Το καταστασιακό πλαίσιο

(situational context) της

έντυπης δημοσιογραφίας

Εθνογραφική ανάλυση
• Charaudeau P. (1994) “Le contrat de
communication de l’information médiatique”, Le
Français dans le Monde. «Recherches et
applications» (Numéro spécial: «Médias. Faits et
effets»), 8-19.
• Charaudeau P. (1997) Le discours d’information
médiatique. La construction du mirroir social.
Paris: Nathan.
1 «Περίσταση παραγωγής»
(η Σύνταξη) και
«περίσταση πρόσληψης»
(το αναγνωστικό κοινό)
2 Οι υλικές συνθήκες παραγωγής και
διανομής (χώρος, χρόνος, κανάλι
μετάδοσης) του έντυπου
δημοσιογραφικού λόγου

Η θεματική του έντυπου

δημοσιογραφικού λόγου
3 Οι επικοινωνιακοί στόχοι της
διαμεσολαβημένης ενημέρωσης
(ενημέρωση, διασκέδαση)

– Οι επικοινωνιακές στρατηγικές (αξιοπιστίας,

σαγήνευσης) των μέσων ενημέρωσης

– Το ιδεολογικό και πολιτισμικό πλαίσιο της

έντυπης δημοσιογραφίας (context of culture)
• Κάθε λόγος (discours) πραγματώνεται στο
εσωτερικό μιας επικοινωνιακής
περίστασης που συντίθεται από έναν
ορισμένο αριθμό σταθερών δεδομένων, τα
οποία επικαθορίζουν τους μετέχοντες της
επικοινωνιακής πράξης, δηλαδή το
υποκείμενο που ομιλεί ή γράφει και το
υποκείμενο που κατανοεί-ερμηνεύει.
• Τα δεδομένα αυτά συνιστούν ταυτόχρονα το
πλαίσιο περιορισμών του λόγου που τα
ανωτέρω υποκείμενα πρέπει να γνωρίζουν –
διαφορετικά κινδυνεύουν να μην μπορούν να
επικοινωνήσουν–, και
• τον χώρο μέσα στον οποίο μπορούν να
χρησιμοποιήσουν στρατηγικές λόγου
επιχειρώντας να επηρεάσουν το ένα το άλλο.
Το πλαίσιο περιορισμών αποτελείται από τρεις
τύπους δεδομένων:
Α) αυτά που ορίζουν την τελικότητα (σκοπό)
της επικοινωνιακής πράξης και απαντούν στο
ερώτημα: «Το ομιλούν υποκείμενο βρίσκεται
εκεί για να κάνει τι και να πει τι;»
Β) αυτά που καθορίζουν την ταυτότητα των
μετεχόντων σ’ αυτή την ίδια την επικοινωνιακή
πράξη και απαντούν στο ερώτημα: «Ποιος
επικοινωνεί με ποιον, και ποιοι γλωσσικοί
ρόλοι πρέπει να αναληφθούν;»

Πρβλ. M.A.K. Halliday, τόνος του λόγου (Tenor

of discourse)
Γ) αυτά που χαρακτηρίζουν τις υλικές
περιστάσεις μέσα στις οποίες πραγματώνεται
αυτή η πράξη και απαντά στο ερώτημα:
«Μέσα σε ποιο περιβάλλον, με ποια μέσα,
χρησιμοποιώντας ποιο κανάλι μετάδοσης;».

Πρβλ. M.A.K. Halliday, τρόπος του λόγου

(Mode of discourse)
• Ο χώρος των στρατηγικών αντιπροσωπεύει τα
περιθώρια κινήσεων που έχει στη διάθεσή του
το επικοινωνούν υποκείμενο για να εφαρμόσει
το σχέδιο του λόγου του.
• Αυτά τα περιθώρια κινήσεων εξαρτώνται
ολοφάνερα από το πλαίσιο περιορισμών, οι
οποίοι θα ορισθούν στη συνέχεια, αλλά στην
περίπτωση αυτή αφορούν τον τρόπο του
λέγειν και όχι την τελικότητα του λέγειν.
• Για να το πούμε διαφορετικά, αυτός ο χώρος
δεν απαντά πια στο ερώτημα «προκειμένου να
πεις τι;», αλλά στο ερώτημα «πώς να το
πεις;».
• Η απάντηση θα δοθεί με όρους διαλογικών
συμπεριφορών, δηλαδή με την επιλογή
σκηνοθεσίας του λόγου, που είναι
προορισμένος να παραγάγει το τάδε ή το δείνα
αποτέλεσμα ενώπιον του αποδέκτη της
επικοινωνίας.
Είδηση (news item)

Κοινωνική λειτουργία
Να ενημερώσει αναγνώστες, ακροατές ή θεατές για καθημερινά συμβάντα που
θεωρούνται αξιοσημείωτα ή σημαντικά

Ειδολογική (σχηματική) δομή

Αξιοσημείωτο (-α) συμβάν (-τα): εξιστορείται το συμβάν σε περιληπτική μορφή
Προηγηθέντα συμβάντα: διευκρινίζεται τι συνέβη, σε ποιον, κάτω από ποιες
περιστάσεις
Πηγές: σχόλια από μετέχοντες στο συμβάν, αυτόπτες μάρτυρες και υπεύθυνους ή
ειδικούς

Σημαντικά λεξικο-γραμματικά γνωρίσματα

Σύντομες, τηλεγραφικές πληροφορίες για την ιστορία που δίνεται σε τίτλο
Χρήση υλικών διαδικασιών για την αναδιήγηση του συμβάντος (στο κείμενο που
ακολουθεί πολλές από τις υλικές διαδικασίες ονοματοποιούνται)
Χρήση προβολικών λεκτικών διαδικασιών στο κειμενικό επίπεδο των πηγών
Εστίαση σε περιστάσεις (στο κείμενο που ακολουθεί κυρίως μέσα σε
προσδιορισμούς)
Παράδειγμα

‘Δηλητηριασμένη’ πόλη

Αξιοσημείωτο συμβάν
Μόσχα– Μια Ρωσίδα δημοσιογράφος έφερε στο φως αποδεικτικά στοιχεία για μιαν
άλλη σοβιετική πυρηνική καταστροφή, η οποία σκότωσε 10 ναυτικούς και
δηλητηρίασε μιαν ολόκληρη πόλη.

