar heç n deyilm mi dir.
: : [ ]
. Zx w v u t s r q p[ : :
[316] ........ s ibn Malik : “Ey iman g tir nl r! S sinizi Pey mb rin
sind n yüks qald rmay n...”3 ay si nazil olduqda...” dey k (bu h disi)
vay t etmi , lakin bu h disd S d ibn Muaz zikr etm mi dir.
1 Sabit ibn Qeys nsar n x tibi idi. O, h rd n Pey mb rin göst ri i il onun yan na
nl xütb ver r v t bii ki, s sini qald rard .
2 Sabit ibn Qeys pey mb rlik iddias nda olan Museyl nin ordusuna qar ged n
döyü hid olmu dur. R vay t edilir ki, s Y mam günü Sabit ibn Qeysin yan na
likd , Sabit ayaqlar na dizd n bald ra q r h nut sürtürdü. s dedi: “ mi, s ni döyü n
saxlayan n dir?” O: “G lir m, qarda o lu!”– dedi v ayaqlar na tir sürtm davam etdi.
Sonra o g lib döyü çül rin aras nda oturdu. Döyü b zil ri dü nin qaba ndan qaçark n
Sabit dedi: “Ç kilin gözümüzün qaba ndan! Qoyun biz onlarla vuru aq! Biz Pey mb rl
birlikd vuru ark n bel h t etm zdik. Siz dü nl rinizi çox pis öyr tmisiniz! (Y ni siz
onlarda el t vvür yaratm z v art q onlar el dü ünm ba lam lar ki, onlar müs l-
manlar qorxudub döyü meydan ndan qaçma a m cbur ed bil rl r)” (“S hih l-Buxari”, 2845).
s demi dir: “Sabit bizim aram zda g zib-dola rd v biz onun C nn t hlind n ol-
du unu bilirdik. Y mam günü Sabit ibn Qeys ibn mmas b nin h nut sürtdü, ynin k -
n geydi, sonra da: “Siz dü nl rinizi çox pis öyr tmisiniz!”– deyib (döyü at ld ) v dü -
nl döyü üb hid oldu” (“Musn d hm d”, 12422).
184
man kitab
: : (...) [ ]
: - - :
.
[317] (...) ........ s : “Bu ay nazil olduqda...” dey k (h disi) r vay t et-
mi , f t S d ibn Muaz haqda heç n dem mi dir. Üst lik bunu lav etmi dir:
“Biz, C nn t hlind n olan bir ki inin aram zda g zib-dola görürdük”.
-( )
53-cü f sil. Cahiliyy t dövründ görülmü i gör
c zaland b-c zaland lmayaca haqq nda
: ( )- [ ]
)) : ! : :
.((
[318]-189-(120) ........ Abdullah (ibn M sud) demi dir: “(Bir d ) bir d s-
adam Pey mb rd n soru du: “Ya R sulullah, biz cahiliyy t dövründ
etdiyimiz ll gör c zaland laca qm ?” Pey mb r buyurdu: “Siz-
rd n müs lman olduqdan sonra yax i 1 gör n h r k s cahiliyy t dövründ
etdiyi ll gör q nanmaz. (Müs lman oldu u halda) günah i rd n2 l
km n kims is , h m cahiliyy t dövründ , h m d müs lman ola-ola et-
diyi günahlar na gör c zaland lar”.
: : (...)- [ ]
! : : - -
)) :
.((
1 “Yax i ” deyildikd h m zahird , h m d batind slam q bul etm k, sil müs lman
olmaq q sd edilir. Bel sinin slamdan vv l etdiyi günahlar ba lan r.
2 “Pis i r” deyildikd slam ancaq dild q bul edib q lbin iman girm mi kims r
rd tutulur. Bel ri h m cahiliyy t dövründ , h m d slama g ldikd n sonra etdikl ri
pis ll gör c zaland lacaqlar. Bel ki, onlar zahir n müs lman olduqlar iddia ets -
r d , öz küfrl rin davam etmi v h qiqi möminl rd n olmam lar.
185
[319]-190-(...) ........ Abdullah (ibn M sud) demi dir: “Biz (Pey mb rd n )

soru duq: “Ya R sulullah, biz cahiliyy t dövründ etdiyimiz ll gör
zaland laca qm ?” Pey mb r buyurdu: “Müs lman olduqdan sonra
yax i gör n h r k s cahiliyy t dövründ etdiyi ll gör q nanmaz. Mü-
lman oldu u halda günah i rd n l ç km n kims g linc , o, keçmi
günahlar na gör c zaland lar”.
[ ] : (...)- [ ]
.
[320]-191-(...) ........ Mincab ibn Haris t-T mimi demi dir: “ li ibn Mushir
Am n bu isnadla h disin b nz rini biz r vay t etmi dir”.
-( )
54-cü f sil. slam dinini q bul etm k vv lki günahlar n ham
yox ed r, hicr t etm k v h cc ziyar tin getm k d habel
( )- [ ]
: : - -
:
! :
:
: (( )) : :
)) : : (( )) : :
((
.((
186
man kitab
[321]-192-(121) ........ bn ümam l-M hri demi dir: “Amr ibn l-As ölüm
aya nda ik n biz ona ba ç kdik. O, bir xeyli a lad qdan sonra üzünü divara
f çevirdi. Onda o lu Abdullah dedi: “Atacan! Pey mb r s ni filan eyl
müjd yibmi?! Pey mb r s ni filan eyl müjd yibmi?!” Amr üzü-
nü (biz ) t f çevirib dedi: “M nim t darük gördüyüm n fz l ey Allahdan
ba qa m bud olmad na v Muh mm din Onun elçisi oldu una had t g tir-
yimdir. M n art q üç m rh n keçmi m. Vaxt var idi Allah n elçisin
nim q r nifr t ed n bir kims yox idi. H mçinin onu yaxalay b öldür-
yim q r m ni sevindir k bir ey d yox idi. r bu halda öls ydim,
nn m hlind n olard m.
Allah slam q lbim yerl dirdiyi zaman m n Pey mb rin yan na g -
lib dedim: “Uzat sa lini, s bey t edim!” O, sa lini (m t f) uzatd ,
lakin m n limi geri ç kdim. Pey mb r : “S n olub, ey Amr?”– dey
soru du. Dedim: “ rt k sm k ist yir m”. Soru du: “N rtdir el ?” Dedim:
“Ba lanma (ist yir m)”. O buyurdu: “M r bilmirs n ki, slam özün-
n vv lki günahlar yox edir?!1 (Bilmirs n) ki, hicr t özünd n vv lki günah-
lar yox edir?! Bilmirs n ki, h cc ziyar ti özünd n vv lki günahlar yox edir?!”
Bundan sonra m nim üçün Pey mb rd n daha ziz v gözümd ondan
daha hörm tli bir kims qalmam . Pey mb b sl diyim hörm td n
yana, ona baxmaqla gözl rimi doyura bilmirdim. r m nd n onu v sf et-
kt b olunsayd , m n onu v sf ed bilm zdim. Çünki m n ona baxmaqla
gözl rimi doyura bilmirdim. r bu halda öls ydim, C nn t hlind n olaca-
ma (q tiyy tl ) ümid ed rdim.
Bundan sonra biz el i r gördük ki, m n bunlara gör aqib timin nec
olaca bilmir m.
n öldükd n sonra (heç k s) vay- iv n sal b a lamas n, habel c naz mi
odla mü ayi t etm sin.2 M ni d fn etdikd n sonra üz rim torpaq s pin.3 Daha
sonra q brimin yan-yör sind bir d nin k silib, tinin paylan laca vaxt
1 Uca Allah buyurur: “Kafir olanlara de ki, r küfr son qoysalar, olub-keç nl r onlara
ba lanar. Yox, r küfr qay tsalar, vv lkil rin ba na g n aqib ti gözl sinl r” (“ l- n-
fal” sur si, 38).
2 Ölü üçün vay- iv n sal b a lamaq v c naz ni odla mü ayi t etm k cahiliyy t dövrünün
ll rind n oldu undan Amr bunu, onun c naz sind i tirak ed k adamlara qada an edir.
3 Bu, q bir torpaq tökm yin müst b olmas na d lal t edir.
187
r dayan n ki, sizin say nizd öz yerim isini im1 v R bbimin elçil rini2
nec qar layaca ma bir çar q m”1.
1 Y ni sizin m nim üçün etdiyiniz dualar, dil diyiniz m fir t v sabitlik say sind sabit-
m olum, m veril n suallara cavab ver bilim.
2 Burada “elçil r” deyildikd insan q bird sor u-sual ed n N kir v Munkir adl m k-
r n rd tutulur. B ra ibn Azib r vay t edir ki, biz Pey mb rl birlikd nsardan olan bir
ki inin c naz sini d fn ed rk n Allah n elçisi q birin yan nda oturdu, biz d dinm z-söyl z
onun traf nda oturduq. O, lind ki çubu u yer vururdu. Sonra ba qald b buyurdu:
“Q bir zab ndan Allaha s n!” O bunu üç d t krar etdikd n sonra dedi: “Mömin b nd
dünyadan köçüb Axir qovu duqda, göyd n onun yan na üzl ri gün kimi parlaq m kl r
enir. Onlar özl ri il C nn td n k n v tir g tirir, onun gözünün gördüyü son m saf otu-
rub gözl yirl r. Sonra ölüm m yi g lib onun ba n üstünd oturub deyir: “Ey göz l ruh!
Allah n m rh tin v xeyir-duas na qovu maq üçün ç x oradan!” N hay t, mömin b nd -
nin ruhu b nind n, su damc qab n a ndan ax b töküldüyü kimi ç r. Ölüm m yi ru-
hu götürdükd n sonra onu bir göz q rp nda, oturub gözl n m kl t hvil verir, onlar da
onu k büküb tirl yirl r. Bundan sonra ondan, yer üzünd mövcud olan n göz l tirin
qoxusuna b nz r göz l bir qoxu g lir. Sonra m kl r onu götürüb göy qald rlar. Göy qal-
xark n m kl rd n ibar t hans toplumun yan ndan keçirl rs , onlar: “Gör n bu göz l ruh
kimin ruhudur?”– dey soru urlar. Onlar: “Bu, filank sin o lu filank sdir”– dey bu b nd ni,
camaat n onu h yatda ik n ça rd n göz l adla ça rlar. N hay t, onlar birinci göy g lib
yeti dikd , göy qap lar n aç lmas xahi edir v onun qap lar taybatay aç r. H r bir gö-
yün m kl ri o ruhu növb ti göy q r bel yola sal r. N hay t, yeddinci göy g lib çat-
qda, Qüdr tli v tli Allah buyurur: “M nim qulum bar olan qeydl ri lliyyuna ya-
n, sonra da onu qaytar n yer . Çünki M n söz vermi m ki, onlar torpaqdan yaratd m, öl n-
n sonra ora qaytaracaq v Qiyam t günü bir daha oradan dirildib xardaca am”. M kl r
onu b nin qaytard qdan sonra iki m k g lib onu otuzdurur v : “R bbin kimdir?”– dey
soru ur. O: “R bbim Allahd r!”– dey cavab verir. Onlar: “Dinin n dir?”– dey soru urlar. O:
“Dinim slamd r!”– dey cavab verir. Onlar: “Siz gönd rilmi o ki i kim idi?”– dey soru ur-
lar. O: “Bu, Allah n elçisi idi!”– dey cavab verir. Onlar: “H yatda ik n s n n öyr ndin?”–
dey soru urlar. O: “M n Allah n Kitab oxuyub ona iman g tirdim v ona sadiq oldum”–
dey cavab verir. Bu vaxt göyd n bel bir s da g lir: “M nim qulum do ru dan r. C nn t
nem tl rini onun önün s rin v onun üçün C nn td n bir qap aç n!” Bel likl , C nn tin
göz l iyi v havas ona g lir, q bri d gözl rinin gördüyü son m saf q r geni nir.
Sonra göz l görk mli, ynind yara ql paltar olan v üst-ba ndan tir iyi g n bir ki i onun
yan na g lib deyir: “S ni sevindir k bir x sevin! Bu, s v d olunan gündür!” Mömin:
“S n kims n? S nin üzünd n xeyirxahl q ya r!”– dey soru ur. O da: “M n s nin yax li-
m!”– dey cavab verir. Onda mömin dua edib deyir: “Allah m! Qoy Qiyam t günü tez g lsin
ki, m n öz ail qay b var-dövl tim sahib olum”.
Kafir b nd dünyadan köçüb Axir qovu duqda is göyd n onun yan na a rz hmli v
qara simal m kl r enir. Onlar özl ri il C nn md n gi (cod parça) g tirir v gözünün
gördüyü son m saf oturub gözl yirl r. Sonra ölüm m yi g lib onun ba n üstünd otu-
rub deyir: “Ey yaramaz ruh! Allah n q bi v qeyzin düçar olmaq üçün ç x oradan!” N ha-
t onun ruhu b nind n, tikanl m ftil ya yunun aras ndan keçdiyi kimi ç r. Ölüm m -
yi ruhu götürdükd n sonra onu bir göz q rp nda, oturub gözl n m kl t hvil verir,
onlar da onu gi bükürl r. Bundan sonra ondan, yer üzünd mövcud olan n pis iy b nz r
bir iy g lir. Sonra m kl r onu götürüb göy qald rlar. Göy qalxark n m kl rd n ibar t
hans toplumun yan ndan keçirl rs , onlar: “Gör n bu iyr nc ruh kimin ruhudur?”– dey
soru urlar. Onlar: “Bu, filank sin o lu filank sdir”– dey bu b nd ni, camaat n onu h yatda
188
man kitab
- - ( )- [ ]
: - :
:
:
5 4 3 21 0 / . - , + * ) ( ' & % $ # " ![
Z •~ } | { z y x w v u t s [ : Z7 6
[322]-193-(122) ........ bn Abbas demi dir: “Mü rikl rd n b zil ri (neç -

neç ) adam öldürmü v (bu günah ) t krar-t krar etmi dil r, h mçinin zina et-
mi v d rl (bu günaha) batm lar. Bundan sonra onlar Muh mm din
yan na g lib dedil r: “S nin dediyin v d t etdiyin ( slam dini), h qiq n
, göz ldir. N olayd , s n biz vaxt il bizim el diyimiz günahlar n k ffar 2
oldu unu x r ver ydin. Onda bu ay r nazil oldu:
ik n ça rd n pis adla ça rlar. N hay t, onlar birinci göy g lib yeti dikd göy qap lar n
aç lmas xahi edir, lakin onun qap lar aç lm r.
Sonra Pey mb r bu ay ni oxudu: übh siz ki, ay rimizi yalan sayanlara v onlara
bbürlükl yana anlara göyün qap lar aç lmayacaq v d iyn nin gözünd n keç-
yinc , onlar C nn girm kl r” (“ l- raf” sur si, 40).
Sonra o vay tin davam edib dedi: “Allah buyurur: “M nim qulum bar olan qeydl ri ye-
rin alt t sind yerl n Siccin yaz n. Çünki M n söz vermi m ki, onlar torpaqdan yara-
b, öl nd n sonra ora qaytaracaq v Qiyam t günü bir daha oradan dirildib xardaca am”.
kl r onun ruhunu göyd n a at rlar”.
Sonra Pey mb r bu ay ni oxudu: “Kim Allaha rik qo sa, sanki o, göyd n yer dü-
r, qu lar onu al b aparar, yaxud kül k onu sovurub uzaq bir yer atar” (“ l-H cc” sur si, 31).
Sonra o vay tin davam edib dedi: “Onun ruhu b nin qay td qdan sonra iki m k g lib
onu otuzdurur v : “R bbin kimdir?”– dey soru ur. O m ldan b deyir: “M-mm... Bilmir m!”
Onlar: “Siz gönd rilmi o ki i kim idi?”– dey soru urlar. O yen m ldan b deyir: “M-mm...
Bilmir m!” Bu vaxt göyd n bel bir s da g lir: “O yalan dan r. Onun yolunu alovland n v
onun üçün C nn md n bir qap aç n”. Bel likl , C nn m at i v alovlu kül k ona d yir,
bri d o q r s r ki, qab alar bir-birin keçir. Sonra eyb r sif tli, ynind nimda
paltar olan v üst-ba ndan pis qoxu g n bir ki i onun yan na g lib deyir: “M n s ni k rli
bir x rl müjd yir m. Bu, s v d olunan gündür!” Kafir: “S n kims n? S nin üzünd n r
ya r!”– dey soru ur. O da: “M n s nin yaramaz ll rin m!”– dey cavab verir. Onda kafir
yalvar b deyir: “Allah m! Qoyma Qiyam t qopsun” (“Sun n bu Davud”, 4755).
1 H disd n bel n tic ç r ki, slam dinini q bul etm k, küfr olan bir diyardan möminl rin
oldu u yer köçm k v h cc ziyar tini yerin yetirm k – bunlar n h r biri vv lki günahlar
silib apar r. H mçinin h disd n görünür ki, ölüm aya nda olan kims müjd verm k v
onun etdiyi yax qlar xat rlatmaq onun hal yüngüll dir r v ona Allah bar yax
nn etm s b olar. H dis h mçinin insan n öl nd n sonra q bird imtahan edil yin
sor u-suala ç kil yin , habel d fnd n sonra q brinin yan nda durub onun üçün dua
etm d lal t edir.
2 Günahlar n ba lan lmas üçün ri tin buyurdu u qaydada veril n c za, yaxud deyi-
n söz v ya veril n s .
189
“Onlar Allahla yana ba qa m buda yalvarmaz, Allah n haram etdiyi

cana haqs z yer q ymaz v zina etm zl r. Bunu ed n kims c zaland lar.”1
“Qullar ma m nim bu sözümü de: “Ey M nim özl rin qar h ddi a
qullar m! Allah n r hmind n ümidinizi üzm yin...”2
-( )
55-ci f sil. Kafirin slam q bul etm zd n vv l
(etdiyi yax ) ll rinin hökmünün b yan edilm si
: : : ( )- [ ]
:
. (( )) :
[323]-194-(123) ........ H kim ibn Hizam demi dir: “(Bir d ) m n Pey-
mb rd n soru dum ki: “Cahiliyy t dövründ ibad t m qs dil gördü-
yüm yax i r bar n dey bil rs n?” Pey mb r buyurdu: “S n olub-
keçmi yax qlarla b rab r müs lman oldun!” 3
(H disd keç n) “t nnüs” k lm si ibad t etm k dem kdir.
: : - (...)- [ ]
: : -
! :
.(( )) : :
“ l-Furqan” sur si, 68.

1
“ z-Zum r” sur si, 53.

2
3 bn B ttal v ba qa t dqiqatç lar bu h disi oldu u kimi q bul etmi v onu ba qa m na-
ya yozmam lar. Y ni r kafir adam slam dinini q bul ed r v müs lman oldu u halda dün-
yas d yi rs , slamdan vv l etdiyi xeyirxahl qlara gör savab qazanar. Buna da bu S id
l-Xudrinin r vay t etdiyi h disi d lil g tirmi r. H min h disd Pey mb r bel buyur-
mu dur: “(Kafir) adam slam q bul etdiyi zaman Allah ona müs lman olmam dan vv l et-
diyi h r yax a gör savab yazar v etdiyi bütün günahlar sil r. Bundan sonra is h r bir
lin zi veril r: h r yax a gör ona savab n on mislind n yeddi yüz qat nad k savab
yaz lar. H r günaha gör is ona bunun c mi bir misli yaz lar. Yaln z Allah n ba lad günah-
lardan ba qa” (“Sun n n-N sai”, 4998; “Silsil tul- hadis s-S hih ”, 247; “S hih l-Cami”, 336).
190
man kitab
[324]-195-(...) ........ H kim ibn Hizam demi dir: “M n Pey mb de-

dim: “Ya R sulullah! De görüm, cahiliyy t dövründ s verm k, qul azad
etm k v qohumluq laq rini möhk ml ndirm k kimi ibad t m qs dil
gördüyüm yax i gör m savab yaz rm ?” Pey mb r buyurdu:
“S n olub-keçmi yax qlarla b rab r müs lman oldun!”
: : (...) [ ]
: : :
- : - ! : :
! : (( )) :
.
[325] (...) ........ H kim ibn Hizam demi dir: “M n Pey mb dedim:
“Ya R sulullah! M nim cahiliyy t dövründ etdiyim xeyirxahl qlar bar n
dey bil rs n?” Pey mb r buyurdu: “S n olub-keçmi yax qlarla b rab r
müs lman oldun!”
M n dedim: “Allaha and olsun ki, cahiliyy t dövründ n (yax q) etmi-
ms , bunu slamda da ed m”.
: (...)- [ ]
.
[326]-196-(...) ........ Urva: “H kim ibn Hizam cahiliyy t dövründ yüz köl
azad etmi v yüz d yükü q rs vermi di. slam dinini q bul etdik-
n sonra da, yüz köl azad etdi v yüz d yükü q rs verdi, sonra
da Pey mb rin yan na g lib...” dey k yuxar dak h disl yax n m nada
vay t etmi dir.
-( )
56-c f sil. manda s daq t v s mimiyy t
: ( )- [ ]
Z& % $ # " ! [ : :
191
)) : :
.Z D C B A @? > = < [ :
[327]-197-(124) ........ Abdullah (ibn M sud) r vay t edir ki: man g ti-
rib imanlar na zülm qatmayanlar min-amanl qdad rlar...”1 ay si nazil olduq-
da bu ay Pey mb rin s hab rin a r g ldi v onlar dedil r: “(Ya R su-
lullah!) Bizim hans birimiz (özün ) zülm etmir ki?”2 Pey mb r buyurdu:
“Bu (ay ki zülm) sizin z nn etdiyiniz kimi deyil. Bu, Lo man n öz o luna
dediyi kimidir: “O lum! Allaha rik qo ma. qiq n d , Allaha rik
qo maq böyük zülmdür!” 3
: (...)- [ ]
: : : :
: :
.
[328]-198-(...) ........ sa ibn Yunus, bn Mushir v bn dris – ham (bu h di-
si) Am n bu isnadla r vay t etmi dir.
bu Kureyb r vay t etmi dir ki, bn dris demi dir: “Bu h disi m vv l-
atam, ban ibn T libd n, o da Am n r vay t etmi , sonra is m n onu
ban n özünd n e itmi m”.
-( )
57-ci f sil. Pak v Uca Allah n (b nd rini) yaln z qüvv ri çatd
r mük ll f4 etm sinin b yan olunmas
: ( )- [ ]
: :
“ l- n'am” sur si, 82.

1
X ttabi demi dir: “S hab r zülm sözünü zahiri m nada ba a dü düyü üçün, insanlar n
2
haqq na girm yi v günah i görm yi zülm hesab etdikl rin gör , bu onlara a r g ldi. slin-
is zülm, bir eyi öz yerin qoymamaq dem kdir. Odur ki, ibad ti Allahdan qeyrisin yön l-
n xs zal mlar n zal say r”.
3 “Lo man” sur si, 13.
4 Allah n Öz b nd ri üz rin qoydu u v zif , borc.

192
man kitab
[ Z YX W V U T S R Q P O NM L K J I H G [ :
Z e d c b a `_ ^ ] \
:
: !
: )) : .
: (( :
: .
z y x w v u t s r q p on m l k j i h g [
Z¥ ¤ £ ¢ ¡• ~ } |{
:
: Z ¾½ ¼ » º ¹ ¸ ¶ µ´ ³ ² ± ° ¯ ®¬ « ª © ¨ § [
: Z ÊÉ È Ç Æ Å Ä Ã Â Á À ¿ [
: Z ÓÒ Ñ Ð Ï Î Í Ì Ë [
. Z ß Þ Ý Ü Û Ú ÙØ × Ö Õ Ô [
[329]-199-(125) ........ bu Hureyr demi dir: “(Uca Allah n): “Göyl rd

yerd n varsa, Allah nd r. Siz iç rinizd olan üz ç xarsan z da, gizl ts -
niz d Allah buna gör sizi hesaba ç k. O, ist diyini ba layar, ist diyi-
d zab ver r. Allah h r ey qadirdir”1 ay si Pey mb nazil olduq-
dan sonra onu e id n s hab r böyük bir s nt keçir k Pey mb rin
yan na g lib diz üst oturdular v dedil r: “Ya R sulullah! Biz bacard –
namaz q lmaq, oruc tutmaq, cihad etm k v s verm k kimi ll ri yeri-
yetirm mük ll f edildik, lakin s nazil olan bu ay l etm gü-
cümüz çatm r.2 Pey mb r (onlara) dedi: “Sizd n vv lki iki kitab hli kimi:
“E itdik v asi olduq!”– sözünümü dem k ist yirsiniz? Xeyr, deyin: “E itdik v
ita t etdik! Ey R bbimiz! S nd n ba lanma dil yirik, dönü d yaln z S -
1“ l-B ” sur si, 284.

2Y ni heç birimiz n fsi ist kl rin v eytani v sv rin qaba biryolluq ala bilm z.
Qoy h r k s Allah n v Onun pey mb rinin buyuruqlar bacard q r yerin yetirsin.
Çünki Allah h r k si, yaln z onun qüvv si çatd q r mük ll f edir.
193
dir!” Onlar: “E itdik v ita t etdik! Ey R bbimiz! S nd n ba lanma dil yirik,

dönü d yaln z S dir!”– dedil r. Camaat bunu oxuduqca dill ri bu sözl
al . Arxas nca da Allah bu ay ni nazil etdi: “Pey mb r öz R bbind n ona
nazil edil iman g tirdi, möminl r d iman g tirdil r. Ham Allaha,
Onun m kl rin , kitablar na v elçil rin iman g tirdil r. Onlar dedil r:
“Biz Onun elçil ri aras nda f rq qoymuruq!” Onlar dedil r: “E itdik v ita t
etdik! Ey R bbimiz! S nd n ba lanma dil yirik, dönü d yaln z S -
dir!”1 Onlar bunu yerin yetirdikl ri zaman Uca Allah onu aç qlayaraq bu ay -
ni nazil etdi: “Allah h r k si yaln z onun qüvv si çatd q r mük ll f
ed r. H r k sin qazand xeyir yaln z onun özün , qazand r d yaln z
öz leyhin dir. “Ey R bbimiz, unutsaq v ya x ta ets k, bizi c zaland rma!”
Ey R bbimiz, bizd n vv lkil yükl diyin kimi, biz d a r yük yükl !
Ey R bbimiz, gücümüz çatmayan eyi da ma a bizi vadar etm ! Bizi fv et,
bizi ba la v biz r hm et! S n bizim Himay dar zsan! Kafirl ri m lub
etm kd biz yard m et!” (Möminl r bu ay ni oxuyub h r d
2 : “Ey R bbi-
miz!...”– dey Allaha xitab etdikd ) Allah: “B li!”– dey buyurdu.
- ( )- [ ]
: - : : -
: :
Z YX W V U T S R Q P O [
(( : )) :
: :
Z ¾½ ¼ » º ¹ ¸ ¶ µ´ ³ ² ± ° ¯ ®¬ « ª © ¨ § [
Z ÊÉ È Ç Æ Å Ä Ã Â Á À ¿ [ :
. Z Û Ú ÙØ × Ö [ :
[330]-200-(126) ........ bn Abbas demi dir: “(Allah n): “Siz iç rinizd

olan üz ç xarsan z da, gizl ts niz d Allah buna gör sizi hesaba ç -
1 “ l-B ” sur si, 285.

2 “ l-B ” sur si, 286.
194
man kitab
k”1 ay si nazil olduqda, (h ) s hab rin q lbl rin girm n bir ey bu

bd n onlar n q lbin girdi. 2 Onda Pey mb r buyurdu: “Deyin: “E it-
dik, ita t etdik v q bul etdik!” (Bel likl d ) Allah iman onlar n q lbin yer-
dirdi, sonra da bu ay ni nazil etdi: “Allah h r k si yaln z onun qüvv si
çatd q r mük ll f ed r. H r k sin qazand xeyir yaln z onun özün ,
qazand r d yaln z öz leyhin dir. “Ey R bbimiz, unutsaq v ya x ta
ets k, bizi c zaland rma!”3
Allah: “ st diyinizi yerin yetirdim”– dedi.
“Ey R bbimiz, bizd n vv lkil yükl diyin kimi, biz d a r yük
yükl !”4
“...bizi ba la v biz r hm et! S n bizim Himay dar zsan!”5
-( )
58-ci f sil. N fsin t hrik etdiyi (yaramaz) eyl ri v q lbd n keç n
(pis) fikirl ri h yata keçirm yinc Allah n (bunlar ) fv etm si
- ( )- [ ]
)) : : : -
.((
dir: “Allah m nim ümm timin q lbind n keç n,6 lakin dilin g tirm diyi, ya-
xud h yata keçirm diyi günahlar ba lay r”.
1 “ l-B ” sur si, 284.

2 Bu ay n sonra s hab rin q lbl ri t vi dü dü v onlar el güman etdil r ki, q lbl -
rind n keç n h r bir ey gör haqq-hesaba ç kil kl r.
3 “ l-B ” sur si, 286.
4 vv lki ay .
5 vv lki ay .
6 Burada insan n x yal ndan keç n eyl r n rd tutulur. Növb ti f sill rd varid olmu
334-cü, 335-ci, 336-c , 337-ci, 338-ci, 340-c v 342-ci h disl r bu fikri t sdiql yir.
195
: : (...)- [ ]
: :
: :
.(( )) :
[332]-202-(...) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, Pey mb r demi -

dir: “ zz tli v Qüdr tli Allah m nim ümm timin q lbind n keç n, lakin h -
yata keçirm diyi v ya dilin g tirm diyi günahlar ba lay r”.
: : : [ ]
. :
[333] ........ Misar, Hi am v eyban – ham bu isnadla (yuxar dak ) h di-

sin b nz rini r vay t etmi r.
-( )
59-cu f sil. nsan yax i görm niyy t etdikd (ona savab) yaz r,
günah i tutma a niyy t etdikd is (ona günah) yaz lm r
- ( )- [ ]
: : : -
: )) : :
.((
dir: “ zz tli v Qüdr tli Allah (m kl rin bel ) buyurmu dur: “Qulum bir
günah i görm niyy t etdiyi zaman bunu (d rhal) onun leyhin yazmay n.1
Burada “niyy t etm k” deyildikd günah i görm

1 meyil etm k q sd edilir. Lakin onu
da qeyd etm k laz md r ki, h r hans bir günah etm s y göst n adam ist yin çatsa da,
çatmasa da, niyy tin gör ona günah yaz r. Buna Pey mb rin bu h disini d lil göst r-
k olar: “ ki müs lman q nclar ç kib üz-üz g rs , öldür n d , öldürül n d C nn -
gir r”. (S hab soru du): “Ya R sulullah! Öldür n ayd nd r. B s öldürül n niy ?” Pey m-
r buyurdu: “Çünki o, qarda öldürm h ris idi” (“S hih l-Buxari”, 31). Bel ki, r
Allah n ld n yazd q r onun qar almasayd , o, müs lman qarda öldür kdi.
196
man kitab
r o, bu günah ed rs , ona (c mi) bir günah yaz n. r qulum bir yax q

etm niyy t ets , sonra bunu yerin yetirm zs , (ona) bir savab yaz n. H r-
gah bu yax ets , onda (ona) on savab yaz n”.
: (...)- [ ]
: )) :
.((

zz tli v Qüdr tli Allah bel buyurmu dur: “Qulum bir yax q etm niy-
t ets , sonra buna l etm zs , M n ona bir savab yazaram. r buna
l ed rs , M n ona on savabdan yeddi yüz qat nad k savab yazaram. Bir
günah i görm niyy t ets , sonra bundan vaz keç rs , M n bunu onun ley-
hin yazmaram. r o bu günah ets , M n ona c mi bir günah yazaram”.
: : ( )- [ ]
: : [ ] :
: ))
.((
: ! : )) :
.((
)) :
.((
[336]-205-(129) ........ H mmam: “Bu, bu Hureyr nin biz Allah n elçisi
Muh mm dd n r vay t etdikl ridir” demi (v bir çox h disl r zikr etmi -
dir. Onlardan biri d budur): “Pey mb r demi dir: “Uca Allah buyurdu:
r qulum bir yax q etm k q rar na g ls v bunu yerin yetirm , M n
ona bir savab yazaram. H rgah yerin yetir rs , M n (ona) bunun on mislin-
savab yazaram. r o, bir günah i tm k q rar na g r, sonra da bun-
dan vaz keç rs , M n onun (bu pis) niyy tini ba layaram. H rgah bunu h -
yata keçir rs , etdiyinin misli q r ona günah yazaram”.
197
Pey mb r buyurdu: “M kl r dedil r: “Ey R bbimiz! ”S nin bu qulun

günah i görm k ist yir”. Allah onu ham dan yax gördüyü halda (m kl -
): “Ona n zar t edin! di, bunu gerç çevir rs , ona bunun misli q r
günah yaz n. Yox r bundan vaz keç rs , ona bir savab yaz n. Çünki o, bu-
nu M nim xatirim t rk etmi dir”.
Pey mb r buyurdu: “Sizd n (hans ) biriniz layiqli müs lman olarsa,
etdiyi h r yax a gör ona bunun on mislind n yeddi yüz qat nad k savab
yaz lar. Etdiyi h r bir pis lin gör is c mi bir günah yaz lar. Bu, ta Allaha
qovu anad k bel davam ed r”.
: ( )- [ ]
)) : :
.((

dir: “Kim bir savab i görm niyy t ets , sonra buna l etm zs , ona bir
savab yaz lar. H rgah savab i görm niyy t ed r v bunu yerin yetir rs ,
ona on savabdan yeddi yüz qat nad k savab yaz lar. Kim bir günah i görm -
niyy t ets , sonra niyy tind n vaz keç rs , ona günah yaz lmaz, (yox) r
bunu ed rs , ona (c mi bir günah) yaz lar”.
: : ( )- [ ]
)) : - -
.((
[338]-207-(131) ........ bn Abbas r vay t edir ki, Pey mb r Uca v
Ulu R bbind n bel r vay t etmi dir: “Allah savab v günah i ri yazm ,
sonra da bunlar b yan etmi dir. Kim bir savab i görm niyy t ets , sonra
buna l etm zs , Allah onun üçün Öz yan nda tam bir savab yazar. ro
savab i görm niyy t ed r v bunu yerin yetir rs , zz tli v Qüdr tli Allah
onun üçün Öz yan nda on mislind n yeddi yüz k, h tta bundan qat-qat art q
savab yazar. Kim bir günah i görm niyy t ets , sonra buna l etm zs ,
198
man kitab
Allah onun üçün Öz yan nda tam bir savab yazar. r o günah i görm
niyy t ed r v bunu yerin yetir rs , Allah ona c mi bir günah yazar”.
: (...)- [ ]
.(( )) :
[339]-208-(...) ........ Y hya ibn Y hya demi dir: “C r ibn Süleyman C d

ibn bu Süfyandan bu isnadla Abdul-Varisin r vay t etdiyi h disin eynisini
vay t etmi v bunu lav etmi dir: “Allah h min günah sil r. (Allah n bu
geni lütfün r n) ancaq özünü bu m rh td n m hrum ed n kims 1
lak olar”.
-( )
60-c f sil. manda v sv nin v bu v sv ri özünd hiss ed n
kims nin n dey yinin b yan edilm si
: : ( )- [ ]
)) : :
.(( )) : . : ((
[340]-209-(132) ........ bu Hureyr demi dir: “(Bir d ) bir d st adam
Pey mb rin yan na g lib ondan soru du: “Q lbimizd n el (pis) fikirl r
keçir ki, (h r) birimiz onu dilin g tirm yi böyük günah hesab edir”2. Pey-
mb r soru du: “Do rudanm siz bunu günah say rs z?” Onlar: “B li!”–
dey cavab verdikd Pey mb r buyurdu: “Bu, iman n safl r”3.
: : (...)- [ ]
:
.
1Söhb t günah i r görm can atan v yax q etm kd n boyun qaç ran kims r-
n gedir.
2 Növb ti h disl rd eytan n insanlar n q lbin n cür v sv etdiyi b yan edilir.
3 Möminin q lbind n keç n v sv ni dilin g tirm yi böyük günah hesab etm si, onun
safq lbli mömin olma na d lal t edir.
199
[341]-210-(...) ........ ob v mmar ibn Ruzeyq – h r ikisi Am n, o da

bu Salehd n, o da bu Hureyr n, o da Pey mb rd n bu h disi r va-
t etmi dir.
: ( )- [ ]
)) : :
.((
[342]-211-(133) ........ Abdullah (ibn M sud) demi dir: “Pey mb rd n
sv bar soru dular. Pey mb r : “Bu, iman n safl r”– buyurdu”.
: - - ( )- [ ]
: )) : :
.(( :
nsanlar bir-biril rin o q r sual ver kl r ki, ax rda dey kl r: “Bax n,
Allah m xluqat yaratm r. B s Allah kim yaratm r? Kim (q lbind ) bel
(v sv rd n) bir ey hiss ets ,1 qoy desin: “M n Allaha iman g tirmi m!”
: : (...)- [ ]
: )) :
.(( )) : (( :
[344]-213-(...) ........ bu S id l-Müv ddib h disi bu isnadla Hi am ibn Ur-

vadan r vay t etmi dir ki, Pey mb r demi dir: “ eytan birinizin yan -
na g lib: “Göyü kim yarad b? Yeri kim yarad b?”– dey soru ar, o da ona:
“Allah”– dey cavab ver r...”
Qeyd etm k laz md r ki, q lbd n keç n pis-pis fikirl r iki qisimdir:
1
Birincisi: öt ri fikirl rdir ki, bunu hiss etdikd : “Am ntu billah! (M n Allaha iman g tir-
mi m!)”, yaxud: “Am ntu billahi v rusulih! (M n Allaha v Onun elçil rin iman g tirmi-
m!)”, yaxud: “ uzu billahi min eytanir-r cim! (Allah n r hm tind n qovulmu eytandan
Allaha s ram)” dem k kifay t edir.
kincisi is art q übh çevrilmi fikirl rdir ki, bunu d f etm k üçün d lil-sübuta sasla-
naraq h min fikri t kzib etm k v übh ni aradan qald rmaq g kdir.
200
man kitab
Ravi bu h disi ( vv lki h dis kimi) r vay t etmi v bunu lav etmi dir:
“v Onun elçil rin ”1.
: - (...)- [ ]
: : :-
: : )) :
.((

dir: “ eytan birinizin yan na g lib: “Filan v filan eyi kim yarad b?”– dey
suallar verir. Ax rda ondan: “R bbini kim yarad b?”– dey soru ur. El ki, i
bu yer g lib çatd , qoy h min adam Allaha s ns n2 v (bu haqda dü ün-
) son qoysun”.
: : (...) [ ]
)) : : : :
(( : :
.
[346] (...) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, Pey mb r demi dir:
eytan insan n yan na g lib: “Filan v filan eyi yaradan kimdir?”– dey
suallar verir. N hay t, (ondan): “R bbini kim yarad b?”– dey soru ur. El ki
bu yer g lib çatd , qoy h min adam Allaha s ns n v (buna) son qoysun”.
(Bu h dis d ) ibn ihab n qarda n r vay t etdiyi h dis kimidir.
: ( )- [ ]
: )) :
.((
:- - : :
.
1 Y ni “Qoy desin: “M n Allaha v Onun elçil rin iman g tirmi m!”

2 Y ni “ uzu billahi min eytanir-r cim” desin.
201

dir: “ nsanlar siz elm haqq nda o q r sual ver kl r ki, ax rda dey kl r:
“Bax n, Allah bizi yarad b. B s Allah kim yarad b?”
bu Hureyr birinin lind n tutdu u halda dedi: “Allah v Onun elçisi
do ru söyl mi dir. Art q iki n r m nd n (bu haqda) soru ub, bu da üçüncü-
sü. (Yaxud bir n r soru ub, bu da ikincisi).
: [ ]
(( )) : :
. :
[348] ........ (Bu isnaddak ravil r) bu Hureyr n: “ nsanlar soru acaq-

lar...”– dey k Abdul-Varisin h disinin b nz rini r vay t etmi , amma bu is-
nadda Pey mb ri zikr etm mi r. F t h disin ax nda demi r: “Allah
Onun elçisi do ru söyl mi dir”.
: : : (...) [ ]
! )) : : :
: (( :
. : . : !
[349] (...) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, Pey mb r m bel

demi dir: “Ey bu Hureyr ! (Vaxt g k) insanlar s (o q r) sual ver -
kl r ki, n hay t, dey kl r: “Bu, (h r eyi yaradan) Allahd r. B s Allah
kim yarad b?”
bu Hureyr r vay tin davam edib) dedi: “Bir d m n m scidd ik n
vil rd n bir d st adam m nim yan ma g lib dedi: “Ey bu Hureyr ! Bu,
(h r eyi yaradan) Allahd r. B s Allah kim yarad b?”
bu Hureyr (yerd n) x rda da lar götürüb onlar da lad , sonra dedi:
“Qalx n, qalx n! Sevimli dostum do ru söyl mi dir”.
: : : (...)- [ ]
)) : : :
.(( :
202
man kitab

nsanlar sizd n h r bir ey haqq nda soru acaqlar. Ax rda da bel dey k-
r: “Allah h r eyi yaratm r. B s Allah kim yarad b?”
: ( )- [ ]
: : )) :
.(( :
[351]-217-(136) ........ s ibn Malik r vay t edir ki, Pey mb r de-

mi dir: “ zz tli v Qüdr tli Allah (m bel ) buyurdu: “S nin ümm tin: “Bu
dir? O n dir?” dey o q r suallar ver kl r ki, ax rda dey kl r: “Bax n,
xluqat Allah yaratm r. B s Uca Allah kim yarad b?”
: : : [ ]
))
.((:
[352] ........ C rir v Zaid – h r ikisi bu h disi Muxtardan, o da sd n, o

da Pey mb rd n r vay t etmi dir. F t (ravil rd n biri) – shaq, Pey m-
rin : “ zz tli v Qüdr tli Allah buyurdu: “S nin ümm tin...” sözünü zikr
etm mi dir.
-( )
61-ci f sil. Yalandan and iç k bir müs lman n haqq na gir n
kims nin C nn m odu il t hdid edilm si
( )- [ ]
: - : -
)) :
: ((
.(( )) :
203
[353]-218-(137) ........ bu Ümam 1 r vay t edir ki, Pey mb r demi -

dir: “H r kim yalandan and iç k bir müs lman n haqq na girs ,2 Allah C -
nn m odunu ona vacib buyurar v C nn ti ona haram ed r”. (Bu vaxt) bir
r ondan soru du: “Bu haqq az bir ey olsa da bel , ya R sulullah?” Pey-
mb r buyurdu: “ rak a ac ndan3 bir çubuq olsa da bel ”.
(...)- [ ]
.
[354]-219-(...) ........ bu B kr ibn bu eyb , shaq ibn brahim v Harun ibn
Abdullah – ham bu h disi biz bu Usam n, o da V lid ibn K sird n, o da
Muh mm d ibn K bd n r vay t etmi dir ki, (Muh mm din) qarda Abdullah
ibn K b bu h disi bu Ümam n, o da Pey mb rd n e itmi dir.
: : : ( )- [ ]
: - - :
)) :
.((
: : : :
(( )) :
)) : : (( )) : :
: ((
. ZÆ Å Ä Ã Â Á À ¿ [
[355]-220-(138) ........ Abdullah (ibn M sud) r vay t edir ki, Pey mb r

demi dir: “H r kim n fsin uyub bil -bil yalandan and iç k bir müs lman n
mal m nims rs , Allah n q bin g lmi halda Onun hüzuruna yeti r”.
1 bu Ümam l-Bahili Pey mb rin s hab sidir. Ad : Sudey ibn cland r. Hicr tin
86-c ilind 91 ya nda v fat etmi dir.
2 Qaz yad demi dir: “H disd Pey mb rin müs lman xüsusil qeyd etm si, onla-
ra xitab olundu una, habel onlar n ri t qayda-qanunlar na riay t etm rin gör dir. Yox-
sa, bu o dem k deyil ki, bu hökm qeyri-müs lmanlara aid deyil. ksin , bu xüsusda müs l-
manlara aid olan hökm onlara da aiddir”.
3 Di ri t mizl k üçün istifad olunan t bii f rça – misvak, rak a ac ndan haz rlan r.
204
man kitab
(Bu d md ) s ibn Qeys iç ri girdi v : “ bu Abdur-R hman siz n da-

r?”– dey soru du. Onlar: “Bel , bel (söyl di)”– dedil r. s dedi: “ bu
Abdur-R hman do ru söyl di. M nim ba ma g lmi hadis ay nazil ol-
mu dur. (Bir vaxt) m niml bir adam n aras nda Y
1 nd ki bir razi üstünd
mübahis dü mü dü. M n bunun hökmünü Pey mb rd n soru duqda, o
buyurdu: “S nin d lilin varm ?” M n: “Xeyr!”– dey cavab verdim. Pey m-
r buyurdu: “El is o, and içm lidir”.2 M n dedim: “Bel oldu u t qdird ,
o and iç k”. Pey mb r buyurdu: “H r kim n fsin uyub bil kd n yalan-
dan and iç k bir müs lman n mal m nims rs , Allah n q bin g lmi
halda Onun hüzuruna yeti r”. (El h min vaxt) bu ay nazil oldu: “H qiq n
, Allah il olan hdl rini v andlar ucuz qiym satan k sl r üçün axi-
td heç bir pay yoxdur. Allah onlar dan rmayacaq, Qiyam t günü on-
lar n üzün baxmayacaq v onlar t miz ç xarmayacaqd r. Onlar üçün a -
-ac bir zab vard r”.3
: (...)- [ ]
:
: :
.(( ))
1 mam Buxarinin r vay tind (2417): “(Bir vaxt) m niml bir y hudinin aras nda...”– deyi-
lir. Bu da d lildir ki, and iç n adam kafir olsa bel , onun and q bul edilir. Bu is Allaha and
içm yin n q r möht m oldu una d lal t edir. A dak ay v h disl diqq t yetirin:
Uca Allah buyurur: eytan, onlar n bir-birind n gizli qalan ay b yerl rini özl rin gös-
rm k üçün onlara p lday b dedi: “R bbiniz siz bu a ac yaln z ona gör qada an et-
mi dir ki, siz m k v ya nn td di qalanlardan olmayas z”. Üst lik onlara: “ üb-
siz ki, m n sizin n sih tçil rinizd m”– dey and içdi. Bel likl , eytan onlar tovlay b
nn td n a endirdi” (“ l- raf” sur si, 20-22).
b ibn Malik demi dir: “T buk döyü ünd n yay nan s ks nd n art q ki i g lib Pey m-
müxt lif b han r g tirm kl v and içm kl üzrxahl q etm ba lad lar. Allah n el-
çisi onlar n a karda dedikl rini q bul etdi, onlardan bir daha v d ald , onlar üçün ba lanma
dil di, q lbl rind gizl tdikl rini is Allaha h val etdi...” (“S hih l-Buxari”, 4418). Diqq t edin!
And iç n adamlar n münafiq olmalar na r n Pey mb r onlar n and q bul etmi dir.
Pey mb r demi dir: “(Bir d ) M ry m o lu sa bir n rin o urluq etdiyini görüb ona
dedi: “S n o urluq edirs n?!” Adam: “Xeyr! Özünd n ba qa (haqq) m bud olmayan Allaha and
olsun ki, (m n o urluq etmir m)”– dey cavab verdi. Onda sa dedi: “Allaha iman g tirir m v
gözl rimi yalanç say ram”. (“S hih l-Buxari”, 3444).
2 Ba qa bir h disd Pey mb r demi dir: “ r insanlara iddia etdikl ri eyl r verils y-
di, (bir qisim) insanlar dig rl rinin qan v mal iddia ed rdi. Lakin ittiham olunan and iç-
lidir” (“S hih Muslim”, 4567). N vi demi dir: “Bu h dis Beyh qinin “Sun n” rind bn
Abbasdan möt r isnadla bel r vay t edilmi dir: “...Lakin iddia ed n d lil-sübut g tirm li,
inkar ed n is and içm lidir” (“Mi kat l-M sabih”, 3758).
205
[356]-221-(...) ........ Abdullah (ibn M sud) demi dir: “Kim yalandan and
iç k bir müs lman n mal na sahib ç xarsa, Allah n q bin g lmi halda
Allaha qovu ar...” (Ravi bu h disi) Am in h disin b nz r r vay t etmi dir.
Lakin bu r vay td deyilir: “M niml bir adam n aras nda bir quyu üstünd
mübahis dü dü. Biz (mübahis mizin) hökmünü R sulullahdan soru duq-
da, o buyurdu: “S n iki ahid g tirm lis n, ya da o, and içm lidir”.
: (...)- [ ]
)) : : :
: ((
. ZÆ Å Ä Ã Â Á À ¿ [ :
[357]-222-(...) ........ Abdullah ibn M sud demi dir: “M n Pey mb -
rin bel dediyini e itmi m: “Kim haqs z olaraq müs lman bir kims nin
mal na yiy nm k üçün yalandan and içs , Allah n q bin g lmi halda
Allaha qovu ar”.
Abdullah (davam edib) dedi: “Sonra Pey mb r Allah n Kitab nda bu-
nun t sdiqi olan ay ni biz oxudu: “H qiq n d , Allah il olan hdl rini
andlar ucuz qiym satan k sl r üçün axir td heç bir pay yoxdur.
Allah onlar dan rmayacaq, Qiyam t günü onlar n üzün baxmayacaq v
onlar t miz ç xarmayacaqd r. Onlar üçün a -ac bir zab vard r”.1
( )- [ ]
: : - -
! :
.
! : (( )) : : (( )) :
(( )) : .
.(( )) :
[358]-223-(139) ........ Vail r vay t etmi dir ki: “(Bir d ) bir n r H dr -
mövtd n,2 bir n r d Kind n3 Pey mb rin yan na g ldi. H dr mli: “Ya
1 vv lki ay .
2 H dr mövt – Y n yal tl rind n v ya Y nd ki q bil rd n birinin ad r (“Lisan
l-Arab”, 4/196).
3 Kind – Y nd ki q bil rd n birinin ad r (“Tohf tu l- hv zi”, 4/475).
206
man kitab
sulullah! Bu adam vaxt il atama m xsus olan bir razini z bt etmi dir”–
dedi. Kind li is : “Bu m nim limd olan, kib-bec rdiyim bir razidir. Bu ada-
n onda heç bir haqq yoxdur”– dedi. Pey mb r h dr mlid n soru du:
“D lil-sübutun varm ?” O: “Xeyr!”– dey cavab verdi. Pey mb r buyurdu:
“El is onun and içm si s yet r”. H dr mli dedi: “Ya R sulullah! Bu adam
fasiqdir, n and içdiyin miyy t verm z, n yins günah oldu undan ç -
kinm z”. Pey mb r buyurdu: “S bu anddan ba qa heç n çatmayacaq”.
Bundan sonra h min adam and içm getdi. Pey mb r geri döndüyü
zaman bel buyurdu: “Bil siniz, r o, bunun mal haqs zcas na yem k
üçün and iç rs , o, Allah ondan üz dönd rdiyi halda Onun hüzuruna g r”.
- (...)- [ ]
- -
: :
: . . -! -
: - (( )) : . : (( )) : . : (( ))
(( )) :
. :
[359]-224-(...) ........ Vail ibn Hucr bel r vay t etmi dir: “M n Pey mb -
rin yan nda idim. Bu vaxt torpaq üst mübahis ri dü mü iki n r onun
yan na g ldi. Onlardan biri dedi: “Bu adam cahiliyy t dövründ m nim razi-
mi zorla keçirmi dir”.
(Bunu dey n adam Qeys ibn Abis l-Kindi, qar t f is R bi ibn bdan idi).
Pey mb r : “D lilini (göst r)!”– dey buyurdu. (Qeys): “M nim heç bir
lilim yoxdur”– dedi. Pey mb r buyurdu: “Onun and içm si (kifay tdir)”.
(Qeys) dedi: “Bel oldu u t qdird , o m nim razimi m nims k”. Pey m-
r buyurdu: “S bundan ba qa heç n çatmayacaq”. H min adam and iç-
k üçün aya a qalxd qda Pey mb r buyurdu: “H r kim bir razini haqs z-
cas na keçir rs , Allah n q bin g lmi halda Allaha qovu ar”.
shaq öz r vay tind : “...(qar t f is ) R bi ibn ydan (idi)”– demi dir.
207
-( )
62-ci f sil. Ba qas n mal haqs zcas na m nims can atan

pisniyy tli adam n qan n halal olmas na, üst lik r o,
öldürül rs C nn mlik oldu una v öz mal u runda öldürül n
kims nin hid oldu una dair d lil
: : ( )- [ ]
:
: (( )) : ! :
.(( )) : : (( )) : : (( )) :
[360]-225-(140) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, (bir d ) bir n r Pey-
mb rin yan na g lib dedi: “Ya R sulullah! De gör k, r bir adam g lib
nim mal limd n almaq ist , (m n n edim)?” Pey mb r : “Mal
ona verm ”– dey buyurdu. Adam soru du: “Yax , b s m niml vuru sa, nec
olsun?” Pey mb r : “S n d onunla vuru !”– dedi. Adam soru du: “B s m -
ni öldürs , nec ?” Pey mb r : “S n hid olarsan!1”– dedi. Adam soru du:
“B s m n onu öldürs m nec ?” Pey mb r : “O, C nn mlikdir!”– dedi.
( )- [ ]
: : : : .
1 hidl r üç qism bölünürl r:

Birinci qisim: Allah yolunda vuru ub öl n kims rdir. Bunlar h m Axir t mükafat
qazanmaq bax ndan, h m d düny vi hkamlara gör hid say rlar. Y ni hid olduqla-
na gör onlar n qüsl etm k, n d onlara c naz namaz q lmaq laz m g lir.
kinci qisim: Taun x st liyind n öl n, d nizd batan, uçqun alt nda qal b h lak olan, mal -
qorumaq üçün vuru ub öl n, habel s hih h disl rd hid adland lm , yaln z Axir t
mükafat qazanmaq bax ndan hid say lan kims rdir. Düny vi hkamlara gör is di-
r müs lmanlar kimi onlar qüsl etm k v onlara c naz namaz q lmaq vacibdir. Onu da
qeyd etm k laz md r ki, onlar n Axir t mükafat birincil rin mükafat kimi olmaya bil r.
Üçüncü qisim: q nim tl rd n izinsiz olaraq bir ey götür n, habel s hih h disl rd hid
adland lmas qada an edilmi kims rdir. Bunlar is ancaq düny vi hkamlara gör hid
say rlar. Y ni zahir n hid olduqlar na gör onlar n qüsl etm k, n d onlara c naz na-
maz q lmaq laz m g lir. Axir td is onlar n mükafat olmayacaqd r.
208
man kitab
.(( )) : :
[361]-226-(141) ........ Öm r ibn Abdur-R hman n azad etdiyi köl si – Sabit
demi dir: “Abdullah ibn Amr il nb ibn bu Süfyan aras nda (naraz q)
oldu u zaman döyü haz rla lar. H min vaxt Xalid ibn l-As1 Abdul-
lah ibn Amr n yan na g lib ona öyüd-n sih t etdi. Abdullah ibn Amr dedi:
“M r s n Pey mb rin : “H r kim öz mal u runda öldürüls , o, hiddir”–
dediyini bilmirs nmi?”
: : : [ ]
.
[362] ........ Muh mm d ibn B kr v bu Asim – h r ikisi bn Cureycd n bu

isnadla (yuxar dak ) h disin b nz rini r vay t etmi r.
-( )
63-cü f sil. R iyy tini aldadan r hb rin
nn layiq görülm si
: : ( )- [ ]
:
)) :
.((
[363]-227-(142) ........ H n ( l-B sri) demi dir: “M qil ibn Y sar l-Muz ni
ölümü il n tic n x st liy tutuldu u zaman Ubeydullah ibn Ziyad onu
ziyar t etmi v M qil (ona) demi dir: “M n s Pey mb rd n e itdi-
yim bir h disi dan aca am. r (bundan sonra) ya ayaca bils ydim,
bu h disi s dan mazd m. M n Pey mb rin bel buyurdu unu e it-
1 Xalid ibn l-As Abdullah ibn Amr n misidir.

209
mi m: “Allah Öz qullar ndan birin r iyy tin qeydin qalma h val ed r1

o da öl rk n xalq aldatm oldu u halda öl rs , Allah mütl q C nn ti
ona haram buyurar”.
: : (...)- [ ]
:
)) :
. : : ((
[364]-228-(...) ........ H n demi dir: “Ubeydullah ibn Ziyad x st yatan
qil ibn Y sar n yan na g lib onun hal soru du. M qil dedi: “M n s
indiy k (siz ) dan mad m bir h disi dan aca am. Pey mb r demi -
dir: “Allah Öz qullar ndan birin r iyy tin qeydin qalma h val ed r v o
da öldüyü gün onlar aldatm oldu u halda öl rs , Allah mütl q C nn ti ona
haram buyurar”.
Ubeydullah dedi: “Niy bunu m indiy k dan mam san?” M qil de-
di: “S dan mam am, (yaxud s dan mayacaqd m)”.
: (...)- [ ]
: :
.
[365]-229-(...) ........ H n demi dir: “Biz M qil ibn Y sara ba ç km get-

mi dik. H min vaxt Ubeydullah ibn Ziyad da (ona ba ç km ) g ldi. M qil
ona dedi: “M n s Pey mb rd n e itdiyim bir h disi dan aca am...”
Sonra bundan önc ki h disl yax n m nada bir h dis r vay t etdi.
: (...) [ ]
: :
:
.(( )) :
1 Y ni h r bir r hb rin borcudur ki, r iyy ti il mülayim r ftar el sin, onlar n haqq öd -
sin, onlara yax q etsin, onlar n qay na qals n v onlara qar haqs zl a yol verm sin. Çünki
o, buna gör Allah n hüzurunda haqq-hesaba ç kil kdir.
210
man kitab
[366] (...) ........ bu M lih bel r vay t etmi dir: “M qil ibn Y sar x st ya-
tark n Ubeydullah ibn Ziyad ona ba ç kdi. Onda M qil ona dedi: “M n s
bir h dis dan aca am. r ölüm aya nda olmasayd m, bu h disi s dan -
mazd m. M n Pey mb rin bel dediyini e itmi m: “Müs lmanlar n i rin
hb rlik ed n, lakin onlar üçün çal mayan v onlara yax q etm n (h r)
bir r hb r C nn gir k müs lmanlarla b rab r oraya girm z”.
-( )
64-cü f sil. B zi q lbl rd n man tin v iman n götürülm si
q lbl rin fitn m ruz qalmas
: : ( )- [ ]
: :
)) :
)) : .((
! ! ! : :
.((
.
[367]-230-(143) ........ Huzeyf demi dir: “Pey mb r biz ( man t haq-
nda) iki h dis dan r. M n onlardan birini art q görmü m, o birisini
is gözl yir m.
Pey mb r biz x r vermi dir ki, man t1 ( lisaleh) insanlar n q l-
binin d rinliyin endirilmi , sonra Quran nazil olmu v onlar Quran , bunun
ard ndan da sünn ni öyr nmi r.
1 mam bul-Huseyn l-Vahidi Uca Allah n: “Biz man ti göyl , yer v da lara t k-
lif etdik. Onlar onu da maqdan qorxub imtina etdil r. Lakin insan onu boynuna götürdü.
Do rudan da, o, zal m v cahildir” (“ l- hzab” sur si, 72) ay sini izah edib demi dir: “ bn
Abbas demi dir: “(Burada man t deyildikd ) Uca Allah n Öz qullar na vacib buyurdu u
ll r n rd tutulur”. H n l-B sri demi dir: “Bu, dindir. Din is , bütövlükd man t
say r”. bul-Aliy demi dir: “(Bu,) insanlara mr olunmu v qada an edilmi ll rdir”.
Muqatil demi dir: “ man t – ita t dem kdir”.
211
Bundan ba qa, Pey mb r man tin götürül yi bar biz bildirib

demi dir: “Adam yatacaq v (yuxuda ik n) man t onun q lbind n götürül -
k, (yerind is ) r ngsiz nöqt boyda izi qalacaq. Sonra yen yatacaq v (o
yuxuda ik n) man tin (qalan hiss si d ) onun q lbind n götürül k, (yerin-
is ) sulu a b nz r izi qalacaq. El bil ki, ( lind ki) közü aya n üstün
salm san v onun dü düyü yer suluqlay b. S n onun qabard görürs n,
halbuki onun içi bombo dur. Sonra o, kiçik da lardan götürüb aya n üstü-
yumbalatd . O zaman insanlar bir-biril ri il al -veri ed k, amma heç
s man ti qaytarmaq bar sind heç dü ünm k d . o yer g lib çata-
caq ki, camaat dey k: “Filan q bil sakinl ri aras nda etibarl bir adam var-
r”. H tta birisinin bar sind : “O nec dayan ql , nec bacar ql , nec d rra-
li adamd r!”– deyil k, halbuki onun q lbind xardal d si a rl nda
iman olmayacaqd r.”
(Huzeyf ) dedi: “M n el bir zamanda ya am am ki, h min vaxt kiminl
al -veri ed yim m ni narahat etm zdi. Bel ki, (i gördüyüm adam) mü-
lman olard sa, ( man ti) m onun dini qaytarard ,1 xristian v ya y hudi
olard sa, man ti m onun r hb ri qaytarard . Bu gün is m n ancaq filan-
s v filank sl i görür m”.
: : : [ ]
.
[368] ........ Numeyr, V kiy v sa ibn Yunus – ham bu h disi Am n
bu isnadla r vay t etmi r.
-( )
65-ci f sil. slam n q rib olaraq ba lad n, t krar q rib olaraq
qay daca n v iki m scidin aras na toplanaca n2 b yan edilm si
: ( )- [ ]
: :
1Y ni ri t qayda-qanunlar na sas n man t yiy sin qaytar lard .

2Burada iki m scid deyildikd M kk v M din m scidl ri n rd tutulur. V nec ki,
slam n vv lind s hab r M din toplanm lar, Qiyam yax n da möminl r M di-
toplanacaqlar.
212
man kitab
. : : :
: .
! : :
)) : :
.((
! : :
. : :
: : . : ! : :
. :
[369]-231-(144) ........ Huzeyf demi dir: “(Bir d ) biz Öm rin yan nda
ik n o soru du: “Hans z Pey mb rin fitn r1 bar dediyi sözl ri e it-
mi dir?" Camaat: “Biz onu e itmi ik”– dedi. Öm r buyurdu: “Y qin ki, siz ki-
inin hli- yal 2 v qon usu üzünd n dü düyü fitn ni n rd tutursunuz”.
Onlar: “B li!”– dey cavab verdil r. Öm r dedi: “(Sizin q sd etdiyiniz) o fit-
ni namaz, oruc v s (kimi ibad tl r) silib apar r.3 (M n bunu q sd et-
mir m). Hans z Pey mb rin , t latüm g lmi d niz kimi (araya) çax-
na ma salacaq bir fitn bar x r verdiyini e itmi dir?”
Huzeyf dedi: “Camaat susdu”. M n is dedim: “M n (e itmi m)”. Öm r
buyurdu: “Af rin s !”
Huzeyf dedi: “M n Pey mb rin bel dediyini e itmi m: “H sir t d-
ricl (adam n böyründ ) iz buraxd kimi, fitn r d q lbl rd iz burax r.
Hans q lb bu fitn r (bird lik) daxil edil rs , o q lb qara l dü r. Han-
q lb d bunlar r dd ed rs , onda a l g r. H tta iki q lb kimi
olar; (biri) a appaq hamar qayaya4 b nz r. Göyl r v yer durduqca, bel q l-
Fitn – qar ql q, ara qar

1 rma, camaat bir-biril vuru durmaq, aralar pozmaq
üçün gizlic haz rlanan q sd, x yan tdir.
2 Burada “fitn ” deyildikd imtahan q sd edilir. Allah buyurur: “Bilin ki, var-dövl tiniz
, övladlar z da ancaq bir imtahand r. Böyük mükafat is Allah yan ndad r” (“ l- nfal”
sur si, 28).
3 Uca Allah buyurur: “H qiq n, yax i r pis ll ri silib apar r” (“Hud” sur si, 114).
4 Bel ki, heç bir fitn onun üstünd q rar tuta bilm z.
213
heç bir fitn z r ver bilm z. Dig ri is q rm mt l qara r ngli, müc xxi
kuz 1 b nz r. Bu q lb özün sevdirilmi arzulardan ba qa heç bir yax a
miyy t verm z v heç bir günah inkar etm z”.
Huzeyf dedi: “M n Öm söyl dim: “S ninl o fitn aras nda ba bir
qap vard r. Onun s nd lmas na çox az qal b”. Öm r dedi: “C sar tli ol! (De
gör k,) o qap s nd lacaqm ? r o aç larsa, onun geri qaytar lmas na ümid
edil r”. M n: “Xeyr, o s nd lacaq”– dey cavab verdim v ona (içind ) yalan
olmayan bir h dis r vay t edib dedim ki: “Bu qap , öldürül k, yaxud öl -
k bir adamd r”.
bu Xalid demi dir: “M n S dd n soru dum: “Ey bu Malik! sv
murbadd n n dir?” Dedi: “Qaran n içind düma (par lt r)”. Soru dum:
“B s müc xxi kuz n dir?” Dedi: “t rsin qoyulmu kuz dir”. 2
: : (...) [ ]
: :
(( )) :
[370] (...) ........ Rib'iy demi dir: “Huzeyf Öm rin yan ndan qay td qda,
(g lib aram zda) oturdu v biz bel r vay t etdi: “Dün n möminl rin miri –
n onun yan nda ik n – yan ndak lardan: “R sulullah n fitn r bar de-
diyi sözl r hans n yad ndad r?”– dey soru du...”
(Sonra ravi) bu h disi bu Xalidin h disi kimi n ql etmi dir. F t bu Ma-
likin: “murbadd n v müc xxi” k lm rini t fsir etm si zikr edilm mi dir.
: (...) [ ]
:
. : - - :
- : : .
.
1 Darbo azl , a enli, qulplu saxs su qab , balaca s ng, bardaq.

2 7258-ci h dis bax.
214
man kitab
[371] (...) ........ Rib'iy ibn Hira r vay t edir ki, Huzeyf demi dir: “(Bir
) Öm r aralar nda Huzeyf nin d oldu u bir camaatdan: “R sulullah n
fitn haqq nda söyl dikl rini biz kim dan ar, yaxud hans z dan ar?”–
dey soru du. Huzeyf : “M n!”– dey cavab verdi.
(Sonra ravi) h disi bu Malikin Rib'iyd n r vay t etdiyi kimi r vay t
etmi dir. Bu h disd o, Huzeyf nin: “M n ona (içind ) yalan olmayan bir
disi – y ni Pey mb rd n e itdiyim bir h disi dan m”– dediyini d
vay t etmi dir.
: - ( )- [ ]
: : :
.((
dir: “ slam (dini) q rib olaraq ba lam v yen ba lan cda oldu u kimi q -
ribliy qay dacaqd r. (O dövrd ya ayacaq) q ribl rin xo hal na!”1
: : ( )[ ]
)) :
.((
[373] (146) ........ bn Öm r r vay t edir ki, Pey mb r bel buyurmu -
dur: “H qiq n d , slam q rib olaraq ba lam r v ba lad kimi, q ribliy
dön kdir. O, ilan n öz yuvas na y kimi iki m scid aras na y ar”.
: ( )- [ ]
: : :
.(( )) :
H disd keç n “xo hal na” ifad si eynil Qurandak ay

1 b nz yir. H min ay Uca
Allah buyurur: man g tirib saleh ll r ed nl r üçün xo güz ran v göz l qay yeri
haz rlanm r” (“ r-R d” sur si, 29). T fsirçil r bu ay ni bel izah etmi r: bn Abbas
demi dir: “Bu, sevinc v gözayd nl r”. krim demi dir: “Onlara b edilmi nem tl r ne-
d göz ldir”. D hhak demi dir: “Onlar qibt olunas insanlard r”. Q tad demi dir: “Xo
onlar n göz l aqib tin ”. H mçinin demi dir: “Onlar xeyir nail olmu lar”. brahim demi dir:
“Onlara xeyir v k ram t n sib edilmi dir”. bn clan demi dir: “(Ay “tub ” deyildikd ) –
davamiyy tli xeyir (n rd tutulur)”. B zi t fsirçil r d (ay keç n “tub ” k lm sinin): “C n-
t” v ya “C nn td ki a ac” oldu unu söyl mi r. Qeyd etm k laz md r ki, h disd keç n
“tub ” sözü, bu m nalardan h r birini ifad ed bil r. Daha do rusunu is Allah bilir.
215

dir: “ lan öz yuvas na y kimi, iman ( hli) d M din y ar”.
–( )
66-c f sil. Qiyam yax n iman n aradan qald lmas
: : : ( )- [ ]
.(( )) :
[375]-234-(148) ........ s r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “N
r ki, yer üzünd “Allah! Allah!” (sözü) deyilir, Qiyam t qopmayacaq”.1
: : : [ ]
.(( )) :
[376] ........ s r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “Allah! Allah!”
dey n heç bir kims üz rind Qiyam t qopmaz”.
-( )
67-ci f sil. (Zal n zülmünd n) qorxan adam n
iman gizl tm sinin caiz olmas
- ( )- [ ]
: : -
! : : (( )) :
. : (( )) :
[377]-235-(149) ........ Huzeyf demi dir: “(Bir d ) biz Pey mb rin
yan nda ik n, o, bel buyurdu: “ slam k lm sini2 t ffüz ed n kims rin sa-
nn q r oldu unu m nim üçün say n”3. Biz dedik: “Ya R sulullah! Bi-
1312-ci h disin qeydl rin bax.

