Η ΓΛΩΣΣΑ

ΤΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ
Facts, facts; nothing but facts!
(Julius Chambers – editor of the New York
Herald)
 Εισαγωγή
1 Διαφορετικοί τρόποι να πεις το ίδιο πράγμα
2 Αξιολογική γλώσσα
2.1 Εμφανής αξιολόγηση
2.2 Υπόρρητη αξιολόγηση
2.3 Δείγματα αξιολόγησης
3 Καταδηλωτικές και συνδηλωτικές σημασίες
4 ‘Φορτωμένη’ γλώσσα
4.1 Ευφημισμός και δυσφήμηση
4.2 Διπλή γλώσσα
4.3 Υπερβολή
4.4 Προϋπόθεση
5 Σχήματα λόγου
5.1 Μετωνυμία
5.2 Μεταφορά
5.3 Παρομοίωση
 Εισαγωγή
• Επειδή οι ειδήσεις επηρεάζονται, σε έναν βαθμό,
από τις στάσεις, την κουλτούρα και τα πιστεύω
του συντάκτη, κάποιες αξίες αναπόφευκτα
εγγράφονται σ’ αυτές.
Αυτό δεν είναι ούτε καλό ούτε κακό. Απλώς
συμβαίνει.
• Δεχόμαστε γενικά ότι οι δημοσιογράφοι κρατούν
μια στάση ηθικής ακεραιότητας, τοποθετώντας
τον εαυτό τους πάνω και πέρα από την είδηση.
• Συχνά υποστηρίζεται ότι η «γλώσσα ή η φωνή
των ‘σκληρών ειδήσεων’ πρέπει να είναι
γεγονοτική, ουδέτερη και απαλλαγμένη από
υποκειμενικότητα».
• Το πρόβλημα είναι αν αυτή η αντικειμενικότητα
είναι κατορθωτή.
• Αυτό που διαβάζουμε και αυτό που βλέπουμε
στις φωτογραφίες δεν είναι το συμβάν στο
σύνολό του, και ποτέ δεν μπορεί να είναι. Είναι
μόνο μια εκδοχή ενός τμήματος του
συμβάντος.
• Θα εξετάσουμε στη συνέχεια
πώς η αξιολογική γλώσσα αναπόφευκτα
γλιστρά μέσα στην είδηση και
πώς, παρά τους ισχυρισμούς των
δημοσιογράφων περί αντικειμενικότητας, η
προσωπική ματιά του
δημοσιογράφου/ρεπόρτερ είναι διαρκώς
παρούσα.
1. Διαφορετικοί τρόποι να πεις το ίδιο πράγμα
• Υπάρχουν πάντα διαφορετικοί τρόποι να πεις
το ίδιο πράγμα και δεν είναι τυχαίες
εναλλακτικές.
• Ο ρεπόρτερ, όπως και κάθε άλλος χρήστης
της γλώσσας, άλλοτε ασυνείδητα και άλλοτε
συνειδητά ενσωματώνει την οπτική του γωνία
μέσα στο άρθρο του.
• Μια ορισμένη σχολή σκέψης (κριτική
γλωσσολογία / κριτική ανάλυση λόγου)
υποστηρίζει ότι κάθε εκφώνημα, γραπτό ή
προφορικό, είναι το αποτέλεσμα μιας σειράς
λιγότερο ή περισσότερο συνειδητών επιλογών.
• Δεν υπάρχει ένας και μοναδικός, αντικειμενικός
και ουδέτερος τρόπος να μιλήσεις ή να γράψεις.
• Οπότε, κάθε εκφώνημα είναι η κατάληξη μιας
σειράς επιλογών που πρέπει να κάνει ο ομιλητής
/ συγγραφέας.
• Ακόμη και το πιο τετριμμένο ερώτημα («Τι καιρό κάνει
σήμερα;») μπορεί να πυροδοτήσει ποικίλες απαντήσεις:
Ωραία μέρα!
Θα χρειαστείς ομπρέλα!
Νομίζω κάνει λίγη ψυχρούλα.
Κοίτα! Βγαίνει ήλιος!
Δεν ξέρω. Δεν είδα.
• Όλες αυτές οι απαντήσεις έχουν δύο διαστάσεις: την
«αντικειμενική» περιγραφή του καιρού αλλά –και το πιο
σημαντικό– αποκαλύπτουν επίσης κάτι από τις στάσεις
(θετική ή αρνητική), τις προτεραιότητες (ποια πλευρά
του πολύ γενικού όρου ‘καιρός’ επιλέγουν να
υπογραμμίσουν), ακόμη και τα συναισθήματα
(διαβάθμιση ευχαρίστησης) του ομιλητή.
• Με τον ίδιο τρόπο, ρεπόρτερ που είναι
αυτόπτες μάρτυρες στο ίδιο συμβάν θα
μεταδώσουν το συμβάν με διαφορετικούς
τρόπους, οι οποίοι θα υπαινίσσονται, σε
διαφορετικό βαθμό,
συναισθήματά τους, οπτικές γωνίες και
πολιτισμικά συμφραζόμενα.
• Ο/η ρεπόρτερ, επομένως, μπορεί
ανεπίγνωστα να αποκαλύπτει μιαν
αξιολόγηση ενός θέματος και την προσωπική
του/της γνώμη.
• Αυτό όμως θα πρέπει να θεωρηθεί ως μια
κατάσταση πραγμάτων μάλλον παρά ως μια
συνομωσία.
• Αν και σε μερικές εφημερίδες επιχειρείται,
χωρίς αμφιβολία, παραμόρφωση των
ειδήσεων, η διερεύνηση στα επόμενα της
παρουσίας αξιολογικής γλώσσας και της
διατύπωσης γνώμης σε μια είδηση δεν έχει
καμιά σχέση με κυνήγι προκαταλήψεων.
2 Αξιολογική γλώσσα
• Αξιολόγηση μπορεί να βρει κανείς στις λέξεις
που οδηγούν σε θετικές και/ή αρνητικές
απόψεις ανθρώπων, σε καταστάσεις
πραγμάτων και συμβάντα τα οποία με τη σειρά
τους επιζητούν να ευθυγραμμίσουν το
αναγνωστικό κοινό με τη στάση της
εφημερίδας.
• Άρα, η αξιολογική γλώσσα εκφράζει, ρητά ή
υπόρρητα, την οπτική γωνία του συγγραφέα
και μπορεί να ορισθεί ως «η ένδειξη ότι κάτι
είναι καλό ή κακό», αν και το ζήτημα είναι πιο
σύνθετο.
• Κάθε εκφώνημα που μεταφέρει μια θετική ή
αρνητική αποτίμηση, ή μπορεί να θεωρηθεί ότι
προσκαλεί τον αναγνώστη να συμμεριστεί τις
θετικές ή αρνητικές εκτιμήσεις που
περιλαμβάνει, συμφωνώντας με τον ρεπόρτερ,
είναι αξιολογικό (πρβλ. Interpersonal function).
• Αφού, λοιπόν, η γλώσσα είναι μια σειρά
επιλογών, μια ορισμένη μορφή αξιολόγησης
είναι σύμφυτη με την είδηση. Το ερώτημα είναι
πόσο ρητή ή υπόρρητη είναι αυτή η
αξιολογική γλώσσα και, κατ’ επέκταση, πόσο
καλυμμένη ή εμφανής είναι η στάση του
ρεπόρτερ πάνω σ’ ένα ζήτημα.
 2.1 Εμφανής αξιολόγηση
• Ο πιο άμεσος τρόπος να ενεργοποιήσεις την
αξιολόγηση είναι να χρησιμοποιήσεις λέξεις που
δείχνουν καθαρά τη θέση του συγγραφέα. Όταν η
γνώμη του συγγραφέα διατυπώνεται χωρίς
επιφυλάξεις, πολύ συχνά με επίθετα και επιρρήματα,
θεωρείται εμφανής / ρητή αξιολόγηση, π.χ.
…με τον αντιπαθή του ηγέτη, τον Gianfranco Fini, σε
ρόλο υπουργού Εξωτερικών.