Προηγούμενα συμβάντα
Η Yelena Vazrshavskya είναι η πρώτη δημοσιογράφος που μίλησε με ανθρώπους οι
οποίοι υπήρξαν αυτόπτες μάρτυρες της έκρηξης σε πυρηνικό υποβρύχιο στη ναυτική
βάση Shkotovo-22 κοντά στο Βλαδιβοστόκ.
Το δυστύχημα, που συνέβη 13 μήνες πριν από την καταστροφή στο Τσερνόμπιλ,
διέσπειρε ραδιενεργά απόβλητα πάνω από τη βάση και κοντά στην πόλη, αλλά
συγκαλύφθηκε από αξιωματούχους της τότε Σοβιετικής Ένωσης. Στους κατοίκους
είπαν ότι η έκρηξη που σημειώθηκε στον αντιδραστήρα του υποβρυχίου κατά τη
διάρκεια των επισκευών του ήταν ‘θερμική’ και όχι πυρηνική έκρηξη. Και αυτοί που
αναμείχθηκαν στην επιχείρηση απομάκρυνσης πάνω από 600 τόνων μολυσμένου
υλικού ορκίστηκαν να μην αποκαλύψουν τίποτα.

Πηγές
Το κλιμάκιο των εμπειρογνωμόνων επρόκειτο να περιγράψει αργότερα το
δυστύχημα ως το χειρότερο στην ιστορία του Σοβιετικού Ναυτικού.
 Η ταυτότητα των (συμ)μετεχόντων και η σχέση
μεταξύ τους
Οι παραγωγοί λόγου («Η περίσταση παραγωγής»)

• Η εν λόγω περίσταση –της οποίας η σημαντικότερη μορφή είναι ο

«δημοσιογράφος» – έχει ως ρόλο της «να μεταδώσει
πληροφορίες».

• [Η περίσταση παραγωγής εκ των πραγμάτων συγκροτείται από

ποικίλα στοιχεία (πρόσωπα, εργαλεία και συστήματα οργάνωσης),
τα οποία την καθιστούν μια σύνθετη οντότητα. Αλλά στο μέτρο που
τα στοιχεία αυτά συγκλίνουν όλα στη δραστηριότητα της σύνταξης
των πληροφοριών και εφόσον ο όρος «δημοσιογράφος» συμβολίζει
μέσα στην κοινωνική αναπαράσταση (που γίνεται αισθητή μέσα στην
επαγγελματική αναπαράσταση από τη χορήγηση «της κάρτας») τον
«προμηθευτή των πληροφοριών», μπορούμε να πούμε ότι αυτός
εκπροσωπεί «την πλέον εξέχουσα μορφή αυτής της περίστασης»]
• Θα δούμε από τι αποτελούνται αυτές οι πληροφορίες,
αλλά μπορούμε να διευκρινίσουμε επί του παρόντος ότι
αυτές οι πληροφορίες καλύπτουν ένα σύνολο από
συμβάντα ή γνώσεις που ήδη υπάρχουν.

• Το γεγονός αυτό κάνει ώστε, μέσα στις κοινωνικές

αναπαραστάσεις που συνδέονται με την ιδεολογία των
μέσων μαζικής ενημέρωσης (ένα σύνολο δικαιωμάτων
και υποχρεώσεων), αυτή η περίσταση να μην μπορεί,
εξ ορισμού, να δημιουργήσει συμβάντα ή γνώσεις.