2Burada tövhid k lm si – l ilah ill llah, Muh mm dun r sulullah – q sd edilir.
3 mam Buxarinin r vay tdind deyilir: “Pey mb r (biz ): “ slam k lm sini t ffüz ed n
kims rin say n n q r oldu unu m nim üçün yaz n”– dey buyurdu, biz d onun üçün
min be yüz adam n ad yazd q...” (“S hih l-Buxari”, 3060). Bu iki h disi c m edib dem k
olar ki, Muslimin r vay tind “alt yüzl yeddi yüz aras nda” deyildikd ancaq M din ki
müs lmanlar, bu r vay td “min be yüz adam” deyildikd is onlarla yana , ba qa yerl rd
ya ayan müs lmanlar da n rd tutulur.
216
man kitab
zim say z alt yüzl yeddi yüz aras nda oldu u halda, s n biz (bir müsib t
üz ver yind nmi) qorxursan?” Pey mb r bel buyurdu: “Siz bilmirsiniz!
Ola bilsin ki, ba za müsib t g lsin”.
Huzeyf dedi: “H qiq n d , (sonralar) biz müsib t üz verdi. o yer
lib çatm ki, b zil rimiz namaz ancaq gizlind q rd ”.
-( )
68-ci f sil. man z ifliyi üzünd n iman na gör ehtiyat edil n

kims nin q lbinin slama) isini dirilm si v q ti bir d lil olmadan
(kims nin) q tiyy tl mömin oldu unu (dem yin) qada an edilm si
: ( )- [ ]
(( )) : ! : :
)) : (( ))
.((
[378]-236-(150) ........ S d ibn bu V qqas demi dir: “(Bir d ) Pey m-
r b zi eyl ri (camaat aras nda) payla rd . Onda m n dedim: “Ya R -
sulullah! Filank d ver, ax o, mömindir”. Pey mb r buyurdu: “B lk
müs lmand r (dey n)”.1 M n sözümü üç d t krar etdim. Pey mb r d :
“B lk müs lmand r” sözünü üç d t krar etdi, sonra da bel buyurdu: “M n
(b zi hallarda) bir adama Allah onu üzüqoylu Oda atmas n dey h diyy veri-
m,2 halbuki ba qas ondan da çox ist yir m”.3
: : (...)- [ ]
- :
1 Bu, d lildir ki, h qiqi imanla slam aras nda f rq vard r. H m d iman batini ll ,
slam is zahiri mll aiddir. Uca Allah buyurur: “B vil r: “Biz iman g tirdik!”– dedil r.
De: “Siz lb n iman g tirm diniz! Ancaq: “Biz müs lman olduq!”– deyin. man sizin q lb-
riniz h daxil olmam r” (“ l-Hucurat” sur si, 14). Bu h dis h mçinin k lmeyi- had -
ti dili il t ffüz ed n, lakin q lbi il buna etiqad etm n kims nin mömin oldu unu iddia
ed n murcil rin v k rramil rin leyhin d lildir. Onmlar n iddias is münafiqliy b rab r
batil bir qid dir.
2 Uca Allah buyurur: “ Allah yolunda cihad ed n v yer üzünd h t ed bil-
n yoxsullar üçündür. Bu adamlar h ya edib dil nm dikl rin gör tan mayan adam on-
lar varl hesab edir. S n onlar üzl rind n tan rsan. Onlar insanlardan israrla bir ey ist -
zl r. übh siz ki, Allah mal zdan n s rf etdiyinizi bilir” (“ l-B ” sur si, 273).
3 2433-cü h dis bax.
217
! : : -
: (( )) : !
)) : ! ! :
! ! : : ((
)) :
.((
[379]-237-(...) ........ S d ibn bu V qqas demi dir: “(Bir d ) Pey mb r
bir d st adama h diyy ver rk n m n d (onlar n yan nda) oturmu dum. Pey-
mb r onlardan n çox xo uma g n bir adama heç n verm di. M n de-
dim: “Ya R sulullah! Niy filank si k narda qoydun? Vallahi ki, m n onu mö-
min hesab edir m”. Pey mb r : “B lk müs lmand r!”– dedi. M n bir az
susdum. Lakin onun haqq nda bildikl rim m üstün g ldi v yen sözümü
krar edib: “Ya R sulullah! Niy filank si k narda qoydun? Vallahi ki, m n onu
mömin hesab edir m”– dedim. Pey mb r : “B lk müs lmand r!”– dedi.
n bir müdd t susdum. Amma onun haqq nda bildikl rim yen m üstün
ldi v bir daha sözümü t krar edib: “Ya R sulullah! Niy filank si k narda
qoydun? Vallahi ki, m n onu mömin hesab edir m”– dedim. Pey mb r
buyurdu: “B lk müs lmand r! (Ey S d!) B n m n bir adama, üzüqoylu Oda
at lmas n dey h diyy verir m, halbuki ba qas ondan da çox ist yir m”.
: (...) [ ]
: : :-
:
:
[380] (...) ........ S d : “(Bir d ) Pey mb r bir d st adama pay verdi.
(H min vaxt) m n d onlar n aras nda idim...”– demi v bn ihab n qarda
lunun öz misind n r vay t etdiyi h disin b nz rini r vay t etmi dir. Bu
disd : “M n qalx b Pey mb yax nla m v x lv tc ona: “Niy filan-
si k narda qoydun?”– dedim” sözl ri lav edilmi dir.
: : (...) [ ]
: :
.(( )) :
218
man kitab
[381] (...) ........ smail ibn Muh mm d demi dir: “M n Muh mm d ibn S -
din bu h disi r vay t etdiyini e itdim. Bu r vay tind o, bel demi dir: “Pey-
mb r li il m nim boynumun bel sütununa birl n t fin vurdu, son-
ra da buyurdu: “(M niml ) döyü kmi (ist yirs n), ey S d?! M n bir adama
(pay) verir m...”
-( )
69-cu f sil. D lill rin bir-birini qüvv tl ndirm si s bil
q lbin y qinliyini art rmaq
: : ( )- [ ]
)) :
Z 32 1 0 / . -, + * )( ' & % $ [ :
)) :
.((
[382]-238-(151) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, Pey mb r de-
mi dir: “Biz übh etm brahimd n daha çox haql q. Bir zaman bra- 1
him: “Ey R bbim, ölül ri nec diriltdiyini m göst r!”– dedi. bbi ona:
“M r s n inanm rsan?”– dedi. brahim dedi: “ lb tt inan ram! Amma
ist yir m ki, q lbim rahat olsun...”2 Allah Luta r hm t el sin! H qiq n,
o, möhk m bir daya a söyk nirdi3. r m n Yusuf q r zindanda qalsay-
1 brahimin Allah n ölül ri diriltm sin kk etm si mümkün deyil. Ay n d aç q-

ayd n görünür ki, brahim bunu iman art rmaq üçün bel etmi dir. Bel is bu sözün m -
nas budur ki: “ r brahim kk etmi olsayd , biz daha çox kk etm layiq olard q. La-
kin siz bilirsiniz ki, m n kk etmir m, habel brahim d kk etm mi dir”.
2 “ l-B ” sur si, 260.
3 Quranda deyilir: “Lut dedi: “Ka ki, siz çatan bir qüvv m olayd , yaxud möhk m bir
daya a söyk ydim!” (“Hud” sur si, 80). Lut pey mb r qonaqlar n yan nda üzrxahl q
edir v bildirm k ist yir ki, r onun qüdr ti çatsayd , qövmünün onlara etm k ist diyi pisli-
yi d f ed rdi. M kl r is ona bel deyirl r: “Ey Lut! Biz s nin R bbinin elçil riyik. Onlar
sla s z r yetir bilm zl r. Gec nin bir vaxt nda arvad ndan ba qa bütün ail nl yola
dü . Qoy içinizd n heç k s dönüb arxaya baxmas n. Çünki onlar n ba na g k müsib t
onun da ba na g kdir. Onlar n lak olmaq vaxt s rdir. M rs r yax n deyil-
mi?” mrimiz g ldikd oran n alt üstün çevirdik v odda bi mi gil da lar ard l ola-
raq onlar n üstün ya rd q” (“Hud” sur si, 81-82).
219
m, (sonra da pad ah n elçisi g lib m ni ça rsayd ,) m n onun ça

rhal q bul ed rdim”.1
: (...) [ ]
. : Z 32 1 0 [ :
[383] (...) ........ Malik Zuhrid n, o da S id ibn Museyyib v bu Ubeyd -
n, onlar da bu Hureyr n, o da Pey mb rd n Yunusun Zuhrid n
vay t etdiyi h disin b nz rini r vay t etmi r. Malikin h disind : “Sonra
Pey mb r : “Amma ist yir m ki, q lbim rahat olsun...” 2 ay sini sonuna
r oxudu.3
: : [ ]
. : .
[384] ........ bu Uveys, Zuhrid n Malikin istinad ed k r vay t etdiyi h -
disin b nz rini r vay t etmi , sonra da bu ay ni sonuna q r oxumu dur.
-( )
70-ci f sil. Pey mb rimiz Muh mm din bütün b riyy

elçi gönd rilm sin v bütün dinl rin onun dini il
v edilm sin iman g tirm yin vacib olmas
: ( )- [ ]
)) :
.((
1 Bu sözl Pey mb r Yusufu t rif etmi v onun n d s birli v t mkinli ol-

du unu bildirmi dir. Bel ki, Yusuf uzun ill r zindanda qald qdan sonra pad ah n mri il
onun xitm tçisi g lib Yusufu zindandan ç xartmaq ist dikd , o, bundan imtina edir v özünün
günahs z oldu u sübuta yetirilm yinc zindandan ç xmayaca söyl yir. (6142-ci h dis bax.)
2 “ l-B ” sur si, 260.
3 Ay nin tamam bel dir: “Allah buyurdu: “Qu lardan dördünü tut v onlar özün t f
kib tik -tik et. Sonra h r da n ba na onlardan bir parça qoy, sonra da onlar ça r, tez
nin yan na g kl r. Bil ki, Allah Qüdr tlidir, Müdrikdir!”
220
man kitab

dir: “Pey mb rl rd n el bir pey mb r olmam r ki, ona b riyy tin
inand möcüz rd n (bir v ya daha çox möcüz ) verilmi olmas n. (Mö-
cüz olaraq) m verilmi ey is Allah n m v hy1 etdiyi (Qurand r).2
1 V hy: gizli dan q, i ar etm , mr etm , ilham verm , p ldama, m ktub yazma, elçi
gönd rm , t sdirm , s s ç xarma. Uca Allah n bilavasit v ya Özün xsus ba qa üsullarla
Öz mrl rini pey mb rl rin bildirm si m nas nda i dil n bir Quran istilah r.
2 vv lki pey mb rl rin möcüz rini yaln z onlarla bir srd ya am insanlar görmü v
onlardan sonra g nl h min möcüz rin ba verdiyini inand rmaq ç tin olmu dur. Muh m-
d Pey mb rin möcüz si is Qiyam k qalacaq Qurand r. Quran n n d üs-
tün v f zil tli bir Kitab oldu u is a dak ay v h disl rd öz ksini tapm r:
“Bu, q tiyy n übh do urmayan, mütt qil do ru yol göst n bir Kitabd r” (“ l-B -
” sur si, 2).
“H qiq n, bu Quran, haqq batild n ay rd ed n bir k lamd r” (“ t-Tariq” sur si,13).
“Bu, Bizim nazil etdiyimiz mübar k bir Kitabd r” (“ l- nam” sur si, 155).
übh siz ki, Zikri Biz nazil etdik, lb tt , Biz d onu qoruyaca q” (“ l-Hicr” sur si, 9).
“Biz Kitab s h r ey üçün bir izah, müs lmanlara da do ru yol göst ricisi, m rh -
t v müjd olaraq nazil etdik” (“ n-N hl” sur si, 89).
“Quran oxuyan v ona l ed n mömin turunca ( irin limona) b nz yir, onun dad da
xo dur, iyi d . Quran oxumayan, amma ona l ed n mömin xurmaya b nz yir, onun dad
göz ldir, amma iyisi yoxdur. Quran oxuyan münafiqin m li reyhan bitkisin b nz yir, onun
iyi göz l olsa da, dad ac r. Quran oxumayan münafiqin m li ac qovuna b nz yir, onun
iyi xo ag lm zdir, dad da ac r” (“S hih l-Buxari”, 5059).
“Yaln z iki xs h d aparmaq olar: O xs ki, Allah ona Quran öyr tmi , o da onu gec -
gündüz oxuyur. Qon usu bunu e idib dey r: “Ka ona veril nin b nz ri m d veril ydi,
onun etdiyi li m n d ed rdim.” Bir d o xs ki, Allah ona var-dövl t b etmi , o da onu
Allah yolunda laz mi yerl x rcl yir. Onu gör n adam dey r: “Ka ona veril nin b nz ri m
veril ydi, onun etdiyi li m n d ed rdim” (“S hih l-Buxari”, 5026).
“Sizin n xeyirliniz Quran öyr n v onu ba qalar na öyr n kims rdir” (“S hih l-
Buxari”, 5027).
“Quran oxuyun! Çünki Quran, onu oxuyanlar üçün Qiyam t günü fa tçi olacaq (onu
oxuyub l ed nl rin t fini saxlayacaq)” (“S hih Muslim”, 252).
“Kim Allah n Kitab ndan bir h rf oxusa, buna gör savab qazanar v bu savab on savaba
rab r olar. M n demir m ki, lif, l m, mim bir h rfdir. Lakin lif bir h rf, l m bir h rf, mim
bir h rfdir” (“Sun n t-Tirmizi”, 2910).
“Allah bu Kitab n vasit sil bir qrup insanlar ucald r, dig ril rini is alçald r” (“S hih
Muslim”, 1934). Bu Kitab möminl rin iman art r, kafirl rin v münafiql rin is murdarl
üstün murdarl q art r. Uca Allah buyurur: “Bir sur nazil edildiyi zaman münafiql rd n
istehza il : “Bu, hans n iman art rd ?”– dey nl r d var. man g tir nl g ldikd
is , o sur onlar n iman art r v onlar bir-biril rini müjd yirl r. Q lbind x st lik
olanlara g linc , o sur onlar n murdarl üstün bir murdarl q da art r v onlar kafir ola-
raq ölürl r” (“ t-Tovb ” sur si, 124-125).
“Quran oxuyan v onu zb rd n bil n adam möht m v müti m kl rl eyni d -
dir. Ç tinlik ç -ç daim Quran oxuyan adam is iki savab qazan r” (“S hih l-Buxari”, 4937).
221
Odur ki, Qiyam t günü m nim ard llar n onlar n ham ndan çox ola-
ca na ümid edir m”1.
: : ( )- [ ]
! )) :
.((

“Muh mm din can lind olan (Allaha) and olsun ki, bu ümm td n h r (han-
) bir y hudi v ya xristian m nim bar md e idib, sonra da m niml gönd ri-
iman g tirm diyi halda öl rs , mütl q C nn m hlind n olar”2.
: ( )- [ ]
! : :
: : - -
: )) :
.((
. :
[387]-241-(154) ........ Saleh ibn Saleh l-H mdani demi dir: “M n Xorasan
hlind n bir n r gördüm, (bu adam) biy dedi: “Ey bu Amr! Bizim t f-
1 529-cu h dis bax.

2 Bu h dis, Muh mm d Pey mb rin gönd rilm si il vv lki ri tl rin ham n n sx
olundu una d lal t edir. Bel ki, Allah Subhan hu v T al Öz qullar ndan ancaq slam dinini
bul edir. Uca Allah buyurur: “H qiq n, Allah yan nda bul olunan din, slamd r!” (“Ali-
mran” sur si, 19); “H r kim slamdan ba qa bir dinin dal nca ged rs , o din heç vaxt ondan
bul olunmaz v o kims Axir td ziyana u rayanlardan olar” (“Ali- mran” sur si, 85).
disd n o da ayd n olur ki, bu dind n x ri olmayan, özün slam d ti çatmam h r
s üzrlü say r. Pey mb r demi dir: “Qiyam t günü dörd sinif insan imtahan olunacaq:
heç bir ey e itm n kar, d li, a itirmi qoca v bir d özün d t g lib çatmam öl n
kims . Kar dey k: “Ey R bbim! slam g ldikd m n heç n e itmirdim”. D li dey k: “Ey
bbim! slam g ldikd , balaca u aqlar m peyin at rd lar”. A itirmi qoca dey k:
“Ey R bbim! slam g ldikd , m nim a m k smirdi”. Özün d t g lib çatmam öl n kims
dey k: “Ey R bbim! S nin elçil rind n heç biri m nim yan ma g lm mi dir”. Allah onlar-
dan Ona ita t ed kl ri bar hd ald qdan sonra onlara x r gönd k ki, Oda girsinl r.
Muh mm din can lind olana (Allaha) and olsun ki, r onlar Oda girs r, bu onlar üçün
rin v z rsiz olar” (“Müsn d mam hm d”, 4/24; “Silsil tul hadis s-S hih ”, 1434).
222
man kitab
rd xorasanl lardan b zil ri, öz k nizini azad edib sonra onunla evl n kim-
haqq nda: “O, qurbanl q d sin minmi kimidir”– deyirl r. bi dedi: “ bu
Burd ibn bu Musa öz atas ndan m r vay t etmi dir ki, Pey mb r bel
buyurmu dur: “Savablar özl rin ikiqat veril n üç qisim insan vard r:
– Kitab hlind n olan bir kims ( vv lc ) öz pey mb rin iman g tir r,
sonra da Muh mm yeti r v ona iman g tir r, onun ard nca ged r v
onun (g tirdiyini) t sdiql rs , ikiqat savab qazanar;1
– Köl edilmi bir qul h m Uca Allah n haqq , h m d a as n haqq
öd rs , ikiqat savab qazanar;
– Cariy 2 sahib olan bir adam onun qay na qalar v bunu göz l t rz-
yerin yetir r, habel ona t rbiy ver r v bunu göz l t rzd yerin yetir r,
sonra da onu azad edib onunla evl rs , ikiqat savab qazanar”.
Sonra bi xorasanl ya dedi: “Heç bir ey (verm n) h disi götür. Vaxt
il adam bel bir h disi öyr nm k üçün ta M din q r ged rdi”.3
: : : [ ]
. : : :
[388] ........ Abd ibn Suleyman, Süfyan v ob – onlar n ham Saleh ibn
Salehd n bu isnadla h min h disin b nz rini r vay t etmi r.
-( )
71-ci f sil. M ry m o lu san n Pey mb rimiz Muh mm din
ri ti il hökm ed n bir kims olaraq nazil olmas 4
: : : ( )- [ ]
! )) : :
1 Uca Allah buyurur: “Qurandan vv l özl rin Kitab verdiyimiz k sl r ona iman g tirir-
r. Onlara Quran oxundu u zaman: “Biz ona iman g tirdik. O, h qiq n d , R bbimizd n
olan haqd r. Biz ondan vv l d müs lman idik!”– deyirl r. S bir etdikl rin gör onlara
mükafatlar ikiqat veril kdir” (“ l-Q s” sur si, 52-54).
3 Bu h dis d lal t edir ki, s fl r – Allah onlara r hm t el sin! – bir h dis v ya bir m
dal nca uzaq ölk ged rdil r. (3499-cu h dis bax.)
4 Bu xüsusda Uca Allah buyurur: “ qiq n, san n yer üzün enm si Qityam t saat n
yax nla mas n lam tidir” (“ z-Zuxruf” sur si, 61).
223
.((
dir: “Can m lind olan Allaha and olsun ki, tezlikl M ry m o lu ( sa) ara-
zda dal tl hökm verm k üçün1 sizin yan za enib xaçlar s nd racaq, do-
nuzlar öldür k v cizy ni2 aradan qald racaq.3 (H min vaxt) mal-dövl t o
r artacaq ki, heç k s s götürm k ist k”.
: [ ]
: : : :
:
)) (( )) : .(( )) :
)) .(( )) ((
.((
. Z yx w v u t s r q p [ : :
[390] ........ bn Uyeyn , Yunus v Saleh – onlar n ham Zuhrid n bu isnad-
la h min h disi r vay t etmi r. bn Uyeyn nin r vay tind : “adil bir imam v
dal tli bir hakim olaraq”– demi , Yunusun r vay tind is “ dal tli bir ha-
kim olaraq”– demi v “adil bir imam” sözünü zikr etm mi dir. Salehin h di-
sind is Leysin r vay tind ki kimi: “adil bir hakim olaraq”– demi dir. Sale-
hin h disind ziyad olaraq: “v h tta t k bir s cd , dünya v onun içind ki-
rd n daha xeyirli olacaq4”– demi dir.
Sonra bu Hureyr dedi: “ st yirsinizs , (bu ay ni) oxuyun: “Kitab h-
lind n el kims yoxdur ki, öz ölümünd n, yaxud san n ölümünd n vv l
ona iman g tirm sin. Qiyam t günü is sa onlar n leyhin ahid olacaq-
r” (“ n-Nisa” sur si, 159).5
1 Bu d lildir ki, sa leyhiss lam yeni bir ri t g tirm k, ksin , bu ümm ba q

ed k dal tli bir hakim olaraq gönd ril k.
2 Müs lman dövl tinin himay si alt nda ya ayan qeyri-müs lmanlardan al nan mal v ya
can vergisi.
3 Burada “cizy ni aradan qald racaq” deyildikd cizy ni q bul etm yi q sd edilir. Y ni
kafirl slam dinini q bul etm k, ks halda is vuru maq t klif edil k.
4 nsanlar Qiyam tin yax nla bildiyind n v dünya mal na r t b sl diyind n
davaml ibad t ed kl r.
224
man kitab
: (...)- [ ]
! )) :
.((

dir: “Allaha and olsun ki, M ry m o lu ( sa) adil bir hakim olaraq en k,
sonra da xaçlar s nd racaq, donuzlar öldür k v cizy ni aradan qald ra-
caq. H min vaxt cavan di i d r t rk olunacaq v onlara r t b sl nil-
k.1 Dü nçilik, bir-birin nifr t b sl k v bir-birin h d etm k
aradan qald lacaq. (Varl lar insanlar ) s götürm ça racaqlar, lakin
heç k s onu q bul etm k”.
: : : (...)- [ ]
)) : :
.((

“M ry m o lu ( sa) yan za nazil olaca , üst lik d siz imaml q ed n ada-
n öz içinizd n birisi olaca zaman sizin hal z nec olacaq?!”2
: : (...)- [ ]
: :
.(( )) :

“M ry m o lu ( sa) yan za en yi v siz imaml q ed yi zaman sizin
hal z nec olacaq?!”
: : (...)- [ ]
)) :
1 Y ni o zaman mal-dövl t olduqca çox oldu undan, insanlar n bu d ehtiyac olma-

yacaq v heç k s bunlardan z kat üçün ayr lm olanlar götürm k.
2 Y ni t vvür edin ki, bu hadis ba verdikd müs lmanlar nec sevin k v bununla
nec f xr ed kl r.
225
)) : ((
: : ((
.
“M ry m o lu ( sa) yan za en yi v siz sizd n imam t yin ed yi za-
man sizin hal z nec olacaq?!”
lid dedi: “M n bn bu Zib dedim: “ vzai biz Zuhrid n, o da Nafi-
n, o da bu Hureyr n: “ mam z özünüzd n olacaq”– dey r vay t et-
mi dir. bn bu Zib dedi: “Heç bilirs n: “Siz sizd n imam t yin ed k” n
dem kdir?” Dedim: “M x r vers n, (bil m)”. Dedi: “Siz Uca v Ulu
Allah n Kitab v Pey mb rinizin Sünn si il r hb rlik ed k”.
: ( )- [ ]
: :
: )) :
.(( : :
[395]-247-(156) ........ Cabir ibn Abdullah demi dir: “M n Pey mb rin

bel dediyini e itdim: “Ümm timd n bir qrup insan Qiyam t günün k haqq
üz rind vuru araq q çalmaqda davam ed kdir. N hay t, M ry m o -
lu sa en k v müs lmanlar n miri1 (ona): “G l, biz namaz q ld r”– dey -
k. sa is bel buyuracaq: “Xeyr! Allah n bu ümm olan lütfü say sind
sizin bir qisminiz dig ril rinizin üz rind mirdirl r”.
-( )
72-ci f sil. man n q bul edilm yi vaxt n b yan olunmas
: ( )- [ ]
)) :
:
1 Burada Fatim nin n slind n olacaq, Mehdi l bi il tan nm Muh mm d ibn Ab-
dullah n rd tutulur.
226
man kitab
.Z CB A @ ? > = < ; : 9 8 7 6 5 [

dir: “Gün batd yerd n do may nca Qiyam t qopmayacaq. Gün m -
ribd n do du u zaman insanlar n ham birlikd iman g tir k, (lakin art q
i n keçmi olacaq1) v h min gün: vv lc iman g tirm mi v ya ima-
nda bir xeyir qazanmam kims iman g tirm si fayda verm kdir”
(“ l- nam” sur si, 158).2
: : [ ]
: :
:
: : :
.
[397] ........ bn Fudeyl v C rir – h r ikisi Umar ibn Qa'qadan, o da bu

Zur n, o da bu Hureyr n, o da Pey mb rd n , h mçinin Huseyn ibn
li Zaid n, o da Abdullah ibn Z kvandan, o da Abdur-R hman l-
cd n, o da bu Hureyr n, o da Pey mb rd n , habel M r, H m-
mam ibn Mun bbihd n, o da bu Hureyr n, o da Pey mb rd n , Al nin
atas ndan, o da bu Hureyr n, o da Pey mb rd n r vay t etdiyi h di-
sin b nz rini r vay t etmi r.
: : ( )- [ ]
: :
: :
))
.((

dir: “Üç ( lam t) vard r ki, onlar zühur etdiyi gün vv lc iman g tirm mi
1 2339, 6792, 7256 v 7301 sayl h disl bax.

2 Art q tövb q bul edilm k.
227
ya iman nda bir xeyir qazanmam kims iman g tirm si fayda verm -
kdir; (bu,) gün in m ribd n do mas , D ccal1 v yer heyvan r2”.
- ( )- [ ]
- - :- :
)) : . : (( )) :
:
1 ccal n lam tl ri:

Pey mb r (s hab rin bel ) demi dir: “M n D ccal bar sind siz el bir söz dey -
m ki, (onu) heç bir pey mb r öz ümm tin dem mi dir. Bilin ki, o, t kgözdür. Allah is
kgöz deyildir” (“S hih l-Buxari”, 3057).
mçinin demi dir: “M sih D ccal alçaqboylu, yriayaq, buruqsaç, t kgöz – gözü d
sürtülmü , n domba, n d bat q olan bir ki idir. r ça ba qalsan z (onun kim oldu unu
ay rd ed bilm niz,) bilin ki, R bbiniz t kgöz deyildir” (“Sun n bu Davud”, 3763; “S hih
l-Cami s-S ir”, 2455).
inin, demi dir: “...Sonra dönüb qar mda q rm rili, cüss li, buruqsaç v sa gözü
kor olan birisini gördüm. Onun gözü sanki domba üzüm d si idi. M n soru dum: “Bu
kimdir?” Dedil r: “Bu, D ccald r!..” (“S hih l-Buxari”, 3441).
mçinin demi dir: “D ccal n iki gözü aras nda "k f, fa, ra" y ni kafir (sözü) yaz b. Oxu-
ma bacaran v bacarmayan h r bir müs lman onu oxuyacaq” (“S hih Muslim”, 2933 v 7549).
mçinin demi dir: “M sih D ccal h r yeri g zib-dola acaq. Yaln z dörd m scidd n ba -
qa: M scidul-H ram, M din -M scidi, t-Tur v M scidul- qsa” (“Musn d hm d”, 5/434).
mçinin demi dir: “D ccal zühur ed yi zaman onun yan nda su v od olacaq. nsan-
lar n yi od z nn ed kl rs , slind , bu, s rin su olacaq. N yi s rin su z nn ed kl rs , o,
yand b-yaxan bir od olacaq. Sizl rd n kim o vaxta q r ya asa, od z nn etdiyi eyin için
girsin. H qiq td , o, irin v s rin bir su olacaq” (“S hih l-Buxari”, 3450).
ccaldan qorunma n yollar :
Pey mb r dua edib dey rdi: “Allahumm inni uzu bik min zabil-qabri v min za-
bin-nari v min fitn til-m hy v l-m mati v min fitn til-m sihid-d ccal. (Allah m! Q bir za-
ndan, C nn m zab ndan, h yat n v ölümün fitn sind n v m sihid-d ccal n fitn sind n
s ram!)” (“S hih l-Buxari”, 1377).
Pey mb r demi dir: “Kim " l-K hf" sur sinin vv lind ki on ay ni zb rl , bu
onu D ccal n fitn sind n qoruyar” (“S hih Muslim”, 1919); dig r r vay td is bel demi -
dir: “Kim " l-K hf" sur sinin ax ndak on ay ni oxuyarsa, bu onu D ccal n fitn sind n
qoruyar” (“S hih Muslim”, 1920).
2 Uca Allah buyurur: “Qiyam t onlar n ba lar n üstünü ald zaman, onlar üçün yer-
n el bir heyvan ç xardar q ki, onlarla dan b insanlar n ay rimiz y qinlikl inanma-
qlar söyl r” (“ n-N ml” sur si, 82).
228
man kitab
:
)) : ((
.Z CB A @ ? > = < ; : 9 8 7 6 5[
[399]-250-(159) ........ bu Z rr demi dir: “Bir gün Pey mb r (s hab -

rind n) soru du: “Bu gün in hara getdiyini bilirsinizmi?” Onlar: “Allah v
Onun elçisi daha yax bilir!”– dey cavab verdil r. Pey mb r buyurdu:
“Bu (gün ) in alt ndak qald yer çat ncaya q r gedib (orada) s cd -
qapan r v (uzun müdd t) bu v ziyy td qal r. N hay t, ona: “Qalx, g ldi-
yin yer qay t!”– deyilir, o da qay b do du u yerd n t krar do ur. Sonra
(yenid n) in alt ndak qald yer çat ncaya q r gedib (orada) s cd
qapan r v (uzun müdd t) bu v ziyy td qal r. N hay t, ona: “Qalx, g ldiyin
yer qay t!”– deyilir, o da qay b do du u yerd n t krar do ur. Bel gün
insanlar ondan heç bir eyi gizl tm kl ri (a karda xlaqs z i r gör k-
ri) vaxtad k h tin davam ed r. N hay t, o, in alt ndak qald yer
k v ona: “Qalx, batd n yerd n do !”– deyil k, o da batd yerd n
do acaq”. Sonra Pey mb r soru du: “Bunun n vaxt ba ver yini bilirsi-
nizmi?” Bu: vv lc iman g tirm mi v ya iman nda bir xeyir qazanma-
kims iman g tirm si fayda verm kdir”1 (dey x r veril n) bir
vaxtda (ba ver k)”.
: [ ]
(( )) :
.
[400] ........ brahim t-Teymi atas ndan, o da bu Z rd n r vay t etmi dir

ki: “Bir gün Pey mb r (s hab rind n): “Bu gün in hara getdiyini bilirsi-
nizmi?”– dey soru du...”
Bu da bn Uleyy nin h disin b nz r r vay t edilmi dir.
: - - (...) [ ]
: :
1 “ l- nam” sur si, 158.

229
)) : . : (( ! )) :
.(( :
. :
[401] (...) ........ bu Z rr bel r vay t etmi dir: “M n m scid daxil ol-
dum. Pey mb r d (bir t fd ) oturmu du. Gün batd qda o soru du:
“Ey bu Z rr! Bu gün in hara getdiyini bilirs nmi?” Dedim: “Allah v Onun
elçisi daha yax bilir!” Pey mb r buyurdu: “O, gedib s cd etm k üçün
izin ist yir v ona izin verilir. (Amma el bir zaman g k ki,) ona: “G ldi-
yin yerd n qay t!” deyil k v o, (gedib) m ribd n do acaq”.
Sonra o: “Abdullah (ibn M sudun) qira ti il : “Bu onun qald yerdir”
(“Ya sin” sur sinin 38-ci ay sini) oxudu.
: : (...)- [ ]
: :
.(( )) : Z ¸¶ µ ´ ³ [ :
[402]-251-(...) ........ bu Z rr demi dir: “M n Pey mb rd n Uca

Allah n: “Gün d özünün qald yer ax b gedir” ay si bar
1 soru dum.
Dedi: “Onun qald yer in alt ndad r”.
-( )
73-cü f sil. Pey mb g n v hyin ba lan
: ( )- [ ]
: : :
:
- -
)) : (( )) : :
1 “Ya sin” sur si, 38.

230
man kitab
: : - - :
: : :
Z c b a ` _ ^ ] \ [ Z Y X W VU T S R Q P O N M L K [
(( )) :
(( )) : (( ! )) :
! ! :
! : ! :
! :
: (( )) : !
.
[403]-252-(160) ........ Pey mb rin zövc si Ai demi dir: “Allah n
elçisin ilk v hyin g lm si do ru yuxu vasit sil ba lam r.1 Onun gördü-
yü el bir yuxu yox idi ki, sübh ça n ayd nl kimi gerç kl sin. Sonra
onun q lbin t nhal a ç kilm k meyli sal nd . Pey mb r
2 Hira da n-
dak 3 ma arada x lv ç kilib, ail sinin yan na qay danad k mü yy n gec -
ri orada ibad t ed rdi. (O özü il azuq götürüb x lv ç kil rdi). Sonra
dic nin yan na qay b yen bir o q r d (x lv td ) qalmaq üçün azuq
götür rdi. N hay t, Pey mb r Hira da ndak ma arada olark n q fild n
ona haqq nazil oldu.4 M k onun yan na g lib: “Oxu!”– dedi. O is : “M n oxu-
ma bacarm ram!”– dey cavab verdi.
1 Qaz yad v qeyril ri demi r: “ lk v hyin Pey mb bu kild g lm si ona gör

idi ki, Pey mb r m yi gördüyü v ona q fil pey mb rlik verildiyi zaman qorxuya dü -
sin. Bel ki, Allah n köm yi olmadan heç bir b r buna tab g tir bilm z. Dig r h disl rd
r verildiyi kimi, Pey mb rin nur görm si, s s e itm si, habel da n v a ac n ona salam
verm si d onun pey mb rlik lam tl rind n idi”.
2 bu Suleyman l-X ttabi demi dir: “Pey mb t nhal a ç kilm k ona gör sev-
dirildi ki, bu halda adam n q lbi k nar duy ulardan xali olur, adam daha çox dü ünm
ba lay r v bel likl d , düny vi qay lardan uzaqla maqla q lbind qorxu g lir”.
3 Bu da M kk n üç mil (5760 m) aral da yerl ir.
4 Y ni v hy nazil oldu.
231
(Pey mb r ) dedi: “O zaman m k m ni tutub taq tim k sil k s x-

, sonra da burax b: “Oxu!”– dedi. M n d : “Oxuma bacarm ram!”– dedim.
O, ikinci d m ni tutub n sim k sil k s xd , sonra da burax b: “Oxu!”–
dedi. M n is : “Oxuma bacarm ram!”– dedim. O, üçüncü d m ni tutub n -
sim k sil k s xd , sonra da burax b dedi: “Yaradan R bbinin ad il oxu!
O, insan qan laxtas ndan yaratd . Oxu! S nin R bbin müqayis siz s xav
malikdir. O, q ml yazma öyr tdi. nsana bilm dikl rini öyr tdi”.1
(Bu hadis n sonra) Pey mb r qorxudan ür yi h min ay -
rl geri döndü. O, X dic bint Xuveylidin (evin ) daxil olub: “Üstümü
örtün, üstümü örtün!”– dedi. Onun üstünü örtdül r. N hay t, qorxu ondan
keçib getdi v Pey mb r ba na g n hadis ni X dic x r verib
dedi: “Ey X dic , m n olub? Düzü, m n ba ma bir i g yind n qorx-
dum”. X dic dedi: “Yox, sevin! Allaha and olsun ki, Allah s ni heç vaxt
rüsvay etm z. Vallahi, s n qohumluq laq rini möhk ml ndirir, düz dan -
r, z ifl rin yükünü da r, yoxsula pay verir, qona a yax bax r v haqq
yolunda (insanlara) yard m edirs n2”.
dic Pey mb ri misi o lunun, y ni atas n qarda o lu V
ibn Nof l ibn d ibn Abdul-Uzzan n3 yan na g tirdi. O, cahiliyy t dövrün-
n srani4 olmu bir adam idi v bc yazma bacar r, ncild n Allah n dil -
diyi q r (b zi eyl ri) bc yazard . O art q gözl ri kor olmu qoca bir ki i
idi. X dic dedi: “ mican!5 Qulaq as, gör qarda n o lu n deyir!” V ibn
Nof l (ondan): “Ey qarda m o lu! S n n görürs n?”– dey soru du. Pey-
mb r d gördüyü eyl ri ona x r verdi. V ona dedi: “O gördüyün
Musaya gönd rilmi sirr sahibidir6. Ka d t ed yin vaxt m n g nc olay-
1 “ l- q” sur si, 1-5.

2 X dic nin bu sözü d lildir ki, göz l xlaql olmaq v xeyirxah ll r etm k, rd n
qorunmaq üçün s bdir. H mçinin h disd n görünür ki, m sl t olduqda, h rd n insan n
üzün t rifl k olar.
3 Abdul-Uzza – Uzzan n qulu dem kdir. Uzza is bütp st bl rin ilahil dirdikl ri v
kk il Taif aras nda, N hl adlanan yerd yerl diril n n m hur bütl rind n biridir. nsa-
na bu kimi adlar qoymaq is haramd r.
4 Xristian, xaçp st.
5 Dig r r vay td X dic V demi dir: “Ey mim o lu! Qulaq as, gör qarda n o lu
deyir!” slind V ibn Nof l ibn d, X dic bint Xuveylid ibn din misi o ludur.
Bu r vay td is X dic ona hörm t lam ti olaraq “ mi” dey müraci t etmi dir.
6 Burada sirr sahibi deyildikd C brail n rd tutulur. H vi demi dir: “C brailin “sirr
sahibi” adland lmas ona gör dir ki, Uca Allah v hyin nazil edilm sini ona h val etmi dir”.
232
man kitab
m! Ka qövmün s ni (yurdundan) qovaca zaman sa olayd m!” Pey m-

r soru du: “M r onlar m ni qovacaqlar?” V dedi: “B li! S nin g -
tirdiyinin b nz rini g tir n (Allah n dinini t bli ed n) el bir ki i olmay b ki,
onunla dü nçilik etm sinl r. dir, h min (d t ed yin) gün q r ya-
asam, var gücüml s yard m ed m”.
: : : : (...)- [ ]
: :
. ! : : . ! :
[404]-253-(...) ........ (Ravi) Ai n: “Allah n elçisin ilk v hyin g lm si...”

dey r vay t ed k, bu h disi Yunusun h disi kimi r vay t etmi dir. F t bu
vay td X dic (Pey mb ) demi dir: “Allaha and olsun ki, Allah s ni
heç vaxt k rl ndirm z”. (H mçinin bu r vay td ) X dic (V ) demi -
dir: “Ey mim o lu! Qulaq as, gör qarda n o lu n deyir!”
: : (...)- [ ]
: : :
: .
! : :
. ! :
[405]-254-(...) ........ Pey mb rin zövc si Ai demi dir: “(Bu hadis -

n sonra) R sulullah qorxudan ür yi X dic nin yan na döndü...”
(Ravi bu h disi) Yunusun v M rin h disi kimi r vay t etmi , lakin h dis-
rinin vv lind : “Allah n elçisin ilk v hyin g lm si do ru yuxu vasit sil
ba lam r” sözünü zikr etm mi dir. Bundan ba qa o, Yunusun r vay tind -
ki kimi: “Allaha and olsun ki, Allah s ni heç vaxt rüsvay etm z” r vay t et-
mi , üst lik X dic nin: “Ey mim o lu! Qulaq as, gör qarda n o lu n deyir!”
sözünü d zikr etmi dir.
: : : ( )- [ ]
- :
)) :- - : -
233
: )) : ((
Z« ª © ¨ § ¦ ¥ ¤ £ ¢ ¡ • ~ } |[ :
.
[406]-255-(161) ........ Pey mb rin s hab rind n olmu 1 Cabir ibn Ab-
dullah l- nsari öz r vay tind demi dir: “Pey mb r v hyin (müv q-
ti olaraq) k silm sind n dan ark n bunu söyl mi dir: “Bir d m n yol
ged rk n göyd n s s e itdim v ba yuxar qald rd m. Bir d gördüm ki,
Hira da nda yan ma g n m k göyl yer aras nda olan kürsünün üz rind
yl mi dir. M n ondan b rk qorxdum.2 (Ev ) qay b “Üstümü örtün, üstü-
mü örtün!”– dedim. Uca v Ulu Allah da: “Ey bas na bürünüb örtünmü
pey mb r! Qalx v insanlar x rdar et! T kc R bbini uca tut! Geyimini
miz saxla! Pis eyl ri t rk et!” – ay rini nazil etdi”.
3
1 Q rib dir ki, h disi Cabird n r vay t ed n bu S ibn Abdur-R hman, Cabirin
hur s hab rd n oldu una, h tta R sulullahdan n çox h dis r vay t ed n yeddi n rd n
biri hesab edildiyin r n bu r vay td : “Pey mb rin s hab rind n olmu Cabir ibn
Abdullah l- nsari... ” dey k onun s hab oldu unu xüsusil vur ulay r. Bu ona gör dir ki, o
dövrd b zi ravil r Cabirin s hab yox, tabiin oldu unu güman edirdil r. V el bu s bd n
bu S bu übh ni aradan qald rmaq v onun s hab oldu unu xat rlatmaq ist mi dir.
2 Bu, t bii qorxudur v bunu Allahdan ba qas ndan qorxmaq kimi yozmaq yanl r. Qu-
randa buna b nz r neç -neç ay r vard r. M n:
“Elçil rimiz brahim shaq n do ulaca bar müjd g tirdil r v : “Salam!”– dedil r. O
da: “Salam!”– dedi v d rhal gedib q zard lm bir buzov g tirdi. brahim m kl rin yem l
vurmad qlar gördükd , onlar onun xo una g lm di v onlar n yan nda can na qorxu dü dü.
Onlar dedil r: “Qorxma! H qiq n, biz Lut qövmün gönd rilmi ik”. (“Hud” sur si, 69-70).
Allah Musaya bel buyurur: “M n s ni Özüm pey mb r seçdim! n v qarda n möcü-
riml gedin v M ni zikr etm kd z iflik göst rm yin. Fironun yan na gedin. Çünki o,
ddini a r. Onunla yum aq dan n. B lk , öyüd-n sih t q bul etsin, yaxud qorx-
sun!” Onlar dedil r: “Ey R bbimiz! Biz, onun biz idd tli c za verm sind n v ya h ddini
mas ndan qorxuruq”. Allah buyurdu: “Qorxmay n, çünki M n sizinl m, e idir m v
görür m!” (“Ta ha” sur si, 41-46).
“Ey Musa! Qüdr tli, Müdrik Allah M m! san yer at!” Musa onun ilan kimi q vr l-
gördükd , dönüb qaçd v geriy d dönm di. Allah dedi: “Ey Musa! Qorxma! Elçil r
nim hüzurumda qorxmazlar” (“ n-N ml” sur si, 9-10).
“Davudun yan nda ç ki nl rin x ri s g lib çatd ? O zaman onlar divar a b
girdil r. Onlar Davudun yan na daxil olduqda, Davud onlardan qorxdu. Onlar de-
dil r: “Qorxma! Biz iki iddiaç q. Birimiz dig rinin haqq tapdalam r. Aram zda da-
tl hökm ver, haqs zl q etm v biz düz yolu göst r!” (“Sad” sur si, 21-22).
3 “ l-Mudd ssir” sur si, 1-5.
234
man kitab
(Ay keç n) pis eyl r bütl rdir.

Pey mb r dedi: “Sonra v hy çoxald v bir-birinin ard nca nazil olma-
a ba lad ”.
: : (...)- [ ]
: :
(( )) :
: - : - (( )) :
. - -
[407]-256-(...) ........ (Ravi): “Cabir ibn Abdullah Pey mb rin bel

dediyini e itmi dir: “Sonra v hy müv qq ti olaraq k sildi. Bir d m n yol
ged rk n...” dey k (bu h disi) Yunusun r vay t etdiyi h dis kimi r vay t
etmi dir. F t bu r vay td Pey mb rin : “M n ondan b rk qorxdum,
tta (qorxumdan) yer y ld m” dediyini, bu S nin d : “Pis eyl r
bütl rdir” dediyini v bir d Pey mb rin : “Sonra v hy idd tl ndi v ard -
aras k silm n nazil olma a ba lad ” dediyini zikr etmi dir.
: : [ ]
– Zª ©[ Z} |[ : :
. (( )) :
[408] ........ M r Zuhrid n bu isnadla Yunusun r vay t etdiyi h disin b n-

rini r vay t etmi v demi dir: “Allah T bar v T al – h namaz f rz
buyurulmam dan vv l: “Ey bas na bürünüb örtünmü pey mb r! Qalx v in-
sanlar x rdar et! T kc R bbini uca tut! Geyimini t miz saxla! Pis eyl ri
rk et!”1 ay rini nazil etdi”. (Ay keç n) pis eyl r, bütl r dem kdir.
r d Uqeylin r vay t etdiyi kimi (Pey mb rin ): “M n ondan b rk
qorxdum” dediyini r vay t etmi dir.
: : : (...)- [ ]
: Z [ : Z [ : : :
1 vv lki ay r.
235
: : Z [ : Z [ : :
)) : .
- -
: :
Z ¨ § ¦ ¥ ¤ £ ¢ ¡ • ~ } |[
[409]-257-(...) ........ Y hya demi dir: “M n bu S n1 soru dum: “Qu-

ran n hans (ay si) daha vv l nazil olmu dur?2” Dedi: “Ey libas na bürünüb
örtünmü pey mb r!” Dedim: “Yoxsa: “Yaradan R bbinin ad il oxu!..” (v
sonrak dörd ay daha önc nazil olmu dur?” Dedi: “M n Cabir ibn Abdullah-
dan soru dum: “Quran n hans (ay si) daha vv l nazil olmu dur?” Dedi: “Ey
libas na bürünüb örtünmü pey mb r!” Dedim: “Yoxsa: “Yaradan R bbinin
ad il oxu!” Dedi: “M n siz Pey mb rin biz dan h disi dan aca am.
O demi dir: “M n düz bir ay Hira da nda qald m. Qald m müdd t ba a
çatd qdan sonra a endim. M n vadinin içind ik n m s da g ldi. D rhal
önüm , arxama, sa ma v soluma baxd m, lakin heç k si görm dim. Sonra
yen m ni ça rd lar. Bu d d baxd m, amma heç k si gör bilm dim. Sonra
yen m ni s sl dil r. Bu s r ba yuxar qald rd m. Bir d baxd m ki, o,
1 bu S ibn Abdul- d Pey mb rin h m s hab si, h m bibisi Burra bint Ab-
dul-Mutt libin o lu, h m d süd qarda r. bu S slam ilk vv l q bul ed nl rd n, önc
istana, sonra da M din hicr t ed nl rd ndir. Hicr tin 3-cü ilind v fat etmi dir.
2 H rç nd bu h disd n “ l-Mudd ssir” sur sinin ilk be ay sinin daha vv l nazil oldu u
görünür, lakin h qiq t budur ki, ilk vv l nazil olmu ay r, “ l- q” sur sinin ilk be ay si-
dir. Bu fikir a dak r vay td öz ksini tapm r:
Cabir ibn Abdullah l- nsari v hyin (müv qq ti olaraq) k silm sind n dan ark n
vay tind bunu da söyl mi dir: “Pey mb r demi dir: “Bir d m n yol ged rk n göyd n
s e itdim v ba yuxar qald rd m. Bir d gördüm ki, Hira da nda yan ma g n m k
göyl yer aras nda olan kürsünün üz rind yl mi dir. M n ondan qorxdum. Ev qay b “Üs-
tümü örtün, üstümü örtün!”– dedim. Uca Allah da: “Ey bas na bürünüb örtünmü pey m-
r! Qalx v insanlar x rdar et! T kc R bbini uca tut! Geyimini t miz saxla! Pis eyl ri
rk et!”– ay rini nazil etdi. Sonra v hy çoxald v bir-birinin ard nca nazil olma a ba lad .
(“S hih l-Buxari”, 4) bu S nin: “Cabir ibn Abdullah l- nsari v hyin (müv qq ti ola-
raq) k silm sind n dan ark n...” sözü, habel Cabirin: “...Hira da nda yan ma g n m k...”
sözü d lildir ki, bu hadis n önc C brail art q Pey mb rin yan na g lmi v ona R bbi-
nin ay rini g tirmi di. mam Muslimin bu f slin vv lind varid etdiyi h dis buna d lildir.
236
man kitab
(y ni C brail aleyhiss lam) havada taxt n üstünd yl ib. Bu s bd n can ma

lv dü dü. M n X dic nin yan na g lib: “M ni bürüyün!”– dedim. M ni
bürüdül r, üstüm d su nd rdil r. Onda zz tli v Qüdr tli Allah bu ay ri
nazil etdi: “Ey libas na bürünüb örtünmü pey mb r! Qalx v insanlar x r-
dar et! T kc R bbini uca tut! Geyimini t miz saxla!”1
: : (...)- [ ]
.(( )) :
[410]-258-(...) ........ li ibn Mübar k (h min h disi) Y hya ibn bu K sir-

n bu isnadla r vay t etmi v demi dir: “Bir d baxd m ki, o, göyl yer ara-
nda olan taxt n üz rind yl mi dir”.
-( )
74-cü f sil. R sulullah n gec vaxt göyl yüks lm si
v namazlar n f rz buyurulmas
: : ( )- [ ]
- )) :
- - -: -
-
:
: : . : : . : :
.
: : . : : . : :
- - : .
: . : :
. : : . :
-
1 “ l-Mudd ssir” sur si, 1-4.

237
. : : . : : . : : -
ZT S R [ : .
: : . : :
. : : .
: . : : - - .
. : : . :
: . : : .
. : : [ ]
- -
: . : : - -
- -
: - :
- - :
! :
:
.(( : :
mi dir: “M Buraq1 g tirdil r. (Bu, uzunqulaqdan hündür v qat rdan alçaq
olan a r ngli hündür bir heyvand r. O, add gözünün gördüyü son nöq-
qoyurdu. Pey mb r davam edib dedi:) “M n ona minib (getdim) v
hay t, Beytul-M qdis 2 yeti dim. (Orada) M n Buraq (m nd n vv lki)
Buraq, Pey mb rin

1 sra gec si R bbinin hüzuruna ged rk n mindiyi heyvand r.
Beytul-M qdis – Qüdsd (Yerus limd ) yerl n v z vvarlar n ziyar t etm sin icaz
2
veril n müq dd s ziyar tgahd r. Bu m scidd namaz q lark n qazan lan savab, M kk ki
müq dd s m scid v M din ki Muh mm d Pey mb rin m scidi istisna olmaqla, ba qa
scidl rd be yüz d namaz q lan n savab na b rab rdir. Bu müq dd s ziyar tgaha yli-
ya, Beytul-Müq dd s v M scidul- qsa da deyilir.
238
man kitab
pey mb rl rin ba lad bir halqaya1 ba lad m. Sonra m scid daxil oldum
orada iki rük t2 namaz q ld m. Sonra (bay ra) ç xd m. (Bu vaxt) C brail
bir qab rab, bir qab da süd g tirdi. M n südü seçdim. C brail dedi:
“S n fitr ti seçdin. Sonra o (heyvan) bizi göy qald rd . (N hay t, dünya s -
3
mas na g lib çatd qda) C brail qap n aç lmas xahi etdi. (Göz tçil r):
“Kimdir o?”– dey soru dular. O: “C braildir!”– dedi. Onlar: “Yan ndak kim-
dir?”– dey soru dular. O: “Muh mm ddir!”– dedi. Onlar soru dular: “Onu
ça blarm ?” C brail: “(B li,) ça blar”– dedi. (Bundan sonra) qap lar bizim
üzümüz aç ld . M n (iç ri daxil olduqda) Ad ml qar la m. O, m xo -
ldin el di v m nim üçün xeyir-dua dil di. Sonra (heyvan) bizi ikinci s ma-
ya qald rd . C brail qap n aç lmas xahi etdi. (Göz tçil r): “S n kim-
n?”– dey soru dular. O: “C braildir!”– dedi. Onlar: “Yan ndak kimdir?”–
dey soru dular. O: “Muh mm ddir!”– dedi. Onlar soru dular: “Onu ça b-
larm ?” C brail: “(B li,) ça blar”– dedi. (Bundan sonra) qap lar bizim üzü-
müz aç ld . M n (iç rid ) xalau aqlar – M ry m o lu san v Z riyya
lu Y hyan – (h r ikisin Allah n salavat olsun!) – gördüm. Onlar da m
xo ldin el dil r v m nim üçün xeyir-dua dil dil r. Sonra (heyvan) m ni
üçüncü s maya qald rd . C brail qap n aç lmas xahi etdi. (Göz tçil r):
“S n kims n?”– dey soru dular. O: “C braildir!”– dedi. Onlar: “Yan ndak
kimdir?”– dey soru dular. O: “Muh mm ddir!”– dedi. Onlar soru dular:
“Onu ça blarm ?” C brail: “(B li,) ça blar”– dedi. (Bundan sonra) qap lar
bizim üzümüz aç ld . M n (iç ri keçdikd ) Yusufu gördüm. Ona göz lliyin
yar verilmi di. O, m xo ldin el di v m nim üçün xeyir-dua dil di.
Sonra (heyvan) bizi dördüncü s maya qald rd . C brail qap n aç lmas
xahi etdi. (Göz tçil r): “Kimdir o?”– dey soru dular. O: “C braildir!”– dedi.
Onlar: “Yan ndak kimdir?”– dey soru dular. O: “Muh mm ddir!”– dedi. Onlar
soru dular: “Onu ça blarm ?” C brail: “(B li,) ça blar”– dedi. (Bundan son-
ra) qap lar bizim üzümüz aç ld . M n (iç ri keçdikd ) drisi gördüm. O, m
xo ldin el di v m nim üçün xeyir-dua dil di. zz tli v Qüdr tli Allah (onun
haqq nda) bel buyurur: “Biz onu yüks k bir m qama qald rd q”.4
1 Burada “halqa” deyildikd Beytul-M qdis m scidinin qap n tutqac n rd tutulur.

2 Namaz n qiyam, rüku v iki s cd ni özünd birl dir n tam bir hiss sidir.
3 Qaz yad demi dir: “Burada fitr t deyildikd y qin ki, slam dini, düzgün qid , tövhi-
meyillilik n rd tutulur”. “ kmalul-Mulim rh S hih Muslim”, 1/328.
4 “M ry m” sur si, 57.
239
Sonra (heyvan) bizi be inci s maya qald rd . C brail qap n aç lmas xa-
hi etdi. (Göz tçil r): “Kimdir o?”– dey soru dular. O: “C braildir!”– dedi.
Onlar: “Yan ndak kimdir?”– dey soru dular. O: “Muh mm ddir!”– dedi.
Onlar soru dular: “Onu ça blarm ?” C brail: “(B li,) ça blar”– dedi. (Bun-
dan sonra) qap lar bizim üzümüz aç ld . M n (iç ri daxil olduqda) Harunu
gördüm. O, m xo ldin el di v m nim üçün xeyir-dua dil di. Sonra (hey-
van) bizi alt nc s maya qald rd . C brail qap n aç lmas xahi etdi.
(Göz tçil r): “Kimdir o?”– dey soru dular. O: “C braildir!”– dedi. Onlar:
“Yan ndak kimdir?”– dey soru dular. O: “Muh mm ddir!”– dedi. Onlar
soru dular: “Onu ça blarm ?” C brail: “(B li,) ça blar”– dedi. (Bundan
sonra) qap lar bizim üzümüz aç ld . M n (iç ri girdikd ) Musan gör-
düm. O, m xo ldin el di v m nim üçün xeyir-dua dil di. Sonra (hey-
van) bizi yeddinci s maya qald rd . C brail qap n aç lmas xahi etdi.
(Göz tçil r): “Kimdir o?”– dey soru dular. O: “C braildir!”– dedi. Onlar:
“Yan ndak kimdir?”– dey soru dular. O: “Muh mm ddir!”– dedi. Onlar
soru dular: “Onu ça blarm ?” C brail: “(B li,) ça blar”– dedi. (Bundan
sonra) qap lar bizim üzümüz aç ld . M n (iç ri keçdikd ) brahimi gör-
düm. O, arxas Beytul-M mura1 söyk mi di. H r gün bu ev yetmi min
k girir v bir daha ora qay tm rlar.2
Sonra (C brail) m ni son h dd ki Sidr a ac n3 yan na apard . Onun yar-
paqlar fil qulaqlar boyda idi, meyv ri d (H r m ml tind düz ldil n)
saxs s ngl b nz yirdi. Allah n mri Sidr a ac bürüdükd , o, bamba -
qa görk m ald . Bel ki, Allah n yaratd qlar ndan heç k s onun göz lliyini
sf ed bilm z.
Sonra Allah m v hy ed yini v hy etdi. V m gec v gündüz lli
(vaxt) namaz q lma vacib buyurdu. (Bundan sonra) m n Musan n yan -
na endim. Musa m nd n soru du: “R bbin s nin ümm tin n yi vacib buyur-
du?” Dedim: “ lli (vaxt) namaz q lma vacib buyurdu”. Dedi: “R bbinin
yan na qay t v Ondan ümm tin üçün (bu hökmü) yüngüll dirm yi xahi et.
1 Bu ev yeddinci s mada, bilavasit K nin üstünd yerl n m ddir.

2 l-Ayni demi dir: “H r gün oraya yetmi min m k daxil olub t vaf edir v namaz q r-
lar, sonra bir daha ora qay tm rlar”. “Umd tul-Qari”, 6/127.
3 Sidr tul-Munt ha: Bu, yeddinci göyd bit n a acd r. O, bu ad ona gör al b ki, yerd n
ged n v Allahdan nazil olan h r n varsa, ona q r gedib çat r.
240
man kitab
Çünki ümm tin buna tab g tir bilm k. M n srail o ullar s nad m, (bu
xüsusda) onlar yoxlad m, (lakin heç n al nmad )”.
n R bbimin yan na qay b: “Ey R bbim! Ümm tim üçün (bu hökmü)
yüngüll dir”– dedim, O da m (bundan) be ini keçdi. Sonra m n Musan n
yan na qay b: “(R bbim) m be ini keçdi”– dedim. Musa buyurdu: “S nin
ümm tin buna tab g tir bilm k. R bbinin yan na qay t v Ondan (bu hök-
mü) yüngüll dirm yi xahi et”. Bel R bbim T bar v T al il Musa
aleyhiss lam aras nda gedib-g lm davam etdim. Ax rda (R bbim) buyur-
du: “Ey Muh mm d! Bunlar h r gec v gündüz (q nan) be namazd r. H r
bir namaz üçün on (savab) vard r. Bunlar da (savab bax ndan) lli namaza
rab rdir. Kim bir yax i görm niyy t ets , sonra buna l etm zs ,
ona bir savab yaz lar. V r yax i görm niyy t ed r v bunu yerin
yetir rs , ona on savab yaz lar. Kim d bir günah i görm niyy t ets ,
sonra onu etm zs , ona heç n yaz lmaz, (yox) r bunu ed rs , ona (c mi)
bir günah yaz lar”.
Sonra m n a endim v Musan n yan na g lib bunu ona x r ver-
dim. Musa dedi: “R bbinin yan na qay t v Ondan (bu hökmü) yüngüll -
dirm yi xahi et”.
sulullah buyurdu: “M n dedim: “R bbimin yan na (çox) qay td m.
Bel ki, art q Ondan utan ram”.
:[ ] : (...)- [ ]
)) : : :
.((

dir: “(M kl r) yan ma g lib m ni Z mz m olan yer apard lar, köksümü
yard lar, sonra onu Z mz m suyu il yudular. Sonra da m ni (götürdükl ri
yer ) qoydular”.
: : (...)- [ ]
:
241
: - -
. :
[413]-261-(...) ........ s ibn Malik demi dir: “Pey mb r (kiçik ya la-

nda) u aqlarla oynayark n C brail onun yan na g ldi, onu tutub yer y x-
v köksünü yar b q lbini ç xartd . Sonra onun içind n qan laxtas ç xartd
(Pey mb ): “Bu, eytan n s nd olan n sibidir”– dedi. Onun q lbini
ll nin içind Z mz m suyu il yuduqdan sonra onu ba lad . Sonra da
onu yerin qaytard . (Bunu gör n) u aqlar t sik onun süd anas n1 yan na
lib: “Muh mm d öldürüldü!”– dedil r. (D rhal) ham onun yan na g ldi.
Onun r ngi qaçm ”.
s dedi: “M n tiki rin yerini onun köksünd görürdüm”.
: : (...)- [ ]
: :
.
.
[414]-262-(...) ........ rik ibn Abdullah ibn bu N mir s ibn Malikd n

sulullah n gec vaxt K n (Allah n hüzuruna) getdiyini bel r vay t
etmi dir: “Pey mb h v hy nazil olmam dan vv l2 o, M scidul-H -
ramda3 yatm ik n4 üç n r5 onun yan na g ldi...”
1 Pey mb rimizin süd anas H lim bint bu Zueyb olmu dur.

2 Bu r vay td rik ibn Abdullah n: “h v hy nazil olmam dan vv l” sözü yanl söz-
dür. Bunun yanl oldu unu X ttabi, ibn H zm, Qaz yad, N vi v ba qa aliml r söyl mi -
r. Bel ki, Pey mb r v hy nazil olmam dan vv l yox, sonra merac s rin ç xm r.
mam Muslimin: “Ravi bu h disi Sabit l-Bunaninin h disi kimi r vay t etmi , lakin (h disd )
ön keçirdiyi v arxaya buraxd , lav etdiyi v skiltdiyi b zi eyl r vard r” sözü d rikin
vay tind nöqsan oldu unu göst rir.
3 M kk yerl n v z vvarlar n ziyar t etm sin icaz veril n ilk müq dd s ziyar t-
gahd r. Bu m scidd namaz q lark n qazan lan savab, ba qa m scidl rd yüz min d namaz
lan n savab na b rab rdir. Allah n müq dd s Evi – K , m hz bu m scidd yerl ir.
4 R vay tl rin birind deyilir ki: “Pey mb r onlar q lbi il görürdü. Pey mb rin
gözl ri yatsa da, q lbi yatmazd . Pey mb rl rin ham bel olmu lar, gözl ri yatsa da, q lbl ri
yatmazd ...” (“S hih l-Buxari”, 3570).
5 Bunlar n üçü d m kl r idi.
242
man kitab
Ravi bu h disi Sabit l-Bunaninin h disi kimi r vay t etmi , lakin (h disd )
ön keçirdiyi v arxaya buraxd , lav etdiyi v skiltdiyi b zi eyl r vard r.
: : ( )- [ ]
)) : :
- -
: . : : . [ ]
: : : . :
: - -
: ! : .
.
. : - -
. :
- :
- - -
: :
: - - : . : : .
: : . : : .
- - : .
.(( : : - - : -
: : [ ] :
.(( ))
: . )) : :
: :
[ ] : : .
: : :
: : . :
243
: : .
.(( :
[415]-263-(163) ........ s ibn Malik bu Z rd n r vay t etmi dir ki,

Pey mb r bel demi dir: “M n M kk ik n evimin tavan araland v
1
brail ( yan ma) endi. O, köksümü yard , sonra onun içini Z m-z m suyu
il yudu. Sonra da içi hikm t v imanla dolu olan q l l n g tirib içind -
kil ri köksüm bo altd v köksümü ba lad . Sonra limd n tutub m ni göy
qald rd . M n yer n yax n olan s maya g lib çatd qda C brail (aleyhiss lam)
dünya s mas n göz tçisin : “Aç”– dedi. (Göz tçi): “Kimdir o?”– dey so-
ru du. O: “C braildir!”– dedi. (Göz tçi): “Yan nda kims varm ?”– dey so-
ru du. C brail: “B li, Muh mm d yan mdad r!”– dedi. (Göz tçi) soru du:
“Ona (g lsin dey ) x r gönd rildimi?” C brail: “B li!”– dedi. Göz tçi (qap -
lar ) açd . Biz yax n göyün üstün qalxd q v orada (oturmu ) bir adam gör-
dük ki, onun sa v sol t find qaralt lar var idi. Bu adam sa a baxanda
gülür, sola baxanda is a lay rd . O, (m ni görüb) dedi: “ lisaleh pey-
mb r v lisaleh o ul xo g libdir!” M n: “Ey C brail! Bu kimdir?”–
dey soru dum. Dedi: “Bu Ad mdir, sa nda v solunda olan qaralt lar is
zürriyy tinin ruhlar r. Sa nda olanlar C nn t hli, solundak qaralt lar is
nn m hlidir. (Buna gör d ) o, sa na baxanda gülür, soluna baxanda
lay r”. Sonra C brail m ni (göy ) qald rd . N hay t, ikinci göy g lib çat-
qda onun göz tçisin : “Aç”– dedi. Bu göz tçi d ona dünya s mas n göz t-
çisinin dediyini dey nd n sonra (qap ) açd .
s ibn Malik demi dir: “ bu Z rr Pey mb rin s malarda Ad mi,
drisi, san , Musan v brahimi – onlar n ham na Allah n salavat olsun! –
gördüyünü söyl d , onlar n m qamlar bar d qiq bir söz dem di. Yaln z
Ad mi dünya s mas nda, brahimi d alt nc s mada gördüyünü söyl di.
s demi dir: “C brail Pey mb rl birlikd drisin yan ndan keçdik-
( dris): “ lisaleh pey mb r v lisaleh qarda xo g libdir!”– dedi”.
(Sonra Pey mb r dedi:) “M n: “Bu kimdir?”– dey soru dum. C brail:
“Bu, drisdir”– dedi. Sonra m n Musan n yan ndan keçdim. O da: “ li-
1 S udiyy bistan nda rdir. Müs lmanlar n n mühüm müq dd s yeri olan K
bu rd yerl ir. Onun sas smail pey mb rin dövründ qoyulmu dur. Muh mm d
Pey mb r d orada anadan olmu v slam yayma a ba lam r.
244
man kitab
saleh pey mb r v lisaleh qarda xo g libdir!”– dedi. M n: “Bu kim-

dir?”– dey soru dum. C brail: “Bu, Musad r”– dedi. Sonra m n san n yan n-
dan keçdim. O da: “ lisaleh pey mb r v lisaleh qarda xo g lib-
dir!”– dedi. M n: “Bu kimdir?”– dey soru dum. C brail: “Bu, M ry m o lu
sad r”– dedi. Sonra m n brahimin yan ndan keçdim. brahim: “ lisaleh
pey mb r v lisaleh övlad xo g libdir!”– dedi. M n: “Bu kimdir?”– dey
soru dum. C brail: “Bu, brahimdir”– dedi”.
bn ihab dedi: “ bn H zm m x r vermi dir ki, bn Abbas v bu H b-
l- nsari1 bel r vay t etmi r: “Pey mb r demi dir: “Sonra C brail m -
ni el bir yüks kliy qald rd ki, n hay t, m n q ml rin x lt 2 e itdim”.
bn H zm (istinad ed k) v s ibn Malik r vay t etmi r ki, Pey m-

r demi dir: “Allah m nim ümm tim lli vaxt namaz q lma vacib buyur-
du. M n bu (m suliyy tli i i öhd götürüb) geri döndüm. N hay t, Musa-
n yan na g lib çatd qda Musa (m nd n): “Allah s nin ümm tin n yi
mr etdi?”– dey soru du. Dedim: “ lli vaxt namaz q lma vacib buyurdu”.
Musa dedi: “R bbinin yan na qay t (v Ondan bu hökmü yüngüll dirm yi)
xahi et. Çünki s nin ümm tin bunun öhd sind n g bilm k”. M n R b-
bim müraci t etdim v O da bunun say bir q r azaltd . Sonra Musan n
yan na qay b bunu ona x r verdim. Musa yen dedi: “R bbin müraci t et.
Çünki s nin ümm tin bunun öhd sind n g bilm k”. M n yen R bbi-
müraci t etdim. (Allah T bar v T al ) buyurdu: “Onlar (sayca) be dir,
(savab bax ndan is ) llidir, çünki M nim sözüm d yi zdir”. Sonra m n
Musan n yan na qay td m. O yen dedi: “R bbin müraci t et!” M n: “Art q
bbimd n utan ram”– dedim. Sonra C brail m ni son h dd ki Sidr a ac n3
yan na apard . Bu a ac el ( caib-q raib) r ngl r bürümü dü ki, m n onlar n
oldu unu bilmir m. Sonra m ni C nn daxil etdil r. Orada incil rd n
qübb r var idi. Torpa da mü k (qoxulu) idi”.
: ( )- [ ]
)) : : - - - -
1 bu H bb l- nsari Pey mb rin s hab sidir. Ad : Sabit ibn Nom ndir. O, Uhud
döyü ünd hid olmu dur.
2 Burada x lt deyildikd Allah n buyuruqlar yazan m kl rin q ml rinin x lt
rd tutulur.
245
:
: : : -
-
- -
: . : : - –
: . [ ] : . . : : . :
- - -
: - - . -
:
:
:
: .((
: ! : ))
! : .
: .
. .((
[416]-264-(164) ........ Malik ibn S 's a r vay t edir ki, Pey mb r de-
mi dir: “Bir d m nK nin yan nda (H timd 1) yar oyaq-yar yuxulu ik n
bir n rin: “Üç ki id n biri, iki ki inin aras nda (olan götürün)”2– dediyini
1 Bu, K biti ik yar mdair klind hörülmü , hündür olmayan divarla K nin ara-
ndak yerdir. Bu yer Hicr v ya H tim adlan r.
Diqq t edin! mam Buxari “S hih” rind “Yarad n ba lan kitab nda” n ql etdiyi
disd : “M n K nin yan nda ik n...”, Zuhrinin sd n, onun da bu Z rd n r vay t et-
diyi h disd : “M n M kk ik n evimin tavan aç ld ...” deyilir, habel Vaqidinin g tirdiyi
vay tl rd Pey mb rin bu Talibin evind n, T raninin r vay tind is onun Ummu
Haninin evind n meraca getdiyi x r verilir. Bu r vay tl ri c m edib dem k olar ki: “H min
vaxt Pey mb r Ummu Haninin evind imi . Ummu Haninin evi is bu Talibin h tind
yerl irmi . Sonra evin tavan aç lm v C brail g lib Pey mb ri K nin yan na apar-
r. O, K nin yan nda uzan b yar oyaq-yar yuxulu ik n m k onu m scidin qap n
yan na g tirmi v Buraqa mindirmi dir. ” (“F th l-Bari”, 11/216).
2 Burada “Üç ki i” deyildikd Pey mb r , H mz v C r n rd tutulur. H -
min vaxt Pey mb r onlar n aras nda uzanm .
246
man kitab
itdim. El bu vaxt onlar m nim yan ma g ldil r v m ni götürüb apard lar.

(Orada) yan ma içind Z mz m suyu olan q ldan bir l n g tirdil r. Sonra kök-
sümü buradan bura kimi yard lar. (Q tad dedi: Yan mdak adama: “O, n yi
sd edirdi?”– dedim. Dedi: “qarn n alt nahiy sini”.) Sonra q lbimi ç xard b
mz m suyu il yudular v onu yerin qoydular. Sonra q lbim iman v
hikm t dolduruldu. Sonra m nim yan ma qat rdan alçaq v uzunqulaqdan
hündür olan, a r ngli bir heyvan g tirdil r. Onun ad Buraq idi. O, add
gözünün gördüyü son nöqt qoyurdu. M ni ona mindirdil r. Sonra biz yolu-
muza davam etdik. N hay t, dünya s mas na g lib çatd qda C brail qap -
n aç lmas xahi etdi. (Göz tçi): “Kimdir o?”– dey soru du. O: “C brail-
dir!”– dedi. (Göz tçi): “Yan ndak kimdir?”– dey soru du. O: “Muh mm d-
dir!”– dedi. (Göz tçi): “Onu ça blarm ?”– dey soru du. C brail: “B li!”– de-
di. (Göz tçi) qap bizim üzümüz açd v dedi: “Xo g lib, s fa g tirib! O, n
göz l ziyar tçidir!” Biz (iç ri keçib) Ad min yan na g ldik...”
Ravi bu h disi n ql etmi v demi dir: “O, ikinci s mada sa v Y hyaya –
(onlara Allah n salam olsun!) – üçüncü s mada Yusufa, dördüncü s mada d-
ris v be inci s mada Haruna – (onlara Allah n salam olsun!) – rast g ldi”.
Pey mb r davam edib dedi: “Sonra biz yolumuza davam etdik v n -
hay t, g lib alt nc s maya çatd q. M n Musan n yan na g ldim v ona salam
verdim. O (m nim salam ald qdan sonra) dedi: “Xo g lmis n, ey lisa-
leh qarda v lisaleh pey mb r!” M n onun yan ndan keçib getdikd , o
lad . Ondan: “Niy a lay rsan?”– dey soru dular. Dedi: “Ey R bbim! M n-
n sonra gönd rdiyin bu cavan o lan n ümm tind n C nn daxil olanlar n
say , m nim ümm timd n ora daxil olanlar n say ndan qat-qat art q olacaq”.
Sonra biz yolumuza davam etdik v n hay t, g lib yeddinci s maya çatd q.
Orada m n brahimin yan na g ldim”.
Bu h disd ravi bel demi dir: “Pey mb r x r vermi dir ki, orada o,
(son h dd ki) Sidr a ac n dibind n ç xan dörd çay görmü dür. Bu çaylar-
dan ikisi üstd n, ikisi d altdan ax rd . M n soru dum: “Bu n çaylard r, ey
brail?” Dedi. “Altdak çaylar C nn td n ax r.1 Üstd ki çaylar is Nil v Furat
çaylar r”. Sonra m Beytul-M muru göst rdil r. Soru dum: “Bu n dir, ey
brail?” Dedi: “Bu Beytul-M murdur. H r gün onun için yetmi min m k
1 Bu, Seyhan v Ceyhan çaylar r.

