Psikologjia Sociale

.
Unh·ersiteti M.oreteror JLJRJA. - Psikoiogji Ligjerata 1
l-Iirushja dhe d_vfytyrat e saj
Na ishte njehere nje burre, gruoja e dyte e te cilit ishte nje mburravece dhe egoiste e
vertete. Kjo grua kishte dy bija dhe ishin njelloj si ajo, mburravece dhe egoiste. Bija
tjeter qe kishte burri me gruan e pare. ishte e kendshme dhe e sjellshme. Kjo vojze e
kenshme dhe e sjellshme, te cilen te gjithe e r~fohim me emrin Hirushja, mesoi heret mete
miren qe kishte sir; i kishin thene, te pranonte ngacmime dhe te mas i kalonte motrat e saj
mburravece.
For ate here fale 111ines se saj te vertete, Hirushja muncli t 'i ike gjendjes se saj dhe te
shkoje ne nje ballo te madhe, k:u ajo i pelqeu nje princi te bukur. Kur princi i rene ne
dashuri, takoi nje Hirushe shtepiake ne shtepine e saj poshteruese, fillimisht ai nuk e
njohu ate.
E pabesueshme? Gojedhena kerkon nga ne qe te pranojme pushtetin e situates. Ne nje
situate, duke luajtur nje rol ne pranine e njerkes se saj opresive, Hirushja e bindur dhe
aspak joshese ishte nje tjeter njeri i nd1yshem nga Hirushja e bukur dhe e nurshme, qe
takoi ne ballo princi. Ajo ne shtepi ajo tkurrej dhe terhiqej ne vetvete. Ne ballo Hirushja
ndihej me e bukur, shetiste, jliste dhe buzeqeshte sikur te ishte ajo Hiruslya e vertete.
Sjellja e njeriut nuk percaktohet vetem nga situata objektive, pr edhe nga fakti se st e
ndetion njeriu situaten. Pra, si e mendon dhe e shikon ai dhe s:'qendrim mban ai ndaj saj.
Psh. bashkeshorit i lun1tur e shikon kenaqesine e marredhenieve familjare tek aftesia e tij
pert' [ organizuar gjerat siy duhen, ndersa ai qe eshte i pakenaqur nga martesa e shikon
burirnin e te keqes tek partneri qe nuk pershtatet.
Gjysmeshekullin e fundit eshte formuar ne kendveshtrim i ri mbi sjelljen njerezore. Ashtu

si edhe deget e tjera te psikologjise, psikologjia sociale perpiqet te shpjegoje pse mendon
njeriu, pse ndjen dhe vepron ai dhe cilat jane rruge qe ai shfrytezon per kete. Pra,
psikologjia sociale piilfshin rruget ose menyrat me te cilat njerezit e tjere ndikojne
mendimet; ndjenjat dhe veprimet tona.
Ligjerues.· Dashamir Berxuili. MSc. j

Universiteti lvfbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata I
<;fare e ben te ve<;:ante psikologjine sociale:
Se pari, sepse ajo ofron menyra origjinale te ve<;anta te shikimit te bates ne perspektiva
unike, psikologjike dhe ekzaminon situata te pasura sociale. Psikologet sociale e shikojne
boten ne menyra te ve<;:anta ndryshe nga studiuesit e tjere dhe ne aspekte qe dallohen prej
shkencave te tjera.
Se dyti, ofron menyra dhe metoda unike te studimit te bates. Me teper sesa nje menyre te
menduari, psikologjia sociale eshte kerkim shkencor, kerkim i te vertetes ne menyre
shkencore.
Duhet thene se psikologjia sociale ende eshte nje shkence e re. Psikologet sociale u
rikujtojne vazhdimisht njerezve kete fakt, pjeserisht si kerkim faljeje per pergjigjet e
. pakompletuara per disa <;:eshtje te saj. Dhe kjo eshte e vertete. Ekperimenti i pare i
psikologjise sociale u zhvillua nje shekull e ca vite me pare (1898), ndersa tekti i pare i
psikologjise sociale u publikua % e nje shekulli (1924). Psikologjia sociale nuk e mori
formen e saj te tanishme deri me 1930. Dhe u desh te vinte Lufta e II Boterore, kur
psikologet kontribuan studime imagjinare per moralin dhe bindjen e ushtareve, qe
psikologjia sociale te ndahej si fushe e dinamike si<;: eshte tani.
Sot fusha e zgjeruar e psikologjise sociale perfshin:
e Pushteti i situates. Ne jemi krijesa te kultures dhe kontekstit tone. Pra, situata te
keqija nganjehere mbizoterojne qellime te mira, duke nxitur njerezit te bien pre e
mizorise ose t'i nenshtrohen asaj. Ne fillimin e viteve 90-te, ne konfliktin e ashper me
myslimanet e Bosnjes, shu mete rinj serbe u kthyen ne perdhunues te shthurur.
e Pushteti i personit. Ne jemi gjithashtu krijues te bates sociale. Nese nje grup eshte i
keq, atehere anetaret e tij ose kontribuojne te jete i tille, ose rezistojne/kundershtojne
te jene te till e. Pra, nese perballen me te njejten situate, njerez te ndryshem reagojne
ndryshe. Psh. pasi ka perjetuar vitet e burgosjes politike, nje njeri kullon zemerim.
Ligjerues: Dashamir Berxulli, MSc. 2

Universiteti k/breteror ILJRJA - ?sikologji Ligjerata l
Nje tjeter, si puna e l'..Je!son Mandeles, ecen perpara dhe punon te bashkoje kombin e
tij.
o Ren.desia e rzjohurive/mendirnit. Njerezit reagojne ndryshe pjeserisht se ata mendojne
ndryshe. Si reagojme ndaj ngacmimit te nje shoku varet nga ajo sesi e shpjegojme ne
ate - si pasqyrim armiqesie apo si rezultat i nje dite te keqe. Realiteti social eshte
dic;;ka qe nee nde1iojme subjektivisht. Rendesi kane gjithashtu bindjet tona per veten.
A e shikojme ne jeten ne menyre optimiste? A e kemi ndjenjen se ne jemi ne
kontro!t? _A e shikojme veten si superior apo inferior? Pra, ka shume rendesi sesi e
ndertojme ne boten dhe vetveten.
11: Zbatimi i parimeve te psikologjise socia!e. Si<;: do te shikojme me tutje, psikologet
sociale jane duke zbatuar gjithnje e me shume konceptet dhe metodat e tyre te
shqetesimeve sociale te tanishme, si mireqenia emocionale, shendeti, vendimet e
gjyakatave, reduktimit te paragjykimeve, dizajni dhe ruajtja e ambientit, si dhe arritja
e paqes.
Po ku dallon psikologjia sociale nga sociologjia dhe nga disiplinat e tjera te psikologjise?
A ndikohen psikologet sociale nga vlerat e tyre? Cilat jane taktikat hulumtuese te
psikologjise sociale dhe si mund t' i zbatojme atone ne jeten e perditshme?
CHat jane Hdhjet e psikologjise sociale me shkencat e tjera?
a) Da!limet e psikologjise sociale me deget e tjera te psikologjise. Psikologjia ne

teresi pranohent si shkence e mendimit, e ndjenjes dhe sjelljes njerezore, Por
asbtu ajo ka perspektive te gjere ne fokusimin tek individi, shpesh duke aplikuar
tekniken e eksperimentit. Por, psikologjia sociale eshte dege e ve<;:ante qe dallon
nga deget e tjera te psikologjise, sepse ajo studion sjelljen ne situata sociale. Pra,
rruget ku njerezit perceptojne, nderveprojne dhe ndikojne njeri- tjetrin.
b) Psikologjia sociale dhe psikologjia e personalitetit. Psikologjia sociale dhe ajo e

personalitetit jane aleat. Kete e tregon se APA (Shoqata Amerikane e
Psikologeve) i perfshin te dyja deget ne te njejtat revista (Revista e Personalitetit
Ligjerues: Dashamir Berxulii, AJSc. 3

Universiteti Mbreteror ILIRIA- Psikologji Ligjerata I
dhe Psikologjise Sociale dhe Bulletini i Personalitetit dhe Psikologjise Sociale).

Dallimet midis tyre gjenden kryesisht ne karakterin social te psikologjise sociale.
Psikologet e personalitetit fokusohen me shume ne funksionimin e brendshem
personal dhe ne dallimet midis individeve si psh. pse disa njerez jane me agresive
se te tjeret. Psikologet sociale, fokusohen me shume tak humanizmi i perbashket,
si psh. si e shohin dhe ndikojne ne pergjithesi njerezit njeri - tjetrin. Ata pyeten
sesi situatat sociale c;ojne shurnicen e individeve te veprojne ne menyre te
sjellshme apo mizore/vrazhde, te jene te konforme apo te pavarur, te perceptojne
pelqimin apo paragjykimin.
c) Psikologjia sociale dhe sociologjia. Sociologet dhe psikologet sociale ndajne nje
interes te perbashket, kur studiojne si sillen njerezit ne grup. Por, shumica e
sociologeve studiojne grupet, nga me te vegjlit deri tek me te medhenjte
(shoqerite dhe tendencat e tyre), ndersa shumica e psikologeve sociale studiojne
individin mesatar - si mendon nje person ne nje kohe te caktuar per te tjeret, si
ndikohet nga ata, si lidhet/bashkevepron me ta. Keto studime perfshijne si grupet
afektojne individe te veyante dhe si nje individ afekton nje grup.
Disa shembuj: Ne studimin e marredhenieve te ngushta, nje sociolog mund te
studioje tendencat ne martese, shkurorezimin dhe vleresimet/konsideratat per
bashkejetesen; nje psikolog social mund tee ekzaminoje si disa individe mund te
joshin njeri - ~etrin. Ose, nje sociolog mund te hulumtoje sesi qendrimet racore te
klases se mesme si nje grup mund te dallohen nga qendrimet racore te nje grupi te
shtreses se ulet. Nga ana tjeter, nje psikolog social mund te studioje sesi
qendrimet sociale zhvillohen tek nje individ.
Megjithese sociologet dhe psikologet sociale mund te perdorin te njejtat metoda
hulumtimi, psikologet sociale mbeshteten me shume tek ekperimentet ne te cilet
ata manipulojne nje faktor, si pranine ose mungesen e ndikimit te moshatareve,
per te pare se <;fare efekti ka. Faktoret qe psikologet studiojne, si ato
socioekonomike, jane tipikisht te veshtire ose permbajne elemente joetike per t'u
manipuluar.

Universiteti Jvfbreteror JLJRJA- Psikologji Ligjerata I
d) P'siko1ogjia sociale d!te biologjio::. Ata qe kane marre nje kurs ne psikologji e dine
qe natyra dhe edukimi bashke na formojne neve. Sis; eshte e percaktuar fusha e
nje zone nga gjatesia dhe gjeresia, ashtu edhe biologjia dhe pervoja bashke na
formojne neve. Si<;- na e kujtojne psikologet evolucionare natyra jone e trasheguar
humane na predispozon qe te sillemi ne menyra qe ndihmuan gjysherit tane te
mbijetojne dhe riprodhojne llojin. Ne bmiim gjenet e atyre trajtat e te cileve i
mundesuan te mbijetojne dhe riprodhojne llojin (dhe femijet e te ciieve bene te
njejten gje). Pra, psikologet evolucionare pyesin se sa mundet qe seleksionimi
natyral te predispozoje veprimet dhe reagimet tona, kur dashurojme dhe
shoqerohemi, urrejme apo lendojme, kujdesemi dhe ndajme. Natyra gjithashtu na
pajis neve me nje kapacitet te madh per te mesuar. Ne jemi te ndjeshem dhe u
pergjigjemi konsteksteve sociale.
Nese <;do ngjmje psikologjike (<;-do mendim, <;-do emocion) eshte ne te njejten
kohe nje ngjmje biologjike, atehere ne mundemi gjithashtu te ekzaminojme
neurologjine, qe gjendet ne theme! te sjelljes sociale. Neuroshkencetaret sociale
nuk kane si qe!!im te reduktojne sjelljet komplekse sociale, si ndihma dhe
lendimi, ne mekanizma te thjeshte neura!e dhe molekulare. Dhe perseri per te
kuptuar dashurine dhe urrejtjen ne duhet te konsiderojme te dy ndikimet - "nen
Iekure" (biologjik) dhe "ndermjet lekureve" (social). Hormonet e stresit afektojne
sesi ne ndjejme dhe veprojme; izolimi social ngre tensionin (shtypjen) e gjakut,
ndersa mbeshtetja sociale forcon sistemin imunitar ne luften kunder semundjeve.
lvfendja dhe trupi jane nje sistem i madh. Ne jemi organizma bio-psycho-sociale.
Ligjerues: Dashamir Berxulii, MSc. 5

Universiteti Jv.fbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata I
Nivelet e shpjegimit.
Ne e studiojme qenien njerezore nga aq pikeveshtrim sa disiplina akademike, qe dime se

ekzistojne. Keto pikeveshtrime renditen nga shkenca bazike, si fizika dhe kimia, tek
disiplinat integrative, si filozofia dhe teologjia. Se cili pikeveshtrim eshte me relevat,
varet nga ajo se per 9fare do te flasesht ti. Le te marrim dashurine per shembull. Nje
fiziolog do te pershkruante kimine e trurit per ta lidhur me dashurine pasionale. Nje
psikolog social do te ekzaminonte sesi karakteristika dhe kushte te ndryshme - pamja e
jashtme, gjerat e perbashketa te partnereve, sinqeriteti i treguar ne menyre te perseritur- e
zmadhojne ndjenje qe ne quajme dashuri. Nje poet mund ta ngreje ne qiell nganjehere
pervojen qe ndonjehere mund te sjelle dashuria.
Ne nuk duhet te supozojme qe ndonjeri nga keto nivele eshte shpjegim i vertete. Per
shembull, pikeveshtrimet fiziologjike dhe emocionale te dashurise jane thjesht dy menyra
per te pare te njejten ngjarje. Ne te njejten menyre nje shpjegim evolucionar per in9estin

Universiteti Mbreteror ILJIU.A_ - Psikologji Ligjerata J
(kihet parasysh ndeshikimi gjenetik i pasardbersit per inbreeding) nuk e zevendeson

patjeter nje shpjegim socioiogjik (i cili mund ta shikoje tabute in9estuaie si nje menyre e
ruajtjes se unitetit famiijar) ose nje shpjegimi teologjik (i cili do te fokusohej ne te
verteten morale). Shpjegimet e ndryshme mund te plotesojne njeri tjetrin:
Teologjia
Shpjegimi integrues
\
Filozofia
\ Sociologjia
Psikologjia
Sociale
Psikologjia
Biologjia
Kimia
Fizika
Shpjegimi elementar
Pra, duke njohur marredhenien plotesuese te niveleve te ndryshme shpjeguese, ne

Jirohemi nga debati i padobishem, nese duhet ta shikojme natyren njerezore shkencerisht
apo objektivisht Psikologjia sociale eshte nje pikeveshtrim i rendesishem nga i cila ne
mund te shikojme dhe kuptojme veten, por nuk eshte e vetmja per kete pune_
Historia e Psikologjise sodale
Socialpsikologjia e sotme eshte kulmi i nje rruge te gjate qe ka bere ajo. Trashegimia e
saj ka qene sa e pasur, aq edhe e nderlikuar. Historia e nje disipline lidhet jo vetem me
shtri1jen e saj ne kohe, par, edhe me identitetin e saj, si dhe me faktoret sociale, politike
dhe ekonomike qe kane orientuar formimin e statusit te saj _ Me ne fund, jane edhe

Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata I
interesat subjektiviste te studiuesve, qe e paraqesin historine jo ashtu sic; eshte, por ashtu
si duket. Prandaj, zhvillimi i psikologjise sociale eshte ndikuar dhe vazhdon te ndikohet
nga faktoret e mesiperm. Pervijimet e para te psikologjise sociale ne i gjejme qe ne
lashtesi, ne shkrimet e Platonit dhe te Aristotelit per natyren politike dhe sociale te
njerezimi. Por, si disipline shkencoreajo eshte relativisht e re, afro njeshekullore.
Sidoqofte, konsolidimi i saj eshte arritur pese dekadat e fundit.
Ne dhjetevjec;aret e pare te shekullit u percaktua identiteti i kesaj disipline me librat dhe

eksperimentet e para. Ne kete kohe psikologjia sociale u dominua nga dy rryma:
psikoanaliza (qe thekson rolin e proceseve te brendshme te panjohura, duke mos marre
parasysh faktoret sociale) dhe biheviorizmi (qe mbeshtetet tek reflekset dhe asosiacionet).
Zhvillimi i drejtimeve te mesiperme shtroi nevojen e formimit dhe te pavaresimit
shkencor te disiplines sere psikologjike, te psikologjise sociale.
Koha e re e formimit te psikologjise sociale, e kaluara e afert e saj, e ben te lidhur

ngushte me te sotmen dhe te nesermen. Prandaj, shikimi historik ne krijimin dhe
konsolidimin e kesaj disipline eshte me teper nje veshtrim "prapa ne te ardhmen ".