Το επίθετο αντιπαθής δεν δικαιολογείται. Αποκαλύπτει τη

γνώμη του ρεπόρτερ, ο οποίος πιθανότατα στοχεύει στο να
υπαγορεύσει στον αναγνώστη τα δικά του συναισθήματα για
το συγκεκριμένο πρόσωπο, και ολοφάνερα αδιαφορεί για τις
αξίες της αντικειμενικότητας και αμεροληψίας που οι
ρεπόρτερ ισχυρίζονται ότι υπερασπίζονται.
• Υπογραμμίστε στις παρακάτω προτάσεις τις λέξεις
που αποτελούν παραδείγματα εμφανούς / ρητής
αξιολόγησης
1. Το χαοτικό νομικό μας σύστημα έχει...
2. Η περιφρονητική στάση της Καμίλα απέναντι στη
Νταϊάνα δεν σταμάτησε εκεί.
3. Η εκπομπή μας τον εντόπισε μετά από μήνες
σχολαστικής έρευνας
4. Η καταστροφική ανάλυση που ακολουθεί μετά την
αναφορά σε…
5. Οι απαντήσεις του χθες προκάλεσαν την οργισμένη
καταδίκη του από τους κεντροαριστερούς αντιπάλους
του.
 Η λεξική αξιολόγηση στην ειδησεογραφία
• Σύμφωνα με τον Martin (2000) το γλωσσικό
σύστημα της αποτίμησης (appraisal system)
προσδιορίζεται από τρεις συντεταγμένες:

α) την έκφραση σε α΄ πρόσωπο ή την

απόδοση σε γ΄ πρόσωπο μιας
συναισθηματικής αντίδρασης ή διάθεσης
(affect), εφόσον ό,τι ευχαριστεί αξιολογείται
θετικά, ενώ ό,τι δυσαρεστεί αξιολογείται
αρνητικά·
β) τη διατύπωση ηθικών κρίσεων που
αξιολογούν ανθρώπινες συμπεριφορές επί τη
βάσει κοινωνικών κανόνων και κανονισμών
(judgement)· και,
γ) τη διατύπωση αισθητικών κρίσεων και
κρίσεων περί του κοινωνικά σημαντικού
που αξιολογούν αντικείμενα, προϊόντα,
φαινόμενα και διαδικασίες επί τη βάσει
κριτηρίων προσωπικού γούστου
(appreciation).
• Το συναίσθημα είναι ο κοινός παρονομαστής και
των τριών συντεταγμένων:
ρητά δηλωμένο στην πρώτη περίπτωση,
διαθλασμένο στις άλλες δύο,
αφού η διατύπωση ηθικών κρίσεων θεσμοποιεί
συναισθήματα με τη μορφή ρητών ή μη
δεοντολογικών προτάσεων πάνω σε
συμπεριφορές (proposals),
ενώ η διατύπωση αισθητικών κρίσεων
θεσμοποιεί συναισθήματα με τη μορφή
προτάσεων-κρίσεων (propositions) για οντότητες
και καταστάσεις.
 1. Η αξιολογική απόδοση συναισθήματος
• Σε ό,τι αφορά την πρώτη συντεταγμένη της
γλωσσικής αποτίμησης το πιο καθοριστικό
κριτήριο της ταξινόμησης του Martin είναι εκείνο
που διακρίνει τρεις βασικές ομάδες
συναισθημάτων με βάση τις μεταβλητές
της ευτυχίας / δυστυχίας (χαρά, αγάπη, λύπη,
θυμός),
της (αν)ασφάλειας (αυτοπεποίθηση,
εμπιστοσύνη, άγχος, φόβος) και
της (μη) ικανοποίησης (ενδιαφέρον, θαυμασμός,
ανία, δυσαρέσκεια).
α. Ευτυχία / δυστυχία
Με αισιοδοξία στον ανήφορο της Ευρωζώνης, Κ
(5/1/01)
β. (Αν)ασφάλεια
Τράπεζες / Φόβοι για απολύσεις μετά τις
συγχωνεύσεις, Ν (10/2/01)
Σοκ για τα βλήματα από πυρηνικά απόβλητα, Ν
(18/1/01)
Σε νέα πολιτική δίνη το ΧΑΑ / Επιτίθεται η Ν.Δ. /
ανησυχεί η κυβέρνηση, Κ (17/1/01)
Αντιευρωπαϊκή υστερία κατέλαβε τους Τούρκους /
Αιτία η αναγνώριση της σφαγής Αρμενίων, Κ
(19/1/01)
2. Η αξιολόγηση συμπεριφορών μέσω
ηθικών κρίσεων
Οι ηθικές κρίσεις έχουν ως αντικείμενό τους
τις ανθρώπινες συμπεριφορές και μπορούν
να διακριθούν σε δύο κατηγορίες:
α) όσες συνδέονται με την κοινωνική
(μη)αναγνώριση (social esteem), την έγκριση ή
την απόρριψη μιας συμπεριφοράς, χωρίς να
υπάρχουν νομικές συνέπειες, και