• Δεν έχει καμιά άλλη υποχρέωση παρά τη συλλογή

αυτών εδώ (συμβάντων, γνώσεων), κάτι που κάνει την
εν λόγω περίσταση να παίζει ταυτόχρονα με τον ρόλο
του «προμηθευτή πληροφοριών» και εκείνον του
«διερευνητή πληροφοριών».
 Αλλά για να παίξει αυτό τον διπλό ρόλο
προσκρούει σε δυσκολίες τριών τάξεων:
• Οι πρώτες είναι ποσοτικής τάξης. Έχουν
σχέση με τον ανυπολόγιστο αριθμό γεγονότων
και γνώσεων που προσφέρονται να γίνουν
πληροφορίες και τις οποίες ο δημοσιογράφος,
εξ αιτίας περιορισμών χώρου και χρόνου, δεν
μπορεί να σταθμίσει στο σύνολό τους.
Ο εν λόγω, λοιπόν, αναγκάζεται να προβεί σε
μιαν επιλογή, της οποίας τα κριτήρια θα δούμε
στη συνέχεια·
• Οι δεύτερες είναι ποιοτικής τάξης. Έχουν να
κάνουν με την προέλευση των πληροφοριών.
• Ο δημοσιογράφος δεν μπορεί να είναι παρών
σε όλα τα μέρη του κόσμου όπου συμβαίνει
κάτι αξιομνημόνευτο· είναι, λοιπόν,
αναγκασμένος να ανατρέχει σε διάφορες
πηγές (πρακτορεία ειδήσεων, ανταποκριτές,
ειδικούς απεσταλμένους, πληροφοριοδότες
κάθε είδους, άλλα μέσα ενημέρωσης, κ.λπ.),
πηγές των οποίων το περιεχόμενο, στο μέτρο
του δυνατού, πρέπει να επαληθεύει, γιατί
αλλιώς διακυβεύεται η αξιοπιστία του·
• Οι τρίτες είναι και αυτές ποιοτικής τάξης.
• Κάθε όργανο πληροφόρησης βρίσκεται μέσα
σε ένα καθεστώς οικονομικού ανταγωνισμού
αντιμέτωπο με άλλα μέσα, γεγονός που
αναγκάζει καθένα απ’ αυτά να διαφοροποιείται
από τα άλλα απέναντι στο κοινό του.
• Να γιατί η περίσταση που προμηθεύει τις
πληροφορίες εξωθείται στο να επεξεργάζεται
μια διαφοροποιητική εικόνα, κατάλληλη για
την ίδια, τέτοια που να προσελκύει ένα
ορισμένο κοινό αναγνωστών, ακροατών ή
τηλεθεατών, που θα πρέπει να είναι το
ευρύτερο δυνατό.
• Έτσι, η περίσταση παραγωγής μπαίνει σε μια
διαδικασία μετασχηματισμού, μέσα στην
οποία παίζει έναν ρόλο μεσολαβητή, και
ορισμένες φορές κατασκευαστή του
συμβάντος, ανάμεσα στον εξωτερικό κόσμο,
όπου βρίσκεται το γεγονός σε κατάσταση
ακατέργαστη, και τον κόσμο των μέσων
μαζικής ενημέρωσης, σκηνή πάνω στην οποία
πρέπει να εμφανισθεί το διαμεσολαβημένο
συμβάν.
Α. ΕΤ3
ΑΤΤΙΚΗ… ΛΙΜΝΗ
Πολλά προβλήματα προκάλεσε η
χθεσινοβραδινή κακοκαιρία που έπληξε την
Αττική.
Αυτοκίνητα παρασύρθηκαν, υπόγεια
πλημμύρισαν,
ενώ κυκλοφοριακό χάος δημιουργήθηκε σε
πολλές οδικές αρτηρίες.
Η πυροσβεστική υπηρεσία έλαβε συνολικά
περισσότερες από πεντακόσιες κλήσεις για
πλημμύρες σε υπόγεια,
ενώ η κινητοποίηση των αρχών ήταν ολονύχτια.
Β. ALTER
ΞΗΜΕΡΩΣΕ, Η ΒΡΟΧΗ ΣΤΑΜΑΤΗΣΕ…
ΤΙΠΟΤΑ ΔΕΝ ΑΛΛΑΞΕ
ΣΤΑ ΛΑΣΠΟΝΕΡΑ ΨΑΧΝΟΥΝ ΤΙΣ
ΕΥΘΥΝΕΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΝΕΕΣ ΠΛΗΜΜΥΡΕΣ
ΕΥΘΥΝΕΣ; ΠΟΙΕΣ ΕΥΘΥΝΕΣ;
ΑΘΗΝΩΝ-ΚΟΡΙΝΘΟΥ ΟΠΩΣ… ΛΙΜΑΝΙ
ΑΘΗΝΩΝ-ΛΑΜΙΑΣ ΟΠΩΣ… «ΠΑΡΚΙΝΓΚ»
ΜΕ ΒΑΡΚΕΣ ΣΤΟ ΤΕΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
Και τώρα, κυρίες και κύριοι,
ερχόμαστε σ’ αυτό που έζησε μια
ακόμη φορά, πολλοστή φορά, η
Αττική, τα ξημερώματα. Εικόνες
χάους, εικόνες καταστροφής,
απίθανα πλάνα κατέγραψαν οι
κάμερες του ALTER, σ’ αυτή τη
νυχτερινή καταιγίδα, που έφερε τα
πάνω κάτω σε αρκετές περιοχές,
κυρίως της Δυτικής Αττικής.
Δεν ήταν μια φοβερή νεροποντή,
δεν ήταν η χειρότερη, ούτε καν απ’
τις χειρότερες που έχει γνωρίσει η
Αττική, ήταν μια έντονη
βροχόπτωση. Και όμως, μέχρι το
μεσημέρι πάλευαν οι
πυροσβέστες για να ανοίξουν την
εθνική οδό, την εθνική οδό
Αθηνών-Κορίνθου, στο ύψος της
Χαλυβουργικής, που είχαμε πάλι
την ίδια εικόνα, να είναι μια
τεράστια λίμνη. Οι ευθύνες ως
συνήθως γίνονται ένα μπαλάκι
ανάμεσα στις αρμόδιες υπηρεσίες,
οι οποίες προσπαθούν, κατόπιν
εορτής, να δικαιολογήσουν τα
αδικαιολόγητα. Τα σοβαρά
προβλήματα δεν έλειψαν και στη
Θεσσαλονίκη. Εκεί, πλημμύρισε
ένα ολόκληρο συγκρότημα των
ΤΕΙ στην περιοχή της Σίνδου. Θα
δείτε, λοιπόν, τι έγινε και πώς
κατέληξε αυτό σήμερα το
μεσημέρι, για να δούμε μετά
αναλυτικά πώς φτάσαμε εδώ και,
τελοσπάντων, αν μπορεί ποτέ να
λυθεί αυτός ο βραχνάς.
• Τα κείμενα των εφημερίδων και των περιοδικών
είναι άλλοτε ανυπόγραφα και άλλοτε
ενυπόγραφα.
• Τα πρώτα, κατά κανόνα ειδησεογραφικά,
υποδηλώνουν τον συλλογικό τρόπο γραφής
τους ή ότι δεν είναι πρωτότυπα αλλά προϊόντα
μετάφρασης από άλλα έντυπα.
• Όσο για τα ενυπόγραφα (ρεπορτάζ,
συνεντεύξεις, έρευνες, άρθρα γνώμης κ.ά.), το
ερώτημα που τίθεται είναι αν όντως αυτός που
υπογράφει ένα δημοσιογραφικό κείμενο είναι και
ο «συγγραφέας» του.
• Είναι, λοιπόν, βέβαιο ότι όχι μόνο οι εφημερίδες
και τα περιοδικά στην ολότητά τους –όπως
εξάλλου και οι ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές
εκπομπές– αλλά και τα περισσότερα κείμενα
(ίσως με εξαίρεση αυτά που γράφονται από
εξωτερικούς συνεργάτες, μη επαγγελματίες
δημοσιογράφους), ανυπόγραφα ή μη, κάποτε
και φράσεις ή λέξεις (για παράδειγμα, εκείνες
των τίτλων) συγ-γράφονται, δηλαδή γράφονται
σε επάλληλες φάσεις και με τη σύμπραξη
πολλών προσώπων, που κατέχουν
συγκεκριμένες θέσεις στην ιεραρχία της
Σύνταξης ενός μέσου ενημέρωσης.
• Εννοείται ότι το μερίδιο στη γραφή ενός
άρθρου έτοιμου για δημοσίευση είναι
αντιστρόφως ανάλογο της θέσης που κατέχει
ένας δημοσιογράφος στην ιεραρχία του
εκδοτικού επιτελείου,
είναι όμως ευθέως ανάλογο προς
τη θέση του,
το μερίδιο ευθύνης για τον σχεδιασμό του και
τη «γραμματική βία» που μπορεί να ασκήσει σε
υφισταμένους του κατά τη σύνταξη του
άρθρου.
• Ακολουθεί η παρουσίαση των τριών βασικών
ρόλων που σχετίζονται με την παραγωγή
δημοσιογραφικού (ιδίως ειδησεογραφικού)
λόγου, σύμφωνα με την περιγραφή του Bell
(1991:36-44),
μ’ άλλα λόγια, η «περίσταση παραγωγής» του
έντυπου δημοσιογραφικού λόγου
Cameron D. (1996) “Style policy and style politics: a
neglected aspect of the language of the news”, Media,
Culture & Society 18: 315-33