Universiteti l!fbreteror JLJRJA - Psikologji Ligjerata II
l?arahtstoda e nnenc:HmH soda£-psHwtogjfk
Megjithese socialpsikologet e fillojne historine e tyre ne vitin 1890 (ose me 1908) me

botimin e pare te "Psikologjise sociale", prehistoria mund te shtrihet qe nga Platoni (427-
347 p.e.s) dhe Aristote!i (383-322 p.e.s.) madje qe ne !whet sokratike (shekulli 7-5 p.e.s).
Kjo varet pothuajse gjithmone nga ai qe shkruan historine.
Para fundit te shekullit te 19-te psikologjia nuk ka ekzistuar as ne forme as ne permbajtje,

por mendimi social ose filozofia sociale mbit te cilat u ndertua psikologjia sociale kane
nje parahistori shume me te gjate ne kohe dhe ne permbajtje. Psikologet e sotem dallojne
disa nga temat mete rendesishme te mendimit te hershem socialfilozofik:
{> Ne qofte se personat pranohen si individe, a eshte unik individi apo ne thelb eshte
si te tjeret?
@ A eshte individi funksion i shoqerise, apo perkundrazi, shoqeria eshte produkt i
individit?
«> A ka nje permbajtje kuptimore marredhenia midis individit dhe shoqerise apo
eshte shprehje e ideologjise se fshehur?
• A ka baza egoizmi (natyra) e qenieve njerezore, a ka nevoje ajo per teknika dhe
procese te edukimit, moralit socializimit per t'i aftesuar njerezit te jetojne ne
bashku ne grupe, komuna dhe shtete, apo qeniet njerezore jane sociale nga natyra
dhe jane ndikimet e mira apo te keqija qe i bejne ato shoqerore apo antinjerezore?
"' A jane meshkujt dhe femrat te lire dhe te pergjegjshem, apo percaktohen nga focat
e natyres dhe te shoqerise?
Idete e Platonit per rolin paresor te shtetit mbi individin, i cili per t'u bere vetiete
shoqeror duhet te edukohet ne pergjegjesine e autoriteteve, dallohen nga ato te Aristotelit,
qe thote se qenia njerezore eshte shoqerore nga natyra, ndersa kjo e fundit i mundeson
individet te jetoojne se bashku, te zhvillojne familjet dhe se fundi edhe shtetin. Te dyja
keto tradita te ndryshme nga njera-tjetra, ndikuan ne formimin e dy modeleve aktuale
psikologjike: modeli ifokusuar tek shoqeria dhe modeli ifokusuar tek individi.
Ligjiirues: Dashamir Berxu!li. MSc. j

Universiteti MJJreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata II
i/
Duket qe drejtimet e ndryshme socialpsikologjike zene fill nga mendimi socialfilozofik.

Me kete rast mund te themi se idete e socialpsikologjike te mendimit te grupit rrodhen
nga konceptet e Hegel it (1770-1831) mbi mendimin shoqeror dhe individual dhe mbi
perparesine e shoqerise mbi individin.
Nderkaq edhe nee psikologjine e sotme ndihen ndikimet e drejtimeve filozofike te

individualizmit, hedonizmit, utilitarianizmit, liberalizm.it, por vec;anerisht te sociologjise
te themeluar nga Augusto Comte (1798 -1857) dhe pasuesit e tij, si dhe te teorise se
evolucionit te perfaqesuar nga Charles Darwin (1809-1882). Megjithese ndikimi i teorise
darviniste nuk eshte i duksheem, ai vazhdon te orientoje formimin e drejtimeve evolutive
dhe etologjike ne psikologjine sociale
Themelimi i psikologjise moderne sociale (1880-1935)
Si ne shume fusha dhe disiplina te tjera shkencore ka nje kufi te papercaktuar qarte te
kohes se fillimit te nje shkence. Dhe eshte e kuptueshme: ka shume pretendente, qe
konkurrojne per titullin e nderit si themelues "themelues" te shkences perkatese,
nderkohe qe secili prej tyre lidhet me nje kohe te caktuar.
Ne fushen e psikologjise sociale parimisht konkurrojne per te marre titullin e themeluesit

evropianet dhe amerikanet. Tashme pranohet nje duet midis psikologut amerikan
Norman Triplett dhe inxhinierit bujqesor francez Max Rengelmann. Ne fundin e
shekullit te kaluar Triplett botoi artikullin e pare kerkimor ne psikologji sociale (1897-
1898), ndersa studimi i Ringlemanit u shkruajt qe me 1880, por u publikua vetem me
1913. Studimet e tyre prekin nje problem teper te rendesishem sot: A ndikohet shfaqja e
individit nga prania e te tjereve?
Megjithese keta jane studiuesit e pare ne fushen e psikologjise sociale, sot pranohet se
asnjeri prej tyre nuk mundi ta ve<;:oje dhe te konsolidoje ate si nje disipline me vete
shkencore. Ky nder u dedikohet tre hartuesve te teksteve ne Psikologjine sociale: anglezit

TJniversiteti Mbreteror JLIP.JA- PsikoZogji Ligjerata II
\ViHfam f'/tcDoll2'a.H (19081 dhe a.merikaneve Edvvard! Ross (1908) dhe Fnovd AHnort
CJ' ·- ' ' t''
<J
( !924). Me tekstet e tyre lindi edhe psikologjia sociale.
Ecjapi!rpara (1936 -1945)
Fillimisht psiko!ogjia sociale nuk kishte identitet te dallueshem, qe te percaktonte

permbajtjen e saj dhe ta dal!onte nga deget e tjera te psikologjise. Ne forcimin e identitetit
te psikologjise sociale, kontribut te ve9ante ka dhene studimi shkencor i Muzafer Sherifit
mbi influencen sociale, i botuar 1936. Ky studim ishte baze per shkencore qe deshmonte
mundesine e studimit te sjelljes komplekse njerezore, te ndikimit social ne ne nje menyre
shkencore.
Gj ithashtu, edhe Kwi Lewin konsolidoi shume aspekte dhe karakteristika te kesaj
disipline, sidomos teoria e fushes ndikoi shume ne kete drejtim. Sipas kesaj teorie, sjellja
eshte fun.ksion i nderveprimit midis person.it dhe mjedisit: S = f (P+M). Kjo teori ka pasur
nje ndikim te ve9ante ne shekullin e kaluar. Dy pikepamjet baze ne lidhje me ate se c;:fare
e percakton sjelljen njerezore jane ato te psikoanalistit Zigmund Frojd dhe (perqendrohet
tek proceset e brendshme psikologjike) dhe te teoricienit politik Karl Marks (qe merret
me dallimet e situatave te jashtme). Ndersa Kmi Lewin thote: te dyja se bashku.
Ky perfundim sot quhet perspektive (pikepamja) ndervepruese, e cila eshte nje kombinim
i psikologjise se personalitetit (qe studion dallimet e brendshme, psikologjike te
jndivideve) dhe psikologjise socia!e (qe merret me dallimet e situatave te jashtme).
Kontributi i Kurt Lewinit shtrihet gjithashtu edhe ne aplikimin e psikologjise socialen, ne
zgjidhjen e problemeve sociale. Teoria e kerkimit shkencor ne psikologjine sociale sot
aplikohet ne fusha te tilla si reklama, biznesi, mbrojtja e mjedisit, shendeti, legjislacioni,
politika, politikat sociale, feja dhe sporii.
B) Periudha klasike (1946- 1960)
Ligjerues: Dashamir Berxulii. AfSc. 3

Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata II
/"'
Zhvillimi i psikologjise sociale pas Luftes se II-te Boterore mon nje hop te madh,
sidomos ne SHBA, me mbeshtetjen e madhe financiare nga ana e qeverise. Madje keto
quhen edhe vitet e arta te psikologjise sociale me produktivitetin e personaliteteve te tilla
si Gordon Allport (paragjykimi dhe stereotipia), Solomon Asch (konformizmi, perceptimi
i personit), Leon Festinger (disonanca njohese, krahasimi social), Fritz Heider (teoria e
atribuimit, teoria e balances), Carl Hovland (qendrimet dhe bindja), John Thibaut dhe
Harold Kelley (shkembimet sociale).
C) Familjarizimi dhe kriza (1961-1957)
Me zbulimet e veta, psikologjia sociale u fut ne periudhen e ekspansionit dhe

entuziazmit. Kjo ishte koha e produktivitetit te madh. Por njekohesisht edhe koha e
krizes. Psikologet sociale u perfshine ne debate te ashpra per etiken e procedurave
kerkimore, per dobine e zbulimeve dhe pergjithesimin e konkluzioneve ne kohe dhe
hapesire. Shume mosmarreveshje fokusoheshin ne problemin e rendesise se eksperimentit
laboratorik. Disa psikologe mendonin se disa praktika laboratorike ishin antietike, se
laboratori influencon sjelljen e subjekteve dhe se teorite qe dilnin nga Iaboratori ishin te
kufizuara ne aspektin historik dhe kulturor.
D) Koha e pluralizmit dhe deri me sot (1976- deri me sot)
Debati i periudhes se krizes duhet thene se vlejti shume per rigorozitetin (perpikerine)
shkencor te studimeve. Laboratori vazhdon te eksperimentoje, sepse 9do teme studimi
kerkon lloje te ndryshme hulumtimi dhe asnje metode nukk eshte perfekte; secila ka
avanztazhet dhe disavantazhet e veta.
Por, pluralizmi ne psikologjine sociale nuk qendron vetem tek metodat. Dy pikepamje per
natyren e sjelljes njerezore aktualisht ndikojne diversitetin dhe gjeresine e kesaj disipline.
Njera, "eshte pikepam}a e nxehte" qe shikon individet te oreintuar nga deshirat dhe
emocionet. Sipas kesaj pikepamjeje, njerezit jane kafshe sociale qe deshirojne dhe
ndjejne perpara se te mendojne. (Zajonc, 1984). Ky model orientohet ne motivacionin

Universiteti Mbreteror JLIRIA - Psikologji Ligjerata ll
dhe emocionin si percaktues te mendimeve dhe te veprimeve tona. Ndersa ''pikepan~jo e
ftohte" thekson aspektet me racionale dhe anaiitike te sjeiljes njerezore. Ajo mbeshtetet
ne njohjen, qe sipas saj mendimet e njerezve ndikojne <;:fare duan, si ndjejne dhe <;:fare
bejne ata (Lazarus, 1984). Gjate historise se kesaj shkence te re, peshorja ka anuar here
nga njera pikepamje, here nga pikepamja tjeter. Psh. ne vitet '60 u theksua pikepamja e
ftohte. Ivfadje kjo periudhe u quajt me emrin revolucioni kognitiv. Kurse ne vitet '90 doli
ne skene perseri motivacioni dhe emocioni. Por, psikologet sociale parapelqejne te
perfshijne te dyja pikepamjet ne teresine e personit, 9fare deshiron, ndjen dhe mendon ai.
Pluralizmi ne psikologjine e sotme sociale ka edhe nje shije multikulturore dhe globaliste
mund te thuhet.
"" PslikoRogjia sodale sbqiptare

Duhet pranuar qe ne fillim se psikologjia sociale ne haperita sbqiptare ka qene
vazhdimisht jashte njedhave te zhvillimit modern te se njejtes ne bote. Per kete mund te
permendim disa faktore: prapambetja e madhe kulturore e ketyre hapesirave, orientimi
iindor i shkolles, zhvillimi i vonuar dhe i kufizuar ne teresi i psikologjise ne keto
hapesira, etj.
Teksti i pare i psikologjise sociale ne hapesirat shqiptare eshte shkruar nga prof. Bedri
Dedja ne vitet '80, por e botoi disa vite me vane per shkak te pengesave burokratiko-
politike. Zhvillirni pozitiv ne kete fushe vitet e fundit, perben rritja e numrit te
mesimdhenesve te psikologjise sociale ne Universitetet shqiptare, si baze per krijimin e
kuadrove te reja per nje zhvil!im me me hapa te shpejte te kesaj shkence tek ne.
Nderkohe, qe edhe kontaktet e shkarkuara nga ngarkesat ideologjike me profesioniste te
vendeve perendimore dhe joperendimore, mbase do te kontribuojne pozitivisht ne
zhvillimin e psikologjise sociale ne haperirat shqiptare.
Ligjerues: Dashamir Berxulli.. _MSc. 5

Universiteti Jvfbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata III
Vetekoncepti: Cili jam une?
Imagjinoni se jeni pjese e nje ekperimenti ne Universitetin Mbretiiror ILIRIA.Praktikisht,

ju duhet te flisni per cilesine e studimeve, nivelin e jetes studentore, socializimin e
studenteve dhe kushtet mesimore. E dini se nuk jeni vetem ju pjese e ketij eksperimenti,
por edhe studente te tjere te Universitetit (te cilet nuk eshte e thene te jene nga jakulteti
juaj). Rastesisht ju bie te lexoni nje pjese te asaj qe ka shkruar nje student qe eshte pjese
e eksperimentit.
(a) A mendoni se ju do te ndikoheni sadopak nga mendimet e lexuara te studentit
tjeter?
(b) A mendoni se do te jeni te vetedijshem qe do ndikoheni ne ate moment nga
mendimet e studentit tjeter?
Ky eshte vetem njeri nga shembujt qe tregon lidhjet e fshehta dhe te padukshme
zakonisht midis asaj qe ndodh ne bote dhe asaj qe ndodh ne kokat tona. Ketu kemi disa
shembuj te tjere:
A) Ambienti social ndikon vetedijesimin. Si nje individ ne nje grup te ndryshem nga i
joni ne kulture, seks ose race ne mund te verejme sesi te tjeret reagojne ndaj
ndryshimeve tona. Per shembull, amerikanet jane me te vetedijshem per te qenit
amerikane ne Kosove.
B) Interesat vetjake ngjyrosin gjykimet sociale. Ne nukjemi gjykues objektive dhe jashte
pasionit te ngjarjeve. Kur ka probleme ne marredhenient intime si per shembull ne
martese, ne zakonisht i atribuojme me shume pergjegjesi partnereve tane, sesa vetes.
Vetem nje numer i vogel i njerezve te shkurorezuar fajesojne veten per shkurorezimin
e tyre.
C) Shqetesimet personale motivojne sjelljen sociale. Veprimet tona jane shpesh
strategjike. Me shprese se mund te duken mire para njerezve, shume nga ne
shpenzojne miliona ne kozmetike dhe dieta te ndryshme. Ne vezhgojme dhe
monitorojme sjelljen e te tjereve dhe e pershtasim tonen ne perputhje me sjelljen, qe
shohim. Pra, ne kete rast, shqetesimi yne per imazhin personal, leviz sjelljen tone.