β) όσες συνδέονται με την κοινωνική

(μη)κύρωση (social sanction), τον έπαινο ή την
καταδίκη μιας συμπεριφοράς, η οποία
συνοδεύεται και από νομικές συνέπειες.
• Η κοινωνική αναγνώριση, άτυπη θεσμοποίηση
συναισθημάτων, προσδιορίζεται από τις
μεταβλητές της κανονικότητας (πόσο
προβλέψιμη είναι η συμπεριφορά κάποιου), της
επιτηδειότητας (πόσο ικανός είναι κάποιος) και
της αποφασιστικότητας (πόσο πείσμων ή
αξιόπιστος είναι κάποιος)·
η κοινωνική κύρωση, τυπική θεσμοποίηση
συναισθημάτων, προσδιορίζεται από τις
μεταβλητές της φιλαλήθειας (πόσο έντιμος είναι
κάποιος) και της ηθικότητας (πόσο άμεμπτος
είναι κάποιος).
Κοινωνική (μη)αναγνώριση
α. (Μη) κανονικότητα

β. (Μη) επιτηδειότητα
Κίνδυνος ντόμινο από την τουρκική κρίση / Σταθεροποιητικός πόλος
η Ελλάς, Κ (24/2/01)
Τεχνολογικά καθυστερημένη η Ε.Ε. / Με ανεπαρκείς γνώσεις
πληροφορικής και Ίντερνετ οι εργαζόμενοι, Κ (24/2/01)

γ. (Αν)αποφασιστικότητα
Οι ελληνικές πολυεθνικές στην επίθεση, Ν (27/1/01)
Γενική τράπεζα: επιθετική πολιτική στη στεγαστική πίστη με την
παρουσίαση καινοτόμου προϊόντος, Κ (21/2/01)
Λίγο απ’ όλα ο κ. Αβραμόπουλος …/ Το νέο κόμμα,
αποϊδεολογικοποιημένο και φιλόδοξο, επιδιώκει να ψαρέψει σε θολά
νερά, Κ (21/1/01)
3. Η αξιολόγηση πραγμάτων, διαδικασιών
και φαινομένων μέσω αισθητικών κρίσεων

Οι αισθητικές κρίσεις αποδίδουν θετικές ή

αρνητικές αξίες σε αντικείμενα, διαδικασίες και
φυσικά φαινόμενα. Το μοντέλο προβλέπει τρεις
υποκατηγορίες:
α) την αντίδραση (reaction), που αποτυπώνει
τον βαθμό αιχμαλωτισμού της προσοχής μας
(μεταβλητή της επίπτωσης) ή τον
συναισθηματικό αντίκτυπο που έχει πάνω μας
ένα αντικείμενο ή μια διαδικασία (μεταβλητή της
ποιότητας),
β) τη σύνθεση (composition), που συνδέεται με
τις αντιλήψεις μας περί αρμονικότητας
(μεταβλητή της ισορροπίας) ή συνθετότητας
(μεταβλητή της περιπλοκότητας), και
γ) την αξιολόγηση (valuation), που αποτιμά ένα
προϊόν ή μια διαδικασία ως προς τη σημασία
τους με βάση ποικίλες κοινωνικές συμβάσεις.
α. Αντίδραση (επίπτωση, ποιότητα)
Η υπέροχη αλήθεια του DNA/ Όλοι οι έμβιοι οργανισμοί
είμαστε περίπου ίδιοι…, Κ (13/2/01)
Ακριβό και απλησίαστο το αεροδρόμιο Σπάτων / Υπέρογκα
τέλη και ανύπαρκτες προσβάσεις ναρκοθετούν τη λειτουργία
του, Κ (18/1/01)
β. Σύνθεση (ισορροπία, περιπλοκότητα)
Ομαλά στο ευρώ / Γεγονός από χθες η μεγάλη αλλαγή χωρίς
κλυδωνισμούς και απρόοπτα, Κ (3/1/01)
γ. Αξιολόγηση
Εντυπωσιακό κοίτασμα στην Καβάλα κατά πολύ ανώτερο του
Πρίνου, Κ (24/2/01)
Δώρον-άδωρον η αύξηση απαλλαγών για τα ακίνητα, Κ
(17/1/01)
 2.2 Υπόρρητη αξιολόγηση
• Η αξιολόγηση μπορεί να είναι λιγότερο ευθεία, αν και
προφανής για έναν έμπειρο αναγνώστη, μέσα από
χαρακτηριστικές λεξικές επιλογές οι οποίες ενδεχομένως
αποκαλύπτουν μια συγκεκριμένη στάση από μεριάς της
εφημερίδας, π.χ.