1. Πληροφοριακό vs συγκινησιακό-
συναισθηματικό προφίλ (informational–
affective):
η αντίθεση αυτή αποτυπώνει τη διαφορετική
οντολογική υπόσταση από τη μια μεριά των
συμβάντων-ειδήσεων και από την άλλη μεριά
των συναφών συναισθημάτων (που άλλοτε
υποβάλλονται στους αναγνώστες και άλλοτε
εξωτερικεύονται από τους ίδιους τους
συντάκτες).
Σε ό,τι αφορά τις στρατηγικές ύφους των
εφημερίδων υπονοείται αντίστοιχα μια τάση
«αντικειμενικής», απρόσωπης (υποτίθεται) και
μια άλλη τάση «υποκειμενικής»,
ιμπρεσσιονιστικής αναπαράστασης των
γεγονότων.
Αλλά στην πραγματικότητα, οι διακηρυγμένες ή,
απλώς, ακολουθούμενες σταθερές επιλογές
ύφους είναι σημεία πάνω στο εν λόγω συνεχές,
που δηλώνουν την προτίμηση άλλοτε στη
γεγονοτική γραφή και άλλοτε στον συγκερασμό
περιγραφής και αξιολόγησης των συμβάντων,
μακριά πάντως από τα ακρότατα του συνεχούς.
Αν δεχθούμε ότι γλωσσικοί δείκτες της
γεγονοτικότητας είναι
-η οριστική έγκλιση,
-ο αόριστος χρόνος,
-τα επιρρηματικά χώρου και χρόνου,
-ρήματα που δηλώνουν υλικές διαδικασίες (ότι
κάποιος διαπράττει κάτι ή ότι κάτι συμβαίνει)
και
-ονόματα που δηλώνουν τους δράστες (agents)
που συμμετέχουν στις διαδικασίες αυτές και
τους στόχους των,
[«Καθηγητής ΑΕΙ απελύθη για χρηματισμό»]
τότε μεγαλύτερο ενδιαφέρον και ποικιλία
παρουσιάζουν οι τρόποι με τους οποίους το
υποκείμενο (ο δημοσιογράφος) παρεμβαίνει,
συνειδητά ή ασυνείδητα, στη γλωσσική
απεικόνιση ενός συμβάντος
[«Καρκίνο σκορπίζουν οι βόμβες στη Σερβία»].
Η υποτακτική και η προστακτική, οι ερωτήσεις και οι
αναφωνήσεις, οι τροπικότητες (επιστημική και
δεοντική),
το αξιολογικό ή επιβαρυμένο με υπονοήματα
λεξιλόγιο,
οι μεταφορές και οι μετωνυμίες (και άλλα ρητορικά
σχήματα),
οι τρόποι προσφώνησης και χαρακτηρισμού
δημοσίων προσώπων,
η διοχέτευση της «φωνής» άλλων προσώπων μέσα
στο κείμενο (αυτολεξεί ή πλαγίως) και
η λεγόμενη «μελωδική στίξη»
είναι τα συνήθη γλωσσικά μέσα «αλλοίωσης» της
ουδέτερης παρουσίασης ενός συμβάντος.
• Το περίεργο στην περίπτωση αυτή είναι ότι,
ενώ όλες σχεδόν οι εφημερίδες
διαβεβαιώνουν ότι είναι προσηλωμένες στο
ιδεώδες της γεγονοτικότητας, ενδίδουν
λιγότερο ή περισσότερο –χωρίς να έχουν
πάντοτε επίγνωση του πράγματος– στη
συναισθηματικά φορτισμένη γραφή, όπως
εύκολα δείχνει μια γλωσσική τους ανάλυση.
2. Επίσημη vs ανεπίσημη (καθημερινή) γλώσσα
(formal – colloquial):
η αντίθεση αυτή δηλώνει επιλογές που συνδέονται με
διαφορετικά επίπεδα ύφους της γλώσσας, τα οποία με τη
σειρά τους συνδέονται με επίσημες ή ανεπίσημες
περιστάσεις επικοινωνίας.
Οι πρώτες ορίζονται από
-τη μεγάλη διαφορά κοινωνικής ισχύος μεταξύ των
συμμετεχόντων,
-την έλλειψη αμοιβαίας οικειότητας και αλληλεγγύης, και
-την απουσία συναισθηματικής εμπλοκής στο
αντικείμενο του λόγου·
οι δεύτερες, αντίθετα, ορίζονται από ισοτιμία, συχνή
επαφή και οικειότητα, και συναισθηματικό συμμερισμό
του θέματος του λόγου.
Γλωσσικές πραγματώσεις της «υψηλής
ποικιλίας» ύφους, σύμφωνα με την Cameron,
είναι
οι σύνθετες και επιμήκεις προτάσεις,
σε ό,τι αφορά τη σύνταξη, και
η αποφυγή του καθημερινού και λαϊκού