Universiteti Afbreteror JLJRIA - Psikologji Ligjerata III
Keta jane vetem disa shembuj sesa i renduar eshte trafiku (komunikacioni) midis nesh
(vetes sone) dhe te tjereve. Per keto arsye, tema me e studiuar dhe permendur ne
psikologji eshte vetja. Ne 1999 termi "vetja" u shfaq 9,269 here ne libra dhe permbledhje
artikujsh ne Abstrakte Psikologjike, gje qe ishte gjashte (6) here me shume se ne vitin
1970.
Cili je ti? Si nje krijese unike dhe komplekse, ju mund te keni shume menyra te plotesimit
te fjalise "Une jam __ ". Por, cilat do te tshin pese pergjigjet tuaja? Te marra se
bashku, pergjigjet tuajaformojne vetekonceptin tuaj.
NE QENDER TE ROlfES: SENSI YNE PER VETEN.
Elementet e vetekonceptit tuaj, bindjet specifike te cilat percaktojne veten tuaj jane vete
skemat. Keto jane skema mendore sipas te cilave ne organizojme boti:~t tona. Vete-skemat
tona - psh. e perceptojne veten ne si te atletike, me mbipeshe, te zgjuar, etj. - ndikon
fuqishem menyren sesi nee procesojme (perpunojme) informacionin social. Vete-skemat
ndikojne ne ate sesi ne perceptojme, kujtojme dhe vleresojme njerezit e tjere dhe veten.
Psh. nese psikologjia eshte interesi juaj, (nese te qenit psikolog eshte nje veteskeme e
juaja), atehere ju dote prireni drejt vezhgimit te aftesive qe i pershtaten nje psikologu tek
njerezit.
a) Vetereferenca (tendenca per te procesuar me efzkasitet dhe te kujtimit te mire te
informacionit qe eshte i lidhur me veten tone)
Ky koncept kate beje me ate sesi vetja ndikon kujtesen dhe quhet efekti i vetereferences:
kur informacioni eshte i rendesishem per vetekonceptet tona, ne e procesojme ate shpejt
dhe e kujtojme ate mire (Higgins & Bargh, 1987). Psh. nese para dy ditesh kemi biseduar
me ndonje shok dhe ai ka thene disa fjale vleresuese per ne, atehere do ta kujtojme kete
informacion, shume me shpejt se informacione te tjera qe jane thene ne ate bisede.
Ligjerues: Dashamir Berxulli. i\t:[Sc. 2

Universiteti :Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata III
Efekti i vetereferences ilustron nje fakt te thjeshte nga jeta jone: sensi per veten tone
eshte ne qender te botes tone. Duke qene se ne vendosim veten tone ne qender te
gjith<;kaje, nee mbivleresojme shkallen ne te cilen sjellja e te tjereve drejtohet ndaj nesh.
Gjithashtu, per shkak te ketij fakti, nee shohim veten tone si pergjegjese per ngjarjet tek
te cilat ne kemi marre shume pak pjese. (Feningstein, 1984). Me tej, kur gjykojme sjelljen
ose performancen e dikujt tjeter, ne e krahasojme ate me sjelljet dhe performancat tona
(Dunning & Hayes, 1996).
b) Vete te mundshme (imazhet qe enderrojme ose frikesohemi te behemi ne te ardhmen)
Vetekonceptet tona perfshijne jo vetem veteskemat tona, por edhe vetet e mundshme -
·· pra, ate qe mund te behemi ne te ardhmen. Ketu kemi te bejme me vete te cilat
enderrojme si psh. elegante, te pasur, te famshem, etj. Nderkaq vetet e mundshme
perfshijne edhe friken per te mos u bere ne te ardhmen di<;ka, si psh. vete e papune, vete
padashuri, etj.
c) Vetevleresimi
Per vetevleresimin nuk ka nje perkufizim te qmte dhe nje konsensus nga autoret e
ndryshem per ate se cila fusha perfshin ai. Nderkohe qe vetevleresimi perdoret gjeresisht
si koncept. Disa autore thone se vetevleresimi mund te jete i ve<;ante per fusha te
ndryshme te aktivitetit te njeriut. Per shembull, nese nje njeri ka vetevleresim te larte per
aftesite e tij ne shkolle, do te arrije gjithashtu rezultate te larta. Nderkohe qe nje person
tjeter, duke pasur vetevleresim te latte ne lidhje me ate qe ate e do Zoti, do te rrise edhe
vetevleresimin e tij moral.
Nderkaq, autore te ~ere thone se njerezit qe kane vetevleresim te larte i vleresojne

pamjen e tyre, aftesite dhe gjerat e tjera ne perputhje me nivelet e atij vetevleresimi. Ata,
thone ata, jane si prinderit e rinj, qe pasi jane te gezuar me femijen e tyre te posalindur, i
gezohen gjith<;kaje tek ai ne perputhje me kete gezim.

'-'''"'
Universiteti l:;fbreteror JLIRIA - Psikologji Ligierata Ill
ZHVILLIIVU I VETES SOC!AJLE
Koncepti i vetes eshte bere nje koncept qendror i fokusit socialpsikologjik, duke qene se i
ndihmon te menduarit tone qe te organizoje dhe drejtoje sjelljen tone sociale. Po yfare i
percakton vetekonceptet tona? Jane elementet gjenetike te personalitetit dhe pervojat
sociale, qe luajne ne kete fushe.
eo Rolet qe luajme
G> Identitetet sociale, qe formojme ne
"" Krahasimet, qe bejme mete tjeret
G Sukseset dhe deshtimet
(!} Si na gjykojne njerezit e tjere
(j; Kultura, qe na rretbon
a) Rolet qe luajme
Kur fillojme te luajme nje rol ne shoqeri (student, prind, shites) ne mund te ndjehemi
fillimisht te vetedijshem. Sidoqofte, gradualisht, ajo qe filion si aktrim-loje ne teater,
filion te pervetesohet dhe te precipitoje ne sensin tone te vetes. Nganjehere ne mbrojme
disa pikepamje per te cilat nuk kemi menduar asnjehere gjate. Ne kete rast ne perpiqemi
te justifikojme veprimet tona. Por, me pas, veprimet tona mund te tregojne te verteten, ne
tashme mund te kemi filluar ta perceptojme veten si mbeshteses te atyre ideve.
b) Identiteti social
Vetekoncepti yne, permban jo vetem identitetin personal (sensi per atributet personale)
por gjithashu edhe per identitetin social. Pra, perkufizimi social se eshte personi - raca,
feja, seksi, formimi akademik, etj.- nenkupton nje perkufizim se cili nuk eshte personi.
Me fjale te tjera, rrethi qe na perfshin "neve", pe1jashton "ata".
Ligjerues: Dashamir Berxulli, MSc.

Universiteti lvfbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata III
Nese jemi pjese e nje grupi te vogel te rrethuar nga nje grup me i madh, ne shpesh jemi te
vetedijshem per identitetin tone social, nese grupi jone eshte minoritet, ne mendojme me
pak per te. Si nje femer e vetme ne grupin e meshkujve, ose si nje kanadez i vetem midis
europianev, ne jemi te vetedijshem per unikalitetin tone. Ne Britani psh. numri i
anglezeve eshte ne raport 10:1 me ate te skocezeve. Skocezet e perkufizojne pjeserisht
duke u perqendruar tek ndryshimet me anglezet.
c) Krahasimet sociale
Si e dime ne nese jemi te shkurter, te zgjuar apo te pasur? Nje nga menyrat eshte
nepermjet krahasimeve sociale (Festinger, 1954). Pra, njerezit qe na rrethojne na
ndihmojne qe ne te perkufizojme veten tone: ne e krahasojme veten tone mete tjeret dhe
shohim sesi ndryshojme nga ata. Koncepti i krahasimeve sociale shpegon se pse studentet
priren te kene nje standard te larte akademik, nese studiojne ne shkolla ku ka disa
studente te shkelqyer ne rezultate akademike.
c) Suksesi dhe deshtimi
Vetekoncepti gjithashtu ushqehet nga rolet tona, identiteti social, krahasimet tona dhe
natyrisht nga pervojat tona ditore. Duke ndermarre detyra realiste por sfiduese dhe duke i
realizuar ato, ne ndjehemi me shume kompetente (Robert White, 1959). Psh. pasi kane
pervetesuar aftesite fizike qe duhen per te zmbrapsur nje sulm seksual, femrat ndihen me
pak te cenueshme, ·me pak aksioze dhe ndjenjen e kontrollit te vetes. Suksesi rrit
vetevleresimin dhe anasjelltas. Kurse shume shpesh deshtimi mund te sjelle ndjenja te
neuroticizmit, insomnia, vetevleresim te ulet, etj.
d) Gjykimet e njerezve te tjere
Njohja i arritjeve tona forcojne vetekonceptet tona pozitive, sepse ne e shohim veten tone
ne vleresimin e te tjereve. Kur njerezit mendojne mire per ne, na ndihmon edhe ne te
mendojme mire per veten. Psh. femije te cilet etiketohen si te talentuar, punetore dhe

5
Universiteti ]i-:l1;reteror JLIRJ.A. - 1-osikologji Ligfemta III
ndihmues, priren qe te perfshijne pikerisht keto ide ne vetekonceptet dhe sjelljet e tyre.
Psh. nese femrat ndjehen te kercenuara nga pritjet e ulta te njerezve per rezuitatet e tyre
ne matematike, ato mund te "dezidentifikohen" me keto objektiva dhe ta perqendrojne
interesin e tyre diku tjeter.
Vetja e pare ne pasqyre eshte termi qe formuloi sociologu Charles H. Cooley (1902) per
te karakterizuar ritin e perdorimit te te tjereve nga ana jone si pasqyre per te perceptuar
veten. Me vone pastaj, sociologe te mevonshem i shtuan nje dimension tjeter ketij
koncepti. Ata thane se ajo s:fare eshte e rendesishme per ne nuk eshte ajo se r;fare
mendojne te tjeret mete vertete per ne, por ajo qe ne perceptojme qe ata mendojne.
VET JA DHE JKUL TURA
Si9 e pame edhe nga pergjigjet tuaja per pyetjen "Cili jam une?" njera pergjigje e njerit
pre} kolegeve tuaj ishte "Une jam shqiptar (kosovar) ". Kjo pergjigje ne nje mase te
madhe permban elemente kulturore nga kultura shqiptare (kosovare). Pershtypje ne kete
pike te benfakti qe kjo ishte nje pergjigje pothuaj see gatshme e kolegut tuaj.
Organizimi i vetes tone, pra, edhe veteskemat per te cilat folem me siper jane formuar
nen ndikimin dhe si pjese e kultures ku jetojme. Prandaj koncepti qe kemi per veten ka
shume pamje, jo vetem individuale por edhe kulturore. Kulturat e ndryshme te shoqerise
njerezore kane ndikime te ndryshme tek individet, duke formuar vete po kaq te
ndryshme. Disa njerez, kryesisht te kulturave perendimore, ne permbajtjen e vetes kane
identitetin personal dhe jo ate te kultures se shoqerise qe i perkasin. Adoleshenca eshte
mosha kur individi ndahet nga prinderit dhe njerezit e "0ere te rendesishem, kerkon te
formoje statusin e vet individuaL pra, percakton veten e vet personale, te pavarur.
Psikologjia e kulturave perendimore u rekomandon individeve tete nde1iojne jeten e tyre
duke percaktuar veten e mundsbme dhe duke besuar ne fuqine e kontrollit te vet personal.
Morali perendimor meson: mos u konformo me pikepamjet e te tjereve; me teper te jesh i
vertete me veten; syno lumturine tende; bej gjerat e tua; para se te duash te tjeret, duaj
veten.

Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata III
Sipas studiuesve (Kitayama & Markus, 1991) ne kulturat joperendimore kushtet e

caktuara sociale formojne ate qe quhet vetja e ndervarur ose vetja kolektive. Ne kulturat e
Azise, Afrikes dhe te Amerikes Qendrore dhe Jugore, identiteti shikohet ne rapmi me te
tjeret. ldentitetit i malajzianeve ne krahasim me australianet dhe britaniket ka me teper
vlerat dhe tiparet e identitetit te grupit. Po ashtu edhe japonezet ne raport me amerikanet.
Individi me veten e ndervarur ka nje sens me te zhvilluar perkatesie. Ne qofte se ai do te

shkeputej nga familja, koleget dhe miqte do te humbiste lidhjet sociale dhe ne kete
menyre edhe vlerat e vetes, pra, do t'i mungonte permbajtja e vetes. Individi me veten e
ndervarur nuk ka nje, por shume vete, veten me prinderit, veten ne pune, veten me miqte.
Vetja e ndervarur ose kolektive shpesh dhe pjeserisht percaktohet nga anetaresia sociale.
Prandaj, qellimi i jetes sociale nuk eshte aq persosja e vetes se individit sesa
harmonizimi dhe mbeshtetja e vetes se komunitetit.
Markus & Kitayama (1991) u perpoqen te shpjegonin se si arrijne te ndikojne dallimet

kulturore ne menyren se si ne perceptojme, vleresojme dhe prezantojme veten ne raportet
mete tjeret. Ata arriten ne perfundimin se ka tre dallime interesante:
1) Njerezit nga kulturat perendimore (vete te pavarura) besojne qe jane unike, te ve<;ante
2) Njerezit ne kulturat perendimore e shprehin me shpejt xhelozine, zemerimin,

krenarine dhe emocionet e tjera te "fokusuara tek egoja". Ndersa joperendimoret
shpesh ndiejne emocione te "fokusuara tek te tjeret", te cilat me tepre stimulojne
harmonine nderpersonale sesa konfliktin.
3) Njerezit ne kultura te ndervarura e lidhin veterespektin me suksesin e grupit. Keshtu,

ndersa amerikanet e mbivleresojne kontributin e tyre ne perpjekjet e perbashketa,
marrin piket e suksesit dhe fajesojne te tjeret per humbjen, ndersa japonezet synojne
te nenvleresojne rolin e tyre dhe ta pershkruajne veten me terma me modeste.

7
Universiteti Mbreteror JLJRIA - Psikologji Ligjerata Ill
Cilat mund te jene disa nga dallimet kryesore midis vetes se pavarur dhe asaj te
ndervarur?
e pavanrnr e !1diervannr
ldentiteti eshte personal, i percaktuar nga trajta social, i percaktuar nga
dhe qellime individuale lidhjet mete tjeret
(: 'eshte me rendesi Uni-arritjet dhe realizimi personal; Ne-qellimet dhe solidaritetin

te drejtat dbe lirite e mia e grupit; marredheniet dhe
pergjegjesite tona sociale
Nuk miraton konformitetin mendjemadhesine
~Mota ilustruese Shati terheq nga kembet e veta Anjeri nuk eshte nje ishull
Kulturat mbeshtetese perendimi individualist Azia kolektiviste dhe vendet

e botes se trete
Por, si ndikon ekspozimi njerezve nga kulturat kolektiviste ndaj kulturave

individualiste? A behet ajo shoqeri kolektiviste me individualiste? A ka ndonje ndikim
bombardimi i k:ultures individualiste perendimore me ane te filmave policore, produkteve
te konsumimit te perditshem ose promovimi i arritjeve personale? Duket se ka nje ndikim
te tille thone Steven Heine dhe koleget e tij. Vetevleresimi personal tek studentet
japoneze u rrit pasi kalun 7 muaj ne Universitetin e Kolumbias Britanike. Vetevieresimi
eshte me i latie midis emigranteve aziatike ne Kanada sesa midis emigranteve me te
vonshem ose atyre qe jetojne ne Azi.