Τεράστια δόση ακτινοβολίας σε έφηβο από απροσεξία σε

κορυφαίο αντικαρκινικό νοσοκομείο

Στην περίπτωση αυτή η αξιολόγηση υποδηλώνεται αλλά είναι

πέρα για πέρα ασαφής. Ο δημοσιογράφος δεν χρησιμοποίησε
επίθετα ή επιρρήματα για να εκφράσει τη στάση του. Αυτό
που προδίδει την άποψή του είναι η επιλογή μιας λέξης
(απροσεξία αντί, ας πούμε, σφάλμα ή, πολύ περισσότερο,
ολέθριο ιατρικό σφάλμα)
• Στις παρακάτω προτάσεις να αναγνωρίσετε περιπτώσεις
ρητής ή υπόρρητης αξιολόγησης και να κρίνετε αν
δείχνουν θετική ή αρνητική στάση
1. Ήταν μια τελευταία προσβολή, πέραν του τάφου, προς
τους ντροπιασμένους εδώ και χρόνια συγγενείς του.
2. Οι ληστείες εκτοξεύτηκαν στα ύψη, οι σεξουαλικές
επιθέσεις αυξήθηκαν κατακόρυφα, η εγκληματικότητα
υπό την επήρεια ναρκωτικών απογειώθηκε…
3. Ο κύριος Πρόντι δυσκολεύεται ιδιαίτερα από την
ασθενική φωνή του.
4. Οι ταραχές που σάρωσαν τα προάστια του Παρισιού…
5. Ο πρωθυπουργός πάσχιζε χθες το βράδυ να διασώσει
το πολιτικό του κύρος, κόντρα στις αναταράξεις που
προκάλεσε η παραίτηση του υπουργού Εργασίας και στο
ψαλίδισμα της κοινοβουλευτικής του πλειοψηφίας
 2.3 Δείγματα αξιολόγησης
• Ένας άλλος τύπος αξιολόγησης ενυπάρχει όχι
σε χωριστές λέξεις αλλά σε ολόκληρες σειρές
λέξεων οι οποίες, εκ πρώτης όψεως, μοιάζουν
γεγονοτικές, αντικειμενικές και ουδέτερες.
• Αυτός ο τύπος αξιολόγησης –τον ονομάζουμε
δείγμα– εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το
αναγνωστικό κοινό, που θεωρείται ότι έχει τη
δυνατότητα να διακρίνει την υποκρυπτόμενη
γνώμη.
• Παραδείγματα:

Το πλήθος έσπασε αρκετές βιτρίνες, τραγουδώντας το ‘Death to

Britain’ –μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης θεωρεί ότι αυτή η
συμπεριφορά είναι ανεπίτρεπτη και συνεπώς η αντίδραση των
αναγνωστών προκαταλαμβάνεται

Τα φρούτα που μοιράζονται στα σχολεία περιέχουν μεγαλύτερες

ποσότητες εντομοκτόνων από αυτά που πωλούνται σε καταστήματα
–προϋποθέτει ότι το αναγνωστικό κοινό είναι ευαίσθητο σε
οικολογικά ζητήματα, οπότε δεν είναι ανάγκη να δηλωθεί ρητά η
θέση της εφημερίδας πάνω στο ζήτημα

Ένας κατ’ εξακολούθηση βιαστής σκότωσε μια γυναίκα στη διάρκεια

άδειας που του δόθηκε από τη φυλακή –ο ρεπόρτερ εκφράζει
άποψη εναντίον του νομικού συστήματος, το οποίο επιτρέπει σε
έναν τέτοιο άνθρωπο να κυκλοφορήσει ελεύθερος. Υποτίθεται ότι ο
αναγνώστης συμμερίζεται την άποψη αυτή.
• Παρά τη φαινομενικά γεγονοτική τους σημασία, τα
δείγματα μπορούν να πυροδοτήσουν αξιολογικές
αντιδράσεις που εξαρτώνται από το αν το αναγνωστικό
κοινό μοιράζεται τις ίδιες ιδεολογικές αξίες με τον
ρεπόρτερ και την εφημερίδα και, άρα, την ίδια αξιολογική
αντίδραση απέναντι στο συμβάν.
• Περιέργως, η δύναμη της γλώσσας δεν βρίσκεται τόσο
στις ρητά διατυπωμένες κατηγορίες, τις απόψεις ή τις
γνώμες, αλλά στην υπόρρητη αξιολόγηση.
• Είναι πολύ πιο εύκολο για τον αναγνώστη να αντισταθεί
σε ή να αμφισβητήσει την οπτική ή την ιδεολογία του
ρεπόρτερ, όταν αυτή παρουσιάζεται ευθέως. Είναι,
όμως, πολύ πιο δύσκολο να το κάνει, όταν η γνώμη ή η
ιδεολογία είναι συγκαλυμμένες.
3 Καταδηλωτικές και συνδηλωτικές σημασίες
• Η επίδραση που έχει πάνω στον αναγνώστη η
επιλογή των λέξεων, δηλαδή το πώς η γλώσσα
μπορεί να πείσει, να φοβίσει, να φωτίσει, να
εμπνεύσει ή να ωθήσει τον αναγνώστη να κάνει
οτιδήποτε, ή ακόμη και να αισθανθεί οτιδήποτε,
μέσω της επιλογής λέξεων, είναι γνωστή ως
απολεκτική ισχύς (perlocutionary force).
• Με άλλα λόγια, η επιλογή μιας λέξης έναντι μιας
άλλης μπορεί να έχει προβλέψιμη ή επιθυμητή
επίδραση πάνω στον αναγνώστη.
• Αυτή η επιλογή βασίζεται στις καταδηλωτικές
και συνδηλωτικές ιδιότητες του λεξιλογίου.
• Είδαμε προηγουμένως ότι η επιλογή λέξεων (απροσεξία
vs. σφάλμα) κωδικοποιεί τις απόψεις του ρεπόρτερ.
Κατά τον ίδιο τρόπο, οι λέξεις πλούσιος, εύπορος,
ευκατάστατος, παραλής, ματσωμένος, λεφτάς,
νεόπλουτος, κεφαλαιούχος, κεφαλαιοκράτης,
εκατομμυριούχος, μεγιστάνας, χρυσοκάνθαρος κ.λπ.
όλες τους αναφέρονται στην πολύ καλή οικονομική
κατάσταση, ωστόσο περιβάλλονται από διαφορετική
αύρα όσον αφορά αυτή την οικονομική κατάσταση.
• Οι λέξεις αυτές έχουν βασικά την ίδια σημασία αλλά δεν
είναι πάντοτε αμοιβαία εναλλάξιμες, επειδή το φορτίο
τους περιλαμβάνει θετικές ή αρνητικές αξιολογικές
ιδιότητες.
• Μπορεί να πει κανείς ότι κάθε λέξη έχει δύο
σημασίες. Η κυριολεκτική, ουδέτερη σημασία
μιας λέξης, όπως τη βρίσκουμε στο λεξικό, είναι
γνωστή ως καταδηλωτική σημασία.
• Οι συνειρμοί ή η συναισθηματική φόρτιση που
συνδέονται με μια λέξη και χρωματίζουν την
κυριολεκτική σημασία με ποικίλους τρόπους
λέγονται συνδηλωτικές σημασίες.