247
girir. Oradan ç xd qdan sonra bir daha ora qay tm rlar. Sonra m iki qab
tirdil r, birind rab, dig rind is süd var idi. Onlar m uzatd lar v
n südü seçdim. Onda m : “S n (fitr tin ) uy un seçim etdin. Allah s
(xeyir) n sib etdi. Ümm tin d fitr t üz rind olacaq”– deyildi. Bundan sonra
günd lik olaraq lli (vaxt) namaz q lmaq vacib buyuruldu”.
Sonra ravi h disi ax ra kimi r vay t etdi.
: : : (...)- [ ]
)) : :
.((
[417]-265-(...) ........ s ibn Malik r vay t etmi dir ki, Malik ibn S 's a:
“Pey mb r buyurmu dur:...” dey k h disi eyni il r vay t etmi dir. (H -
disd ) bunu da lav etmi dir: “M içi hikm t v imanla dolu olan q l l -
n g tirdil r. Sonra m nim (b nimi) bo az mdan qarn n alt nahiy sin
r yard lar. Sonra onu Z mz m suyu il yudular. Sonra da q lbim hikm t
imanla dolduruldu”.
- : - ( )- [ ]
: : : :
)) : (( )) :
. ((
[418]-266-(165) ........ Q tad demi dir: “M n bul-Aliy nin bel dediyini
itdim: “Pey mb rinizin misi o lu (y ni ibn Abbas) demi dir: “Pey m-
r sra gec si bar sind dan ark n demi dir: “Musa qarabu day , hün-
1
dürboylu bir adam idi, lap nu q bil sinin ki il ri kimi”. H mçinin demi -
dir: “ sa dolub nli, ortaboylu bir adam idi”. Pey mb r C nn min gö-
tçisi Maliki, h mçinin D ccal da zikr etdi.
: : (...)- [ ]
)) : : - - :
1 sra gec si – gec s ri dem kdir. Burada gec s ri deyildikd Pey mb rin M kk -
n Qüds getm si, sonra oradan Allah n hüzuruna qalxmas n rd tutulur. Bu hadis “ l- sra”
sur sinin 1-ci ay sind v “ n-N cm” sur sinin 12-17-ci ay rind öz ksini tapm r.
248
man kitab
.((
Z DC B A @ ? >[ :
. :
[419]-267-(...) ........ bul-Aliy demi dir: “Pey mb rinizin misi o lu –
bn Abbas – r vay t etmi dir ki, Pey mb r bel buyurmu dur: “M n göy-
qalxd m gec mran o lu Musan n yan na g ldim. Qarabu day ,
hündürboylu v dolub nli bir adam idi, lap nu q bil sinin ki il ri
kimi. M ry m o lu san da gördüm. Ortaboylu, alyanaq, a niz v nazik
saçl bir adam idi”.
sulullaha C nn min göz tçisi Malik, bir d D ccal göst rildi. Bir
çox lam tl r içind Allah bunlar da ona göst rmi dir”.
“El is n onunla görü yin übh etm ”.1
tad bu ay ni t fsir edib demi dir: “Pey mb r , h qiq n d , Musa
aleyhiss lamla görü mü dür”.
: : ( )- [ ]
: (( )) :
)) :- -
)) : . : (( )) : ((
.((
. :
[420]-268-(166) ........ bn Abbas demi dir: “(Bir d ) Pey mb r z-
q vadisin g ldi v : “Bu, hans vadidir?”– dey soru du. (Ona): “Bu, zr q
2
vadisidir”– dedil r. Pey mb r buyurdu: “M n sanki Musan n , gur s si il

Allaha t lbiy dey k t
3 na endiyini görür m”. Sonra Pey mb r
1 “ s-S cd ” sur si, 23.

2 M kk n bir mil (1920 m) aral da, c k ndinin arxas nda yerl n bir vadidir.
3 slind , t lbiy h cc m rasimind uca s sl t krar-t krar deyil n duad r.
bc si:
(( ))
Transkripsiyas : [L bbeyk llahumm l bbeyk, l bbeyk l riyk l l bbeyk, inn l-
md v n-ni'm , l v l-mulk , l riyk l k].
rcüm si: “Hüzurundayam, Allah m, hüzurundayam! Hüzurundayam, S nin rikin yox-
dur, hüzurundayam! H md S dir, nem t v mülk S m xsusdur, S nin rikin yoxdur!”
249
a1 keçidin g ldi v : “Bu, hans keçiddir?”– dey soru du. (Ona): “Bu,
a keçididir”– dedil r. Pey mb r buyurdu: “M n sanki Yunus ibn M t-
tan , tli-canl , q rm bir di i d nin üstünd , ynind yundan bir cübb
oldu u halda görür m. D sinin ovsar xulb ndir. Özü d t lbiy deyir”.
bn H nb l öz r vay tind demi dir: “Hu eym demi dir: “Pey mb r
xulb dedikd lifi2 n rd tutmu dur”.
: (...)- [ ]
: (( )) : :
- - )) :
)) : : ((
)) : . : ((
.((
[421]-269-(...) ........ bn Abbas demi dir: “Biz Pey mb rl b rab r

kk n M din yola dü dük v g lib bir vadiy çatd q. Pey mb r :
“Bu, hans vadidir?”– dey soru du. (S hab r ona): “Bu, zr q vadisidir”–
dedil r. Pey mb r buyurdu: “M n sanki Musan n , iki barma qu-
laqlar na qoymu , özü d gur s si il Allaha t lbiy dey k bu vadid n keç-
diyini görür m”.
(Burada Pey mb r onun r ngind n v saçlar ndan b zi eyl r zikr et-
mi , lakin ravil rd n biri – Davud bunu yadda saxlamam r.)
bn Abbas dedi:) “Sonra biz yolumuza davam etdik. N hay t, g lib bir
da keçidin çatd q. Pey mb r : “Bu, hans keçiddir?”– dey soru du.
(Ona): “Bu, H a, yaxud Lift keçididir”– dedil r. Pey mb r buyurdu:
“M n sanki Yunusu q rm di i d nin üstünd , ynind yundan bir cübb
oldu u halda görür m. D sinin ovsar lifd n, xulb ndir. Özü d t lbiy
dey k vadid n keçir”.
: : (...)- [ ]
: :
1 Bu, ama v M din ged n yolun üstünd , Cöhf nin yax nl nda yerl n bir da r.
2 Xurma a ac n, pamb n, baraman n v s. inc saçaqlar , ipliyi.
250
man kitab
)) :
.((
[422]-270-(...) ........ Mücahid demi dir: “(Bir d ) biz bn Abbas n yan n-

da ik n oradak lar D ccaldan dan lar. (Onlardan) birisi: “Onun iki gözü
aras nda “kafir” yaz lm r”– dedi. bn Abbas dedi: “M n Pey mb rin bel
dediyini e itm mi m. F t o bel buyurmu dur: “ brahim g linc , ( r
onu görm k ist yirsinizs ,) dostunuza bax n. Musaya g ldikd is , o, qarabu -
1
day , dolub nli bir adam idi, xurma lifind n hörülmü ipl ovsarlanm q r-
d nin üstünd oturmu du v m n sanki onun t lbiy dey k vadiy
endiyini görür m”.
: : : ( )- [ ]
)) :
[ ]
- - - [ ]
.(( -
.(( )) :
[423]-271-(167) ........ Cabir r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “Pey-
mb rl r m göst rildi. Baxd m ki, Musa nu q bil sinin ki il ri kimi
dolub nlidir. M ry m o lu san da gördüm. Baxd m ki, o, ham dan çox
Urva ibn M suda ox ay r. brahimi d gördüm. Ona n çox ox ayan is
dostunuzdur. (Burada Pey mb r özünü n rd tuturdu.) C braili d
gördüm. Ona n çox ox ayan is Dihy dir ”.
2
bn Rumhun r vay tind : “Dihy ibn X lif ”– deyilir.
: - ( )- [ ]
: : : :
- - - )) : :
- - -
1 Burada Pey mb r özünü n rd tutur.

2 Dihy ibn X lif l-K lbi Pey mb rin s hab rind ndir.
251
)) : - - ((
: :- -
.(( - - :

dir: “M n sra gec sind Musaya rast g ldim. (Pey mb r onu bel v sf
etdi;) Baxd m ki, Musa nu q bil sinin ki il ri kimi qarabu day , hündür-
boylu, dolub nli, düzsaçl bir adamd r. saya da rast g ldim. (Pey mb r
onu v sf edib dedi;) sa ortaboylu, sanki hamamdan ç xm adam kimi q rm -
yanaq idi. brahim d rast g ldim. Övladlar içind ona n çox ox ayan
m. Sonra m iki qab g tirdil r; birind süd, dig rind is rab var idi.
Sonra da m dedil r: “Hans ist yirs ns , götür”. M n südü götürüb içdim.
Onda m : “S n fitr hiday t olundun, (yaxud fitr tin uy un seçim etdin).
r rab seçs ydin, ümm tin az nl a dü rdi”.1
-( )
75-ci f sil. M ry m o lu M sihin2 v
yalanç M sihin3 zikr olunmas
: ( )- [ ]
)) :
1 5240-c h dis bax.

2 M sih sözü bc «m »( ) felind n g lmi feli sif tdir. Bu da m sh etm k
dem kdir. sa aleyhiss lam n n üçün M sih adland lmas bar bn Abbas bel demi dir:
“Çünki m sh etdiyi (y ni lini b nin sürtdüyü) el bir x st olmam r ki, sa almas n”. Uca
Allah onun bar sind bel buyurur: “Allah dey kdir: “Ey M ry m o lu sa! S v anana
olan nem timi xat rla! O zaman s ni müq dd s ruhla qüvv tl ndirmi dim. S n h m be ik-
ik n, h m d yetkin ça nda insanlarla dan rd n. S yazma , hikm ti, Tövrat v n-
cili öyr tmi dim. S n M nim izniml palç qdan qu a b nz r bir ey düz ldib ona üfürür-
dün, o da M nim izniml qu olurdu. S n M nim izniml anadang lm koru v cüzam x s-
liyin tutulan sa ald r v M nim izniml ölül ri dirildirdin...” (“ l-Maid ” sur si, 110).
3 H rç nd lü ti m nada M sih sözü m sh etm k m nas ifad edir, lakin sa aleyhis-
lamdan f rqli olaraq D ccal n M sih adland lmas n ba qa s bl ri vard r. Aliml r onun
gözl rind n birinin sürtülmü oldu una, yaxud bir gözünün kor oldu una, yaxud da dünya-
n h r yerini g zib-dola na gör M sih adland ld söyl mi r.
252
man kitab
- -
:
.(( :
[425]-273-(169) ........ Abdullah ibn Öm r r vay t edir ki, Pey mb r
demi dir: “M n keç n gec K nin yan nda qarayan z bir adam gördüm. (Bu
adam) qarayan z adamlar n n göz li idi. Onun uzun saçlar var idi. (Bu,)
gördüyüm saçlar n n göz li idi. O, saçlar daram . Onun saçlar ndan su
dam rd . O, ll rini iki n rin üstün , (yaxud iki ki inin çiynin ) qoymu hal-
da K ni t vaf1 edirdi. M n soru dum: “Bu kimdir?” Dedil r: “Bu, M ry m
lu M sihdir!” Sonra q fild n buruqsaç v sa gözü kor – sanki domba üzüm
si kimi olan birisin rast g ldim. (Oradak lardan): “Bu kimdir?”– dey
soru dum. Dedil r: “Bu, M sih D ccald r!”2
: (...)- [ ]
: :
.(( )) :
)) : :
: :
:
.(( :
[426]-274-(...) ........ Abdullah ibn Öm r demi dir: “Bir gün Pey mb r

camaat aras nda M sih D ccal yad edib dedi: “Uca v Ulu Allah kor deyildir.
sih D ccal n is sa gözü kordur. Onun gözü sanki salx ndan k nara
xm iri üzüm d si kimi dombad r”.
1 K
nin traf na dolanmaq. Bu ayin Qara da dan ba lan r v orada da qurtar r, yeddi
dair n ibar t olur.
2 Qaz yad demi dir: “Pey mb r D ccal n K nin traf nda t vaf etdiyini yuxuda
görmü dür. Bu, sonrak h disl rd Pey mb rin : “M n yuxuda ik n K ni t vaf etdiyimi
gördüm” sözünd öz t sdiqini tapm r. H qiq td is M sih D ccal M kk v M din
daxil ola bilm k” (7356-c v 7361-ci h disl bax.)
253
(Pey mb r ) buyurdu: “M n keç n gec K nin yan nda yatark n yu-

xuda qarayan z bir adam gördüm. (Bu adam) qarayan z adamlar n n göz li
idi. Saçlar kür yinin aras na dü ürdü, h m d daranm idi, ba ndan da su
dam rd . Özü d iki ki inin aras nda, ll rini onlar n çiynin qoymu halda
ni t vaf edirdi. Soru dum: “Bu kimdir?” Dedil r: “Bu, M ry m o lu
sihdir!” Sonra m n onun arxas nda saçlar h dd n ziyad buruq, sa gözü
kor olan, daha çox bn Q 1 b nz n, ll rini d iki ki inin çiynin qoy-
mu halda K ni t vaf ed n birisini gördüm. Soru dum: “Bu kimdir?” De-
dil r: “Bu, M sih D ccald r!”
: : (...)- [ ]
- - )) :
: - - : :
: :
.((
[427]-275-(...) ........ bn Öm r r vay t edir ki, Pey mb r demi dir:

“M n K nin yan nda qarayan z, saçlar düz olan, ll rini iki n rin çiynin
qoymu , ba ndan da su tökül n (yaxud ba ndan su daman) bir adam gör-
düm. Soru dum: “Bu kimdir?” Dedil r: “Bu, M ry m o lu sad r, yaxud M r-
m o lu M sihdir!”
(Ravi demi dir: “Bunlardan hans söyl diyini bilmir m”– dedi”.)
(Pey mb r davam edib) dedi: Sonra m n onun arxas nda q rm rili,
buruqsaç, sa gözü kor olan v daha çox bn Q b nz n birisini gör-
düm. Soru dum: “Bu kimdir?” Dedil r: “M sih D ccald r!”
: ( )- [ ]
)) :
.((
[428]-276-(170) ........ Cabir ibn Abdullah r vay t edir ki, Pey mb r

demi dir: “Qurey lil r (gec s rim haqq nda dedikl rimi) t kzib etdikd m n
1 bn Q n Xuza q bil sind n olmu v h slam g lm mi n vv l v fat etmi dir.

254
man kitab
(gedib) Hicrd 1 durdum. (Bu vaxt) Allah Beytul-M qdisi m göst rdi. M n
Beytul-M qdis baxaraq onun lam tl rini qurey lil bildirdim”.
: : ( )- [ ]
)) : :
-
: : -
.(( : :
[429]-277-(171) ........ bn Öm r demi dir: “M n Pey mb rin bel
dediyini e itmi m: “M n yuxuda ik n K ni t vaf etdiyimi gördüm. Bird n
qarayan z, saçlar düz olan bir adama rast g ldim. (Bu adam) iki ki inin ara-
nda gedirdi, ba ndan da su dam rd , (yaxud ba ndan su ax rd ). Soru dum:
“Bu kimdir?” Dedil r: “Bu, M ry min o ludur!” Sonra dönüb qar mda q r-
rili, cüss li, buruqsaç, sa gözü kor – sanki salx ndan k nara ç xm iri
üzüm d si kimi (dombagöz) birisini gördüm. Soru dum: “Bu kimdir?” Dedi-
r: “D ccald r!” nsanlar aras nda ona n çox b nz ni is ibn Q ndir”.
: : ( )- [ ]
: :
))
:- -
- -
- –
- -
.(( ! :
dir: “M n Hicrd ik n qurey lil r m nd n gec s yah tim bar sind soru -
dular. Onlar m nd n Beytul-M qdis dair el eyl r soru dular ki, m n bun-
lar yad mda saxlamam m. V o q r s ld m ki, heç vaxt bu q r s l-
mam m. El bu vaxt Allah Beytul-M qdisi m göst rdi v m n ona bax b
qurey lil rin verdiyi h r bir sual cavabland rd m. M n orada özümü pey-
1 416-c h disin qeydl rin bax.

255
mb rl rd n ibar t bir toplum içind gördüm. Baxd m ki, Musa ayaqüst

durub namaz q r. O, saçlar düz, nu q bil sinin ki il rin b nz r bir ki i
idi. H mçinin M ry m o lu san n ayaqüst durub namaz q ld gör-
düm. nsanlardan ona n çox ox ayan Urva ibn M sud s-S fidir. b-
rahimin d ayaqüst durub namaz q ld gördüm. nsanlardan ona n
çox b nz ni is dostunuzdur. (Burada Pey mb r özünü n rd tuturdu.)
Sonra namaz n vaxt yeti di v m n onlara namaz q ld rd m. Namaz bitir-
dikd bir n r (m ni s sl yib) dedi: “Ey Muh mm d! Bu, C nn m odunun
sahibi – Malikdir. Ona salam ver!” M n ona t f dönüb (salam verm k ist -
1
dikd , o m ni qabaqlad ), birinci o m salam verdi”.
-( )
76-c f sil. Sidr tul-Munt han n2 zikr olunmas
: : : ( )- [ ]
: - -
: :
Zn m l k j[ : -
: : . :
. - -
[431]-279-(173) ........ Abdullah (ibn M sud) demi dir: “Pey mb r sra
gec sind (göy ) qald ld zaman son h dd ki Sidr a ac n yan na q r
apar ld . Bu (a ac) alt nc s madad r. Yerd n yüks ldil n h r n varsa, ancaq
oraya q r gedib çata bilir v (h r ey) oradan götürülür. Üst t find n en-
diril n h r n varsa, orada dayan r v oradan götürülür”.
(Allah) buyurur: “O zaman Sidr a ac bürüy n bürümü dü”.3 (Y ni)
ldan p rvan r (v ba qa bu kimi göz ox ayan eyl r).
1 Burada "sahibi" deyildikd göz tçisi q sd edilir. Uca Allah buyurur: “Günahkarlar n-
m göz tçisini ça b dey kl r: “Ey Malik! Qoy R bbin can al b qurtars n!” O is
cavab nda bel dey k: “Siz burada di qalacaqs z!” (“ z-Zuxruf” sur si, 77).
3 “ n-N cm” sur si, 16.

256
man kitab
(Abdullah davam edib) dedi: “Orada Pey mb üç ey verilmi di: ona

be namaz b edilmi ,1 l-B sur sinin son ay ri verilmi 2 v bir d
ümm tind n Allaha heç bir eyi rik qo madan öl n kims r üçün sahibini
lak ed k böyük günahlar n ba lanmas v d edilmi dir3”.
Z ` _ ^ ][ : -( )
77-ci f sil. zz tli v Qüdr tli Allah n: “Onu bir daha öz sur tind
en rk n gördü”4 sözünün m nas v bir d :“Pey mb r sra
gec sind R bbini görübmü?” (sual n cavab )
: : ( )- [ ]
ZJ I H G F[ : :
1 Y ni be vaxt namaz q lmaq vacib buyurulmu dur.

2 Uca Allah buyurur: “Pey mb r öz R bbind n ona nazil edil iman g tirdi, mömin-
r d iman g tirdil r. Ham Allaha, Onun m kl rin , kitablar na v elçil rin iman g -
tirdil r. Onlar dedil r: “Biz Onun elçil ri aras nda f rq qoymuruq!” Onlar dedil r: “E itdik
ita t etdik! Ey R bbimiz! S nd n ba lanma dil yirik, dönü d yaln z S dir!” Allah
r k si yaln z onun qüvv si çatd q r mük ll f ed r. H r k sin qazand xeyir yaln z
onun özün , qazand r d yaln z öz leyhin dir. “Ey R bbimiz, unutsaq v ya x ta ets k
bizi c zaland rma! Ey R bbimiz, bizd n vv lkil yükl diyin kimi, biz d a r yük yük-
! Ey R bbimiz, gücümüz çatmayan eyi da ma a bizi vadar etm ! Bizi fv et, bizi
ba la v biz r hm et! S n bizim Himay dar zsan! Kafirl ri m lub etm kd biz yar-
m et!” (“ l-B ” sur si, 285-286).
Burada “ l-B sur sinin son ay ri verilmi ” deyildikd ay rd ki dual n q bul olun-
mas n rd tutulur. 329 v 330 sayl h disl bax. Qeyd etm k laz md r ki, bu iki ay Pey-
mb r meracda ik n yox, yerd ik n nazil olmu dur. bn Abbas demi dir: “Bir d biz
Pey mb rin yan nda oturmu duq. C brail d onun yan nda idi. Bird n Pey mb r
ba n üstünd x lt s si e itdi. C brail göy bax b dedi: “Bu, göyün qap lar idi, aç ld ! Bu
gün k o, heç vaxt aç lmam ”. Oradan yer bir m k endi. Bu m k indiy k heç vaxt
yer enm mi di. M k Pey mb salam verdikd n sonra dedi: “S veril n v s nd n
vv l heç bir pey mb verilm mi bu iki nura sevin! Bu, “ l-Fatih ” sur si, bir d “ l-B ”
sur sinin son ay ridir” (“S hih Muslim”, 1913).
3 Burada “böyük günahlar n ba lanmas v d edilmi dir” deyildikd tövhid- hlind n
olan böyük günah sahibinin di olaraq C nn m odunda qalmayaca , n vaxtsa oradan
b C nn daxil olaca n rd tutulur. Bel ki, günahkarlar Qiyam t günü Allah n ist yi
ald nda olacaqlar. st r, onlar ba lar, ist rs d , onlara zab ver r.
4 “ n-N cm” sur si, 13.
257
. : :
[432]-280-(174) ........ eybani demi dir: “M n Zir ibn Hubey n, zz tli
Qüdr tli Allah n: “O, iki yay uzunlu unda, h tta ondan da yax n m sa-
idi”1 sözünün (t fsirini) soru dum. Dedi: “Abdullah ibn M sud m
Pey mb rin C braili (öz sur tind ) gördüyünü, onun alt yüz qanad 2 ol-
du unu x r vermi dir”.
: (...)- [ ]
. : ZV U T S R[ :
[433]-281-(...) ........ Abdullah (ibn M sud Allah n): “Pey mb rin q lbi,
gördüyünü yalan saymad ”3 (ay sinin izah nda) demi dir: “Pey mb r C b-
raili gördü, onun alt yüz qanad var idi”.
: : (...)- [ ]
Z{ z y x w v [ :
[434]-282-(...) ........ Abdullah (ibn M sud Allah n): “O, öz R bbinin n

böyük d lill rind n zisini gördü” (ay sinin t fsirind ) demi dir: “Pey-
4
mb r C braili öz sur tind gördü, onun alt yüz qanad var idi”.
: ( )- [ ]
. Z` _ ^ ][ :
[435]-283-(175) ........ bu Hureyr (Allah n): “Onu bir daha öz sur -

tind en rk n gördü” (ay sinin t fsirind ) demi dir: “(Pey mb r ) C b-
5
raili görmü dür”.
1 “ n-N cm” sur si, 9.

2 M kl r öz xilq tl rin gör bir-biril rind n f rql nirl r. B zil rinin iki, b zil rinin üç,
zil rinin dörd, b zil rinin d daha çox qanadlar olur. Uca Allah buyurur: “Göyl ri v yeri
Yaradan, m kl ri iki, üç v dörd qanadl elçil r ed n Allaha h md olsun!” (“Fatir” sur si, 1).
3 “ n-N cm” sur si, 11.
4 “ n-N cm” sur si, 18.
5 “ n-N cm” sur si, 13.

258
man kitab
: ( )- [ ]
. :
[436]-284-(176) ........ bn Abbas demi dir: “Pey mb r Onu q lbi il
görmü dür”.
: - (...)- [ ]
: :-
. Z` _ ^ ] [ ZV U T S R [
[437]-285-(...) ........ bn Abbas (Allah n): “Pey mb rin q lbi gördüyü-

nü yalan saymad ”, “Onu bir daha öz sur tind en rk n gördü”1 (ay rinin
fsirind ) demi dir: “Pey mb r Onu q lbi il iki d görmü dür”.
: : (...)- [ ]
.
[438]-286-(...) ........ (Bu h disi) biz bu B kr ibn bu eyb H fs ibn i-
yasdan, o da Am n, o da bu C hm n bu isnadla r vay t etmi dir.
: ( )- [ ]
! : :
: : :
[ : ! :
)) : : Z [Z
[ : : ((
[ : Z
: Z
[ :
[ : : Z
.Z
1 “ n-N cm” sur si, 11 v 13.

259
[439]-287-(177) ........ M sruq bel r vay t etmi dir: “M n Ai nin yan nda
söyk nmi v ziyy td ik n o (m ): “Ey bu Ai ! Üç ey vard r ki, h r kim
bunlardan birini dilin g tirs , Allaha böyük iftira yaxm olar”– dedi. M n:
“N dir onlar?”– dey soru dum. Dedi: “H r kim Muh mm din öz R bbini
gördüyünü iddia ets , Allaha böyük iftira yaxm olar”. M n söyk ndiyim yer-
n qalx b oturdum v dedim: “Ey möminl rin anas !1 Birhovur dayan, t s-
! M r zz tli v Qüdr tli Allah: “O, onu ayd n üfüqd görmü dür”2 “O,
onu bir daha en rk n gördü”3– dey buyurmay bm ?” Ai dedi: “M n bu üm-
tin Pey mb rd n bu haqda soru an kims rin birincisiy m. O (m nim
sual ma) bel cavab vermi dir: “O, C braildir. M n bu iki k n ba qa heç
vaxt onu x lq edildiyi sur tind görm mi m. Onu s madan en rk n gördüm.
Xilq tinin böyüklüyü göyl yerin aras tutmu du”.
Ai dedi: “M r s n Allah n: “Gözl r Onu d rk etmir. O is gözl ri
rk edir. O, L tifdir, r eyd n X rdard r”,4– dey buyurdu unu, habel
Onun: “Allah insanla ancaq v hyl v ya p rd arxas ndan dan r, yaxud
bir elçi gönd rir v o da Allah n izini il Onun ist diyini v hy edir. H qiq -
n, O, Ucad r, Müdrikdir”5– dey buyurdu unu e itm mis n?”
Ai dedi: “H r kim R sulullah n Allah n Kitab ndan bir ey gizl tdiyini
iddia ets , Allaha böyük iftira yaxm olar. Allah buyurur: “Ey r sul! R bbin-
ns nazil edil ni t bli et! Bel etm n, Onun risal tini (s tap rd
elçilik v zif sini) yerin yetirmi olmazsan...”6.
Ai dedi: “H r kim sabah n ba ver yini x r verm qadir oldu unu
iddia ets , Allaha böyük iftira yaxm olar. Allah buyurur: “De: “Allahdan ba qa
göyl rd v yerd olanlar n heç biri qeybi bilm z...”7
: : (...)- [ ]
: :
1 Uca Allah buyurur: “Pey mb r möminl onlar n özl rind n daha yax nd r. Zövc -
ri is möminl rin analar r...” (“ l- hzab” sur si, 6).
2 “ t-T kvir” sur si, 23.
3 “ n-N cm” sur si, 13.
4 “ l- nam” sur si, 103.
5 “ ura” sur si, 51.

6 “ l-Maid ” sur si, 67.
7 “ n-N ml” sur si, 65.

260
man kitab
M L K J I H G F E D C B A @ ? > = < ;[
Z TS R Q P O N
[440]-288-(...) ........ Davud (h disi) bu isnadla bn Uleyy nin h disin b nz r

vay t etmi v (r vay tin bunu) lav etmi dir: Ai dedi: “ r Muh m-
d ona nazil olmu (Kitabdan) n is gizl ts ydi, bu ay ni gizl rdi: “Bir
zaman Allah n nem t verdiyi v s nin özünün nem t verdiyin Zeyd : “Zöv-
ni öz yan nda saxla, Allahdan qorx!”– deyirdin. Allah n a kar ed yi e-
yi ür yind gizli saxlay r v insanlardan ç kinirdin. Halbuki, slind , qorx-
mal oldu un m hz Allahd r...”1
: : : (...)- [ ]
! : :
.
[441]-289-(...) ........ M sruq demi dir: “M n Ai n: “Muh mm d R b-

bini görübmü?”– dey soru dum”. (Ai ): “Subhan llah! Bu dediyin sözd n
tükl rim biz-biz oldu...”– dedi v h disi ax ra kimi tamamlad . Lakin Davu-
dun r vay t etdiyi h dis daha tamam v daha uzundur.
: : (...)- [ ]
Z P O N M L J I H G F D C B[ : : :
:
.
[442]-290-(...) ........ M sruq demi dir: “M n Ai n: “Uca Allah n: “Sonra

Muh mm yax nla b a endi. O, iki yay uzunlu unda, h tta ondan da
yax n m saf idi. Sonra Allah Öz quluna v hy ed yini v hy etdi”2 söz-
ri n i ar dir?”– dey soru dum. Dedi: “Bu, C braildir . C brail onun ya-
na ki i qiyaf sind g rdi. Bu d is onun yan na sl sur tind – öz sur -
tind g lmi v göy üzünü tutmu du”.

2 “ n-N cm” sur si, 8-10.
261
(( )) : (( )) : -( )
78-ci f sil. Pey mb rin : “O, bir nurdur, onu nec gör
bil m?!” v “bir nur gördüm” sözl ri haqq nda
: ( )- [ ]
.(( )) : : :
[443]-291-(178) ........ bu Z rr demi dir: “M n Pey mb rd n soru -
dum: “R bbini görmüs nmi?” Dedi: “O, bir nurdur, onu nec gör bil m?!”
: : : (...)- [ ]
: : : :
: : :
.(( )) :
[444]-292-(...) ........ Abdullah ibn qiq bel r vay t etmi dir: “M n bu

rr dedim: “ r R sulullah görs ydim, ondan soru ard m”. Dedi: “N
haqda soru ard n?” Soru ard m ki: “R bbini gördünmü?” ( bu Z rr) dedi: “M n
(bu haqda ondan) soru dum, o da: “Bir nur gördüm”– dey cavab verdi”.
)) : (( )) : -( )
((
79-cu f sil. Pey mb rin : “Allah yatm r” v “Onun hicab
nurdur. r onu açsayd , Üzünün subuhat 1 Gözünün hat etdiyi
bütün m xluqat yand b-yaxard ” sözl ri haqq nda
: : ( )- [ ]
:
1 Lü ti m nada subuhat – nur, t, göz llik v gülcamal m nalar ifad edir. (“Lisan
l-Arab”, 2/470; “ n-Nihay ”, 2/833; “ s-Sihah”, 2/395). Subuhat sözünün m nas b lli olsa da,
Allah n Üzünün subuhat n nec liyi Onun Özünd n ba qa, heç k m lum deyildir. Uca
Allah buyurur: “Onun heç bir b nz ri yoxdur. O, E id ndir, Gör ndir” (“ ura” sur si, 11).
262
man kitab
)) :
- -
.((
. :
[445]-293-(179) ........ bu Musa demi dir: “(Bir d ) Pey mb r bi-
zim aram zda aya a qalxd v bu be k lm ni söyl di: “Allah yatm r, yat-
maq Ona yara maz.1 O, dal t (t zisini) alçald r v yüks ldir. 2 Gündüzün
lind n önc gec nin li, gec nin lind n önc gündüzün li Onun
yan na yüks lir.3 Onun hicab nurdur. ( bu B krin r vay tind : “oddur” de-
yilir). r onu açsayd , Üzünün subuhat Gözünün hat etdiyi bütün m x-
luqat yand b-yaxard ”.
bu B kr, Am n n ql etdiyi h disind : “biz r vay t etmi dir”– dem -
mi dir.
: : (...)- [ ]
. (( ))
[446]-294-(...) ........ C rir (h disi) Am n bu isnadla bel r vay t et-

mi dir: “Pey mb r bizim aram zda aya a qalx b bu dörd k lm ni söy-
di...” Bel , (ravi bu h disi) bu Müaviy nin h disin b nz r r vay t et-
mi dir. (Bu r vay td ) o: “m xluqat ” sözünü zikr etm mi , f t: “Onun
hicab nurdur”– demi dir.
: : (...)- [ ]
)) : :
.((
1 “Allah, Ondan ba qa ibad layiq olan m bud yoxdur, di Ya ayand r, bütün ya-
ratd qlar n Q yyumudur. Onu n mürgü, n d yuxu tutar...” (“ l-B ” sur si, 255).
2 “Biz Qiyam t günü dal t t zil ri il haqq-hesab ç yik. Heç kim h r hans bir
eyd dal tsizlik edilm kdir. Görülmü i bir xardal d si mislind olsa bel , onu g -
tirib ziy qoyaca q. Biz haqq ara rma a b s ed rik” (“ l- nbiya” sur si, 47).
3 “Göz l söz Ona t f yüks lir v onu ucaldan yax ldir” (“Fatir” sur si, 10); “M -
kl r v Ruh brail Ona do ru, say lli min il b rab r bir gün rzind qalx rlar” (“ l-
aric” sur si, 4).
263
[447]-295-(...) ........ bu Musa demi dir: “Pey mb r bizim aram zda

aya a qalx b bu dörd (k lm ni) söyl di: “Allah yatm r, yatmaq Ona yara maz.
O, dal t (t zisini) h m alçald r, h m d yüks ldir. Gündüzün li gec
vaxt , gec nin li is gündüz vaxt Onun yan na yüks lir”.
-( )
80-ci f sil. Möminl rin axir td özl rinin R bbi
subhan hu v t al ni görm rinin isbat
( )- [ ]
: : - -
)) :
.((
[448]-296-(180) ........ Abdullah ibn Qeys r vay t edir ki, Pey mb r
demi dir: “ ki c nn t vard r ki, bunlar n qablar v içind ki yalar gümü -
ndir. (Ba qa) iki c nn t d vard r ki, bunlar n qablar v içind ki yalar
ldand r. dn c nn tinin sakinl ri il onlar n R bbi aras nda Onun Üzün-
ki Kibriya örtüyünd n1 ba qa bir ey olmayacaqd r”.
: : ( )- [ ]
)) :
: :
.(([ ] :
[449]-297-(181) ........ Suheyb r vay t edir ki, Pey mb r demi dir:

“C nn t hli C nn daxil oldu u zaman Allah T bar v T al bel buyu-
racaq: “ st yirsinizmi siz n is art m?” Onlar dey kl r: “S n bizim üzü-
müzü a etm dinmi?! Bizi at n qurtar b C nn daxil etm dinmi?!” Bu-
1 Bundan sonrak h disd keç n “Bunun ard ndan Allah hicab qald racaq” sözü, habel
450, 451, 454 v 455 sayl h disl r bu h disi aç qlay r v möminl rin Qiyam t günü Allah gör -
kl rini sübuta yetirir.
264
man kitab
nun ard ndan Allah hicab qald racaq.1 Art q onlara özl rinin zz tli v Qüd-
tli R bbin baxmaqdan daha ziz bir ey verilm mi dir”.
: (...)- [ ]
.Z&% $ # "[ : :
[450]-298-(...) ........ Biz bu B kr ibn bu eyb bel r vay t etmi dir. (Bu
disi) Yezid ibn Harun, H mmad ibn S n bu isnadla biz r vay t et-
mi v bunu lav etmi dir: “Sonra bu ay ni oxudu: “Yax i gör nl r üçün n
yax v bundan da üstünü vard r2”3
-( )
81-ci f sil. (Allah ) görm yin yolunu öyr nm k
: : ( )- [ ]
! : :
)) : ! : [ ] :
)) : [! ] : ((
:
: : [ ]
: [ ]
:
1 Bu, yaln z möminl m xsusdur. Kafirl r is Allah gör bilm kl r. Uca Allah bu
xüsusda buyurur: “Xeyr, h min gün onlarla R bbi aras na p rd ç kil k! Sonra onlar
nn gir kl r v onlara deyil k: “Budur sizin yalan hesab etdiyiniz nn m!”
(“ l-Mutaffifin” sur si, 15);
2 Ay ki “ n yax ” sözü – C nn t, “ bundan da üstünü vard r” sözü – Allah n Üzü-
baxmaq kimi t fsir edilmi dir. Y ni lisaleh möminl C nn t v bundan lav Allah
görm k n sib olacaq. (“T fsir t-T ri”, 15/62; “T fsir l-Qurtubi”, 8/330; “T fsir bn K sir”,
2/504-505; “T fsir l-B vi”, 4/130; “ d-Dur l-M nsur”, 4/356; “F th l-Q dir”, 2/636; “T fsir
s-S di”, 1/362; “ dva l-B yan”, 1/489; “ ys r t-T fasir”, 2/466).
3 “Yunus” sur si, 26.
265
! :
)) : ! : ((
- -
: - -
- -
! :
: ! :
: . ! :
-! : !
: ! : -
! :
! :
! :
: :
.(( :
. :
! : (( )) : :
: .(( )) : :
.(( )) :
. :
[451]-299-(182) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, (bir d ) camaat Pey-
mb rd n soru du: “Ya R sulullah! Biz Qiyam t günü R bbimizi gör -
266
man kitab
yikmi?” Pey mb r dedi: “M r siz buludla örtülm mi on dörd gec lik

ay (görm k üçün basabas sal b) bir-biriniz ziyy t verirsiniz?!” Onlar: “Xeyr,
ya R sulullah!”– dey cavab verdil r. (Pey mb r yen ) buyurdu: “M r
siz buludla örtülm mi gün i (görm k üçün) bir-biriniz ziyy t verirsi-
niz?!” Onlar: “Xeyr, (ya R sulullah)!”– dey cavab verdil r. (Pey mb r )
buyurdu: “R bbinizi d bel 1 gör ksiniz.2 Qiyam t günü Allah insanlar
(m ) toplayacaq v bel buyuracaq: “Kim n ibad t edirdis , qoy
onun ard nca getsin!” Bel likl , gün ibad t ed nl r gün in, aya ibad t
ed nl r ay n, ta utlara ibad t ed nl r d ta utlar n ard nca (gedib C
3 nn -
) dü k. Ax rda bu ümm t, içind olan münafiql ril birlikd qalacaq-
4
r. Sonra Allah (T bar v T al ) onlar n yan na vv lc tan qlar ndan

ba qa sur td g k v : “M n sizin R bbiniz m!”– dey buyuracaq. Onlar
(Allah tan mad qlar na gör ) dey kl r: “S nd n Allaha s q! R bbimiz
k bura bizim yerimizdir, (bu yerd n ayr lmayaca q). R bbimiz g -
nd biz Onu tan yaca q”. Bu s r Allah T al onlar n yan na tan qlar
sur td g lib: “M n sizin R bbiniz m!”– dey buyuracaq. Onlar da: “S n bi-
zim R bbimizs n!”– dey k v Ona tabe olacaqlar. (Bundan sonra) C n-
min üz rind körpü5 qurulacaq v ümm ti il birlikd bu körpüd n keç n
elçil rin birincisi m n olaca am. O gün elçil rd n ba qa heç k s dan a bil-
k.6 Elçil rin o günkü dualar is : “Allah m, xilas et, xilas et!” olacaq.
nn md sadan7 tikanlar na b nz r qarmaqlar vard r. Siz sadan tikanlar
1 Y ni heç bir ç tinlik ç km n, m qq u ramadan.

2 Quran ay rin v s hih h disl , üst lik s hab rin v onlar n yolunu tutub ged n
haqq- hlinin yekdil fikrin sas n möninl r Qiyam t günü Allah gör kl r. Lakin Möt zilil r
X varicl r ba da olmaqla bid t hlinin ks riyy ti bunun mümkünlüyünü inkar etmi r.
3 Ta ut sözü a dak m nalarda i nir:
(a) Uca Allahla yana ilahil diril n v ibad t olunan h r hans bir m xluq;
(b) Allah n haram buyurduqlar na m l qoymayan günahkar;
(c) eytan v iblis;
(ç) cadug rl r v bax lar;
(d) insanlar aldadan v Allah n ri tin zidd olan qanunlar q bul ed n kafirl r;
(e) büt yerl diril n m d.
4 Burada ümm t deyildikd h m Muh mm d s llallahu aleyhi v s ll min, h m d ondan
vv lki pey mb rl rin ümm tl rind n t kAllahl q bul etmi tövhid- hli n rd tutulur.
5 T rcüm buna Sirat, q l körpüsü deyilir.
6 Uca Allah buyurur: “Ruh brailin v m kl rin s f-s f duraca gün, M rh tli
Allah n izin verdiyi kims rd n v do ru söz dey nl rd n ba qa, heç k s dan maya-
caq” (“ n-N ” sur si, 38).
7 Dad irin tikanl bitki.
267
görmüsünüzmü?” (S hab r): “B li, ya R sulullah!”– dedil r. (Pey mb r )

buyurdu: “Bu qarmaqlar sadan tikanlar na b nz yirl r, lakin Allahdan ba qa
heç k s onlar n n q r böyük oldu unu bilmir. Onlar insanlar (pis) l-
rin gör tutacaqlar. Onlardan kimisi lin gör m hv olacaq, kimisi d
didik-didik edil k, lakin ax rda xilas olacaq. N hay t, Allah Öz qullar ara-
nda mühakim sini bitirdiyi v C nn vasil olanlardan dil diyin m r-
t göst rm k ist diyi zaman m kl , “l ilah ill llah” dey nl rd n –
Uca Allah n m rh t etm k ist diyi kims rd n – Allaha heç bir eyi rik
qo mam k sl ri (oradan) ç xarma mr ed k. M kl r onlar at in için-
(üzl rind ki) s cd ni an sind n tan yacaqlar. Od, Ad m övlad n vücu-
dunu – s cd yerl ri1 istisna olmaqla – ba dan-aya a yand b-yaxacaq. (Çün-
ki) Allah C nn m oduna s cd izl rini yand b-yaxma haram etmi dir.
Bel likl , onlar sümükl rin q r yanm halda C nn m odundan ç xar -
lacaqlar. Bundan sonra onlar n üstün dirilik suyu tökül k v onlar selin
tirdiyi toxumun cüc rib yeti diyi kimi diril kl r. N hay t, Uca Allah Öz
qullar aras nda mühakim sini bitirdikd üzü C nn t f olan bir n r
qalacaq. Bu adam C nn gir n kims rin ax nc olacaq. O dey k:
“Ey R bbim! Üzümü oddan dönd r, çünki onun tüstüsü m ni z rl mi dir,
alovu da m ni yand b-yaxm r!” Bu zat Allah n ist diyi q r Allaha dua
ed k. Sonra Allah T bar v T al buyuracaq: “Bu ist diyini yerin yetir-
m, ba qa bir ey ist ks nmi?” (Bu adam): “S nd n, bundan ba qa heç
ist m”– dey k v Allaha ist diyi q r and içib söz ver k.
Allah da onun üzünü oddan dönd k. Allah onun üzünü C nn t f
çevirdikd o, (C nn tin) göz lliyini görüb Allah n ist diyi q r susduqdan
sonra: “Ey R bbim, m ni C nn tin qap na yax nla r”– dey k. Allah ona
bel buyuracaq: “S verdiyimd n ba qa M nd n heç n ist yin
dair and içib söz verm mi dinmi? Yaz q s , ey Ad m övlad ! S n nec d
biv fasan!” (O adam): “Ey R bbim!”– dey k v Allaha davaml dua ed -
k. N hay t, Allah ona buyuracaq: “Bu ist diyini s vers m, ba qa bir ey
ist ks nmi?” O: “S nin izz tin and olsun ki, yox!”– dey k v Allaha
ist diyi q r and içib söz ver k. Allah da onu C nn tin qap na yax nla -
racaq. O, C nn tin qap na çatd , C nn t (qap ) onun üzün aç ld ,
1Burada s cd yerl ri deyildikd c cd zalar – al n v burun, ll r, dizl r v q ml r

sd edilir.
268
man kitab
içind ki xeyir-b ti v sevinci gördüyü zaman Allah n ist diyi q r susa-

caq, sonra dey k: “Ey R bbim, m ni C nn daxil et!” Allah T bar v
al ona bel buyuracaq: “S verdiyimd n ba qa M nd n heç n ist -
yin dair and içib söz verm mi dinmi? Vay s nin hal na, ey Ad m o lu,
nn q r v din xilaf ç rsan!” (O): “Ey R bbim, qoy S nin yaratd qlar -
n n b db xti m n olmay m!”– dey k v davaml olaraq R bbin dua ed -
k. Ax rda Allah T bar v T al ona gül k. Allah ona güldüyü zaman:
“C nn gir!”– buyuracaq. O (adam) C nn girdikd , Allah ona: “(N di-
yirs n,) dil !”– buyuracaq. O da R bbind n (o q r) dil kv t n-
na ed k (ki, ax rda heç bir dil yi qalmayacaq). N hay t, Allah: “Filan eyi
filan eyi d (dil !” buyuraraq onun ist kl rini) ona xat rladacaq. Art q
onun heç bir ist yi qalmad qda Uca Allah buyuracaq: “Bu ist dikl rin v bir
oq ri d s nindir”.
ta ibn Yezid demi dir: “ bu Hureyr (bu h disi r vay t ed rk n) bu
id l-Xudri onun yan nda idi v bu Hureyr nin dedikl rind n heç bir eyi
dd etmirdi. N hay t, bu Hureyr dey nd ki: “Allah o adama: “Bu ist dik-
rin v bir o q ri d s nindir”– dey buyuracaq, bu S id: “Bu ist dikl rin
onun on misli”, ey bu Hureyr !”– dedi. bu Hureyr (ona bel ) cavab
verdi: “M n Pey mb rin : “Bu ist dikl rin v bir o q ri d s nindir”– de-
diyini yadda saxlam am. bu S id l-Xudri dedi: “M n ahidlik edir m ki,
onun: “Bu ist dikl rin v onun on misli s nindir”– dediyini yadda saxlam am.
bu Hureyr dedi: “Bu adam C nn gir n kims rin ax nc olacaq”.
: : (...)- [ ]
:
. ! :
[452]-300-(...) ........ bu Hureyr : “Camaat Pey mb rd n : “Ya R su-

lullah! Biz Qiyam t günü R bbimizi gör yikmi?”– dey soru dular...” dedi
h disi brahim ibn S din h disin yax n m nada r vay t etdi.
: : (...)- [ ]
)) : : :
269
: : : :
.((
[453]-301-(...) ........ H mmam ibn Mun bbih: “Bu, bu Hureyr nin Pey-
mb rd n biz r vay t etdikl ridir”– demi v bir çox h disl r zikr etmi -
dir. Onlardan biri budur: “Pey mb r demi dir: “H r hans birinizin C n-
td ki n a m qam ona: “(N dil yirs n,) dil !”– deyilm sidir. O da (is-
diyini) dil k. Sonra ona: “Dil dinmi?”– deyil k. O: “B li!”– dey ca-
vab verdikd ona: “ st dikl rin v bir o q ri d s nindir”– deyil k.
: ( )- [ ]
! : :
)) : .(( )) :
! : ((
)) :
: :
: : :
: :
:
: : :
: : :
:
: : ! :
: - -
:
: : .
270
man kitab
! : ! :
)) :
- : :
! : . -
: .
: . ! :
! :
: :
.((
[ : :
.Z
:
: (( :
)) : !
:
: : :
.(( : !
[454]-302-(183) ........ bu S id l-Xudri r vay t etmi dir ki, Pey mb -

rin dövründ bir d st adam (Pey mb ) dedi: “Ya R sulullah! Biz Qi-
yam t günü R bbimizi gör bil yikmi?” Pey mb r buyurdu: “B li! M -
r siz günortaüstü, gün i n qaba bulud örtm diyi bir vaxtda gün i
(görm k üçün basabas sal b) bir-biriniz ziyy t verirsinizmi?! On dördüncü
271
gec , ay i n qaba bulud örtm diyi bir vaxtda ay (görm k üçün)

bir-biriniz ziyy t verirsinizmi?!” Onlar: “Xeyr, ya R sulullah!”– dedil r. Pey-
mb r buyurdu: “Bu ikisind n birini görm siz heç bir ey mane olma-
kimi, Allah T bar v T al ni d Qiyam t günü bel gör ksiniz.
Qiyam t günü yeti diyi zaman carç s sl yib dey k: “H r bir ümm t n
ibad t edirdis , qoy onun ard nca getsin!” Bundan sonra Allahdan qeyrisin –
bütl v dikin qoyulmu da lara ibad t ed n el bir kims qalmayacaq ki,
nn m oduna dü sin. Ax rda is yaln z Allaha ibad t ed nl r – xeyirxah,
yaxud günahkar adamlar – habel Kitab hlind n (öz pey mb rl rin ) sadiq
olmu kims r qalacaqd r. (O vaxt) y hudil r ça lacaq v onlardan soru-
ulacaq ki: “Siz n ibad t edirdiniz?” Onlar dey kl r: “Biz Allah n o lu
Üzeyir ibad t edirdik”.1 Onlara deyil k: “Yalan dan rs z! Allah Özün
zövc , n d övlad götürmü dür. (Bir deyin gör k) siz n ist yirsiniz?” On-
lar dey kl r: “Susam q, ey R bbimiz, biz su ver.” Onda onlara (C n-
m) göst ril k (v deyil k): “(Bundan) içm k ist mirsinizmi?” Onlar il-
ma b nz r, alovlanan at in (k nar na) toplanacaq v bir-biril rini tapdaya-
raq C nn dü kl r. Sonra n sranil r ça lacaq v onlardan soru ula-
caq: “Siz n ibad t edirdiniz?” Onlar dey kl r: “Biz Allah n o lu M sih 2
ibad t edirdik.” Onlara deyil k: “Yalan dan rs z! Allah Özün n zövc ,
d övlad götürmü dür”. Sonra onlardan: “Siz n ist yirsiniz?”– dey soru-
ulacaq. Onlar: “Susam q, ey R bbimiz, biz su ver”– dey cavab ver kl r.
Onda onlara (C nn m) göst ril k (v deyil k): “(Bundan) içm k ist -
mirsinizmi?” Onlar il ma b nz r, alovlanan at in (k nar na) toplanacaq v
bir-biril rini tapdayaraq C nn dü kl r. N hay t, ancaq Allaha iba-
t ed n kims r – xeyirxah, yaxud günahkar adamlar qald qda al ml rin
bbi Subhan hu v T al onlar n yan na Onu gördükl ri n yax n sur td 3
k v bel buyuracaq: “N gözl yirsiniz?! Qoy h r bir ümm t ibad t et-
diyi (m budun) ard nca getsin!” Onlar dey kl r: “Biz dünyada ik n insan-
1 Uca Allah buyurur: “Y hudil r: “Üzeyr Allah n o ludur”– dedil r. Xaçp stl r d :
“M sih Allah n o ludur”– dedil r. Bu onlar n a zlar ndan ç xan sözl rdir. Bu, daha vv l-
ki kafirl rin sözl rin ox ay r. Allah onlar m hv etsin! Gör nec d haqdan dönd rilirl r!”
(“ t-Tovb ” sur si, 30).
2 Burada M ry m o lu sa n rd tutulur.
3 Y ni Allah n isim v sif tl rin dair Quran v Sünn varid olan d lill rd n bildikl ri
sfl uy un sur td g k.
272
man kitab
lara ehtiyac z ola-ola onlardan ayr ld q, sla onlarla birlikd olmad q”.1 On-
da Allah buyuracaq: “M n sizin R bbiniz m!” Onlar: “S nd n Allaha s -
q!” (v iki, yaxud üç d ): “Biz heç n yi Allaha rik qo muruq!”– dey k-
r. H tta b zil ri (imtahan n ç tinliyi üzünd n h qiq td n) üz dönd rm k
ist k. O buyuracaq: “Sizinl Onun aras nda bir lam t varm ki, bunun
say sind Onu tan ya bil siniz?” Onlar: “B li!”– dey cavab ver kl r. Bu vaxt
Ayaq2 aç lacaq v s mimi q lbd n Allaha s cd etmi el bir k s qalmayacaq
1 O möminl r dünyada ik n Allaha ita t edir, onun buyuruqlar yerin yetirir v qada an
etdiyi eyl rd n ç kinirdil r, üst lik qohum- qr balar ndan, habel dig r yax n adamlar ndan
Allaha asi olan kims ri sevmirdil r, onlara ehtiyaclar olsa da bel , onlara yax nl q vermir-
dil r. Uca Allah Quranda onlar bel v sf edir: “Allaha v Axir t günün iman g tir n el bir
camaat tapa bilm zs n ki, onlar Allaha v Onun Elçisin dü n olanlarla – öz atalar ,
ullar , qarda lar , qohum- qr balar olsalar bel – dostluq etsinl r. Allah onlar n q lbin
iman salm v onlar Öz t find n bir ruhla d st kl mi dir. Allah onlar aclar alt ndan
çaylar axan C nn t ba lar na daxil ed kdir. Onlar orada di qalacaqlar. Allah onlardan
raz r, onlar da Allahdan raz rlar. Onlar Allah n firq sidir. H qiq n, m hz Allah n fir-
si nicat tapanlard r” (“ l-Mucadil ” sur si, 22).
2 “S hih l-Buxari” rind r vay t edilir ki, bu S id l-Xudri demi dir: “M n Pey mb -
rin bel dediyini e itmi m: “(Qiyam t günü) R bbimiz Aya açacaq, h r bir mömin ki i v
mömin qad n da Allaha s cd ed kdir. Qalanlar is dünyada ik n riyakarl qla, an- öhr t
üçün s cd ed n münafiql r olacaqd r. (H min gün münafiql rd n h r biri s cd ) etm k ist -
k, (lakin bacarmayacaqd r). Onlar n onur a sümüyü bir bütöv sümük olacaqd r” (4919).
hm d ibn H lim demi dir: “Allah n sif tl ri il ba Quranda keç n ay rin heç biri-
nin m nas na dair s hab r ixtilaf etm mi r. M n, s hab rd n n ql edilmi t fsirl v on-
lar n bu xüsusda r vay t etdiyi h disl n r sald m, Uca Allah n ist diyi q r, yüzd n çox
böyük v kiçik t fsir kitablar ara rd m, lakin bu gün k s hab rd n heç birinin Allah n
sif tl rin aid ay v h disl ri yanl m naya yozdu una rast g lm dim. ksin , onlar n ham -
n bu xüsusda yekdil fikird oldu unu v batil qid olan kims rin az n fikirl rini b yan
etdiyini gördüm. Yaln z bir ay n ba qa. H min ay Uca Allah buyurur: “Ayaq aç laca
gün...” (“ l-Q m” sur si, 42). bn Abbasdan v b zi t fsirçil rd n r vay t edilmi dir ki,
ay keç n “ayaq” k lm si idd t v ç tinlik dem kdir. Y ni Allah Subhan hu v T al Axi-
t günü idd t v ç tinliyi aradan qald racaq. bu S id l-Xudri v dig rl ri bunun h qiqi
nada Ayaq oldu unu demi r” (“M cmu F tav ”, 22/99-100).
Muh mm d ibn Saleh demi dir: “Aya n aç laca v onlar s cd ça lacaqlar ,
lakin buna qadir ola bilm kl ri gün...” ay sind ki ayaq k lm si izaf edilmi olmasa da,
bu k lm Allaha aid edil bil r. S hab rin v onlardan sonra g nl rin t fsirl rin sas n, bu-
rada h r iki m na (y ni h m h qiqi Ayaq, h m d idd t) q sd edil bil r. Lakin birinci m na
bu S idin r vay tind öz ksini tapm r. V m lumdur ki, h dis ay ni t fsir edir. (“ rh
l- qid s-S ffariniyy ”, 1/197).
Muh mm d Nasir ddin l-Albani demi dir: “ bu S id l-Xudrinin r vay tind n
aç q-ayd n görünür ki, burada “ayaq” deyildikd Allah T bar v T al nin Aya n rd
tutulur. Üst lik Hakimin bu S idd n r vay t etdiyi h disd deyilir: “Allah buyuracaq: “M n
sizin R bbiniz m!” Onlar: “S nd n Allaha s q!”– dey kl r. Allah buyuracaq: “Sizinl Onun
aras nda bir lam t varm ki, bunun say sind onu tan ya bil siniz?” Onlar: “B li, Ayaqd r”– dey
cavab ver kl r. Bu vaxt Ayaq aç lacaq v onlar n ham s cd qapanacaqlar...” (“ l-Mus-
dr k”, 8736; “Silsil tul- hadis s-S hih ”, 2/82).
273
ki, Allah ona s cd etm izin verm sin. H mçinin (insanlardan) qorunmaq
qs dil v ya riyakarl qla s cd etmi el bir k s qalmayacaq ki, Allah
onun onur a sümüyünü bir bütöv sümük etm sin. Bel si h r d s cd et-
k ist dikd , ( ksin ,) qafas üst dü k. Sonra (möminl r) ba lar (s c-
n) qald racaqlar. (Allah) ilk d gördükl ri sur ti d yi mi oldu u halda
(onlara): “M n sizin R bbiniz m”– dey buyuracaq. Onlar da: “(B li,) S n
bizim R bbimizs n!”– dey ckl r.1 Bundan sonra C nn min üz rind körpü
qurulacaq v fa t etm izin veril kdir. (H min vaxt pey mb rl r):
“Allah m, xilas et, xilas et!”– dey kl r.
(Pey mb rd n ) soru dular: “Y R sulullah! N körpüdür el ?” Dedi:
“Sürü n v hamar bir eydir. Orada ç ng ll r, qarmaqlar v d mir tikanlar
vard r. Bunlar N cdd 2 bit n, (üstü) tikanla (dolu), sadan deyil n bir bitkiy
(b nz yir). Möminl rd n – (kimisi) bir göz q rp nda, (kimisi) im k t k,
(kimisi) kül k kimi, (kimisi) qu kimi, (kimisi d ) n b rk qaçan cins at v ya
kimi (sür tl h min körpünün üstünd n) keç k. (Kimisi) sa -salamat
qurtulacaq. Kimisi (tikanlara ili ib) didik-didik edil k, lakin ax rda xilas ola-
caq. B zil ri d C nn m odunda qalaqlanacaqlar.
hay t, möminl r oddan xilas olduqlar zaman – can m lind olan Allaha
and olsun ki – sizl rd n heç k sin, haqq ara rmaq xüsusunda Allaha yal-
var b-yaxarmas , Qiyam t günü möminl rd n C nn dü mü qarda lar
üçün Allaha yalvarmas q r idd tli ola bilm z.3
Onlar: “Ey R bbimiz! (Bu zavall lar) biziml b rab r oruc tutar, namaz q -
lar v h cc ziyar tini yerin yetir rdil r”– dey kl r. Onda onlara: “Tan -
z kims ri (oddan) ç xard n, onlar n vücudu C nn m oduna haram
edilir!”– deyil k. Bel likl , onlar, aya n yar na q r, habel dizin q -
r at giriftar olmu bir çox insanlar (oradan) ç xaracaqlar. Sonra dey k-
r: “Ey R bbimiz! Biz mr etdiyin kims rd n C nn md heç k s qal-
mad ”. Onda Allah buyuracaq: “Geri qay n, q lbind dinar a rl nda iman
1 Bu h disl rd n güman edil bil r ki, münafiql r d möminl rl b rab r Uca Allah gör -
kl r. Lakin bu fikir batil v sass z bir fikirdir. Pey mb rin : “Ax rda bu ümm t, içind
olan münafiql ril birlikd qalacaqd r” sözü münafiql rin Allah gör kl rin d lal t etmir.
ksin , Quran v Sünn varid olmu d lill sas n, möminl rd n ba qa heç k s Allah
görm kdir.
3 Y ni biriniz bu dünyada haqq tapmaq v haqq yolu tutub getm k üçün Allaha n q r
çox yalvar rsa, Qiyam t günü möminl r öz qarda lar C nn m odundan qurtarmaq üçün
Allaha daha zml yalvaracaqlar.
274
man kitab
olan (h r) k si (oradan) ç xar n!” Onlar yen bir çoxlar (oddan) ç xaracaq-
lar. Sonra dey kl r: “Ey R bbimiz! Biz mr etdiyin kims rd n heç k si
nn md buraxmad q, (ham ç xartd q)”. Allah buyuracaq: “Geri dönün,
lbind yar m dinar a rl nda iman olan bir kims tapsan z, onu da (oradan)
xar n!” Onlar yen bir çoxlar (oradan) ç xaracaqlar. Sonra dey kl r: “Ey
bbimiz! Biz mr etdiyin kims rd n heç k si orada buraxmad q”. Allah bu-
yuracaq: “Geri dönün, q lbind z rr a rl nda iman olan bir kims tapsan z,
onu da (oradan) ç xar n!” Onlar yen bir çoxlar (oradan) ç xaracaqlar. Sonra
dey kl r: “Ey R bbimiz! Biz orada bir n r xeyirxah adam qoymad q”.
bu S id l-Xudri dey rdi: “M nim dan m bu h dis inanm rs zsa,
(bu ay ni) oxuyun: “H qiq n, Allah z rr q r d olsa zülm etm z. r
qulun gördüyü i yax l olarsa, Allah bunu art rar v Öz t find n ona
böyük mükafat ver r”.1
Bundan sonra zz tli v Qüdr tli Allah: “M kl r fa t etdil r, pey m-
rl r fa t etdil r, möminl r fa t etdil r.2 ( fa t etm n) birc r hmli-

2 fa t: birisinin m nf t ld etm si v ya ziyana dü si üçün (onunla ba qa
birisinin aras nda) vasit çilik etm k dem kdir.
Birincisin – y ni m nf t ld etm , C nn t hlinin C nn daxil olmas nda Pey m-
rimizin onlar üçün fa t etm sini misal ç km k olar.
kincin – y ni z ri d f etm is , C nn gir nl rin oradan ç xar lmas nda Pey-
mb rimizin onlar üçün fa t etm sini misal ç km k olar.
Dem k, fa t, ya xeyir ld etm k, ya da z ri d f etm k üçün edilir...
Onu da qeyd etm k laz md r ki, fa t iki qism bölünür:
a) ri uy un fa t; b) irk say lan fa t.
ri uy un fa t yaln z üç rtl gerç kl bil r:
1. Allah n fa t ed n kims n raz qalmas ;
2. Allah n fa t edil n kims n raz qalmas ;
3. V Allah n fa t etm izin verm si il .
Bu rtl a dak ay ri d lil göst rm k olar:
– “Onlar yaln z Allah n raz qald xsl rd n ötrü fa t dil yir v Onun qorxusundan
tir-tir sirl r” (“ l- nbiya” sur si, 28).
– “Göyl rd neç -neç m kl r vard r ki, onlar n fa ti Allah n ist diyi v Özünün raz
qald kims rd n ba qa, heç k heç bir fayda verm z” ( n-N cm, 26); “O gün M rh tli
Allah n izin verdiyi v söz dem sin raz oldu u xsl rd n ba qa, heç kimin fa ti fayda
verm kdir” (“Ta ha” sur si, 109).
– “Onun izni olmadan Onun yan nda kim havadarl q ed bil r?” (“ l-B ” sur si, 255).
irk say lan fa g linc , bu, mü rikl rin öz tanr lar Allaha yax nla maq üçün vasit
tutmas r. Onlar iddia edirl r ki, guya tanr lardan yox, m hz Allahdan xeyir umurlar v on-
lardan sad fa t etm rini dil yirl r....
ri uy un fa t iki qism bölünür – ümumi v xüsusi.
Xüsusi fa t Pey mb rimiz xas olan fa tdir. Bunun özü d üç qism bölünür:
275
rin R hmlisi qald ”– dey buyuracaq. Sonra da heç vaxt yax q etm mi ,
(odda) yan b kömür dönmü bir toplumu ovuclay b C nn md n ç xara-
caq v onlar C nn tin yollar nda axan, H yat çay deyil n bir çaya atacaq.
Bel likl , onlar selin g tirdiyi toxumun cüc rib yeti diyi kimi diril kl r.
r (o, yaban toxumlar n) ist r da n, ist rs d a ac n dibind nec cü-
rdiyini görmürsünüz?! Gün ( üalar ) alt nda qalan sar v ya l, kölg
qalan is a olur”. (S hab rd n b zil ri) dedil r: “Ya R sulullah! S n san-
ki s hrada çobanl q etmis n”.
(Pey mb r davam edib) dedi: “Onlar boyunlar nda (gözox ayan) hal-
qalar oldu u halda, özl ri d mirvari t k göz l görk md (H yat çay ndan)
xacaqlar. C nn t hli onlar tan yacaq (v dey k ki): “N bir (yax ) -
li, n d özl ri üçün vv lc n t darük gördükl ri xeyirl ri olmad halda,
Allah n C nn daxil etdiyi, azadl a buraxd kims r bunlard r!” Sonra
Allah (onlara) bel buyuracaq: “C nn girin! Gözünüzün gördüyü h r n var-
sa, sizindir”. Onlar dey kl r: “Ey R bbimiz! S n al ml rd n heç k verm -
diyin nem tl ri biz verdin!” Allah buyuracaq: “Siz bundan da üstün olan
haz rlam am!” Onlar dey kl r: “Ey R bbimiz! Bundan üstün n ola bil r ki?”
Allah buyuracaq: “M nim rizam! Art q bundan sonra M nim siz heç vaxt q -
bim tutmayacaq”.
1. M r günü onun yan na g n insanlar üçün ed yi n böyük fa t. (478, 479, 480

482 sayl h disl bax). Uca Allah buyurur: “Ola bilsin ki, buna gör R bbin s ni t rif la-
yiq bir m qama yüks ltsin” (“ l- sra” sur si, 79);
2. C nn t hlinin C nn daxil olmas üçün fa t etm si. (486-c h dis bax);
3. misi bu Talibin zab n yüngüll dirilm si üçün fa t etm si. (510, 511 v 513 sayl
disl bax).
Ümumi fa g ldikd is , bu, Pey mb rimiz v dig r pey mb rl , habel m k-
v möminl aid olan fa tdir. O da h mçinin üç qism bölünür:
1. C nn layiq olanlar n C nn girm si üçün fa t etm k; Pey mb r de-
mi dir: “V fat etdikd n sonra c naz sinin ba nda, Allaha heç bir eyi rik qo mayan q rx
ki i durmu el bir müs lman yoxdur ki, Allah onlar n fa ti say sind o müs lmana m rh -
t etm sin” (“S hih Muslim”, 2242).
2. C nn giriftar olanlar n oradan ç xmas üçün fa t etm k; (457 v 459 sayl
disl bax.)
3. C nn t hlinin C nn td ki d rinin artmas üçün fa t etm k; Pey mb r demi -
dir: “Allah m! bu S ni ba la, do ru yolda olanlar aras nda onun d sini yüks lt, ge-
rid qalanlara (onun yax nlar na) v kil ol! Ey al ml rin R bbi! Bizi d , onu da ba la! Onun
brini geni et v oran onun üçün nurland r!” “S hih Muslim”, 2169. (“ rh qid tu s-S f-
fariniyy ”, 1/389-392; “ rh Lumatul- tiqad”, 1/36; “ l-Qovl l-Mufid”, 1/333).
276
man kitab
: : [ ]
: :
)) : ! : :
: ((
.(( : )) :
. :
.(( ! : ))
.
[455] Muslim demi dir: “M n fa t bar sind olan bu h disi, sa ibn H m-

mad Zu l-Misrinin yan nda oxudum v ondan: “Bu h disi s nin ad ndan
vay t edir m, (de gör k,) s n bu h disi Leys ibn S dd n e itmis nmi?” O:
“B li!”– dedi. M n sa ibn H mmada dedim: “Siz Leys ibn S d, Xalid ibn
Yezidd n, o da S id ibn bu Hilaldan, o da Zeyd ibn sl md n, o da ta ibn
sardan, o da bu S id l-Xudrid n bel r vay t etmi dir: “ bu S id l-
Xudri demi dir: “Biz soru duq: “Ya R sulullah! Biz R bbimizi gör bil yik-
mi?” Pey mb r buyurdu: “M r siz gün i n qaba bulud örtm diyi
bir vaxtda gün i (görm k üçün basabas sal b) bir-biriniz ziyy t verirsiniz-
mi?” Biz: “Xeyr”– dey cavab verdik...” Bel m n bu h disi ax ra q r r va-
t etdim. Bu da H fs ibn Meys nin h disi kimidir. F t: “N bir (yax )
li, n d özl ri üçün vv lc n t darük gördükl ri xeyirl ri olmad
halda...” sözünd n sonra bunu lav etmi dir: “Onlara: “Gördükl riniz v bir
oq ri d sizindir”– deyil k”.
bu S id l-Xudri demi dir: “O körpünün tükd n nazik v q ncdan iti
oldu u m x r verilmi dir”.
Leysin h disind : “Ey R bbimiz! S n al ml rd n heç k verm diyin ne-
tl ri biz verdin!” k lm si v sonras r vay t edilm mi dir. Bunu sa ibn
mmad da t sdiq etmi dir.
: : : (...)- [ ]
.
277
[456]-303-(...) ........ Zeyd ibn sl m bu h disi – H fs ibn Meys nin v S d

ibn Hilal n r vay t etdiyi isnadlarla – H fs ibn Meys nin r vay t etdiyi h -
disin b nz rini ax ra kimi r vay t etmi dir. Onun (bu h disd ) lav etdiyi v
skiltdiyi b zi eyl r vard r.
-( )
82-ci f sil. fa t etm yin isbat v
tövhid1 hlinin C nn m odundan ç xar lmas
: : ( )- [ ]
: : :
: ))
.((
[457]-304-(184) ........ bu S id l-Xudri r vay t edir ki, Pey mb r
demi dir: “Allah C nn t hlini C nn salacaq, dil diyi kims ri Öz r hm ti
il C nn daxil ed k, C nn m hlini d C nn daxil ed k, sonra
da bel buyuracaq: “Bax n, q lbind xardal d si a rl nda iman olan h r
si (C nn md n) ç xar n!” Bel , onlar oradan kömür kimi yanm halda
xar b H yat çay na, yaxud H ya çay na at lacaq v selin k nar nda qalan
yaban toxumlar cüc rdiyi kimi cüc kl r. M r (torpa n üstün ) ç xan
sapsar , yilmi cüc rtil ri görm dinizmi?”
: : (...)- [ ]
)) : : :
: . ((
. :
[458]-305-(...) ........ Vuheyb v Xalid – h r ikisi (bu h disi) Amr ibn Y h-

yadan bu isnadla: “Onlar H yat deyil n bir çaya at lacaqlar”– dey r vay t et-

278
man kitab
dil r v kk etm dil r. Xalidin h disind deyilir: “Sel k nar nda selin g tirdiyi
toxumlar bitdiyi kimi”. Vuheybin h disind is deyilir: “Selin k nar ndak pal-
q içind , yaxud selin g tirdiyi çör-çöp içind yaban toxumlar n bitdiyi kimi”.
: ( )- [ ]
)) : :
- -
:
: ((
.
[459]-306-(185) ........ bu S id r vay t edir ki, Pey mb r demi dir:
“C nn m hli olan c nn mlikl g linc , onlar orada n ölüb ( zabdan
qurtula bil kl r), n d ya ay b (h yatdan zövq ala bil kl r).1 Ancaq (ora-
da) günahlar (v ya x talar ) üzünd n at giriftar olmu bir qrup insan ola-
caq ki, Allah (bu insanlara bir müdd t zab verdikd n sonra) onlar öldür -
k. N hay t, kömür kimi olduqlar zaman (onlara) fa t edilm sin izin veri-
k v onlar d st -d st C nn t çaylar n ba na g tiril kl r. Sonra bel
buyurulacaq: “Ey C nn t hli! Bunlar n üstün (su) tökün”.
Bel likl , onlar selin g tirdiyi (çör-çöp) içind olan toxumlar n cüc rib yeti -
diyi kimi diril kl r.
Bu vaxt camaat n aras ndan bir n r dedi: “Pey mb r y qin ki, s h-
rada olmu dur”.
: : (...)- [ ]
: :
.
[460]-307-(...) ........ bu M sl demi dir: “M n bu N dr n e itdim.