Universiteti Jv.fbreteror ILIRJA - Psikologji Ligjerata IV
Heret, pasi doli duke ngare veturen nga dalja e pasme e Hotelit Ritz ne ate nate Gushti te
1997-es, Henri Pol gjendej ne autostraden e Parisit pergjate lumit Sene. Me udhetaret e
tij, Princeshen Dajana dhe shokun e saj Dodi Fajed dhe bodigardin e tyre, ai shpejtoi
shume e me shume, duke u futur ne nje tune!. Me makinen e dale jashet kontrolli, Poli
papritur e perplasi kroskotin e vetures ne nje shtylle, duke e lene Mercedesin te pe1plaset
shkaterrueshem dhe duke vdekur vete bashke me dy udhetaret e tij te jamshem.
Ne javet qe pasuan njerezit analizuan dhe debatuan pafund. Kujt mund t'i atribuohej
perplasja? Shoferit dhe alkoholit qe kishte pire me heret ate nate ai? Situates dhe ne
menyre te vec;ante paparaceve fotografe, qe ndiqnin makinen duke shkrepur aparatet e
tyre me drite? "Une jam i neveritur dhe peshtirosur" tha nje Joles i programit hyesor te
lajmeve te televizionit francez, duke i krahasur paparacet me minjte e arave. Por, shtypi
popullor iu pergjigj me zemerim ketij shpjegimi: "Shoferi ishte totalisht i pire dhe kjo
eshte e gjithe esenca e historise. "
SHPJEGIMI I SJELLJES SE TE TJEREVE
Njerezit e bejne pune te tyren shpjegimin e njerezve te tjere, ndersa psikologet sociale e
bejne objekt te tyrin shpjegojne shpjegimet e njerezve. Pra, sa, dhe sa sakte, i shpjegojne
njerezit sjelljet e te tjereve? Teoria atributive na sugjeron disa pergjigje.
Mendja njerezore lufton vazhdimisht qe te kuptoje boten e saj. Nese rendimenti i nje
punetori bie, a do te thote kjo qe punetoret kane filluar te pertojne? A ka nje personalitet
armiqesor nje djalosh qe grushton nje shok klase? Apo ai po reagon ndaj nje ngacmimi te
ashper? Kur nje shites thote "Kjo rrobe ju shkon shume", a reflekton kjo nje ndjenje te
vertete?
• Atribuimi i shkaqeve personit apo situates
Ne analizojme dhe diskutojme pafundesisht pse ndodhin ashtu si ndodhin gjerat,

ve<;:anerisht kur ne provojme di<;:ka negative ose te papritur. Psh. pergjigjet e <;:ifteve te
martuara korrelojne me shkallen e kenaqesise nga martesa. Pergjigjet e <;:ifteve nga

Universitetf Afbreteror ILIRJA - Psikologji Ligj erata IV
martesa jo te lumtura pergjigjen ndaj nje vonese "ajo u vonua, sepse ajo nuk do t'ia dije
per mua." Pra,. shihet qarte nga pergjigjja se keto <;ifte dote perpiqen qe te mbajne nivelin
e distresit nepermjet ketyre shpjegimeve. Nderkohe qe ne te njejten kohe pergjigjja e nje
<;ifti me mmiese te iumtur dote mundohen te gjejne shkaqe te jashtme per vonesen "ajo u
vonua per shkak te komunikacionit te dendur". Ose, "ai me solli lule ne .kembim te
marredhenies seksuale", ndersa tek <;iftet e lumtura nje pergjigje e mundshme do te ishte
"ai me solli lule te me tregoje se sa shume me do".
Studimet kane treguar se meshkujt, me shume se sa femrat, e atribuojne miqesine e nje

femre si interes i lehte seksual. Nderkaq !go provokon sjellje qe grate e interpretojne si
ngacmim seksuale ose perdhunim.
Teoria atributive analizon se si ne shpjegojme sjelljen e njerezve. Variacionet e teorise

atributive kane te perbashketa disa supozime. Fritz Heider (1958), i cili njihet gjeresisht
si zbuluesi i teorise atributive, analizoi psikologjine e shkencetarit naiv me te se ciles
njerezit shpjegojne ngjarjet e perditshme. Heider doli ne perfundimin se njerezit priren
t'ia atribuojne sjelljen e dikujt shkaqeve te brendshme (psh. predispozitave te personit)
ose shkaqeve te jashtme (psh. di<;ka qe ka lidhje me situaten ne te cilen eshte gjetur
personi). Ky dallim midis shkaqeve te brendshme dhe te jashtme shpesh mjegullohet,
sepse situatat e jashtme prodhojne ndryshime te brendshme. Psh. te thuash qe "nxenesi i
shkolles eshte i fi·ikesuar" mund te jete nje menyre semantike per te thene "shkolla
frikeson nxenesin".
"' Gabbrr:lii themeior atdbutiv
Studimet kane treguar se ne priremi te nenvleresojme ndikimin e situates dhe te

mbivleresojme qendrimet dhe trajtat personale te individit ne shpjegimet tona. Kjo gje
nxorri ne drite nga Lee Ross (I 977) gabimin themeior atributiv. Ka disa shpjegime te
ndryshme se pse ndodh kjo dukuri
Ligjerues: Doslzamir Berxulli, MSc. 2

Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata IV
e Sjellja e individit shpesh eshte me e heshtur se situata. Rholes & Pryor (1982)
treguan se, kur rritet qetesia, bashke me te cilen strukturat situative ndertohen ne
mendje, rritet edhe preferenca per te vleresuar faktoret situative ne shpjegimin e
sjelljes se subjektit.
• Gabimi themelor atributiv i referohet shkalles se ndryshimeve te harreses per

shkaqe situative dhe dispozitive (shpjegimi kognitiv). Moore (1979) dhe Peterson
(1980) kane gjetur se atribuimet qe behen ca kohe pasi ka ndodhur sjellja, priren te
theksojne me teper shkaqet e brendshme (dispozitive), nderkohe qe kjo dukuri nuk
ndodh kur atribuimi behet menjehere pasi ka ndodhur dhe eshte vezhguar sjellja.
r. Miller (1984) deshmon se vleresimi i faktoreve te brendshem (dispozitive) tek

perfaqesuesit amerikane eshte ne rritje, ndersa tek perfaqesuesit indiane-hindu, rritja
verehet ne vleresimin e faktoreve situative (shpjegimi kulturor). Studimet kane
treguar se femijet ne kulturen perendimore, duke u rritur fillojne te perforcojne edhe
pikepamjen dispozitive te shkaqeve te sjelljes.
@ Modeli linguistik sugjeron qe prirja e pergjithshme per te shpjeguar sjelljen me

ve<;orite e brendshme (dispozitive) te subjekteve (me shume se sa me faktoret e
jashtem, situative), korrespondon me tendencen tone te vazhdueshme per te
perdorur gjuhen abstrakte.
Nganjehere gabimi themelor atributiv eshte aq rezistent, saqe edhe kur njerezit e dine qe
jane duke provokuar nje sjellje te caktuar tek dikush tjeter, perseri ata nenvleresojne
ndikimet e jashtme. Psh. ne disa veta duan te diktojne nje mendim te caktuar qe dikush
duhet te shprehe, ata perseri priren ta shohin ate person si nje mbeshtetes nderkohe te atij
mendimi.
Ne e bejme gabimin themelor atributiv, kur shpjegojme sjelljen e dikujt tjeter. Sjelljen
tone ne shpesh e shpjegojme ne menyre situative. Psh. Xhoni mund t'ia atribuoje sjelljen
e tij situates (Une u zemerova sepse gjithr;ka po shkonte keq), ndersa Alice mund te

Universiteti M.L-weteror JLJRL4. - Psikologji Ligferato. IV
mendoje ():.7wni ishte armiqesor. sepse ai eshte nje person qe zemerohet shpejt). Kur i
referohemi veprimeve tona, ne zakonisht perdorim folje te cilat pershkruajne veprimet
apo reagimet ton a (une inatosem kur ... ) ose, shpesh pershkruajme se s:fare eshte personi
(ai eshte i piset). Ne e atribuojme sjeiljen tone forcave te jashtme, edhe sikur ato te mos
ekzistojne fare. Psh. votuesit fiilojne kandidatin e sapo zgjedhur.
a) Pse e bejme ne gabimin themelor atributiv?
Vetedija e pikepamjeve dhe e situates.

E> Dallimet aktor-vezhgues. Teoriket e atribuimit thone se ne kemi pikepamje te
ndryshme kur vezhgojme te tjeret dhe kur jemi vete aktore kryesore ne situate. Kur ne
veprojme, ambienti komandon vemendjen tone. Ndersa vezhgojme nje person tjeter
duke vepruar, atehere eshte personi ai qe eshte ne gender te vemendjes tone dhe
njedhimisht ai person duket se shkakton q.faredo qe te ndodhe. Eksperiment:
projektojeni veten ne nje situate ne te cilen ju keni perballe nje person tjeter dhe duhet
te flisni me te per disa minuta. Perveq. jush ne aty ndodhet edhe nje kamere e cila
projekton fytyren e studentit qe shihni edhe ju. Perballe jush, eshte edhe nje kamere
tjeter dhe nje vezhgues. Pas bisedes, ju bashke me vezhguesin gjykoni nese sjellja
juaj u shkaktua nga karakteristikat tuaja personale apo nga situata. Cili nga ju do t'i
atribuoje rendesi mete madhe situates?
"' Pikepamjet ndryshojne me kohen. Sa me shume qe figura e nje personi zbehet ne

kujtesen tone, aq me shume ne jemi te prirur t' i japim rendesi situates. Psh. menjehere
pasi degjojme dik:e duke u grindur per nje emerim ne detyre, ne mund ta marrim me
mend se si ndjehej personi ne fjale. Pas nje jave, ne jemi shume me te prirur ta
shpjegojme sje!ljen e tij duke iu referuar situates.
§ Vetedijshmeria (nje gjendje e vetedijshme e cila fokuson vemendjen tek vetvetja. I

ben njerezit mete ndjeshem ndaj qendrimeve dhe predispozitave te veta)
Dgje"rues: Dashamir Berxulli. A1Sc. 4

Universiteti Mbreteror ILIRJA - Psikologji Ligjerata IV
Nese e fokusojme vemendjen tone tek vetvetja, atehere ne i atribuojme me shume

pergjegjesi vetes. Ne nje eksperiment me studente, atyre iu vu detyre qe te
imagjinojne veten ne nje situate hipotetike. Ata te cilet ishin vetedijesuar duke
menduar per rrahjet e tyre te zemres duke bluar situaten, e pane veten si me te
pergjegjshern per rezultatin e irnagjinuar te situates. Kjo ishte ndryshe nga ata qe
mendon in se po degjonin zhunna te jashtme.
Dallimet kulturore
Dallirnet kulturore ndikojne gjithashtu ne gabirnin atributiv. Psh. nje botekuptim
perendimor i predispozon njerezit te qe te supozojne qe njerezit dhe jo situatat i
shkaktojne ngjarjet. Nje shernbull tipik eshte nga psikologjia e mendimit pozitiv kur
thone: Ti rnund ta besh (nje gje te caktuar)! Por, duhet thene se, gabimi themelor
atributiv, ndodh ne te gjitha kulturat qe jane studiuar. Nje shembull i ketyre dallimeve
kulturore per shoqerite kolektiviste dhe individualiste eshte kur nje nxenes i klases se
pare shkroi qe "dera e zuri Tomin per menge" ne nje test, nderkohe qe mesuesi qe vinte
nga nje shoqeri individualiste e shenoi kete si gabim, duke e permiresuar fjaline ne "Tomi
e zuri mengen e tij ne dere".
b) Sa theme/or eshte gabimi theme/or atributiv
Si te gjitha idete e tjera provokative, supozimi qe te gjithe ne jemi te prirur te bejme

gabimin themelor atributiv, ka kritiket e tij. Pranohet ne pergjithesi qe ka nje anesi ne
atribuim. Por kjo mund ose mund te mos rezultoi ne gabim, tamarn si bindja prinderore e
anshme qe femija i tyre merr apo jo droge, e cila mund ose mund te mos jete e sakte. Pra,
eshte nje deklarate shume e fuqishme te thuhet se ne 9do kohe dhe ne te gjitha ambientet
vezhguesit i nenvleresojne ndikimet situative. Per kete arsye, shume psikologe sociale
ndjekin Edwar Jones kur i referohen gabimit themelor atributiv si nje anshmeri
korrespondence, kur e shikojne sjelljen si korresponduese te nje predispozite te
brendshme.
Sidoqofte, gabimi atributiv eshte themelor, sepse ngjyros shpjegirnet tona ne menyra
bazike dhe te rendesishme. Studiuesit ne shume vende kane vertetuar se atribuimet e

Universiteti lvfbreteror JLLR.JA - Psikologji Ligjerata IV
njerezve parashikojne qendrimet e tyre ne Iidhje me varferine dhe papunesine. Ata qe i

atribuojne varferise dhe papunesise predispozita personale, priren te adoptojne pozicione
po!itike qe nuk jane dashamirese ndaj ketyre shtresave.
c) Pse i studiojme ne gabimet atrfbutive
Qe!lime i ekperimenteve ne fushen e atribuimeve eshte qe te zbuloje se si mendojme ne

per veten dhe njerezit perreth dhe jo te gjeje se sa budal!enj jane njerezit.
@ Nese kapaciteti yne per vetemashtrim dhe iluzion eshte shokues, atehere duhet te
kujtojme qe menyrat e mendimit tone jane adaptive. Shpesb te menduarit iluziv
vjen si nje produkt i strategjive tona mendore qe te thjeshtoje informacionin e
nderlikuar. Kjo eshte paralelisht me mekanizmat tane perceptues, te cilet na japin
neve imazhe te dobishme per boten, por nganjehere na <;ojne ne rruge te gabuar
e Nje arsye e dyte per fokusimin tek anshmerite qe pushtojne mendjen tone, eshte
sene jemi kryesisht te pavetedijshem per to. Ne befasohemi kur gjejme me shume
sfida tek analiza e gabimeve dhe anshmeri tona, se sa nese do te kerkonim nje
zinxhir deshmish per kapacitetin njerezor per arritje Iogjike dhe intelektuale.
NDERTIMI K INTERPRETIMEVE DHE KUJTIMEVE
Ne pame ne ligjeratat e meparme parakonceptet tona na udheheqin ne ne menyren se si

ne perceptojme dhe interpretojme informacionin. Ne vija te pergjithme, perfundimi ketu
eshte: ne pergjigjemi ndaj realitetitjo ashtu sir; eshte ai. por ashtu si e ndertojme ne ate.
@ Perceptimi dhe inte1pretimi i ngjarjeve
Efektet e paragjykimit dhe pritjeve zakonisht jane tema standarde ne Hyrje ne psikologji.
Kur informacioni social eshte subjekt i interpretimeve te ndryshme, parakonceptet jane te
rendesishme. Nese themi per kryeministrin e Kosoves se "ai eshte nje kryeminister i
Ligjerues: Dashamir Berxulli, }..fSc. 6

Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata IV
mire", atehere !go mund t'i duket si kritike nje admiruesi te tij te flakte, ndersa nje njeriu
qe e sheh kryeministrin me perbuzje mund t'i duket kjo shprehje nje lavderim.
Nganjehere presupozimet tona ne lidhje me boten mund te bejne qe edhe evidencat qe

kontradiktore te na duken se jane mbeshtetese per presupozimin tone Psh. studiuesit ne
Shtetet e Bashkuara kane arritur ne perfundim se debatet televizive presidenciale
kryesisht kane ndikuar qe ata njerez qe kane pasur nje preference te caktuar perpara se te
shihnin debatin televiziv, te kene perforcuar bindjen e tyre.
Proceset e ndertuara i japin ngjyre gjithashtu perceptimeve tete tjereve per ne. Psh. Nese
ne identifikojme nje trajte te keqe ose te mire t~ nje personi dhe ia themi te tjereve, keta
te fundit do te priren qe pikerisht ate trajte personaliteti ta lidhin (shoqerojne) me ne.
e Ndertimi i kujtimeve
A jeni apo nukjeni dakord me kete deklarate:
Kujtesa mund te krahasohet me nje senduk gjerash ne tru brenda te cilit ne depozitojme materiale,
te cilat mund t'i terheqim me vone, nese na duhen. Here pas here, di<;ka humbet nga senduku dhe
ne themi se kemi harruar.
Shume kujtime nuk jane kopje e pervojave te cilat qendrojne te depozituara ne banken e
kujteses. Praktikisht ne i nde1iojme kujtimet tona ne kohen kur na duhen ato, per kujtesen
nevojitet rezonimi mbrapsht. Pra, ne perfundojme me ate qe duhet te kete gene, duke
pasur te dhene ate qe ne dime dhe besojme tani. Si nje paleontolog e nderton dukjen e
dinosaurit nga fragmentet e kockave, ne rindertojme te kaluaren tone te larget duke
kombinuar fragmente informacioni, duke perdorur ndjenjat dhe pritjet tona te tanishme.
Pra, ne mundemi lehtesisht qe te rishikojme (megjithese ne menyre te pavetedijshme)
kujtimet tona qe t'i pershtaten njohurive tona te tanishme.
Njerezit qendrimet e te cileve kane ndryshuar me kalimin e kohes, kembengulin qe ata

jane ndjere pak a shume ashtu si ndihen tani. Nuk eshte se ne jemi totalisht te

Universiteti li'!.oreteror ILIPJ.A - Psikologji LigjemtaiV
ps.vetedijsbem se si jemi ndjere ~11e perpara, por thjesht kur kujtiiTJet jane te mjeguilta,
ndjenjat e tanishme e drejtojne procesin e rikujtimit tone. Psh. prinderit e c;.do gjenerate
vajtojne per vlerat e gjeneratave te tjera, pjeserisht sepse duke mos i rikujtuar sakte vlerat
e rinise se tyre me ane te ndjenjave te tanishme, ata i shikojne ato vlera me afer vlerave
qe prinderit kane sot.
Mendimi iluziv eshte pjesa e devijuar e mendimit, aJO qe krijohet ne mekanizmat e

njobjes pa realizuar lidhjet e sakta dhe operacionet e duhura te mendimit. Shpesb kjo
devijance krijohet nga tendenca jone per te kerkuar rregullin ne ngjarjet rastesore, te cilat
mund te jene te organizuar ne menyre te parregul!t.
Korrelacioni iluziv. Perceptimi i nje marredhenieje apo lidhjeje qe nuk ekziston ne

ngjarjet rastesore shpesh quhet korrelacion iluziv. Kjo dukuri shfaqet kur ne, duke pritur
lidhje te rendesishme midis ngjarjeve rastesore, i shoqerojme me lehtesi ato.
Nje shembull tipik i korrelacionit iluziv jane rezultatet e nje eksperimenti te zhvilluar nga
Kato & Ruble ne vitin 1992. Te gjithe e dine se ne parim gjate diteve te menstruacioneve
femrat demonstrojne gjendje shpirterore negative. Gjate eksperimentit u vu re se
megjithese emocionet negative te femrave (irritim, vetmi, elemente depresive, etj.) nuk u
rriten gjate fazave paramenstruale dhe menstruale, subjektet e eksperimentit perceptonin
perseri nje lidhje midis gjendjes shpirterore negative dhe menstruacioneve.
Iluzioni f kontrollit. Pse lojtaret e fatit nuk heqin dore nga humbjet e vazhdueshme?
Shpesh mendojme se ngjarjet e rastit jane nen ndikimin tone, se ne i kontrollojme ato ne
c;.do kohe, madje me teper se y'eshte ne te vertete. Ky eshte vetem nje iluzion i kontrollit.
Industria e lojerave te fatit eshte ngritur dhe qendron mbi iluzionet e fatit. Lojtaret e
gjejne shkakun e fitores tek aftesite dhe parashikimet e veta, ndersa ata qe humbasin
kapen pas kushteve te situates, momentit, nderhyrjeve te gjyqtarit, prate defekteve jashte
vetes. Kur sensi i tyre i kontroilit te situates i nenshtrohet stresit, ata parapelqejne te

Universiteti AfbreteroT' ILIRJA - Psikologji Ligjerata IV
parashikojne kryesisht humbjen e tyre sesa fitoren. Dhe eshte pikerisht ky fakt qe u krijon
atyre iluzionin e kontrollit te situates.
Iluzionet dhe shendeti mendor. Psikologet mendojne se perceptimi i sakte i realitetit eshte
i rendesishem per shendetin mendor. Por, ne procesin e njohjes njeriu aplikon shume
mekanizma mbrojtes, te shpesh jane iluzione. Iluzionet mund te sherbejne edhe si
favorizues te shendetit mendor.
TEORIA E PROFECIVE TE VETEPLOTESUESHME
Bindjet dhe gjykimet tona sociale kane rendesi sepse ato kane efektet e veta. Ato
ndikojne se si ne ndjejme dhe veprojme dhe, duke vepruar keshtu ato mund te formojne
realitetin e tyre. Kur idete tona na drejtojne te veprojme ne menyra qe prodhojne
konfirmimin e tyre te dukshem, ato jane bere profeci te veteplotesueshme. Prandaj
perceptimet sociale ne menyre te padukshme ndikojne realitetet sociale.
Nje shembull i mire per kete teori mund te jete nje pedagog i UP-se. A mundet qe pritjet
e nje pedagogu per nje student te caktuar te ndikojne ne rezultatet qe ai pedagog i jep
studentit te tij? Ose: a mundet qe pritjet e uleta te nje pedagogu per nje person mete meta
fizike te ndikojne ne rezultatet e uleta te tij?
Ne pergjithesi, a marrim ne nga njerezit ate qe presim te marrim nga ata? Ka raste kur,
megjithese nuk e pelqejme nje person te caktuar, sillemi shume mire me te. Dhe ne
kembim te kesaj, ai gjithashtu sillet shume mire me ne, pra, duke moskonfirmuar pritjet
tona. Por, ne shumicen e rasteve, eksperimentet e psikologjise sociale kane konfirmuar,
se ne nje shkalle te caktuar ne marrim nga te tjeret ate qe presim te na japin ata.

Ligjerata V
C:do vit ne vendet e industrializuara, industria e duhanit vret 3. 5 milione nga konsumaret
e soj me te devotshem - pak a shume 100. 000 veta ne dite (WHO 1997.). Ne SHEA psh.
pirja e duhani vret 420.000 veta ne vit, duke lene pas numrin e marre se bashku te
1·dekjeve nga vra.~jet. vetevrasjet, AIDS aksidentet rrugore dhe perdorimi i alkoolit dhe
droges. Afegjithese asistenca ne vetevrasjen e shpejte eshte e ndaluar. vetevrasjo
afatgjate e asistuar nga industria e duhanit nuk eshte e rille.
Njerezit mendojne se si jetojne me veten e tyre (.irejtuesit e kompanive te medha re

duhanit, kur pikerisht kjo industri eshte pergjegjese per vrasjen e '!ie nwnri kaq te madh
te njerezve? ,A.le nje nga dy kompanite me te medha te duhanit, Filip A1orris, drejtuesit e
nivelit te larte, megjithesejane njerez inteligjente dhe jane te orientuar nga.fcanilja dhe
k.omuniteti. A.ta praktikisht mbrojne te drejten e duhanpiresve per te zgjedhur. ''Eshte nje
~·eshrje varesie? ·· pyet nje zevendes-president. "Une nuke besoj kete. fljerezit bejne gjera
nga me te ndryshmet per te shprehur individualitetin dhe per te protestuar ndaj
shoqerise. Dhe pi1ja e duhanit eshte nje nga ato gjera dhe nuk eshte me e keqja. ··
Psiko!oger sociale dyzohen se a shprehin keto deklarata qendrime private? Nese ky

drejtues mendon se duhanpilja eshte la·ahasimisht nje shprehje e shendetshme e
individualiteN. ate here sf internalize hen keto qendrime? Apo. deklaratat e tfj pasqyrojne
nje presion social per te thene gjera qe ai nuk i beson?
Kur njerezit vene ne pikepyetje qendrimet e dikujL ata u referohen bindjeve dhe
ndjenjave te Jidhura me personin apo ngjarjen dhe si rezultat i kesaj tendencen e sjelljes.
Te marra se bashku, reagimet favorizuese ose jofavorizuese ndaj dic;:kaje- te ekspozuara
ne bindje, ndjenja ose pri1je per te vepruar - perkufizojne qendrimin e nje njeriu.
Qendrimet na japin nje menyre efektive per te permbledhur boten. Nese ne duhet te
reagojme me shpejtesi ndaj dic;:kaje, menyra se si ndjehemi ne per ate gje drejton
reagimin tone. Psh. Nese nje person, i cili beson se nje grup i caktuar etnik eshte pe11ac
dhe agresiv. mund te mos i pelqejne njerez te tille dhe per kete arsye mund te priret te
Ligjerues: Dashamir Berxu!ii. /'vf.)c. j

Universiteti Mbreteror ILJRJA - Psikologji Ligjerara V
sillet ne menyre diskriminuese. Kur ne vleresojme qendrimet, ne prekim nje nga keto tre
dimensione:
a) afektin (ndjenjat)
b) pri1:jen e sjelljes
c) mendimet
~ A e percaktojne qendrimet sjelljen?
Te pyesesh nese qendrimet percaktojne sjelljen eshte te besh nje pyetje themelore: ~fare
eshte rapmii midis asaj se <;fare jemi ne (se brendshmi) dhe asaj se <;fare bejme (se
jashtmi)? Filozofet, teologet dhe edukuesit kane spekuluar gjate per lidbjen midis
mendimit dhe veprimit, karakterit dhe sjelljes, fjales private dhe veprave. Presupozimi
mbizoterues qe qendron ne themel te mesimdhenies, keshillimit dhe punes me femije
eshte qe bindjet dhe ndjenjat tona person
ale percaktojne sjelljen tone publike dhe qe te modifikohet sjellja duhet te ndryshohen
zemrat dhe mendjet.
a) Ajemi te gjithe hipokrite?
Fillimisht psikologet sociale ishin dakord: te dihen qendrimet e njerezve do te thote qe te

parashikohen veprimet e tyre. Por ne 1964, Leon Festinger - i vleresuar nga disa si
kontribuesi me i madh ne psikologjine sociale- arriti ne perfundimin qe evidencat nuk
tregonin se ndryshimi i qendrimeve sillte ndryshimin e sjelljes. Festinger besoi se raporti
qendrim-sjellje funksionon ne menyre te anasjellte; sjellja jone eshte kali, qendrimet tona
jane qenja. Si<; eshte shprehur Robert Abelson (1972) ne jemi "shume mire te trajnuar
dhe shume te mire ne gjetjen e aryeve per ate se <;:fare bejme, por jo shume te mire ne
be1jen e asaj per te cilen ne gjejme arsye."
Nje shpe1ihim te metejshem per pushtetin e supozuar te qendrimeve erdhi ne 1969. Kjo
ishte kur psikologu social Allan Wicker rishikoje disa studime hulumtuese qe mbulonin
nje variacion te gjere te njerezve, qendrimeve dhe sjelljeve dhe pas kesaj ofroi nje

[h·:ii.>ersfretj lr-17Jretfror !L.JP..J.~4. - .F'sil~:ologji Ligierata V
perfundirn shokues: Qendrime.t e shprehura te njerezve parashikonin me veshtiresi sjelljet

e tyre te ndryshme.
"' Qendrimet e studenteve ndaj mashtrimit/kopjimit nuk ka shume lidhje me mundesine
e mashtrimit/kopjimit konl<:ret nga ana e tyre.
c Qendrimet ndaj kishes jane vetem ne menyre n10deste te lidhura me pjeseman~jen ne
kishe te dielave.
1\]"je shembull te mire te moslidhjes ne mes te qendrimeve dhe veprimeve eshte ajo qe
japin Daniel Batson dhe koleget e tij (1997, 1999) duke eme1iuar "hipokrizi morale"
fenomenin e dukjen i moralshem pa gene i tille.
b) Kur e porashikojne sjellfen qendrimet
Sjeiljet dhe qendrimet tona te shprehura dallojne sepse te dyja jane subjekt i influencave
te ~)era. Nje psikolog social numeroi 40 faktore te vec;:ante qe nderlikojne raportin midis
sjelUeve dhe qendrimeve. Nese ne do te mundnim te neutralizonim ndikimet e tjera ne
sjellje, a mundet qe qendrimet te parashikojne sakte sjelljet?
Minimizimi i iJ~fluencave sociale ne qendrimet e shprehura. Psikologet sociale asnjehere

nuk marrin te dhena te lexueshme per qendrimet, ndryshe nga nje mjek qe mat rrahjet e
zemres. Psikologet sociale masin qendrimet e shprehura. Si gjithe sjelljet e tjera edhe
qendrimet e shprehura jane subjekt i ndryshimeve te jashtme.
'" Kjo u demonstrua me se miri kur Dhoma e Perfaqesuesve te SHBA-se me shumice
votash miratoi nje rritje pagash per veten ne nje votim jozy1iar. ndersa disa momente
me -,ione dekreti nuk mori nje shumice votash dhe nuk u hodh poshte. Fril\.a nga
kritikat shtremberuan ndjenjat e verteta te votimin e dyte. Ne nganjehere themi gjera
qe mund t'i pelqejne te tjereve.
A1inimi::imi i ndikimit te te tjereve ne sjellje. Nuk jane vetem qendrimet tona te

brendslm1e qe na udheheqin neve, por jane gjithashtu edhe situatat mete cilat perballemi.
Ligjiirues: Dashamir Ber).:u!li. !HSc.