• Συνεπώς, μια ομάδα λέξεων μπορεί να

μοιράζεται μια καταδηλωτική σημασία, τα μέλη
της όμως έχουν πολύ διαφορετικές
συνδηλωτικές σημασίες.
α. ‘επίμονος’ > σταθερός, συνεπής, άκαμπτος,
ξεροκέφαλος, πεισματάρης, αγύριστο κεφάλι
β. ‘αδύνατος’ > λεπτός, συλφίδα, λιπόσαρκος,
ξερακιανός, κοκαλιάρης, ένα τσουβάλι κόκαλα,
σκελετός, τσίρος, οδοντογλυφίδα
γ. (για οδηγό που συνελήφθη μεθυσμένος) >
βρισκόμενος υπό την επήρεια μέθης/αλκοόλ,
έχοντας καταναλώσει μεγάλη ποσότητα αλκοόλ,
πιωμένος, μεθυσμένος, τύφλα στο μεθύσι, πίτα
• Μερικές λέξεις, όπως το σκοτώνω, δύσκολα θα
μπορούσαν να θεωρηθούν ‘θετικές’ ως προς
τη σημασία –και μόνο σε συγκεκριμένα
περιβάλλοντα, π.χ. σκοτώνω ζιζάνια ή
σκοτώνω τον εχθρό της πατρίδας– μπορούν
όμως να έχουν ουδέτερη χρήση.
• Το σκοτώνω μοιράζεται την ίδια καταδηλωτική
σημασία με το φονεύω, δολοφονώ, εκτελώ (εν
ψυχρώ), σφάζω, μαχαιρώνω, στραγγαλίζω,
αποκεφαλίζω, κατακρεουργώ κ.λπ., λέξεις που
συναντούμε πιο συχνά σε ειδήσεις και οι οποίες
καθρεφτίζουν τον βαθμό αρνητικότητας που
αποδίδει ο ρεπόρτερ στο συμβάν και το πώς
θέλει ο αναγνώστης του να δει (από ποια
σκοπιά) το συμβάν.
4 ‘Φορτωμένη’ γλώσσα
• ‘Φορτωμένη’ γλώσσα (loaded language) είναι
ένας γενικός όρος που αναφέρεται στις
συναισθηματικές και αξιολογικές αποχρώσεις ή
συνδηλώσεις της γλώσσας που μπορεί να
χρησιμοποιήσει (συνειδητά ή ασυνείδητα) ο
ρεπόρτερ, για να προκαλέσει ευμενείς ή
δυσμενείς αντιδράσεις.
• Αυτή η μορφή αξιολογικής γλώσσας
περιλαμβάνει τον ευφημισμό, τη δυσφήμηση
και τη διπλή γλώσσα, και συνδέεται στενά με
τη συνδηλωτική σημασία.
• Στην περίπτωση αυτή ο αναγνώστης
κατευθύνεται προς ένα αξιολογικό
συμπέρασμα που επηρεάζεται μάλλον από τη
‘χρωματισμένη’ γλώσσα με την οποία
παρουσιάζεται η είδηση/ρεπορτάζ παρά από
τα γεγονότα της ίδιας της είδησης.
• Η φορτωμένη γλώσσα και τα σχήματα λόγου έχουν
την ίδια βασική στρατηγική. Είναι αξιολογικά
τεχνάσματα με τα οποία η γλώσσα κατορθώνει να
απελευθερώσει με υποδόριο τρόπο μια ιδιαίτερη
σημασία χωρίς ουσιαστικά να την δηλώσει ανοιχτά.
• Για να είναι αποτελεσματικό αυτό το λεπτό μέσο
διοχέτευσης κρίσεων, ο ρεπόρτερ πρέπει να
μπορεί να προβλέψει την αντίδραση του
αναγνωστικού κοινού.
• Μια από τις πιο δόλιες όψεις των σχημάτων λόγου
είναι ότι είναι δύσκολο για τον αναγνώστη να τα
αναγνωρίσει και να τα αμφισβητήσει.
 4.1 Ευφημισμός και δυσφήμηση
• Ένας ρεπόρτερ που θέλει να διαλύσει
δυσάρεστες ή ενοχλητικές ιδέες μπορεί να
καταφύγει στον ευφημισμό. Με άλλα λόγια,
μπορεί να κάνει κάτι να ακουστεί καλύτερο από
ό,τι είναι στην πραγματικότητα. (βλ. μεθεπόμενη
διαφάνεια)
• Παρομοίως, το να κάνει κάτι να ακουστεί
χειρότερο από ό,τι είναι στην πραγματικότητα,
χρησιμοποιώντας εσκεμμένα σκληρές λέξεις στη
θέση άλλων, ουδέτερων, ονομάζεται
δυσφήμηση.
• Οι εφημερίδες υιοθετούν τον ευφημισμό ή τις
θετικές συνδηλώσεις εκεί όπου είναι αναγκαίο
να αμβλυνθούν «τα νέα» και τη δυσφήμηση ή
τις αρνητικές συνδηλώσεις, για να στρέψουν
τον αναγνώστη εναντίον ορισμένων ιδεών ή να
τονίσουν κάποιες αρνητικές επιπτώσεις.
ΘΕΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΣΥΝΔΗΛΩΣΕΙΣ

Οι συνδηλώσεις μιας λέξης μπορεί να είναι θετικές ή αρνητικές (ή ενδιάμεσες),

μπορεί επίσης να τοποθετούνται σε έναν άξονα από το περισσότερο στο λιγότερο
βίαιο/δυσάρεστο/τυπικό, κ.λπ.