(R vay t edirdi ki,) o, bu S id l-Xudrid n, o da Pey mb rd n bu h disi
Uca Allah buyurur: “O kims ki, C

1 nn at lacaq. O orada n öl k, n d ya aya
bil kdir” (“ l- la” sur si, 12-13); “Kafirl ri is C nn m odu gözl yir. Orada n öldürül-
zl r ki, ölüb canlar qurtars n, n d bu odun zab onlar üçün yüngüll diril r. Biz h r bir
kafiri bel c zaland q” (“Fatir” sur si, 36).
279
“selin g tirdiyi (çör-çöp) içind (olan toxumlar n cüc rib yeti diyi kimi diril -
kl r)” sözün q r r vay t etmi v bundan sonras zikr etm mi dir”.
-( )
83-cü f sil. C nn md n n son ç xan kims haqq nda
: - ( )- [ ]
: : -
: ))
! : :
: : : .
- : !
: (( - - -
.
. :
demi dir: “M n c nn mlikl rd n C nn md n son ç xacaq v c nn tlik-
rd n C nn son gir k kims ni tan ram. O kims ki, im kl -im kl
nn md n ç xacaq v Allah T bar v T al ona: “Get, C nn gir!”–
dey buyuracaq. O kims C nn yax nla acaq v ona el g k ki, C nn t
dopdoludur. Onda o, geri qay b dey k: “Ey R bbim! M n C nn ti dopdolu
gördüm”. Allah T bar v T al yen ona: “Get, C nn gir!”– dey buyu-
racaq. O kims C nn yax nla acaq v yen ona el g k ki, C nn t dop-
doludur. O geri dönüb dey k: “Ey R bbim! M n C nn ti dopdolu gör-
düm”. Onda Allah ona bel buyuracaq: “Get, C nn gir! Dünya v onun on
misli q r (yer) s nindir, (yaxud dünyan n on misli q r (yer) s nindir)”.
Onda bu adam dey k: “S n Hökmdar oldu un halda m la edirs n,
(yaxud m gülürs n)?”
(Abdullah dedi): M n Pey mb rin arxa di ri görün k güldü-
yünü gördüm. (S hab r): “C nn t hlinin n a d sahibi bu kims -
dir”– dey rdil r.
280
man kitab
: - - (...)- [ ]
)) : :
: :
: : :
: (( : :
.
[462]-309-(...) ........ Abdullah ibn M sud r vay t edir ki, Pey mb r

demi dir: “M n c nn mlikl rd n C nn md n son ç xacaq kims ni tan -
ram. O kims ki, yan üst sürün -sürün C nn md n ç xacaq v ona:
“Get, C nn gir!”– dey buyurulacaq. Bu adam gedib C nn gir k v
gör k ki, insanlar art q öz yerl rini tutmu lar. Onda ona deyil k: “(Dün-
yada) keçirdiyin vaxtlar xat rlay rsanm ?” O: “B li!”– dey cavab ver k.
Ona: “T nna et!”– deyil k, o da t nna ed kdir. Sonra ona: “T n-
na etdiyin v dünyan n on qat q r (yer) s nindir”– deyil k. Onda bu adam
dey k: “S n Hökmdar ola-ola m la edirs n?”
(Abdullah dedi): “M n Pey mb rin arxa di ri görün k güldüyü-
nü gördüm”.
: : : ( )- [ ]
)) :
:
! :
: ! :
!
! :
: ! :
:
! : !
281
! :
! : ! :
.(( :
: : :
: )) : :
.(( :

demi dir: “C nn gir nl rin sonuncusu o kims olacaq ki, o, (körpüd n
keç rk n) gah yeriy k, gah üzüqoylu yer y lacaq, gah da C nn m alo-
vu onun üzün ç rp lacaq. N hay t, C nn mi ötüb-keçdiyi zaman ona t f
çevrilib dey k: “M ni s nd n xilas ed n Allah n q r Uludur! O, vv lki-
rd n v sonrak lardan heç k verm diyini m vermi dir”. Sonra ona bir
ac göst ril k. Onda h min adam dey k: “Ey R bbim! M ni bu a aca ya-
nla r, onun kölg sind kölg nim, suyundan içim”. zz tli v Qüdr tli
Allah buyuracaq: “Ey Ad m o lu! r bu ist diyini s vers m, y qin ki,
daha art ist ks n”. O: “Yox, (ist m), ey R bbim”– dey k v
Allahdan bundan ba qa (heç n ) ist yin dair Ona söz ver k. R bbi
onun bu nem qar s birsiz oldu unu y qin bildiyind n, onu üzürlü saya-
caq v onu bu a aca yax nla racaq. Adam (bir müdd t) bu a ac n kölg sin-
kölg k v onun suyundan iç kdir. Sonra ona vv lkind n daha
göz l bir a ac göst ril k. Onda o dey k: “Ey R bbim! M ni bu a aca ya-
nla r, onun suyundan içim, kölg sind kölg nim. S nd n bundan ba qa
bir ey ist m”. Allah buyuracaq: “Ey Ad m o lu! M r s n bundan
ba qa bir ey ist yin dair M söz verm mi dinmi?! r s ni ona
yax nla rsam, y qin ki, daha art ist ks n”. Onda o, bundan ba qa
(heç n ) ist yin dair Allaha söz ver k. R bbi onun bu nem qar
birsiz oldu unu y qin bildiyind n onu üzürlü sayacaq v onu bu a aca
yax nla racaq. Adam (bir müdd t) bu a ac n kölg sind kölg k v
onun suyundan iç kdir. Sonra ona C nn t qap n yan nda, vv lkil rd n
daha göz l bir a ac göst ril k. Onda o dey k: “Ey R bbim! M ni bu a aca
yax nla r, onun kölg sind kölg nim, suyundan içim. S nd n bundan
ba qa bir ey ist m”. Allah buyuracaq: “Ey Ad m o lu! M rs n
282
man kitab
bundan ba qa bir ey ist yin dair M söz verm mi dinmi?!” O

dey k: “El dir, ey R bbim! Bunu da (ver), S nd n daha heç n ist -
m”. R bbi onun bu nem qar s birsiz oldu unu y qin bildiyind n, onu
üzürlü sayacaq v onu bu a aca yax nla racaq. O, bu a aca yax nla v
nn t hlinin s sini e itdiyi zaman: “Ey R bbim! M ni oraya daxil et!”– dey
yalvaracaq. Allah buyuracaq: “Ey Ad m o lu! st kl rin son qoyacaqsanm ?! S -
(orada) dünya v onun misli q r (yer) vers m, raz qalarsanm ?” O dey k:
“Ey R bbim! S n al ml rin R bbi oldu un halda m istehzam edirs n?”
(Bunu dey nd ) bn M sud güldü v (oradak lardan): “N üçün gülm yi-
min s bini soru mursunuz?”– dey soru du. Onlar: “Niy güldün?”– dey
soru dular. bn M sud dedi: “R sulullah bel güldü v (s hab r ondan):
“Niy güldün, ya R sulullah?”– dey soru duqda o buyurdu: “Bu adam n:
n al ml rin R bbi oldu un halda m istehzam edirs n?”– dediyi vaxt
al ml rin R bbinin gülm yin güldüm”.
Sonra Allah buyurdu: “M n s istehza etmir m, sad M n ist diyimi
etm qadir m”.
-( )
84-cü f sil. C nn tin n a t sind 1 olan k sl r
: : ( )- [ ]
:
: ))
: .(( !
)) (( ! : ))
)) : (( :
.(( : :
1Pey mb r demi dir: “C nn td Allah n, Onun yolunda cihad ed nl r üçün haz rlad
yüz m rt vard r. (Bu m rt rd n) h r iki m rt aras ndak m saf yerl göy aras nda
olan m saf b rab rdir. Allahdan (n is ) dil diyiniz zaman Firdovs c nn tini dil yin! Çün-
ki Firdovs, C nn tin tam ortas v n yüks k m rt sidir. Onun üstünd is r-R hman n i
yerl ir. C nn t çaylar oradan qaynay b ax r” (“S hih l-Buxari”, 2790).
283
[464]-311-(188) ........ bu S id l-Xudri r vay t edir ki, Pey mb r de-

mi dir: “C nn t hlinin n a t sind olacaq c nn tlik o kims dir ki,
Allah onun üzünü C nn md n C nn t f dönd k v ona kölg si
olan bir a ac göst k”. Onda bu adam dey k: “Ey R bbim! M ni bu a a-
ca yax nla r ki, m n onun kölg sind olum...”
bu S id bu h disi bn M sudun h disi kimi r vay t etmi , lakin: “Allah
buyuracaq: “Ey Ad m o lu! st kl rin son qoyacaqsanm ?!...” sözünü ax ra
kimi zikr etm mi dir. Üst lik bunu lav etmi dir: “Allah ona: “Filan eyi v
filan eyi d ist ”– dey xat rladacaq. Art q onun heç bir ist yi qalmad qda
Allah buyuracaq: “Bu (ist dikl rin) v onun on misli s nindir”. Sonra o, (C n-
td ki) evin gir k. Bu vaxt huril rd n1 olan iki zövc si onun yan na gir -
k v : “S ni bizim üçün yaradan, bizi d s nin üçün yaradan Allaha h md
olsun!”– dey kl r”. (O kims d bel ) dey k: “M veril n nem tl r heç
verilm mi dir”.
: ( )- [ ]
: : - :
: :
: :- - :
- :
: : )) : - - :
! : . :
: :
: ! : . : !
: : ! :
.
Z x w v u t s r q p[ : )) : ((
Ad min
1 n slin aidiyy ti olmayan, qeyri-adi göz lliy malik v xüsusil seçil n iri
qaragözlü C nn t qad nlar .
284
man kitab
[465]-312-(189) ........ Abdul-Malik ibn S id v Müt rrif v ibn bc r – h r

ikisi bid n e itmi r ki, o bel r vay t etmi dir: “Mu ir ibn ob minb r-
ik n camaata x r vermi dir ki, (Pey mb r bel buyurmu dur): “(Bir
) Musa Uca R bbind n: “C nn t hlinin n a t sind olacaq c n-
tlik kimdir?”– dey soru du. Allah buyurdu: “Bu o kims dir ki, C nn t hli
nn daxil olduqdan sonra g k v ona: “C nn gir!”– deyil k. O
is : “Ya R bb! H r k s öz yerin yerl dikd n, alaca da ald qdan sonra (bu)
cür (ola bil r)?”– dey k. Onda ona bel buyurulacaq: “Dünya pad ahlar n-
dan bir pad ah n mülkü q r mülkün sahibi olma a raz sanm ?” O dey k:
“Raz yam, ya R bb!” Allah buyuracaq: “Bu q r mülk, üst lik bir o q ri d ,
bir o q ri d , bir o q ri d , bir o q ri d , bir o q ri d s nindir. Be in-
cisind o: “Raz qald m, ya R bb!”– dey k. Allah buyuracaq: “Bu (mülk) v
onun on misli s nindir. Üst lik n fsinin ist diyi, gözl rinin zövq ald h r ey
nindir”. O: “Raz yam, ya R bb!”– dey k.
(Bundan sonra) Musa: “Ya R bb! B s C nn t hlinin n yüks k t sin-
olanlar kiml rdir?” Allah buyuracaq: “Bunlar M nim seçib üstünlük ver-
diyim qullar md r. M n onlar n k ram tini Öz liml b rkidib möhürl mi-
m.1 (Bunu is ) n bir göz görmü , n bir qulaq e itmi , n d ki insanlardan
bir kims q lbind n keçirmi dir”.
(Ravi dedi): “Buna d lil olaraq Allah n bu ay sini göst rm k olar: “Etdikl -
ri ll rin mükafat kimi onlar üçün gözl rin sevinc g tir k n r sax-
land heç k s bilmir”.2
: : (...)- [ ]
- - : :
. .
[466]-313-(...) ........ bi: “M n Mu ir ibn ob nin minb rd ik n bel de-
diyini e itdim: “Musa (aleyhiss lam) zz tli v Qüdr tli Allahdan C nn t h-
lind n C nn td n az pay olan kims nin kim oldu unu soru du...”– dedi v
bu h disi yuxar dak h dis b nz r r vay t etdi.
1 Y ni “onlar seçilmi v hörm tli b nd rd n (k ram t sahibl rind n) etdim. Onlar n

ram tini (etdikl ri xariqülad i ri, göst rdikl ri möcüz ri) heç k s v heç n d yi dir bil-
z”. (“Tohf tul- hv zi”, 9/42).
2 “ s-S cd ” sur si, 17.
285
: : ( )- [ ]
)) : :
:
: . . :
:
.(( ! :
.
[467]-314-(190) ........ bu Z rr r vay t edir ki, Pey mb r demi dir:
“M n c nn tlikl rd n C nn son gir kv c nn mlikl rd n C nn m-
n son ç xacaq kims ni tan ram. Bu o kims dir ki, Qiyam t günü (m )
tiril k v : “Kiçik günahlar ona göst rin, böyük günahlar is ( l
ft rind n) silin”– deyil k. Sonra ona kiçik günahlar göst ril k v (ona)
bel deyil k: “S n filan v filan gün, filan, filan i ri gördün, filan v filan
gün d , filan, filan i ri gördün”. O: “B li!”– dey cavab ver k v bunu in-
kar ed bilm k. (H min an) o, böyük günahlar n ona rz edilm sind n
ehtiyat ed k. Bu vaxt ona bel buyurulacaq: “H r günah n yerin s nin
üçün bir savab vard r”. Onda o dey k: “Ey R bbim! M n bir çox i r gör-
mü m ki, onlar burada görmür m”.
n Pey mb rin arxa di ri görün k güldüyünü gördüm.
: : : (...)- [ ]
. : :
[468]-315-(...) ........ V kiy v bu Müaviy - h r ikisi (bu h disi) Am n

bu isnadla r vay t etmi dir.
- ( )- [ ]
: : :
. : - - :
: : :
:
286
man kitab
- -
[469]-316-(191) ........ bu Zubeyr r vay t etmi dir ki, o, Cabir ibn Abdulla-
n (Sirat körpüsünd n) keçm k bar sind soru uldu unu e itmi dir. Cabir
1
(bu suala bel ) cavab vermi dir: “Biz (müs lmanlar) Qiyam t günü (b lli bir)
yer g yik.2 Bax, bu, insanlar n fövqünd bir yer olacaq. Ümm tl r öz büt-
ri il v tap nd qlar (tanr larla) birg növb il ça lacaqlar. Bundan sonra
bbimiz bizim yan za g k v : “Kimi gözl yirsiniz?”– dey soru acaq.
(Müs lmanlar): “R bbimizi gözl yirik”– dey cavab ver kl r. Allah buyura-
caq: “M n sizin R bbiniz m!” Onlar dey kl r: “(El is ) qoy baxaq S ”.
Onda (Allah) gül k Özünü onlara göst k, sonra onlar (Özü il ) apara-
caq v onlar da Onun ard nca ged kl r. Onlardan – ist r münafiq, ist rs d
mömin olsun – h r bir insana nur veril k. Sonra yen Onun ard nca ged -
kl r. C nn m körpüsü üstünd bir çox qarmaqlar v d mir tikanlar var-
r ki, bunlar ancaq Allah n dil diyi kims ri yaxalayacaqlar. Bu snada
münafiql rin nuru sön k. Möminl r is xilas olacaqlar. Yetmi min n r-
n ibar t ilk zümr , üzl ri b dr gec sind ki ay kimi,3 özl ri d sor u-suala
kilm n (körpüd n keçib) xilas olacaqlar. Onlardan sonra keç nl r göyd -
ki n parlaq ulduz kimi nur saçacaqlar. Daha sonra filan cür (v filan cür ke-
nl r d ) olacaqd r. Sonra fa t etm izin veril k v onlar (dil dikl ri
kims rd n ötrü) fa t ed kl r. Ax rda “l ilah ill llah” dey n v q lbin-
1 Sirat: (a) yol; (b) C nn min üstünd n sal nm körpünün ad . Qiyam t günü adamlar
onun üstünd n keçm lidir. Bu körpü tükd n nazik v q nc n tiy sind n itidir. Onun üstünd
qarmaqlar sallan r ki, günahkar insanlar qamarlay b C nn ats nlar.
2 Pey mb r demi dir: “Qiyam t günü insanlar m toplanacaqlar. M n öz üm-
timl birg bir t nin üstün y aca q. O zaman R bbim m ya l bir libas ta ed -
k. Sonra m (dan ma a) izin veril k v m n Allah n ist diyi q r dan aca am. T -
rifl n m qam da el budur” (“S hih ibn Hibban”, 6445; “Müsn d imam hm d”, 3/465;
“Silsil tul- hadis-S hih ”, 2370).
3 Y ni on dörd gec lik ay kimi.
287
arpa d si a rl nda iman olan k sl r C nn md n ç xacaq. Bundan

sonra onlar C nn t gu sin g tiril k v C nn t hli onlar n üz rin (diri-
lik) suyu s pm ba layacaqlar. N hay t, onlar selabda1 bit n bitkil r kimi
(sür tl ) dirç k v (at n ç xm h r k sin) vücudundak at izi itib ge-
k. Sonra (bunlar n h r biri) o q r (naz-nem t) ist k ki, n hay t, ona
dünya v onun on misli veril kdir”.
: (...)- [ ]
.(( )) : :
[470]-317-(...) ........ Süfyan ibn Uyeyn r vay t edir ki, Amr, Cabirin be-
dediyini e itmi dir: “M n bu h disi Pey mb rd n öz qula mla e it-
mi m. (O demi dir): “Allah bir qisim insan C nn md n ç xar b C nn -
daxil ed k”.
: : : (...)- [ ]
. : (( )) :
[471]-318-(...) ........ H mmad ibn Zeyd demi dir: “M n Amr ibn Dinardan:
“S n Cabir ibn Abdullahdan, Pey mb rin : “Allah bir qisim insan fa t
say sind C nn md n ç xardacaq”– dediyini e itmis nmi?”– dey soru -
dum. O: “B li!”– dey cavab verdi”.
: : (...)- [ ]
)) : : :
.((
[472]-319-(...) ........ Cabir ibn Abdullah r vay t edir ki, Pey mb r

demi dir: “Bir qisim insan – üzl ri istisna olmaqla – (bir müdd t) C nn m
odunda yand qdan sonra oradan ç xar lacaq v n hay t, C nn gir kdir”.
: : (...)- [ ]
: :
- :
1 Selin axark n yuyub g tirdiyi d , oyuq, arx, selin açd yol.

288
man kitab
! : - : -
Z Ä Ã Â Á À ¿ ¾[ Z£¢ ¡ • ~ } |[ :
- : : :
: : . : -
: :
:- :
! :
. - !
[473]-320-(...) ........ Yezid l-F qir demi dir: “X varicl rin1 fikirl rind n bir
fikir q lbimi co durmu du. (O zaman) biz h cc etm k, sonra da insanlar x -
varicliy d t etm k m qs dil bir d st adamla b rab r yola dü dük. N ha-
t, g lib M din çatd q. Baxd q ki, Cabir ibn Abdullah bir dir yin yan nda
oturub camaata Pey mb rd n h dis dan r. Bu snada o, c nn mlikl ri
zikr etdi. Onda m n ona dedim: “Ey R sulullah n s hab si! Bu n (h disdir)
2
dan rsan?! Ax , Allah buyurur: “S n Oda sald n k si rüsvay ed rs n...”3

“H r d onlar oddan ç xmaq ist dikd , yenid n ora qaytar lacaqlar”.4
(Buna sas n) bu dan qlar z n dir?!” (Cabir m nd n): “S n Quran oxu-
yursanm ?”– dey soru du. M n: “B li!”– dey cavab verdim. Yen soru du:
“Muh mm din m qam – y ni Allah n onu çatd raca yer – bar sind
itmis nmi?” M n: “B li!”– dey cavab verdim. Dedi: “Bu, Muh mm din
min t rifl n m qam r ki, Allah onun vasit sil (C nn md n) ç xa-
racaqlar ç xaracaq”. Sonra Cabir q l körpüsünün harada yerl diyini v
insanlar n onun üstünd n n cür keç kl rini v sf etdi. Bunlar yadda sax-
lamam oldu umdan qorxuram. Ancaq onu dey bil m ki, o bunlar söy-
mi dir: “Bir qrup adam (bir müdd t) C nn md qald qdan sonra oradan
xacaqd r. Onlar sanki simsim 5 çubuqlar kimi (qaralm halda) ç xacaqlar.

2 Y ni tövhid- hlind n C nn dü nl rin n vaxtsa oradan ç xacaqlar x r verdi.
4 “ s-S cd ” sur si, 20.
5 Küncüd f sil sind n olan qara r ngli bitkidir.

289
Sonra C nn t çaylar ndan birin daxil olub orada yuyunacaq v oradan ka-
z kimi (a appaq) ç xacaqlar”.
Sonra biz (h cc ziyar tind n) geri döndük v (s hv fikird olanlara) dedik:
“Vay sizin hal za! Yoxsa o eyxin1 Pey mb rin ad ndan yalan dan -
güman edirsiniz?!” Bel likl , biz (x variclikd n) vaz keçdik. Vallahi, ara-
zda bir n rd n ba qa, x varic fikirl rind qalan olmam ”.
Yaxud bu Nueym2 (F dl ibn Dukeynin) dediyi kimidir.3
: ( )- [ ]
. )) :
.(( ! :
dir: “Dörd n r oddan ç xar lacaq v Allah T al t qdim edil k. (Onda)
onlardan biri (üzünü Allaha) çevirib dey k: “Ey R bbim! M ni oddan ç xart-
qdan sonra bir daha ora qaytarma!” Allah da onu oddan xilas ed k”.
- ( )- [ ]
)) : : : -
: - : -
: : !
: .
-
- - : :
-
- -
- - : :-
:
1 Y ni Cabir ibn Abdullah .

2 bu Nueym, Muslimin eyxinin eyxidir.
3 Bu üslub, müh ddisl rin m hur üslubudur. Bel ki, h disi m na il r vay t ed n h r
bir ravi, r vay t etdiyi h disi bitirdikd n sonra ehtiyat üçün: “filank sin dediyi kimidir” deyir.
290
man kitab
)) : : .((
! :
:
.
- : -
.(( ! :
.(( : : :

mi dir: “Qiyam t günü Allah insanlar (m ) toplayacaq. (O zaman) onlar
diqq t yetir k, (onlara ilham veril k) v onlar dey kl r: “G lin R bbi-
1 2
mizin yan nda biz fa t (ed k bir adam) tapaq, bizi bu (ac nacaql ) v ziy-
td n qurtars n”. Bundan sonra onlar Ad min yan na g lib dey kl r:
“S n b riyy tin atas Ad ms n! Allah s ni Öz li il yaratm 3 v s Öz
ruhundan üfürmü dür. Sonra m kl
4 mr etmi v onlar s s cd etmi -
r. (El is ) R bbinin yan nda bizd n ötrü havadarl q et, bizi bu (ac nacaql )
ziyy td n qurtars n”. Ad m: “M n bu (m qama) layiq deyil m”– dey ca-
vab ver k, sonra etdiyi x tan xat rlayacaq, buna gör R bbind n utanacaq
(onlara): “Lakin siz Uca Allah n gönd rdiyi ilk r sulun – Nuhun yan na
gedin!”– dey k. Onda onlar Nuhun yan na g kl r. Nuh: “M n bu
(m qama) layiq deyil m”– dey cavab ver k, sonra etdiyi x tan xat rlayacaq,
buna gör R bbind n utanacaq v (onlara): “Lakin siz Allah n Özün n
sevimli dost tutdu u brahimin
5 yan na gedin!”– dey k. Onda onlar bra-
himin yan na g kl r. brahim: “M n bu (m qama) layiq deyil m”– dey
nsanlar canlar
1 zabdan qurtars nlar dey , özl ri üçün fa tçi axtaracaqlar.
Bu sözü bn Ubeyd n ql etmi dir.
2
3 Quranda buyurulur: “Allah dedi: “Ey blis! S M nim iki liml yaratd ma s cd
etm mane olan n idi? T bbür göst rdin, yoxsa özünü yüks k tutdun?” (“Sad” sur si, 75).
4 Allah buyurur: “Bir zaman s nin R bbin m kl bel demi di: “M n palç qdan bir
insan yaradaca am. M n ona sur t verib Öz ruhumdan üfürdüyüm zaman ona s cd edin!”
kl rin ham birlikd s cd etdi. Yaln z blisd n ba qa! O t bbür göst rdi v kafir-
rd n oldu” (“Sad” sur si, 71-74).
5 Allah buyurur: “Allah brahimi sevimli dost tutmu dur” (“ n-Nisa” sur si, 125).
291
cavab ver k, sonra etdiyi x tan xat rlayacaq, buna gör R bbind n utanacaq
(onlara): “Lakin siz Allah n (bilavasit ) dan ,1 özün d Tövrat b et-
diyi Musan n yan na gedin!”– dey k. Onda onlar Musan n yan na g -
kl r. Musa: “M n bu (m qama) layiq deyil m”– dey cavab ver k, sonra
etdiyi x tan xat rlayacaq, buna gör R bbind n utanacaq v (onlara): “Lakin
siz Allah n Ruhu2 v K lm si olan san n yan na gedin!”– dey k. Onda
onlar Allah n Ruhu v K lm si olan san n yan na g
3 kl r. sa (onlara):
“M n bu (m qama) layiq deyil m. Lakin siz bütün keçmi v g k x talar
ba lanm bir qulun – Muh mm din yan na gedin!”– dey k.
Pey mb r buyurdu: “Sonra onlar m nim yan ma g kl r. M n Uca
bbimd n izin ist mv m izin veril kdir. M n Onu gördüyüm
an s cd qapanaca am. Allah ist diyi q r m ni bu v ziyy td saxlaya-
caq. Sonra (m bel ) buyurulacaq: “Ey Muh mm d! Ba qald r, söyl ,
sözün dinl k, ist , s (ist diyin) veril k, havadarl q et, havadarl n
bul olunacaq”.
n ba (s cd n) qald b Uca R bbimin m öyr tdiyi h md-s na-
larla R bbimi t rifl m. Sonra fa t ed m. M nim üçün h dd qo-
yulacaq v m n (bir çoxlar ) at n ç xard b C nn daxil ed m. Son-
ra qay b s cd qapanaca am. Allah m ni saxlamaq ist diyi q r bu v -
ziyy td saxlayacaq. Sonra (m bel ) buyurulacaq: “Ba qald r, ey Mu-
mm d! Söyl , sözün dinl k, ist , s (ist diyin) veril k, havadarl q et,
havadarl n q bul olunacaq”. M n ba (s cd n) qald b Uca R bbimin
1 Allah buyurur: “Musa t yin etdiyimiz vaxtda g ldikd , R bbi onunla dan ” (“ l-
raf” sur si, 143).
2 Muh mm d Pey mb rin s hab ri v ilk müs lman ilahiyyatç lar “Allah” sözünün
yin oldu u iki söz birl si aras nda f rq qoyard lar:
(a) söz birl sind t yin edil n söz canl xs olduqda v ya cans z ya olduqda.
n, Beytullah (Allah n Evi); R sulullah (Allah n Elçisi); Abdullah (Allah n qulu); Ruhul-
lah (Allah n Ruhu). Bu v ba qa bel ifad rd t yin olunan söz Uca Allah t find n yarad l-
lar bildirir. “Allah n Ruhu” ifad si onu Allah n yaratd v onun Ona m xsus oldu-
unu bildirir. Bu adla Allah n pey mb ri sa ça r. Onu yaradan zaman Allah: “Ol!”-
dey buyurmu v o pey mb r d qeybd n yaranm r. Eynil bu qaydada Ad m pey m-
rin d ruhu x lq edilmi dir.
(b) söz birl sind t yin olunan söz keyfiyy t bildir nd . M n: Elmullah (Allah n
elmi); K lamullah (Allah n sözü); Zatullah (Allah n Özü). Bu v dig r bel ifad r Uca Allaha
xas olan ilahi keyfiyy tl ri ks etdirir.
3 Allah buyurur: sm tini qoruyan ry mi d yada sal! Biz ona Öz ruhumuzdan b-
rail vasit sil üfürdük, onu v onun o lunu al ml bir möcüz etdik” (“ l- nbiya” sur si, 91).
292
man kitab
öyr tdiyi h md-s nalarla R bbimi t rifl m. Sonra fa t ed -

m. M nim üçün h dd qoyulacaq v m n (yen bir çoxlar ) oddan ç xar-
b C nn daxil ed m”.
(Ravi demi dir): “M n bilmir m, Pey mb r ya üçüncüsünd , ya dör-
düncüsünd bel buyurdu. “N hay t, m n dey m: “Ey R bbim! Odda,
Quran n tutub saxlad qlar ndan ba qa, (y ni özl rin di olaraq odda qal-
maq vacib buyurulanlardan ba qa) bir kims qalmam r”.
bn Ubeyd öz r vay tind demi dir: “Q tad demi dir: “Y ni özl rin di
olaraq (C nn md ) qalmaq vacib buyurulanlar”.
: (...)- [ ]
- )) : :
: - - )) : ((
.(( !
[476]-323-(...) ........ s r vay t etmi dir ki, Pey mb r demi dir:

“Qiyam t günü möminl r (m ) toplanacaq v diqq t yetir kl r,1 (ya-
xud onlara ilham veril k)...” S id bu h disi bu vanan n h disi kimi r va-
t etmi dir. Bu h disd (Pey mb r ) bel buyurmu dur: “Sonra m n dör-
düncü d g m, (yaxud qay daca am) v : “Ey R bbim! Quran n (C n-
md ) tutub saxlad qlar ndan ba qa heç k s qalmam
2 r”– dey m”.
: : (...)- [ ]
(( )) :
.(( : ! : )) :
[477]-324-(...) ........ s r vay t etmi dir ki, Pey mb r demi dir: “Qi-
yam t günü Allah möminl ri (m ) toplayacaq v onlara ilham veril k...”
Hi am bu h disi S id v bu vanan n h disi kimi r vay t etmi dir.
Bu h disd dördüncü d (Pey mb r demi dir): “Ey R bbim! Odda
Quran n tutub saxlad qlar ndan ba qa, y ni özl rin di olaraq (odda) qal-
maq vacib buyurulanlardan ba qa bir kims qalmam r”– dey m”.

2 Y ni C nn md di qalacaqlar bar Quranda x r veril n kafirl r.
293
: : (...)- [ ]
: :
: : :
: )) :
: :
.((
: : :
. :
[478]-325-(...) ........ s r vay t etmi dir ki, Pey mb r demi dir: “L
ilah ill llah” dey n v q lbind arpa d si a rl nda iman olan kims r
nn md n ç xacaqlar. Bundan sonra “l ilah ill llah” dey n v q lbind
bu da d si a rl nda iman olan kims r C nn md n ç xacaqlar. Sonra
da “l ilah ill llah” dey n v q lbind z rr q r iman olan kims r C n-
md n ç xacaqlar”.
bn Minhal öz r vay tind lav edib demi dir: “M n ob rast g ldim
bu h disi ona r vay t etdim. ob dedi: “Bu h disi biz Q tad s ibn
Malikd n, o da Pey mb rd n r vay t etmi dir”. Lakin ob öz r vay tin-
: “z rr ”1 sözü zin “zur ”2 sözünü i tmi dir.
Yezid demi dir: “Bu k lim ni bu Bistam t hrif etmi dir”.
: : (...)- [ ]
: : :- - :
! :
)) : : .
. : :
:
: - -
: : - -
1 Z rr – bir eyin n kiçik hiss si, çox kiçicik hiss r.

2 Zur – qar dal .
294
man kitab
! : ! :
: .
! :
: . ! :
: ! :
: . !
.((
: :
: .
: ! : ! :
:
. : . :
)) :
: ! : ! :
- - :
.(( :
.
[479]-326-(...) ........ M d ibn Hilal l- zi demi dir: “Biz s ibn Mali-
kin yan na getdik v (onun yan na girm k üçün) Sabit ( l-Bunanid n) biz
havadarl q etm yi xahi etdik. Biz onun yan na g lib çatd qda o, duha nama-
q rd . Sabit bizim üçün izin ist di v biz sin yan na daxil olduq.
s Sabiti öz yan nda, çarpay n üstünd oturtdu. Sabit ona dedi: “Ey
bu H mz ! B sr hlind n olan bu qarda lar n s nd n fa t haqq ndak
disi onlara dan ma xahi edirl r”.
s dedi: “Muh mm d biz bel r vay t etmi dir: “Qiyam t günü g l-
diyi zaman insanlar bir-birin d kl r. Sonra da Ad min yan na g lib
ona: “Zürriyy tind n ötrü fa t et!”– dey kl r. Ad m is : “M n buna layiq
deyil m, lakin siz brahimin yan na gedin. Çünki o, Allah n n sevimli
295
dostudur”. Onda onlar brahimin yan na g kl r. brahim (onlara) dey -

k: “M n buna layiq deyil m, lakin siz Musan n yan na gedin. Çünki o,
Allah n (bilavasit ) dan rd bir k sdir”. Onda onlar Musan n yan na ged -
kl r. Musa (onlara) dey k: “M n buna layiq deyil m, lakin siz san n
yan na gedin. Çünki o, Allah n Ruhu v Onun K lm sidir”. Onda onlar san n
yan na ged kl r. sa (onlara) dey k: “M n buna layiq deyil m, lakin siz
Muh mm din yan na gedin. N hay t, m nim yan ma g k v m n (on-
lara): “M n bu m qama layiq m”– dey m. Sonra da gedib R bbimd n
izin ist mv m izin veril k. M n R bbimin hüzurunda durub ona
el h md-s nalar ed m ki, indi m n onu etm qadir deyil m. Bunu et-
is m Uca Allah ilham ver kdir. Sonra m n Onun qar nda s c-
qapanaca am. H min vaxt m bel buyurulacaq: “Ey Muh mm d!
Ba qald r, söyl , sözün dinl k, ist , s (ist diyin) veril k, havadar-
q et, havadarl n q bul olunacaq”. M n (ba s cd n qald b): “Ey R b-
bim! Ümm tim, ümm tim!”– dey fa t dil m. Onda m : “Get, q l-
bind bu da v ya arpa d si a rl nda iman olan kims ri C nn md n
xart”– deyil k. M n gedib ( mri) yerin yetir m, sonra R bbimin yan -
na qay b Onu, (söyl diyim) o h md-s nalarla t rif ed m v s cd
qapanaca am. Yen m deyil k: “Ey Muh mm d! Ba qald r, söyl ,
sözün dinl k, ist , s (ist diyin) veril k, havadarl q et, havadarl n
bul olunacaq”. M n (ba qald b): “Ey R bbim! Ümm tim, ümm tim!”–
dey fa t dil m. Onda m : “Get, q lbind xardal d si a rl nda
iman olan kims ri C nn md n ç xart”– deyil k. M n gedib ( mri) yeri-
yetir m, sonra R bbimin yan na qay b Onu, o h md-s nalarla t rif
ed m v s cd qapanaca am. Yen m deyil k: “Ey Muh mm d!
Ba qald r, söyl , sözün dinl k, ist , s (ist diyin) veril k, havadar-
q et, havadarl n q bul olunacaq”. M n (ba qald b): “Ey R bbim! Üm-
tim, ümm tim!”– dey fa t dil m. Onda m : “Get, q lbind xar-
dal d si a rl ndan daha az, daha az, daha az iman olan kims ri C n-
md n ç xart”– deyil k. M n d gedib ( mri) yerin yetir m”.
Bu, sin biz r vay t etdiyi h disdir. Sonra biz onun yan ndan ç xd q.
hay t, s hran n n hündür yerin g lib çatd qda dedik: “B lk H n ( l-
srinin) yan na gedib onunla salamla aq. O, bu X lif nin evind gizl nir”1.
1 H min vaxt H n l-B sri zal m H ccacdan gizl nirdi.

296
man kitab
Sonra onun yan na g lib ona salam verdik v dedik: “Ey bu S id! Biz qar-
da n1 bu H mz nin yan ndan g lirik. fa t haqq nda biz dan h di-
sin b nz rini heç e itm mi ik”. O: “Davam edin, (h disi dan n)”– dey bu-
yurdu. Biz d ona bu h disi dan q. O yen : “Davam edin”– dey buyurdu.
Dedik: “ s biz bundan lav heç n dan mad ”. H n dedi: “O, bunu
biz iyirmi il önc dan r. O zaman onun güclü hafiz si var idi. ( ndi is )
o, b zi eyl ri t rk etmi dir. M n bilmir m, eyx unutdumu, yoxsa arxay nla-
acaqs z dey (bunlar ) siz dan maq ist di”. Biz ona: “(El is h disi)
biz s n dan !”– dedik. (Bunu e id nd ) o güldü v : “ nsan hövs siz ya-
rad lm r.2 M n bunu siz sad o h disi sizl r vay t etm k ist diyim
üçün zikr etdim”– dedi. (Sonra da h disin davam n ql ed k Pey mb rin
bel dediyini) r vay t etdi: “Sonra dördüncü d m n R bbimin yan na qay -
b Onu, o h md-s nalarla t rif ed m v s cd qapanaca am. Yen
deyil k: “Ey Muh mm d! Ba qald r, söyl , sözün dinl k, ist ,
(ist diyin) veril k, havadarl q et, havadarl n q bul olunacaq”. M n
(ba qald b): “Ey R bbim! M izin ver “l ilah ill llah”– dey n kim-
fa t edim”– dey m. Allah buyuracaq: “Bu s nin üçün deyil, (yaxud
bu s aid deyil). Lakin zz tim , Böyüklüyüm , tim v Ululu uma and
olsun ki, M n: “L ilah ill llah!”– dey n k sl ri (oddan) ç xardaca am”.
(Ravi) demi dir: “M n ahidlik edir m ki, H n bu h disi biz r vay t et-
mi dir v ahidlik edir m ki, o, bu h disi s ibn Malikd n e itmi dir. Gü-
man edir m ki, H n: “(O bu h disi biz ) iyirmi il önc , h güclü hafiz si
olark n r vay t etmi dir”– dedi”.
- ( )- [ ]
: : -
:
)) :
:
! : - - :
1 Burada “qarda n” deyildikd din qarda n rd tutulur.

2 Quranda bel buyurulur: nsan t sg n yarad lm r” (“ l- nbiya” sur si, 37); “Do -
rusu, insan t sk ndir” (“ l- sra” sur si, 11).
297
:
. .
! : - -
:
. .
: .
:
.
! :
:
.
! :
:
.
! :
. ! : ! :
!
! .
.((
[480]-327-(194) ........ bu Hureyr demi dir: “Bir gün Pey mb c m-
k g tirdil r. Sonra bu c md yin qol t fini (bi irib) ona verdil r. tin bu
yeri onun xo una g lirdi. O, td n bir tik di dikd n sonra dedi: “Qiyam t
günü m n insanlar n n hörm tlisi olaca am. Bunun n s bd n bel oldu-
unu bilirsinizmi? Allah Qiyam t günü vv lkil ri v sonrak lar (dünyada
olan insanlar n ham ) düz v geni bir yer y acaq. (El bir yer ki,) carç
onlar ça ra bilsin, gözl r d onlar hat etsin. Gün insanlara yax nla q-
dan sonra onlar el bir d rd v k r bürüy k ki, onlar buna n tab g tir -
298
man kitab
k, n d döz bil kl r. Onda onlardan b zil ri dig rl rin dey kl r: “N

ziyy dü düyünüzü görmürsünüzmü? Ba za n r g ldiyini görmür-
sünüzmü? B lk , R bbiniz yan nda sizin üçün fa t ed k bir adam tapas -
z?” Onda insanlar n b zil ri dig rl rin : “Hayd , Ad min yan na gedin!”–
dey k v onlar Ad min yan na g lib: “Ey Ad m! S n b riyy tin ata-
san! Allah s ni Öz li il yaratm , Öz Ruhundan s üfürmü , sonra da
kl mr etmi v onlar s s cd etmi r. (El is ) R bbinin yan nda
bizd n ötrü havadarl q et ( fa tçi ol)! M r s n bizim n v ziyy td oldu u-
muzu, ba za n r g ldiyini görmürs nmi?!”– dey ona müraci t ed k-
r. Ad m dey k: “Bu gün R bbim el q bl nmi dir ki, O, bundan vv l
heç vaxt bel q bl nm mi v bundan sonra sla bel q bl nm kdir.
Om (b lli) bir a aca yax nla ma qada an etdi, lakin m n Ona asi oldum.
Ah n fsim, n fsim! Gedin ba qas n yan na. Gedin Nuhun yan na!” Onlar
Nuhun yan na g lib dey kl r: “Ey Nuh! S n yer üzün gönd rilmi ilk
elçis n. Özünü d Allah, ükür ed n b nd adland rm r. (El is ) R bbinin
yan nda bizd n ötrü havadarl q et! M r s n bizim n v ziyy td oldu u-
muzu, ba za n r g ldiyini görmürs nmi?!” Nuh onlara dey k: “Bu gün
bbim el q bl nmi dir ki, O, bundan vv l heç vaxt bel q bl nm mi
bundan sonra sla bel q bl nm kdir. M nim dua etm imkan m
var idi, lakin m n qövmümün leyhin b ddua etdim. Ah n fsim, n fsim! Ge-
din brahimin yan na!” Onlar brahimin yan na g lib dey kl r: “S n h m
Allah n pey mb ri, h m d yer hli aras nda Allah n n sevimli dostusan.
(El is ) R bbinin yan nda bizd n ötrü havadarl q et! M r s n bizim n v -
ziyy td oldu umuzu, ba za n r g ldiyini görmürs nmi?!” brahim on-
lara dey k: “Bu gün R bbim el q bl nmi dir ki, O, bundan vv l heç
vaxt bel q bl nm mi v bundan sonra sla bel q bl nm kdir”.
Sonra o: “(Üç d ) yalan dan xat rlayacaq v dey k: “Ah n fsim,
fsim! Gedin ba qas n yan na. Gedin Musan n yan na!” Onlar Musan n
yan na g lib dey kl r: “Ey Musa! S n Allah n elçisis n, Allah Öz risal ti1 il ,
üst lik s ninl bilavasit dan maqla s ni dig r insanlardan üstün etmi dir.
(El is ) R bbinin yan nda bizd n ötrü havadarl q et! M r s n bizim n
ziyy td oldu umuzu, ba za n r g ldiyini görmürs nmi?!” Musa on-
lara dey k: “Bu gün R bbim el q bl nmi dir ki, O, bundan vv l heç vaxt
1 Musaya h val etdiyi pey mb rlik v zif si.

299
bel q bl nm mi v bundan sonra sla bel q bl nm kdir. M n

adam öldürmü m. Halbuki onu öldürm k m mr edilm mi di. Ah n f-
sim, n fsim! Gedin san n yan na!” Onlar san n yan na g lib dey kl r:
“Ey sa! S n Allah n r sulusan. S n h körp ik n be ikd insanlarla dan r-
n. S n h m Allah n M ry gönd rdiyi K lm si, h m d Onun Ruhun-
dansan. (El is ) R bbinin yan nda bizd n ötrü havadarl q et! M r s n bi-
zim n v ziyy td oldu umuzu, ba za n r g ldiyini görmürs nmi?!” sa
onlara dey k: “Bu gün R bbim el q bl nmi dir ki, O, bundan vv l heç
vaxt bel q bl nm mi v bundan sonra sla bel q bl nm kdir.” sa
öz x tas onlara bildirm k, sad bel dey k: “Ah n fsim, n fsim!
Gedin ba qas n yan na. Gedin Muh mm din yan na!” Onlar m nim ya-
ma g lib dey kl r:
– Ey Muh mm d! S n h m Allah n elçisi, h m d pey mb rl rin sonun-
cususan. Allah s nin keçmi v g k günahlar ba lam r. (El is )
bbinin yan nda bizd n ötrü havadarl q et! M r s n bizim n v ziyy td
oldu umuzu, ba za n r g ldiyini görmürs nmi?!” Onda m n in alt -
na g lib, R bbimin qar nda s cd ed m. Sonra Allah m (el bir üur)
ed k, Özün edil n h md-s nalardan v n göz l t rifl rd n el bir
ilham ver k ki, m nd n vv l heç k bel sini verm mi dir. Sonra (m )
bel buyurulacaq:
– Ey Muh mm d! Ba qald r v ist , s ist diyin veril k, havadarl q
et, havadarl n q bul olunacaq. M n ba qald b dey m: “Ey R b-
bim! Ümm tim, ümm tim!” Onda (m ) bel buyurulacaq:
– Ey Muh mm d! Ümm tind n sor u-suala ç kilm k kims ri C n-
t qap lar ndan – sa qap ndan iç ri daxil et! Halbuki onlar ba qa insanlar-
la birlikd (C nn tin) dig r qap lar ndan da keç bil rl r.
Muh mm din can lind olan Allaha and olsun ki, C nn t qap lar ndak
laylardan h r iki lay aras ndak m saf M kk il H r,1 yaxud M kk il Bus-
ra2 aras ndak m saf q rdir”.
: (...)- [ ]
:
1 H r – B hreynd r ad r.
2 Busra – amda r ad r.
300
man kitab
)) : (( )) :
)) : (( )) : ((
- ((
: : : : : -
! )) : .
. .((
[481]-328-(...) ........ bu Hureyr demi dir: “(Bir d ) Pey mb rin
qaba na bir qab orba v (bi mi ) t qoydular. O, lini (qoçun) qol t fin
uzatd . (Qoçun) bu hiss si Pey mb rin n çox xo una g n yeri idi. O, t-
n bir tik di dikd n sonra dedi: “Qiyam t günü m n insanlar n n hör-
tlisi olaca am”. Sonra bir di k d vurdu v yen : “Qiyam t günü m n in-
sanlar n n hörm tlisi olaca am”– dedi. N hay t, s hab rinin (bunun s bi-
ni) soru mad qlar gördükd , dedi: “Niy soru mursunuz ki, nec (olacaq)?”
hab r: “Nec olacaq, ya R sulullah?”– dey soru dular. Pey mb r bu-
yurdu: “(O gün) insanlar al ml rin R bbi qar nda aya a qalxacaqlar”.
(Sonra ravi) bu h disi bu Heyyan n bu Zur n r vay t etdiyi h dis
yax n m nada n ql etmi dir. F t (h disd ) brahiml olan söhb : “O,
ulduza bax b: “Bu m nim R bbimdir” , habel bütp stl rin tanr lar haq-
1
nda: “Bunu onlar n bu böyüyü etmi olar”2, h mçinin: “M n x st m”3

dediyini d lav etmi dir. (Ax rda Pey mb r bel buyurdu:) “Muh m-
din can lind olan (Allaha) and olsun ki, C nn t qap lar ndak laylar-
dan h r iki lay aras ndak m saf M kk il H r, yaxud H r il M kk
aras ndak m saf q rdir”.
(Ravi) demi dir: “Bunun hans söyl diyi yad ma g lmir”.
: : ( )- [ ]
:
)) :
: ! :
1 Bax: “ l- nam” sur si, 75-79.

2 Bax: “ l- nbiya” sur si, 51-72.
3 Bax: “ s-Saffat” sur si, 89.
301
: : . .
. : . .
: .
: (( .
)) :
:
. : .
.(( .
. !
[482]-329-(195) ........ bu Hureyr v Huzeyf r vay t etmi dir ki,
Pey mb r demi dir: “(Qiyam t günü) Allah T bar v T al insanlar
(bir yer ) toplayacaq. (O gün) möminl r aya a qalxacaqlar. N hay t, C nn t
onlara yax nla lacaq1 v o zaman onlar Ad min yan na g lib dey kl r: “Ey
atam z! C nn t (qap lar ) bizim üçün açd r”. Ad m dey k: “M r sizl ri
nn td n atan z Ad min x tas ç xartmam rm ? M n fa tçi olma a layiq
deyil m. Siz o lum brahimin – Allah n n sevimli dostunun yan na gedin”. b-
rahim dey k: “M n buna layiq deyil m. M n ancaq örtük arxas ndan 2 bir
dost olmu am. Siz Allah n bilavasit dan Musaya müraci t edin”. Onlar
Musan n yan na g kl r. Musa (onlara): “M n buna layiq deyil m. Siz
Allah n K lm si v Ruhu olan san n yan na gedin”– dey k. sa da (onlara):
“M n buna layiq deyil m”– dey k. N hay t, Muh mm din yan na g -
kl r. O, aya a qalxacaq v ona ( fa t etm ) izin veril kdir. man t v
1 Uca Allah buyurur: “C nn t mütt qil yax nla lar” (“ ra” sur si, 90).
2 N vi v bn H r demi dir: “T hrir”in mü llifi (Muh mm d ibn Abdul-Vahid )
demi dir: “Bu söz t vazökarl q lam tidir. brahim dem k ist yir ki: “M n o yüks k m -
qama layiq deyil m”.
Sonra m n bu söz dair daha göz l rh rast g ldim. Orada bu sözün m nas bel izah
edilirdi: “( brahim dem k ist yir ki): “M nazil olmu v hyl r C brailin vasit sil na-
zil edilmi dir. Siz Musan n yan na gedin. Çünki o, Allah n Sözünü e itmi v Onunla bilavasit
dan r”. Burada o: “örtük arxas nda” dem kl Musadan da üstün olan, Pey mb rimiz
Muh mm din h m (meracda) Allahla bilavasit dan , h m d Onun nurunu gördüyü-
nü q sd etmi v dem k ist mi dir ki: “M n, Muh mm din arxas nda olan Musan n arxas nda-
yam”. Bu, “T hrir”in mü llifinin ax r sözüdür” (“ rh n-N vi”, 3/71; “F th l-Bari”, 18/410).
302
man kitab
qohumluq laq si d (Allah n onlara verdiyi görk md ) g lib q l körpüsünün

sa nda v solunda duracaqlar.1 Sizin n birincil riniz (körpünün üstünd n)
im k kimi keç kl r”. M n dedim: “Atam-anam s f da olsun. im yin
keçm yin b nz n ey n dir?” Pey mb r buyurdu: “M r siz im yin
bir göz q rp nda nec gedib-g ldiyini görm misinizmi?! (Bunlardan) sonra
(keç nl r) kül yin keçm si kimi, sonra qu un keçm si v qaçan adam n keç-
si kimi (körpünün üstünd n keç kl r). Onlar öz ll ri bu kild (kör-
püd n) keçir kdir. Pey mb riniz is körpünün ba nda durub: “Ya R bb!
Xilas et, xilas et!”– dey k. N hay t, insanlar n ll ri (onlar körpüd n ke-
çirm kd ) aciz qalacaq. o yer g lib çatacaq ki, bir n r g lib (oradan keç-
k ist k), lakin yerim taq ti olmad ndan im kl kdir. Q l körpü-
sünün h r iki t find as lm qarmaqlar vard r ki, tutulmas na mr verilmi
kims ri tutma a haz rd rlar. (Onlardan kimisi tikanlara ili ib) didik-didik edi-
k, lakin ax rda xilas olacaq. B zil ri d C nn m odunda qalaqlanacaqlar”.
bu Hureyr nin can lind olan (Allaha) and olsun ki, C nn min dibi-
(q r olan m saf ) yetmi illik m saf b rab rdir.
-( )
85-ci f sil. Pey mb rin : “C nn (daxil olmaq üçün) fa t
ed k insanlar n birincisi m n olaca am, üst lik pey mb rl r
aras nda ümm ti n çox olan da m m” sözü haqq nda
: ( )- [ ]
.(( )) : :
1 man ti qorumaq v qohumluq laq rini möhk ml ndirm k m suliyy tli i rd n ol-
du una gör Allah onlara Qiyam t günü özl rin m xsus bir görk m ver k v onlar da g lib
man ti x yan t etm n v qohumluq laq rini möhk ml ndir n k rin lehin , xainl rin
qohumluq ba lar q ran k sl rin is leyhin ahidlik ed kl r.
Tiybi demi dir: “Ehtimal var ki, h disd keç n man t sözü Allah n: “Biz man ti göyl ,
yer v da lara t klif etdik. Onlar onu da maqdan qorxub imtina etdil r. Lakin insan onu
boynuna götürdü. Do rudan da, o, zal m v cahildir” (“ l- hzab” sur si, 72) ay sind ki ma-
t sözü il , qohumluq laq si is Allah n: “Ad il bir-birinizd n cürb cür eyl r ist diyiniz
Allahdan v qohumluq laq rini k sm kd n ç kinin!” (“ n-Nisa” sur si, 1) ay sind ki h -
min sözl eyni m nan ifad edir“.
303

mi dir: “C nn (daxil olmaq üçün) fa t ed k insanlar n birincisi m n ola-
ca am, üst lik pey mb rl r aras nda ümm ti n çox olan da m m1”.
: (...)- [ ]
)) : :
.((
dir: “Qiyam t günü pey mb rl r aras nda ümm ti n çox olan m n olaca-
am, habel C nn tin qap döy nl rin birincisi d m n olaca am”.
(...)- [ ]
)) : : :
.((
dir: “C nn (girm k üçün) fa t ed k insanlar n birincisi m n olaca am.
Pey mb rl r aras nda m nim t sdiq edildiyim q r t sdiq edilmi bir pey-
mb r yoxdur. Pey mb rl r içind el bir pey mb r olmu dur ki, ümm -
tind n onu yaln z bir ki i t sdiq etmi dir”.
1 A dak r vay tl diqq t yetirin:

Pey mb r merac haqq nda dan ark n bel demi dir: “...Sonra biz yolumuza davam
etdik v n hay t, g lib alt nc s maya çatd q. M n Musan n yan na g ldim v ona salam
verdim. O (m nim salam ald qdan sonra) dedi: “Xo g lmis n, ey lisaleh qarda v
lisaleh pey mb r!” M n onun yan ndan keçib getdikd , o a lad . Ondan: “Niy a lay r-
san?”– dey soru dular. Dedi: “Ey R bbim! M nd n sonra gönd rdiyin bu cavan o lan n üm-
tind n C nn daxil olanlar n say , m nim ümm timd n ora daxil olanlar n say ndan qat-
qat art q olacaq” (“S hih Muslim”, 416).
Dig r r vay td demi dir: “Ümm tl r m göst rildi. M n pey mb r gördüm, yan nda
bir toplum adam var idi. Ba qa bir pey mb r gördüm, yan nda bir-iki adam var idi. H tta el
bir pey mb r d gördüm ki, yan nda heç k s yox idi. (H min vaxt) m böyük bir qaralt
göst rildi. M n onlar n ümm tim oldu unu z nn etdim. (M ): “Bu, Musa v onun qöv-
müdür. S n üfüq do ru bax”– deyildi. M n (d rhal ora) baxd m v orada böyük bir qaralt
gördüm. M yen : “Üfüqün dig r t fin bax!”– deyildi. Yen tli bir qaralt gördüm.
: “Bu s nin ümm tindir. Onlardan yetmi min n ri sor u-sual olunmadan v zab ç k-
n C nn gir kdir”– deyildi...” (“S hih l-Buxari”, 1960; “S hih Muslim”, 527).
304
man kitab
: : ( )- [ ]
)) : :
.(( : : :

dir: “M n Qiyam t günü C nn t qap n yan na g lib onun aç lmas xahi
ed m. Bu vaxt göz tçi: “S n kims n?”– dey soru acaq. M n: “Muh mm -
m”– dey cavab ver m. (Bunu e id nd ) o dey k: “M (bu qap lar )
nd n vv l heç bir k açmamaq – yaln z s nin üçün açmaq mr edilmi dir”.
-( )
86-c f sil. Pey mb rin ümm ti üçün (ed yi)
fa t duas (Qiyam ) saxlamas
: : ( )- [ ]
)) :
.((
dir: “H r pey mb rin (q bul edilmi ) bir duas olmu dur ki, o (art q) bu dua
il (Allaha) müraci t etmi dir. M n is duam Qiyam t günü ümm tim fa t
etm k üçün saxlamaq ist yir m1”.
: : (...)- [ ]
:
.(( . )) :
“H r pey mb rin bir duas olmu dur. M n is in aAllah2 duam Qiyam t
günü ümm tim fa t etm k üçün saxlamaq ist yir m”.
1 Bu h dis Pey mb rin öz ümm tin art q d fq tli v r hmli oldu unu göst rir.
2 Uca Allah buyurur: “Heç bir ey bar sind : “M n onu sabah ed m!”– dem ! An-
caq: “ r Allah ist !” (“in aAllah”- de!)...” (“ l-K hf” sur si, 23-24).
305
: : (...)- [ ]
:
.
[489]-336-(...) ........ Amr ibn bu Süfyan ibn sid ibn Cariy s-S fi bu
disin b nz rini bu Hureyr n, o da Pey mb rd n r vay t etmi dir.
: : (...)- [ ]
: :
.(( . ))
. : :
[490]-337-(...) ........ Amr ibn bu Süfyan ibn sid ibn Cariy s-S fi r va-
t etmi dir ki, (bir d ) bu Hureyr K b l- hbara dedi: “Allah n Pey m-
ri bel buyurmu dur: “H r pey mb rin bir duas olmu dur ki, o (art q)
bu dua il (Allaha) müraci t etmi dir. Lakin m n in aAllah duam Qiyam t gü-
nü ümm tim fa t etm k üçün saxlamaq ist yir m”.
b bu Hureyr n: “S n bunu Pey mb rd nmi e itmis n?”– dey
soru du. bu Hureyr : “B li!”– dey cavab verdi.
: - - ( )- [ ]
)) : :
.
.((
dir: “H r pey mb rin q bul edilmi bir duas olmu dur. Onlar n h r biri (ar-
q öz duas ndan) istifad etmi dir. M n is öz duam Qiyam t günü ümm ti-
fa t etm k üçün saxlam am. Ümm timd n Allaha rik qo mad hal-
da öl n kims r in aAllah bu fa nail olacaqlar”.
: (...)- [ ]
)) : :
.((
306
man kitab

“H r bir pey mb rin q bul edilmi duas olmu dur ki, o bu dua il (Allaha)
müraci t etmi , onun duas q bul olunmu v ona ist diyi verilmi dir. M n
is öz duam Qiyam t günü ümm tim fa t etm k üçün saxlam am”.
: : (...)- [ ]
. )) : : :
.((

“H r pey mb rin bir duas olmu dur ki, o, ümm ti xüsusunda bu dua il
(Allaha) müraci t etmi v onun duas q bul olunmu dur. M n is in aAllah
öz duam Qiyam t günü ümm tim fa t etm k üçün saxlamaq ist yir m”.
– ( )- [ ]
: : : -
.(( . )) :

dir: “H r pey mb rin bir duas olmu dur ki, o, bunu ümm tin s rf etmi dir.
n is öz duam Qiyam t günü ümm tim fa t etm k üçün saxlam am”.
: : (...)- [ ]
.
[495]-342-(...) ........ ob Q tad n bu isnadla (yuxar dak h disin b nz -

rini) r vay t etmi dir.
: : : (...)- [ ]
(( )) : : .
.
[496]-343-(...) ........ V ki v bu Usam – h r ikisi (bu h disi) Mis rd n, o da

tad n bu isnadla r vay t etmi dir. F t V kinin r vay t etdiyi h disd :
307
“ona ta edilmi dir”, bu Usam nin h disind is : “Pey mb rd n ” sözl ri

vay t edilmi dir.
: (...)- [ ]
. :
[497]-344-(...) ........ (Bu h disi) m Muh mm d ibn Abdul- la r vay t et-

mi dir. (O): “Biz Mot mir öz atas ndan, o da sd n, o da Pey mb rd n
vay t etmi dir”– demi v Q tad nin sd n r vay t etdiyi h disin b n-
rini r vay t etmi dir.
: : : ( )- [ ]
)) :
.((
[498]-345-(201) ........ Cabir ibn Abdullah r vay t edir ki, Pey mb r

demi dir: “H r pey mb rin bir duas olmu dur ki, art q o, ümm ti xüsusun-
da bu dua il (Allaha) müraci t etmi dir. M n is öz duam Qiyam t günü üm-
tim fa t etm k üçün saxlam am”.
-( )
87-ci f sil. Pey mb rin ümm ti üçün dua etm si
onlar n hal na ac yaraq a lamas
: : ( )- [ ]
:
ZLK J I H GF E D C B A[ :
ZÌ Ë Ê É È Ç Æ ÅÄ Ã Â Á[ :
! : . .(( ! )) :
:
.(( : !
308
man kitab
[499]-346-(202) ........ Abdullah ibn Amr ibn l-As demi dir: “Pey m-
r zz tli v Qüdr tli Allah n brahim haqq nda x r verdiyi: “Ey R b-
bim! H qiq n d , onlar çox adam azd rm lar. Kim m tabe olsa, o, m n-
ndir. Kim d m asi olsa, bilsin ki, S n Ba layansan, R hmlis n”1 ay -
sini, habel san n : r onlara zab vers n, sözsüz ki, onlar S nin qulla-
nd r. r onlar ba lasan, übh siz ki, S n Qüdr tlis n, Müdriks n!”2
dediyini oxuduqdan sonra ll rini (göy ) qald b: “Allah m! Ümm tim, üm-
tim!”– dedi v a lad . Onda zz tli v Qüdr tli Allah buyurdu: “Ey C b-
rail! Muh mm din yan na get, ondan soru ki: “S ni a ladan n dir?” (Halbuki
bbi onun n cavab ver yini bilir.) C brail onun yan na g ldi v ondan
(a lama ns bini) soru du. Pey mb r C brail (ümm tin ac )
r verdi. (Halbuki Allah bunu daha yax bilir.) Onda Allah buyurdu: “Ey
brail! Muh mm din yan na get, (ona) de ki: “Biz s ni ümm tin xüsusunda
mütl q raz salaca q3 v s ni k rl ndirm yik”.4
-( )
88-ci f sil. Kafir olaraq öl n kims nin c nn mlik olmas n, ona

heç bir fa tin yeti yinin v (Allaha) yax n olan kims rin
qr bal n ona fayda verm yinin b yan edilm si
: : ( )- [ ]
.(( )) : (( )) : ! :
[500]-347-(203) ........ s demi dir: “Bir n r: “Ya R sulullah! Atam
haradad r?”– dey soru du. Pey mb r : “C nn md dir”– dey buyurdu.
“ brahim” sur si, 36.

1
“ l-Maid ” sur si, 118.

2
3 Bu, Quranda da öz t sdiqini tapm r. “ d-Duha” sur sinin 5-ci ay sind buyurulur ki:
“R bbin s nem t b ed k, s n d raz qalacaqsan”.
4 Bu h dis biz , Pey mb rin öz ümm tin qay göst rdiyini v onlar n rifah üçün can
yand rd , onun yüks k m qam sahibi v Allah yan nda böyük ehtirama layiq oldu unu, ha-
bel dua ed rk n ll rini qald rma n b nil n ll rd n say ld v bu ümm tin u ur qa-
zanaca x r verir.
309
Adam ç b getdikd Pey mb r onu ça b dedi: “M nim d atam, s nin

atan C nn md dir1”.
ZQ P O[ : -( )
89-cu f sil. Uca (Allah n):
n yax n qohumlar qorxut!”2 sözü
: ( )- [ ]
Z [ : :
. ! )) :
! . ! . !
. ! . ! .
.(( . !
[501]-348-(204) ........ bu Hureyr demi dir: “Bu, n yax n qohumla-

qorxut!” ay si nazil edildiyi zaman Pey mb r qurey lil ri ça rd v
onlar (onun yan na) topland lar. Pey mb r gah ümumil dir k,3 gah da
xüsusil dir k4 bel buyurdu: “Ey K b ibn Luey5 o ullar ! Can oddan
1 bl rin bütl ibad t etdikl ri dövrd , iç ril rind n Allaha rik qo du u halda
fat etmi kims rin ham c nn mlikdir. Bel ki, M kk mü rikl rin brahim aleyhiss -
lam n d ti g lib çatm , lakin onlar bunu q bul etm mi r. Uca Allah buyurur: “De: “Allah
do ru söyl di. Odur ki, brahimin h nif dininin ard nca gedin. O, mü rikl rd n deyildi”
(“Ali- mran” sur si, 95); “De: “H qiq n, R bbim m ni do ru yola, h qiqi din , h nif bra-
himin dinin yön ltdi. O heç vaxt mü rikl rd n olmam ” (“ l- nam” sur si, 161); “Ki-
tab hli dedi: “Y hudi v ya xaçp st olun ki, do ru yola yön siniz!” De: “ ksin , biz
nif brahimin dinind yik. O, mü rikl rd n deyildi” (“ l-B ” sur si, 135); brahim
y hudi, n d n srani idi. O, ancaq h nif bir müs lman idi v mü rikl rd n deyildi”
(“Ali- mran” sur si, 67).
2 “ ra” sur si, 214.
3 Pey mb r qurey lil ri vv lc ümumi kild ça rd . Bu da onun qohumlar n ha-
hat etdiyin d lal t edir.
4 Y ni “Ey Fatim !”, dig r r vay tl rd d : “Ey Abdul-Mutt libin q S fiyy !”, “Ey Ab-
dul-Mutt libin o lu Abbas!” – dey müraci t edib onlar adbaad ça rd .
5 K b ibn Luey ibn alib ibn Fihr ibn Malik ibn n-N dr ibn Kinan ibn Xuzeym ibn Mud-
rik ibn lyas ibn Mudar ibn Nizar ibn M addi ibn dnand r.
310
man kitab
qurtar n! Ey Murra ibn K b1 o ullar ! Can oddan qurtar n! Ey Abdu ms2

ullar ! Can oddan qurtar n! Ey Abdum naf3 o ullar ! Can oddan
qurtar n! Ey Ha im o ullar ! Can
4 oddan qurtar n! Ey Abdul-Mutt lib5
ullar ! Can oddan qurtar n! Ey Fatim ! Can oddan qurtar! M n sizi
Allah n ( zab ndan) qurtara bilm m.6 Sad olaraq m ni siz ba layan
qohumluq laq ri vard r ki, m n bu laq ri qoruyub saxlayaca am”.
: (...)- [ ]
. .
[502]-349-(...) ........ Ubeydullah ibn Öm r l-Q variri biz bel r vay t etmi -
dir: “(Bu h disi) biz bu vana, Abdul-M lik ibn Umeyrd n bu isnadla r va-
t etmi dir”. C ririn r vay t etdiyi h dis is daha tam v daha qaneedicidir.
: : ( )- [ ]
Z [ : :
! ! ! )) :
.((
1 Murra ibn K b ibn Luey ibn alib ibn Fihr ibn Malik ibn n-N dr ibn Kinan ibn Xuzey-
ibn Mudrik ibn lyas ibn Mudar ibn Nizar ibn M addi ibn dnand r.
2 Abdu ms ibn Abdum naf ibn Qusey ibn Kilab ibn Murra ibn K b ibn Luey ibn alib
ibn Fihr ibn Malik ibn n-N dr ibn Kinan ibn Xuzeym ibn Mudrik ibn lyas ibn Mudar ibn
Nizar ibn M addi ibn dnand r.
3 Abdum naf ibn Qusey ibn Kilab ibn Murra ibn K b ibn Luey ibn alib ibn Fihr ibn
Malik ibn n-N dr ibn Kinan ibn Xuzeym ibn Mudrik ibn lyas ibn Mudar ibn Nizar ibn
addi ibn dnand r.
4 Ha im ibn Abdum naf ibn Qusey ibn Kilab ibn Murra ibn K b ibn Luey ibn alib ibn
Fihr ibn Malik ibn n-N dr ibn Kinan ibn Xuzeym ibn Mudrik ibn lyas ibn Mudar ibn Ni-
zar ibn M addi ibn dnand r.
5 Abdul-Mutt lib ibn Ha im ibn Abdum naf ibn Qusey ibn Kilab ibn Murra ibn K b ibn
Luey ibn alib ibn Fihr ibn Malik ibn n-N dr ibn Kinan ibn Xuzeym ibn Mudrik ibn lyas
ibn Mudar ibn Nizar ibn M addi ibn dnand r.
6 Bu h disd n aç q-ayd n görünür ki, kafir adam pey mb rin yax olsa bel , axir td bu
ona heç bir fayda verm k. Bu fikir Uca Allah n a dak ay sind d öz ksini tapm r.
“Allah kafirl Nuhun arvad il Lutun arvad misal ç kdi. Onlar Bizim lisaleh
qullar zdan iki qulun nikah alt nda idil r. Onlar rl rin x yan t etdil r v bunlar onla-
Allahdan heç cür xilas ed bilm dil r. Onlara: “Gir nl rl birg ikiniz d Oda girin!”–
deyildi” (“Hud” sur si, 8).
311
[503]-350-(205) ........ Ai demi dir: n yax n qohumlar qorxut!”

ay si nazil olduqda Pey mb r S fa da na qalx b (uca s sl ) dedi: “Ey
1
Muh mm din q Fatim ! Ey Abdul-Mutt libin q S fiyy ! Ey Abdul-Mut-

lib o ullar ! M n sizi Allah n ( zab ndan) qurtara bilm m. Mal mdan
is n dil yirsinizs , dil yin!”
: : ( )- [ ]
: :
. ! )) Z [ :
. ! . !
! . !
.((
[504]-351-(206) ........ bu Hureyr demi dir: “Pey mb : n yax n
qohumlar qorxut!” ay si nazil edildikd o, (qohum- qr bas ça b) dedi:
“Ey qurey lil r, can Allahdan sat n al n!” 2 M n sizi Allah n ( zab ndan)
qurtara bilm m. Ey Abdul-Mutt lib o ullar , m n sizi Allah n ( zab n-
dan) qurtara bilm m. Ey Abdul-Mutt libin o lu Abbas, m n s ni Alla-
n ( zab ndan) qurtara bilm m. Ey Pey mb rin bibisi S fiyy , m n s ni
Allah n ( zab ndan) qurtara bilm m. Ey R sulullah n q Fatim , m n-
n n ist yirs ns , ist . M n s ni Allah n ( zab ndan) qurtara bilm m”.
: : : (...)- [ ]
.
[505]-352-(...) ........ Abdullah ibn Z kvan, ' cd n, o da bu Hureyr n,
o da Pey mb rd n bu h disin b nz rini r vay t etmi dir.
: : ( )- [ ]
: Z [ : :
! )) :
.((! :
1 M scidul-H ram n rq hiss sind yerl mi iki t likd n biri. Z vvarlar S fa v M r-

t ri aras nda vi qaç keçirirl r ki, buna da “t vaf v ya s y etm k” deyilir.
2 Y ni can Allah n zab ndan qurtar n.
312
man kitab
[506]-353-(207) ........ Teymiy,1 bu Osmandan, o da Q bis ibn Muxariq

Zuheyr ibn Amrdan r vay t etmi dir ki, onlar bel demi r: n yax n
qohumlar qorxut!” ay si nazil olduqdan sonra Pey mb r da dan qo-
pub dü mü da lar n yan na g ldi. Sonra n böyük da n üstün qalxd v
uca s sl ça b dedi: “Ey Abdum naf o ullar ! M n sizi ( zabla) qorxudan
bir pey mb m! M niml sizin misal z, dü ni görüb qövmünü qoru-
maq üçün (dü ) göz qoyan v dü nin onu qabaqlayaca ndan ehti-
yat edib uca s sl (qövmünü s sl yib): “Hayd , can qurtar n!” dey n kim-
nin misal na b nz yir”.
: : (...)- [ ]
.
[507]-354-(...) ........ (Bu h disi) biz Muh mm d ibn Abdul- la r vay t et-
mi dir. (O demi dir): “Biz Mot mir öz atas ndan, o da bu Osmandan, o da
Zuheyr ibn Amr v Q bis ibn Muxariqd n, onlar da Pey mb rd n bu h -
: ( )- [ ]
Z [ : :
: ((! )) :
! ! ! )) : :
)) : ! !
(( )) : : ((
Z [: : ! : :
.
[508]-355-(208) ........ bn Abbas demi dir: “Bu: n yax n qohumlar –
iç ril rind n n s mimi olanlar ,2 – qorxut!” ay si nazil olduqda Pey m-
r (evind n) ç xd . N hay t, g lib S fa da na qalxd v : “Hayd , can
Ad : Suleyman ibn T rxand r.