Universiteti Mbrete:ror ILIRIA - Psikologji Ligjerata V
Influencat sociale mund te jene shume te medha- mjaftueshem te medhaja qe t'i bejne
njerezit nxisin njerezit te thyejne edhe bindjet e tyre mete thelia.
s Dishepulli i <;:ilter Piter i Jezusit mohoi te kishte njohur ndonjerhere ate
Kthimi i qendrimeve ne te fuqishme. Kur ne veprojme automatikisht, qendrimet tona

shpesh flene. Ne veprojme nganjehere me skema automatike, pa reflektuar se c;:fare po
bejme.
e Ne u pergjigjemi njerezve automatikisht me "Tungjatjeta" kur i takojme ne korridor.
e Ne themi i pergjigjemi pyetjes se si ishte dreka ne restorant me "E mire" edhe nese
nuk ka pelqyer shume.
Ne situata risi per ne sjellja jone eshte shume me pak automatike se ne situata qe i
njohim. Duke mos pasur gje te shkruar ne kujtese, ne mendojme perpara se te veprojme.
Njerezit e vetedijshem zakonisht mbajne me shume lidhje me qendrimet e tyre. Kjo na
sugjeron nje menyre tjeter per te nxitur njerezit te fokusohen ne bindjet e tyre te
brendshme. Ju mbase e keni provuar qe te papritur te vetedijesoheni per veten, duke hyre
ne nje dhome me nje pasqyre te madhe. Duke i bere njerezit te vetedijshem ne kete
menyre promovohet vazhdimesia midis fjaleve dhe veprimeve.
e Te vetedijesohen, duke i bere qe te veprojne perballe nje pasqyre.
@ A i piircakton sjellja qiindrimet?
Tani do t'i kthehemi idese fillestare qe sjellja percakton qendrimet. Eshte e ve1iete qe
nganjehere ne i mbrojme pozicionet tona, por eshte gjithashtu e ve1iete qe ne fillojme te
besojme ne ate qe mbrojme.
Mendoni per sjelljet e meposhtme:
1) Sara eshte hipnotizuar dhe i thuhet qe ajo duhet te heqe kepucet kur te degjoje qe nje
liber bie ne toke. 15 minuta me vone degjohet te bjere nje liber dhe Sara heq kepucet
e veta. "Sara, pse i hoqe kepucet?" e pyet hipnotizuesi ate. "Po ... kembet i kam nxehta
dhe te lodhura. Ka qene nje dite e gjate.", pergjigjet Sara. Veprimi nxit lindjen e
idese.

[Jniversiteti A{bret€ror ILIF. .I./1. - ~Psikoiogfi
-"- i Xhorxhi ka. :1je :::lektrode te perkohshme te inplantuar ne zonen e trm·it, e cila.
kontrollon levizjet e kokes se tij. Kur neurokirurgu Jose Delgado (1973) e stimulon
elektroden rne ane te telekomandes. Xhorxhi gjithnje e kthen menjane koken e tij. I
pavetedijshem per stimu!imin e elekl.rodes, ai ofron shpjegimc logjike per levizjen e
kokes se tij. "Degjova nje zhurme": "Po shikoja poshte shtratit".
Efektet mevonshme mendore te sjelljes sone me te vertete shfaqen ne shume fenomene

psikologjike.
1) Luajtja e roleve. Fjala "rol" eshte e huazuar nga teatri dhe si ne teater kjo fjale i
referohet veprimeve te pritura te atyre qe kane nje pozicion te caktuar social. Duke
luajtur role te reja sociale, ne mund te ndjehemi te rreme (qe nukjemi ne).
Ne te gjithe e kemi provuar ndjenjen kur hyjme ne nje ambient te ri qe mund te jete
pune, fakultet ose ndonje veprimtari tieter. Ne fillim, ne nuk jemi shume komode, por
nga ana tieter ne jemi shume te vetedijshem per sjelljet tona, duke qene se i
vezhgojme veten. Por me vone verejme di9ka te habitslm1e per ne: ne kemi filluar t'i
pershtatemi rolit qe kemi marre dhe shohim qe nuk sjelljet tona jane bere deri diku
automatike.
@ Zimbardo 1971; 1998) zhvilluan nje eksperiment me studentet e universitetit te
Stanfordit. Dilema e tij ishte nese jane gardianet e ligj dhe te burgosurit agresive
qe krijonin nje atmosfere te tille ne burg apo ishin rolet institucionale qe kr~jonin
atmosferen e burgut. Ai duke hedhur short me nje monedhe, e ndau grupin e

studenteve ne dy grupe, ku njeri grup u bene gardiane dhe grupi tjeter te burgosur.
Nga eksperimenti doli qe te gardianet filluan te sil!en keq dhe te keqtrajtojne te
burgosurit. ndersa te burgosurit filluan te rebeioheshin ndaj gardianeve Duke
vezhguar patologjine sociale te krijuar. Zimbardo e detyrua qe te nderpriste
eksperimentin te planifikuar per dy j ave, vetem pas 6 ditesh.
2) Efekti i luajtjes se roleve eshte i ngjajshem me thenien "e-thena-kthehet-ne-besim".

Merrni parasysh si fillim, pri1jen njerezore qe te adoptoje ate qe ne themi per te
kenaqur bashkebiseduesit tane
Ligjerues: Dashamir Berxulli. MSc. 5

Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata V
@ Ne jemi mete shpejte ne dhenien elajmeve te mira njerezve se sa lajme te keqija

dhe ne e pershtasim mesazhin tone ne perputhj e me pozicionin e bashkebiseduesit
tone.
• Profesoret e fakultetit te cilet shkruajne letra rekomandimi te cilat duhet te jene te
fshehta, jane me shume te zjarrte ne komentet e tyre kur e dine qe studentet do t'i
lexojne ato.
Njerezit qe jane nxitur te japin deshmi verbale dhe joverbale per gjera per te cilat ata
vete kane pasur dyshime te thelia ndjehen keq shpesh per mashtrimet e tyre.
Megjithate, ata do te fillojne te besojne ate qe kane thene, nese nuk jane korruptuar
ose te detyruar qe te bejne keshtu. Kur nuk ka shpjegime te jashtme te detyrueshme
per fjalet dikujt, ajo qe thuhet behet e besueshme.
• Si ndikojne veprimet tek qendrimet?
Ne kemi pare se si pjese te ndryshme te evidences shrihen ne nje lume te vegel: efekti i
veprimeve tek qendrimet. A nxjerrin keto vezhgime ndonje ide se pse veprimi ndikon
qendrimin? Psikologjia sociale dyshon se ketu ka tre burime te mundshme.
a) Vete-prezantimi: m.enaxhimi i pershtypjeve
Cili nga ne nuk brengoset se <;fare mendojne te tjeret? Ne shpenzojme para te medha per
veshje, dieta, kozmetike dhe operacione plastike- e gjithe kjo sene na intereson se <;fare
mendojne te tjeret per ne. U~nia e peshtypjes se mire behet shpesh per te marre ·
shperblime sociale dhe materiale, per tu ndjere mire vete, bile per tu ndjere mete sigmie
ne identitetet tona sociale.
Asnjeri nuk do qe te duket si budalla (sepse ky eshte perceptimi social per kete fenomen)
duke u sjellur me jovazhdimesi. Per te shmangur kete lloj dukje, ne i shprehim qendrimet
tona ne menyre te atille qe ato te perputhen me veprimet tona. Pra, me qellim qe te
dukemi konsistente ne mund te shprehim qendrime te cilat nuk jane tonat. Edhe sikur kjo

nga pershtypja qe dikush u ben te tjereve. Kete sugjeron teoria e veteprezantimit.
Ne shohim vazhdimisht njerez qe perfshihen ne "menaxhimin e pershtypjeve". Keta

njerez pershtasin sjelljen e tyre ne menyre qe te kenaqin dhe jo te ofendojne. Psh.
njerezve do u duhet me shume kohe per te dhene !ajme te keqija se sa te mira. Por
natyrisht ky efekt shfaqet vetem atehere kur bartesit e lajmit jane te identifikueshem dhe
per kete jane te kujdesshem qe te mos bejne nje pershtypje te keqe.
b) Vete-just(fikimi: disonanca kognith.>e
Nje teori thote se qendrimet ndryshojne sepse ne jemi te motivuar te mbajme

vazhdimesine midis mendimeve tona. Ky eshte kuptimi i teorise se famshme te Leon
Festinger (1957) te disonances kognitive. Teoria eshte e thjeshte, por gama e aplikimeve
te saj eshte e madhe. Ajo presupozon qe ne ncljejme tension (disonance) kur dy mendime
te pranueshme jane psikologjikisht jo te vazhdueshme - tamam sikur vendosim te themi
ose te bejme dic;:ka per te cilen kemi ndjenja te perziera. Festinger argumentoi se per te
reduktuar eksitimin e pakenaqsbem, ne shpesh pershtasim te menduarit tone. Teoria e
disonances kognitive ofron shpjegime per vete-bindjen dhe ofron gjithashtu disa
parashikime befasuese.
~ Justifikimi i pamjaftueshem
Efekti i justifikimit jo te mjaftueshem do te thote reduktimin e. disonances duke

.iustii:!kuar se bre.ndshmi sje.iijen e dikujt kurjustifikimi ijashtem eshte i pamjaftueshem.
"' J',__)ese dikush merr pjese ne nje ekperiment te merzitsbem dhe i cili paguhet 1 $ ore.
Per te njejten pjesemarrje, pjesemarresit e tjere jane paguar 20 $ ne ore. Ne nje bisede
te mevonshme me pjesemarresit e tjere, i njejti person kupton se ata jane paguar 20 $
per ore. Personi i cili u pagua 1 $ ne ore, do te thote qe eksperimenti ishte shume
eksitues, kur ai ka qene i merzitshem. Nderkohe te qe te tjeret nuk kane nevoje ta
Ligjerues: Dashamir Berxu!li. /viSe. 7

Universiteti Afbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata V
thone kete, sepse ata kane justifikim te jashtem per sjelljen e tyre: ata kane mane 20 $
per pj esemarrj en ne eksperiment.
Ne rastin e mesiperm, duke pasur justifikim te pamjaftueshem per veprimet e tyre,

personat qe u paguan 1 $ perjetojne me shume jokomoditet (disonance) se te tjeret. Pra,
per te ulur kete nivel disonance ata do te jene me te prirur per te besuar ne ate qe kane
bere.
Parimi i justifikimit te pamjaftueshem funksionon edhe ne rastet e ndeshkimeve. Femijet

jane me te prirur te brendesojne nje kerkese e cila i !argon ata nga loja me nje Ioder te
kendshme, nese u jepet nje kercenim i lehte. Psh. "Pastroje dhomen tende, Xhoni". Ne
kete rast Xhonit nuk i duhet qe ta justifikoje se brendshmi pastrimin e dhomes se tij.
Kercenimi ketu dote ishte i mjaftueshem.
& Disonance pas vendimit
Theksimi i pergjegjesise dhe zgjidhjes se perceptuar nenkupton qe vendimet prodhojne

disonance. Kur perballemi me nje zgjedhje te rendesishme si <;fare shkolle te zgjedh, me
cilen vajze/djale te dal, cilen pune te pranoj, ne nganjehere han1endemi midis dy
altemativave barazvlefshmerisht joshese. Secili nga ne mund te kujtoje raste kur ne jemi
vetedije~mar per mendimet disonante ne lidhje me gjerat emirate asaj qe kemi refuzuar
dhe anet e keqija te asaj qe kemi zgjedhur.
Pasi manim vendime te rendesislune, ne zakonisht priremi qe te rrisim vlerat e asaj qe

kemi zgjedhur dhe te ulim vlerat e asaj qe kemi refuzuar. Me vendime te thjeshta efekti i
"vendimi behet besim" mund te shfaqet shume shpejt. Psh. nje eksperiment ve1ietoi qe
bastvenesit e ndryshem, ndjeheshin me mire kur sapo kishin vene bast, se sa ata qe
qendronin ne rradhe per te vene bast. Keto lloj eksperimentesh, ne tregojne me se miri se
pasi men·en, vendimet rrisinmbeshtetjen per vete justifikimin e tyre.
c) Vete-perceptimi

Uriiversfteti li1.7Jreteror IL.l?·~L4. - ~Psik.cloifi
akoma me e thjeshte shpjegon fenomenin e saj.

" }/[endoni se si nxjerrim ne perfundime ne lidhje me qendrimet e njerezve te tjere. Ne
shohim se si vepron nje person i caktuar ne nje situate te caktuai· dhe p·astaj e
atribuojme sjelljen e tijlsaj ose trajtave dhe qendrimeve personale te personit ose
faktoreve te ambientit. Nese shohim prinderit duke detyruar Suzin e vogel te thote
''Ivfe vjen keq", ne ia atribuojme ndjesen e Suzit situates, jo pendimit te saj personaL
PoL nese e shohim Suzin duke kerkuar ndjese pa nje nxites te dukshem te jashtem,.
atehere ne ia atribuojme vete Suzit sjelljen e saj.
Teoria e vete perceptimit thote qe kur ne jemi te pasigurte per qendrimet tona. ne
detyrojme aq sa do ta bente edhe ne person i cili na vezhgon neve, duke shikuar sjelljen
tone dhe rrethanat ne te cilat ndodh sjellja. Kjo teori supozon se ne bejme detyrime te
ngjashme kur vezhgojme sjelljen tone. Kur qendrimet jane te dobeta ose dykuptimeshe,
ne jemi ne poziten e qje njeriu qe na vezhgon nga jashte. Ne i dallojme qendrimet e
njerezve kur i shikojme me vemendje veprimet e tyre, kur atajane te lire te sillen ashtu si
duan. Duke degjuar veten ne informohemi per qendrimet tona; duke pare veprimet tona
ne krijojme ide se sate fuqishme jane besimet tona. Kjo eshte ve<;:anerisht keshtu, kur ne
nuk mundemi t'ia atribuojme lehte sjelljen tone ITethanave te jashtme. Veprimet qe
ndermarrim lirisht ne, jane vete zbuluese.
William James propozoi nje shpjegim te ngjashem per emocionet nje shekull me pare. Ai
tha qe ne i detyrojme emocionet tona. duke vezhguar trupin dhe sjelljen tone. Psb. nje
grua degjon nje ulerime ariu ne pyll. Ajo tensionohet, ndjen rrahjet e pulsit t'i sbpejtohen.
adrenalina i qarkullon dhe ajo vrapon. Duke vezhguar te gjitl1e kete, ajo me pas pe1jeton
ndjenjen e frikes. Ose, kur kalon ne parade Mis Universi duke buzeqeshur, nje arsye per
buzeqeshjen e saj mund te jete qe ajo po i ndihmon vetes te ndjehet e gezuar. Pra, duke
levizur ne mund te nxisim emocionet.
Ligjerues: Dashamir Berxulli. k!Sc. 9

Universiteti lv.fbreteror ILJRIA - Psikologji Ligjerata VI-
GJENET, KUL TURA DHE GJINIA
Duke u orientuar drejt studimit te qenies njerezore, disa studiues vendosen qe te

studiojne dy subjekte te caktuara rastesisht. Subjekti i tyre i pare, Peter, eshte nje luftetar
verbal, punon si avokat ne sal/en e gjykimit dhe eshte nga Los Angelosi. Ai u rrit ne
Nashville por u zhvendos ne perendim per te kerkuar "stilin e jetes se Kalifornise ". Pas
nje historie dashurie dhe nje divorc, Peter i gezohet marteses se tij te dyte dhe ai do te
deshironte te kishte me shume kohe per te kaluar me te dy ftmijet e tij. Shoket e
pershkruajne ate si nje mendimtar te pavarur i cili ka vetebesim, kompetitiv dhe deri diku
dominues.
Subjekti i tyre i dyte, Tomoko, jeton me bashkeshortin e saj dhe bijen e tyre nje fshat
rural japonez, nje shetitje larg nga shtepite e prinderve te tyre. Tomoko krenohet me te
qenit nje vajze e mire, nje grua besnike dhe nje nene mbrojtese. Shoket e pershkruajne
ate si te kendshme, e sjellshme, respektuese, e ndjeshme dhe mbeshtetese e familjes se sa}
te madhe.
Nga mostra e vogel prej dy njerezish te gJimve dhe kulturave te ndryshme, <;:fare
perfundimi mund te nxjeiTin studiuesit per natyren njerezore? A do te luhaten ata per
faktin se a jane keta te njejtat specie? Apo atyre do tua terheqin vemendjen ngashmerite
mete thelia qe gjenden nen ndryshimet e siperfaqshrne?
Keto jane disa pyetje qe jane shume aktuale ne qarqet e shkencetareve. Diversiteti social
eshte kthyer sipas historianit Artur Schlesinger (1991) ne "problem shperthyes i koheve
tona". Ne nje bote te pervare nga ndryshimet etnike, kulturore dhe gjinore, a mund te
mesojme ne ta pranojme diversitetin, te vleresojme identitetin kulturor dhe a mund te
njohim permasat e farefisnise sone njerezore?
• Natyra njerezore dhe diversiteti kulturor
Ne shume menyra te rendesishme Peter and Tomoko jane me shume te njejte, se sa te

ndryshem. Si anetare te nje familjeje te madhe me stergjysher te njejte, ata ndajne jo