Αρνητικές συνδηλώσεις Καταδηλωτική σημασία Θετικές συνδηλώσεις

Λεφτάς, ματσωμένος Πλούσιος Ευκατάστατος, εύπορος

Χοντρός, παχύσαρκος Υπέρβαρος Παχουλός, στρουμπουλός

Αλήτης Χωρίς σταθερή διεύθυνση Άστεγος

Ασήμαντος, αδιάφορος, Μέσος όρος Κανονικός, συνήθης,

βαρετός τυπικός

Τρομοκράτης Εξεγερμένος Αγωνιστής της ελευθερίας

Γκόμενα, πόρνη Ερωτικός άνθρωπος Πλέι μπόι, γυναικο-

(μόνο για γυναίκες) κατακτητής, Δον Ζουάν
(μόνο για άντρες)

Μπλέξιμο, κρίση, δίλημμα Πρόβλημα Ζήτημα, θέμα

Άτολμος, δειλός, κότα Συνεσταλμένος, Επιφυλακτικός,

ντροπαλός προσεκτικός
• Με το πέρασμα του χρόνου μπορεί οι
δυσφημήσεις να υπονομευθούν, καθώς οι
αρνητικές συνδηλώσεις αρχίζουν να
εκτοπίζονται από τις ουδέτερες σημασίες, οπότε
χάνουν την δυσφημιστική τους σήμανση.
• Με στόχο την πολιτική ορθότητα, δηλαδή την
αποφυγή χρήσης δυνητικής προσβλητικής
ορολογίας, η λέξη ανάπηρος (σακάτης) άλλαξε
με τα χρόνια σε ΑΜΕΑ (άτομα με ειδικές
ανάγκες) και στη συνέχεια σε ΑΜΕΔ (άτομα με
ειδικές δεξιότητες)
• Παραδείγματα (απο) κατηγοριοποίησης
α. κοινωνικών ομάδων
ναρκομανής , τοξικομανής > εξαρτημένος
(από ψυχοτρόπες ουσίες) > χρήστης (ουσιών)
πρβλ. χρήστης υπολογιστή
β. φυλετικών μειονοτήτων
γύφτος (κατσίβελος) > τσιγγάνος (αθίγγανος)
> Ρομά
Βλ. και γλωσσικός σεξισμός
 4.2 Διπλή γλώσσα
• Η σκόπιμη και υπολογισμένη χρήση ευφημισμού
από την κυβέρνηση, τον Στρατό ή διαφόρους
οργανισμούς είναι γνωστή και ως διπλή γλώσσα,
με την οποία «μαλακώνει» το μήνυμα ενώ η αλήθεια
συγκαλύπτεται και θολώνεται.
• Για παράδειγμα, στον πόλεμο σκοτώνονται
άνθρωποι, μερικές φορές εσκεμμένα και μερικές
φορές κατά λάθος.
Στη διπλή γλώσσα, η πρώτη περίπτωση ονομάζεται
εξουδετέρωση του στόχου και η δεύτερη
παράπλευρη απώλεια.
• Η διπλή γλώσσα χρησιμοποιήθηκε πολλές
φορές από το Πεντάγωνο στη διάρκεια του
πολέμου στο Ιράκ (2003).
• Διαφέρει από τον ευφημισμό ως προς το ότι το
μήνυμα «μαλακώνει», προκειμένου να
αποκρυβεί η βαρύτητα και οι συνέπειες μιας
πράξης.
σταυροφορία –χρησιμοποιείται για να
αποφευχθεί η λέξη πόλεμος
εθνοκάθαρση –σημαίνει γενοκτονία
τεχνικές ανάκρισης –όρος-ομπρέλα που
μπορεί να περιλαμβάνει το βασανιστήριο και την
κακοποίηση
προληπτικό χτύπημα –απρόκλητη στρατιωτική
επίθεση, που επισήμως γίνεται για να αποτραπεί
μια προβλεπόμενη επίθεση του εχθρού
ανάδοχοι ασφαλείας –μισθοφόροι
εξυπηρέτηση στόχου –θανάτωση του εχθρού
 4.3 Υπερβολή
• Μια άλλη μορφή ‘φορτωμένης’ γλώσσας είναι η
υπερβολή.
• Αυτό το σχήμα λόγου αναφέρεται στη
μεγαλοποίηση που διαστρέφει τα γεγονότα
κάνοντας τις ιδέες και τα συμβάντα να μοιάζουν
πολύ μεγαλύτερα ή σημαντικά από ό,τι πράγματι
είναι, αν τα εξετάσουμε αντικειμενικά.
• Μπορεί να τη συναντήσει κανείς σε εφημερίδες,
ιδιαίτερα ταμπλόιντ, όταν μια ιστορία δίνεται με
τρόπο που να φαίνεται πιο ενδιαφέρουσα ή
σημαντική από ό,τι πράγματι είναι.
Μια αντιδημοφιλής απόφαση ενός διαιτητή
περιγράφηκε ως το ‘έγκλημα του αιώνα’ σε μια
ταμπλόιντ εφημερίδα. Αυτό μοιάζει εντελώς
υπερβολικό αν συγκριθεί, για παράδειγμα, με μια
πραγματική δολοφονία.
Βασίλης Χατζηπαναγής, o ποδοσφαιριστής που
ντρίμπλαρε μέσα σε τηλεφωνικό θάλαμο
 4.4 Προϋπόθεση
• Ο έμπειρος αναγνώστης εφημερίδας πιθανότατα
έχει επίγνωση του γεγονότος ότι ο ρεπόρτερ
προϋποθέτει μια ορισμένη οπτική γωνία ή
κατάσταση πραγμάτων χωρίς να την ορίζει ρητά.
• Μια υπόθεση, για μια κατάσταση, ενσωματώνεται σε
μιαν απόφανση με αποτέλεσμα η αλήθεια της
υπόθεσης να θεωρείται δεδομένη, ασχέτως του αν η
όλη πρόταση είναι αληθής ή όχι.
• Αυτές οι προτάσεις είναι γνωστές ως
προϋποθέσεις και πρέπει να εκλαμβάνονται και
από τον ρεπόρτερ αλλά και από τον αναγνώστη ως
ισχύουσες.
• Οι προϋποθέσεις μπορούν να κινητοποιηθούν
από μια λέξη ή ένα γραμματικό γνώρισμα:
- τον συγκριτικό βαθμό
- τις κτητικές αντωνυμίες
- το οριστικό άρθρο
- ορισμένα ρήματα (σταματώ, αρχίζω, συνεχίζω,
κ.λπ.)
- ορισμένα επιρρήματα (ακόμη, ξανά, κ.λπ.)
• Θα εισαγάγουμε ένα καλύτερο σύστημα < προϋπόθεση: το
ισχύον σύστημα δεν είναι καλό
• Η Κεντροαριστερά έχασε και πάλι τις εκλογές < προϋπόθεση:
δεν είναι η πρώτη φορά
• Η ανόρθωση προσώπου και η εμφύτευση μαλλιών τον έκαναν
να φαίνεται ύποπτα νεότερος < προϋπόθεση: είχε κάνει
ανόρθωση προσώπου και εμφύτευση μαλλιών