1
Bu h disin rhind deyilir ki, “iç ril rind n n s mimi olanlar ” sözü vv lc ay ola-
2
raq nazil olmu , sonra is n sx edilmi dir. Qeyd etm k laz md r ki, bu lav Buxarinin “S hih”
rind n ql edilm mi dir (“ rh n-N vi”, 1/353).
313
qurtar n!”– dey (qurey lil ri) s sl ba lad . (B zil ri): “Bu q ran kim-
dir?”– dey soru dular. Dig rl ri: “Muh mm ddir”– dedil r v onun yan na
toplanma a ba lad lar. Pey mb r buyurdu: “Ey filank s o ullar ! Ey filan-
s o ullar ! Ey filank s o ullar ! Ey Abdum naf o ullar ! Ey Abdul-Mutt lib
ullar !” (N hay t, ham ) onun yan na topland . Pey mb r buyurdu:
“Deyin gör k, r m n siz bu da n yind n bir d st atl ç b (üstünüz
hücum ed yini) x r vers m, m inanars zm ?” Onlar: “Biz s nd n ya-
lan e itm mi ik ”– dey cavab verdil r. Pey mb r buyurdu: “M n sizi g -
1
k idd tli zabla qorxudan bir pey mb m”. (Bunu e id nd ) bu L -

b dedi: “Ölüm olsun s
2 ! Bizi buna gör mi y san?” (El bu s bd n
) bu sur nazil oldu: bu L bin ll ri qurusun, art q qurudu da!” 3
Am bu sur ni bu qira tl 4 ax ra kimi oxudu.5
: (...)- [ ]
((! )) : :
.Z [ :
[509]-356-(...) ...... bu Müaviy Am n bu isnadla: “Bir gün Pey m-
r S fa da na qalxd v : “Hayd , can qurtar n!”– dey (qurey lil ri)
sl ba lad ...” dey k bu Usam nin r vay t etdiyi h disin b nz rini
vay t etmi , f t (bu r vay td ) n yax n qohumlar qorxut!” ay sinin
nazil oldu unu zikr etm mi dir.
1 mam Buxarinin r vay t etdiyi uzun h disd x r verilir ki, Herakl bu Süfyandan:
“Söyl dikl rini dem zd n (y ni bu din d t etm zd n) vv l heç onu yalan dan maqda it-
tiham etmisinizmi?”– dey soru mu v bu Süfyan ona: “Xeyr!”– dey cavab vermi dir. N -
hay t, suallar verib qurtard qdan sonra o, bu Süfyana: “Söyl dikl rini dem zd n vv l onu
yalan dan maqda ittiham etmisinizmi dey soru dum, dedin ki, xeyr. M ayd n oldu ki, in-
sanlara yalan dan mayan adam, Allah n ad ndan da yalan dan maz”– dey etiraz bildir-
mi , ax rda da Muh mm d s llallahu aleyhi v s ll min h qiq n pey mb r oldu unu t s-
diql yib demi dir: “ r s nin dedikl rin do rudursa, onda o, bu ayaqlar n basd yer
sahib olacaq. M n bilirdim ki, o g k, lakin sizl rd n olaca güman etmirdim. r onun
yan na gedib çata bil yim arxay n olsayd m, h r halda onunla görü çal ard m. V
r yan nda olsayd m, ayaqlar yuyard m” (“S hih l-Buxari”, 7).
2 bu L b Abdul-Uzz ibn Abdul-Mutt lib Pey mb rin misi v n qat dü nl -
rind n biri olmu dur.
3 “ l-M d” sur si, 1.
4 Bu qira td “ ” (qurudu da) yerin “ ” (art q qurudu da) deyilir.
5 bu L bin ll ri qurusun, qurudu da! N var-dövl ti, n d qazand qlar onu qur-
tara bilm k. O, alovlanan oda at lacaqd r. Onun odun si da yan arvad da. Arvad -
n boynunda xurma lifl rind n k ndir olacaqd r” (“ l-M d” sur si, 1-5).
314
man kitab
-( )
90-cu f sil. Pey mb rin bu Talib 1 fa t etm si v
hz onun say sind bu Talibin zab n yüngüll dirilm si
( )- [ ]
:
! :
.(( )) :
[510]-357-(209) ........ R vay t edilir ki, (bir d ) Abbas ibn Abdul-Mutt lib
(Pey mb ) dedi: “Ya R sulullah! bu Talib s nin n köm yin d yib?
Ax , o, s ni müdafi ed rdi, (kims ) s nin (x trin d nd ) q bl rdi.”
Pey mb r dedi: “B li, o, C nn min dayaz bir yerind dir. r m n
olmasayd m, o, C nn min n a t sind olard ”.
2
: (...)- [ ]
! : : :
.(( )) :
[511]-358-(...) ........ Abdullah ibn Haris demi dir: “M n Abbas n bel dedi-
yini e itdim: “M n (Pey mb ) dedim: “Ya R sulullah! bu Talib s ni qo-
ruyard v s yard m ed rdi. (Söyl gör k,) bu ona fayda ver kmi?” Pey-
mb r dedi: “B li! M n onu C nn min d rin bir yerind tapd m v onu
dayaz yer ç xartd m”.
: : (...)- [ ]
: : :
. :
[512]-359-(...) ........ Ravil r Abbas ibn Abdul-Mutt libin r vay t etdiyi h -
min h disi bu isnadla Pey mb rd n , bu van nin r vay t etdiyi h dis
nz r r vay t etmi r.
1 bu Talib Pey mb rin misidir.

2 Burada n a t deyildikd C nn min dibi n rd tutulur.
315
: ( )- [ ]
)) :
.((
[513]-360-(210) ........ bu S id l-Xudri demi dir: “(Bir d ) R sululla-

n yan nda misi bu Talib zikr edildi. Onda o, bel buyurdu: “Ümidva-
ram ki, Qiyam t günü m nim fa tim ona fayda ver k v o, C nn min
dayaz yerin yerl diril k. (Orada) alov onun topuqlar na çatacaq v istisin-
n onun beyni qaynayacaq”.
-( )
91-ci f sil. C nn md n yüngül zab
ç k kims haqq nda
: : ( )- [ ]
:
.(( ))

mi dir: “C nn md n yüngül zab ç k kims alovdan iki ba maq ge-
k. Bu ba maqlar n h rar tind n onun beyni qaynayacaq”.
: : : ( )- [ ]
)) :
.((
[515]-362-(212) ........ bn Abbas r vay t edir ki, Pey mb r demi dir:

“C nn md n yüngül zab ç k adam bu Talib olacaq. O, alovdan iki
ba maq gey k v bunlar n (istisind n) onun beyni qaynayacaq”.
: - - ( )- [ ]
: : :
316
man kitab
)) :
.((
[516]-363-(213) ........ Nom n ibn B ir xütb ver rk n demi dir: “M n

Pey mb rin bel dediyini e itmi m: “Qiyam t günü C nn m hlinin
n yüngül zab ç ni o kims olacaq ki, aya n alt ndak çuxurlara köz qo-
yulacaq, bunlar n istisind n onun beyni qaynacaq”.
: (...)- [ ]
)) : :
.((
[517]-364-(...) ........ Nom n ibn B ir r vay t edir ki, Pey mb r demi -

dir: “C nn m hlinin n yüngül zab ç ni o kims olacaq ki, onun alov-
dan iki s nd li, (bunlar n da) iki qaytan olacaq. Bu s nd ll rin (h rar tind n)
onun beyni tiyan1 qaynad kimi qaynayacaq. (Buna r n) o, özünd n ba -
qa heç k sin bu cür idd tli zaba düçar oldu unu güman etm k. Halbu-
ki o, c nn mlikl rin n yüngül zab ç ni olacaq”.
-( )
92-ci f sil. Kafir olaraq öl n kims nin (yax ) linin
özün fayda verm yin dair d lil
: ( )- [ ]
! :
.(( : )) :
[518]-365-(214) ........ Ai demi dir: “M n (Pey mb rd n ) soru -

dum: “Ya R sulullah! bn Cudan2 cahiliyy t dövründ qohumluq laq rini
saxlayar, kas blar yedir rdi. Gör n, bu ona fayda ver kmi?” Pey m-
1 D mird n, misd n, da dan, yaxud da gild n qayr lm çox iri, d rin qazan.
2 bn Cudan qurey lil rin böyükl rind n olmu dur.
317
r buyurdu: “(Bu) ona fayda verm k.1 Çünki o, heç vaxt: “Ey R bbim!
Din günü2 m nim x talar ba la!”3– dem mi dir”.
-( )
93-cü f sil. Möminl rin bir-biril dost olmalar ,
m d qeyril rind n laq ri k sib uzaq durmalar
: : ( )- [ ]
)) : :
.((
[519]-366-(215) ........ Amr ibn l-As demi dir: “M n Pey mb rin
gizli deyil, a karda bel buyurdu unu e itdim: “Agah olun ki, bu filank -
sin4 ail si m nim dostlar m deyill r. M nim dostum ancaq Allah v li-
saleh möminl rdir5”.
-( )
94-cü f sil. Müs lmanlardan bir çoxlar n sor u-sual olunmadan
v zab ç km n C nn gir yin dair d lil
: ( )- [ ]
)) :
1 Bu d lildir ki, kafir yax l ets bel , bu ondan q bul olunmur. Çünki o, bunu Allah
üçün yox, ba qa niyy tl edir. Uca Allah buyurur: “Biz onlar n etdikl ri ll baxd qdan
sonra onlar sovrulmu toz d cikl rin çevir rik” (“ l-Furqan” sur si, 23); “Kim dünya h -
yat v onun b rb yini ist yirs , onlara ll rinin zini orada tam ver rik v onlar
orada z r ç km zl r. Onlar, Axir td özl ri üçün oddan ba qa heç bir eyi olmayan kims -
rdir. Onlar n dünyada gördükl ri i r bo a ç xar v tutduqlar ll r puç olar” (“Hud”
sur si, 15-16).
2 Bu, Qiyam t gününün adlar ndan biridir.
3 Transkripsiyas : Rabbi -firli x ti ti yovm ddin!
4 Burada qeyri-müs lmanlar n rd tutulur. Kafir yax n adam olsa bel , onu dost tutmaq
olmaz. Uca Allah buyurur: “Ey iman g tir nl r! Möminl ri qoyub kafirl ri özünüz dost tut-
may n. Yoxsa Allaha öz leyhiniz aç q-ayd n bir d lil verm kmi ist yirsiniz?” (“ n-Nisa” su-
si, 144); “Ey iman g tir nl r! r atalar z v qarda lar z küfrü imandan üstün say rlar-
sa, onlar dost tutmay n. Sizl rd n onlar dost tutanlar zal mlard r” (“ t-Tovb ” sur si, 23).
5 Quranda bel buyurulur: r Pey mb qar bir-biriniz d st k vers niz, bilin ki,
Allah, C brail v lisaleh möminl r onun dostu v yard mç r. Bunlardan ba qa m -
kl r d onun yard mç lar r” (“ t-T hrim” sur si, 4).
318
man kitab
(( ! )) : ! : ((
.(( )) : ! :
[520]-367-(216) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, (bir d ) Pey mb r :
“Ümm timd n yetmi min n r sor u-suals z C nn gir k1”– dey buyur-
du. (Bu vaxt) bir n r2: “Ya R sulullah! Allaha dua et, m ni onlardan etsin!”–
dedi. Pey mb r d : “Allah m! Bunu o k sl rd n et!”– dey dua etdi. Sonra
ba qa birisi qalx b: “Ya R sulullah! Allaha dua et, m ni d onlardan etsin!”–
dedi. Pey mb r buyurdu: “Bu xüsusda Ukka s ni qabaqlad ”.
: : : (...)- [ ]
. : :
[521]-368-(...) ........ ob : “M n Muh mm d ibn Ziyad n bel dediyini e it-

dim, o da: “M n bu Hureyr nin bel dediyini e itdim”; o da: “M n Pey m-
rin bel dediyini e itdim” dey k R binin r vay t etdiyi h disin b nz ri-
ni r vay t etmi dir.
: : (...)- [ ]
)) : : :
.((
! : :
! : (( ! )) :
.(( )) :

dediyini e itdim: “Ümm timd n yetmi min n rlik bir zümr (C nn ) gi-
k. Onlar n üzü b dr3 gec sind ki ay kimi nur saçacaqd r”.
1 Bu, Ukka ibn Mihs n l- di idi.

2 Pey mb r demi dir: “Ümm timd n yetmi min n r sor u-suals z C nn gir k.
Onlar n üzü b dr gec sind ki ay kimi nur saçacaq, q lbl ri d (mömin) bir adam n q lbi kimi
olacaq. R bbimd n bundan art ist dim, O m (h min yetmi min n rd n) h r bir k s-
yetmi min d lav C nn sor u-suals z gir yini n sib etdi” (“Müsn d imam hm d”,
1/203; “S hih l-Cami”, 1057).
3 Burada b dr deyildikd q ri aylarda ay n on dördüncü gec si q sd edilir. El buna
gör d on dörd gec lik, y ni tam dair klin dü mü aya b drl nmi ay deyilir.
319
bu Hureyr dedi: “(Bunu e id nd ) Ukka ibn Mihs n l- di y-

nind olan b bir d risin b nz r bürünc yinin yini ç k aya a qalx b de-
di: “Ya R sulullah! Allaha dua et, m ni onlardan etsin!” Pey mb r d :
“Allah m! Bunu o k sl rd n et!”– dey dua etdi. Sonra nsardan olan ba qa
birisi qalx b: “Ya R sulullah! Allaha dua et, m ni d onlardan etsin!”– dedi.
Pey mb r buyurdu: “Bu xüsusda Ukka s ni qabaqlad ”.
: : : ( )- [ ]
)) :
.((

dir: “Ümm timd n yetmi min n r C nn gir k. Bu zümr kil rin h r
biri (b dirl nmi ) aya b nz kdir”.
: ( )- [ ]
)) : : :
(( )) : : ((
! : (( )) : :
.(( )) :
[524]-371-(218) ........ mran r vay t edir ki, (bir d ) Allah n pey m-

ri dedi: “Ümm timd n yetmi min n r sor u-suals z C nn gir k”.
(S hab r) soru dular: “Kimdir onlar, ya R sulullah?” Pey mb r buyur-
du: “Bunlar (müalic m qs dil ) b nl rin da basmayan, özl rin ruqya1
oxunmas t b etm n v yaln z R bbin t kkül ed n kims rdir”. (Bu
vaxt) Ukka aya a qalx b dedi: “(Ya R sulullah!) Allaha dua et, m ni onlar-
dan etsin!” Pey mb r : “S n onlardansan!”– dedi. Sonra ba qa bir adam
aya a qalx b: “Ey Allah n pey mb ri! Allaha dua et, m ni onlardan etsin!”–
dedi. Pey mb r buyurdu: “Bu xüsusda Ukka s ni qabaqlad ”.
H rfi t rcüm
1 ovsun dem kdir. Lakin burada ovsun deyildikd sehr, cadu, pitik de-
yil, ksin , mübar k sözl rl – Allah n K lam v ya Pey mb rin dualar vasit sil x st ni
müalic etm k n rd tutulur.
320
man kitab
: : (...)- [ ]
)) : :
)) : : ((
.((
[525]-372-(...) ........ mran ibn Husayn r vay t edir ki, (bir d ) R sulul-
lah dedi: “Ümm timd n yetmi min n r sor u-suals z C nn gir k”.
(S hab r) soru dular: “Kimdir onlar, ya R sulullah?” Pey mb r buyur-
du: “Bunlar özl rin ovsun oxunmas t b etm n, (h r hans bir hadis ni)
ursuzluq lam ti hesab etm n, (müalic m qs dil ) b
1 nl rin da bas-
mayan v yaln z R bbin t kkül ed n kims rdir”.
: ( )- [ ]
- )) :
. -
.((
[526]-373-(219) ........ S hl ibn S d r vay t edir ki, Pey mb r demi -

dir: “Ümm timd n yetmi min, yaxud yeddi yüz min, ( bu Hazim bunlardan
hans söyl diyini bilmir) – n r sor u-suals z, h m d l- verib bir-biril -
rind n (b rk-b rk) tutmu halda C nn daxil olacaqlar. Ax nc lar iç ri
daxil olmay nca vv lincil ri daxil olmayacaq.2 Onlar n üzü on dörd gec lik
ay kimi (göz l v parlaq) olacaq”.
Cahiliyy t dövründ
1 bl rd n kims bir i i görm k ist dikd , göy baxar v göyd gör-
düyü qu un sa t , yaxud sol t f uçmas yla, görm k ist diyi i in u urlu v ya u ursuz ola-
ca t yin ed rdi. Habel xo ag lm z bir s s e itdikd v ya arzu edilm n bir adam gördük-
, bunu u ursuzluq lam ti hesab ed rdil r. B zil ri vval ay nda evl nm yi u ursuzluq
sayard lar. Ai bu cür etiqad n batil oldu unu bildirib demi dir: “Allah n R sulu m niml
vval ay nda nikah ba lam , habel m ni vval ay nda öz evin g tirmi dir...”
Bundan ba qa o vaxt bl r ç nb gününü, habel s r ay da u uzsuz lam t hesab
ed rdil r. Qeyd etm k laz md r ki, bunlar n v bunlara b nz r inanclar n ham batildir...”
(“ l-Qovl l-Mufid”, 1/103-104).
2 Y ni bir c rg düzülmü halda ham bird n C nn daxil olacaq. Bu da C nn t qap -
lar n h dd n ziyad geni oldu una d lal t edir.
321
: : : ( )- [ ]
: . : :
: : . : :
: : :
: : .
. ))
. :
: :
.((
.
: :
)) : . (( )) : .
: ((
)) : . : (( )) : .
.((
[527]-374-(220) ........ Husayn ibn Abdur-R hman demi dir: “M n S id ibn

Cubeyrin yan nda ik n o (bizd n): “Dün n gec dü n ulduzu hans z gör-
dü?1”– dey soru du. Dedim: “M n (gördüm). Çünki (h min vaxt) m n namaz-
da deyildim, m ni qr b sancm ”. O: “S n n etdin?”– dey soru du. De-
dim: “(Birisind n m ) ovsun oxuma t b etdim”. Soru du: “Bunu etm -
s ni sövq ed n n idi?” Dedim: “ binin biz r vay t etdiyi bir h dis”. So-
ru du: “ bi siz n r vay t etmi dir?” Dedim: “O biz Bureyd ibn Husayb l-
sl minin bel r vay t etdiyini x r vermi dir: “Yaln z göz d ymi 2 v ya
qr b v s. t find n) sanc lm (adam müalic etm k m qs dil ) ovsun oxu-
S id ibn Cubeyr onlardan hans birinin h min gec yatmad

1 öyr nm k ist yirdi.
Gözd ym h qiq tdir v bir adam ba qa birisini göz g tirm sin dey , onda olan göz l
2
bir eyi gördükd ona “Mübar k olsun!”, “Allah xeyir versin! ”, “Xeyirli-b tli olsun!” v
ba qa bu kimi göz l sözl rl onun üçün Allahdan xeyir dil sin.
322
man kitab
maq olar1”. (S id ibn Cubeyr) dedi: “E itdiyi il kifay tl n kims n göz l i

görmü dür! Lakin bn Abbas r vay t etmi dir ki, Pey mb r demi dir: “Üm-
tl r m
2 göst rildi. M n pey
3 mb r gördüm, yan nda bir toplum adam
var idi. Ba qa bir pey mb r gördüm, yan nda bir v ya iki adam var idi. H t-
ta el bir pey mb r d gördüm ki, yan nda heç k s yox idi. (H min vaxt) m -
böyük bir qaralt göst rildi. M n onlar n ümm tim oldu unu z nn etdim.
(M ): “Bu, Musa v onun qövmüdür. S n üfüq do ru bax”– deyildi.
n (d rhal ora) baxd m v orada böyük bir qaralt gördüm. M yen : “Üfü-
qün dig r t fin bax!”– deyildi. (M n daha) tli bir qaralt gördüm.
: “Bu s nin ümm tindir. Onlardan yetmi min n ri sor u-sual olunma-
dan v zab ç km n C nn gir kdir”– deyildi”.
(Bunu dey nd n) sonra Pey mb r qalx b evin daxil oldu. Camaat sor-
u-suala ç kilm n v zaba giriftar olmadan C nn gir k o kims r ba-
1 R vay t edilir ki, bu S id l-Xudri demi dir: “(Bir d ) Pey mb rin s hab rin-
n bir d st s yola dü dü. N hay t, onlar g lib b vi q bil rind n birin m xsus bir
ndd dayand lar. S hab r onlar n evind qonaq olmaq ist dil r, lakin onlar s hab ri (ye-
) qonaq etm k ist dil r. Bu snada q bil ba ( qr b) sancd . K ndd kil r ona l-
rind n g n köm yi göst rm çal lar, lakin bu c hdl rin heç bir faydas olmad . Onlar-
dan b zisi dedi: “Yax olar ki, gedib (k ndimiz ) t rif buyurmu adamlara müraci t ed si-
niz, b lk onlarda n is tap la”. Onlar s hab rin yan na g lib dedil r: “Ay camaat! Q bil ba -
( qr b) sancm r. N q r çal qsa, lac tapa bilm dik. B lk sizd n birinizd bir ey
tap la?” S hab rd n birisi dedi: “B li, vallahi ki, m n ruqya oxuya bilir m. Vallahi, biz sizin
qona z olmaq ist dik, lakin siz bizi (yem ) qonaq etm diniz. El buna gör d biz z h-
t haqq verm yinc , m n sizin (x st niz) üçün ruqya oxumayaca am.” Sonra onlar (müali-
müqabilind ) s hab bir sürü qoyun ver kl rin raz la lar. Bundan sonra o, (q bil
ba n yan na g lib onun yaras na) yüngülc tüpürdü v “ l-Fatih ” sur sini oxudu. (Bir az
keçdikd n) sonra q bil ba sanki buxovdan azad oldu v x st deyilmi kimi aya a qalx b
zm ba lad . Onlar s hab raz la qlar z hm t haqq verdil r. Bu vaxt s hab r-
n biri: “(Qoyunlar ) bölü dürün!”– dedi. Ruqya oxuyan s hab is : “Pey mb rin yan na
gedib hadis ni ona dan may nca v onun n hökm ver yini öyr nm yinc , heç (bir ey) et-
yin!”– dey etiraz etdi. Onlar Pey mb rin yan na g lib hadis ni ona dan qda, o soru -
du: “S n n bilirdin ki, bu, ruqyad r?” Sonra lav edib dedi: “Siz düz etmisiniz. (Qoyunlar )
bölü dürün v özünüzl yana m nim üçün d bir pay ay n.” (Bunu dey nd n) sonra Pey-
mb r gülüms di” (“S hih l-Buxari”, 2276).
2 Burada elçil rin gönd rildiyi ümm tl r n rd tutulur. Uca Allah buyurur: “Biz h r üm-
: “Allaha ibad t edin, ta utdan uzaq olun”– dey , elçi gönd rdik” (“ n-N hl” sur si, 36).
3 Olsun ki, Pey mb r bunu yuxuda görmü dür. (“F th l-Bari”, 11/407).
323
ixtilafa dü dü. B zil ri: “Y qin ki, bunlar Pey mb yolda olmu 1
kims rdir”– dedil r. B zil ri d : “Ola bilsin ki, bunlar slam dini g ldikd n
sonra do ulmu v Allaha rik qo mam kims rdir”– dedil r. Bel , onlar
bir çox eyl r zikr etdil r. Bu vaxt Pey mb r bay ra ç xd v : “N haqda mü-
bahis edirsiniz?”– dey soru du. (S hab r mübahis etdikl ri m bar )
ona x r verdil r. Onda Pey mb r buyurdu: “Bunlar ovsun oxumayan,2
özl rin ovsun oxunmas t b etm n, (h r hans bir hadis ni) u ursuzluq
lam ti hesab etm n v yaln z R bbin t kkül ed n kims rdir”. (Bu vaxt)
Ukka ibn Mihs n aya a qalx b dedi: “(Ya R sulullah!) Allaha dua et, m ni
onlardan etsin!” Pey mb r : “S n onlardansan!”– dedi. Sonra ba qa bir adam
aya a qalx b: “(Ya R sulullah!) Allaha dua et, m ni onlardan etsin!”– dedi.
Pey mb r buyurdu: “Bu xüsusda Ukka s ni qabaqlad ”.
: (...)- [ ]
(( )) : : :
.
[528]-375-(...) ........ bn Abbas r vay t edir ki, Pey mb r demi dir:
“Ümm tl r m göst rildi...” Sonra (ravi) bu h disin qalan hiss sini Hu ey-
min h disin b nz r r vay t etmi v h disin vv lini3 zikr etm mi dir.
1 Burada ya s hab rin ham , ya da yaln z Pey mb rl birlikd M kk n M din

hicr t ed nl r n rd tutulur.
2 Bu l fz ravinin x tas r. Bel ki, Pey mb r h m özün , h m d ba qalar na ruqya
ed rdi, habel h m C brail , h m d Ai ona ruqya ed rdil r, h mçinin s hab r d
ruqya ed rdi. Ai r vay t edir ki, Pey mb r x st ndikd , rd n qoruyan sur ri
(“ l- xlas”, “ l-F q” v “ n-Nas” sur rini) özün oxuyub üfür rdi. X st liyi idd tl ndikd is
n bu sur rin b tini (Allahdan) umaraq onlar onun üçün oxuyub ll rini nin sür-
rdim” (“S hih l-Buxari”, 5016); Dig r r vay td Ai demi dir: “Pey mb r h r gec
yata na uzand qda ll rini cütl dirib onlar n için üfür r, sonra ora “ l- xlas”, “ l-F q” v
n-Nas” sur rini oxuyar, daha sonra is ll rini ba v üz nahiy sind n ba layaraq, bacar-
q rb ninin h r yerin sürt rdi. Bel , o, bunu üç d t krar ed rdi” (“S hih l-
Buxari”, 5017); s ibn Malik demi dir: “Pey mb r nsardan olan bir ail (z rli
heyvan) sancmas v qulaq a (müalic etm k üçün) ruqya oxuma a izin vermi dir” (“S -
hih l-Buxari”, 5719); Ai demi dir: “Pey mb r m (v ya qeyrisin ) gözd ym
qar ruqya oxuma buyurdu” (“S hih l-Buxari”, 5738); Ummu S r vay t edir ki,
(bir d ) Pey mb r onun evind üzünün r ngi d yi mi bir q z u görüb dedi: “Bu
zc aza ruqya oxuyun, çünki ona göz d yib” (“S hih l-Buxari”, 5739).
3 Y ni Husayn ibn Abdur-R hmanla S id ibn Cubeyrin aras nda olan söhb ti zikr etm mi dir.
324
man kitab
-( )
95-ci f sil. Bu ümm tin C nn t hlinin
yar t kil etm si haqq nda
: ( )- [ ]
: (( )) : :
)) : : (( )) :
.
.((
[529]-376-(221) ........ Abdullah (ibn M sud) demi dir: “(Bir d ) Pey-

mb r biz bel buyurdu: “Siz C nn t hlinin dördd biri olma za raz
deyilsinizmi?!” (Bunu e id nd ) Biz: “Allahu kb r!”– dedik. Sonra o buyurdu:
“C nn t hlinin üçd biri olma za raz deyilsinizmi?!” Biz (yen ): “Allahu
kb r!”– dedik. Sonra o bel buyurdu: “M n sizin C nn t hlinin yar t -
kil ed yiniz ümid edir m. V m n sizi bundan x rdar ed m. Müs l-
manlar kafirl r aras nda qara öküzün d risind ki a tük v ya a öküzün d -
risind ki qara tük kimidirl r1”.
: - - (...)- [ ]
: :
: . : : (( )) :
! )) : . : (( ))
.((
[530]-377-(...) ........ Abdullah (ibn M sud) demi dir: “(Bir d ) biz – q r-

xa yax n s hab Pey mb rl birlikd bir çad n içind idik. Bu vaxt Pey-
mb r buyurdu: “C nn t hlinin dördd biri olmaq ist yirsinizmi?” Biz:
“B li!”– dey cavab verdik. Yen soru du: “C nn t hlinin üçd biri olmaq ist -
1 Y ni onlardan seçil kl r.
325
yirsinizmi?” Biz (bu s r d ): “B li!”– dey cavab verdik. Onda Pey mb r

bel buyurdu: “Muh mm din can lind olan (Allaha) and olsun ki, m n sizin
nn t hlinin yar t kil ed yiniz ümid edir m. (Agah olun ki,) C nn
yaln z müs lman olan k s gir r. (Bilin ki,) siz, mü rikl r aras nda qara öküzün
risind ki a tük v ya q rm öküzün d risind ki qara tük kimisiniz”.
: : (...)- [ ]
: :
(( ! ! ))
! : (( )) : ! :
.((
[531]-378-(...) ........ Abdullah (ibn M sud) r vay t edir ki, (bir d ) Pey-
mb r kür yini d rid n olan bir çad ra söyk mi halda biz xitab edib bel
buyurdu: “Agah olun ki, C nn yaln z müs lman k s daxil olar. Allah m,
bli etdimmi?! Allah m, ahid ol! Siz C nn t hlinin dördd biri olmaq ist -
yirsinizmi?” Biz: “B li, ya R sulullah!”– dey cavab verdik. Yen soru du:
“C nn t hlinin üçd biri olmaq ist yirsinizmi?” Biz (bu s r d ): “B li, ya
sulullah!”– dey cavab verdik. Onda Pey mb r bel buyurdu: “M n
sizin C nn t hlinin yar t kil ed yiniz ümid edir m. (Bilin ki,) dig r
ümm tl rl müqayis siz, a öküzün d risind ki qara tük v ya qara ökü-
zün d risind ki a tük kimisiniz”.
: )) : -( )
((
96-c f sil. Pey mb rin : “Allah Ad bel buyuracaq:
“H r min n rd n doqquz yüz doxsan doqquzunu
C nn gönd rm k üçün ay r” sözü
: ( )- [ ]
! : ! : )) : :
326
man kitab
: : : : !
:
)) : ! : . .((
! )) : : ((
! )) : . ((
. ! )) : . ((
.((

mi dir: “(Qiyam t günü) zz tli v Qüdr tli Allah: “Ey Ad m!”– dey buyura-
caq. Ad m dey k: “Buyur, hüzurundayam v mrin münt zir m. Xeyir yal-
z S nin lind dir!” Allah buyuracaq: “C nn vasil olacaq kims ri
ay r!” Ad m dey k: “C nn vasil olanlar n (say ) n q rdir?” Allah
buyuracaq: “H r min n rd n doqquz yüz doxsan doqquzu (C nn ge-
k)”. O zaman u aqlar n saçlar a aracaq, hamil qad n b tnind kini sala-
caq, insanlar s rxo gör ks n, halbuki onlar s rxo olmayacaqlar. Ancaq
Allah n zab çox idd tlidir.1 S hab bu a r g ldi v onlar: “Ya R sulul-
lah, hans z o bir n rd n olacaq?”– dey soru dular. Pey mb r buyur-
du: “Sevinin! Heç übh siz ki, sizd n h r bir n rin müqabilind Y cuc v
cuc tayfalar ndan min n r2 (C nn at lacaq)”. Sonra Pey mb r
davam edib buyurdu: “Can m lind olan Allaha and olsun ki, m n sizin C n-
t hlinin dördd birini t kil ed yiniz ümid edir m”. (Bunu e id nd )
biz: “Allaha h md etdik v t kbir g tirdik”3. Sonra o buyurdu: “Can m lind
olan Allaha and olsun ki, m n sizin C nn t hlinin üçd birini t kil ed yini-
ümid edir m”. Biz (yen ): “Allaha h md etdik v t kbir g tirdik”. Sonra o
bel buyurdu: “Can m lind olan Allaha and olsun ki, m n sizin C nn t hli-
nin yar t kil ed yiniz ümid edir m. Sizinl vv lki ümm tl rin misa-
, qara öküzün d risind ki a tükün v ya uzunqula n q lças n iç t find
olan dair var l nin misal na b nz yir”.
1 “ l-H cc” sur si, 2.

2 mam Qurtubi demi dir: “Y cuc v M cuc tayfalar ndan” deyildikd h m onlar, h m
dig r kafirl r, h mçinin “sizd n” deyildikd h m s hab r, h m d onlar kimi mömin
olan kims r n rd tutulur (“F th l-Bari”, 11/392).
3 Y ni “Allahu kb r”– dedik.
327
: : : (...)- [ ]
)) :
. ((
[533]-380-(...) ........ V ki v bu Müaviy – h r ikisi (bu h disi) Am n

bu isnadla r vay t etmi dir. F t bu r vay td onlar (Pey mb rin ): “O
gün siz insanlar aras nda, qara öküzün d risind ki a tük v ya a öküzün
risind ki qara tük kimi olacaqs z” (dediyini) n ql etmi v : “v ya uzun-
qula n q lças n iç t find olan dair var l nin misal na b nz yir” (sö-
zünü) zikr etm mi r.
–
1 – T mizl nm kitab
-( )
1-ci f sil. D st maz n f zil ti
: : : ( )- [ ]
)) : :
- -
.((
[534]-1-(223) ........ bu Malik l- ari1 r vay t edir ki, Pey mb r de-

mi dir: “T mizlik iman n yar r.2 lh mdulillah3 t zini doldurur.4 Subha-
llah5 v lh mdulillah göyl rl yer aras doldururlar.6 Namaz bir nurdur.7
1 bu Malik l- ari Pey mb rin s hab sidir. Ad : K b ibn Asimdir. Hicr tin 18-ci
ilind v fat etmi dir.
2 H disd bc " trul-iman" (iman n yar r) cüml si, h m d iman t mizl nv k -
narla ran m nas da ifad edir. Bel ki, pak olmaq, q lbi murdar eyl rd n t mizl yir v
iman irkd n uzaqla r (“ rh l- rb in”, 1/24).
3T rcüm si: H md olsun Allaha!
4Burada t zi deyildikd Qiyam t günü qurulacaq dal t t zisi n rd tutulur. Uca
Allah buyurur: “Biz Qiyam t günü dal t t zil ri il haqq-hesab ç yik. Heç k h r
hans bir eyd dal tsizlik edilm kdir. Görülmü i bir xardal d si mislind olsa bel ,
onu g tirib ziy qoyaca q. Biz haqq ara rma a b s ed rik” (“ l- nbiya” sur si, 47).
5 T rcüm si: Allah pak v müq dd sdir!
6 Pey mb r demi dir: “M rh tli Allaha sevimli, t ffüzü asan v t zid a r g -
n iki k lm vard r ki, bunlar: “Subhan llahi v bih mdihi, subhan llahil- zim!” lm ridir”
(“S hih l-Buxari”, 7563).
7Namaz möminin q lbin nur saç r v el ki q lbi nurland , bu nur onun üzünd d özünü
büruz verir. Qiyam t günü d möminin yoluna nur saçacaq. Uca Allah buyurur: “O gün s n mö-
min ki il rin v mömin qad nlar n nurunun onlar n önl rind n v sa t fl rind n yay l-
gör ks n. Onlara: “Bu gün sizin müjd niz aclar alt ndan çaylar axan C nn t ba -
lar r. Siz orada di qalacaqs z!”– deyil k. Bu, böyük u urdur” (“ l-H did” sur si, 12).
329
bir d lildir.1 S bir bir i qd r.2 Quran is s nin ya lehin , ya da leyhi-

bir hücc tdir.3 H r bir insan s r (evind n ç b i dal nca ged r v ) n f-
sini satar; kimisi onu azad ed r, kimisi d onu m hv ed r”4.
1 Y ni o, sahibinin s mimi olmas na d lildir. Çünki mömin s verm kl Allaha yax n-

la maq v bunun say sind d savab qazanmaq ist yir. Bel likl d , o, özün ziz olan bir
eyi ona daha ziz olan Allah n yolunda s rf etmi olur. Bu da onun iman n t miz oldu una
lal t edir.
2 ri tin buyurdu u s bir üç növdür:
– Allaha v Onun elçisin ita t etm kd s bir etm k;
– Allah n v Onun elçisinin qada an etdiyi eyl rd n ç kinm kd s bir etm k;
– Müsib tl s bir etm k.
Diqq t edin! Burada Pey mb r "s bir bir nurdur" demir, i qd r deyir. Çünki i qda
rar t d olur. Uca Allah buyurur: “Gün i i ql , ay nurlu ed n, ill rin say v hesab
bil siniz dey ona m nzill r (s fh r) mü yy n ed n Odur. Allah bunlar yaln z haqq na-
min yaratm r. O, ay ri bil n adamlara bel izah edir” (“Yunus” sur si, 5). Gün h m
q saç r, h m d istilik verir. S bir d h mçinin sahibinin q lbin v b nin istilik verir.
3 Y ni r mömin b nd Quran n buyurduqlar na l edib qada an etdikl rind n ç -
kin rs , h min b nd q bird sor u-suala ç kil rk n, m r günü haqq- dal t t zil ri
qoyulark n v Allah n hüzuruna g tiril rk n, Quran onun lehin , ks halda is leyhin
ahidlik ed r.
4 Bilin ki, h r bir l sahibi (etdiyi ll r say sind ) ya n fsini azad etmi , ya da onu
hv etmi olur. Allaha v Onun elçisin ita t etm kl n fsini azad etmi v eytandan can
qurtarm , ks halda is n fsini h laka u ratm olur.
Diqq t edin! H r bir müs lman s r yuxudan oyand qda ilk vv l: “Bizi öldürdükd n
sonra dirild n Allaha h md olsun. (Ölüb dirildikd n sonra is ) qay Onad r”, “B nim sa-
lamatl q ver n, ruhumu m qaytaran v m Onu yad etm izin ver n Allaha h md ol-
sun!”, “Allahdan ba qa m bud yoxdur, O t kdir, Onun riki yoxdur. Mülk Onundur v h md
Onad r! O h r ey Qadirdir. Allah pak v müq dd sdir. H md Allahad r. Allahdan ba qa
bud yoxdur. Allah n Böyükdür. Qüdr t v güc yaln z Uca v Böyük Allahdad r! Ey R b-
bim m ni ba la!”– dey dua edir, sonra qalx b “Bismillah”– deyib d st maz al r, sonra da
“Allahu kb r”– deyib namaza ba lay r v bel likl d s rini xeyir-b tl aç r. Pey m-
rimizin bu xüsusda söyl diyi göz l bir h dis n r sal n. O demi dir: “Sizl rd n biri yat-
zaman eytan onun boynunun ard na üç düyün vurur v h r düyün vurduqca: “Gec
uzundur, yat!”– (deyir). r o kims oyan b Allah zikr ets , düyünl rd n biri aç lar, d st -
maz alsa, ikincisi aç lar, namaz q lsa, üçüncüsü aç lar v bel likl d o adam s r gümrah v
hvali-ruhiyy si yax oldu u halda yuxudan oyanar. ks halda is o, hvali-ruhiyy si çox
pis, özü d zgin halda yuxudan oyanar”. (“S hih l-Buxari”, 1142).
Kafir is ksin , gününü h lakedici ll rl ba lay r. Kafir Allaha v Onun R suluna
asi oldu undan, yediyi h r loxmaya, içdiyi h r qurtum suya v geydiyi h r libasa gör Qiyam t
günü Allah n hüzurunda cavab verm li olacaq. Buna d lil Allah n bu ay sidir: “De: “Allah n
Öz qullar üçün üz ç xartd zin ti v t miz ruzil ri kim haram etmi dir?” De: “Bunlar
dünya h yat nda ham ya, Qiyam t günü is yaln z möminl m xsusdur”. Biz d rk ed n
adamlar üçün ay ri bel izah edirik” (“ l- raf” sur si, 32). Ay n görünür ki, halal v t -
miz ruzil r Qiyam t günü yaln z möminl m xsus olacaq, möminl rd n qeyrisin haram
olacaq. Yen , Uca Allah buyurur: man g tirib yax i r gör nl , Allahdan qorxaraq
iman g tirib yax i r gördükl ri, sonra yen Allahdan qorxaraq iman g tirdikl ri, sonra
yen d Allahdan qorxaraq yax i r gördükl ri t qdird , dadd qlar eyl gör heç bir
günah g lm z. Allah yax i gör nl ri sevir” (“ l-Maid ” sur si, 93). Dem k, qeyri-müs l-
manlar yeyib-içdikl rin gör sor u-suala ç kil kl r.
330
mizl nm kitab
-( )
2-ci f sil. Namaz q lmaq üçün t mizl nm yin1 vacibliyi
- - ( )[ ]
: :
)) : : :
. ((
[535] (224) ........ Musab ibn S d demi dir: “ bn Amir x st ik n Abdullah
ibn Öm r ona ba ç kdi v yan na daxil olduqda ( bn Amir ona): “Ey Öm rin
lu! M nim üçün Allaha dua etm ks nmi?”– dey müraci t etdi. bn
Öm r dedi: “M n Pey mb rin bel dediyini e itmi m: “N d st mazs z
(v ya qüslsüz) namaz, n d x yan tl ld edilmi maldan s q bul olu-
nar”. S n d ki, (ey ibn Amir), B sr nin miri olmusan” .2
: : : (...) [ ]
: :
.
[536] (...) ........ ob , Zaid v srail – onlar n ham Simak ibn H rbd n bu
isnadla Pey mb rd n bu h disin b nz rini r vay t etmi r.
: : ( )- [ ]
: :
.(( )) :
Burada t mizl nm k deyildikd qüsl etm k v ya d st maz almaq n rd tutulur.

1
bn Öm r
2 ona dem k ist yir ki, d st mazs z namaz n v x yan tl ld edilmi mal-
dan veril n s nin faydas olmad kimi, günaha batd qdan sonra Allahdan ba lanma
dil n kims üçün dua etm yin d faydas yoxdur. bn Öm r bunu ona, etdiyi günahlara
gör Allahdan ba lanma dil sövq etm k üçün söyl mi dir. Yoxsa ki, Pey mb r v
onun s hab ri, – mü rikl r, kafirl r v münafiql r istisna olmaqla, – günahkar adam üçün
Allahdan ba lanma dil mi r.
bn Amir g linc , bu Abdullah ibn Amir ibn Kureyz ibn R bi ibn H bib ibn Abdu ms
ibn Abdum nafd r. Hicr td n dörd il sonra M kk dünyaya g lmi dir; Pey mb r hicr -
tin yeddinci ilind M kk g ldikd yax nlar onu Pey mb rin yan na g tirmi v o, xur-
man zib u n a na qoymu dur. Osman n xilaf ti dövründ B sr nin miri olmu dur.
331
[537]-2-(225) ........ H mmam ibn Mun bbih: “Bu, bu Hureyr nin biz
Allah n elçisi Muh mm dd n r vay t etdikl ridir...”– demi v bir neç
dis r vay t etmi dir. Bu h disl rd n biri d budur. “Pey mb r demi -
dir: “Sizd n biriniz t bii ehtiyac r f etdikd n sonra1 d st maz almay nca,
onun namaz q bul olunmaz!”
-( )
3-cü f sil. D st maz alma n qaydas v onun kamilliyi
( )- [ ]
:
)) : :
.((
. : :
[538]-3-(226) ........ Osman n mövlas 2 Humran bel r vay t etmi dir: “(Bir
) Osman su g tizdirdi v d st maz ald . ( vv lc ) ll rini üç d yudu,3
sonra (sa li il qabdan su götürüb) h m a yaxalad , h m d burnunun
içini yudu, sonra üç d üzünü yudu, sonra üç d sa qolunu dirs q r
yudu, sonra da sol qolunu eyni qaydada yudu, sonra ba na m sh ç kdi, son-
ra üç d 4 sa aya topu a q r yudu, sonra da sol aya eyni qaydada
yudu, sonra bel dedi: “M n Pey mb rin m nim d st maz ald m kimi
1 Bu, d st maz pozan amill rd n biridir. Ümumiyy tl d st maz pozan amill r dörddür:
– Ön v arxa ifrazat ç lr ndan xaric olan sidik, n cis, m zi, yel v s.
– D rin yuxuya getm k v ya hu u itirm k;
–D ti yem k (b zi aliml rin r yin gör );
– Övr t yerin bilavasit toxunmaq (b zi aliml rin r yin gör ).
2 Y ni azad etdiyi köl .
3 Aliml rin yekdil r yin sas n d st maza ba lad qda ll ri üç d yumaq müst bdir.
4 Üzü, qollar v ayaqlar üç d yumaq müst b, bir d yumaq is vacibdir.
332
mizl nm kitab
st maz ald gördüm.1 (O, d st maz ald qdan sonra bel ) buyurdu: “H r
kim m nim d st maz ald m kimi d st maz alar, sonra qalx b iki rük t
namaz q lar v namaz snas nda heç bir ey haqda dü ünm zs , onun keçmi
günahlar ba lanar2”.
bn ihab demi dir: “Aliml rimiz dey rdil r ki: “Bu d st maz, bir kims -
nin namaz q lmaq üçün alaca d st maz n n kamilidir”.
: : (...)- [ ]
)) : :
.((
[539]-4-(...) ........ Osman n mövlas Humran Osman n (d st maz ald -
) görmü (v bunu bel v sf etmi dir): “Osman bir qab (su) g tizdirdi; ll -
rin üç d su töküb onlar yudu, sonra sa lini qaba sal b su götürdü3 v bu-
nunla h m a yaxalad , h m d burnunun içini yudu, sonra üç d üzü-
nü v üç d qollar dirs kl q r yudu, sonra ba na m sh ç kdi, son-
ra üç d ayaqlar (topuqlara q r) yudu, sonra da dedi: “Pey mb r
bel buyurmu dur: “H r kim m nim kimi d st maz alar, sonra da iki rük t
namaz q lar v namaz snas nda heç bir ey haqda dü ünm zs , onun keç-
mi günahlar ba lanar”.
-( )
4-cü f sil. D st maz alma n v onun
ard ndan namaz q lma n f zil ti
( )- [ ]
: . : - -
1 H disd n bel n tic ç r ki, üzü, qollar v ayaqlar yumaq, habel ba a m sh etm k
vacibdir. Bu vacibl r " l-Maid " sur sinin 6-c ay sind öz ksini tapm r. Onu da qeyd et-
k laz md r ki, burada, üzü yumaq dey nd , a z v burunu yaxalamaq, habel ba a m sh et-
k dey nd , qulaqlara da m sh etm k d buna aid edilir.
2 Söhb t kiçik günahlardan gedir.
3 Dig r h disd Pey mb r demi dir: “Biriniz yuxudan oyand zaman lini üç d yuma-
nca su qab n için salmas n. Çünki o, linin haralara d ydiyini bilmir” (“S hih Muslim”, 643).
333
- - :
: :
.(( ))
[540]-5-(227) ........ Osman n mövlas Humran demi dir: “Osman ibn
ffan m scidin h tind ik n m n onun bel dediyini e itdim. Ax amt fi
mü zzin Osman n yan na g ldikd Osman su g tizdirib d st maz ald , sonra
da bel buyurdu: “Siz el bir h dis dan aca am ki, vallahi r Allah n Kita-
ndak ay olmasayd , onu siz dan mazd m. M n Pey mb rin bel dedi-
1
yini e itdim: “Göz l t rzd 2 d st maz al b, sonra namaz q lan el bir müs l-
man yoxdur ki, Allah onun d st maz il q laca namaz aras ndak (vaxt r-
zind ki) günahlar ba lamas n”.
: : : (...) [ ]
: : :
.(( ))
[541] (...) ........ bu Usam , V kiy v Süfyan – ham (bu h disi) Hi amdan
bu isnadla r vay t etmi dir. F t bu Usam nin h disind bel deyilir: “Göz l
rzd d st maz al b, vacib buyurulmu namaz q lan.....”
1 Osman n q sd etdiyi ay budur: “Kitabda insanlara b yan etdiyimiz aç q-ayd n d lill ri

do ru yol göst n ay ri nazil etdikd n sonra onlar gizli saxlayanlara h m Allah l t
edir, h m d l t ed bil nl r l t oxuyurlar!” (“ l-B ” sur si, 159).
2 Y ni kamil kild . Kamil kild d st maz alma n qaydas is bel dir:
st maz alan xs ür yind d st maz almaq üçün niyy t etm li, sonra "bismillah" deyib
ll rini üç d yumal , sonra üç d a yaxalamal , üç d burnuna su ç kib qaytarmal
üç d üzünü bir qula ndan o birin k enin v ba n tük bit n yerind n ba layaraq
nin a nad k uzununa yumal , sonra h r iki qolunu barmaqlar n ucundan dirs kl
r (dirs kl r d daxil olmaqla) sa qoldan ba layaraq üç d yumal , sonra ya ll rl bir
ba na m sh etm li (ya ll rini ba n qabaq hiss sind n ns sin k aparmal , sonra
ba lad yer qaytarmal ), sonra had t barmaqlar qulaqlar n de ikl rin sal b ba bar-
maqlar qulaqlar n arxas na ç km kl qulaqlara m sh etm li, sonra ayaqlar barmaqlar n ucun-
dan topuqlara q r (topuqlar da daxil olmaqla), vv l sa , sonra sol aya üç d yumal ,
ayaqlar yuyark n ayaq barmaqlar n aras da yuyulmal r. D st maz al b qurtard qdan
sonra da bu duan oxumal r. du n l ilah ill llahu v hd hu l rik l hu v -
du nn Muh mm n abduhu v Rasuluhu. Allahumm c'alni min t-t vvabin v c'alni
min l-mut tahhirin!» (Duan n t rcüm si: M n ahidlik edir m ki, Allahdan ba qa m bud
yoxdur, O T kdir, Onun riki yoxdur v ahidlik edir m ki, Muh mm d Onun qulu v elçisi-
dir! Allah m, m ni tövb ed nl rd n v t mizl nl rd n et!)
334
mizl nm kitab
: : : (...)- [ ]
! ! : : :
)) :
.((
Z¥ [ Zw v u t s r q p[ :
[542]-6-(...) ........ Humran bel r vay t etmi dir: “Osman d st maz ald q-
dan sonra dedi: “Vallahi, siz el bir h dis dan aca am ki, r Allah n Kita-
ndak ay olmasayd , vallahi ki, onu siz dan mazd m. M n Pey mb rin
bel buyurdu unu e itdim: “Göz l t rzd d st maz al b, sonra namaz q lan
el bir k s yoxdur ki, d st maz il q laca namaz aras ndak (vaxt rzind ki)
günahlar ba lanmas n”.
Urva demi dir: “(Osman n q sd etdiyi) ay budur: “Kitabda insanlara
yan etdiyimiz aç q-ayd n d lill ri v do ru yol göst n ay ri nazil et-
dikd n sonra onlar gizli saxlayanlara h m Allah l t edir, h m d l t
ed bil nl r l t oxuyurlar!” 1
: ( )- [ ]
: : :
)) : :
.((
[543]-7-(228) ........ Amr ibn S id demi dir: “M n Osman n yan nda ik n o,

(d st maz almaq üçün) su g tizdirdi v dedi: “M n Pey mb rin bel bu-
yurdu unu e itdim: “Bir f rz namaz n vaxt yeti dikd onun d st maz ,
xu usunu2 v rükusunu3 göz l t rzd yerin yetir n el bir müs lman b nd
1“ l-B ” sur si, 159.

2Tiybi demi dir: “Namazda xu u deyildikd gözl ri ancaq s cd yerin zill k, fikri-
zikri c m edib ba qa heç bir ey haqq nda dü ünm n, qorxa-qorxa namaz q lmaq n rd tu-
tulur (“ t-T ysir bi rh l-Cami s-S ir”, 1/793).
3 Rüku – fiqh istilah olub, qaba a yilm , namazda qira td n sonra yer , t zim edirmi
kimi, paralel kild ön yilm ni bildirir. Rüku namaz n rüknl rind n – vacib ünsürl rind n
biridir v f rzdir. Rükuda ll r dizl qoyulur.
335
yoxdur ki, böyük günah i dikc bu namaz onun vv lki günahlar na

ffar olmas n.1 Bu da h r zaman bel davam ed r”.
: ( )- [ ]
: :
.
.(( )) :
.
[544]-8-(229) ........ Osman n mövlas Humran demi dir: “(Bir d ) M n

Osman ibn ffana (d st maz almaq üçün) su g tirdim. O, d st maz ald qdan
sonra dedi: “(B zi) adamlar Pey mb rd n h disl r dan rlar ki, m n bun-
lar n n m na da bilmir m? Ancaq onu dey bil m ki, m n Pey m-
ri gördüm, o, m nim d st maz ald m kimi d st maz ald , sonra da bel
buyurdu: “Kim bu cür d st maz alsa, onun keçmi günahlar ba lanar. Üs-
lik namaz q lma v m scid getm yi (onun savab ) art rar”.
bn bd nin r vay tind deyilir: “M n Osman n yan na g ldim. O, d st -
maz ald ...”
- ( )- [ ]
: : : -
.
. : :
[545]-9-(230) ........ bu s r vay t edir ki, (bir d ) Osman oturaqlarda2

st maz ald v : “R sulullah n nec d st maz ald siz göst rimmi?!”– dedi,
sonra da (h r bir zas ) üç d (yuyaraq) d st maz ald .
Quteyb öz r vay tind bunu da lav etmi dir: “Süfyan demi dir: “ bu
dr bu sd n r vay t etmi dir. bu s demi dir: “(H min vaxt) Pey-
mb rin s hab rind n b zil ri Osman n yan nda idil r”.
Müs lman olan k s göz l t rzd d st maz al b laz mi qaydada namaz q larsa, bu namaz
1
onun kiçik günahlar silib aparar.

2 Oturulan, m nzil sal nan yer, oturacaq yer, istirah t yeri, dü rg v s. H disd oturaq
deyildikd Osman n h tind ki dükanlar, yaxud istirah txanalar n rd tutulur.
336
mizl nm kitab
( )- [ ]
: : :
:
: (( )) : - : -
)) : . !
.((
[546]-10-(231) ........ Humran ibn ban demi dir: “M n Osman n d st maz

almaq üçün suyunu haz r qoyard m. V el bir gün olmazd ki, o, az miqdar-
da su il (olsa bel ) yuyunmas n. (Bir d ) Osman dedi: “Bu namaz bitir-
dikd n sonra Pey mb r biz bel buyurdu (Misar: “M n bunun sr nama-
oldu unu güman edir m”– demi dir): “Bilmir m, siz bir ey dan mm ,
yaxud susummu?” Biz dedik: “Ya R sulullah! r xeyirdis , (onu) biz da-
, yox r ba qa bir eydirs , onda Allah v Onun r sulu daha yax bilir”.
Pey mb r buyurdu: “(Göz l t rzd ) yuyunaraq Allah n f rz buyurdu u
st maz tam kild yerin yetirib bu be namaz q lan el bir müs lman
yoxdur ki, bu namazlar, aralar ndak günahlar üçün k ffar olmas n1”.
: : (...)- [ ]
: : :
)) : :
.((
. : .
[547]-11-(...) ........ Cami ibn ddad demi dir: “M n Humran ibn ban n,
Bi rin2 mir oldu u dövrd , bu m scidd bu Burd bel bir h dis dan -
e itdim: “Osman ibn ffan r vay t etmi dir ki, Pey mb r bel bu-
yurmu dur: “H r kim Uca Allah n mr etdiyi kimi d st maz tam kild ye-
rin yetirs , (q ld ) f rz buyurulmu namazlar , aralar ndak günahlar üçün
ffar olar”.
Bu, bn Muaz n h disidir. und rin h disind is : “Bi rin mir oldu u
dövrd ” v “f rz buyurulmu ” sözl ri yoxdur.

2 H min dövrd Bi r ibn M rvan Kuf nin miri idi.
337
: : ( )- [ ]
: :
)) :
.((
[548]-12-(232) ........ Osman n mövlas Humran demi dir: “Bir gün Osman
ibn ffan göz l kild d st maz ald . Sonra bel dedi: “M n Pey mb ri
gördüm. O, d st maz ald v bunu göz l kild yerin yetirdi. Sonra da bu-
yurdu: “Kim bu kild d st maz alar, sonra da n fsini yaln z namaz q lma a
hrik ed k m scid ged rs , keçmi günahlar ba lanar”.
: (...)- [ ]
:
)) :
.((
[549]-13-(...) ........ Osman ibn ffan demi dir: “M n Pey mb rin be-
dediyini e itmi m: “Kim namaz q lmaq üçün d st maz alar v d st ma-
tam kild yerin yetir r, sonra da f rz namaz q lma a ged r v bu
namaz insanlarla, yaxud camaatla birg , ya da m scidd q larsa, Allah onun
günahlar ba layar”.
-( )
5-ci f sil. Böyük günahlardan ç kinildiyi t qdird , be vaxt namaz,

habel cüm namaz , növb ti cüm k v Ramazan ay , növb ti
ramazanad k arada olan (kiçik günahlar üçün) k ffar dir
( )- [ ]
: :
.(( )) :
338
mizl nm kitab
[550]-14-(233) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, R sulullah demi -

dir: “Böyük günahlar i tm dikc , be (vaxt) namaz, (bunlar n aras ndak
günahlar n), habel cüm namaz , növb ti cüm k arada olan günahla-
n k ffar sidir”.
: : (...)- [ ]
.(( )) :
“Be (vaxt) namaz, (bunlar n aras ndak günahlar n), habel cüm namaz , növ-
ti cüm k arada olan günahlar n k ffar sidir”.
: (...)- [ ]
)) :
.((
Böyük günahlardan ç kinildiyi t qdird , be (vaxt) namaz, (bunlar n aras n-
dak günahlar üçün), habel cüm namaz , növb ti cüm k v Ramazan
ay , növb ti Ramazan ay nad k arada olan (kiçik günahlar üçün) k ffar dir”.
-( )
6-c f sil. D st mazdan sonra oxunulmas müst b1 say lan zikr
: : ( )- [ ]
:
1B nil n v könüllü olaraq yerin yetiril n. D st zda müst b say lan ll r a a-

dak lard r:
– d st maza ba lad qda “bismillah” dem k;
– misvakla di ri t mizl k;
– d st maza ba lad qda ll ri yumaq;
– l barmaqlar n aras yumaq;
– s x saqqal n dibin su çatd rmaq;
– d st maz zalar iki v ya üç d yumaq;
– zalar sa t fd n ba layaraq yumaq;
– d st mazdan sonra (bu f sild zikr edilmi ) duan oxumaq;
– suyu israf etm k.
339
:
)) :
: ((
)) : . : . :
: - -
.((
[553]-17-(234) ........ Uqb ibn Amir demi dir: “D ri otarmaq biz 1

val edilmi di. N hay t, m nim növb m g lib çatd v m n (v zif mi yeri-
yetirdikd n sonra) ax amüstü d ri sürüb (tövl ) apard m. Sonra
Pey mb rin (yan na getdim v onun) ayaq üst durub camaata (öyüd-
sih t) verdiyini gördüm. Söyl dikl rind n e itdiyim is bu oldu: “Hans
bir müs lman d st maz alar v onu göz l kild yerin yetir r, sonra da
qalx b q lbi v v chi il namaza yön ld k iki rük t namaz q larsa, C nn t
mütl q ona vacib olar”.
(Uqb ) dedi: “M n (öz-özüm ): “Bu n göz l sözl rdir!”– dedim. Bird n
qar mda oturan adam (m ): “Bundan vv lki daha göz l idi”– dedi. Bax-
m ki, bu Öm rdir. O dedi: “M n s nin bir q r vv l g ldiyini gördüm.
(S n g lm mi n önc ) Pey mb r bel buyurdu: “Sizl rd n hans biriniz
st maz alar v d st maz kamil kild , (yaxud tam kild ) yerin yeti-
r, sonra da: “ du n l ilah ill llah v nn Muh mm n abdullahi v
suluhu!”2– dey rs , C nn tin s kkiz qap onun üçün aç lar v o, hans n-
dan ist , (oradan C nn ) daxil olar”.
: : (...) [ ]
: )) : :
.((
[554] (...) ........ Uqb ibn Amir l-Cuh ni : “Pey mb r bel buyurmu -
dur...”– dey k h disi eynil r vay t etmi , f t bu r vay td : “H r kim d s-
1 Y ni s hab rd n b zil rin .

2 T rcüm si: M n ahidlik edir m ki, Allahdan ba qa (ibad haqq olan) m bud yoxdur
( ahidlik edir m ki,) Muh mm d Allah n qulu v elçisidir.
340
mizl nm kitab
maz al b: “ du n l ilah ill llahu, v hd hu l rik l hu v du nn

Muh mm n abduhu v R suluhu!”1– des ....” (sözünü) lav etmi dir.
-( )
7-ci f sil. Pey mb rin d st maz almas haqq nda
: ( )- [ ]
: : - -
.
. :
[555]-18-(235) ........ R vay t edilir ki, (bir d ) Abdullah ibn Zeyd ibn Asim
l- nsariy : “Pey mb rin d st maz ald kimi d st maz al”– deyildi.
(Bunu e itdikd ) o, bir qab (su) g tizdirdi. Sonra qabdan ll rin su tökdü v
onlar üç d yudu. Sonra (sa ) lini qab n için sal b-ç xartd v bir ovuc su il
ma yaxalad , h m d burnunun içini yudu. Bunu üç d t krar etdi.
Sonra (yen ) lini qab n için sal b-ç xartd v (ovuclar ndak su il ) üç d
üzünü yudu. Sonra (yen ) lini qab n için sal b-ç xartd v ll rini dirs kl
r iki d -iki d yudu. Sonra (yen ) lini qab n için sal b-ç xartd v (ya
ll ri il ) ba na m sh ç kdi, ll rini qaba a v dala apard .2 Sonra ayaqlar
topuqlara q r yudu. Sonra dedi: “Pey mb r bel d st maz alard ”.
: (...) [ ]
.
[556] (...) ........ Qasim ibn Z riyya m bel r vay t etmi dir: “Biz Xa-
lid ibn Müx ll d, Süleyman ibn Bilaldan, o da Amr ibn Y hyadan bu isnadla
disi eynil r vay t etmi , f t “topuqlar” sözünü zikr etm mi dir.
1 T rcüm si: M n ahidlik edir m ki, Allahdan ba qa (ibad haqq olan) m bud yoxdur, O,
kdir, Onun heç bir riki yoxdur v ( ahidlik edir m ki,) Muh mm d Onun qulu v elçisidir.
2 Y ni ll rini ba n ön t find n ns sin q r apard , sonra da ba lad yer qaytard .
341
: : (...) [ ]
: . : :
.
[557] (...) ........ Malik ibn s (h disi) Amr ibn Y hyadan bu isnadla r vay t
etmi v (bu r vay td ): “üç d a yaxalam v (üç d ) burnunu yu-
mu dur”– demi , amma: “bir ovucla” sözünü qeyd etm mi dir, üst lik bunu da
lav etmi dir: “ba n ön t find n ba lad v vv lc ll rini ns sin 1 do ru
apard , sonra da onlar ba lad yer qaytard . Daha sonra ayaqlar yudu”.
: : : (...) [ ]
:
.
. : . :
[558] (...) ........ Amr ibn Y hya (bu h disi) yuxar dak isnadlara b nz r (bir
isnadla) r vay t etmi v h disi bel n ql etmi dir: “Üç ovuc su il a yaxa-
lad , burnuna su ç kib-ç xartmaqla onu yudu”. O h mçinin: “Ba na m sh ç k-
di. ( ll rini) bir d qaba a v dala apard ” sözünü d n ql etmi dir.
hz: “Bu h disi m Vuheyb yazd rm r”– dedi. Vuheyb d : “Bu h di-
si m Amr ibn Y hya iki d yazd rm r”– dedi.
: ( )- [ ]
: :
.
.
[559]-19-(236) ........ Abdullah ibn Zeyd ibn Asim l-Mazini Pey mb ri
st maz alark n gördüyünü bel v sf etmi dir: “A yaxalad , sonra bur-
nuna su ç kib ç xartd . Sonra üç d üzünü yudu. Sonra üç d sa lini, üç
d dig r lini yudu. (Sonra) ba na, linin art olmayan su il 2 m sh ç k-
di. Sonra ayaqlar t rt miz edinc q r yudu”.
1 ns : ba n arxa t fi.
2 ll rini t n suya sal b ya ll ri il ba na m sh ç kdi.
342
mizl nm kitab
bu Tahir demi dir: “ bn V hb (bu h disi) biz Amr ibn l-Harisd n r va-
t etmi dir”.
-( )
8-ci f sil. Burunu yaxalad qda, habel (ayaqyolunda) da la
mizl ndikd (bunu) t k sayda etm k
( )- [ ]
)) : :
.((
[560]-20-(237) ........ bu Hureyr bu h disi Pey mb istinad ed k

demi dir: “Pey mb r bel buyurmu dur: “Hans biriniz ayaqyolunda da la
mizl ns , qoy bunu t k sayda etsin ( n az üç da la t mizl nsin).1 Bir d ki,
hans biriniz d st maz alm olsa, qoy burnuna su als n, sonra (onu) ç xarts n”.
1 Bu, suba na ç xma n bl rind ndir. Ümumiyy tl is suba na ç xma n bl ri a a-

dak lard r:
– Suba na ç xan xs el yer seçm lidir ki, insanlar onun n özünü gör bilsinl r, n orqa-
nizmd n qazburaxma zaman ehtimal olunan s si e itsinl r, n d ifrazat n v qaz n iyini du-
ya bilsinl r;
– Ayaqyoluna gir n adam ora daxil olark n a dak duan oxumal r;
«Allahumm inni uzu bik min l-xubsi v l-x bais» (Allah m, pislikd n v pis ll r-
n (erk k v di i cinl rd n) S s ram!)
– Ayaqyolunda olan adam dan mamal , salam verib-almamal , z rur t olmadan ça -
rana cavab verm lidir;
– Suba na ç xan xs qibl t zim etm k, onun ehtiram gözl k namin üzünü v
ya arxas qibl çevirm lidir;
– Suba na ç xan xs nin n cis v sidik d ym sind n özünü gözl lidir;
– Suba na ç xan xs insanlar n gedib-g lm k üçün istifad etdikl ri yollardan v
istirah t etm k üçün n rd tutulan yerl rd n k nara ç kilm lidir;
– Suba na ç xan xs axmayan dur un sulara, özünün çimdiyi suyun için n cis v ya
sidik salmamal r;
– Sidik ifraz etdikd ayaq üst durmaq b nilmir. Suba na ç xan xs yaln z iki rtl
bunu ed bil r;
a) Sidiyin paltar na v ya b nin s çramayaca na min olduqda;
b) Ba qalar n onun ay b yerl rini görm yin min olduqda.
– H r iki ifrazat üzvünün ç su il (su tap lmad qda is da v s.) il t mizl nm lidir;
– Ayaqyolunda sol l il t mizl nm k laz md r;
– Ayaqyolundan ç xan adam oradan ç xd qda a dak duan oxumal r;
ufran » - (Allah m! M ni ba la).
– Ayaqyoluna sol ayaqla daxil olmaq v sa ayaqla ç xmaq g kdir.
343
: : (...)- [ ]
: . :
.(( ))
[561]-21-(...) ........ H mmam ibn Mun bbih: “Bu, bu Hureyr nin biz
Allah n elçisi Muh mm dd n r vay t etdikl ridir...”– demi v bir neç h -
dis r vay t etmi dir. Bu h disl rd n biri d budur: “Pey mb r bel buyur-
mu dur: “Sizl rd n biri d st maz ald zaman burnunun d likl rin su ç k-
sin, sonra (onu) ç xarts n”.
: (...)- [ ]
.(( )) :
[562]-22-(...) ........ Y hya ibn Y hya biz r vay t edib demi dir: “M n Mali-
kin hüzurunda (bu h disi) oxudum. (Dedim ki:) bn ihab bu dris l-Xövla-
nid n, o da bu Hureyr n r vay t etmi dir ki, Pey mb r bel buyur-
mu dur: “Kim d st maz alarsa, burnunun içini yusun v kim ayaqyolunda
da la t mizl rs , (da lar n say ) t k sayda etsin”.
: : : (...) [ ]
: : :
. :
[563] (...) ........ bu dris l-Xövlani demi dir: “M n bu Hureyr nin v bu
id l-Xudrinin: “Pey mb r bel buyurmu dur...”– dey k h disi eynil
vay t etdiyini e itmi m.
: ( )- [ ]
)) :
.((
dir: “Biriniz yuxudan oyand zaman üç d burnuna su al b ç xarts n. Çün-
ki eytan onun burun ç rl rinin üstünd gec yir”1.
1 Ehtimal olunur ki, bu, Ay l-Kursini (“ l-B ” sur sinin 255-ci ay sini) oxumayan
kims aiddir, ya da bu o dem kdir ki, eytan n özü insan n burun ç rinin üstünd gec -
d , onun v sv si, yatmam dan vv l zikrl rini ed n möminin q lbin gir bilm z.
344
mizl nm kitab
: : ( )- [ ]
)) : : :
.((
[565]-24-(239) ........ Cabir ibn Abdullah r vay t edir ki, Pey mb r de-
mi dir: “Biriniz ayaqyolunda da la t mizl ndiyi zaman bunu t k sayda etsin”.
-( )
9-cu f sil. Ayaqlar tam kild yuma n vacibliyi
: ( )- [ ]
:
! :
.(( )) :
[566]-25-(240) ........ ddad n mövlas Salim demi dir: “S d ibn bu V q-

qas v fat etdiyi gün m n Pey mb rin zövc si Ai nin yan na g ldim. Bu
vaxt Abdur-R hman1 ibn bu B kr iç ri girdi v onun yan nda d st maz ald .
Ai (ona): “Ey Abdur-R hman! D st maz tam kild al! Çünki m n Pey-
mb rin bel dediyini e itmi m: “Oda gir k dabanlar n vay hal na!”2
: : : (...) [ ]
. .
[567] (...) ........ ddad ibn Had n mövlas bu Abdullah r vay t etmi dir
ki, o, Ai nin yan na g lmi dir. Sonra da (Ai nin) Pey mb rd n r vay t
etdiyi h disi zikr etmi dir.
: : (...) [ ]
: - - : :
1 Abdur-R hman ibn bu B kr Ai nin do ma qarda r.

2 Bu, d st maz alark n ayaqlar yuma n vacib olmas na d lildir.
345
:
.
[568] (...) ........ M hrinin mövlas Salim: “M n Abdur-R hman ibn bu

kr il birg S d ibn bu V qqas n c naz sind i tirak etm getdik. Bu s-
nada Ai nin evinin qap n önünd n keçdik...”– dedi v Ai nin Pey m-
rd n r vay t etdiyi h disi zikr etdi.
: : : (...) [ ]
. :
[569] (...) ........ ddad ibn Had n mövlas Salim: “M n Ai nin yan nda idim”–
dedi v Ai nin Pey mb rd n r vay t etdiyi h disin b nz rini zikr etdi.
: : : ( )- [ ]
:
.
.(( )) :
[570]-26-(241) ........ Abdullah ibn Amr demi dir: “Biz Pey mb rl bir-
likd M kk n M din qay rd q. N hay t, g lib yol üstünd ki su ba na
yeti dik. sr ça nda camaat t sdi v t -t d st maz ald . (N hay t,)
biz onlara yeti dik. Onlar n dabanlar na su d ym diyi (apayd n) görünürdü.
(Bunu gör nd ) Pey mb r buyurdu: “Oda gir k dabanlar n vay hal na!
El is d st maz tam kild al n!”
: : (...) [ ]
. : :
. (( )) :
[571] (...) ........ Süfyan v ob – h r ikisi (bu h disi) M nsurdan bu isnadla

vay t etmi dir. Lakin ob nin r vay tind : “d st maz tam kild al n”
sözü qeyd edilm mi dir. Onun r vay t etdiyi h disin (isnad nda deyilir):
bu Y hya cd n...”
346
mizl nm kitab
: ( )- [ ]
:
.(( )) :
[572]-27-(242) ........ Abdullah ibn Amr demi dir: “Biz s rd oldu u-

muz zaman Pey mb r bizd n geri qald , sonra da sr namaz n vaxt n-
da g lib biz çatd . (Namaz n vaxt ç xacaqd dey ,) biz ayaqlar za m sh
etm ba lad q. Pey mb r (bunu görc k) uca s sl dedi: “At gir k
dabanlar n vay hal na!”
: (...)- [ ]
.(( )) :
[573]-28-(...) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, (bir d ) Pey mb r

bir n rin (d st maz alark n) dabanlar yumad görüb dedi: “At gi-
k dabanlar n vay hal na!”
: (...)- [ ]
.(( )) :
[574]-29-(...) ........ R vay t edilir ki, (bir d ) bu Hureyr bir su qab n-
dan d st maz alan bir camaat görüb dedi: “D st maz tam kild al n! Çün-
ki m n bul-Qasimin1 bel dediyini e itmi m: “Oda gir k daban üstün-
ki v rl rin2 vay hal na!”
: : (...)- [ ]
.(( )) :
“Oda gir k dabanlar n vay hal na!”
1 bul-Qasim – Pey mb rin kuny sidir. “Qasim” – bölü dür n, payla ran dem k-
dir. Bel ki, o, n is verdikd v ya n ns imtina etdikd , bunu ancaq Allah n izini v is-
yi il yerin yetir rdi.
2 ri sümükl ba layan lent v lövh klind s x birl dirici toxumadan ibar t
elastik tör .
347
-( )
10-cu f sil. Yuyulan zalar n h r t fini
yax ca yuma n vacibliyi
: : ( )- [ ]
:
. (( )) :
[576]-31-(243) ........ Öm r ibn X ttab bel x r vermi dir: “Bir n r

st maz ald v aya nda bir d rnaq boyda yeri buraxd (yumad ). Pey m-
r bunu gör nd (ona) bel buyurdu: “Qay t, d st maz göz l kild
yerin yetir!” O kims qay b (d st maz ald ) v namaz q ld .
-( )
11-ci f sil. D st maz suyu il b rab r x talar n
(b nd n) xaric olmas
- : ( )- [ ]
: :-
- - )) :
- -
- - -
.(( -

“Müs lman (yaxud mömin) bir b nd d st maz ald zaman üzünü yuduq-
da, gözl ri il gördüyü h r bir x ta1 su il , (yaxud suyun son damlas yla) b ra-
r üzünd n ç xar. ll rini yuduqda, ll ri il tutdu u h r bir x ta su il , (ya-
xud suyun son damlas yla) b rab r ll rind n ç xar. Ayaqlar yuduqda, ayaq-
1 Burada söhb t kiçik günahlardan gedir.