λεξιλογίου
(συντετμημένες μορφές λέξεων, αναφομοίωτα
δάνεια κ.ά.).
Από την άλλη, η «χαμηλή ποικιλία» ύφους
διακρίνεται για την προτίμησή της
αφενός σε απλές και σύντομες προτάσεις,
και
αφετέρου στο καθημερινό λεξιλόγιο
(συντμήσεις, λογοπαίγνια, αργκό)
[«Ο Μάνος τελικά δεν έμεινε…μόνος!»].
Η γλωσσολογική έρευνα έχει από καιρό
συνδέσει τη σταθερή χρήση της επίσημης
γλώσσας με τις λεγόμενες «εφημερίδες
ποιότητας» (quality ή heavy papers)
και την προσήλωση στην καθημερινή γλώσσα
με τις λεγόμενες «λαϊκές εφημερίδες»
(popular ή tabloid papers) ή περιοδικά,
χωρίς ωστόσο η σχέση αυτή να αποτελεί μιαν
ευθεία αναλογία.
3. Διαφορά κοινωνικής ισχύος vs αλληλεγγύη
(status–solidarity): η αντίθεση αυτή, όπως είδαμε,
συνδέεται ή, μάλλον, υπόκειται στην προηγούμενη.
Το πρόβλημα είναι ότι η Cameron αντιμετωπίζει ως
διαμετρικά αντίθετα δύο κοινωνικά μεγέθη
διαφορετικού είδους: η (υψηλή ή χαμηλή) κοινωνική
θέση εξαρτάται από το συνεχές της κοινωνικής ισχύος
(power), ενώ η αλληλεγγύη (και η έλλειψή της) από το
συνεχές της διαπροσωπικής επαφής (contact).
Προφανώς εννοεί ότι η υψηλή κοινωνική θέση, η θέση
που περιβάλλεται από κύρος δεν ευνοεί την κοινωνική
ισοτιμία ούτε εγγυάται την αλληλεγγύη, η οποία
ευδοκιμεί όταν δεν υπάρχει διαφορά κοινωνικής
ισχύος, όταν απουσιάζει η διεκδίκηση γοήτρου.
Η κατονομασία και η προσφώνηση είναι οι
κυριότερες γλωσσικές στρατηγικές
πραγμάτωσης της αντίθεσης αυτής.
Έτσι, έντυπα που επιδιώκουν προφίλ υψηλού
κύρους τείνουν να χρησιμοποιούν τίτλους
(επαγγελματικούς, θεσμικούς, ευγενείας κ.ά.) και
επώνυμα ή ονοματεπώνυμα, ή συνδυασμούς
των δύο
[«Φορολογικές και άλλες διευκολύνσεις
ανακοίνωσε χθες ο πρωθυπουργός κ. Κ.
Σημίτης»],
αντίθετα από τα «λαϊκά» έντυπα, που
αρέσκονται στα μικρά ονόματα, τα
υποκοριστικά και τα παρατσούκλια
[«Έβαλε πάγο ο Σημίτης στη Γιάννα για
καθυστερήσεις»].
4. Παράδοση vs νεωτερικότητα (tradition–
modernity): η αντίθεση αυτή συνδέεται με τη
γλωσσική μεταβολή και την ιστορία μιας
γλώσσας.
Ο τρόπος που μια γλώσσα τυποποιεί τις
εσωτερικές της αλλαγές και τις επιρροές από
άλλες γλώσσες είναι συχνά ζήτημα όχι μόνο
γλωσσολογικό αλλά και ιδεολογικό, γιατί
συνδέεται με στάσεις απέναντι στην παράδοση
και την ανανέωσή της.
Έτσι, υπάρχουν έντυπα (κυρίως περιοδικά) που
ενσωματώνουν στη γλώσσα τους αλλαγές και
νεωτερισμούς με μεγάλη προθυμία και ταχύτητα (για
παράδειγμα, γλωσσικά δάνεια, νεολογισμούς, νέους
τρόπους χαρακτηρισμού και τιτλοδότησης,
γλωσσικές μορφές που στιγματίζονταν στο
παρελθόν, απλοποιημένες γραφές λέξεων ή
συντομογραφίες κλπ)
[πχ. «debate», «βαριά χαρτιά», «διαρρέω την
πληροφορία», «πεσάρχης», «ραδιόφωνα /
τηλεοράσεις» αντί «ραδιοφωνικοί / τηλεοπτικοί
σταθμοί», «ΓΑΔΑ»],
ενώ κάποια άλλα αντιστέκονται σε μεταβολές που
δεν έχουν δοκιμαστεί στο καμίνι της γλωσσικής
τυποποίησης.
Από την έρευνα έχουν γίνει προσπάθειες να συνδεθούν
συλλήβδην τα πρώτα και τα δεύτερα των παραπάνω
αντιθετικών ζευγών
πληροφοριακό προφίλ,
επίσημη γλώσσα,
κοινωνικό κύρος,
παράδοση
vs
συγκινησιακό προφίλ,
καθημερινή γλώσσα,
αλληλεγγύη,
νεωτερικότητα