• Σε κάθε περίπτωση η άρνηση της απόφανσης δεν αλλάζει την

προϋπόθεση.
Δεν θα εισαγάγουμε… στο πρώτο παράδειγμα δεν αλλάζει την
προϋπόθεση (ότι το ισχύον σύστημα δεν είναι καλό)
…δεν τον έκαναν να φαίνεται… δεν περιορίζει την
προϋπόθεση ότι έκανε αισθητική επέμβαση, η οποία
προϋποτίθεται ως αναμφισβήτητη.
• Οι λέξεις: Η Λίζα ξεκίνησε ακτινοθεραπεία συνεπάγεται
ότι η Λίζα έχει μια σοβαρή ασθένεια, αν και αυτό δεν
λέγεται ρητά.
Στην περίπτωση αυτή η προϋπόθεση είναι λογική, γιατί
η αλήθεια του ενός εκφωνήματος απαιτεί την αλήθεια
ενός άλλου (αν η Λίζα κάνει ακτινοθεραπεία, πρέπει να
είναι αληθές ότι έχει μια σοβαρή ασθένεια)
• Οι λέξεις: Ο πρωθυπουργός δεν είπε τίποτε για τα
Παιχνίδια, ποτέ δεν επισκέφτηκε τις ιστοσελίδες…,
συνεπάγεται ότι ο πρωθυπουργός είπε κάτι και θα
πρέπει να έκανε κάποια επίσκεψη σε ιστοσελίδα.
Στην περίπτωση αυτή η αλήθεια του εκφωνήματος
υπαγορεύει την αλήθεια ενός άλλου αλλά δεν την
απαιτεί.
• Στην προϋπόθεση η αλήθεια αυτού που
προϋποτίθεται θεωρείται δεδομένη και γι’ αυτό
είναι εξαιρετικά δύσκολο ο αναγνώστης να
αμφισβητήσει τις προϋποθέσεις. Δεν
διατυπώνονται ρητά και τείνουν να
αποκρύπτονται μέσω των κειμένων και της
λογικής τους.
• Μπορείτε να αναγνωρίσετε την προϋπόθεση στις παρακάτω
προτάσεις;