348
mizl nm kitab
lar il batd h r bir x ta su il , (yaxud suyun son damlas yla) b rab r ayaq-
lar ndan ç xar. N hay t, o b nd günahlardan t mizl nmi halda (üz ) ç xar”.
: ( )- [ ]
: : :
.(( )) :
[578]-33-(245) ........ Osman ibn ffan r vay t edir ki, Pey mb r demi -
dir: “H r kim d st maz alar v d st maz göz l kild yerin yetir rs ,
günahlar vücudundan xaric olar, h tta d rnaqlar n alt ndan (k nara) ç xar”.
-( )
12-ci f sil. D st maz ald qda üz,
l v ayaqlardak nuru art rma n müst bliyi1
( )- [ ]
: :
:
: : :
.(( ))
[579]-34-(246) ........ Nueym ibn Abdullah l-Mucmir demi dir: “M n

bu Hureyr nin d st maz ald gördüm. O, üzünü yudu, d st maz tam
kild yerin yetirdi. Sonra sa lini çiynin q r yudu. Sonra sol lini çiy-
nin q r yudu. Sonra ba na m sh ç kdi. Sonra sa aya – bald da da-
xil olmaqla – yudu. Sonra sol aya – bald da daxil olmaqla – yudu. Sonra
dedi: “M n Pey mb rin bu cür d st maz ald gördüm. Pey mb r
(d st maz ald qdan sonra bel ) buyurdu: “D st maz tam kild yerin ye-
tirm yinizd n dolay Qiyam t günü üzl riniz parlayacaq, ll riniz v ayaq-
1 6-c f slin qeydl rin bax.

349
lar z nur saçacaqd r. Sizl rd n kimin gücü çat rsa, qoy üzünün parlaql ,
ll rinin v ayaqlar n nurunu art rs n!”1
: : (...)- [ ]
:
)) : :
.((
[580]-35-(...) ........ Nueym ibn Abdullah bu Hureyr nin d st maz ald -

görmü (v bunu bel v sf etmi dir): “O, vv lc üzünü, sonra da ll rini
az qala çiyinl rin q r yudu. Sonra ayaqlar bald n yuxar hiss sin
r yudu. Sonra dedi. M n Pey mb rin bel dediyini e itdim: “Ümm -
tim Qiyam t günü d st maz izind n dolay üzl ri parlaq, ll ri v ayaqlar
nurlu oldu u halda g kl r. Sizl rd n kim üzünün parlaql uzada
bilirs , qoy uzats n!2”
( )- [ ]
:
)) :
! : ((
.(( )) :

dir: “M nim hovuzumun (iki t fi aras ndak m saf ) yl 3 il n aras n-
4
1 “Sizl rd n kimin gücü çat rsa, qoy üzünün parlaql , ll rinin v ayaqlar n nurunu
uzats n!” ifad si Pey mb rin yox, bu Hureyr nin sözüdür. Buna bc "mudr c" de-
yilir. Bu k lm ( ) bc « dr » ( ) felinin m chul növünd n g lmi feli sif t-
dir. Bir eyi ba qa bir ey idrac etm k, onlardan birini dig rin idxal etm k v t rkibin aid
etm k dem kdir (Moc m l-V sit, s h. 277).
stilahi m nada is bu o h disdir ki, isnad n üslubu d yi dirilmi , ya da m tnin aid ol-
mayan bir eyi ondan ayr oldu u göst rilm n ona lav edilmi dir (T drib r-Ravi, 1/239,
ysir l-Must h l-H dis, s h: 103).
2 “Sizl rd n kimin gücü çat rsa, qoy üzünün parlaql , ll rinin v ayaqlar n nurunu
art rs n!” ifad si vv lki kimi izah edilir.
3 yl : am diyar nda, d nizin sahilind yerl n bir rdir.
4 n: d niz sahili il Y nin ax nda Hindistana yax n yerd yerl ir.
350
mizl nm kitab
dak m saf n daha uzaqd r. Onun suyu qardan a v südl qat lm

baldan daha irindir. ( traf na düzülmü ) q hl ri ulduzlar n say ndan da-
ha çoxdur. Bir adam insanlar n d rini hovuzunun yan na buraxmad ki-
mi, m n d (yad) adamlar hovuzumun yan na buraxmayaca am”. (S hab -
r) dedil r: “Ya R sulullah! O gün s n bizl ri tan yacaqsanm ?” Pey mb r
buyurdu: “B li! Sizin ba qa ümm tl rd n heç birind olmayan bir lam tiniz
vard r. Siz m nim yan ma d st maz izind n dolay üzl riniz parlaq, ll riniz
ayaqlar z nurlu halda g ksiniz”.
: - - (...)- [ ]
)) : :
)) : ! : ((
.(( : ! : .
“(Qiyam t günü) ümm tim hovuzun ba na, m nim yan ma g kl r. Bir
adam ba qa birisinin d rini öz d rinin yan na buraxmad kimi, m n
(yad) adamlar hovuzumun yan na buraxmayaca am”. (S hab r) dedil r:
“Ey Allah n Pey mb ri! O gün s n bizl ri tan yacaqsanm ?” Pey mb r
buyurdu: “B li! Sizin ba qa ümm tl rd n heç birind olmayan bir lam tiniz
vard r. Siz m nim yan ma d st maz izind n dolay üzl riniz parlaq, ll riniz
ayaqlar z nurlu halda g ksiniz. F t aran zdan bir toplum m nim
yan ma burax lmayacaq (dey g lib m ) qovu a bilm k. (O zaman)
n: “Ey R bbim! Bunlar m nim s hab rimd ndirl r 1 ”– dey m.
kl rd n biri m bel cavab ver k: “Heç bilirs nmi onlar s nd n son-
ra (dind ) n yenilikl r edibl r?!”
: ( )- [ ]
)) : :
1Burada Pey mb rin v fat ndan sonra mürt d, kafir olanlar n rd tutulur. Onlar üç
qisim idil r: bir qismi cahiliyy t dövründ ki etiqadlar na – bütp stliy qay td lar, bir qismi pey-
mb rlik iddias nda olan Museyl v sv d l- siy uydular, bir qismi d müs lman ol-
duqlar iddia etdikl ri halda, z kat verm kd n boyun qaç rd lar v bunu inkar etdil r.
351
: ! : (( !
.(( ))
[583]-38-(248) ........ Huzeyf r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “M -

nim hovuzumun (iki t fi aras ndak m saf ) yl il n aras ndak m sa-
n daha uzaqd r. Can m lind olan Allaha and olsun ki, bir adam özg
ri hovuzunun yan na buraxmad kimi, m n d (yad) adamlar hovu-
zumun yan na buraxmayaca am”. (S hab r) dedil r: “Ya R sulullah! (O gün)
n bizl ri tan yacaqsanm ?” Pey mb r buyurdu: “B li! Siz m nim yan -
ma, d st maz izind n dolay üzl riniz parlaq, ll riniz v ayaqlar z nurlu
halda g ksiniz. (Bu lam t is ) sizd n ba qa heç k sd olmayacaq”.
( )- [ ]
: :
)) :
(( )) : : ((
)) :
)) : : ((
:
.(( : :
biristanl a g lib dedi: “Salam olsun sizl , ey (bu) diyar n mömin sakinl -
ri! Allah ist biz d siz qovu aca q. Qarda lar görm yimiz ümid
edir m!” (S hab r) soru dular: “Biz s nin qarda lar n deyilikmi, ya R sulul-
lah?” (Pey mb r ) buyurdu: “Siz m nim s hab rimsiniz. Qarda lar z
is h (dünyaya) g lm mi kims rdir”1. (S hab r) soru dular: “H (dün-
yaya) g lm mi kims rin s nin ümm tind n oldu unu nec tan yacaqsan,
ya R sulullah?” (Pey mb r ) buyurdu: “Bir deyin gör k, r bir adam n
aln nda v ayaqlar nda a l olan atlar olsa v bu atlar, r ngin ba qa r ng
qar mam qapqara atlar n aras nda olarsa, o adam öz at tan mazm ?” (S -
Dig r r vay td Pey mb r demi dir: “Qarda lar m is , m ni görm yib m

1 iman
tir n kims rdir” (“Silsil tul- hadis s-S hih ”, 2888-ci h dis).
352
mizl nm kitab
hab r): “B li, (tan yar), ya R sulullah!”– dey cavab verdil r. (Pey mb r )
buyurdu: “Heç übh siz ki, onlar da (Qiyam t günü) d st maz almaqdan do-
lay üzl ri parlaq, ll ri v ayaqlar nurlu halda (m )g kl r. Ham -
dan vv l hovuzun ba na g n kims m n olaca am. Bil siniz! tmi d
qovuldu u kimi bir çox insanlar da m nim hovuzumun yan ndan qovulacaq-
lar. M n: “Hayd , bura g lin!”– dey onlar s sl m. (Cavab nda) m :
“Onlar s nd n sonra (dind ) d yi iklikl r etmi r”– deyil k. Onda m n
dey m: “Allah (onlar m nd n) uzaq el sin, uzaq!”
: : (...) [ ]
: :
(( . )) :
.(( )) .
[585] (...) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, (bir d ) Pey mb r q -
biristanl a g lib dedi: “Salam olsun sizl , ey (bu) diyar n mömin sakinl ri!
Allah ist , biz d siz qovu aca q...”
(Bu h dis d ) bundan vv lki smail ibn C rin h disi kimidir. Lakin
Malikin r vay t etdiyi h disd deyilir: “Bir çox adamlar m nim hovuzumun
yan ndan qovulacaqlar...”
-( )
13-cü f sil. (Möminin) zin tinin 1
st maz suyunun d ydiyi yerl çatmas
: ( )- [ ]
: :
. ! : !
.(( )) :
Burada zin t deyildikd Qiyam t günü mömin ki i v mömin qad nlar n taxaca q l,
1
gümü v mirvari bil rzikl r, gey yi ip k libaslar n rd tutulur. Uca Allah buyurur: “On-
lar C nn td q l bil rzikl rl v incil rl b dil k, libaslar da ip kd n olacaqd r”.
(“Fatir” sur si, 33). Onlar bu zin tl rl b ndikd n sonra daha göz l görün kl r ( bn Usey-
min “ rh Riyad s-Salihin”, 1/1177)
353
[586]-40-(250) ........ bu Hazim demi dir: “(Bir d ) bu Hureyr d st -

maz alark n m n onun arxas nda durmu dum. O, lini ta qoltu unun alt na
r yuyurdu. M n ondan: “Ey bu Hureyr ! Bu n cür d st maz almaq-
r?”– dey soru dum. O dedi: “Ey F rrux o ullar ! Siz buradas zm ?! r
n sizin burada oldu unuzu bils ydim, bu cür d st maz almazd m. Do ru-
su, m n sevimli dostum (Pey mb rin) bel dediyini e itmi m: “Möminin
zin ti, d st maz suyunun d ydiyi yerl çatacaq”.
-( )
14-cü f sil. D st maz kamil kild alma a ng l tör n bütün
tinlikl baxmayaraq, kamil kild d st maz alma n f zil ti
( )- [ ]
)) : : :
)) : ! : ((
.((

(s hab rin ) buyurdu: “Allah n, say sind günahlar silib d ri art ra-
ca eyi siz öyr dimmi?” Onlar: “B li, ya R sulullah!”– dey cavab verdil r.
Pey mb r buyurdu: “Ç tinlikl r n d st maz kamil kild almaq,
scidl getdikd add mlar çoxaltmaq v namazdan sonra (növb ti) nama-
1
gözl kdir. Bunlar ke iyind durma a layiq i rdir”2.
: : : (...) [ ]
. : :
.(( ))
1Burada uzaq m saf n m scid g lm k n rd tutulur.

2H disd “ke iyind durma a layiq i r” deyildikd ü eyd n biri q sd edilir:
– ya h qiq n d , s rh din ke iyind durmaq q sd edilir. Y ni s rh din ke iyind duran
adam dü ni göz tl diyi kimi, abid adam da Allah üçün etdiyi ibad tl ri qoruyur;
– ya Allah üçün olan xeyirxah i rin ke iyind durmaq q sd edilir;
– ya da ke ik ç km k deyildikd n fsl mübariz aparmaq n rd tutulur.
354
mizl nm kitab
[588] (...) ........ Malik v ob – h r ikisi (bu h disi) la ibn Abdur-R hman-
dan bu isnadla r vay t etmi dir. ob nin h disind : “ke iyind durma a layiq
r” sözü zikr edilm mi dir. Malikin h disind is iki k : “Bunlar, ke iyind
durma a layiq i rdir, bunlar, ke iyind durma a layiq i rdir”– deyilir.
-( )
15-ci f sil. Misvak1
: ( )- [ ]
- )) :
.(( -

r möminl , (Zuheyrin r vay tind : ümm tim ) ziyy t vermi olmasay-
m, onlara h r namazdan vv l (di rini) misvakla t mizl yi mr ed rdim”.
: ( )- [ ]
. : : :
[590]-43-(253) ........ ureyh demi dir: “M n Ai n soru dum: “Pey-

mb r evin girdiyi zaman ilk vv l n ed rdi?” Dedi: “Misvakla di -
rini t mizl rdi”.
: (...)- [ ]
.
[591]-44-(...) ........ Ai demi dir: “Pey mb r ev daxil olduqda ilk v-
l misvakla di rini t mizl rdi”.
: ( )- [ ]
. :
[592]-45-(254) ........ bu Musa demi dir: “M n Pey mb rin yan na
daxil olduqda (gördüm ki,) misvak n bir t fi onun dilinin üstünd dir”.
1 Misvak – rak a ac ndan di ri t mizl k üçün düz ldilmi t bii f rça.

355
: ( )- [ ]
. :
[593]-46-(255) ........ Huzeyf demi dir: “Pey mb r gec namaz q l-

maq üçün (yata ndan) qalxd zaman a misvakla t mizl rdi”.
: : : (...) [ ]
. :
.
[594] (...) ........ (Dig r r vay td ) Huzeyf : “Pey mb r gec yuxudan

qalxd zaman...”– dey k (bu h disi) eynil r vay t etmi , lakin: “gec nama-
q lmaq üçün” sözünü zikr etm mi dir.
: : (...)- [ ]
:
.
[595]-47-(...) ........ Huzeyf demi dir: “Pey mb r gec yuxudan qalx-

zaman a misvakla t mizl rdi ”. 1
: : : ( )- [ ]
:
Zy x w[ Z` _ ^ ] \ [ Z Y[
1 Yuxar dak h disl r misvakdan tez-tez istifad etm yin müst b olmas na d lal t edir.
st nil n vaxt misvakdan istfad etm k b nil n ll rd ndir. Lakin be vaxt vard r ki, bu vaxt-
larda ondan istifad etm k daha yax r:
a) D st maz snas nda;
b) Namaza ba lad qda;
c) Quran oxunaca zaman;
d) Yuxudan oyand qda;
e) A z qoxusu d yi dikd ;
356
mizl nm kitab
[596]-48-(256) ........ R vay t edilir ki, bn Abbas bir gec Pey mb -

rin yan nda qalm (v gördükl rini) bel r vay t etmi dir: “Pey mb r
gec nin ax nda qalx b bay ra ç xd v s maya baxd , sonra da “Ali- mran” su-
sinin bu ay rini oxudu: “H qiq n d , göyl rin v yerin yarad lmas nda,
gec il gündüzün bir-birini z etm sind a ll adamlar üçün d lill r
vard r. O k sl r ki, ayaq üst olanda da, oturanda da, uzananda da Allah
yad edir, göyl rin v yerin yarad lmas haqq nda dü ünür deyirl r: “Ey
bbimiz! S n bunlar s yer x lq etm mis n. S n pak v müq dd ss n.
Bizi C nn m zab ndan qoru!”1
Sonra ev qay td , misvakdan istifad etdi v d st maz ald . Sonra qalx b
namaz q ld . Sonra da (uzan b) yatd . (Bir müdd td n) sonra qalx b yen e iy
xd v s maya baxd . Bir daha bu ay ri oxudu. Sonra qay b misvakland
d st maz ald . Sonra qalx b namaz q ld ”.
-( )
16-c f sil. Fitr t2 xisl tl ri
( )- [ ]
)) : :
.(( - -

dir: “Fitr t be dir (yaxud be ey fitr td ndir3): sünn t etm k4, qas q rxmaq,
rnaqlar k sm k, qoltuqalt tükl ri qopartmaq v b lar q saltmaq”.
“Ali- mran” sur si, 190-191.

1
Aliml rin çoxu “fitr t sünn

2 aiddir” demi r. Odur ki, bütün bunlar pey mb rl rin
sünn si dem kdir. Qeyd etm k laz md r ki, fitr t din m nas nda da i nir. Lü td is
yarad , xilq t, xasiyy t dem kdir.
3 Burada "be ey" deyildikd yaln z bu be eyin fitr td n oldu u q sd edilmir. Bel ki,
sonrak h disl rd on eyin fitr td n oldu u r vay t edilir. Bu da fitr td n olan ll rin
daha çox oldu unu göst rir.
4 Müs lmanlarda v y hudil rd yetkinlik ya na çatmam o lan u aqlar n ki ilik za-
n d ri hiss sinin k silm sind n ibar t liyyat.
357
: : (...)- [ ]
: )) :
.((

“Fitr t be dir: sünn t etm k, qas q rxmaq, b lar q saltmaq, d rnaqlar k s-
k v qoltuqalt tükl ri qopartmaq”.
: ( )- [ ]
: :
.
[599]-51-(258) ........ s ibn Malik demi dir: “B lar q saltmaq, d rnaq-

lar k sm k, qoltuqalt tükl ri qopartmaq v qas q rxmaq xüsusunda, q rx
günd n o yana saxlamamaq bizim üçün t yin edilmi dir1”.
: : : ( )- [ ]
.(( )) :

“B lar q sald n v saqqal burax n!”
(...)- [ ]
.
[601]-53-(...) ........ bn Öm r r vay t etmi dir ki, Pey mb r (s hab -

rin ) b lar q saltma v saqqal buraxma mr etmi dir!”
: : (...)- [ ]
.(( )) : :
[602]-54-(...) ........ bn Öm r r vay t edir ki, Pey mb r buyurmu -

dur: “Mü rikl müxalif olun – b lar q sald n v saqqal burax n!”
B lar , d rnaqlar , qoltuqalt , habel qas qda bit n tükl ri q rx günd n art q saxlamaq Pey-
1
mb rin sünn sin ziddir.

358
mizl nm kitab
: : : ( )- [ ]
: :
.(( ))

“B lar q sald n v saqqal burax n, (bel likl d ,) m cusil 1 müxalif olun!”
: ( )- [ ]
: )) : :
.((
. : :
. : :
[604]-56-(261) ........ Ai r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “On ey

fitr td ndir: b lar q saltmaq, saqqal buraxmaq, misvaklanmaq, buruna su ç -
kib (içini t mizl k), d rnaqlar k sm k, barmaq bu umlar yumaq, qol-
tuqalt tükl ri qopartmaq, qas q rxmaq v (ayaqyolunda) su il yuyunmaq”.
riyya dedi: “Musab demi dir: “Onuncusunu unutmu am. Y qin ki,
bu, a yaxalamaqd r”.
Quteyb bunu lav etmi dir: “V kiy demi dir: “Su il yuyunmaq deyildikd
ayaqyoluna ç xd qda ön v arxa ifrazat ç lar su il yumaq n rd tutulur”.
: (...) [ ]
. : :
[605] (...) ........ bn bu Zaid atas ndan, o da Musab ibn eyb n bu is-
nadla bu h disin b nz rini r vay t etmi dir. Ancaq o demi dir ki: “Atam:
“Onuncusunu unutmu am”– demi dir”.
1 Burada m cusi deyildikd z rdü t "dinin " m nsub olan at stl r n rd tutulur.
Bir ehtimala gör Z rdü t e. . 6-7 minillikl rd ya ay b v Q dim ran ah I Daran n müasiri
idi. fsan gör Z rdü t, ild mdan öl n I Daran n atas il eynil diril n Baktriya çar Vi -
taspunu yeni din dönd rib. Z rdü tün real xs olmas na heç bir sübut yoxdur (Z. Bünya-
dov, “Dinl r, T riq tl r, M zh bl r”, s h. 320).
359
-( )
17-ci f sil. Ayaqyolunda t mizl nm
: : ( )- [ ]
: -
: . : :
[606]-57-(262) ........ R vay t edilir ki, (bir d ) Salman ( l-Farisiy ) dedi-

r: “Pey mb riniz siz h r eyi, h tta ayaqyolunda oturma n qaydas
bel öyr tmi dir”. Salman dedi: “B li, Pey mb r bizl , t bii ehtiyac r f
ed rk n qibl 1 yön lm yi, sa ll v üçd n az sayda da la t mizl nm yi,
habel t k v ya sümükl t mizl nm yi qada an etmi dir”.
: : (...) [ ]
: :
: .
.(( )) :
[607] (...) ........ Salman demi dir: “Mü rikl r biz : “Görürük, dostunuz2 si-
h r eyi öyr tmi dir. H tta ayaqyolunda n cür oturma bel öyr tmi dir”–
dedil r. Salman cavab nda (onlara) bel dedi: “B li, o, birimizin (ayaqyolunda)
sa ll t mizl nm sini, habel qibl yön lm sini biz qada an etmi dir. H m-
1 Namaz q nark n v bir s ra dig r ibad t ayinl rinin icra edildiyi vaxtlarda müs lmanla-
n üzl rini çevirdikl ri, M kk rind ki M scidul-H ramda yerl n K olan istiqam t.
slam n yay ld ilk dön md qibl Beytul-M qdis idi. B ra ibn Azib r vay t edir ki, Pey m-
r on alt v ya on yeddi ay Beytul-M qdis t f namaz q ld . Lakin Pey mb r çox ist -
yirdi ki, qibl K t f olsun v Allah (bu xüsusda) ay nazil etdi: “Biz s nin üzünün göy
f çevrildiyini gördük v Biz s ni raz qalaca n qibl t f dönd yik. S n üzünü
scidul-H rama t f çevir! Harada olursunuzsa olun, üzünüzü ona t f çevirin!..” (“ l-B -
” sur si, 144) Bundan sonra Pey mb r K t f üz tutdu. (“S hih l-Buxari”, 399).
2 Mü rikl r Pey mb ri n rd tuturdular.
360
mizl nm kitab
çinin t k v sümükl (t mizl nm yi) d qada an etmi dir. V (biz ): “Biriniz

(su ba na ç xd qda) üçd n az da la t mizl nm sin”– dey buyurmu dur.
: : : ( )- [ ]
. :
[608]-58-(263) ........ Cabir (ibn Abdullah) demi dir: “Pey mb r sü-
mük v ya t kl silinm yi qada an etmi dir”.
: : ( )- [ ]
: : - -
)) :
.((
. : :
[609]-59-(264) ........ Y hya ibn Y hya demi dir: “M n Süfyan ibn Uyeyn
dedim: “S n Zuhrinin (bel bir h dis) r vay t etdiyini e itmis nmi? Zuhri ta
ibn Yezid l-Leysid n, o da bu yyubdan, o da Pey mb rd n r vay t et-
mi dir ki, o, bel buyurmu dur: “Ayaqyoluna getdiyiniz zaman t bii ehtiyac -
r f etdikd üzünüzü v ya arxan qibl çevirm yin.1 Üzünüzü rq
ya q rb t f çevirin”2.
bu yyub demi dir: “Biz ama g ldik v ayaqyollar n üzü qibl
tikildiyini gördük. Biz (onlar n içind ) yana çevrilir, (sonra da) Allahdan
ba lanma dil yirdik”.
Süfyan (bu suala): “B li, (Zuhrid n e itmi m)”– dey cavab verdi.
1 Buradak qada a, bu lin b nilm n bir l oldu unu göst rir. Çünki ba qa bir
disd Pey mb rin üzü ama v arxas K t f oturub t bii ehtiyac r f etdiyi x -
r verilmi dir. Bu r vay tl ri c m edib dem k olar ki, aç q yerd qibl t f dönm k qada-
an, ba yerd bunu etm k is caizdir. M rvan l- r r vay t edir ki, m n ibn Öm rin,
sini qibl do ru çökdürüb, o istiqam t f sidik ifraz etdiyini gördüm. Dedim: “Ey
bu bdürr hman! M r bel etm k qada an olunmay bm ?” O dedi: “B li!.. Yaln z aç q
yerd bunu etm k qada and r. r s ninl qibl aras nda s ni ört k bir ey vard rsa, onda
su ba na ç xmaq eyib etm z”. H disi bu Davud, bn Xüzeym v Hakim r vay t etmi dir.
“F thul Bari” rind h disin isnad n “h n” oldu u qeyd edilmi dir (“Fiqh s-Sunn ”).
2 “Bu yaln z M din halisin v onun s mtind yerl n m ml tl rin halisin aiddir.
rqd v q rbd ya ayanlara is bunun heç bir aidiyy ti yoxdur. Çünki rqd ya ayanlar n
qibl si q rb , q rbd ya ayanlar n qibl si is rq t fdir.” (Bel oldu u t qdird , onlar üz-
rini c nub v ya imal istiqam tin çevirm lidirl r) “F th l-Bari”, 2/109.
361
: : ( )- [ ]
: :
.(( ))

dir: “Biriniz t bii ehtiyac r f etm k üçün oturdu u zaman üzünü v ya ar-
xas qibl çevirm sin!”
: ( )- [ ]
:
: :
: .
.
[611]-61-(266) ........ Vasi ibn H bban demi dir: “M n m scidd namaz q r-

m. Abdullah ibn Öm r d kür yini qibl t f söyk yib oturmu du. M n
namaz bitirdikd n sonra bir yan mdan1 dönüb onun yan na getdim. Abdul-
lah dedi: “B zi adamlar deyirl r ki, t bii ehtiyac r f etm k üçün oturdu un
zaman üzü qibl v ya Beytul-M qdis oturmamal san”.
Abdullah (sözün davam edib) dedi: “(Bir d ) m n bir evin dam na ç x-
m2 v Pey mb rin üzü Beytul-M qdis t f, iki k rpic üstünd oturub
bii ehtiyac r f etdiyini gördüm”.
: : (...)- [ ]
:
.
[612]-62-(...) ........ bn Öm r demi dir: “(Bir gün) m n bac m H fs nin

evinin üstün ç xd m v R sulullah n üzü ama v arxas qibl t f otu-
rub t bii ehtiyac r f etdiyini gördüm”.
1 Burada o, sa v ya sol t fini q sd edirdi.

2 bn Öm rin evin dam na ç xmaqda m qs di Pey mb ri güdm k deyildi.
362
mizl nm kitab
-( )
18-ci f sil. Ayaqyolunda sa ll

mizl nm yin qada an olunmas
: ( )- [ ]
)) : :
.((
[613]-63-(267) ........ bu Q tad 1 r vay t edir ki, Pey mb r demi -

dir: “Sizd n biriniz suba na ç xd qda cinsiyy t orqan sa li il tutmas n,
habel ayaqyolunda sa li il silinm sin. Bir d ki (su v s.) içdikd qab n
için üfürm sin”.
: (...)- [ ]
)) : :
.((
[614]-64-(...) ........ bu Q tad r vay t edir ki, R sulullah demi dir:

“Sizd n biriniz ayaqyoluna girdiyi zaman t nasül orqan sa li il tutmas n!”
: (...)- [ ]
.
[615]-65-(...) ........ bu Q tad demi dir: “Pey mb r qab n için üfür-

yi, t nasül orqan sa ll tutma v (ayaqyolunda) sa ll t mizl n-
yi qada an etmi dir”.
1 bu Q tad l- nsari Pey mb rin s hab sidir. Ad : Haris (yaxud Nom n v ya Amr)
ibn Ribidir. Hicr tin 54-cü ilind v fat etmi dir.
363
-( )
19-cu f sil. Pakland qda1 v dig r i rd sa dan ba lamaq
: ( )- [ ]
:
.
[616]-66-(268) ........ Ai demi dir: “R sulullah yuyundu u zaman yu-
yunma nda, darand zaman daranma nda v ayaqqab geyindiyi zaman ge-
yinm yind sa dan ba lama xo layard 2”.
: : (...)- [ ]
. :
[617]-67-(...) ........ Ai demi dir: “Pey mb r ayaqqab lar geyindik-
, saç darad qda, yuyunduqda v bütün i rind sa dan ba lama sev rdi”.
-( )
20-ci f sil. Yollarda v kölg likl rd 3
t bii ehtiyac r f etm yin qada an olunmas
( )- [ ]
(( )) : : :
.(( )) : :
1Burada paklanmaq deyildikd d st maz almaq v qüsl etm k n rd tutulur.

2 ri tin qoydu u qaydaya gör , m scid daxil olmaq, namazda salam verm k, d st maz
zalar yumaq, l s b salam verm k, köyn k, alvar, ayaqqab v s. geyinm k, misvakla di -
ri t mizl k, göz sürm ç km k, d rnaq tutmaq, b lar q saltmaq, sa lar daramaq, qoltuq-
alt tükl ri t mizl k, saç q rxmaq, yem k yem k, su içm k v ba qa bu kimi pak v göz l i -
rd sa t fd n ba lamaq b nilir. Bunun ksi olan – ayaqyolunda yuyunmaq, ayaqyolu-
na daxil olmaq, köyn yi, alvar , ayaqqab v s. soyunmaq, yer tüpürm k v ba qa bu kimi
rd is sol t fd n ba lamaq sünn dir.
Aliml r yekdil fikird dirl r ki, d st maz ald qda sa t fd n ba lamaq sünn dir. V r
bu sünn t rk edil rs , d st maz n sad savab azalar, özü is q bul olar. Bil siniz ki, d st -
maz ald qda sol t fd n ba lamaq caiz olsa da, bu, m kruh ll rd n say r. Onu da qeyd
etm k laz md r ki, d st maz zalar n b zil rind sa t fd n ba lamaq, ksin , sünn
ziddir. Bel ki, qulaqlara m sh etdikd , d st maz n vv lind ll ri yuduqda, h mçinin yanaq-
lar yuduqda sa t fd n ba lamaq olmaz, h r ikisini bird n etm k g kdir.
3 Y ni istirah t yerl rind .
364
mizl nm kitab

buyurdu: “Çoxlu l bais olan iki eyd n ç kinin!” (S hab r) soru dular:
“Çoxlu l bais olan iki ey n dir, ya R sulullah?” (Pey mb r ) buyurdu:
nsanlar n yolunda, yaxud kölg ndikl ri yerd 1 t bii ehtiyac r f ed n kim-
nin (etdiyi bu ldir)”.
-( )
21-ci f sil. Böyük bay ra ç xd qdan
sonra su il t mizl nm k
: ( )- [ ]
.
[619]-69-(270) ........ s ibn Malik bel r vay t etmi dir: “(Bir gün)
Pey mb r bir bostana girdi. lind aftafa tutmu bir u aq da onun arxa-
nca getdi. O, bizim n kiçiyimiz idi. U aq aftafan bir sidr a ac n2 yan na
qoydu. Pey mb r t bii ehtiyac r f etdikd n v su il t mizl ndikd n
sonra yan za g ldi”.
: : ( )- [ ]
: :- -
:
.
[620]-70-(271) ........ ta, s ibn Malikin bel r vay t etdiyini e itmi dir:
“Pey mb r ayaqyoluna getdikd m n v m nim kimi bir u aq ona bir cür-
k su v a ac parças 3 aparard q. Pey mb r d su il t mizl rdi”.
1 Burada kölg lik deyildikd kölg dü n yerl rin ham n rd tutulmur. M n, me

ya s hrada bit n bir a ac n kölg sind suba na ç xmaq olar. Bel ki, bu yerl r istirah t üçün
ayr lm yerl rd n say lm r. Neç -neç h disd Pey mb rin b n xurmal qlarda – xur-
ma a ac n kölg sind durub suba na ç xd x r verilir. (“ l-Must dr k”, 2485; “S hih t-
ib v t-T rhib”, 2269).
2 am f sil sind n h mi ya l, iyn yarpaql a acd r.
3 Bu, çox uzun olmayan niz nz r bir a acd r. Pey mb rin bu a ac parças özü il
aparmas ona gör idi ki, o, d st maz ald qdan sonra namaz q lard v namaz snas nda onun
qar ndan keçib namaz pozan olmas n dey , h min a ac parças yer sanc b ona do -
ru namaz q lard .
365
- - (...)- [ ]
: :
.
[621]-71-(...) ........ s ibn Malik r vay t edir ki, Pey mb r t bii eh-
tiyac r f etm k üçün s hraya ç xard . Bu snada m n ona su g tir rdim v
o, bu su il yuyunard .
-( )
22-ci f sil. M stl r1 üz rin m sh ç km k
( )- [ ]
- - : :
: :
. :
. : :
[622]-72-(272) ........ H mmam r vay t edir ki, (bir d ) C rir bövl etdik-
n2 sonra d st maz ald v m stl ri üz rin m sh ç kdi.3 Ona: “S n bel mi
edirs n?”– deyildikd , o bel cavab verdi: “B li, m n R sulullah n bövl etdik-
n sonra d st maz ald v m stl ri üz rin m sh ç kdiyini görmü m”.
Am x r vermi dir ki, brahim demi dir: “Bu h dis onlar n çox xo una
lirdi. Çünki C ririn slam q bul etm si “ l-Maid ” sur si nazil olduqdan
sonra4 ba vermi dir”.
1 M st – d rid n v ya ba qa yum aq materialdan tikil n yüngül ayaqqab .

2 Bövl etm k – sidik ifraz etm k, t bii ehtiyac r f etm k dem kdir.
3 ri gör m sh aya n ancaq üst t fin ç kilir. Bu xüsusda mam li ibn bu Ta-
lib demi dir: “ r din r y il olsayd (y ni a lnan ölçülüb-biçils ydi), xuffun alt na m sh
etm k daha münasib olard . Lakin m n Pey mb rin xuflar n üstün m sh etdiyini gör-
düm” (“S hih bu Davud”, 162).
4 C rir ibn Abdullah slam “ l-Maid ” sur sinin alt nc ay si nazil olduqdan çox sonra
bul etmi dir. Bu da m sh ç km kl ba bütün mübahis son qoymu dur.
366
mizl nm kitab
: : (...) [ ]
: : :
: .
.
[623] (...) ........ sa ibn Yunus, Süfyan v bn Mushir – onlar n ham (bu
disi) Am n bu isnadla, bu Müaviy nin h disin yax n m nada r vay t
etmi r. F t san n v Süfyan n r vay tind deyilir ki: “Bu h dis Abdulla-
n dostlar n ür yinc idi. Bel ki, C ririn slam q bul etm si “ l-Maid ”
1
sur si nazil olduqdan sonra ba vermi di”.
: ( )- [ ]
(( )) : :
.
[624]-73-(273) ........ Huzeyf demi dir: “M n Pey mb rin yan nda

idim. O, bir qövmün zibilxanas na g lib orada ayaq üst bövl etdi. (H min
vaxt) m n k nara ç kilmi dim. O: “Yax n g l!”– dey buyurdu. M n (ona) ya-
nla m. N hay t, g lib onun arxa t find durdum. Pey mb r d st maz
ald v m stl rinin üz rin m sh ç kdi”.
: : (...)- [ ]
:
:
[625]-74-(...) ........ bu Vail r vay t edir ki, bu Musa bövl xüsusunda çox
rt mövqe tutmu dur. O, bir qab n için bövl ed r v dey rdi: “ srail o ullar n-
dan birinin d risin 2 sidik bula zaman, (h min yeri) qayç il k sib atard ”.
Burada Abdullah ibn C rir q sd edilir.

1
Qurtubi demi dir: “H disd “d ri” deyildikd d rid n olan libas n

2 rd tutulur” (“Mi -
katul-M sabih”, 2/151).
367
(Bunu e id nd ) Huzeyf dedi: “ st rdim ki, dostunuz bu q r s rtlik gös-

rm sin. Bir gün m n Pey mb rl birg (M din ) g zib-dola rd q. Bu
snada o, bostan n arxas nda yerl n zibilxanaya g ldi, sonra da birinizin ayaq
üst durdu u kimi durub bövl etdi. (H min vaxt) m n ondan k nara ç kilmi -
dim. Pey mb r m (“g l” dey ) i ar etdi, m n d (onun) yan na g ldim
o, i ini bitirinc k onun arxas nda durdum”.
: : : ( )- [ ]
. : : .
[626]-75-(274) ........ Mu ir ibn ob n r vay t edilir ki, (bir d ) Pey-

mb r t bii ehtiyac r f etm k üçün çöl ç xd . Mu ir bir cürd k su il
onu t qib etdi. Pey mb r t bii ehtiyac r f etdiyi zaman Mu ir onun lin
su tökdü. Pey mb r d st maz ald v m stl rinin üz rin m sh ç kdi”.
bn Rumhun r vay tind “hiyn ” yerin “h tta” deyilir ki, bunun da m na-
: “d st maz bitir k” dem kdir.1
: : (...) [ ]
. :
[627] (...) ........ Abdul-V hhab (bu h disi r vay t ed rk n) demi dir: “M n
(h disi) Y hya ibn S idd n bu isnadla e itdim. Mu ir demi dir: “Pey mb r
üzünü v ll rini yudu, ba na m sh etdi, sonra da m stl ri üz rin m sh ç kdi”.
: (...)- [ ]
:
.
[628]-76-(...) ........ Mu ir ibn ob demi dir: “Bir gec m n Pey mb -

rin yan nda ik n, o, çöl ç xd v t bii ehtiyac r f etdi. Sonra (yan ma) g l-
di v m n özüml g tirdiyim cürd kd n onun lin su tökdüm. O, d st maz
ald v m stl ri üz rin m sh ç kdi.
1 952-ci h dis bax.

368
mizl nm kitab
: (...)- [ ]
! )) : :
((
[629]-77-(...) ........ Mu ir ibn ob demi dir: “S rl rin birind m n Pey-

mb rin yan nda idim. (M ): “Ey Mu ir ! Cürd yi götür (dal mca g l)!”–
dey buyurdu. M n qab götürüb onunla birlikd (çöl ) ç xd m. Pey mb r
(m nd n) uzaqla v n hay t, gözd n itdi. O, t bii ehtiyac r f etdikd n
sonra (yan ma) g ldi. Onun ynind qollar dar bir am cübb si var idi. Pey-
mb r lini cübb nin qolundan ç xartma a çal , lakin qollar dar oldu-
undan ç xarda bilm di. Bel olduqda o, ll rini cübb nin a ndan ç xart-
. M n onun lin su tökdüm v o, namaz üçün d st maz ald kimi d st -
maz ald . Sonra m stl ri üz rin m sh ç kdi. Sonra da namaz q ld ”.
. (...)- [ ]
: : :
[630]-78-(...) ........ Mu ir ibn ob demi dir: “(Bir d ) Pey mb r

bii ehtiyac r f etm k üçün (çöl ) ç xd . (N hay t,) geri qay td qda m n bir
cürd k su il onu qar lad m. Onun lin su tökdüm. O, ( vv lc ) ll rini, son-
ra da üzünü yudu. Sonra da qollar yumaq ist di, lakin ( ll rini) cübb nin
qolundan ç xarda bilm di. Bel olduqda o, ll rini cübb nin a ndan ç xar-
b onlar yudu. Sonra ba na m sh etdi v m stl rinin üz rin m sh ç kdi.
Sonra da biziml namaz q ld ”.
: : : (...)- [ ]
(( )) : :
:
369
. (( )) :
[631]-79-(...) ........ Mu ir ibn ob demi dir: “S r snas nda bir gec

Pey mb rin yan nda durmu dum. M nd n: “Yan nda su varm ?”– dey so-
ru du. M n: “B li!”– dey cavab verdim. O, miniyind n yer endi v (t bii eh-
tiyac r f etm ) getdi. N hay t, gec nin qaranl nda gözd n itdi. Sonra
(m nim yan ma) g ldi v m n onun lin su tökdüm. O, üzünü yudu. ynin-
yun cübb var idi. O, qollar cübb nin qolundan ç xarda bilm di. N ha-
t, qollar cübb nin a ndan ç xard b onlar yudu v ba na m sh etdi.
Sonra m n onun m stl rini ç xartmaq üçün a yildim. (O m ): “D ym
onlara! M n onlar (ayaqlar m) pak oldu u halda geyinmi m ”– dedi v
1
(m stl rinin üz rin ) m sh ç kdi”.
: : (...)- [ ]
)) : .
.((
[632]-80-(...) ........ Urva ibn Mu ir atas Mu ir n r vay t etmi dir ki, o,

Pey mb rin lin su tökmü , o da d st maz alm r. Pey mb r d st -
maz al b m stl rinin üz rin m sh ç kdikd n sonra (Mu ir ): “M n onlar
(ayaqlar m) pak oldu u halda geyinmi m”– dey buyurmu dur”.
-( )
23-cü f sil. K kil v mmam m sh ç km k
: : (...)- [ ]
: :
(( )) :
1Pey mb rin bu sözü d lildir ki, d st maz tamamlamadan m stl rini aya na ge-
n kims , sonradan m stl ri üz rin m sh ç km k caiz deyildir.
370
mizl nm kitab
[633]-81-(...) ........ Mu ir ibn ob demi dir: “S rl rin birind Pey-

mb r (camaatdan) geri qald . M n d onunla birg geri qald m. O, t bii
ehtiyac r f etdikd n sonra (m nd n): “Yan nda su varm ?”– dey soru du,
n d ona bir cürd k su g tirdim. O, ll rini v üzünü yudu. Sonra (cübb si-
nin) qollar ç rmalama a çal , lakin onun qollar dar g ldi. Odur ki, ll ri-
ni cübb nin a ndan ç xartd v cübb ni çiynin sald . Sonra qollar yudu,
kilin v mmam nin üz rin m sh etdi, habel m stl rin üz rin d m sh
kdi. Sonra o, (d sin ) mindi, m n d (öz heyvan ma) mindim. Biz g lib
camaata (o vaxt) yeti dik ki, art q namaza durmu dular. Namaz onlara Abdur-
hman ibn Auf q ld rd . Art q bir rük t q ld rm . O, Pey mb rin g l-
diyini hiss etdikd (Pey mb r ön keçsin dey ) arxaya ç kilm ba lad .
Pey mb r li il ona i ar etdi ki, yerind qal. Bel likl , namaz camaata
(Abdur-R hman ibn Auf) q ld rd . O, salam verdikd Pey mb r (salam
verm n) aya a qalxd , m n d onunla b rab r aya a qalxd m v buraxd -
z rük ti q ld q”.1
: : (...)- [ ]
.
[634]-82-(...) ........ Mu ir ibn ob r vay t etmi dir ki, Pey mb r m st-

rin m sh ç kmi , habel k kilin v mmam sinin üz rin m sh etmi dir.
1 Bu h disd n a dak n tic r ç r:

– Hörm tli adam n, hörm ti daha az olan kims nin arxas nda durub namaz q lmas ; do -
rudan da, Allah R sulunun Abdur-R hman ibn Aufun arxas nda namaz q lmas Abdur-
hman üçün fdir.
– namaz ba lan c vaxt nda q lma n fz l say lmas ; bel ki, s hab r namaz n vaxt gi-
n kimi onu q lm v Pey mb ri gözl mi r. Pey mb r d buna gör onlara etiraz
etm mi dir.
– imam namaza gecikdiyi t qdird , camaat n aras ndan Quran v Sünn nin yax bil n
xlaql bir adam n onlara imaml q etm si – camaat namaz q ld rmas ;
– camaat namaz na qo ulan kims nin imam salam verdikd n sonra qalx b buraxd rük t-
ri tamamlamas .
371
: (...) [ ]
.
[635] (...) ........ Mot mir atas ndan, o da B krd n, o da H nd n, o da Mu i-

nin o lundan, o da Mu ir n, o da Pey mb rd n bu h disin b nz rini
vay t etmi dir.
: (...)- [ ]
-
. :
[636]-83-(...) ........ B kr (ibn Abdullah) demi dir: “M n Mu ir nin o lunun

bel dediyini e itmi m: “Pey mb r d st maz al b k kilin v mmam si-
, (sonra da) m stl rinin üz rin m sh ç kdi”.
: : ( )- [ ]
:
. :
. :
[637]-84-(275) ........ bu Müaviy v sa ibn Yunus – h r ikisi Am n, o

da H md n, o da Abdur-R hman ibn bu Leyladan o da K b ibn Ücr n,
o da Bilaldan r vay t etmi dir ki, Pey mb r mmam sinin v m stl rinin
üz rin m sh ç kdi.
san n h disind deyilir: “(H disi) m H m r vay t etmi dir” O da:
“(Onu) m Bilal r vay t etmi dir”– demi dir.
. : [ ]
. :
[638] ........ (H disi) m Suveyd ibn S id r vay t etmi dir. O da: (H disi)
biz li ibn Mushir, o da Am n bu isnadla r vay t etmi dir. Bu h disd
(Bilal): “M n Pey mb ri (bel ed rk n) gördüm”– demi dir.
372
mizl nm kitab
-( )
24-cü f sil. M stl r üz rin
sh ç km k üçün t yin edilmi vaxt
: : ( )- [ ]
:
:
. :
. :
[639]-85-(276) ........ ureyh ibn Hani demi dir: “M n Ai n m stl -
rin üz rin m sh ç km k bar soru maq üçün onun yan na g ldim. Ai
dedi: “S n bu Talibin o lunun yan na get, ondan soru . Çünki o, Pey m-
rl birg s ç xard ”. Biz (gedib) lid n (m sh bar ) soru duq. O
dedi: “Pey mb r üç gün üç gec müsafir üçün, bir gün bir gec 1 d yerli
sakin üçün (vaxt) t yin etmi dir”.
(Ravi) demi dir: “Süfyan h r d Amr n ad ç nd onu t rifl rdi”.
: (...) [ ]
.
[640] (...) ........ shaq biz bel r vay t etmi dir: “Z riyya ibn Adiy biz
Ubeydullah ibn Amrdan, o da Zeyd ibn bu Uneys n, o da H md n bu
isnadla h disin b nz rini r vay t etmi dir”.
: (...) [ ]
: . :
.
1 Qeyd etm k laz md r ki, m shin müdd ti m sh ç kil n vaxtdan hesab edilir. H mçinin
onu da qeyd etm k laz md r ki, m shin müdd tinin ba a çatmas d st maz pozmur. Dey k
ki, bir adam zöhr namaz nda d st maz al b m stl ri üz rin m sh etmi v növb ti gün zöhr
namaz nad k h r d d st maz ald qda bunu t krar etmi dir. N hay t, zöhr namaz n vaxt
yeti dikd , y ni bir gün tamam olduqda, d st mazl halda olarsa, onun d st maz öz qüvv -
sind qalar v h min d st mazla namaz q la bil r.
373
[641] (...) ........ ureyh ibn Hani demi dir: “M n Ai n m stl rin üz rin
sh ç km k bar soru dum. Dedi: “ linin yan na get. Çünki o, bu m ni
nd n yax bilir”. M n linin yan na g ldim. O, Pey mb rd n (yuxa-
dak ) h disin b nz rini r vay t etdi”.
-( )
25-ci f sil. Namazlar n ham
bir d st mazla q lma n caiz olmas
: : ( )- [ ]
: :- - :
.((! )) : . : .
[642]-86-(277) ........ Bureyd demi dir: “Pey mb r (M kk nin) f thi

günü bütün namazlar bir d st mazla q ld v m stl rinin üz rin m sh ç kdi”.
(Bunu gör n) Öm r Pey mb : “S n heç vaxt etm diyin bir eyi bu gün
etdin”– dedi. Pey mb r buyurdu: “M n q sd n bel etdim, ey Öm r!1”
-( )
26-c f sil. D st maz alan n, habel qeyrisinin,

murdar oldu una übh etdiyi lini üç d yumadan
su qab n için salma n b nilm si
: ( )- [ ]
)) :
.((
1 Öm rin : “S n heç vaxt etm diyin bir eyi bu gün etdin” sözü onu bildirir ki, Pey mb r
mi h r namaz üçün d st maz alarm . Düzdür, h r namazdan vv l d st maz almaq fz l-
dir, lakin bir d st mazla (h min d st maz pozulanad k) növb ti namazlar q lmaq caizdir.
374
mizl nm kitab
[643]-87-(278) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, Pey mb r bel

buyurmu dur: “Biriniz yuxudan oyand zaman lini üç d yumay nca su
qab n için salmas n. Çünki o, linin haralara d ydiyini bilmir”.
: : : (...) [ ]
:
. : .
[644] (...) ........ V ki v bu Müaviy – h r ikisi (bu h disi) Am n, o da
bu R zind n, o da bu Hureyr n r vay t etmi dir. bu Müaviy öz r va-
tind : “Pey mb r bel buyurmu dur”– demi dir. V kinin h disind is :
“O, (bu h disi) Pey mb rd n r vay t etmi dir” deyilir.
: (...) [ ]
: : :
.
[645] (...) ........ bu S v bn Museyyib – h r ikisi bu Hureyr n, o

da Pey mb rd n bu h disin b nz rini r vay t etmi dir.
: : (...)- [ ]
)) :
.((
[646]-88-(...) ........ bu Hureyr Pey mb rin bel dediyini x r

vermi dir: “Biriniz yuxudan oyand zaman, lini su qab n için salma-
dan vv l lin üç d su töküb (onu yusun). Çünki o, linin haralara
ydiyini bilmir”.
: (...) [ ]
: : :
:
: :
: : :
: :
375
. : : .
.
.
[647] (...) Muslim bu h disi ayr -ayr be isnadla bu Hureyr n , o da

Pey mb rd n (yuxar dak ) h disi r vay t etmi dir. Ravil rin ham : “ lini
yumad qca” sözünü r vay t etmi , lakin heç biri: “üç d ” sözünü dem mi -
dir. Ancaq yuxar da t qdim etdiyimiz Cabirin, bn Museyyibin, bu S -
nin, Abdullah ibn qiqin, bu Salehin v bu R zinin r vay tl ri is bel
deyildir. Onlar n r vay tl rind “üç d ” sözü zikr edilmi dir.
-( )
27-ci f sil. t yalamas n hökmü 1
: : ( )- [ ]
)) : :
.((

dir: “ t sizd n birinizin qab ndan yalasa, onu bo alts n, sonra o qab yeddi d
yusun”.
. : (...) [ ]
. :
[649] (...) ........ M Muh mm d ibn S bbah bel r vay t etmi dir: “Biz
smail ibn Z riyya (bu h disi) Am n bu isnadla r vay t etmi , ancaq:
“qab bo alts n”– dem mi dir.
: (...)- [ ]
.(( )) :
1Bu f sild zikr edilmi h disl rin ham h m itin, h m d onun a z suyunun murdar
oldu una d lal t edir.
376
mizl nm kitab

t sizd n birinizin qab ndan (su v s.) içs , o qab yeddi d yusun”.
: (...)- [ ]
)) : :
.((
t, sizd n birinizin qab ndan yalayarsa, o qab n pak olmas üçün, onu – birin-
cisini torpaqla yumaq rtil – yeddi d yumaq laz md r”.
: : : (...)- [ ]
)) : . .
.((
Allah n elçisi Muh mm dd n r vay t etdikl ridir...”– demi v bir neç h -
dis r vay t etmi dir. Bu h disl rd n biri d budur. “R sulullah demi dir:
t sizd n birinizin qab ndan yalayarsa, o qab n pak olmas üçün onu yeddi
yumaq laz md r”.
: : ( )- [ ]
)) : :
)) : ((
.((
[653]-93-(280) ........ bn Mu ff l demi dir: “Pey mb r ( vv lc ) itl ri
öldürm yi mr etdi, sonra is : “Onlar n itl rd n i i var?”– dey buyurdu.1
Daha sonra onlara ov iti il çoban iti saxlama a rüsx t verdi v bel buyurdu:
t, (h r hans ) bir qab yalasa, onu yeddi d –s kkizincisini d torpaqla
sürt k – yusun”.
2
1Pey mb r vv lc itl ri öldürm yi mr etmi , sonra da bu hökmü l v etmi dir.

2Burada yeddisind n birini torpaqla yumaq q sd edilir. Bundan vv lki h disd Pey m-
rin : “birincisini torpaqla yumaq rtil ” sözün sas n, birincisini torpaqla yumaq daha
münasibdir. Onu da qeyd etm k laz md r ki, qab yalayan itin çoban iti, yaxud ov iti, yaxud da
tarla iti olmas v ya qara r ngd olub-olmamas heç bir miyy t k sb etmir, ist nil n hal-
da h min qab yuyulmal r.
377
: : (...) [ ]
: : :
:
.
[654] (...) ........ Xalid ibn Haris, Y hya ibn S id v Muh mm d ibn C r–
onlar n ham ob n bu isnadla bundan vv lki h disin b nz rini r vay t
etmi dir. Yaln z Y hya ibn S idin r vay tind : “Pey mb r çoban iti, ov iti
tarla iti1 saxlama a rüsx t verdi” lav si vard r. “Tarla iti” is yaln z Y hya-
n r vay tind zikr edilmi dir.
-( )
28-ci f sil. Dur un suya bövl etm yin2 qada an edilm si
: : ( )- [ ]
. :
[655]-94-(281) ........ Cabir r vay t etmi dir ki, Pey mb r dur un suya
bövl etm yi qada an etmi dir.3
: ( )- [ ]
.(( )) :

dir: “Heç biriniz dur un suya bövl etm sin. (Ola bilsin ki,) sonra ondan yuyun-
maq üçün istifad etsin”.
1 Burada meyv ba lar v kin sah rini qoruyan it n rd tutulur. R vay tl rd n

görünür ki, bu üç növ iti – çoban iti, ov iti v tarla iti saxlamaq caizdir.
2 Bövl etm k – sidik ifraz etm k, t bii ehtiyac r f etm k dem kdir.
3 Bu qada a, h r cür – ist r yüngül, ist rs a r olsun, – t bii ehtiyac r f etm aiddir. H m-
çinin bir qab n için sidik v ya n cis ifraz edib sonra h min qab dur un suya bo altmaq da bu
qada aya aiddir. Dem k, dur un suyun miqdar az oldu u t qdird , onu bat rmaq haram say -
r. H disd n el ba a dü ülür ki, axar çaya sidik v ya n cis ifraz etm k olar. Buna icaz veril-
mi olsa bel , bundan ç kinm k, k nardan baxana bsiz kimi görünm k daha yax r.
378
mizl nm kitab
: : : (...)- [ ]
)) : .
.((
Allah n elçisi Muh mm dd n r vay t etdikl ridir...”– demi v bir neç
dis r vay t etmi dir. Bu h disl rd n biri d budur. “R sulullah demi dir:
“Heç biriniz axar olmayan, dur un suya bövl etm sin. (Ola bilsin ki,) sonra
ondan yuyunmaq üçün istifad etsin”.
-( )
29-cu f sil. Dur un suda qüsl etm yin qada an olunmas
( )- [ ]
: :
)) : :
. : ((
dir: “Heç biriniz cunub ik n dur un suda qüsl etm sin”.
bu Saib: “B s nec etsin, ey bu Hureyr ?”– dey soru du. bu Hureyr
dedi: “Bu sudan götürüb (k narda) yuyunsun”.
-( )
30-cu f sil. M scid bula an sidiyi v dig r n cas tl ri yuma n

vacibliyi v (sidik) batm yerin qaz lmas na
lüzum olmadan su il t mizl nm si
: ( )- [ ]
: (( [] )) : .
.
379
[659]-98-(284) ........ s demi dir: “(Bir d ) bir b vi g lib m scid bövl

etdi. Camaat n bir qismi d rhal qalx b ona t f getdi. (Bunu gör nd ) Pey m-
r buyurdu: “Burax n onu, t bii ehtiyac r f etm mane olmay n!” B vi
ini bitirdikd n sonra (Pey mb r ) bir ç ll k su g tizdirib h min yer tökdü ”.
1
: (...)- [ ]
: :
:
(( )) : .
.
[660]-99-(...) ........ s ibn Malik r vay t etmi dir ki, bir b vi m sci-
din bir t fin ç kilib orada bövl etdi. Camaat (bunu gör nd onun üstün )
rma a ba lad . Onda Pey mb r : “Burax n onu!”– dey buyurdu. B -
vi t bii ehtiyac r f etdikd n sonra Pey mb r bir qab su g tizdirib si-
dik bula yer tökdürdü.
: : ( )- [ ]
: : :
: :
)) : (( )) :
((
. :
[661]-100-(285) ........ s ibn Malik demi dir: “Bir d biz Pey mb r-

birlikd m scidd olark n bir b vi g ldi v m scidin içind bövl etm
Bu h dis, insan sidiyinin v n cisinin murdar oldu una, habel m scidin t miz saxlan l-
1
mas n vacib olmas na d lal t edir. V r m scidin yeri torpaqd rsa, sidik bula yer su
tökm kl h min yeri t mizl k olar. cas bula yer v yerl laq si olan bina, a ac-
ac v s. qurumaqla da t mizl nir. bu Qilab demi dir: “Yerin qurumas onun t mizl n-
sidir”. Ai d bel demi dir: “Yer qurumaqla t mizl nir”. H disi bn bu eyb r va-
t etmi dir. Bütün bunlar maye hal nda olan n cas aiddir. r n cas t qat bir ey olarsa,
bula yeri yaln z n cas ti yox etm kl , silib t mizl kl v ya onu götürüb ba qa yer
atmaqla t mizl k olar (“Fiqh s-Sunn ”).
380
mizl nm kitab
ba lad . Pey mb rin s hab ri (ona): “Dayan, dayan!”– dey q rd lar.

Pey mb r (s hab rin ): “Ona t bii ehtiyac r f etm mane olmay n,
onu s rb st burax n!”– dey buyurdu. B vi bövl edib qurtaranad k s hab r
ona d ym dil r. Sonra Pey mb r onu yan na ça rd v ona bel buyurdu:
1
“Sidik v murdar olan heç bir ey bu m scidl bula mamal r. Bu yerl r z-

tli v Qüdr tli Allah zikr etm k, namaz q lmaq v Quran oxumaq üçündür”.
Yaxud Pey mb r dediyi kimidir. Sonra Pey mb r s hab rd n biri-
bir ç ll k su g tirm yi mr etdi v onu sidiyin üstün tökdü”.
-( )
31-ci f sil. Süd r körp nin sidiyinin hökmü
onu yuma n qaydas
: : ( )- [ ]
:
. :
[662]-101-(286) ........ Pey mb rin zövc si Ai demi dir: “(S hab r)

körp u aqlar Pey mb rin yan na g tir rdil r. O da (Allahdan) onlar üçün
t dil r v xurman a nda zib körp nin dama na sürt rdi. (Bir d )
onun yan na bir körp g tirdil r v bu u aq onun üstünü bat rd . Pey mb r
bir qab su g tizdirib körp nin sidiyi bula yer tökdü v onu yumad 2”.
1 Bu h dis cahil il mülayim r ftar etm , ona bilm dikl rini öyr tm v bilm n et-
diyi s hf bir h gör onu d rhal c zaland rmama a d lal t edir. H mçinin h disd n
görünür ki, iki z rd n birini seçm k qar nda qald qda, z ri daha az olan seçm k g k-
dir. Bel ki, r s hab r onu t ntits ydil r, o, m scidin içind qaçma a ba layar v daha çox
yeri bat rard . El bu s bd n d , Pey mb r onlara ona d ym yi buyurdu.
2 Burada süd r o lan u n rd tutulur. Bel ki, onun sidiyinin bula yerin t -
mizl nm si üçün h min yer su s pm k kifay tdir. Yem k yey n körp nin, habel q z u -
n sidiyinin bula yeri is yumaq vacibdir. li ibn bu Talib r vay t edir ki, Pey m-
r demi dir: “O lan u n sidiyinin üstün su çil nm li, q z u n sidiyi bula yer
is yuyulmal r”. Q tad dedi: “Bu, yem k yem n körp aiddir. El ki, yem k yem
ba lad lar, h r ikisinin sidiyi yuyulmal r” (“Musn d mam hm d”, 757; “Sun n bu Da-
vud”, 376; “Sun n t-Tirmizi”, 71; “Sün n n-N sai”, 304). Körp o lan u süd mdiyi müd-
td onun sidiyinin üstün su s pm k b s edir. Yem k yem ba lad qda is art q onun yu-
yulmas vacib olur.
381
: : (...)- [ ]
. :
[663]-102-(...) ........ Ai demi dir: “(Bir d ) Pey mb rin yan na

süd r bir körp g tirdil r. U aq onun quca na bövl etdi. Pey mb r bir
qab su g tizdirdi v onu sidiyin üz rin tökdü”.
. : : (...) [ ]
[664] (...) ........ Hi am bu isnadla bn Numeyrin h disinin b nz rini r vay t

etmi dir.1
: ( )- [ ]
. :
[665]-103-(287) ........ Ubeydullah ibn Abdullah demi dir: “Ummu Qeys bint
Mihs n h yem k yem n körp o lunu Pey mb rin yan na g tirdi v
onun quca na qoydu. U aq da (onun üstün ) bövl etdi. Pey mb r (su
tizdirdi v sidiyin bula yer ) su s pm kd n lav heç n etm di”.2
(...) [ ]
. :
[666] (...) ........ Bu h disi biz Y hya ibn Y hya, bu B kr ibn bu eyb ,
Amr n-Naqid v Zuheyr ibn H rb – ham ibn Uyeyn n, o da Zuhrid n
bu isnadla r vay t etmi r. (Bu r vay td ) o: “Pey mb r su g tizdirdi v
onu (sidiyin üz rin ) çil di”– demi dir.
: : : (...)- [ ]
- :
-
1 Y ni 662 sayl h disin b nz rini.

382
mizl nm kitab
: :
.
[667]-104-(...) ........ bn ihab demi dir: “Ubeydullah ibn Abdullah ibn Utb
ibn M sud m bel r vay t etmi dir: “(R sulullaha bey t ed n ilk müha-
cir1 qad nlardan olmu , habel d ibn Xuzeym nin o ullar ndan Ukka
ibn Mihs nin bac ) Ummu Qeys bint Mihs n m x r vermi dir ki, (bir
) o, h yem k yem n körp o lunu R sulullah n yan na g tirmi v
aq da onun quca na bövl etmi dir. Onda R sulullah bir qab su g tizdirib
onu paltar n üstün s pmi v onu yumam r”.
-( )
32-ci f sil. M ninin2 hökmü
: ( )- [ ]
:
[668]-105-(288) ........ lq v sv d bel r vay t etmi r: “Bir n r

Ai nin yan na g ldi v paltar yuma a ba lad . Ai (bu adama) bel dedi:
“M nini gördüyün t qdird sad onun bula yeri yuma n s yet rdi.
Görm diyin t qdird is onun traf na su çil . Yad ma g lir ki, m n onu Pey-
mb rin libas ndan ovxalay b t mizl rdim.3 Sonra da Pey mb r bu
libasda namaz q lard ”.
1 M kk f th edil q r, dig r rl rd n v vilay tl rd n M din köçmü (hicr t

etmi ) Muh mm d Pey mb rin s hab ridir.
2 M ni (sperma) – t nasül v zil rinin hasil etdiyi mayedir.
3 B zi aliml r m ninin murdar oldu unu söyl mi r. slind is m ni t mizdir. li ibn

bu Talib , S d ibn bu V qqas , bn Öm r , Ai , afii, hm d v ks r müh ddis-
r onun t miz oldu unu söyl mi r. Lakin ya oldu u halda onu yumaq, quru oldu u halda
is onu ovxalamaq müst bdir. R vay t edilir ki, Ai demi dir: “Pey mb rin palta-
na bula m ni quru olduqda, m n onu ovxalayar, ya olduqda is onu yuyard m” (“Su-
n d-Daraqutni”, 3; “ rva l- lil”, 1/196). Bu h dis h mçinin qad n cinsiyy t üzvünün da-
xilind ki rütub tin murdar olmad na da d lal t edir. Bel ki, qad il cinsi laq girmi
t nasül orqan bu rütub bula kims , t nasül orqan yumaq vacib deyildir.
383
: (...)- [ ]
. :
[669]-106-(...) ........ H fs ibn iyas Am n, o da brahimd n, o da sv d v
mmamdan, onlar da Ai n m ni haqq nda r vay t etmi r ki, Ai demi -
dir: “M n (qurumu ) m nini Pey mb rin libas ndan ovxalay b t mizl rdim”.
: : (...)- [ ]
: : :
: : :
: : :
.
[670]-107-(...) Muslim burada, Hi am ibn H ssana, bu M , Mu ir ,
Vasil l- hd , M nsura v Mu ir istinad edilmi isnadlar bir yer c m
etmi dir. Onlar n ham brahimd n, o da sv dd n, o da Ai n, Pey m-
rin paltar ndak (qurumu ) m nini sürtüb t mizl diyin dair h disi r vay t
etmi r. Bu h dis Xalidin bu M rd n r vay t etdiyi h dis b nz yir.
: (...) [ ]
.
[671] (...) ........ bn Uyeyn M nsurdan, o da brahimd n, o da H mmam-
dan, o da Ai n yuxar dak h disin b nz rini r vay t etmi dir.
: : ( )- [ ]
:
.
[672]-108-(289) ........ Amr ibn M ymun demi dir: “M n Süleyman ibn Y sar-
dan ki inin paltar na bula m ni bar soru dum. (Dedim ki): “O kims
ninin (bula yerimi), yoxsa bütöv paltar yusun?” O bel cavab ver-
di: “Ai m x r vermi dir ki, Pey mb r (paltar na bula ) m nini
yuyar, sonra da h min paltarda namaza ged rdi. V m n o paltardak yuyul-
mu yeri görürdüm”.
384
mizl nm kitab
: : (...) [ ]
:
. :
. :
[673] (...) ........ Abdul-Vahid ibn Ziyad, bn Mubar k v bn bu Zaid –

onlar n ham (bu h disi) Amr ibn M ymundan bu isnadla r vay t etmi r.
bn bu Zaid g linc , onun r vay t etdiyi h dis ibn Bi rin dediyi kimidir:
“Pey mb r (paltar na bula ) m nini yuyard ”. bn Mubar k v Abdul-
Vahid g ldikd is , onlar n h disl rind Ai demi dir: “M n, Pey mb rin
paltar na (bula ) m nini yuyard m”.
: ( )- [ ]
:
:
: : :
.
[674]-109-(290) ........ Abdullah ibn ihab l-Xövlani demi dir: “(Bir d )

n Ai nin evin qonaq g ldim1 v (orada) ehtilam2 hal na dü düm. H r iki
paltar m bula ndan, m n onlar (ç xard b) suya sald m. Ai nin k nizi m -
nim (qald m yer g lib n etdiyimi) gördükd (bu haqda) Ai x r ver-
di. Ai m ni yan na ça rtd rd v m nd n: “Paltarlar bu cür yuma a s ni
vadar ed n n dir?”– dey soru du. Dedim: “Yatan adam n yuxuda gördüyü
eyi gördüm”. Ai : “Paltarlar n üstünd bir ey gördünmü?”– dey soru du.
n: “Xeyr, (görm dim)”– dey cavab verdim. Ai dedi: “ r bir ey gör-
mü olsayd n, onu yuyard n. Yad ma g lir ki, m n onu Pey mb rin palta-
ndan qurumu ik n d rnaqlar mla sürtüb t mizl rdim”.
1 Dig r r vay td deyilir ki, Ai öz k nizin , Abdullah ibn ihaba (yatmaq üçün yer
göst rm sini v ) üstünü örtm k üçün ona bir bürünc k verm sini buyurdu (“Musn d mam
hm d”, 24204; “Sun n ibn Mac ”, 538).
2 Ehtilam: bc iht ( ) felind n g lmi m sd rdir, yuxuda ik n sperma ax t-
maq dem kdir. Ba qa cür buna pollyusiya da deyilir.
385
-( )
33-cü f sil. Qan n murdar say lmas v onu yuma n qaydas
: : : ( )- [ ]
: :- -
)) : :
.(( :
[675]-110-(291) ........ Hi am ibn Urva demi dir: “Fatim m smadan
bel r vay t etmi dir: “(Bir d ) bir qad n Pey mb rin yan na g lib soru -
du: “Bizd n birimizin paltar na heyz qan bula sa, o, n etm lidir?” Pey m-
r buyurdu: “Onu ( li il ) ovxalas n, sonra suya sal b yax ca yusun, sonra
üstün su çil sin, sonra da onunla namaz q ls n1”.
: : : : (...) [ ]
.
[676] (...) ........ bn Numeyr, Y hya ibn Abdullah ibn Salim, Malik ibn s
Amr ibn Haris – onlar n ham (bu h disi) Hi am ibn Urvadan bu isnadla
hya ibn S idin h disin b nz r r vay t etmi r.
-( )
34-cü f sil. Sidiyin murdar say lmas na
ondan qorunma n vacib olmas na dair d lil
. ( )- [ ]
: : :
Burada heyz qan deyildikd ona nifas qan da aid edilir. H disd n o da ba a dü ülür ki,
1
qana bula paltar ancaq v ancaq su il yumaq g kdir v h min paltar ba qa maye il
deyil, m hz su il t mizl bil r. Bundan da bel n tic ç r ki, cinsiyy t üzvünd n ç xan qan
murdar say r. H mçinin onu da qeyd etm k laz md r ki, itin a n suyundan f rqli olaraq, bu
murdar qan n yuyulmas üçün mü yy n say t yin edilm mi dir. sas m , onun yax ca
yuyulmas r. V r bir d yumaqla paltar t mizl rs , bununla kifay tl nm k yet r.
386
mizl nm kitab
)) : :
: ((
.(( )) :
[677]-111-(292) ........ bn Abbas demi dir: “(Bir d ) Pey mb r iki

birin yan ndan keçdi1 v bel buyurdu: “Bunlar zab ç kirl r, amma böyük
bir ey gör zab ç kmirl r.2 Onlardan biri söz g zdir rdi, dig ri is sidiyind n
qorunmazd ”. Sonra Pey mb r ya bir xurma buda g tizdirdi. Buda
iki böldü. Bir yar (onlardan) birinin, dig r yar da o birinin (q biri-
nin üstün ) sancd . Sonra buyurdu: “Ola bilsin ki, bunlar quruyanad k on-
lar n zab yüngüll sin”.
: : (...) [ ]
.(( - )) :
[678] (...) ........ Abdul-Vahid (bu h disi) Süleyman l-Am n bu isnadla

vay t etmi dir. F t bu r vay td (Pey mb r ) demi dir: “...dig ri is
sidikd n qorunmazd ”.
1 Dig r r vay td deyilir: “Pey mb r M din (v ya M kk ) bostanlar ndan birinin

yan ndan keç rk n q birl rind zab ç n iki adam n s sini e itdi...” (“S hih l-Buxari”, 216).
2 bn H r demi dir: “Y ni söz g zdir n v sidikd n qorunmayan h min iki n rin id-
dias na gör bunlar böyük bir ey deyil. Lakin ri gör bu ll rin h r ikisi böyük günah-
lardan say r. Bu fikir bn Abbasdan n ql edilmi r vay td öz t sdiqini tapm r. H min
vay td Pey mb r bel buyurmu dur: “Bunlar zab ç kirl r, amma böyük bir ey gör
zab ç kmirl r. slind is bu böyük günahd r...” (“S hih l-Buxari”, 6055; “F th l-Bari”, 1/78).
–
1 – Heyz1 kitab
-( )
1-ci f sil. Paltar üstünd n heyzli qad na yax nla maq
: . ( )- [ ]
: : .
.
[679]-1-(293) ........ Ai demi dir: “Bizd n birimiz2 heyzli oldu u zaman

Pey mb r ona (ay b yerl rin ) fit 3 ba lama mr ed r, sonra da onun b -
nin toxunard 4”.
: : (...)- [ ]
:- -
:
. :
[680]-2-(...) ........ Ai demi dir: “Bizd n birimiz heyzli oldu u zaman

Pey mb r ona heyz gördüyü andan (ay b yerl rin ) fit ba lama mr
ed r, sonra da onun b nin toxunard ”.
1 H ddi-bülu a çatm q zlarda, h mçinin qad nlarda h r ay u aql qdan qan ifraz hal r;
buna ad t, ayba da deyirl r. Uca Allah buyurur: “S nd n heyz bar sind soru urlar. De:
“Bu, ziyy tverici bir hald r. Heyz vaxt qad nlarla yax nl q etm kd n uzaq olun v pak ol-
may nca onlarla yax nl q etm yin. Onlar t mizl ndikd n sonra is Allah n siz buyurdu u
yerd n onlara yax nla n”. übh siz ki, Allah tövb ed nl ri d sevir, pak olanlar da” (“ l-
” sur si, 222).
Heyzin ba lan c vaxt na g linc , bir çox aliml rin fikrinc q z u doqquz ya ndan tez
heyz ola bilm z. r bu ya a çatmazdan vv l qan görs , bu, heyz qan say lmaz. ksin , bu,
st lik qan hesab edil r. Heyz qan ömrün sonunad k davam ed bil r. Heyz qan n mü y-
n ya dövründ k silm sin dair heç bir d lil varid olmam r. Dem k, ya qad n bel , n
zaman qan gör rs , onu heyz hesab etm lidir.
2 Burada “biz” deyildikd Pey mb rin zövc ri n rd tutulur.
3 Hamamda çim rk n v ya bir i gör rk n, bel ba lanan quma parça.
4 Y ni ll rini, ayaqlar v b nini zövc sinin b nin sürt rdi.