με «ποιοτικά» και «λαϊκά» έντυπα αντίστοιχα, αν και

πρόσφατες μικρογλωσσικές αναλύσεις δείχνουν την
ανάγκη για λεπτότερες διακρίσεις.
5. Εθνοκεντρισμός vs διεθνισμός
(ethnocentrism–internationalism): η αντίθεση
αυτή αντανακλά τις στάσεις και προκαταλήψεις
διαφόρων ομάδων ή κοινωνιών απέναντι στον
εαυτό τους και απέναντι σε άλλες ομάδες,
κοινωνίες και κράτη.
Η εθνικιστική ομφαλοσκοπία ή υπεροψία
αντιπαρατίθεται σε έναν ανεκτικό ή αδιάφορο
κοσμοπολιτισμό.
Η γλωσσική τους απεικόνιση στις εφημερίδες και τα
περιοδικά, σύμφωνα πάντα με την Cameron,
φαίνεται
-στον τρόπο με τον οποίο χαρακτηρίζονται ξένες
χώρες και λαοί
[«Τούρκοι» vs «Τουρκαλάδες», «Αμερικανοί» vs
«Αμερικάνοι»],
-στη χρήση ορολογίας σχετικής με εθνικές ομάδες
[«κρατίδιο των Σκοπίων» vs ΠΓΔΜ] και
-στον τρόπο που χαρακτηρίζονται ξένες
προσωπικότητες
[«ο πρόεδρος της Γαλλίας κ. Ζακ Σιράκ» vs «ο
Σιράκ»].
Σε αντίθεση με τα τέσσερα προηγούμενα ζεύγη
αντιθέσεων, που φαίνεται να έχουν γενικότερη
ισχύ, γιατί στηρίζονται σε κοινωνιο-γλωσσικά
κριτήρια καθολικής θα λέγαμε ισχύος, η
τελευταία αντίθεση έχει μια μοναδικότητα, γιατί
εξαρτάται από την ιστορία και την αυτεπίγνωση
κάθε λαού.
Αυτό, πάντως, δεν μειώνει τη χρησιμότητά της
για τη μελέτη της γλωσσικής γραμμής ενός
δημοσιογραφικού εντύπου.
1. Στο βιβλίο «Ο δημοσιογράφος» (1982), ο
Α. Φιλιππόπουλος, που υπήρξε και ο πρώτος
Διευθυντής της εφημερίδας «Έθνος» –
πρωτοκυκλοφόρησε τον Σεπτέμβριο του 1981–
αφιερώνει ένα κεφάλαιο στην τεχνική του
γραψίματος της εν λόγω εφημερίδας.
Οι προτάσεις του μπορούν να θεωρηθούν ως
ένα μικρό εγχειρίδιο δημοσιογραφικού ύφους.
Σταχυολογούμε ορισμένες:
• να αποφεύγεται ο στόμφος
• το νόημα της είδησης ή του ρεπορτάζ να μην καλύπτεται από αφηρημένες
εκφράσεις ή ιδέες
• ν’ αποφεύγονται οι ευφημισμοί που κρύβουν τη γυμνή αλήθεια. Οι πολλές
λέξεις, ο βερμπαλισμός, βαραίνει τον ευθύ λόγο, την καθαρότητα της
εικόνας
• το νόημα δεν πρέπει μόνο να είναι αλάθητο, αλλά και σαφές, χωρίς
επαναλήψεις και κοσμητικά επίθετα
• ν’ αποφεύγονται οι μακριές περίοδοι· ν’ αποφεύγονται υποθετικοί λόγοι
(οι πιθανότητες και τα ίσως)· ν’ αποκλειστούν από τα ειδησεογραφικά
κείμενα τα θαυμαστικά, οι παρενθέσεις, οι σχοινοτενείς φράσεις
• η ενεργητική φωνή στη διατύπωση του κειμένου μας δίνει ζωή στην είδηση
ή στο ρεπορτάζ. Η παθητική φωνή κάνει ψυχρό το κείμενο. (…) πρέπει να
αποφεύγουμε τη διατύπωση στο πρώτο πρόσωπο
• κάθε λέξη που δεν προσθέτει νόημα στην πρόταση πρέπει να σβήνεται
• να εξουδετερώσουμε τις αφηρημένες έννοιες
• οι υπερθετικοί βαθμοί πρέπει να περνούν από δεύτερο κόσκινο
• χυδαίες λέξεις ή εκφράσεις πρέπει να αποφεύγονται
2. Στις 11 Απριλίου 1983 κυκλοφορεί για
πρώτη φορά η εφημερίδα «Ελεύθερος Τύπος».
Προγραμματικό της κείμενο είναι το κύριο
άρθρο, που υπογράφεται από τον τότε
Διευθυντή της Χρήστο Πασαλάρη.
Ακολουθούν χαρακτηριστικά αποσπάσματα:
 Τίμια ενημέρωση του λαού και έλεγχος στην εξουσία
• Με το μάτι και την καρδιά στα γεγονότα, ο «Ελεύθερος Τύπος» προσθέτει
από σήμερα τις δικές του δυνάμεις στην υπηρεσία του Λαού μας, με την
επίγνωση ότι ελεύθερος πολίτης είναι μόνον ο καλά ενημερωμένος
πολίτης. (…) είναι η εφημερίδα που έλειπε από τον τόπο μας. Κι ίσως η
μοναδική στην ιστορία μας που βγαίνει από την αρχή χωρίς καμιά
κομματική δέσμευση, χωρίς παραταξιακή σημαία, και χωρίς ιδεολογικούς
φανατισμούς. (…)
• Αλλά ποιοι είμαστε; (…)
• Είμαστε, λοιπόν, μια καθαρόαιμη εφημερίδα που ανήκει στο Λαό,
υπηρετεί το Λαό, πληρώνεται από το Λαό και ελέγχει αυστηρά την
Εξουσία, όποια κι αν είναι.
• Βγαίνουμε σε σχήμα 100% ταμπλόιντ με 40-64 σελίδες, με πολλές
έγχρωμες φωτογραφίες και μεγάλα στοιχεία που δεν κουράζουν τα μάτια.
• (…) μπορούμε να δημοσιεύουμε ειδήσεις της τελευταίας στιγμής και να
προφταίνουμε ακόμη και την τηλεόραση σε ταχύτητα και αμεσότητα.
• (…) Είμαστε μοντέρνοι και προοδευτικοί στις ιδέες, στη νοοτροπία, στο
γράψιμο. (…) Και του δίνουμε άφθονες πληροφορίες που τον διευκολύνουν
στην καθημερινή του ζωή.(…)
• Κάνουμε για πρώτη φορά, τολμηρό άνοιγμα στο παιδί –το σημερινό και
αυριανό μας φίλο. Δίνουμε πολύ χώρο στα σπορ, στη γυναίκα, στην αγορά.
Δίνουμε έμφαση στην ψυχαγωγική ύλη, στις έρευνες μάχης, στη σάτιρα. Και
προ παντός στη φωτογραφία, έγχρωμη και μη. Πρώτος στόχος μας είναι ο
άνθρωπος. Κι αυτός θα κυριαρχεί σ’ όλες τις σελίδες μας. (…)
• Παραδίδουμε, λοιπόν, από σήμερα στους Έλληνες και στις Ελληνίδες τον
ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΤΥΠΟ, τη δική τους εφημερίδα που:
• δεν ανήκει σε κανένα κόμμα
• δεν έχει παλαιές αμαρτίες
• ελέγχει αυστηρά την εξουσία
• αγαπά με πάθος τον άνθρωπο
• αγωνίζεται για μια καλύτερη ζωή
• είναι μοντέρνα, ευχάριστη και πρακτική
• Και προ παντός:
• είναι ανεξάρτητη γιατί στηρίζεται μόνο στον Έλληνα αναγνώστη και μόνον
αυτό λογαριάζει…
3 Το προγραμματικό κείμενο της εφημερίδας Δημοκρατία
(2.12.2010)