1. …(αυτή) κατάφερε να τον φυγαδεύσει από τη χώρα

2. Μερικοί άνθρωποι ξέχασαν να πάρουν αντιτοξικά φάρμακα
3. …(αυτή) αποφάσισε να συνεχίσει τη διαμαρτυρία της
4. …οι σύμμαχοι συναντήθηκαν για να συγκροτήσουν μια μεγαλύτερη
δύναμη εδάφους
5. Οι ΗΠΑ πρόκειται να αυξήσουν την πίεσή τους πάνω στη Συρία,
ζητώντας άμεση επίλυση του προβλήματος στον ΟΗΕ
6. …αλλά η αντιπολίτευση απέτυχε να διαμορφώσει μια συνεκτική
πλατφόρμα
7. Προσπάθησε να κρυφτεί από τον πολιτικό ενάγοντα
8. Οι άνθρωποι είχαν κουραστεί με τους πολιτικούς που συσκότιζαν την
πραγματικότητα με ευφημισμούς
9. …όμως ο πρωθυπουργός και οι συνεργάτες του δεν πρέπει να είναι
αποκαρδιωμένοι
 5 Σχήματα λόγου
• Η μετωνυμία, η μεταφορά και η παρομοίωση
είναι αποτελεσματικοί τρόποι κατασκευής
γνώμης και ενδείκτες της στάσης του ρεπόρτερ.
Ο ρεπόρτερ τους χρησιμοποιεί για να
παρουσιάσει ό,τι θεωρεί ότι αποτελεί κοινό (με
τον αναγνώστη) αξιακό αποθεματικό, δηλαδή
αξιολογήσεις οντοτήτων και καταστάσεων
πραγμάτων. Αυτή η μορφή αξιολογικής
γλώσσας στις ειδήσεις προϋποθέτει ότι το
αναγνωστικό κοινό μοιράζεται τις ίδιες απόψεις
με τον ρεπόρτερ.
 5.1 Μετωνυμία
• Όταν χρησιμοποιείται ένα ιδιαίτερο γνώρισμα ή
μια ιδιότητα για τον προσδιορισμό μιας
συνθετότερης οντότητας ή όταν κάτι (ή κάποιος)
αναφέρεται σε αυτήν με βάση τα μέρη της, ο
ρεπόρτερ χρησιμοποιεί μετωνυμία.
• Σ’ αυτό το ρητορικό σχήμα μια λέξη ή ένας όρος
αντικαθιστά έναν άλλο που συνδέεται μαζί του
συνειρμικά. Για παράδειγμα, η φράση Ο Λευκός Οίκος
λέει… αναφέρεται στις Αρχές που συνδέονται με τον
Λευκό Οίκο. Κατά τον ίδιο τρόπο, η φράση Η Ρώμη
πλήρωσε λύτρα 1 εκατομμύριο ευρώ… αναφέρεται στην
Ιταλική Κυβέρνηση και όχι στην πόλη της Ρώμης.
• Πολύ συχνά χρησιμοποιούνται τοποθεσίες για να
δηλωθούν μορφές πολιτικής ή οικονομικής εξουσίας:
Η Ντάουνιγκ Στριτ (ο Βρετανός πρωθυπουργός), οι
Βρυξέλλες (η ΕΕ), το μέγαρο Μαξίμου (ο Έλληνας
πρωθυπουργός), η Σοφοκλέους (το Χρηματιστήριο)
• Παρομοίως, πρόσωπα μπορούν να χρησιμοποιηθούν
αντί θεσμών ή καθεστώτων: ο Σαντάμ ήταν μετωνυμία
για ένα συγκεκριμένο καθεστώς, ο Καντάφι και ο Φιντέλ
Κάστρο το ίδιο.
• Αυτή η μορφή μετωνυμίας επιτρέπει να αποδοθούν
ανθρώπινα χαρακτηριστικά (όπως κακία ή σκληρότητα)
σε μη ανθρώπινες οντότητες, γιατί ένα συγκεκριμένο
πρόσωπο μπορεί εύκολα να χαρακτηρισθεί ως
‘κάθαρμα’, όχι όμως ένα πολίτευμα ή ένα καθεστώς.
Ο Μπιν Λάντεν είναι μια μετωνυμία τρομοκρατικών
ομάδων ως συνόλων.
Π.χ. Ο Οσάμα Μπιν Λάντεν επιτέθηκε εναντίον του
Παγκόσμιου Εμπορικού Κέντρου.
Εδώ ακριβώς βρίσκεται η ισχυρή εντύπωση που
προκαλεί αυτή η χρήση της μετωνυμίας.
• Να αναγνωρίσετε τις μετωνυμίες στις παρακάτω
προτάσεις

1. Μερικά καινούργια πρόσωπα ήρθαν στο πάρτι

2. Η Ουάσινγκτον ζήτησε από το Πεκίνο συνεργασία σε
θέματα βιομηχανικής κατασκοπείας
3. Ας ελπίσουμε ότι η 9/11 δεν θα επαναληφθεί ποτέ
4. Η ταινία ήταν μία από τις καλύτερες του Χόλυγουντ
5. Οι μετοχές σημείωσαν κατακόρυφη άνοδο χθες στη
Γουόλ Στριτ
 5.2 Μεταφορά
• Η μεταφορά είναι το σχήμα λόγου όπου η
ιδιότητα η οποία κανονικά θεωρείται ότι ανήκει
σε μια ορισμένη περιοχή του λεξιλογίου,
χρησιμοποιείται σε μια πιο ασυνήθιστη περιοχή
(π.χ. Ο χρόνος μας τελειώνει! Η πρόταση αυτή
υποδηλώνει ότι ο χρόνος δεν είναι ανανεώσιμος
πόρος).
• Πρόκειται για ένα λεπτοφυές μέσο διατύπωσης
γνώμης και, για να είναι αποτελεσματική, πρέπει
να είναι εξασφαλισμένη η αντίδραση /
ανταπόκριση του αναγνωστικού κοινού.
• Να αναγνωρίσετε τις μεταφορές στις παρακάτω προτάσεις
1. Η συρροή φορέων ή ασθενών με AIDS έχει πλημμυρίσει τα
νοσοκομεία της χώρας
2. Ο καιρός τρελάθηκε το σαββατοκύριακο
3. Η Μάλτα φοβάται ότι θα βουλιάξει κάτω από ένα ογκούμενο
κύμα μεταναστών από την Αφρική
4. Αυτό που παρακολουθήσαμε ήταν ένας πόλεμος λάσπης
και τίποτε περισσότερο
5. Τα πολιτικά κέρδη πρέπει να ζυγίζονται συγκριτικά με τις
ζημίες
6. Ο αντίπαλος δέχτηκε ένα ηχηρό ράπισμα
7. Βομβαρδιζόμαστε από ερωτήσεις / αιτήματα
8. Δεν σκοπεύω να στριμωχτώ οικονομικά για να ικανοποιήσω
τις παράλογες απαιτήσεις της
 5.3 Παρομοίωση
• Η παρομοίωση είναι μια σύγκριση μεταξύ δύο
όμοιων οντοτήτων (συχνά γίνεται με τη χρήση
των σαν, όπως, έτσι όπως, δίνει την εντύπωση,
θυμίζει κ.ά.)
Για παράδειγμα, στην παρομοίωση Τρώει σαν
γουρούνι αυτός / αυτή / αυτό και το γουρούνι
συγκρίνονται.
Οι μεταφορές, από την άλλη πλευρά,
αντιμετωπίζουν τις δύο οντότητες ως
ταυτόσημες (Αυτός είναι γουρούνι)
• Να αναγνωρίσετε τις παρομοιώσεις στις παρακάτω
προτάσεις
1. Το πρόσωπο του νεαρού ήταν πρησμένο και έμοιαζε
σαν Άνθρωπος-Ελέφαντας
2. Ο στρατιώτης μου θύμισε τον Σρεκ
3. Μουσική που δίνει την εντύπωση κυκλοφοριακής
συμφόρησης
4. Οι αντίπαλες επιχειρήσεις θα καταρρεύσουν σαν
ντόμινο
5. …ένας άνθρωπος αφόρητα τυπικός σαν μπάτλερ
ξεπεσμένου αριστοκράτη