388
Heyz kitab
(Ai r vay tin davam edib) dedi: “Hans z öz n fsini Pey mb r

öz n fsini saxlad kimi saxlaya bil r?1”
: ( )- [ ]
. :
[681]-3-(294) ........ M ymun demi dir: “Pey mb rin zövc ri heyzli

olduqlar zaman o, zövc rin fit nin üstünd n toxunard ”.
-( )
2-ci f sil. Heyzli qad nla birg bir yor an alt nda yatmaq
: : ( )- [ ]
: : :
. :
[682]-4-(295) ........ bn Abbas n mövlas 2 Kureyb demi dir: “M n Pey m-

rin zövc si M ymun nin bel dediyini e itdim: “M n heyzli ik n v ara-
zda bir paltar oldu u halda Pey mb r m niml bir yerd yatard 3”.
: : : ( )- [ ]
: :
:
. : (( ))
. :
[683]-5-(296) ........ Ummu S demi dir: “M n Pey mb rl b ra-

r (üz rind nax lar olan) bir baya bürünüb uzand m zaman gözl nm -
1Dig r r vay td Ai demi dir: “Pey mb r orucluqda zövc rini qucaqlay b öp r-

di. bii ki, n fsini saxlamaqda n möhk m irad si olan z, o idi” (“S hih l-Buxari”, 1927).
2 Azad etdiyi köl si.
3 Dem k, “Heyz vaxt qad nlarla yax nl q etm kd n uzaq olun v pak olmay nca onlarla
yax nl q etm yin...” ay sind ki qada a ancaq cinsi laq aiddir.

389
n heyz oldum. M n yava ca qalx b heyz paltar götürdüm. (Paltar

geyindikd n sonra) Pey mb r : “Olmaya heyz gördün?”– dey soru du.
n: “B li!”– dey cavab verdim. O, m ni yan na ça rd v m n onunla
birlikd baya bürünüb yatd m”.
Ummu S nin q Zeyn b demi dir: “Ummu S Pey mb rl
birlikd , (ikisi d cunub oldu u halda) bir qabdan (su götürüb) qüsl ed rdi1”.
-( )
3-cü f sil. Heyzli qad n öz rinin ba yuyub daramas n caiz

olmas , onun art n2 pak olmas , habel quca na söyk nib Quran
oxuma n caiz olmas
: ( )- [ ]
:
.
[684]-6-(297) ........ Ai demi dir: “Pey mb r (m scidd ) etikaf3 ed r-

n ba m nim (hücr )4 daxil ed r v m n onun saçlar darayard m.
O, (etikaf ed rk n) z ruri bir ehtiyac olmad t qdird , sla ev g lm zdi5”.
: : : (...)- [ ]
:
.
.
1 Bu, r-arvad n ç lpaq v ziyy td bir yerd çimm sinin caiz olmas na d lal t edir.
2 Burada art q deyildikd qad n yem k yedikd n v ya su içdikd n sonra qabda qalan ar-
n rd tutulur.
3 Ramazan ay nda ibad t m qs dil m scidd qalmaq.
4 Pey mb rin zövc rinin hücr ri m scid biti ik idi.

5 Çünki etikafda ik n z ruriyy t olmadan m scidd n bay ra ç xmaq, h min etikaf batil edir.
390
Heyz kitab
[685]-7-(...) ........ Pey mb rin zövc si Ai demi dir: “M n (etikaf

ed rk n), evd x st oldu u halda ancaq z ruri bir ehtiyac m oldu u t qdird
ev gir rdim. X st nin hal yaln z onun yan ndan keç rk n soru ard m. Pey-
mb r m scidd (etikaf ed rk n) ba m nim hücr daxil ed r v m n
onun saçlar darayard m. O, etikaf ed rk n z ruri bir ehtiyac olmad t q-
dird , sla ev g lm zdi”.
bn Rumh demi dir: “etikafda olduqlar zaman...”
: : (...)- [ ]
:
.
[686]-8-(...) ........ Pey mb rin zövc si Ai demi dir: “Pey mb r

etikafda ik n m scidd n ba m t f ç xardar v m n heyzli oldu um
halda onu yuyard m”.
: : (...)- [ ]
. : [ ]
[687]-9-(...) ........ Ai demi dir: “M n hücr md ik n Pey mb r ba

t f ç xardar v m n heyzli oldu um halda onun saçlar darayard m”.
: (...)- [ ]
. :
[688]-10-(...) ........ Ai demi dir: “M n heyzli oldu um halda Pey m-

rin ba yuyard m”.
: ( )- [ ]
: .
)) : : (( )) : :
.((
391
[689]-11-(298) ........ Ai demi dir: “R sulullah m scidd ik n m ni

(ça b): “S ccad ni m 1 uzat ”– dey buyurdu. “M n heyzliy m”– dedim.
2
(Pey mb r ): “ übh siz ki, s nin heyzin lind deyildir3”– dey buyurdu.
: (...)- [ ]
: :
.(( )) :
[690]-12-(...) ........ Ai demi dir: “Pey mb r m scidd ik n m
ccad ni ona uzatma buyurdu. Dedim: “M n heyzliy m”. (Pey mb r )
buyurdu: “Onu m uzat. Heç übh siz ki, s nin heyzin lind deyildir”.
. ( )- [ ]
: :
. (( )) : . : (( ! )) :
[691]-13-(299) ........ bu Hureyr demi dir: “R sulullah m scidd ik n
(zövc sin ) dedi: “Ey Ai ! Paltar m uzat!” Ai : “M n heyzliy m”– dey
cavab verdi. (R sulullah ): “ übh siz ki, s nin heyzin lind deyildir”– dey
buyurdu v Ai paltar ona verdi”.
: ( )- [ ]
:
.
. :
[692]-14-(300) ........ Ai demi dir: “M n heyzli ik n (bir ey) iç r, son-
ra da (qab ) Pey mb uzadard m. O da a m nim a n d ydiyi
yer qoyub iç rdi. Yen heyzli oldu um halda sümüklü soyutma td n di -
4
r, sonra da onu Pey mb uzadard m. O da a m nim a n d y-

diyi yer qoyub ( td n di rdi)”.
Zuheyr: “iç rdi” sözünü zikr etm mi dir.
1 Müs lmanlar n namaz q landa istifad etdikl ri kiçik xalça, h sir, canamaz.
2 Qaz yad demi dir: “H min vaxt s ccad Ai nin evind idi. Pey mb r etikafda
oldu u üçün m scidd n ç xmaq ist diyind n, ona bel buyurmu dur”.
3 Y ni heyz qan s nin lin bula mam r v bu halda lini m scid uzatma n heç bir
günah yoxdur.
4 Bununla, Pey mb r heyzli qad n a n murdar olmad göst rir.
392
Heyz kitab
: ( )- [ ]
. :
[693]-15-(301) ........ Ai demi dir: “M n heyzli ik n Pey mb r ba

quca ma söyk r, sonra da Quran oxuyard ”.
: : ( )- [ ]
:
wvutsrqp [ :
(( )) : . Z zyx
: :
. : !
. .
[694]-16-(302) ........ s demi dir: “Y hudil r qad nlar heyz olduqda

onlarla (bir süfr ) yem k yem z v onlarla bir evd qalmazd lar. Pey m-
rin s hab ri bunun haqq nda ondan soru dular v Uca Allah bu ay ni
nazil etdi: “S nd n heyz bar sind soru urlar. De: “Bu, ziyy tverici bir hal-
r. Heyz vaxt qad nlarla yax nl q etm kd n uzaq olun v pak olmay nca on-
larla yax nl q etm yin. Onlar t mizl ndikd n sonra is Allah n siz buyur-
du u yerd n onlara yax nla n”. übh siz ki, Allah tövb ed nl ri d sevir,
pak olanlar da”.1
(Ay nazil olduqdan) sonra R sulullah buyurdu: “(O halda qad nlar -
zla) cinsi laq n ba qa, ist diyinizi ed bil rsiniz!” Bu x r y hudil
çatd qda onlar dedil r: “Bu adam h r bir i bizim etdikl rimizin ksini
edir”. Useyd ibn Hudeyr v Abbad ibn Bi r (Pey mb rin yan na) g lib
dedil r: “Ya R sulullah! Y hudil r bel -bel deyirl r. (Onlara müxalif olmaq
üçün) heyzli qad nlarla cinsi laq gir kmi?” Pey mb rin sif ti d yi di,
tta biz el g ldi ki, onun bu iki n q bi tutmu dur. Sonra onlar ç b
getdil r. Onlar n ard nca Pey mb h diyy olaraq süd g tirdil r. Pey-
mb r (südü s hab rd n birin verib) onlar n dal nca gönd rdi v o, bu
1 “ l-B ” sur si, 222.

393
südd n onlara içirtdi. Bel likl d , o iki n r Pey mb rin onlara ac tut-
mad ba a dü dü”1.
-( )
4-cü f sil. M zi2 haqq nda
: ( )- [ ]
: - -
.(( )) :
[695]-17-(303) ........ li demi dir: “M nd n tez-tez m zi ax rd . Pey m-
rin kür ni oldu umdan dolay bunun haqq nda ondan soru ma a uta-
rd m. Bu s bd n d m n (bunun hökmünü soru ma ) Miqdad ibn sv -
tap rd m. Miqdad Pey mb rd n bunun haqq nda soru duqda o: “Cin-
siyy t üzvünü yusun v d st maz als n!”– dey buyurdu”.
: : : (...)- [ ]
: :
.(( )) :
[696]-18-(...) ........ li demi dir: “Fatim (zövc m) oldu una gör m n
Pey mb rd n m zi haqq nda soru ma a utan rd m. Odur ki, (bu i i) Miq-
dada tap rd m, o da (bunun hökmünü) ondan soru du. Pey mb r : “M zi
(axd qda) d st maz almaq g kdir!”– dey buyurdu”.
1 H disd n a dak n tic r ç r:

– cinsi laq girm k rtil heyzli qad nla yax nl q etm k, onunla bir süfr oturub
yeyib-içm k caizdir;
– Allah n qada an etdiyi eyl m l qoymayan kims q bl nm k g kdir;
– inciy n adam n ür yini almaq üçün ona h diyy verm k müst bdir.
2 Bu, cinsi laq bar dü ün rk n v ya zövc il oyna ark n ç xan a r ngli yap qan ma-
yedir. H rd n insan onun axd hiss el mir. M zi h m ki id n, h m d qad ndan g bil r.
zinin murdar olmas nda aliml r h mr ydirl r. Odur ki, b n m ziy bula sa, onun bula
yeri yumaq vacibdir. Lakin paltar m ziy bula arsa, bula yer su s pm k yet rlidir. Çünki
bundan qorunmaq çox ç tindir. Subay o lan v q zlar n paltarlar tez-tez m ziy bula r. Odur ki,
onun hökmünün süd r körp sidiyinin hökmünd n yüngül olmas daha münasibdir. S hl ibn
nif r vay t edir ki, m nd n tez-tez m zi g lirdi. Buna gör d davaml qüsl edirdim. M n bunu
Pey mb bildirdim. O da bel buyurdu: “Bunun üçün d st maz almaq kifay tdir!” Dedim:
“Ey Allah n elçisi! B s paltar ma bula sa, n edim?” Pey mb r buyurdu: “Bir ovuc su götürüb
paltar n bula yer s pm k yet r” (“S hih bu Davud”, 210; “ rva l- lil”, 1/196).
394
Heyz kitab
: : (...)- [ ]
: :
.(( )) :
[697]-19-(...) ........ bn Abbas r vay t edir ki, li ibn bu Talib demi -

dir: “Biz Miqdad ibn sv di Pey mb rin yan na yollad q. Miqdad da on-
dan: “Adamdan m zi ç xd qda, o n etm lidir?”– dey soru du. Pey mb r :
“D st maz al v t nasül orqan yu!”– dey buyurdu”.
-( )
5-ci f sil. Yuxudan oyand qda üzü v ll ri yumaq
: ( )- [ ]
. :
[698]-20-(304) ........ bn Abbas demi dir: “(Bir d ) Pey mb r gec

yuxudan qalxd v (gedib) t bii ehtiyac r f etdi. Sonra üzünü v ll rini yu-
du, sonra da (uzan b) yatd ”.
-( )
6-c f sil. Cunub ik n yatma n caiz olmas , (bu v ziyy td ik n)

yatmaq üçün d st maz alma n, habel yem k v ya içm k, yaxud
yatmaq, yaxud da cinsi laq girm k ist diyi zaman t nasül
orqan yuma n müst b say lmas haqq nda
: : ( )- [ ]
:
.
395
[699]-21-(305) ........ Ai demi dir: “Pey mb r cunub ik n yatmaq is-

dikd , yatmazdan vv l namaz üçün d st maz ald kimi d st maz alard ”.
: (...)- [ ]
:
.[ ]
[700]-22-(...) ........ Ai demi dir: “Pey mb r cunub ik n yem k v

ya yatmaq ist dikd (namaz üçün) d st maz ald kimi d st maz alard ”.
: : (...) [ ]
. : :
. :
[701] (...) ........ Muh mm d ibn C rv ob bu isnadla eyni h disi r va-

t etmi r. bn Mus nna öz r vay tind demi dir: “Biz H m bel r vay t
etmi dir: “M n brahimin bel r vay t etdiyini e itmi m”.
: ( )- [ ]
: - - :
: : : .
.(( )) : !
[702]-23-(306) ........ bn Öm r r vay t edir ki, (bir d ) Öm r: “Ya R su-

lullah! Bizd n birimiz cunub oldu u halda yata bil rmi?”– dey soru du. Pey-
mb r buyurdu: “B li! r d st maz alsa, (yata bil r)”.
: : : (...)- [ ]
.(( )) : :
[703]-24-(...) ........ bn Öm r r vay t edir ki, (bir d ) Öm r Pey m-

rd n : “Bizd n birimiz cunub oldu u halda yata bil rmi?”– dey fitva ist -
di. Pey mb r buyurdu: “B li! Qoy d st maz als n, sonra da qüsl etm k is-
k (uzan b) yats n”.
396
Heyz kitab
: (...)- [ ]
)) : :
.((
[704]-25-(...) ........ bn Öm r r vay t edir ki, (bir d ) Öm r ibn X ttab

gec cunub oldu unu Pey mb x r verdi. Pey mb r ona bel bu-
yurdu: “D st maz al, cinsiyy t orqan yu, sonra da (uzan) yat!”
: ( )- [ ]
: . :
:
. : .
[705]-26-(307) ........ Abdullah ibn bu Qeys demi dir: “M n Ai n R su-

lullah n Vitr namaz bar sind soru dum. (O da) h disi zikr etdi. Dedim:
“O, cunub ik n n ed rdi? Yatmazdan vv l qüsl ed rdimi? Yoxsa qüsl etm z-
n vv l yatard ?” Ai dedi: “H r ikisini ed rdi. B n qüsl ed r, sonra yatar.
n d d st maz alar, sonra yatard ”. M n dedim: “(H r) i s rb stlik
ver n Allaha h md olsun!”
: : (...) [ ]
. :
[706] (...) ........ Abdur-R hman ibn Mehdi v bn V hb – h r ikisi Müaviy

ibn Salehd n bu isnadla (bundan önc ki) h disin b nz rini r vay t etmi dir.
: : ( )- [ ]
: : :
)) : :
.((
. : . :
397

mi dir: “Sizl rd n biri zövc si il yax nl q etdikd n sonra t krar yax nl q et-
k ist , qoy d st maz als n1”.
bu B kr öz r vay tind demi dir: “ ki yax nl q aras nda d st maz (als n)”,
mçinin demi dir: “Sonra yen cinsi laq girm k ist ”.
: ( )- [ ]
. :
[708]-28-(309) ........ s demi dir: “Pey mb r zövc rinin ham y-
la yax nl q ed r (v bu snada, yaxud ax rda c mi) bir d qüsl ed rdi”.
-( )
7-ci f sil. M ni ifraz etmi qad na qüsl etm yin vacib olmas
: : ( )- [ ]
: : :
! :
: - ! :
.(( ! )) : -
[709]-29-(310) ........ s ibn Malik demi dir: “(Bir d ) shaq n n si
Ummu Suleym Pey mb rin yan na g ldi. Ai d orada idi. Ummu Suleym
Pey mb rd n soru du ki: “Ya R sulullah! Qad n yuxuda ki inin gördüyü-
nü görür, ki inin n fsind hiss etdiyini, qad n da öz n fsind hiss edir.2 (Bel
olduqda o n etm lidir)?” Ai dedi: “Ey Ummu Suleym! Qad nlar n gizli sax-
lad if a etdin, ay yaz q!” Pey mb r Ai dedi: “ ksin , bu söz s
aiddir, yaz q s ns n. B li, ey Ummu Suleym! Qad n da bunu gördüyü (v
3
ni ax td ) zaman qüsl etm lidir”.
1 Bu h disin zahirind n, yax nl q etdikd n sonra t krar yax nl q etm k ist n kims
st maz alma n vacib oldu u görüns d , dig r r vay tl r bunun müst b oldu una d la-
t edir. R vay tl rd n birind Pey mb r demi dir: “D st maz almaq, t krar yax nl q et-
k f all art rar” (“S hih bn Xuzeym ”, 221; “Must dr k”, 1/152; “S hih l-Cami”, 263).
2 Y ni yuxuda ki i il yax nl q etdiyini görür v m ni ax td hiss edir.
3 Pey mb r dem k ist mi dir ki, dini öyr nm k m qs dil sual verm kd heç bir q bah t
yoxdur, habel haqq öyr nm k v öyr tm k xüsusunda utanmaq olmaz. 712-ci h dis bax.
398
Heyz kitab
: : ( )- [ ]
: : (( )) :
. )) :
.((
[710]-30-(311) ........ s ibn Malik Ummu Suleymd n r vay t etmi dir ki,
o, Pey mb rd n , yuxusunda ki inin gördüyünü gör n qad n haqq nda soru -
du. Pey mb r : “Qad n onu1 gördüyü zaman qüsl etm lidir”– dey buyurdu.
Ummu Suleym dedi: M n onun bu sözünd n utand m. (Ummu Suleym)
soru du: “( ba, qad n) su2 gör bil rmi?” Pey mb r buyurdu: “B li! Yoxsa
ox arl q haradan olur?!3 (Bil n ki,) ki inin suyu qat v a r ngd , qad nki
is duru v sar r ngd olur. V hans birinin suyu dig rini üst , yaxud
qabaqlasa, ox arl q da ondan olur”.
: : ( )- [ ]
: :
.(( ))
[711]-31-(312) ........ s ibn Malik demi dir: “Bir qad n Pey mb rd n ,
ki inin yuxuda gördüyünü, öz yuxusunda gör n qad n haqq nda soru du. Pey-
mb r buyurdu: “ r ki inin dü düyü hala dü rs , qüsl etsin”.
: ( )- [ ]
! : :
)) :
.(( )) : ! : ((
[712]-32-(313) ........ Ummu S r vay t edir ki, Ummu Suleym Pey-
mb rin yan na g lib dedi: “Ya R sulullah! Allah haqq dem kd n h ya et-
z.4 Qad n ehtilam5 hal na dü dükd qüsl etm lidirmi?” Pey mb r buyur-
Y ni sperma.
1
Burada "su" deyildikd m ni, sperma n rd tutulur.

2
3 Qad na v ya ki iy ox arl q q sd edilir.
4 Uca Allah buyurur: “H qiq n, Allah a caqanad v ist r böyüklükd , ist rs d kiçik-
likd ondan da üstün olan m l ç km kd n utanmaz” (“ l-B ” sur si, 26).
399
du: “B li, r su görübs (m ni ax bsa,) etm lidir!” Ummu S dedi: “Ya

sulullah! Heç qad n da ehtilam hal na dü bil rmi?” Pey mb r buyurdu:
“Ay yaz q! Bel olmasa, övlad ona nec ox aya bil r?”
: : (...) [ ]
. : : . :
[713] (...) ........ V ki v Süfyan – h r ikisi bu isnadla Hi am ibn Urvadan
min h disin b nz rini r vay t etmi dir. Burada: “Dedim: “Qad nlar n gizli
saxlad if a etdin...” sözü d lav edilmi dir.
: : ( )[ ]
- :
: : : -
[714] (314) ........ Urva ibn Zubeyr Pey mb rin zövc si Ai n : “( bu

lh o ullar n anas ) Ummu Suleym Pey mb rin hüzuruna g ldi...” dey -
k (bu h disi) Hi am n h disin b nz r r vay t etmi dir. Ancaq bu r vay td
Ai demi dir: “M n ona: “Uf, s ! Heç qad n da su gör bil rmi?”– dedim”.
- (...)- [ ]
: . : -
:
)) : : . : (( )) :
.((
[715]-33-(...) ........ Ai bel r vay t etmi dir: “Bir qad n Pey mb r-

n : “Qad n ehtilam hal na dü v (paltar nda) su görs , qüsl etm lidir-
mi?”– dey soru du. Pey mb r : “B li!”– dey cavab verdi. (Bunu e id n-
) Ai o qad na dedi: “Ay yaz q, ay biçar !” Pey mb r d (Ai ) bel
dedi: “Onu s rb st burax. lb tt ki, ox arl q m hz bu sudan olur. (Bil n,)
qad n (köks sümüyünd n axan) suyu ki inin (belind n g n) suyu üst -
dikd u aq day lar na ox ay r. Ki inin suyu qad n suyunu üst dikd is
aq mil rin ox ay r”.
400
Heyz kitab
-( )
8-ci f sil. Ki i v qad n m nil rinin n kild oldu unun, habel
n, ki inin (bel sümüyünd n) v qad n (köks sümüyünd n
xan) sudan yaranm oldu unun b yan edilm si
:- - : ( )- [ ]
: :
: :
: : . !
)) : . :
: (( )) : : ((
: (( )) :
: : (( )) :
: (( )) : : (( ))
: : (( )) :
: : (( ))
. : (( )) : .
)) :
. : ((
.(( )) :
[716]-34-(315) ........ R sulullah n mövlas Sovban demi dir: “M n Pey-
mb rin yan nda durmu dum. Bu vaxt y hudil rin ba ke rind n biri
lib dedi: “S salam olsun, ey Muh mm d!” Onda m n onu it dim v o,
az qald ki y la. Y hudi: “Niy m ni it yirs n?”– dedi. Dedim: “S n niy
“ey Allah n elçisi” demirs n?” Y hudi: “Biz onu ancaq ail sinin ona qoydu u
adla ça q”– dedi. Pey mb r buyurdu: “ übh siz ki, m nim ad m, ail -
min m verdiyi Muh mm ddir”. Y hudi dedi: “S (bir neç ) sual verm k
üçün g lmi m”. Pey mb r ona bel buyurdu: “M r m nim dedikl ri-
min s bir faydas olacaqm ?” (Y hudi) dedi: “Bu qulaqlar mla s ni dinl -
m!” Pey mb r lind ki a ac yer vura-vura: “Soru !”– dey buyurdu.
hudi dedi: “Yer ba qa bir yerl , göyl r d (ba qa göyl rl ) z olunaca
gün insanlar harada olacaqlar?” Pey mb r dedi: “Onlar (q l) körpüsünün
401
qar nda, zülm t içind olacaqlar”. (Y hudi) soru du: “ nsanlardan onu ilk
vv l kiml r keç k?” (Pey mb r ): “Kas b mühacirl r!”– dey cavab ver-
di. Y hudi soru du: “C nn daxil olduqda onlar n ilk töhf si n olacaq?”
(Pey mb r ) buyurdu: “Balinan n qaraciy rinin ( n dadl ) yeri”. (Y hudi)
soru du: “B s bunun ard nca onlar n yem yi n olacaq?” (Pey mb r ) buyur-
du: “Onlar üçün C nn tin traf nda otlayan C nn t öküzü k sil kdir”. (Y hu-
di) soru du: “Bunun üstünd n n iç kl r?” Pey mb r buyurdu: “(Onlar)
nn td ki S ls bil1 adlanan bir bulaqdan (iç kl r)”. (Y hudi): “Do ru söy-
din!”– dey (onun dedikl rini t sdiql di, sonra da sözün davam edib) dedi:
“S nd n yer hlind n heç k sin bilm diyi, yaln z pey mb rin, yaxud bir-iki
ki inin d bildiyi bir ey haqq nda soru ma a g lmi m”. (Pey mb r ) buyur-
du: “ ba, m nim dedikl rimin s bir faydas olacaqm ?” (Y hudi) dedi:
“Bu qulaqlar mla s ni dinl m! S nd n u n (yaran ) bar sind soru -
ma a g lmi m”. (Pey mb r ) buyurdu: “Ki inin m nisi a r ngd , qad n-
is sar r ngd olur. Bunlar birl diyi zaman ki inin m nisi qad n m nisini
üst , Allah n izini il dünyaya o lan u g tir rl r. V r qad n m ni-
si ki ininkini üst , Allah n izini il dünyaya q z u g tir rl r”. Y hudi:
“Do ru söyl din. S n, h qiq n d , pey mb rs n”– dedi v ç b getdi.
(O getdikd n sonra) Pey mb r buyurdu: “Bu adam m nd n soru du-
unu soru du. Halbuki buna dair m nim heç bir bilgim yox idi. N hay t, bu
haqda bilgini Allah m v hy etdi”.
: : (...) [ ]
. : . :
. .
[717] (...) ........ Müaviy ibn S llam bu isnad say sind h min h disin b n-
rini r vay t etmi dir. F t (bu r vay td Sovban) demi dir: “M n Pey m-
rin yan nda oturmu dum...”
(H mçinin deyilir ki,) Pey mb r buyurdu: “Balinan n qaraciy rinin ( n
dadl ) t fi olacaq”. V bir d : “(Allah n izini il dünyaya) o lan u v ya
zu g tir rl r” yerin , “o lan u v ya q z u g tir r”– deyilir.
1 Uca Allah buyurur: “Orada onlara z nc fil qat lm rab bad si içirdil k. Bu el
bir bulaqdand r ki, o, nn td S ls bil adlan r” (“ l- nsan” sur si, 17-18).
402
Heyz kitab
-( )
9-cu f sil. C nab tli ik n qüsl1 etm yin qaydas
: ( )- [ ]
:
1 Qüsl: b nin h r yerini su il yumaq dem kdir. Qüsl, ri t t find n vacib buyurul-
mu dur. Uca Allah buyurur: “Yax nl q edib nat miz olmu sunuzsa, qüsl edin” (“ l-Maid ”
sur si, 6).
dak hallarda qüsl etm k vacibdir:
– yuxuda v ya ay q ik n, qad ndan v ya ki id n hv tl m ni ifraz olunduqda; (683 v
718 sayl h disl bax.)
– ki ilik zas n ba qad n cinsiyy t orqan nda qeyb olduqda (m ni ax tmasalar bel ,
r ikisin qüsl etm k vacib olur); Bu xüsusda Pey mb r : demi dir: “Ki inin t nasül orqan
qad n cinsi orqan na daxil olarsa, m ni ax tm olsa da, olmasa da, (h r ikisin ) qüsl etm k va-
cib olar” (“Sun n l-Beyh qi”, 1/163; “S hih l-Cami”, 387).
– qad nlara, heyz v ya nifasdan t mizl ndikd ; (694-cü h dis bax.)
– müs lman b nd v fat etdikd , onu yuyub qüsl etm k; Ummu tiyy l- nsariyy
vay t edir ki, Pey mb rin Zeyn b v fat etdikd , Pey mb r bizim yan za g ldi v
bel buyurdu: “Onu üç v ya be d yaxud m sl t bilirsinizs , bundan da çox su v sidr il
yuyun...” (“S hih l-Buxari”, 1253).
– kafir slam q bul etdikd . bu Hureyra demi dir: “(Bir vaxt) Pey mb r N cd
bir d st atl gönd rdi. Onlar oradan B ni H nif q bil sind n olan Sumam ibn Usal adl bir
ri (tutub M din g tirdil r v onu) m scidd ki dir kl rd n birin ba lad lar. Bu snada
Pey mb r onun yan na g lib dedi: “N dü ünürs n, ey Sumam ?” Sumam dedi: “(H r
ey) yax r, ey Muh mm d! M ni öldürs n, li qana batm bir canini öldürmü olarsan.
ni azad ets n, minn tdar olan bir adama yax q etmi olarsan. Yox r pul ist yirs ns ,
dil diyin q r ist bil rs n.” S ri gün Pey mb r (yen ) onun yan na g lib dedi: “N
fikirl irs n, ey Sumam ?” Sumam dedi: “(Dün n) s dediyim kimi, r m ni azad ets n,
minn tdar olan bir adama yax q etmi olarsan”. Pey mb r onu qoyub getdi. Ert si gün
(yen ) onun yan na g lib dedi. “N dü ünürs n, ey Sumam ?” Sumam dedi: “(Dün n) s
dedikl rimi”. Pey mb r : “Sumam ni azad edin!”– dedi, sonra Sumam m scidin yan ndak
xurmal a gedib qüsl etdi v g lib m scid daxil oldu. (Bu vaxt Sumam ona yax nla b) dedi:
“M n ahidlik edir m ki, Allahdan ba qa (ibad layiq olan) m bud yoxdur v ahidlik edi-
m ki, Muh mm d Allah n elçisidir. Ey Muh mm d, vallahi ki, yer üzünd s nin üzünd n da-
ha çox nifr t etdiyim bir üz yox idi. ndi is s nin üzün m nim üçün n ziz üzdür. Vallahi,
nin dinind n daha çox nifr t etdiyim bir din yox idi. ndi is s nin dinin m nim üçün n ziz
bir dindir. Vallahi, s nin rind n daha çox nifr t etdiyim bir r yox idi. ndi is s nin
rin m nim üçün n ziz rdir. M n ümr etm k ist rk n s nin atl lar n m ni yaxala-
lar. Bu haqda n dey bil rs n?” Pey mb r onu müjd di v ona ümr ni yerin yetir-
yi mr etdi. Sumam M kk g lib çatd qda, bir n r ondan: “Sabiimi olmusan?”– dey
soru du. Dedi: “Xeyr, m n Allah n elçisi Muh mm dl birg Allaha t slim olmu am. Allaha
and olsun ki, Pey mb rin izni olmadan Y mam n siz bir bu da d si bel g lm -
kdir”. (“S hih l-Buxari”, 4372); mam hm din “Musn d” rind deyilir: “...Pey mb r
onu azad edib bu T lh nin bostan na gönd rdi v ona qüsl etm yi mr etdi. O da qüsl edib iki
rük t namaz q ld . Pey mb r dedi: “Qarda n slam q bul etm si çox göz l oldu” (16/188).
403
.
.
[718]-35-(316) ........ Ai r vay t edir ki, Pey mb r cunub olduq-

dan sonra qüsl etdikd vv lc ll rini yuyard . Sonra sa li il su götürüb
sol linin üstün tök r v cinsiyy t orqan yuyard . Sonra namaz üçün d s-
maz ald kimi d st maz alard . Sonra suyu ovuclay b barmaqlar saçlar -
n dibin (q r) salar v ba n h r yerin su d ydiyin min oluncayad k
(onu) yuyard . (Sonra) suyu ovuclay b ba na üç ovuc su tök r, sonra da bü-
tün b nin su nd rdi. Ax rda da ayaqlar yuyard ”.
: : : (...) [ ]
: :
.
[719] (...) ........ C rir, li ibn Mushir v bn Numeyr – onlar n ham (bu
disi) Hi amdan bu isnadla r vay t etmi r. Onlar n r vay tind ayaqlar n
yuyulmas zikr edilm mi dir.
: : (...)- [ ]
.
[720]-36-(...) ........ (Burada V ki, Hi amdan, o da atas ndan) : “Ai r vay t

etmi dir ki, Pey mb r cunub olduqdan sonra qüsl etdikd vv lc ll rini
üç d yudu...”– demi v (h disi) bu Müaviy nin r vay t etdiyi h dis
nz r r vay t etmi , lakin ayaqlar n yuyulmas zikr etm mi dir.
: : : (...) [ ]
[721] (...) ........ Ai r vay t edir ki, Pey mb r cunub olduqdan sonra
qüsl etdikd , lini suya salmam dan vv l ll rini yuyard . Sonra namaz üçün
st maz ald kimi d st maz alard .
404
Heyz kitab
: : ( )- [ ]
: :
[722]-37-(317) ........ bn Abbas demi dir: “Xalam M ymun 1 m bel

vay t etmi dir: “Pey mb r c nab t2 qüslünü als n dey m n ona su g -
tirdim. (Pey mb r ) ll rini iki v ya üç d yudu. Sonra lini qaba sal b
(su götürdü), sonra da onu cinsiyy t orqan n üstün tökdü v sol li il onu
yudu. Sonra sol lini torpa a vurdu v onu yax ca ovxalad .3 Sonra namaz
üçün d st maz ald kimi d st maz ald . Sonra ba na üç dolu ovuc su tök-
dü. Sonra da b ninin qalan hiss sini yudu. Daha sonra dayand yerd n
(azac q) k nara ç kildi v ayaqlar yudu. Sonra m n ona q tf g tirdim, la-
kin o, q tf ni götürm di”.
(...) [ ]
: :
[723] (...) ........ V ki v bu Müaviy – h r ikisi (bu h disi) Am n bu

isnadla r vay t etmi dir. Onlar n r vay tl rind üç ovuc suyun ba a tökül-
si zikr edilm mi dir. Üst lik V kinin r vay tind d st maz tamamil v sf
edilmi dir, a yaxalamaq v buruna su ç km k d zikr edilmi dir. Bir d ki,
bu Müaviy nin r vay tind q tf sözü zikr olunmam r.
: (...)- [ ]
. . :
1 Pey mb rin zövc sidir.

2 Qad nla yax nl q etdikd n, habel hv t n tic sind m ni ifraz etdikd n sonrak hal.
3 Bunu etm k vacib deyil, müst bdir.
405
[724]-38-(...) ........ bn Abbas r vay t edir ki, M ymun demi dir:

“Pey mb q tf g tirdil r, amma o, q tf toxunmad v qollar
rpma a ba lad ”.
: ( )- [ ]
:
.
[725]-39-(318) ........ Ai demi dir: “Pey mb r cunub olduqdan
sonra qüsl etdiyi zaman badyaya b nz r bir ey g tizdir rdi. Sonra bir ovucu
1
il (su götürüb) ba n sa t find n ba layaraq ( vv lc ba n sa ,) sonra

da sol t fini yuyard . Sonra da ovuclar il su götürüb ba na tök rdi”.
-( )
10-cu f sil. C nab t qüslü ald qda müst b say lan su miqdar ,
ki i il qad n bir qabdan, h m d bir yerd qüsl etm si,
v bir d onlardan birinin dig rinin art il yuyunmas
: ( )- [ ]
. :
[726]-40-(319) ........ Ai demi dir: “Pey mb r cunub olduqdan son-
ra "f q" deyil n bir qabdan su götürüb qüsl ed rdi”.
2
: : : : (...)- [ ]
:
:
.
. :
. : :
1 Badya – için süd sa maq, yaxud maye tökm k üçün misd n, saxs dan v sair n dü-
ldilmi alt gen böyük qab.
2 F q on iki mudd maye tutur. Bir mudd is insan n iki ovucuna b rab rdir.
406
Heyz kitab
[727]-41-(...) ........ Ai demi dir: “Pey mb r "f q" deyil n bir qab-
dan su götürüb qüsl ed rdi. M n onunla birlikd eyni qabda qüsl ed rdim”.
Süfyan n r vay tind : “Bir qabdan” deyilir.
Quteyb r vay t edir ki, Süfyan bel demi dir: “F q üç saaya1 b rab rdir”.
: : ( )- [ ]
:
. :
[728]-42-(320) ........ bu S ibn Abdur-R hman demi dir: “M n Ai -

nin süd qarda il birg onun yan na getdim. Süd qarda ondan Pey mb -
rin cunub ik n n cür qüsl etdiyini soru du. Ai bir saa q r su tutan bir
qab g tizdirdi v özü il bizim aram zda p rd tutub qüsl etdi.2 (Qüsl snas n-
da) ba na üç d su tökdü”.
bu S demi dir: “Pey mb rin zövc ri öz saçlar ndan o q r
alard lar ki, ba lar v fr 3 kimi olard ”.
: : ( )- [ ]
: :
.
. :
[729]-43-(321) ........ Ai demi dir: “Pey mb r qüsl etdikd sa t -

find n ba layar, sa li il b nin su töküb onu yuyard . Sonra sa li il
(m niy ) bula zalar üstün su tök r v sol li il onu yuyard . N hay t,
ay b yerl rini yuyub qurtard qdan sonra ba ndan su nd rdi”.
1 Saa – ölçü vahididir v dörd mudda b rab rdir (“S r l-Must tab”, 1/28).
2 Qaz yad demi dir: “Ai nin yan na g nl rd n biri onun süd qarda Abdullah
ibn Yezid, dig ri d onun süd bac o lu bu S idi. Bel ki, Ai nin bac Ummu Gül-
süm bint bu B kr onu mizdirmi di. Bundan ayd n olur ki, Ai nin yan na g n bu iki ki i
onun m hr mi idi. Ai nin onlar n gözü önünd qüsl etm sin g linc , qeyd etm k laz md r
ki, o, bunu p rd arxas nda etmi v yaln z ba na su tökdüyünü onlara göst rmi dir.
3 Y ni saçlar qulaq m rc yin çat rd .
407
Ai demi dir: “M n Pey mb rl birg – h r ikimiz cunub oldu u-

muz halda – bir qabdan (su götürüb) qüsl ed rdik”.
: : (...)- [ ]
- -
.
[730]-44-(...) ........ Munzir ibn Zubeyrin zövc si H fs bint Abdur-R hman

ibn bu B kr r vay t etmi dir ki, Ai ona Pey mb rl birg üç mudd v
ya buna yax n miqdarda su tutan bir qabdan qüsl etdiyini x r vermi dir”.
: (...)- [ ]
. :
[731]-45-(...) ........ Ai demi dir: “M n Pey mb rl birlikd cunub ik n

bir qabdan (su götürüb) qüsl ed rdik. Biz (suyu ovuclad z zaman) ll ri-
miz o qab n içind bir-birin d rdi”.
: (...)- [ ]
: . - - :
. :
[732]-46-(...) ........ Ai demi dir: “M n Pey mb rl birg – aram zda

olan – bir qabdan (su götürüb) qüsl ed rdik. (Suyu ovuclayark n b n) o, m -
ni qabaqlayar v m n ona: “(Sudan) m d saxla, m d saxla”– dey rdim.
Ai : “(O zaman) h r ikisinin cunub oldu unu” söyl mi dir.
: ( )- [ ]
:
.
[733]-47-(322) ........ bn Abbas demi dir: “M ymun m , Pey m-

rl birg bir qabdan (su götürüb) qüsl etdiyini x r vermi dir”.
408
Heyz kitab
. : ( )- [ ]
: : : :
.
[734]-48-(323) ........ bn Abbas demi dir: “R sulullah M ymun n

art q qalan su il qüsl ed rdi”.
: : ( )- [ ]
: :
.
[735]-49-(324) ........ Zeyn b bint Ummu S r vay t etmi dir ki, Ummu
ona Pey mb rl birg cunub ik n bir qabdan (su götürüb) qüsl et-
diyini x r vermi dir”.
: : : ( )- [ ]
: : :
: .
. :
[736]-50-(325) ........ Abdullah ibn Abdullah ibn C br demi dir: “M n -

sin bel dediyini e itmi m: “Pey mb r be m kuk1 (su) il qüsl ed r, bir
kuk il d d st maz alard ”.
bn Mus nn : “Be m kaki”– demi dir.
bn Muaz is : “Abdullah ibn Abdullah”– demi v “ibn C br” (ad ) zikr
etm mi dir.
: : (...)- [ ]
.
[737]-51-(...) ........ s demi dir: “Pey mb r bir mudd su il d st -

maz alar v bir saadan2 be mudda q r su il qüsl ed rdi”.
1 slind , m kuk bir saa yar ma b rab rdir. Lakin ola bilsin ki, burada m kuk deyildikd
mudd n rd tutulur.
2 726-c v 727-ci h disl rin qeydl rin bax.
409
( )- [ ]
: : :
.
[738]-52-(326) ........ S fin demi dir: “Pey mb r cunub ik n qüsl etdik-

bir saa su, d st maz ald qda is bir mudd su ona yet rdi”.
: : : (...)- [ ]
: - - : -
: . : .
.
[739]-53-(...) ........ S fin r vay t edir ki, (Pey mb rin s hab si bu

kr demi dir): “Pey mb r bir saa su il qüsl ed r v bir mudd su il
paklanard ”.
bn Hucrin r vay tind : “Yaxud bir mudd su onun paklanmas na kifay t
ed rdi” (deyilir).
bu Reyhan ) demi dir: “S fin çox qocalm dey , m n onun r vay t
etdiyi h disi möt r saym rd m”.
-( )
11-ci f sil. Ba a v b nin dig r (t fl rin ) üç d
su tökm yin müst b say lmas
: ( )- [ ]
: : .
:
.(( )) :
[740]-54-(327) ........ Cubeyr ibn Mut'im demi dir: “(Bir d s hab r)

Pey mb rin hüzurunda qüsld (s rf edil n su) xüsusunda mübahis etdi-
r. Onlardan b zisi: “M g linc , m n ba bu (q r), bu (q r su) il
410
Heyz kitab
yuyuram”– dedi. (Bunu e id nd ) Pey mb r buyurdu: “M g linc , m n

ba ma üç ovuc su tökür m”.
: : (...)- [ ]
)) :
.((
[741]-55-(...) ........ Cubeyr ibn Mut'im demi dir: “(Bir d ) Pey mb rin
yan nda c nab t qüslünd n söhb t aç ld . Pey mb r buyurdu: “M
linc , m n ba ma üç k (su) tökür m”.
: ( )- [ ]
:
.(( )) :
! : : : :
[742]-56-(328) ........ Cabir ibn Abdullah demi dir: “S qif q bil sinin nüma-
nd ri Pey mb rd n : “Bizim (qald z) yer soyuq bir yerdir. (Bel
raitd ) biz qüslü nec etm liyik?”– dey soru dular. Pey mb r buyurdu:
“M g linc , m n ba ma üç k (su) tökür m”.
bn Salim öz r vay tind demi dir: “Biz Hu eym r vay t etdi, biz bu Bi r
r verdi v dedi: “S qif q bil sinin nümay nd ri: “Ya R sulullah!”– dedil r.
: : ( )- [ ]
:
: : :
.
[743]-57-(329) ........ Cabir ibn Abdullah demi dir: “Pey mb r c nab t

qüslünü ed rk n ba na üç ovuc su tök rdi”.
(Bunu e id nd ) H n ibn Muh mm d (Cabir ): “M nim saç m çoxdur”–
dedi. Cabir dedi: “M n ona bel cavab verdim: “Ey qarda m o lu! Pey mb -
rin saç s nin saç ndan daha çox v daha xo ag limli idi”.
411
-( )
12-ci f sil. Qüsl ed n qad n saç hörükl rinin hökmü
( )- [ ]
: .
! :
.(( )) :
[744]-58-(330) ........ Ummu S bel r vay t etmi dir: “(M n Pey-

mb ) dedim: “Ya R sulullah! M n saçlar çox s x hörülmü bir qad -
nam. C nab t qüslünü etdikd hörükl rimi aç mm ?” (Pey mb r ) buyurdu:
“Xeyr, sad ba na üç ovuc su tökm k s b s ed r. Sonra da suyu b nin
nd rirs n v (bel likl d ,) t mizl nirs n”.
: : : (...) [ ]
: : .
. .(( )) :
[745] (...) ........ Yezid ibn Harun v Abdur-R zzaq – (h r ikisi) demi dir:
“Sövri (bu h disi) biz yyub ibn Musadan bu isnadla r vay t etmi dir. Ab-
dur-R zzaq n r vay tind : “(Ummu S dedi): “Heyz v cunub oldu um
zaman hörükl rimi aç mm ?” (Pey mb r ) buyurdu: “Xeyr....” Bel , Ab-
dur-R zzaq h disi bn Uyeyn nin h disin yax n m nada r vay t etmi dir.
: : (...) [ ]
. : :
[746] (...) ........ yyub ibn Musa (bu h disi) biz bu isnadla r vay t etmi
: “(Ummu S dedi): “Cunub oldu um zaman hörükl rimi aç b onlar
yuyummu?”– demi , lakin “heyz” sözünü zikr etm mi dir.
( )- [ ]
: : .
412
Heyz kitab
! :
!
.
[747]-59-(331) ........ Ubeyd ibn Umeyr demi dir: “Ai x r çatd ki, Ab-
dullah ibn Amr qad nlara qüsl etdikl ri zaman hörükl rini açmalar mr edir.
Ai dedi: “ b (adamd r) bu Amr n o lu! Qad nlara qüsl etdikl ri zaman
hörükl rini açmalar mr edir. Niy onlara ba lar keç l q rxd rma mr
etmir?!1 Düzün qalsa, m n Pey mb rl birlikd bir qabdan (su götürüb)
qüsl ed rdim. M n ba ma üç k su tökm kd n lav bir ey etm zdim”.
-( )
13-cü f sil. Heyz gördükd n sonra qüsl ed n qad n,

qan axan yeri (t mizl k üçün) tirl nmi parçadan istifad
etm sinin müst bliyi
: ( )- [ ]
: :[ ]
: :
- - (( )) :
. . :
. : :
[748]-60-(332) ........ Ai r vay t edir ki, bir qad n Pey mb rd n

heyzd n sonra yuyunmas bar soru du. Pey mb r ona nec yuyuna-
ca ba a sald , (sonra da bel buyurdu): “Mü bat lm bir parça götü-
rüb onunla t mizl nirs n”. (Qad n): “Onunla nec t mizl nim?”– dey soru -
1Ai dem k ist yir ki, r qad na h r qüsl etdikd hörükl rini açmaq vacibdirs , on-
da ona bu m qq td n qurtarmaq üçün ba q rxd rmaq daha lveri lidir. Bu söz bir kina-
dir. Yoxsa qad na ba q rxd rmaq haram buyurulmu dur.
413
du. (Pey mb r ): “Subh nallah! Onunla t mizl n!”– dey buyurdu v üzü-
nü örtdü. (H disin bu yerind Süfyan lini üzün tutmaqla onun üzünü nec
örtdüyünü biz göst rdi). Ai dedi: “M n Pey mb rin n yi n rd tut-
du unu anlad m v qad özüm t f ç kib dedim: “Onunla qan l si qal-
yerl ri silib t mizl ”.
bn bu Öm r öz r vay tind demi dir: “(Ai ) dedi: “Onunla qan l ri
qalm yerl ri silib t mizl ”.
: : : (...) [ ]
(( )) : : :
.
[749] (...) ........ Ai demi dir: “Bir qad n Pey mb rd n : “Heyzd n
mizl ndikd nec qüsl edim?”– dey soru du. Pey mb r buyurdu: “ tir-
nmi bir parça götür v onunla t mizl n...” Sonra (ravi bu h disi) Süfyan n
disin yax n m nada r vay t etdi.
: : (...)- [ ]
:
)) :
((
- (( )) : :
)) :
: ((
. !
[750]-61-(...) ........ brahim ibn Muhacir demi dir: “M n S fiyy nin Ai n
vay t etdiyi h disi e itdim. (Ai demi dir): “ sma Pey mb rd n heyz-
n sonrak qüsl bar sind soru du. Pey mb r buyurdu: “Sizd n biriniz
(heyzd n t mizl ndiyi zaman) suyunu v sidrini1 götürüb t mizl nsin. T miz-
nm yi d göz l kild yerin yetirsin. Sonra ba na su töksün v su onun
saç kökl rin çatana kimi ba yax ca ovxalas n. Sonra b nin su nd r-
1 am f sil sind n h mi ya l, iyn yarpaql a acd r. H disd “sidrini” deyildikd h min

ac n yarpaqlar n rd tutulur (“ l-Movsua l-Fiqhiyy ”, 313/18).
414
Heyz kitab
sin. Sonra da tirl nmi bir parça götürüb onunla t mizl nsin”. sma: “Onunla
nec t mizl nsin?”– dey soru du. (Pey mb r ) buyurdu: “Subh nallah!
Onunla t mizl nirs n!” Ai (oradak lara e itdirm sin dey ) alçaq s sl (qa-
na): “Qan l si qalm yerl ri silib t mizl ”– dedi. (Sonra) qad n Pey m-
rd n c nab t qüslü bar soru du. Pey mb r buyurdu: “Su götürüb
mizl nsin v t mizl nm ni göz l kild , yaxud tamam-kamal yerin yetir-
sin. Sonra ba na su töksün v (su) onun saç kökl rin çatana kimi ba ov-
xalas n. Sonra da b nin su nd rsin”.
Ai dedi: “ nsar qad nlar n göz l qad nlard r! H yalar onlara dini öy-
nm mane olmam r”.
: : . : : (...) [ ]
. (( ))
[751] (...) ........ ob bu isnadla (h min) h disin b nz rini r vay t etmi dir.
(Bu r vay td ) deyilir ki, Pey mb r: “Subh nallah! Onunla t mizl n!”– dey
buyurdu v üzünü örtdü”.
(...) [ ]
: . :
. !
[752] (...) ........ Ai demi dir: “ sma bint l Pey mb rin yan na
lib dedi: “Ya R sulullah! Bizd n birimiz heyzd n t mizl ndikd n sonra nec
qüsl almal r?...” Ravi h disi n ql etmi , lakin c nab t qüslünü zikr etm mi dir.
-( )
14-cü f sil. stihaz li1 qad n,
onun qüsl etm si v namaz q lmas (haqq nda)
: ( )- [ ]
! : . :
1 Bu, bakir liyin itirilm si, heyz v nifas istisna olmaqla, b lli olmayan vaxtlarda qad n
aql ndan g n qand r.
415
)) :
.((
[753]-62-(333) ........ Ai demi dir: “Fatim bint bu Hubey Pey m-
rin yan na g lib dedi: “Ya R sulullah! M n istihaz mübt la olmu bir
qad nam (m nd n davaml olaraq qan g lir dey ) t miz ola bilmir m. (Bu hal-
da) namaz buraxa bil mmi?” Pey mb r buyurdu: “Xeyr, bu sad da-
mar qan r, heyz deyildir. Heyz qan g ldikd namaz burax. Heyz (müdd -
ti) ba a çatd qda is qüsl et, sonra da namaz q l”.
: : (...) [ ]
: : : : :
: .
. :
[754] (...) ........ bu Müaviy , C rir, Numeyr v H mmad ibn Zeyd – onlar n
ham Hi am ibn Urvadan, V kinin h disinin v isnad n b nz rini r va-
t etmi r. Quteyb nin C rird n r vay t etdiyi h disd deyilir: “Fatim
bint bu Hubey ibn Abdul-Mutt lib ibn d g ldi. O, bizl rd n olan bir
qad nd r”. H mmad ibn Zeydin r vay tind is lav söz vard r ki, biz onu
zikr etm mi ik.
: : : ( )- [ ]
: :
. (( )) :
: :
. : .
[755]-63-(334) ........ Ai demi dir: “Ummu H bib bint C Pey m-

: “M nd n davaml olaraq qan g lir”– dedi v (ondan) fitva ist di. (Pey-
mb r ona): “Bu sad damar qan r. S n yuyun, sonra da namaz
l”– dey buyurdu. El buna gör d Ummu H bib h r namazdan qabaq
yuyunard ”.
416
Heyz kitab
Leys ibn S d demi dir: “ bn ihab Pey mb rin , C in q Ummu

bib h r namazdan qabaq yuyunma buyurdu unu zikr etm mi dir. La-
kin bu, Ummu H bib nin öz ist yi il etdiyi bir eydir”.
bn Rumh is öz r vay tind : “C in q ”– demi v “Ummu H bib ”
sözünü zikr etm mi dir.
: (...)- [ ]
-
.(( )) :
. :
: :
. !
[756]-64-(...) ........ Pey mb rin zövc si Ai demi dir: “Pey mb rin
bald , h m d Abdur-R hman ibn Aufun h yat yolda Ummu H bib bint
yeddi il istihaz gördü. O, bu xüsusda Pey mb rd n fitva ist di.
Pey mb r d ona bel buyurdu: “ übh siz ki, bu, heyz deyildir. Lakin bu
damar qan r. Odur ki, yuyun v namaz q l!”
Ai demi dir: “Ummu H bib bac Zeyn b bint C in hücr sind bir
n içind yuyunar, h tta qan n r ngi suyun üzün ç xard ”.
bn ihab demi dir: “M n bunu bu B kr ibn Abdur-R hman ibn Haris
ibn Hi ama dan m. O dedi: “Allah Hind r hm t el sin! r o, bu fitvan
its ydi, vallahi, a layard . Çünki o, (bu s bd n) namaz q lm rd ”.
: (...) [ ]
:
. :
[757] (...) ........ Ai demi dir: “Ummu H bib bint C Pey mb rin
yan na g ldi. O, yeddi il idi ki, istihaz görürdü...” Ravi bu h disi Amr ibn
Harisin r vay t etdiyi h dis b nz r – “h tta qan n r ngi suyun üzün ç xard ”
sözün kimi r vay t etmi , lakin bundan sonras zikr etm mi dir.
417
: (...) [ ]
.
[758] (...) ........ Süfyan ibn Uyeyn Zuhrid n, o da Amr n, o da Ai n:
“C in q yeddi il istihaz görmü dür...” deyib vv lki h disl rin b nz rini
vay t etmi dir.
: : : (...)- [ ]
:
)) : :
.((
[759]-65-(...) ........ Ai demi dir: “Ummu H bib Pey mb rd n isti-
haz qan bar soru du. M n onun l ninin qanla dolu oldu unu gördüm.
Pey mb r ona: “Heyzin s ni saxlad müdd q r gözl . Sonra yuyun
namaz q l!”– dey buyurdu.
: : (...)- [ ]
:
: .
. (( ))
[760]-66-(...) ........ Pey mb rin zövc si Ai demi dir: “Abdur-R hman
ibn Aufun h yat yolda Ummu H bib bint C Pey mb istihaz qan n-
dan ikay t etdi. (Pey mb r d ) ona: “Heyzin s ni saxlad müdd q r
gözl , sonra yuyun”– dey buyurdu. Bel , o, h r namazdan qabaq yuyunard ”.
-( )
15-ci f sil. Heyz olmu qad na namaz n deyil,
(ancaq) orucun q zas tutma n vacib olmas
: : ( )- [ ]
: :
. :
418
Heyz kitab
[761]-67-(335) ........ Muaz r vay t edir ki, bir qad n Ai n soru du:
“Bizd n birimiz heyzd n t mizl ndikd n sonra (heyz vaxt buraxd namaz-
lar ) q lmal rm ?” Ai dedi: “S n h ruril rd ns n?! Bizd n birimiz Pey-
1
mb rin dövründ heyz olard , lakin sonra ona (buraxd namazlar )

lmaq mr edilm zdi”.
: : : (...)- [ ]
: :
. :
[762]-68-(...) ........ Yezid demi dir: “M n Muaz nin bel r vay t etdiyi e it-
dim. Muaz Ai n: “Heyzli qad n (buraxd ) namaz n q zas q rm ?”– de-
soru mu , Ai d ona (etiraz bildirib) bel cavab vermi dir: “S n h ru-
ril rd ns n?! Pey mb rin qad nlar heyzli olard lar. M r Pey mb r
onlara zini ç xma mr ed rdimi?!”
Muh mm d ibn C r demi dir: “Y ni onun q zas q lard larm ?!”
: : (...)- [ ]
: : : :
. :
[763]-69-(...) ........ Muaz demi dir: “M n Ai n: “N gör heyzli qa-

n orucun q zas tutur, amma namaz n q zas q lm r?”– dey soru dum.
(Ai ) dedi: “S n h ruril rd ns n?!” M n: “(Yox,) h ruri deyil m, lakin so-
ru uram (ki, s bini öyr nim)”– dey cavab verdim. (Ai ) dedi: “Biz heyz
gördükd biz orucun q zas tutmaq mr edil r, namaz n q zas q lmaq
is mr edilm zdi”. 2
H rura – Kuf
1 rinin yax nl nda yerl n k nddir. li ibn bu Talibd n üz dön-
rib camaatdan ayr lm on iki min x varic d m hz bu k ndd topla v camaata qar
xm lar. Onlar bel hesab edirdil r ki, heyzd n t mizl nmi qad n heyz snas nda buraxd
namazlar yenid n q lmal r.
2 Heyz v ya nifas hal nda olan qad n qan k sil k namazlar v oruclar burax-
mal , qan k sildikd n v qüsl etdikd n sonra is yaln z oruclar n q zas tutmal r.
419
-( )
16-c f sil. Qüsl ed n kims nin paltar
ya buna b nz r bir eyl p rd nm si
: : ( )- [ ]
:
.
[764]-70-(336) ........ Y hya ibn Y hya demi dir: “M n Malikin hüzurunda

(bunu) oxudum: “ bu N drd n, ona da bu Talibin q Ummu Haninin möv-
las bu Murra x r vermi dir ki, o, bu Talibin q Ummu Haninin bel
dediyini e itmi dir: “(M kk nin) f thi ilind Pey mb rin yan na getdim.
(G lib) gördüm ki, o, qüsl edir, q Fatim d ona bir örtükl p rd tutur”.1
: (...)- [ ]
.
[765]-71-(...) ........ bu Talibin q Ummu Hani demi dir: “(M kk nin) f t-
hi ilind m n Pey mb rin yan na g ldim. (H min vaxt) o, M kk nin yuxa-
t find idi. Pey mb r qüsl etm k üçün aya a qalxd . (Q ) Fatim d
ona p rd tutdu. (Yuyunduqdan) sonra paltar götürüb ona büründü, sonra
da s kkiz rük t Duha namaz 2 q ld ”.
: (...)- [ ]
:
.

2 Duha: s r, gündüzün ba lan dem kdir. Duha namaz n vaxt : Gün üfüqd n bir
niz hündürlüyünd qalxd qdan sonra; y ni t qrib n gün ç xd qdan on be d qiq sonra gün
man n ortas na, zenit yüks lm sind n bir az vv k – t qrib n on d qiq qabaq (“ rhu
l-Mumti”, 4/122-123).
420
Heyz kitab
[766]-72-(...) ........ bu Usam (bu h disi) V lid ibn K sird n, o da S id ibn

bu Hindd n bu isnadla r vay t etmi dir. S id demi dir: “Q Fatim onun
paltar il ona p rd tutdu. O, (yuyunduqdan) sonra paltar götürüb ona
büründü, sonra da qalx b s kkiz rük t namaz q ld . Bu, Duha (namaz ) idi”.
: : ( )- [ ]
:
.
[767]-73-(337) ........ Zaid Am n, o da Salim ibn bu C dd n, o da

Kureybd n, o da bn Abbasdan, o da M ymun n r vay t etmi dir. M y-
mun demi dir: “M n Pey mb r üçün su qoydum v onun üçün p rd
tutdum, o da qüsl etdi”.
-( )
17-ci f sil. Ay b yerl rin 1 baxma n haram buyurulmas
: ( )- [ ]
)) : :
.((
1 Ki i üçün göb kd n diz q r, qad n üçün is l v üzd n ba qa b nin h r yeri ay b

yerl ri say r. Qeyd etm k laz md r ki, qad n öz m hr ml rinin yan nda qollar , ba , boy-
nunu v ayaqlar diz q r aça bil r. Nam hr ml rin yan nda is hicabda olmal r. Hica-
n is özün xsus rtl ri vard r ki, bunlar da a dak lard r:
– qad n l v üzd n ba qa bütün b n üzvl rini örtm li;
– zin tli, b rb kli olmamal ;
– dar olmamal ;
– ki il v ya kafir qad nlara m xsus geyiml ox amamal ;
– ffaf, aç q-saç q olmamal ;
– diqq t c lb edici olmamal ;
– tirl nmi olmamal .
421
[768]-74-(338) ........ bu S id l-Xudri r vay t edir ki, Pey mb r bel

buyurmu dur: “Ki i ki inin, qad n da qad n ay b yerl rin baxmas n.1 Ki i
ki iy bir bürünc k alt nda sürtü sin. Habel qad n da qad na bir bürünc k
alt nda sürtü sin2”.
: : (...) [ ]
.(( - )) -
[769] (...) ........ D hhak ibn Osman (h disi) bu isnadla r vay t etmi dir.
Ravil r bu h disd “övr t” k lm si zin “ki inin üry si, qad n üry si3”
lm rini i tmi r.
-( )
18-ci f sil. X lv td ç lpaq v ziyy td çimm yin caiz olmas
: : ( )- [ ]
)) : :
:
!
! ! :
.(( . ! :
. ! :
[770]-75-(339) ........ H mmam: “Bu, bu Hureyr nin biz Allah n elçisi Mu-
mm dd n r vay t etdikl ridir” demi v bir çox h disl r zikr etmi dir. On-
lardan biri d budur: “Pey mb r demi dir: “ srail o ullar ç lpaq olaraq, bir-
biril rinin ay b yerl rin baxa-baxa çim rdil r. Musa is t klikd çim rdi.4
1 H mçinin ki i qad n, qad n da ki inin ay b yerl rin baxmamal r. Yaln z r-arvad n

bir-birin baxmas müst snad r. Bel ki, ki i öz qad n, qad n da öz rinin b ninin ist ni-
n yerin baxa bil r.
2 Bu h dis iki ki inin v ya iki qad n bir örtük alt nda qalmas n haram oldu unu bildirir.
3 Üry – ç lpaq dem kdir.
4 bu Hureyra r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “ yyub ç lpaq çim rk n onun
üstün q ldan ç yirtk r töküldü. yyub onlar paltar n cibin y ma a ba lad . Bu vaxt
bbi onu ça b buyurdu: “Ey yyub! M r M n s ni bu gördüyünd n art il z ngin
etm dimmi?” yyub: “B li, S nin izz tin and olsun ki, el dir. Lakin m n r zaman S nin b -
tin möhtacam”– dey cavab verdi” (“S hih l-Buxari”, 279).
422
Heyz kitab
srail o ullar ): “Vallahi ki, Musaya biziml birlikd çimm mane olan ancaq
onun d 1 olmas r”– dedil r. Bir d Musa yen çimm getdi v paltar
da n üstün qoydu. Q fild n da onun paltar götürüb qaçd . Musa: “Palta-
(qaytar), ey da ! Paltar (qaytar), ey da !”– dey -dey da n arxas nca
qaçd . N hay t, srail o ullar Musan n ay b yerini gördül r v : “Vallahi ki,
Musada heç bir qüsur yox imi ”– dedil r. N hay t, da dayand v onu (tam
sur td ) gördül r. Musa paltar götürdü v da vurma a ba lad ”.
bu Hureyr dedi: “Vallahi, Musa da a alt , yaxud yeddi z rb vurmaqla
da t nbeh etdi”.2
-( )
19-cu f sil. Ay b yerl rini örtm diqq t yetirm k
( )- [ ]
- : :
: : - : :
: :
:
. (( ))
. : :
[771]-76-(340) ........ Cabir ibn Abdullah demi dir: “K bina edildiyi za-
man Pey mb r v Abbas da da rd lar. (Bu snada) Abbas Pey mb :
zar 3 çiynin sal ki, s ni da dan (qorusun)”– dedi. O, bunu ed n kimi yer
ld v gözl ri s maya dikildi. Sonra: “ zar m, izar m”– dey k aya a qalx-
v izar belin ba lad .4
bn Rafi öz r vay tind : “boynuna” – demi , “çiynin ”– dem mi dir.
1 D – qas q y rt x st liyin v ya bu cür x st liyi olan adama deyilir. Buna qr ja da

deyirl r.
2 6146-c h dis bax.
3 zar – qur aqdan a b n zalar örtm k üçün bel ba lan lan örtük.
4 Bu d lildir ki, Pey mb r h cavan ik n Allah Subhan hu v T al onu cahiliyy t
dövrünün yaramaz xlaq ndan qorumu dur.
423
: : : (...)- [ ]
: :
. ! :- -
. : .
[772]-77-(...) ........ Cabir ibn Abdullah demi dir: “R sulullah qurey li-
rl birlikd K ni (bina etm k) üçün da da rd lar. Pey mb r fit sini
belin ba lam . (H min vaxt misi) Abbas ona dedi: “Ey qarda m o lu!
(Yax olar ki,) fit ni aç b çiyninin üstün , da n alt na qoyasan”– dedi. Pey-
mb r fit sini aç b ç ynin salan kimi bay lm halda yer y ld . Art q h -
min günd n sonra o heç vaxt ç lpaq görünm mi dir”.
: : ( )- [ ]
: :
:
.(( ))
[773]-78-(341) ........ Misv r ibn M xr demi dir: “M n da ma r
bir da g tirib (yer qoydum). Belim d fit ba lam m. Da aparark n
bird n fit m aç b yer dü dü. M n fit ni (götürüb belim ) ba laya bilm dim.
hay t, da apar b yerin qoydum. Pey mb r (m ni bu v ziyy td gö-
rüb) dedi: “Paltar n yan na qay t, götür onu v lüt g zm yin”.
-( )
20-ci f sil. T bii ehtiyac r f etdikd sütr götürül n1 ey
: ( )- [ ]
:- -
1 ri td sütr deyildikd namaz üçün xüsusil dirilmi , namaz q lan kims nin namaz s-
nas nda qar na qoydu u, t qrib n dirs k hündürlüyünd olan a ac v ya ona b nz r ya
sd edilir. Pey mb r demi dir: “Sizd n biriniz namaz q ld zaman önün sütr qoysun!
Bundan sonra is önünd n keçm k ist ni li il d f etsin, keçm c hd ed rs ona müqavi-
t göst rsin, çünki art q o, eytand r” (“S hih l-Buxari”, 509; “S hih Muslim”, 1128). Burada
is suba na ç xmaq üçün sad örtük tutmaq, p rd nm k, yaxud a ac, da v buna b nz r
eyl rin arxas na keçm k n rd tutulur.
424
Heyz kitab
. :
[774]-79-(342) ........ Abdullah ibn C r demi dir: “Bir gün Pey mb r

ni t rkin ald v m gizlinc el bir söz söyl di ki, m n onu insanlardan
heç k dan an deyil m. Kiçicik da , yaxud xurmal qlar Pey mb rin t bii
ehtiyac r f etm k üçün seçdiyi n xo lad (yer) idi”.
bn sma öz r vay tind demi dir: “(burada “xurmal qlar” deyildikd )
xurma ba ças n rd tutulur”.
-( )
21-ci f sil. Suyu - ancaq su vacib edir1
- ( )- [ ]
: . :
:
:
! : (( ))
.(( )) :
1 Cüml nin vv lind ki “su” k lm si – qüsl etm k, ortas ndak is sperma m nas nda i n-
mi dir. Y ni qüsl etm k ancaq m ni ifraz olduqda vacib olur. Bu v bundan sonrak h disl rd n
bel ba a dü ül bil r ki, cinsi laq olmu v sperma ax tmam adama qüsl etm k vacib de-
yil. Lakin slam aliml ri yekdil fikird dirl r ki, cinsi laq girmi müs lmana – m ni ax tsa da,
ax tmasa da – qüsl etm k vacibdir. “Suyu – ancaq su vacib edir” h disinin izah is bel dir:
– Bu v bu q bild n olan h disl ri növb ti f sild ki h disl r n sx etmi dir. H min h disl -
rin birind Ai r vay t edir ki, bir n r Pey mb rd n , zövc si il cinsi laq gir n,
sonra da m ni ifraz etm n ki i haqq nda: “Onlara qüsl etm k vacibdirmi?”– dey soru du”.
Pey mb r buyurdu: “M n bu i i gördükd n sonra zövc ml birlikd qüsl edir m”. bul-
Al ibn ixxirin: “Pey mb rin h disl rind n b zisi dig rini n sx ed rdi. Nec ki, Quran
ay rinin b zisi dig rini n sx edir” sözü buna d lildir.
zi aliml r is bu h disin n sx olunmad , sad olaraq bu hökmün, yuxuda ik n
cinsi laq olan kims aid oldu unu söyl mi r.
425
[775]-80-(343) ........ bu S id l-Xudri demi dir: “Bazar ert si m n Pey-

mb rl birlikd Qubaya1 getdim. N hay t, g lib B nu Salim q bil sin
çatd z zaman Pey mb r tban n2 qap önünd durub onu ça rd . O
da fit sini darta-darta bay ra ç xd . Pey mb r : “Adam t sdirdik?”– dey
soru du. tban: “Ya R sulullah! Söyl gör k, r ki i öz qad il yax nl q et-
dikd t sdiril rs v m ni ax tmazsa, o n etm lidir?”– dey soru du. Pey-
mb r buyurdu: “Suyu – ancaq su vacib edir”.
: : (...)- [ ]
)) :
.((
[776]-81-(...) ........ bu S ibn Abdur-R hman, bu S id l-Xudrid n

vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “Suyu ancaq su vacib edir”.
: : : ( )- [ ]
. :
[777]-82-(344) ........ bul-Al ibn ixxir demi dir: “Pey mb rin h dis-
rind n b zisi dig rini n sx ed rdi. Nec ki, Quran ay rinin b zisi dig rini
sx edir”3.
: : ( )- [ ]
: :
)) : :
.(( (( )) : ! : ((
. :
Quba: Pey mb r m scidind n bir f rs x aral da yerl n bir yerdir. Bir f rs x is t x-

1
min n 5760 metr b rab rdir.