[Jniversiteti }VJ.Dreteror ILIP.14. - ;_-o:;ikolo,gji
c/eteili nje ndertimi biologjik te njejte_ por edhe edhe pmJe sje!ljesh te njejta. Sec:ili
percepton boten, ndjehet i etur dhe zhvillon aftesi gjuhesore nepermjet mekaniz1r1ave
identike. Peter and Tomoko preferojne me shume gjerat e embla, se ato te tharia dhe e
ndajne spektrin vizual ne ngjyra te ngjajshme. Ata dhe fisi i tyre gjithkund ne bote dijne
te lexojne ngrysjet dhe buzeqeshjet e te tjereve.
Peter dhe Tomoko dhe njerezit kudo qe te jene, jane krijesa intensivisht sociale. Ata u
bash.kangjiten grupeve, ndeshkojne ofendimet dhe pikeilohen nga vdekja e nje femije. Si
femije duke filluar nga mosha 8 muajsh, ata kane manifestuar frike nga te huajt dhe si te
rritur ata favorizojne anetare te grupit te tyre. Te konfrontuar me ata, qe kane atribute dhe
qendrime jo te ngjashme me ta, ata kundershtojne ose reagojne negativisht. Gjithkund
njerezit qeniet njerezore preferojne te jetojne mete tjeret, ne familje ose grupe komunale,
dhe nuk duan te jetojne vetem.
Te tilla te perbashketa perkufizojne natyren tone te perbashket njerezore. Ne te vertete ne

jemi te gjithe farefis ne brendesi.
a) Evolucioni dhe sjel!ja
Sjelljet universale qe perkufizojne sjelljen njerezore dalin nga ngjashmerite tona

biologjike. Shumica e antropologeve mendojne se 100.000 ose 200.000 vjet me pare ne
kemi qene te gjithe afrikane. Duke ndjere nevojen per te qene "te frutshem dhe
shumezues, per te mbushur boten" shume nga stergjysherit tane dolen jashte Afrikes,
duke zhvendosur kusherinjte e tyre si Neande1iali Europian. Duke iu pershtatur
ambienteve te tyre te reja, keto qenie njerezore te hershme zhvilluan dallime, te cilat te
matura nga shkalle antropologjike, jane relativisht te reja dhe siperfaqesore. Ata njerez qe
shkuan me larg ne verite ekuadorit evoluan dhe u bene me ngjyre lekure mete hapur ne
menyre, qe te mundnin te sintetizonin vitaminen D ne drite te dobet direkte dielli. Pra,
historikisht ne te gjithe jemi afrikane.
Per te shpj eguar trajtat e species tone (qenies nj erezore) dhe qenieve te tj era, natyralisti
britanik Charles Darwin (1859) propozoi teorine e procesit te e·volucionit. Duke qene se
Ligjerues: Dashamir Berxulli, _MSc. 2

Universiteti Mbreteror jLJRJA- Psikologji Ligjerata VI
organizmat variojne, natyra seleksionon ato organizma, qe jane me te pajisurat per te

mbijetuar dhe riprodhuar ne ambiente te ve9anta. Gjenet, qe prodhonin trajta, te cilat
ITisnin gjasat per te lene trashegimtare, u bene me fuqishme. Per shembull, ne ambientin
e ftohte arktik gjenet e arinjve polare, te cilet programojne nje shtrese te trashe te
kamuflazhit te mbeshtjelljes se bardhe, kane fituar garen gjenetike dhe tani dominojne.
Ky proces seleksionimi natyral, i cili ka qene nje parim organizativ i biologjise, nuk ka
shume kohe, qe eshte bere nje parim i rendesishem edhe per psikologjine.
b) Kultura dhe sjellja
Mbase ngjashmeria jone me e madhe, eshte kapaciteti yne per te mesuar dhe t'u adaptuar.
Evolucion na ka pergatitur neve qe te jetojme ne menyre k.reative ne nje bote qe ndryshon
dhe t'u pershtatemi ambienteve nga ekuadori deri ne fushat e akullit te arktikut. Nga ana
~jeter, biologjia njerezore qe ndajme ne ben te mundur diversitetin tone kulturor. Ben te
mundur te njerezit ne nje kulture te vleresojne frymezimin, te jete i mireseardhur per dike
sinqeriteti ose te pranohet seksi paramartesor, kurse njerez te kulturave te tjera te mos i
pranojne keshtu.keto 9eshtje.
e Nese ne e lidhim bukurine me elegancen ose format, varet se kur dhe ku kemi jetuar.
e Nese perkufizojme drejtesine sociale si barazi (kur te gjithe maiTin njesoj) ose paanesi
(ku ata qe prodhojne shume manin me shume), varet nga ajo se cila ideologji i jep
forme pikepamjeve tona: marksizmi apo kapitalizmi.
Kultura perbehet nga sjellje, ide, qendrime dhe tradita te qendrueshme te cilat ndahen
nga nje grup i m.adh njerezish dhe transmentohen nga nje gjenerate tek tjetra.
Psikologjia e evolucionit studion edhe ndikimet e ambientit. Njerezit jane zgjedhur per te
jetuar ne toke jo vetem per shkak te bicepsave dhe trurit te madh qe kane, por edhe sepse
ata shfaqin cilesine e kompetences sociale. Ne jemi te pergatitur te mesojme gjuhe, te
bejme maneveshje dhe te bashkepunojme me te tjeret per te siguruar ushqim, per t'u.
kujdesur per mete rinjte dhe per te mbrojtur veten tone. Pra, natyra na predisponon neve

qe te mesojme, ne cilendo kulture qe te jetojme. Pikepamja kulturore, nderkohe qe njeh
se te gjitha sjelljet kerkojne zhvillimin e gjeneve, nenvizon aftesine e pershtatjes te qenies
njerezore.
c) RoZet sociale
Teoriket e roleve sociale supozojne se jeta sociale eshte si aktrimi ne nje skene teatri, me
te gjitha mizanskenat, maskat dhe skriptat. Por, rolet e prindit, studentit dhe shokut nuk
do te vazhdojne edhe pasi ne i luajme ato. Keto role lejojne pak liri interpretimi per ata
njerez qe i luajne ato; shfaqjet madheshtore percaktohen nga menyra se si eshte luajtur
nje rol. Sidoqofte disa aspekte te roleve duhet te luhen. Nje student, qe te quhet i tille
duhet te shkoje ne provime, dorezoje punimet e caktuara dhe te arrije nje mesatare
minimale te notave te marra.
Kur vetem disa nom1a jane te lidhura me nje kategori sociale (per shembull, kembesoret
duhet te mbajne gjithmone krahun e djathte, kur shetisin ose levizin dhe jo t'i perziejne
krahet e levizjes), ne nuke shohim kete pozicion si nje rol social. Roli social krijohet dhe
percaktohet nga nje tog normash. Per shembull, nuk do te ishte e veshtire, qe te
pershkruhet roli social i profesorit tuaj te kesaj lende, pa<;ka se ai mund t'i thyeje disa nga
nom1at e percaktuara here pas here.
Kete pervoje kane edhe refugjatet, emigrantet, misionaret e ndryshem ose dhe studentet
nderkombetare. Pasi mbetTijne ne vendin e ri, atyre u duhet kohe qe te pershtaten me
menyren e te folurit dhe te vepruarit ne kontesktin e ri. Pasi pershtaten, eshte pothuajse
universale, qe kur kthehen ne vendin e tyre, ky rikthirn eshte distresues.
<rc Ngjashmeri dhe ndryshime gjirwre
Ka shume dimensione te dukshme te diversitetit njerezor. Dhe, nese do te duhej te

pemendnim disa, do te thonim ngjyra e flokeve, gjatesia, pesha, etj. Por, per
vetekonceptet e njerezve dhe marredheniet sociale, dy dimensionet qe jane me te
rendesishmet jane raca dhe, sidomos, seksi. Gjatesia dhe floket mund te na ndikojne
Ligjerues: Dashamir Berxulli. lv!Sc.

Universiteti Mbreteror ILIRIA- Psikologji Ligjerata VI
vetekonceptet dhe identitetet tona, perzgjedhjen e shokeve apo miqve dhe menyren se si
na shohin dhe trajtojne te tjeret neve. Por, etniciteti dhe seksi rendojne shume me shume
se kaq.
c. Kur lindim ne, njerezit duan te dijne: "A ishte vajze apo djale?"
Kur nje femije herrn.afrodit (pra, me nje kombinim te organeve seksuale mashkullore dhe
femerore) lindet, mjeku dhe prinderit ndjehen te detyruar t'i caktojne atij femije nje seks
nepermjet nderhyrjes kirurgjikale. Mesazhi eshte i thjeshte: Secili duhet t'i perkase nje
seksi. Midis nates dhe dites ka agim, por midis mashkullit dhe fernres nuk ka asgje, nese
flasim nga pikepamja sociale.
Judith Rich Harris (1998) thote, se nga 46 kromozome tek njeriu 45 jane njeseksuale.
Femrat dhe meshkujt prajane te ngjashem ne shume trajta fiziologjike, si mosha kur ulen,
u dalin thembet dhe shetisin. Ata gjithashtu jane te ngjashem ne shume trajta
psikologjike, si fjalori, kreativitet, inteligjence, vetevleresim dhe lumturi. Pra, a duhet te
..
nxjen·im si perfundim ne, qe femrat dhe meshkujt jane te thelbesisht te njejte, duke
vec;uar disa vec;anti anatomike te cilat nuk c;ojne peshe, pervec; rasteve te vec;anta?
a) Pavaresi vs. lidhshmeri
Individet meshkuj shfaqin sjellje qe variojne nga kompetivitet i ashper deri tek edukimi i
kujdesshem. Kjo vlen edhe per individet femra. Por, studimet kane treguar se femrat i
japin me shume perparesi se sa meshkujt te mruTedhenieve te ngushta, intime. Keto
dallime dalin ne siperfaqe qysh nga femijeria. Djemte perpiqen qe te kene me shume
pavaresi, sepse e identifikojne identitetin e tyre ne ndarjen nga kujdestari i tyre, qe eshte
me se shpeshti nena. Kurse vajzat orientohen me shume nga ndervaresia, sepse ato i
percaktojne identitetet e tyre neperrn.jet lidhjeve sociale. Lojat e djemve te vegjel
zakonisht behen ne aktivitete grupore. Loja e vajzave te vogla shfaqet me shume ne
grupet e vogla, me me pak agresion, me shume manje-dhenie, me shume imitim te
marredhenieve dhe me shume diskutime intime.

LigfErata Vi
!\ll::trredheniet e te rriturve jane nje zgjatirni ketyre d.a!limeve. Femrat e pershkruajne

veten e tyre ne me shume terma te mam3dhenieve te tyre, perjetojne me shume emocione
qe lidhen me marred.heniet e tyre. Ne biseda zakonisht meshkujt fokusohen me shume ne
detyra te ndrysb.me dhe grupe te medha, ndersa fermat kryesisht ne marredhenie
personale. Ne grupe, meshkujt flasin me shume per te dhene informacion, ndersa fermat
flasin me shume per te ndare se bashku jeterat, per te dhene ndihme ose per te dhene
mbeshtetje.
Femrat perslikruhen te jene me shume empatike se sa meshkujt. Pra, femrat kane

tendencen te ndjejne me mire ate qe tjetri ndjen. K.jo mbase shpjegon faktin se kur flasin
per shoqerine, si fe1m·at ashtu edhe mesh.kujt rapmiojne te kene me shume shoqeri me
femrat, duke qene se ato jane me intime, te gezueshme dhe te kujdeshme.
b) Dominanca sociale
Nese perceptimi juaj per mashkullin eshte s1 nje qeme aventuriere, autokratike,
dominante, e fmie dhe e pavarur, ndersa perceptimi juaj per femren eshte si nje qenie
afektive, emocionale, enderrimtare, e varur, e dobet atehere ky perceptim perkon me
raportet nga studimet e ndryshme te bera.
Ne fakt, keto perceptime konelojne fuqishem edhe me realitetin. Ne thelb, ne s-;do shoqeri
meshkujt jane me shume dominante sociale. Praktikisht, nuk ka shoqeri ne te cilen fermat
dominojne meshkujt. Ferm·at aktualisht jane 14 % e ligjvenesve ne te gjithe boten.
Nderkaq, meshkujt jane me sbume konservative ne lidhje me dominancen sociale dhe
;1jedhimisht jane me ne favor te kandidateve konservative nga partite e tyre, programet e
te cileve nuk prekin pabarazine midis dy grupeve. Nga ana tjeter, meshkujt jane ata qe me
te shumten e rasteve manin iniciativen, ngasin me shume se fe1m·at makinen dhe
paguajne sbumicen e llogarive.
Meshkujt i japin me shume rendesi fitores, shkuarjes perpara dhe dominimit tete tjereve.
Pra, njerezit e pranojne me shume nje mashkull si udheheqes te fmie, se nje udheheqje
Ligjerues: Dashamir Berxu!!i, M:Sc. 6

Universiteti !Y.fbreteror !LIRJA - Psikologji Ligjerata VI
agresive nga nje femer. Edhe bisedat e mashkullit reflektojne nevojen e tyre per pavaresi,
ndersa femrat shprehin nevojen e tyre per lidhshmeri.
c) Agresiviteti
Me termin agresivitet psikologet nenkuptojne nje sjellje qe behet me qellim lendimi. Ne

te gjithe boten gjuetia, rrahjet dhe luftimi jane aktivitete mashkullore. Edhe sondazhet e
ndryshme kane treguar se meshkujt e pranojne, qe jane me agresive se sa femrat.
Por si edhe me stilet e komunikimit, dallimet gjinore luhaten ne kontekste te ndryshme.