ΑΠΟΦΑΣΙΣΑΜΕ να εκδώσουμε -στους χαλεπούς καιρούς που ζούμε- μια

εφημερίδα για να υπερασπιστούμε την αξιοπρέπεια όλων των Ελλήνων,
που κακοποιείται καθημερινά από δήθεν σοσιαλιστές, Εφιάλτες και λοιπούς
τυχοδιώκτες οι οποίοι συγκροτούν τη... συντροφιά των προθύμων! Για να
καταδείξουμε με όση ειλικρίνεια... διαθέτουμε τα προβλήματα (χωρίς
κομματικές παρωπίδες) και να υποδείξουμε -χωρίς φανατισμούς αλλά με
προσήλωση στα πιστεύω μας- τον ορθό δρόμο.
ΕΙΜΑΣΤΕ μια ομάδα δεμένη και απολύτως ερωτευμένη με την πατρίδα μας
και τη δημοσιογραφία. Ανήκουμε ιδεολογικά και συναισθηματικά σ’ αυτό
που όλοι αποκαλούν «Κεντροδεξιά παράταξη», πιστεύουμε στο κοινωνικό
κράτος, στις ίσες ευκαιρίες και την κοινωνική δικαιοσύνη. Θεωρούμε
ραχοκοκαλιά του Έθνους μας τη μεσαία τάξη, που με σχέδιο και καθόλου
τυχαία προσπάθησε να απαξιώσει από το 1981 ο Ανδρέας Παπανδρέου -
τους ιδιωτικούς και τους δημοσίους υπαλλήλους, τους βιοπαλαιστές, τους
άνδρες και τις γυναίκες των Ενόπλων Δυνάμεων και των Σωμάτων
Ασφαλείας, τους υπερήφανους βετεράνους της δουλειάς, τους λειτουργούς
της Δικαιοσύνης, τους δασκάλους και τους καθηγητές όλων των βαθμίδων
της εκπαίδευσης, τους τίμιους κληρικούς, τους σοβαρούς επαγγελματίες,
τους αγωνιστές μικρομεσαίους επιχειρηματίες, που βρίσκονται πλέον στο
εκτελεστικό απόσπασμα από τη σημερινή κυβέρνηση του Μνημονίου.
• ΔΕΝ ΕΧΟΥΜΕ πίσω μας εκατομμύρια ευρώ για... ξέπλυμα μέσω μιας
υποτιθέμενης επένδυσης, δεν ακουμπάμε σε εφοπλιστές, σε χρυσά τζάκια,
σε συγκροτήματα και σε μεγαλοκατασκευαστές. Μια παρέα φίλων,
πιστεύοντας ότι υπάρχει και μια άλλη Ελλάδα, συγκέντρωσε το
απαιτούμενο, μικρό, είναι η αλήθεια, κεφάλαιο ώστε να γίνει πραγματικότητα
αυτό το ΟΝΕΙΡΟ, που όλοι ευχόμαστε να γίνει ξυπνητήρι συνειδήσεων.
Ονομάσαμε το εκδοτικό μας εγχείρημα «δημοκρατία» γιατί πιστεύουμε πως
αυτή η μαγική λέξη περικλείει όλα όσα νομίζουμε ότι χαρακτηρίζουν μια
ευνομούμενη Πολιτεία. Υποσχόμαστε ότι δεν θα βάλουμε νερό στο κρασί
μας (ό,τι και αν συμβεί) ούτε για πρόσωπα ούτε για πράξεις. Πιστεύουμε και
το εννοούμε ότι το ΝΟΜΙΜΟ επιβάλλεται ασυζητητί να είναι και ΗΘΙΚΟ! Για
να εξηγούμαστε...
ΔΕΣΜΕΥΟΜΑΣΤΕ ότι θα παλέψουμε με όσες δυνάμεις διαθέτουμε για τη
χαμένη τιμή του Τύπου σε ένα εκδοτικό περιβάλλον που θυμίζει
ναρκοπέδιο, με εκατοντάδες απολύσεις, περικοπές μισθών και
καταρρεύσεις ιστορικών ομίλων που δεν πρόλαβαν ή δεν ήθελαν να
προσαρμοστούν γρήγορα στα νέα, πολύ δύσκολα οικονομικά δεδομένα.
ΣΤΗΡΙΖΟΥΜΕ θερμά τη μεγάλη δημοκρατική παράταξη (της οποίας ηγείται
ο Αντώνης Σαμαράς) αλλά ταυτόχρονα και επίμονα θα ελέγχουμε αυστηρά
κάθε πρωτοβουλία ή ενέργεια που θα την τραυματίζει. Από όπου και αν
προέρχεται... Για εμάς δεν υπάρχουν πατρίκιοι και πληβείοι στην πολιτική
αρένα ούτε προύχοντες και παρακατιανοί, ούτε φυσικά πρίγκιπες και
πριγκίπισσες! Θεωρούμε -λόγου χάρη- ότι μόνο με την ενότητα της μεγάλης
παράταξης που έβαλε πραγματικά θεμέλια για την πρόοδο σε αυτόν τον
τόπο θα οδηγηθούμε στην πραγματική ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ από το σύστημα
που εξέθρεψε έναν Τσοχατζόπουλο και έναν Μαντέλη και οδήγησε
σιδηροδέσμια την Ελλάδα μας στην τριμερή χρηματοδότηση με κατοχικούς
όρους.
ΘΑ ΕΙΜΑΣΤΕ συνεχώς απέναντι στην ιδιοτελή εσωστρέφεια, στον «άναρχο
στρατό» των προσωπικών διαδρομών και στην αφόρητη Βαβέλ της
πολυγλωσσίας στα τηλεοπτικά παράθυρα. Παθαίνουμε ναυτία με το
ανούσιο μπλα-μπλα των ατόμων που θα έπρεπε να σιωπούν, αν όχι να