2 tban ibn Malik ibn Amr ibn clan l- nsari l-X zr ci Pey mb rin s hab sidir.
3 Nec ki, rab bar sind ki ay r t dricl bir-birinin hökmünü l v etmi dir. Bel ki, “ n-
Nisa” sur sinin 43-cü ay si, “ l-B ” sur sinin 219-cu ay sinin hökmünü, “ l-Maid ” sur si-
nin 90 v 91-ci ay ri d “ n-Nisa” sur sinin 43-cü ay sinin hökmünü l v etmi dir. N sx v
nsux bar daha trafl m lumat almaq üçün man kitab ndak 9-cu f slin qeydl rin bax.
426
Heyz kitab
[778]-83-(345) ........ bu S id l-Xudri demi dir: “(Bir d ) Pey mb r

nsardan olan bir ki inin yan na g ldi v onu ça rtd rd . O adam g ldikd
(biz onun) ba ndan damc -damc su töküldüyünü (gördük). Pey mb r :
“Dey n, s ni t sdirdik?”– dey soru du. O: “B li!”– dey cavab verdikd ,
Pey mb r buyurdu: “H rgah s ni t sdirs r, yaxud yax nl q edib m ni
ax tmasan, s qüsl deyil, d st maz almaq yet r”.
bn B ar: “T sdirildiyin v ya yax nl q edib m ni ax tmad n zaman”–
demi dir.
: : : ( )- [ ]
: :- -
)) : :
.((
[779]-84-(346) ........ Ubey ibn K b demi dir: “M n Pey mb rd n ,

zövc si il cinsi laq gir n, sonra da m ni ifraz etm n ki inin hökmünü
soru dum. Pey mb r buyurdu: “Qad ndan ona bula eyi yusun, sonra
st maz als n v namaz q ls n”.
: : (...)- [ ]
:
.(( )) :
[780]-85-(...) ........ Ubey ibn K b Pey mb rd n r vay t etmi dir ki, o,

zövc si il cinsi laq gir n, sonra da m ni ifraz etm n ki i haqq nda bel
buyurmu dur: “Cinsiyy t orqan yusun v d st maz als n”.
: ( )- [ ]
:- - :
)) : :
. : .((
427
[781]-86-(347) ........ R vay t edilir ki, Zeyd ibn Xalid l-Cuh ni Osman ibn
ffandan: “Zövc si il cinsi laq olub m ni ax tmayan ki i bar sind n
dey bil rs n?”– dey soru du. Osman dedi: “Namaz üçün d st maz ald
kimi d st maz als n v cinsiyy t orqan yusun”.
Osman dedi: “M n bunu Pey mb rd n e itmi m”.
: : (...) [ ]
.
[782] (...) ........ Y hya demi dir: “M bu S x r vermi dir. Ona

da Urva ibn Zubeyr x r vermi dir. Ona da bu yyub x r vermi dir.
bu yyub bu h disi Pey mb rd n e itmi dir.
-( )
22-ci f sil. “Suyu su vacib edir” (h disinin) n sx edilm si v (ki i il
qad n) cinsiyy t üzvl rinin bir-birin toxunmas yla1
qüsl etm yin vacib olmas
: ( )- [ ]
: :
.(( )) :
(( )) :
.(( )) :
“(Ki i) qad n dörd zas aras nda oturub onunla cinsi laq
2 gir rs , (h r
ikisin ) qüsl etm k vacib olar”.
rin h disind : “M ni ax tmasa bel ” sözü qeyd edilmi dir.
(H disin) ravil rind n olan Zuheyr: “Qad n dörd zas aras na” dey
vay t etmi dir.
Söhb t cinsi laq

1 n gedir.
Burada dörd za deyildikd ya qad
2 n ayaqlar v ll ri, ya da cinsiyy t üzvünün sa v
sol t fl ri n rd tutulur.
428
Heyz kitab
: : (...) [ ]
. :
.(( )) : (( )) :
[784] (...) ........ Muh mm d ibn bu Adiy v V hb ibn C rir – h r ikisi ob -

n, o da Q tad n bu isnadla yuxar dak h disin b nz rini r vay t etmi dir.
t ob nin h disind : “sonra cinsi laq gir rs ,” sözü keçir, v : “m ni
ax tmasa bel ” dem mi dir”.
: : ( )- [ ]
: : :
- - :- -
: :
: : . :
- - :
:
)) : . : :
.((
[785]-88-(349) ........ bu Musa demi dir: “ nsardan v mühacirl rd n
olan bir toplum bu m ixtilaf etdil r. nsar dedi: “Qüsl ancaq m ni ax t-
qda v ya su1 ifraz etdikd vacib olur”. Mühacirl r is dedil r: “Xeyr, cinsiy-
t üzvl ri bir-birin girdiyi zaman qüsl vacib olur”.
Ravi deyir ki, bu Musa: “M n siz bu xüsusda d rli bilgil r ver -
m”– dedi (v biz bunlar anlatd ): “M n qalx b Ai nin hüzuruna daxil ol-
maq üçün izin ist dim. M izin verildi. M n ona dedim: “Anacan! (Yaxud
ey möminl rin anas !) M n s nd n bir ey bar sind soru maq ist yir m, la-
kin s nd n utan ram”. Ai dedi: “S ni dünyaya g tir n anandan soru aca n
bir eyi m nd n soru maqdan utanma. H qiq n, m n d s nin ananam!2”
n: “Qüslü vacib ed n ey n dir?”– dey soru dum. Dedi: “S n (bu sual n
1 Burada “su” deyildikd sperma n rd tutulur.

2 Bu xüsusda Uca Allah buyurur: “Pey mb r möminl onlar n özl rind n daha yax n-
r. Zövc ri is möminl rin analar r...” (“ l- hzab”, sur si, 6).
429
cavab ) bil n adama rast g lmis n. Pey mb r buyurmu dur: “(Ki i) qad -
n dörd zas aras nda oturdu u v sünn t edilmi za sünn t edilmi zaya
toxundu u zaman1 qüsl etm k vacib olar”.
: : ( )- [ ]
.
. :
.(( )) :
[786]-89-(350) ........ Pey mb rin zövc si Ai demi dir: “Bir n r

Pey mb rd n , zövc si il cinsi laq gir n, sonra da m ni ifraz etm n
ki i haqq nda: “Onlara qüsl etm k vacibdirmi?”– dey soru du”.
H min vaxt Ai d orada oturmu du. Pey mb r buyurdu: “M n bu
i gördükd n (sonra) onunla2 birlikd qüsl edir m”.
-( )
23-cü f sil. Odda bi mi eyl rd n (yedikd n sonra) d st maz almaq
: : ( )- [ ]
: :
.(( )) : :
[787]-90-(351) ........ Zeyd ibn Sabit demi dir: “M n Pey mb rin bel
dediyini e itdim: “Odda bi mi eyl rd n (yedikd n sonra) d st maz almaq
kdir3”.
: ( )[ ]
: .
.(( )) :
1 Burada cinsi laq girm k q sd edilir. (21-ci f slin qeydl rin bax.)
2 Y ni Ai il birg .
3 Bu v bu q bild n olan h disl rin n sx olundu u, növb ti f sild öz ksini tapm r.
430
Heyz kitab
[788] (352) ........ Abdullah ibn brahim ibn Qariz r vay t edir ki, o, bu
Hureyr ni m scidd d st maz alark n görmü dür. (Onda) bu Hureyr de-
mi dir: “M n yediyim qurut tik rind n dolay d st maz al ram. Çünki m n
1
Pey mb rin bel dediyini e itmi m: “Odda bi mi eyl rd n (yedikd n

sonra) d st maz al n”.
: ( )[ ]
: :
.(( )) :
[789] (353) ........ bn ihab demi dir: “S id ibn Xalid ibn Amr ibn Osman
x r verdi. M n bu h disi ona dan rd m. O, Urva ibn Zubeyrd n odda
bi mi eyl rd n (yedikd n sonra) d st maz almaq bar soru mu , Urva da
ona bel cavab vermi dir: “M n Pey mb rin zövc si Ai nin bel dediyini
itdim: “Pey mb r demi dir: “Odda bi mi eyl rd n (yedikd n sonra)
st maz al n”.
-( )
24-cü f sil. Odda bi mi eyl rd n (yedikd n sonra)
st maz almaq (hökmünün) n sx edilm si
: ( )- [ ]
.
[790]-91-(354) ........ bn Abbas demi dir: “Pey mb r (bi mi ) qoyu-

nun kür yind n yemi , sonra d st maz almadan namaz q lm r”.
. : (...) [ ]
:
- - : :
.
1 Yumru-yumru edilib qurudulmu or, k smik, süzm .

431
[791] (...) ........ Burada üç isnadla bn Abbasdan r vay t edilir ki, Pey-
mb r sümüklü (soyutma) td n, yaxud sad (bi mi ) td n yemi , son-
ra d st maz almadan v suya heç toxunmadan namaz q lm r.
: : ( )- [ ]
. :
[792]-92-(...) ........ Amr ibn Ümeyy d-Damri Pey mb rin (bi mi )

qoyunun kür yind n k sib yediyini gördüyünü, sonra d st maz almadan
namaz q ld r vay t etmi dir.
: : (...)- [ ]
:
.
[793]-93-(...) ........ Amr ibn Ümeyy d-Damri demi dir: “M n Pey m-

rin (bi mi ) qoyunun kür yind n k sib (yediyini) gördüm. Bu snada Pey-
mb r namaza ça ld . Pey mb r aya a qalxd , lind ki b ça yer
atd v d st maz almadan namaza durdu”.
.[ ] : [ ]
[794] ........ bn ihab demi dir: “ li ibn Abdullah ibn Abbas atas ndan, o
da R sulullahdan [bu h disi] m r vay t etmi dir”.
: ( )[ ]
.
[795] (356) ........ Amr demi dir: “M Bukeyr ibn c, bn Abbas n möv-
las Kureybd n, o da Pey mb rin zövc si M ymun n r vay t etmi dir.
Pey mb r M ymun nin yan nda (bi mi ) qoyunun kür yind n k sib ye-
mi , sonra da d st maz almadan namaz q lm r.
] : (...) [ ]
.[ ] [
432
Heyz kitab
[796] (...) ........ Amr demi dir: “C r ibn R bi ibn Y qub ibn cd n, o
da [ bn Abbas n mövlas ] Kureybd n, o da Pey mb rin zövc si M ymun -
n [bu h disi] m r vay t etmi dir.
: ( )- [ ]
. :
[797]-94-(357) ........ bu Rafi demi dir: “ ahidlik edir m ki, m n Pey m-

r üçün qoyunun içalat qovurdum, (o da ondan yedi). Sonra da d st -
maz almadan namaz q ld ”.
: ( )- [ ]
.(( )) :
[798]-95-(358) ........ bn Abbas r vay t edir ki, Pey mb r süd içmi ,

sonra su g tizdirib a yaxalam v : “Bu ya r”– dey buyurmu dur.1
: : : (...) [ ]
: : : :
.
[799] (...) ........ Amr, vzai v Yunus – onlar n ham bn ihabdan, Uqey-
lin isnad il Zuhrid n bu h disin b nz rini r vay t etmi r.
: : ( )- [ ]
[800]-96-(359) ........ bn Abbas demi dir: “Pey mb r libas na bürünüb

namaz q lma a getdi. (El bu vaxt) ona çör k v td n ibar t h diyy 2 g tirdil r.
O, bundan üç loxma yedi, sonra suya toxunmadan3 camaata namaz q ld rd ”.
1 H disd n bel n tic ç r ki, yem k yedikd n v ya süd v buna b nz r eyl r içdikd n
sonra namaza durduqda, a yaxalamaq müst bdir.
2 M lumdur ki, Pey mb v onun hli-beytin h diyy q bul etm k caiz, s
götürm k is qada an edilmi dir.
3 Y ni d st maz almadan.
433
: : (...) [ ]
. . :
. : :
[801] (...) ........ Muh mm d ibn Amr ibn ta: “M n bn Abbasla bir yerd
idim”– demi v h disi ibn H lh nin h disin yax n m nada r vay t etmi -
dir. Bu r vay td ibn Abbas Pey mb rin bel etdiyinin ahidi olmu , habel
“namaz q ld ” demi , “camaata (namaz q ld rd )” – dem mi dir”.
-( )
25-ci f sil. D ti yedikd n sonra d st maz almaq
: ( )- [ ]
:
)) : : (( )) :
.(( )) : : (( )) : : ((
[802]-97-(360) ........ Cabir ibn S mura r vay t edir ki, bir n r Pey m-
rd n : “Qoyun ti yedikd n sonra d st maz almal yamm ?”– dey soru du.
(Pey mb r ): “ st rs n al, ist rs n alma”– dey buyurdu. Adam (yen ) soru -
du: “B s, d ti1 yedikd n sonra d st maz almal yamm ?” (Pey mb r ):
“B li, d tind n sonra d st maz almal san”– dey buyurdu. Adam: “Qoyun
llar nda namaz q la bil mmi?”– dey soru du. (Pey mb r ): “B li!”– dey
2
cavab verdi. Adam (yen ): “B s d a llar nda namaz q la bil mmi?”– dey
soru du. (Pey mb r ): “Xeyr!”– dey buyurdu”.
: : : (...) [ ]
:
.
1 Burada d ti deyildikd onun ti il yana , içalat , qarn , piyi, hürgücü v ba qa bu

kimi yeyil n zalar n rd tutulur.
2 A l – iç risind d , mal-qara v qoyun saxlamaq üçün traf tikan v ya a ac il hasar-
lanm üstüaç q yer.
434
Heyz kitab
[803] (...) ........ Simak, Osman ibn Abdullah ibn M vh b v s ibn bu

sa – onlar n ham C r ibn bu Sövrd n, o da Cabir ibn S muradan, o da
Pey mb rd n (bundan önc ki) bu Kamilin bu vanadan r vay t etdiyi
disin b nz rini r vay t etmi r.
-( )
26-c f sil. D st mazl oldu unu y qin etdikd n sonra (onun)

pozuldu una übh ed n kims nin vv lki d st maz yla
namaz q la bil yin dair d lil
: ( )- [ ]
: :
.(( )) : . :
. :
[804]-98-(361) ........ Abbad ibn T mimin misi demi dir: “Namaz snas nda
özünd n sanki yel ç xd hiss ed n kims bar Pey mb x r
verildi. (Pey mb r ) buyurdu: “Bir s s e itm yinc v ya bir iy duymay nca
namazdan ç xmas n!”
bu B kr v Zuheyr ibn H rb öz r vay tl rind : “(Onun misi,) Abdullah
ibn Zeyddir”– demi r.
: : ( )- [ ]
)) :
.((
[805]-99-(362) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, Pey mb r bel

buyurmu dur: “Sizd n biriniz qarn nda bir ey hiss etdiyi v ondan bir ey
b-ç xmad özün mü mmal qald t qdird , bir s s e itm yinc v ya
bir iy duymay nca m scidd n (bay ra) ç xmas n”.
435
-( )
27-ci f sil. Ölmü heyvan d risinin a lanma il t mizl nm si
( )- [ ]
:
)) : :
.(( )) : : ((
. :
[806]-100-(363) ........ bn Abbas demi dir: “Meymun nin mövlas na bir

qoyun verilmi di. Bu qoyun öldü. Pey mb r bu ölmü qoyunun yan ndan
keçdi v : “N üçün bu qoyunun d risini götürüb, a lay b ondan istifad etmir-
siniz?”– dey buyurdu. Onlar: “Ax o, murdar olub!”– dedil r. Pey mb r
buyurdu: “Murdar olmu heyvan n yaln z yeyilm si haram edilmi dir”.
bu B kr v bn bu Öm r öz r vay tl rind : “M ymun n ”– demi r.
: : (...)- [ ]
.(( )) : : (( )) :
[807]-101-(...) ........ bn Abbas r vay t edir ki, Pey mb r Meymun -

nin mövlas na s olaraq verilmi qoyunun öldüyünü gördü v : “N üçün
bu qoyunun d risini (a lay b ondan) istifad etmirsiniz?”– dey buyurdu. On-
lar: “Ax o, murdar olub!”– dedil r. Pey mb r buyurdu: “Murdar olmu
heyvan n yaln z yeyilm si haram edilmi dir”.
: (...) [ ]
.
[808] (...) ........ (Bu h disi) biz H n l-Hülvani v Abd ibn Humeyd –
(h r ikisi) Y qub ibn brahim ibn S dd n r vay t etmi r. (O demi dir): “(Bu
disi) m atam, Salehd n, o da bn ihabdan bu isnadla (yuxar da keç n)
Yunusun r vay tin yax n m nada r vay t etmi dir”.
436
Heyz kitab
- - (...)- [ ]
:
.(( )) :
[809]-102-(...) ........ bn Abbas r vay t edir ki, Pey mb r k nara

at lm bir qoyun ölüsünü gördü. O qoyun s olaraq Meymun nin möv-
las na verilmi di. Pey mb r : “N üçün bu qoyunun d risini götürüb, a -
lay b ondan istifad etmirsiniz?”– dey buyurdu”.
: : : ( )- [ ]
: : :
.(( )) :
[810]-103-(364) ........ R vay t edilir ki, ta (ibn bu R bah) demi dir: “ bn
Abbas m x r vermi dir ki, M ymun ona bel r vay t etmi dir: “R su-
lullah n zövc rind n birinin ev öyr mi bir qoyunu var idi. Qoyun öl-
dükd n sonra Pey mb r buyurdu: “N üçün onun d risini götürüb (a la-
b ondan) istifad etmirsiniz?”
: ( )- [ ]
.(( )) :
[811]-104-(365) ........ bn Abbas r vay t edir ki, Pey mb r Meymu-
nin mövlas na aid bir qoyunun (ölüsünün) yan ndan keçdi v : “N üçün
bunun d risini (a lay b ondan) istifad etmirsiniz?”– dey buyurdu.
: ( )- [ ]
.(( )) : :
[812]-105-(366) ........ Abdullah ibn Abbas demi dir: “M n Pey mb rin
bel dediyini e itmi m: “(Heyvan) d risi a land zaman art q pak olar!”
: : (...) [ ]
: :
.
437
[813] (...) ........ bn Uyeyn , Abdul- ziz v Süfyan – onlar n ham Zeyd
ibn sl md n, o da Abdur-R hman ibn V n, o da bn Abbasdan, o da
Pey mb rd n , (yuxar da keç n) Y hya ibn Y hyan n h disinin b nz rini
vay t etmi r.
. : - (...)- [ ]
: : - :
: :
.(( )) : :
[814]-106-(...) ........ bul-Xeyr demi dir: “M n bn V s-S bainin ynin-

bir kürk gördüm v limi ona sürtdüm. bn V dedi: “Niy lini ona sür-
türs n?! M n Abdullah ibn Abbasdan soru dum: “Biz m ribd ya ay q. Bi-
zim yan zda b rb rl r1 v m cusil r2 ya ay r. Onlar qoyun k sib biz g ti-
rirl r. Lakin biz onlar n k sdikl ri qoyunu yemirik. Biz h mçinin iç risin
rinmi iç ya qoyduqlar tuluq da g tirirl r?” bn Abbas dedi: “Biz bu haqda
Pey mb rd n soru mu uq. (O, bu xüsusda) bel buyurmu dur: “D rinin
lanmas , onun t mizl yicisidir”.
: (...)- [ ]
: :
: . : :
.(( )) : :
[815]-107-(...) ........ bul-Xeyr r vay t edir ki, bn V s-S bai demi dir:
“M n Abdullah ibn Abbasdan soru dum: “Biz m ribd ya ay q. M cusil r
biz iç risind su v rinmi iç ya olan tuluqlar g tirirl r?” bn Abbas: “
(bil rs n)”– dey cavab verdi. M n: “Bu s nin öz r yindirmi?”– dey soru -
dum. bn Abbas dedi: “M n Pey mb rin bel dediyini e itmi m: “D rinin
lanmas onun t mizl yicisidir”.
1 Vaxt il Afrikan n imal nda ya am , indi is bl qar bir xalq.

438
Heyz kitab
-( )
28-ci f sil. T mmüm1
: ( )- [ ]
- :
-
:
:
:
-
. : ! -
[816]-108-(367) ........ Ai demi dir: “Biz Pey mb rl birlikd s

xd q. N hay t, Beyda v ya Z tul Cey 2 deyil n yer çatd qda boyunba m
b yer dü dü. (Boyunba m) axtar b-tap ls n dey Pey mb r o yerd
dayand . Camaat da onunla b rab r dayand . trafda su yox idi. Habel on-
lar n yanlar nda da su yox idi. El buna gör d camaat bu B krin yan na g -
lib dedi: “Ai nin n etdiyini görürs nmi?! Allah n elçisini v bu q r camaat
1 Lü ti m nada: q sd etm k, yön lm k, istilahi m nada is bu, namaz v buna b nz r iba-

tl rin caiz olmas niyy ti il üzü v ll ri m sh etm k üçün ll ri t miz torpa a vurmaqd r.
mmüm Allah n bu ümm xüsusi olaraq b etdiyi nem tl rd n biridir. Cabir ibn
Abdullah r vay t edir ki, Pey mb r demi dir: “M be (xisl t) verilib ki, bunlar m n-
n vv l heç bir k verilm mi dir: “Bir ay vv l dü nin q lbin qorxu salaraq ona qalib
lm yim; yer üzünün m nim üçün pak v namazgah olmas , bel ki, ümm timd n olan h r
bir k s ist nil n yerd vaxt girmi namaz q lmal r; q nim tl rin m halal olmas , bel ki,
bu, m nd n qabaq heç bir pey mb halal olmam r; (Qiyam t günü t rif layiq m qam-
da) fa t etm yim; v bir d h r bir pey mb r yaln z öz qövmün gönd ril rdi, m n is bü-
tün insanlara gönd rilmi m” (“S hih l-Buxari”, 335).
mmüm etm yin qaydas : mmüm ed n k s önc niyy t etm li, sonra da “bismillah”
deyib ovuclar n içini t mmüm üçün seçilmi yer bir d vurmal , sonra da ll rini üzü-
ç km li v bil q r bir-birin sürtm lidir.
2 Bunlar, M kk il M din v ya M din il Xeyb r aras ndak düz ngahl qd r (“Dibac
al Muslim”, 2/107; “Moc m l-Buldan”, 1/523).

439
yoldan el yib. Onlar su olmayan yerd dayan blar, özl rinin d su ehtiyat qur-
tar b”. bu B kr (m nim yan ma) g ldi. Bu vaxt Pey mb r ba dizimin
üstün qoyub yatm . bu B kr dedi: “Allah n elçisini v bu q r camaat
su olmayan bir yerd , h m d su ehtiyatlar olmad halda saxlam san?!” Sonra
Ai dedi: “ bu B kr m ni danlad , xeyli söyl ndi v barma il böyrümd n
vurma a ba lad . Bu vaxt Pey mb rin ba dizimin üstünd oldu una gö-
m n t rp nm dim. Pey mb r (el oradaca) yatd . N hay t, s r aç l-
qda o, (d st maz almaq üçün) su tapmad . (El bu s bd n d ) Uca Allah
1
mmüm ay sini nazil etdi v onlar t mmüm etdil r.

(Nümay nd rd n biri2) – Useyd ibn Hudeyr dedi: “Ey bu B krin ail si!
Bu sizin ilk b tiniz deyildir3”.
Ai dedi: “Sonra üstünd oturdu um d ni qald rd q v boyunba
onun alt ndan tapd q”.
1 Suyun tap lmamas t mmüm etm k üçün s bdir. Bundan ba qa t mmüm etm k
üçün dig r s bl r d vard r ki, bunlar a dak lard r:
– tap lm su t mizl nm k üçün yet rli olmazsa;
– qüsl etm k ist n adam n b nind yara varsa v ya can x st dirs , üst lik sudan is-
tifad ed ciyi t qdird , x st liyinin artaca ndan yaxud gec sa alaca ndan qorxursa;
– su çox soyuq oldu undan qüsl etm k ist n kims nin ondan istifad ed yi t qdird ,
rç yini güman ed rs , üst lik pul verib suyu isitm k v ya hamama girm k müm-
kün olmazsa;
– qüsl etm k ist n xs, su yax nda ik n, özün , mal na v namusuna bir z r toxunaca n-
dan, yaxud yolda lar n onu qoyub ged kl rind n ehtiyat ets , yaxud onunla suyun aras nda
insan v ya ba qa bir qorxulu dü n varsa, yaxud h bs edilmi dir , yaxud ip v vedr kimi
su ç xartmaq üçün istifad edil n al tl r olmad ndan, su ld etm aciz qalarsa;
– v n hay t özünün v ya ba qas n, h tta hlil dirilmi itin bel içm si üçün, yaxud
mir yo urmaq, yem k bi irm k v t mizl nm si z ruri olan n cas ti t mizl k üçün qalan
sudan art q su yoxdursa, onda o suyu saxlay b t mmüm ed bil r.
2 Burada “nümay nd r” deyildikd nsardan olmu , gec si Pey mb köm k
ed kl rin dair bey t etm k üçün onun yan na g lmi kims r n rd tutulur. Onlar n say
on iki idi. Bunlar: X zr c q bil sind n olan d ibn Zürar , Auf ibn Haris, onun qarda
Muaz, Z kvan ibn Abdulqeys, Rafi ibn Malik z-Z rqani, Ubad ibn Samit, Abbas ibn Ubad ibn
dl , Yezid ibn S , Uqb ibn Amir v Qutb ibn Amir, habel Ovs q bil sind n olan
bul-Heys m ibn Teyhan v Uveym ibn S ad ”. (“Umd tul-Qari”, 1/416).
3 Y ni Allah siz bundan vv l d xeyir-b t n sib etmi dir. Bu h dis Ai nin v onun ata-
nn q r f zil tli oldu unu göst rir. Amr ibn Harisin r vay t etdiyi ba qa bir h disd deyilir:
“Allah sizin say nizd insanlara xeyir-b t n sib etmi dir!” Dig r r vay td deyilir: “Allah s ni
xeyirl mükafatland rs n! Vallahi, indiy k s nin ba na el bir i g lm mi dir ki, Allah bu i
bir yol göst rm sin v bu i i müs lmanlar üçün b tli etm sin” (“F th l-Bari”, 2/22).
440
Heyz kitab
: : : (...)- [ ]
! . :
.
[817]-109-(...) ........ R vay t edilir ki, (bir d ) Ai (do ma bac ) s-

madan burovuz1 boyunba ald . (Bir müdd td n) sonra o, boyunba itirdi.
Buna gör d Pey mb r s hab rind n bir neç sini gönd rdi ki, onu axta-
b taps nlar. Namaz vaxt yeti dikd onlar d st mazs z olduqlar halda namaz
ld lar. Sonra Pey mb rin yan na g ldikd (su tapmad qlar na gör ) ona
ikay t etdil r v (el h min vaxt) t mmüm ay si nazil oldu. Onda Useyd
ibn Hudeyr (Ai ) dedi: “Allah s ni xeyirl mükafatland rs n! Vallahi, indi-
k s nin ba na el bir i g lm mi dir ki, Allah bu i s bir yol göst r-
sin v bu i i müs lmanlar üçün b tli etm sin”.
( )- [ ]
: :
! :
¹[ : : . :
Z ¾ ½ ¼ »º
:
: :
)) :
((
. :
[818]-110-(368) ........ qiq demi dir: “(Bir d ) m n Abdullah (ibn M sud)

bu Musa ( l- ari) il birlikd oturmu dum. bu Musa (Abdullahdan):
“Ey bu Abdur-R hman! De gör k, r adam cunub olsa v bir ay su tapa
1 Qaytar lmaq rti il al nan; müv qq ti istifad üçün al nan.

441
bilm , namaz nec q lmal r?”– dey soru du. Abdullah dedi: “Bir ay su tap-
masa bel t mmüm etm lidir”. bu Musa soru du: “B s onda “ l-Maid ”
sur sind ki bu: “su tapmasan z, t miz torpaqla t mmüm edin”1 ay sini ne-
izah ed rs n?” Abdullah dedi: “ r insanlara bu ay sas n rüsx t veri-
rs , onlar suyun soyuq oldu unu gördükd , onu qoyub torpaqla t mmüm
etm ba layacaqlar”. bu Musa Abdullaha dedi: “M r s n mmar n bu
sözünü e itm mis nmi? (O demi dir ki,) Pey mb r m ni bir i dal nca gön-
rmi di. (S r snas nda) m n cunub oldum v su tapa bilm dim. Bu s b-
n d m n, heyvan n a nad kimi, yerd o üz -bu üz çevrilib b nimi tor-
pa a sürtm ba lad m. Sonra Pey mb rin yan na g ldim v bunu ona
dan m. Pey mb r : “Sad iki linl bel etm yin s kifay t ed rdi”–
dedi, sonra ll rini bir k yer vurdu, sonra da sol lini sa lin (sürt k),
ll rinin üst t fin v üzün m sh etdi”.
Abdullah (ona etiraz bildirib) dedi: “M r s n Öm rin, mmar n bu
sözü il raz la mad görm dinmi?!”
: : (...)- [ ]
: : :
. (( )) :
[819]-111-(...) ........ qiq: “ bu Musa Abdullaha bel dedi...” söyl k

(bu h disi) tamamil bu Müaviy nin h disi kimi r vay t etmi dir. F t (bu
vay td bu Musa) demi dir ki, Pey mb r ( mmara): “S bel etm k
kifay t ed rdi”– deyib ll rini yer vurdu, sonra ll rinin ç rpd , sonra da ovuc-
lar üzün v bil q r ( ll rin ) sürtdü”.
: (...)- [ ]
: : .
: : .
)) : :
: ! : ((
.
1 “ n-Nisa” sur si, 43 v “ l-Maid ” sur si, 6.

442
Heyz kitab
: :
. : .
[820]-112-(...) ........ Abdur-R hman ibn bz ( l-Xüzai) demi dir: “(Bir d )
bir n r Öm rin yan na g lib dedi: “M n cunub oldum v su tapa bilm dim.
ndi n edim?)” Öm r: “Namaz q lma!”– dey buyurdu. (Bunu e id nd ) m-
mar (ibn Yasir) dedi: “Yad ndad rm ? Ey möminl rin miri! O vaxt ki ikimiz
rd ik n cunub olduq v su tapa bilm dik. S n namaz q lmad n. M n is
yer uzan b o üz -bu üz çevril k b nimi torpa a sürtdüm v (qalx b)
namaz q ld m. (M n bunu Pey mb x r verdikd ) o (m ): “Sa-
ll rini yer vurma n, ovuclar na üfürm yin, sonra da ovuclar üzün
bil q r ( ll rin ) sürtm yin s kifay t ed rdi”– dey buyurmu du”.
Öm r dedi: “Allahdan qorx, ey mmar!” mmar dedi: “ st yirs n, bunu heç
dan may m!”1
m demi dir: “Bu h disi m S id ibn Abdur-R hman ibn bz öz ata-
ndan, Z rin h disin b nz r kild r vay t edib demi dir: “(Bu h disi) m
, Z rd n H min zikr etdiyi bu isnadla r vay t etmi dir. (Bu r vay td )
Öm r demi dir: “Boynuna götürdüyün bu m suliyy ti s nin öhd burax q”.
: : (...)- [ ]
: : :
: :
. . !
[821]-113-(...) ........ H m demi dir: “M n bu h disi Abdur-R hman ibn
bz nin o lundan, o da atas ndan e itmi dir. (O): “Bir n r Öm rin yan na
lib: “M n cunub oldum v su tapa bilm dim. ( ndi n edim?)”– dey soru -
du...” dey k h disi n ql etmi v h disd bunu lav etmi dir: “ mmar de-
di: “Ey möminl rin miri! Allah m nim üz rim s ita t etm k haqq va-
cib buyurdu u üçün, ist yirs ns , m n bunu heç k dan may m”. Bir d ki,
o: “M S , Z rd n r vay t etmi dir”– dem mi dir.
: ( )- [ ]
:
1 Y ni m sl t deyils , bu h disi dan may m.

443
: .
[ ]
.
[822]-114-(369) Muslim demi dir: “Leys ibn S d, C r ibn R bi n, o da

Abdur-R hman ibn Hurmuzdan, o da bn Abbas n mövlas Umeyrd n r va-
t etmi dir ki, o, bn Abbas n bel dediyini e itmi dir: “M n Pey mb rin
zövc si M ymun nin mövlas Abdur-R hman ibn Y sarla birlikd g lib bu
hm1 ibn Haris ibn Simm l- nsarinin yan na girdik. bu C hm dedi: “(Bir
) Pey mb r Birul-C l2 t fd n g lirdi. Bu vaxt bir n r onun qar-
na ç xd v ona salam verdi. Pey mb r (onun) salam almad . N ha-
t, bir divara yax nla b ( ll rini ona vurdu,) sonra üzün v ll rin m sh
etdi, sonra da onun salam ald 3”.
: : ( )- [ ]
.
[823]-115-(370) ........ bn Öm r demi dir: “Pey mb r bövl ed rk n

bir n r onun yan ndan keçdi v ona salam verdi. Lakin Pey mb r onun
salam almad 4”.
-( )
29-cu f sil. Müs lman n murdar olmad na dair d lil
: : : ( )[ ]
- -
1 Düzün qalsa, onun kuny si bu Cuheymdir. bu Cuheym ibn Haris l- nsari r vay t
edir ki, Pey mb r Birul-C ld n g rk n qar na ç xan bir n r ona salam verdi, la-
kin Pey mb r onun salam almad . N hay t, divara yax nla , ll rini divara vurub üzü-
v ll rin sürtdükd n sonra o kims nin salam ald (“S hih l-Buxari”, 337).
2 M din nin yax nl nda yerl n bir yer ad r.
3 Bu h dis divardan t mmüm etm yin caiz olmas na d lal t edir. Bir rtl ki, g k
divar toz-torpaql olsun.
4 H disd n aç q-ayd n görünür ki, ayaqyolunda olan adama salam verm k olmaz. V r
ona salam verilmi , o, bu salam almamal r.
444
Heyz kitab
! : (( )) :
.(( ! )) :
[824] (371) ........ bu Hureyr r vay t edir ki, (bir gün) o, cunub oldu u
halda M din nin küç rind n birind Pey mb rast g lmi dir. bu
Hureyr sakitc aradan ç xm v gedib qüsl etmi dir. Pey mb r onu ax-
tarm , (lakin tapa bilm mi dir). O, Pey mb rin yan na g ldikd o: “Harada
idin, ey bu Hureyr ?”– dey soru mu dur. ( bu Hureyr ): “Ya R sulullah!
nm rast g ldiyin zaman m n cunub idim. El buna gör d , qüsl ed -
k s nin yan nda oturmaq ist dim”– dey cavab verdi. Pey mb r buyur-
du: “Subhan llah! Mömin murdar olmaz1”.
: ( )- [ ]
:
.(( )) :
[825]-116-(372) ........ Huzeyf r vay t edir ki, (bir gün) o, cunub oldu u
halda Pey mb rast g lmi dir. Sonra Huzeyf sakitc aradan ç b getmi
qüsl etmi dir. Sonra geri qay b (Pey mb ): “M n cunub idim”– demi -
dir. (Pey mb r d ona): “Müs lman murdar olmaz”– dey buyurmu dur.
-( )
30-cu f sil. Cunub hal nda v ba qa hallarda Uca Allah zikr etm k
: ( )- [ ]
. :
1Müs lman n dirisi d , ölüsü d pakd r. Mü rikl r, kafirl r v münafiql r is murdard r-

lar. Uca Allah buyurur: “Ey iman g tir nl r! H qiq n d , mü rikl r murdard rlar” (“ t-
Tovb ” sur si, 28); “Q lbind x st lik olanlara g linc , o sur onlar n murdarl üstün bir
murdarl q da art r v onlar kafir olaraq ölürl r” (“ t-Tovb ” sur si, 125); ”Murdar qad nlar
murdar ki il , murdar ki il r is murdar qad nlara, el d t miz qad nlar t miz ki il ,
miz ki il r d t miz qad nlara layiqdirl r” (“ n-Nur” sur si, 26); ”Kafir olanlar C nn
toplayacaqlar ki, Allah murdar pakdan ay rs n, murdarlar bir-birinin üstün qoyub bir
yer y n v onlar C nn md yerl dirsin. Ziyana u rayanlar da m hz onlard r” (“ l-
nfal” sur si, 36-37).
445
[826]-117-(373) ........ Ai bel demi dir: “Pey mb r h r bir hal nda

Allah zikr ed rdi”.
-( )
31-ci f sil. D st mazs z halda yem k yem yin caiz olmas ,

bunun xo ag lm z bir ey say lmamas v d st maz (pozulduqdan
sonra onu) d rhal alma a (lüzum olmamas bar )
: - ( )- [ ]
- : .
.(( )) :
[827]-118-(374) ........ bn Abbas r vay t edir ki, (bir d ) Pey mb r

ayaqyolundan ç xd v ona yem k g tirdil r. (Sonra) d st maz alma onun
yad na sald lar. Pey mb r buyurdu: “M r m n namaz q lmaq ist yir m
ki, d st maz al m?!”
: (...)- [ ]
: :
.(( )) :
[828]-119-(...) ........ bn Abbas demi dir: “Biz Pey mb rin yan nda
idik. O, ayaqyolundan g ldi v ona yem k g tirdil r. (Sonra) ondan: “D st -
maz alm rsanm ?”– dey soru dular. Pey mb r buyurdu: “N üçün? M -
r m n namaz q lmaq ist yir m ki, d st maz al m?!”
: (...)- [ ]
:
.(( )) : ! :
446
Heyz kitab
[829]-120-(...) ........ Abdullah ibn Abbas demi dir: “(Bir d ) Pey m-

r ayaqyoluna getdi. Geri qay td qdan sonra ona yem k g tirdil r v (on-
dan): “Ya R sulullah! D st maz almayacaqsanm ?”– dey soru dular. Pey m-
r buyurdu: “N üçün? Namaz q lmaq ist yir m ki, (d st maz al m)?!”
: (...)- [ ]
: :
.
)) : : :
. ((
[830]-121-(...) ........ bn Abbas demi dir: “Pey mb r ayaqyolunda

bii ehtiyac r f etdikd n sonra ona yem k g tirdil r v o, suya toxunma-
dan (h min yem kd n) yedi”.
1
Amr ibn Dinar, S id ibn Huveyrisd n r vay t ed k bunu lav etmi dir:
“Pey mb dedil r: “S n d st maz almad n, (el deyilmi)?” Pey mb r
buyurdu: “M n namaz q lmaq ist mirdim ki, d st maz al m”.
Amr bunu S id ibn Huveyrisd n e itdiyini t kidl söyl mi dir.
-( )
32-ci f sil. Ayaqyoluna girm k ist dikd n deyilm lidir?
: . : ( )- [ ]
: -
! )) : - :
.((
[831]-122-(375) ........ H mmad ibn Zeyd v Hu eym – h r ikisi Abdul- ziz

ibn Suheybd n, o da sd n r vay t etmi dir. H mmad n h disind : Pey-
mb r ayaqyoluna daxil oldu u zaman...”, Hu eymin h disind is : “Pey-
1 Y ni d st maz almadan.
447
mb r rahatxanaya girdiyi zaman bel dey rdi: “Allahumm inni uzu

bik min l-xubsi v l-x bais”1.
: (...) [ ]
.(( )) :
[832] (...) ........ Biz bu B kr ibn bu eyb v Zuheyr ibn H rb r vay t

etmi – h r ikisi demi dir: “Biz smail ibn Uleyy (h disi) Abdul- zizd n bu
isnadla r vay t etmi dir. (H min r vay td Pey mb r ) demi dir: “ uzu
billahi min l-xubsi v l-x bais2”.
-( )
33-cü f sil. Oturmu v ziyy td yatm kims nin
st maz n pozulmamas na dair d lil
: : ( )- [ ]
: :
. :
[833]-123-(376) ........ s demi dir: “(Bir d ) namaza iqam verildi.

Allah n elçisi is h d bir adamla x lv tc söhb t edirdi. (Abdul-Varisin
vay tind is : “Allah n pey mb ri (m scidin bir t find ) bir n rl
gizlic söhb t edirdi”). O, namaz q lmaq üçün aya a qalxanda (s hab rd n)
zil ri art q yuxulam ”.
: : (...)- [ ]
:
.
1 T rcüm si: “Allah m, pislikd n v pis ll rd n (erk k v di i cinl rd n) S s ram!”

Bundan ba qa qeyd etm k laz md r ki, cinl r, Uca Allah n oddan yaratd m xluqdurlar. n-
sanlar kimi cinl r d yer üzünd sakin olmu v indi d mövcuddurlar. Onlardan da müs lman
ya kafir olan vard r. nsanlar b n onlar gör bilir. Allah n qada an etdiyin baxmayaraq,
cadug rl r v bax lar onlarla laq girirl r.
2 T rcüm si: “Pislikd n v pis ll rd n Allaha s ram!”
448
Heyz kitab
[834]-124-(...) ........ s ibn Malik demi dir: “Pey mb r bir n rl

lv tc söhb t ed rk n iqam verildi. S hab r yuxulayana q r (Pey m-
r ) o adamla söhb tin davam etdi. Sonra g lib onlara namaz q ld rd ”.
: : (...)- [ ]
. : :
! : :
[835]-125-(...) ........ Q tad demi dir: “M n sin bel dediyini e itdim:

“Pey mb rin s hab ri (namazdan qabaq) yuxulayar, sonra da qalx b d s-
maz almadan namaz q lard lar”.
ob deyir ki: “M n Q tad n: “S n bunu sd n e itmis nmi?”– dey
soru dum. O: “B li, vallahi ki, (e itmi m)”– dedi”.
: : (...)- [ ]
- : :
. -
[836]-126-(...) ........ s demi dir: “ a namaz n iqam si verildi. Bu vaxt

bir n r: “M nim (Pey mb deyil si) sözüm var”– dedi. Pey mb r
qalx b onunla gizlic söhb t etm ba lad . o yer g lib çatd ki, s hab r
(yaxud onlardan b zisi) art q yuxulay rd . Sonra ham qalx b namaz q ld ”.
Münd ricat
Müq ddim .................................................................................................................I

mam Muslimin t rcümeyi-hal ........................................................................XIV
Muslimin Müq ddim si........................................................................................ 23
1-ci f sil. Etibarl ravil rd n h dis r vay t etm yin, yalanç lar t rk
etm yin v R sulullah n ad ndan yalan dan maqdan ç kin-
dirm yin vacibliyi........................................................................................... 29
2-ci f sil. R sulullaha isnad edil n yalan n yalanlar n n a olmas ............. 30
3-cü f sil. H r e itdiyini söyl yin qada an edilm si ..................................... 31
4-cü f sil. Z if ravil rd n h dis r vay t etm yin qada an olunmas
onlar n h disl rini götürdükd ehtiyat edilm si.................................. 31
5-ci f sil. snad n (bu) dind n olmas n, h disin ancaq etibarl ravi-
rd n r vay t olunmas n, özünd qüsur olan ravil ri töh-
tl ndirm yin caiz, h tta vacib olmas n v bunun haram
buyurulmu qeyb tl rd n olmay b, ksin , bu möht m ri ti
qoruyan vasit say lmas n b yan edilm si.............................................. 34
6-c f sil. Muan'inl rin bir-biri il görü si mümkün oldu u v
aralar nda müd llis olmad t qdird muan' n h disi d lil g -
tirm yin s hihliyi............................................................................................ 52
1 – man kitab ......................................................................................................... 59

1-ci f sil. man, slam v ehsan n b yan olunmas , bütün eyib v nöq-
sanlardan xali olan Uca Allah n q zavü-q rin iman g tirm -
yin vacibliyi, habel q inanmayan kims n uzaq olma a
onun haqq nda a r söz söyl dair d lilin b yan edilm si ............ 59
man n dir? man n xüsusiyy tl ri........................................................................ 64
slam n dir? slam n xüsusiyy tl ri....................................................................... 66
2-ci f sil. slam n rüknl rind n biri say lan namazlar n b yan edilm si .............. 68
3-cü f sil. slam n rüknl ri haqq nda sual verm k .............................................. 69
4-cü f sil. C nn aparan iman n, habel mr olunan eyl rd n möh-
m yap an kims nin C nn gir yinin b yan olunmas .................. 72
5-ci f sil. slam n rüknl rinin v sas dayaqlar n b yan olunmas ................ 75
450
Münd ricat
6-c f sil. Uca Allaha, Onun elçisin v dinin hökml rin iman g tir-
yi mr etm k, din d t etm k, din haqq nda sual verm k,
dini qorumaq v dind n x rsiz olanlara onu t bli etm k .................... 76
7-ci f sil. K lmeyi- had v slam qayda-qanunlar na d t etm k ........... 82
8-ci f sil. nsanlar: “L ilah ill llah, Muh mm dun R sulullah” de-
yinc , namaz q b z kat verinc v Pey mb rin t bli
etdiyi h r bir ey iman g tirinc q r onlara qar vuru -
ma n mr edilm si, h r kim bunu (a karda) yerin yetirs – s-
lam haqq istisna olmaqla – can v mal qorumu olar, gizli
saxlad qlar is Allaha aiddir, habel z kat verm kd n v ya s-
lam haqlar ndan birini yerin yetirm kd n boyun qaç ran kim-
qar vuru maq v bir d mirin slam qayda-qanunlar na
ciddi miyy t verm si ................................................................................ 84
9-cu f sil. Ölüm aya nda olan kims nin can bo az na yeti yinc
– (y ni) x ldamay nca slam q bul etm sinin s hih oldu una,
mü rikl ba lanma dil yin l v edilm sin , habel Allaha
rik qo araq öl n adam n C nn m hlind n olmas na v
onu bundan heç bir v sil nin qurtarmayaca na dair d lill r ................ 89
10-cu f sil. Tövhidi q bul ed k öl n kims nin q ti olaraq C nn
daxil olaca na dair d lill r........................................................................... 92
11-ci f sil. Allah n R bb, slam n din v Muh mm din pey mb r
oldu undan raz qalan kims nin – böyük günahlar ets bel –
mömin oldu una dair d lil ......................................................................... 104
12-ci f sil. man öb rinin say n, onun n üstün v n a d -
sinin, habel h yan n f zil tinin v onun imandan olmas n
yan edilm si .............................................................................................. 105
13-cü f sil. slam n v sfl rini c m ed n (xisl t) ................................................. 110
14-cü f sil. slam dininin üstünlüyünün v (bu dind olan) hans i -
rin n f zil tli olmas n b yan edilm si ............................................... 110
15-ci f sil. man n irinliyini dadmaq üçün ld edilm si g kli olan
xisl tl rin b yan olunmas .......................................................................... 112
16-c f sil. Allah n elçisini zövc n, övladdan, valideynd n v
bütün insanlardan daha çox sevm yin vacibliyi v onu bu sev-
gi il sevm nk imans z oldu u isnad edilm si ............................ 113
451
17-ci f sil. Özü üçün ist diyi xeyird n müs lman qarda üçün ist -
yin iman xisl tl rind n olmas na dair d lil ........................................ 114
18-ci f sil. Qon uya ziyy t verm yin haram olmas n b yan edilm si .......... 115
19-cu f sil. Qon uya v qona a qay göst rm h sl ndirm k,
xeyir söyl k istisna olmaqla susma n vacib olmas v bütün
bunlar n imandan olmas ............................................................................ 116
20-ci f sil. Pis i ri qada an etm yin imandan olmas n, iman n ar-
b azalmas n, habel yax i ri mr etm yin v pis i rd n
kindirm yin vacib olmas n b yan edilm si....................................... 117
21-ci f sil. Möminl rin imanda bir-birind n üstün olmas v Y n
hlinin daha imanl olmas ......................................................................... 121
22-ci f sil. C nn yaln z möminl rin gir yinin, habel möminl ri
sevm yin imandan olmas n v salamla man n bu sevgiy nail
olma a s b oldu unun b yan edilm si ................................................ 125
23-cü f sil. Dinin n sih t oldu unun b yan edilm si....................................... 126
24-cü f sil. Günah i rl iman n azalmas n v günaha batan kim-
nin kamil iman sahibi olmayaca n b yan edilm si ........................ 128
25-ci f sil. Münafiq (xas) xisl tl rin b yan edilm si ....................................... 131
26-c f sil. Müs lman qarda na: “Ey kafir!” dey n adam n iman n
d oldu unun b yan edilm si ................................................... 133
27-ci f sil. Bil kd n öz atas ndan imtina ed n kims nin iman n
d oldu unun b yan edilm si ................................................... 134
28-ci f sil. Pey mb rin : “Müs lman söym k günah, ona qar
vuru maq is küfrdür” sözünün b yan edilm si .................................... 136
29-cu f sil. Pey mb rin : “M nd n sonra bir-birinizin boynunu
vuraraq kafir olmay n!” sözünün m nas n b yan edilm si ............... 137
30-cu f sil. sil-n t vurma n v ölünün üstünd vay- iv n
salaraq a lama n küfr adland lmas ..................................................... 138
31-ci f sil. Qaçm köl ni kafir adland rmaq...................................................... 139
32-ci f sil. “Biz filan ulduz say sind ya ya ” dey n kims nin
küfr etdiyinin b yan olunmas ................................................................... 140
33-cü f sil. nsar v lini sevm yin imandan v iman lam t-
rind n, onlara nifr t etm yin is münafiqlik lam tl rind n
olmas na dair d lill r ................................................................................... 142
452
Münd ricat
34-cü f sil. Buyuruqlar yerin yetirm kd naqisliy yol verm kl

iman n azalmas n, habel küfr sözünün Allaha qar edil n
küfrd n ba qa, nem v haqlara qar nankorluq m nas nda
dilm sinin b yan olunmas ................................................................... 144
35-ci f sil. Namaz buraxan n küfrd ittiham edilm sinin b yan olun-
mas ................................................................................................................. 146
36-c f sil. Uca Allaha iman g tirm yin ll rin n f zil tlisi olma-
n b yan edilm si..................................................................................... 147
37-ci f sil. (Allaha) rik qo ma n n q bih günah olmas v ondan
sonra (hans ) günah n n böyük olmas n b yan edilm si................... 151
38-ci f sil. Böyük günahlar n v bunlar n n böyüyünün b yan edilm si ......... 152
39-cu f sil. T bbürlüyün haram buyurulmas v onun b yan edilm si ........... 155
40-c f sil. Kim Allaha rik qo may b öl rs , C nn gir r. Kim d
Allaha rik qo du u halda öl rs , C nn gir r. ........................... 156
41-ci f sil. Kafir “l ilah ill llah” dey nd n sonra onu öldürm yin
haram buyurulmas ...................................................................................... 158
42-ci f sil. Pey mb rin : “Biz silah qald ran bizd n deyildir” sözü ........... 164
43-cü f sil. Pey mb rin : “Biz k k g n bizd n deyildir” sözü............ 164
44-cü f sil. Üz vurma n, paltar n yaxas c rma n v cahiliyy t
dövründ deyil n sözl ri dem yin haram buyurulmas ........................ 165
45-ci f sil. Söz g zdirm yin a r günah oldu unun b yan edilm si.............. 167
46-c f sil. Paltar n yini topuqdan a buraxma n, veril n eyi
ba a qaxma n, satl q mal and içib s ma n, habel Allah n
Qiyam t günü dan rmayaca , üzl rin baxmayaca , t miz
xarmayaca , üst lik üzücü bir zaba giriftar olan üç qisim
insan n b yan edilm si ................................................................................ 169
47-ci f sil. nsan n öz can na q sd etm sinin a r günah olmas ; kim
özünü n il q tl yetirmi , onunla da at ona zab veril r;
nn is yaln z müs lman olan k s daxil olar.................................... 172
48-ci f sil. man x yan t etm yin a r günah olmas ; V bir d
nn yaln z möminl r daxil olar .......................................................... 178
49-cu f sil. Özünü öldür n kims nin kafir say lmamas na dair d lil............. 180
50-ci f sil. Qiyam yax n meydana g k v q lbind azac q iman
olan kims rin can alacaq kül k haqq nda......................................... 181
453
51-ci f sil. Qiyam tin lam tl ri a kara ç xmazdan vv l (insanlar

yax ) i r görm t viq etm k.............................................................. 182
52-ci f sil. Möminin ll rinin puç olmas ndan qorxmas ............................ 183
53-cü f sil. Cahiliyy t dövründ görülmü i gör c zaland b-
zaland lmayaca haqq nda ................................................................. 185
54-cü f sil. slam dinini q bul etm k vv lki günahlar n ham
yox ed r, hicr t etm k v h cc ziyar tin getm k d habel ................. 186
55-ci f sil. Kafirin slam q bul etm zd n vv l (etdiyi yax ) l-
rinin hökmünün b yan edilm si ............................................................ 190
56-c f sil. manda s daq t v s mimiyy t ......................................................... 191
57-ci f sil. Pak v Uca Allah n (b nd rini) yaln z qüvv ri çatd
r mük ll f etm sinin b yan olunmas ............................................... 192
58-ci f sil. N fsin t hrik etdiyi (yaramaz) eyl ri v q lbd n keç n
(pis) fikirl ri h yata keçirm yinc Allah n (bunlar ) fv etm si............ 195
59-cu f sil. nsan yax i görm niyy t etdikd (ona savab) yaz r,
günah i tutma a niyy t etdikd is (ona günah) yaz lm r ................... 196
60-c f sil. manda v sv nin v bu v sv ri özünd hiss ed n
kims nin n dey yinin b yan edilm si ................................................. 199
61-ci f sil. Yalandan and iç k bir müs lman n haqq na gir n kim-
nin C nn m odu il t hdid edilm si ................................................. 203
62-ci f sil. Ba qas n mal haqs zcas na m nims can atan
pisniyy tli adam n qan n halal olmas na, üst lik r o, öldü-
rül rs C nn mlik oldu una v öz mal u runda öldürül n
kims nin hid oldu una dair d lil........................................................... 208
63-cü f sil. R iyy tini aldadan r hb rin C nn layiq görülm si........... 209
64-cü f sil. B zi q lbl rd n man tin v iman n götürülm si v q lb-
rin fitn m ruz qalmas .................................................................... 211
65-ci f sil. slam n q rib olaraq ba lad n, t krar q rib olaraq qay -
daca n v iki m scidin aras na toplanaca n b yan edilm si ......... 212
66-c f sil. Qiyam yax n iman n aradan qald lmas ................................. 216
67-ci f sil. (Zal n zülmünd n) qorxan adam n iman gizl tm sinin
caiz olmas .................................................................................................... 216
68-ci f sil. man z ifliyi üzünd n iman na gör ehtiyat edil n kims -
nin q lbinin ( slama) isini dirilm si v q ti bir d lil olmadan
454
Münd ricat
(kims nin) q tiyy tl mömin oldu unu (dem yin) qada an

edilm si.......................................................................................................... 217
69-cu f sil. D lill rin bir-birini qüvv tl ndirm si s bil q lbin y -
qinliyini art rmaq ....................................................................................... 219
70-ci f sil. Pey mb rimiz Muh mm din bütün b riyy elçi
gönd rilm sin v bütün dinl rin onun dini il l v edilm sin
iman g tirm yin vacib olmas ................................................................... 220
71-ci f sil. M ry m o lu san n Pey mb rimiz Muh mm din ri ti
il hökm ed n bir kims olaraq nazil olmas ............................................ 223
72-ci f sil. man n q bul edilm yi vaxt n b yan olunmas ...................... 226
73-cü f sil. Pey mb g n v hyin ba lan .......................................... 230
74-cü f sil. R sulullah n gec vaxt göyl yüks lm si v namazla-
n f rz buyurulmas .................................................................................... 237
75-ci f sil. M ry m o lu M sihin v yalanç M sihin zikr olunmas ............. 253
76-c f sil. Sidr tul-Munt han n zikr olunmas .................................................. 257
77-ci f sil. zz tli v Qüdr tli Allah n: “Onu bir daha öz sur tind
en rk n gördü” sözünün m nas v bir d : “Pey mb r sra
gec sind R bbini görübmü?” (sual n cavab ) ..................................... 258
78-ci f sil. Pey mb rin : “O, bir nurdur, onu nec gör bil m?!”
“bir nur gördüm” sözl ri haqq nda ..................................................... 262
79-cu f sil. Pey mb rin : “Allah yatm r” v “Onun hicab nurdur.
r onu açsayd , Üzünün subuhat Gözünün hat etdiyi bü-
tün m xluqat yand b-yaxard ” sözl ri haqq nda ............................. 263
80-ci f sil. Möminl rin axir td özl rinin R bbi subhan hu v t al ni
görm rinin isbat ....................................................................................... 265
81-ci f sil. (Allah ) görm yin yolunu öyr nm k................................................ 266
82-ci f sil. fa t etm yin isbat v tövhid hlinin C nn m odun-
dan ç xar lmas .............................................................................................. 279
83-cü f sil. C nn md n n son ç xan kims haqq nda ................................. 281
84-cü f sil. C nn tin n a t sind olan k sl r ..................................... 284
85-ci f sil. Pey mb rin : “C nn (daxil olmaq üçün) fa t ed -
k insanlar n birincisi m n olaca am, üst lik pey mb rl r ara-
nda ümm ti n çox olan da m m” sözü haqq nda ......................... 304
455
86-c f sil. Pey mb rin ümm ti üçün (ed yi) fa t duas

(Qiyam ) saxlamas ................................................................................... 306
87-ci f sil. Pey mb rin ümm ti üçün dua etm si v onlar n ha-
na ac yaraq a lamas .................................................................................. 309
88-ci f sil. Kafir olaraq öl n kims nin c nn mlik olmas n, ona
heç bir fa tin yeti yinin v (Allaha) yax n olan kims -
rin qr bal n ona fayda verm yinin b yan edilm si............. 310
89-cu f sil. Uca (Allah n): “ n yax n qohumlar qorxut!” sözü................... 311
90-cu f sil. Pey mb rin bu Talib fa t etm si v m hz onun
say sind bu Talibin zab n yüngüll dirilm si............................... 316
91-ci f sil. C nn md n yüngül zab ç k kims haqq nda ................ 317
92-ci f sil. Kafir olaraq öl n kims nin (yax ) linin özün fayda
verm yin dair d lil ............................................................................. 318
93-cü f sil. Möminl rin bir-biril dost olmalar , h m d qeyril rin-
n laq ri k sib uzaq durmalar ........................................................... 319
94-cü f sil. Müs lmanlardan bir çoxlar n sor u-sual olunmadan v
zab ç km n C nn gir yin dair d lil.......................................... 319
95-ci f sil. Bu ümm tin C nn t hlinin yar t kil etm si haq-
nda............................................................................................................... 326
96-c f sil. Pey mb rin : “Allah Ad bel buyuracaq: “H r min
rd n doqquz yüz doxsan doqquzunu C nn gönd r-
k üçün ay r” sözü .................................................................................... 327
2 – T mizl nm kitab .......................................................................................... 330

1-ci f sil. D st maz n f zil ti ................................................................................ 330
2-ci f sil. Namaz q lmaq üçün t mizl nm yin vacibliyi................................... 332
3-cü f sil. D st maz alma n qaydas v onun kamilliyi ................................. 333
4-cü f sil. D st maz alma n v onun ard ndan namaz q lma n f zil ti.......... 334
5-ci f sil. Böyük günahlardan ç kinildiyi t qdird , be vaxt namaz,
habel cüm namaz , növb ti cüm k v Ramazan ay , növ-
ti ramazanad k arada olan (kiçik günahlar üçün) k ffar dir ............ 339
6-c f sil. D st mazdan sonra oxunulmas müst b say lan zikr ................. 340
7-ci f sil. Pey mb rin d st maz almas haqq nda....................................... 342
456
Münd ricat
8-ci f sil. Burunu yaxalad qda, habel (ayaqyolunda) da la t mizl n-

dikd (bunu) t k sayda etm k .................................................................... 344
9-cu f sil. Ayaqlar tam kild yuma n vacibliyi ........................................... 346
10-cu f sil. Yuyulan zalar n h r t fini yax ca yuma n vacibliyi ............. 349
11-ci f sil. D st maz suyu il b rab r x talar n (b nd n) xaric olmas .......... 349
12-ci f sil. D st maz ald qda üz, l v ayaqlardak nuru art rma n
müst bliyi.................................................................................................. 350
13-cü f sil. (Möminin) zin tinin d st maz suyunun d ydiyi yerl
çatmas ............................................................................................................ 354
14-cü f sil. D st maz kamil kild alma a ng l tör n bütün ç tin-
likl baxmayaraq, kamil kild d st maz alma n f zil ti ................. 355
15-ci f sil. Misvak ................................................................................................... 356
16-c f sil. Fitr t xisl tl ri....................................................................................... 358
17-ci f sil. Ayaqyolunda t mizl nm .................................................................. 361
18-ci f sil. Ayaqyolunda sa ll t mizl nm yin qada an olunmas ............. 364
19-cu f sil. Pakland qda v dig r i rd sa dan ba lamaq............................. 365
20-ci f sil. Yollarda v kölg likl rd t bii ehtiyac r f etm yin qada-
an olunmas ................................................................................................. 365
21-ci f sil. Böyük bay ra ç xd qdan sonra su il t mizl nm k......................... 366
22-ci f sil. M stl r üz rin m sh ç km k ........................................................... 367
23-cü f sil. K kil v mmam m sh ç km k................................................ 371
24-cü f sil. M stl r üz rin m sh ç km k üçün t yin edilmi vaxt................ 374
25-ci f sil. Namazlar n ham bir d st mazla q lma n caiz olmas .......... 375
26-c f sil. D st maz alan n, habel qeyrisinin, murdar oldu una üb-
etdiyi lini üç d yumadan su qab n için salma n b -
nilm si....................................................................................................... 375
27-ci f sil. t yalamas n hökmü ......................................................................... 377
28-ci f sil. Dur un suya bövl etm yin qada an edilm si................................. 379
29-cu f sil. Dur un suda qüsl etm yin qada an olunmas .............................. 380
30-cu f sil. M scid bula an sidiyi v dig r n cas tl ri yuma n va-
cibliyi v (sidik) batm yerin qaz lmas na lüzum olmadan su il
mizl nm si ................................................................................................. 380
31-ci f sil. Süd r körp nin sidiyinin hökmü v onu yuma n qaydas ........... 382
32-ci f sil. M ninin hökmü.................................................................................... 383
457
33-cü f sil. Qan n murdar say lmas v onu yuma n qaydas ....................... 387
34-cü f sil. Sidiyin murdar say lmas na v ondan qorunma n vacib
olmas na dair d lil........................................................................................ 387
3 – Heyz kitab ....................................................................................................... 389

1-ci f sil. Paltar üstünd n heyzli qad na yax nla maq...................................... 389
2-ci f sil. Heyzli qad nla birg bir yor an alt nda yatmaq............................... 390
3-cü f sil. Heyzli qad n öz rinin ba yuyub daramas n caiz ol-
mas , onun art n pak olmas , habel quca na söyk nib Quran
oxuma n caiz olmas ................................................................................. 391
4-cü f sil. M zi haqq nda ...................................................................................... 395
5-ci f sil. Yuxudan oyand qda üzü v ll ri yumaq.......................................... 396
6-c f sil. Cunub ik n yatma n caiz olmas , (bu v ziyy td ik n) yat-
maq üçün d st maz alma n, habel yem k v ya içm k, ya-
xud yatmaq, yaxud da cinsi laq girm k ist diyi zaman t -
nasül orqan yuma n müst b say lmas haqq nda......................... 396
7-ci f sil. M ni ifraz etmi qad na qüsl etm yin vacib olmas ......................... 399
8-ci f sil. Ki i v qad n m nil rinin n kild oldu unun, habel u a-
n, ki inin (bel sümüyünd n) v qad n (köks sümüyünd n
xan) sudan yaranm oldu unun b yan edilm si ................................ 402
9-cu f sil. C nab tli ik n qüsl etm yin qaydas ................................................. 404
10-cu f sil. C nab t qüslü ald qda müst b say lan su miqdar , ki i
il qad n bir qabdan, h m d bir yerd qüsl etm si, v bir d
onlardan birinin dig rinin art il yuyunmas ...................................... 407
11-ci f sil. Ba a v b nin dig r (t fl rin ) üç d su tökm yin
müst b say lmas ...................................................................................... 411
12-ci f sil. Qüsl ed n qad n saç hörükl rinin hökmü .................................... 413
13-cü f sil. Heyz gördükd n sonra qüsl ed n qad n, qan axan yeri
(t mizl k üçün) tirl nmi parçadan istifad etm sinin müs-
bliyi.......................................................................................................... 414
14-cü f sil. stihaz li qad n, onun qüsl etm si v namaz q lmas (haq-
nda) ............................................................................................................. 416
15-ci f sil. Heyz olmu qad na namaz n deyil, (ancaq) orucun q za-
tutma n vacib olmas .......................................................................... 419
458
Münd ricat
16-c f sil. Qüsl ed n kims nin paltar v ya buna b nz r bir eyl

rd nm si................................................................................................. 421
17-ci f sil. Ay b yerl rin baxma n haram buyurulmas ................................ 422
18-ci f sil. X lv td ç lpaq v ziyy td çimm yin caiz olmas ......................... 423
19-cu f sil. Ay b yerl rini örtm diqq t yetirm k ......................................... 424
20-ci f sil. T bii ehtiyac r f etdikd sütr götürül n ey .................................. 425
21-ci f sil. Suyu – ancaq su vacib edir ................................................................. 426
22-ci f sil. “Suyu su vacib edir” (h disinin) n sx edilm si v (ki i il
qad n) cinsiyy t üzvl rinin bir-birin toxunmas yla qüsl et-
yin vacib olmas ...................................................................................... 429
23-cü f sil. Odda bi mi eyl rd n (yedikd n sonra) d st maz almaq ......... 431
24-cü f sil. Odda bi mi eyl rd n (yedikd n sonra) d st maz almaq
(hökmünün) n sx edilm si.......................................................................... 432
25-ci f sil. D ti yedikd n sonra d st maz almaq ....................................... 435
26-c f sil. D st mazl oldu unu y qin etdikd n sonra (onun) pozul-
du una übh ed n kims nin vv lki d st maz yla namaz q la
bil yin dair d lil ...................................................................................... 436
27-ci f sil. Ölmü heyvan d risinin a lanma il t mizl nm si....................... 437
28-ci f sil. T mmüm........................................................................................... 440
29-cu f sil. Müs lman n murdar olmad na dair d lil .................................... 445
30-cu f sil. Cunub hal nda v ba qa hallarda Uca Allah zikr etm k............. 446
31-ci f sil. D st mazs z halda yem k yem yin caiz olmas , bunun xo-
ag lm z bir ey say lmamas v d st maz (pozulduqdan son-
ra onu) d rhal alma a (lüzum olmamas bar ) ................................... 447
32-ci f sil. Ayaqyoluna girm k ist dikd n deyilm lidir?.............................. 448
33-cü f sil. Oturmu v ziyy td yatm kims nin d st maz n po-
zulmamas na dair d lil ................................................................................ 449
Qeydl r
Qeydl r
Qeydl r

Az Sehih Muslim

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Az Sehih Muslim

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

- -

Pey mb r buyurmu dur:

Bu kitab Az rbaycan Respublikas

qiq n ükür v t rif yaln z Allaha m xsusdur! Biz Ona h md edirik,

5 4 3 21 0 / . - , + * ) ( ' & % $ # " ![

1 “Ali- mran” sur si, 102.

8 7 6 5 4 3 2 10 / . - , + *) ( ' & % $ # " ![

“O, öz ist yi il dan r. Bu, ona t lqin edil n bir v hydir”3.

1 “Yunus” sur si, 34-35.

4 “Sun n bu Davud” 4604.

dis sözü lü ti m nada yeni, h mçinin, x r verm k m nalar nda da

1. snad n arams z olmas : y ni isnad n vv lind n ax ra q r h disin

nad n vv lind n ax na q r (mühafiz v ya yazd qlar qorumaq bax -

1. bu Hureyr – 5374 h dis

dis tarixinin ikinci miyy tli dövrü “T dvin s-Sunn ” adlan r. Bu

dal ti il m hur x lif Öm r ibn Abdulaziz Sünn ni ya ad b g k n sil-

1 “S hih l-Buxari” 67.

Pey mb r h mçinin demi dir: “H r kim bil kd n m nim ad mdan

1 “S hih l-Buxari” 7280.

hücum etdikc o aliml r onu p rvan kimi qoruyarlar. Çünki Allah bu

6 5 4 3 2 10 / . - , + * ) ( ' & % $ # " ! [

1 “ ura” sur si, 52.

“Allah n Elçisi sizl – Allaha v Axir t günün ümidini ba -

1 “ l- hzab” sur si, 21.

“Ey iman g tir nl r! Allaha v Elçisin ita t edin, h m d özünüzd n olan

1 “ n-Nisa” sur si, 59.

“Pey mb ri, öz aran zda bir-birinizi ça rd z kimi ça rmay n. Allah

43 2 1 0 / . - , + * )( ' & % $ # " ![

1 “ n-Nur” sur si, 63.

mam Sovri demi dir: “Elmin tamam h dis elmidir”. mam bu H -

slind bu h disin isnad bel dir:

nu yormas n. Onu da qeyd etm k laz md r ki, isnad n ba , dig r isnad-

mam Muslimin t rcümeyi-hal

mam Muslim böyük v m hur Qu eyr q bil sin m nsubdur. Bu q bil

Do uldu u yer v tarix:

Muslim ibn H ccac, Xorasan n Nisabur rind anadan olmu dur.

mam z-Z bi is bu xüsusda demi dir: “Deyil gör mam Muslim

Elm öyr nm k üçün getdiyi m ml tl r:

“bint (q z)” sözl rind n birini qo maqla g nl b v ya ayamad r.

4 “V yatul- yan”, 5/195.

1 “T hzib l- sma v l-Lu at”, 2/91.

hm d ibn Munzir l-Q zzaz

hya ibn M in;

Muslimin Buxari il münasib ti:

1 “T hzib l-K mal”, 27/499.

bu Abdullah Muh mm d ibn Y qub r vay t edir ki, Buxari Nisabur -

4 “Tarix Ba dad”, 13/102; “ l-Biday v n-Nihay ”, 11/26.

rcüm si: Allah m, S n pak v müq dd ss n! S h md olsun. ahidlik edir m ki,

Bu h disin isnadlar na diqq t yetirin:

riyya ibn Davud l-X ffaf.1

1 “T hzib l-K mal”, 27/503.

hm d ibn S demi dir: “M n bu Zur nv bu Hatimd n e it-

Aliml rin onun “S hih” ri bar sind dedikl ri t rifl r:

vi demi dir: “H dis elmind iki nümun vi imam n – bu Abdullah

l-Biday v n-Nihay ”, 11/33.

hm d ibn M sl demi dir: “Muslim “S hih” ri yazd müdd tc

Muh mm d ibn l-Mas rc si demi dir: “M n Muslimin bel dediyini e it-

Muslimin h disl r xüsusunda t lif etdiyi rl rin n m huru, n sasl

1 “Siy r lam n-Nub ”, 12/566.

Kitab t-T myiz;

Muslimin “S hih” rin yaz lan rhl r:

Muslimin “S hih” rin dair h m müxt r, h m d müf ss l olan bir

“T zkiratu l-Huffaz”, 2/590; “Siy r