κρύβονται επιμελώς. Είμαστε θυμωμένοι με όσα συμβαίνουν όσο κι εσείς.
Ίσως και λίγο περισσότερο...
ΔΕΝ ΣΗΚΩΝΟΥΜΕ μύγα στο σπαθί μας για τα Εθνικά θέματα και είναι
πραγματικοί εχθροί μας όσοι διαπραγματεύονται (ναι, το κάνουν!) κάτω από
το τραπέζι σε σκοτεινά δωμάτια κυριαρχικά μας δικαιώματα ποτισμένα με το
αίμα των αμέτρητων ηρώων μας.
ΠΙΣΤΕΥΟΥΜΕ «εις έναν Θεόν, Πατέρα Παντοκράτορα», σεβόμαστε το ιερό
ράσο της Ορθοδοξίας μας, τιμάμε τους φωτισμένους εφημέριους και
ιεράρχες της Εκκλησίας μας αλλά γινόμαστε έξαλλοι με όσους δεν σέβονται
τα «Άγια των Αγίων» και γίνονται δακτυλοδεικτούμενοι από την κοινωνία
που διψάει για χαμογελαστούς παπάδες-παραδείγματα με ανοικτά μυαλά,
μόρφωση και κυρίως πίστη και καθαρότητα!
ΣΗΜΕΡΑ λοιπόν κρατάτε στα χέρια σας ένα όμορφο (πιστεύουμε) φύλλο,
που ακροβατεί αισθητικά ανάμεσα στο κλασικό και το μοντέρνο, με
ενδιαφέροντα ρεπορτάζ από όλους τους χώρους, με «ψαγμένους» τίτλους
και φωτογραφίες που αξίζουν όσο χίλιες λέξεις. Δεν μας ενδιαφέρει να
κερδίσουμε (όπως κάποιοι άλλοι κάποτε) το βραβείο του καλύτερου
σχεδιασμού. Σεμνά και ταπεινά σάς δηλώνουμε ότι επιθυμούμε μόνο να
κατακτήσουμε την καρδιά σας. Και για αυτό θα δώσουμε και την ψυχή μας...
Πιστεύουμε ασυζητητί ότι το νόμιμο επιβάλλεται να είναι και ηθικό.
 Οι αποδέκτες του λόγου (Η «περίσταση
πρόσληψης»)
• Η εν λόγω περίσταση –της οποίας η κυρίαρχη
μορφή θα μπορούσε να ονομασθεί, ανάλογα με
την περίπτωση, «αναγνώστης», «ακροατής» ή
«τηλεθεατής»– έχει ως ρόλο της να
αντιλαμβάνεται (διαβάζει, ακούει, βλέπει) τις
πληροφορίες που της παρουσιάζονται –αυτό
που υποθέτει ότι δικαιούται να κάνει– και να τις
ερμηνεύει σύμφωνα με τις δικές της ανάγκες
γνώσης ή πράξης.
• Όμως, η κοινωνική ταυτότητα αυτής της
περίστασης πρόσληψης είναι ένας άγνωστος
για την περίσταση παραγωγής.
Ουσιαστικά, όχι μόνο η ίδια της δεν είναι σε
θέση να προσδιορίσει το status αυτών των
αποδεκτών, αλλά επιπλέον πρέπει να πάρει
υπόψη της ότι τα status των είναι πολύ
διαφορετικά.
• Εν τοιαύτη περιπτώσει, πώς πετυχαίνει αυτό
που τα μέσα ενημέρωσης αποκαλούν «ο
στόχος»;
• Ασφαλώς, διάφορες έρευνες προσπαθούν να
ορίσουν τα «προφίλ» των αναγνωστών, των
ακροατών και των τηλεθεατών· ασφαλώς, κάθε
όργανο πληροφόρησης κάνει επιλογές
«στόχευσης» σύμφωνα με
• τις πολιτικές αντιλήψεις,
• τις κοινωνικές τάξεις,
• τις κλίμακες των ηλικιών,
• τις περιοχές όπου ζουν οι άνθρωποι (πόλη /
ύπαιθρο),
• τα επαγγέλματα·
αλλά αυτά δεν είναι ποτέ κάτι περισσότερο από
αξιώσεις που απαιτούν επαλήθευση.
Οι στόχοι, στο κάτω κάτω της γραφής, είναι
πάντοτε ετερογενείς και ασταθείς.
• Το γεγονός αυτό θέτει το πρόβλημα του
ορισμού αυτού του στόχου, όχι σύμφωνα με το
πραγματικό κοινωνικό του status, αλλά
σύμφωνα με το κίνητρο, δηλαδή τη σχέση
αιτίου-αποτελέσματος που μπορεί να
εδραιωθεί ανάμεσα σε μια τέτοια κοινωνική
ταυτότητα και έναν τέτοιο τύπο συμβάντος
προς μετάδοση.
• Το μοναδικό γνώρισμα ταυτότητας που μπορεί
να αποδοθεί a priori στην περίσταση αυτή,
επειδή επιτρέπεται να υποθέσει κανείς ότι
δικαιούται να ξέρει τι συμβαίνει στον κοινωνικό
κόσμο, είναι το γνώρισμα:
«πρόσωπο που συμμετέχει στη δημόσια ζωή
της κοινωνίας».
• Έτσι, η περίσταση παραγωγής και η περίσταση
πρόσληψης βρίσκονται δεσμευμένες μέσα σε
μια διαδικασία συναλλαγής, στην οποία η
πρώτη περίσταση παίζει έναν ρόλο
επερωτώντος απέναντι στη δεύτερη
περίσταση, ενώ η τελευταία έναν ρόλο
καθρέφτη απέναντι στην πρώτη, μέσω
παρεμβαλλόμενων «φαντασιακών».