Kurka provokim, dallimi gjinor behet pothuajse i padukshem. Dhe brenda formave me
pak sulmuese te agresivitetit si fjale, hedhja e di<;:kaje, sulmi verbal ndaj dikujt, shuplaka
ndaj nje anetari te famijes, femrat nukjane me pak agresive se sa meshkujt.
d) Seksualiteti
Ekziston edhe nje hendek ne qendrimet dhe kembenguljen seksuale. Por, eshte e vertete
edhe kjo, qe ne pergjigjet e tyre fizike dhe subjektive ndaj stimujve seksuale, femrat dhe
meshkujt jane me shume te njejte se te ndryshem.
Dallimet gjinore ne qendrimet seksuale pasqyrohet tek sjellja. "Me disa perjashtime ne
bote, meshkujt jane ata qe iniciojne nje aktivitet seksual", thote psikologu nderkulturor
Marshall Segall dhe koleget e tij. Me tutje, midis njerezve me orientim seksual te njejte,
meshkujt pa femra bejne seks me shpesh me pa1inere te ndryshem, se sa femrat pa
meshkuj. Marredheniet seksuale te rastesishme jane karakteristike me e madhe e
meshkujve me qendrime tradicionale mashkullore, te cilet mbeshtesin pabarazine midis
dy gjinive. Fantazite seksuale seksuale gjithashtu pasqyrojne dallim gjinor. Per shembull,
nje femer mund te shikoje 4 ore nje film ne qender te te cilit jane te vendosur nje
mashkull dhe nje femer, qe perpiqen te kene nje marredhenie, por qe nuk ia arrijne kesaj.
Ndersa nje mashkull kete do ta urrente, veren humoristi Dave Barry (1995). Ata do te
shikonin per 45 sekonda dhe pastaj do te donin, qe te gjithe te zhvisheshin lakuriq. Dhe
pas ketyre skenave, ata dote donin, qe skenat pasuese te ishin me ndjekje veturash.

Universiteti !lforeteror ILIP.JA- Psikologji Ligjerato VI
.. ,··
® Evolucioni dhe gjinia
Sipas studimeve te ndryshme shumica e njerezve thone qe arsyeJa kryesore per te

dallimet midis femrave dhe meshkujve jane menyra, se si jane rritur ata dhe faktoret
biologjike. Dhe mete vertete ne kete pike ka dallime te rendesishme biologjike.
a) Preferenca gjinore dhe r;iftuese
Duke vene re kembengultesine e dallimeve g]Inore ne agresivitet, dominance dhe

seksualitet, psikologu i evolucionit Douglas Kerrick (1987) sugjeroi ashtu si<; kane bere
edhe shume te tjere qysh atehere, se "ne nuk mund te ndryshojme historine evolutive te
species tone dhe disa nga dallimet midis nesh jane padyshim nje funksion ne kete
histori". Psikologet e evolucionit nuk parashohin dallime te sekseve ne te gjithat ato
sfera, ku te dy sekset jane perballur me sfida peshtatjeje te ngjashme. Per shembull, te
dyja sekset rregullojne djersitjen dhe temperaturen e trupit, kane preferenca te ngjashme
shijesh, etj. Por psikologet e evolucionit parashohin dallime persa i perket s;iftezimit,
zgjedhjen e partnerit dhe riprodhimin.
Le te marrim per shembull iniciativen mete madhe seksuale te mashkullit. Nje mashkull
mesatar prodhon shume triliona sperme ne j eten e tij, duke e bere sperm en me te lire se sa
vezet. Me tej, kur nje femer prodhon nje veze dhe kujdeset per te, nje mashkull mund te
fekondoje shume femra duke shpemdare gjenet e tij. Pra, kjo eshte nje arsye qe e ben
ferm·en qe te jete e kujdesslune dhe orientohen drejt shendetit dhe burimeve. Sis; shihet
edhe nga ato, qe u thane me siper, meshkujt perpiqen, qe te riprodhojne gjeresisht, fermat
e bejne kete mens;erisht.
b) Gjinia dhe hormonet
Nese gjenet predispozojne trajta, qe lidhen me gjinine, ata duhet, qe ta bejne kete me ane
efektit te tyre tek trupat tane. Sis; shfaqen efektet arkitekturore tek strukturat fizike,
keshtu edhe efektet kopjeve tona gjenetike shfaqen ne hormonet seksuale. Ne embrionet,
Ligjerues: Doshamir Berxu!li, MSc. 8

Universiteti .Mbreteror ILIRJA - Psikologji Ligjerata VI
gjenet drejtojne fonnimin e testikujve, te cilat fillojne te prodhojne testosteronin, i cili

eshte hormoni seksual mashkullor, qe ndikon ne shfaqjen e mashkullorise. Por, a munden
dallimet hormonale te predispozojne dallime psikologjike gjinore?
Hendeku gjinor persa i perket agresivitetit duket, se ndikohet nga testosteroni. Tek kafshe
te ndryshme, administrimi i testosteronit rrit agresivitetin. Tek njerezit, himinelet
meshkuj kane nivele testosteroni me te larta se te tjereve. Sidoqofte, tek njerezit dhe
majmunet dallimi gjinor ne agresivitet shfaqet beret ne jete (kur kultura ka shume efekt).
Por, asnje nga keto thenie nuk eshte perfundimtare, por shkencetaret mendojne qe
hormonet seksuale kane rendesi, sic; ka rendesi edhe kultura.
Nje gje interesante ndodh, kur njerezit i afrohen moshes se mesme: femrat behen me
kembengulese dhe vetebesuese, ndersa meshkujt behen me empatike dhe me pak
dominues. Ndryshimi hom1onal mund te jete nje shpjegim per zbutjen e dallimeve
gjinore ne kete faze.
c) Rejlektime ne psikologjine e evolucionit
Ne pikepamjet evolutive te sjelljes hitiket shohin dy probleme hyesore:

1) Ne ndertimin e shpjegimeve te tyre per sjelljet e tyre psikologet e evolucionit nisen
nga momenti prapa ne kohe, pra, pasi ka ndodhur sjellja. Dhe vetem atehere ata
perpiqen, qe te gjejne nje shpjegim per te.
2) Kritiket gjithashtu frikesohen, se duke spekuluar mbi seksin dhe gjinine, psikologet e
evolucionit mund te forcojne stereotipet femer-mashkull.
• Kultura dhe gjinia
Kultura, ashtu sic; u permend edhe me siper, eshte ajo c;ka eshte e perbashket per nje grup
i madh njerezish dhe qe transmetohet nga njeri brez ne tjetrin. Kjo perfshin ide,
qendrime, sjellje dhe tradita. Ne mund ta shohim pushtetin e fonnuar te kultures ne ato
ide qe lidhen me ate se si duhet te sillen meshkujt dhe femrat dhe perc;mimin qe u duhet
te durojne ata kur nuk i justifikojne pritshmerite. Ne te gjitha vendet, vajzat shpenzojne

Universiteti A1oreieror JLIRJA - Psiko!ogji Ligjerata VI
,.
-(
duke u marre me pune shtepiake dhe kujdes te femijeve, ndersa djemte shpenzojne me
shume kohe ne loje pa mbikqy1je. Ivfadje ne c;:iftet karrieriste moderne te Amerikes
Veriore, meshkujt bejne riparimet ne shtepi, ndersa femrat merren me shume me kujdesin
ndaj femijeve. Ose, femrat zakonisht pritet qe te bejne shumicen e puneve te shtepise si
gatimi, larja e eneve, ndersa djemte pritet qe te prodhojne ose te merren me gjera jashte
shtepise. Te tilla pritshmeri per sjelljet per meshkujt dhe femrat perkufizojne roZet
gjinore. Pra, rolet gjinore jane nje komplet sjelljesh (ose normash) te pritura nga
meshkujt dhe femrat.
Ne nje eksperiment me femra te studimeve g)lnore te Universitetin e Princeton te

zhvilluar Mark Zanna dhe Susan Pack (1975) tregoi ndikimin e pritshmerive te roleve
gjinor. Femrat iu pergjigjen pyetesoreve ne te cilet ata e pershkruan veten se prisnin te
takonin nje mashkull te gjate, te pazene dhe me i madh se ato. Ato qe besonin se ideali
femeror per mashkullin eshte nje femer qe eshte e prirur te jete shtepiake dhe respektuese
ndaj bashkeshortit, e paraqiten veten si me tradicionale se femrat qe prisnin te takonin nje
mashkull qe pelqente femra te forta dhe tradicionale. Me tej, duke plotesuar nje test qe
perbente zgjidhje problemesh, atl qe prisnin te zgjidhnin bunin e qe nuk ekziston u sollen
me me shume inteligjence: ato zgjidhen 18 % me shume se ato qe prisnin te takonin nje
burre me pikepamje tradicionale.
a) Rolet gjinore variojne me kulturen
Rolet gjinore jane te ndryshme ne kultura te ndryshme. Psh. ne vendet agrikulturore, rolet
gjinore jane me te ndara: femrat punojne fushat dhe kujdesen per femijet_ ndersa
meshkujt enden me te lire. Ne shoqerite perendimore, rolet variojne jashezakonisht
shume. Psh. ne Japoni dhe Gjermani femrat zene I ne 10 te pozicioneve te punes te
menaxhereve, ndersa ne SHBA dhe Australi ato zene 1 ne 2 pozicione menaxheresh. Ne
Ameriken Veriore shumica e doktoreve dhe dentisteve jane meshkuj, ne Rusi shumica e
doktoreve jane femra, sic; jane shumica e dentisteve ne Danimarke.
b) RoZet gjinore variojne ne kohe

Universiteti .Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata VI
Ne gjysmen e dyte te shekullit te kaluar, pra, vetem nje pjese e holle e historise sone te
gjate, rolet gjinore kane ndryshuar ndjeshem. Ne 1938, 1 ne 5 amerikane pranuan idene
se nje grua qe mbeshtetet nga burri, mund te sjelle te ardhura nga biznesi apo industria.
Ndersa ne vitin 1992 ata qe e pranuan dhe mbeshteten kete ide ishin 4 ne 5 persona.
Kete ndryshim qendrimesh e kane shoqeruar gjithashtu ndryshime ne sjellje. Midis viteve
1960 dhe 1998, perpjesetimi i 40-vje<;areve amerikane te martuara ne fuqine e punes u
dyfishua nga 38 % ne 75 %. Deri ne vitin 1965 asnje femer nuk ishte diplomuar nga
Shkolla e Biznesit ne Harvard. Ne Qershor 2000 30 % e te diplomuarve femra nga kjo
shkolle ishte 30 %. Ky variacion i dukshem i roleve gjinore ne kultura te ndryshme dhe
ne kohe sinjalizon qe evolucioni dhe biologjia nuk i fiksojne rolet gjinore: kultura
gjithashtu u jep fonne gjinive.
c) Kultura e transmetuar me ane te te njejteve
Kulturat, si akulloret, ekzistojne ne shume aroma. Ne Wall Street meshkujt vishen

kryesisht me kostum, ndersa femrat me funde; ne Skoci meshkujt veshin funde me pala si
veshje formale; ne disa kultura ekuadoriane (por jo tek te tjeret) femrat dhe meshkujt nuk
veshin virtualisht asgje fare. Si jane te ruajtura keto tradita nga nje brez tek tjetri breza?
Presupozimi me dominues eshte ajo <;fare Judith Rich Harris (1998) quan supozim
edukues: edukimi (menyra se si prinderit rrisin femijet e tyre) formojne ate qe behen
femijet. Ne kete pike frojdistet dhe bihevioristet bien dakord. Krahasimi i skajeve te
femijeve te dashur dhe te abuzuar sugjeron qe prinderimi ka rendesi. Me tutje, femijet
pervetesojne shume nga vlerat e tyre, duke perfshire perkatesine politike dhe fetare. A do
te thoti:~ kjo se personaliteti i femijes, duke qene se formohet sipas shembullit dhe
edukimit te prinderve duhet te jete shume i njejte meta?
Ky presupozim eshte pergenjeshtruar nga gjetjet e psikologjise zhvillimore. Gjenetistet e

sjelljes Robert Plomin & Denise Daniels (1987) thone se "dy femije te se njejtes familje
(jane mesatarisht) aq te ndryshem nga njeri-tjetri sa edhe nje <;ift femijesh te caktuar
rastesisht nga popullata."

u
Universiteti kfbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata VII
KONFORlVHTETI
Ne te gjithe kemi provuar fenomenin e meposhtem: kur flet nje foles kundershtues ose
kur nje grup muzikor mbaron se kenduari, fansat e atij grupi qe gjenden nen rradhet e
para afer skenes, fillojne te duarirokasin, te bertasin dhe fishkellejne. Ata qe ndodhen disa
rreshta me Iarg te pareve, duke ndjekur shembullin e tyre, fillojne edhe ata te
duartrokasin. Tanime vala e duartrokitjeve, bertitjeve dhe fishkellimave kap edhe njerezit
qe jane ulur ne menyre komode ne uleset e tyre. Duke qene i ulur ne mes te ketyre te
fundit, judo te donit te rrinit ulur ("ky foles nuk perfaqeson fare pikepamjet e mia"). Por,
duke qene se vala e njerezve qe yohen ne kembe arrin tek ju, a do te rrini ju ulur i vetem?
Eshte e veshtire te qenit pakice prej nje personi.
Keto skena te konformitetit ngrejne disa pyetje.

e. Pse, duke pasur parasysh edhe diversitetin e individeve ne grupet e medha, sjellja e
tyre eshte kaq uniforme?
@ Pse ngrihen te gjithe ne kembe, madje edhe me pak entuziastet?
® A eshte presioni social nganjehere kaq e fuqishme sa eshte ne gjendje qe t'i eliminoje
dallimet individuale?
Ill Ku jane individulitet e ash per?
c· A eshte kurajoja me teper e fantazuar se sa reale ne jeten e perditshme?
@ Eshte i keq apo i mire konformiteti?
Duke filluar nga pyetja e fundit, duhet thene se kjo pyetje nuk ka pergjigje shkencore,
por, duke pasur parasysh vlerat qe sbumica nga ne ndajne, ne mund te themi dy gjera. (1)
Konformiteti nganjehere eshte i keq (kur e ben dike te pije dhe te ngase makinen ose te
man·e pjese ne nje sjellje raciste) dhe nganjehere eshte i mire (kur i ndalon njerezit te
bisedojne perpara nesh, kur gjendemi ne nje salle teatri) dhe nganjehere pa cilesi te tilla
(kur na predispozon te vishemi ne te bardha, kur shkojme te luajme tenis).
Fjala konformitet nuk bart ne vetvete nje vlere gjykimi negativ. Si dote ndjeheshit nese
dikush do t'ju quante juve nje "konformist tipik". Nese jeni nga nje kulture perendimore,

Universiteti Mbreteror ILIRJA - Psikologji Ligjerata VII
ju mund te lendoheni, sepse kultura te tilla nuk e vleresojne shume lakimin individual
ndaj presionit te njerezve te tjere. Ne kete linje, psikologet sociale te Amerikes Veriore
dhe Europes, i japin konformitetit nje etiketa negative (konformitet, perulesi,
kompliance) me shume se etiketa pozitive (ndjeshmeri e perbashket, pergjegjesi, loje
ekipore bashkepunuese). Ne Japoni shoqerimi mete tjeret eshte nje shenje e jodobesie,
por nje shenje toleranc, vetekontrolli dhe maturie.
Kur jeni pjese e nje turme dhe ngrini nje dolli per golin fitues te ndeshjes, a Jem
konformist ne kete rast ju? Ose, kur, midis miliona te tjereve, ju pini qumesht ose kafe, a
po konformoniju? Nese ju si edhe miliona te tjere jeni i mendimit se femrat duken shume
me mire me floke te drejta se sa me floke me ka<;urrela, a po konformoni ju? Mbase po,
mbase jo. <;elesi shpjegues per sjelljen tuaj ne kete rast do te ishte, nese ju do t'i benit te
njejtat veprime edhe sikur te ishit vetem. Konformiteti nuk eshte vetem per veprimin e
dikujt ne perputhje me ate qe veprojne te tjeret; por ka te beje edhe me ndikimin qe kemi
nga te tjeret per se si ata veprojne. Pra, konformiteti eshte nje nd1yshim ne sjellje dhe
bindje, si rezultat i presionit grupor real ose te imagjinuar (Kiesler & Kiesler, 1969, p.
2).
Ka disa lloje konformiteti. Konsideroni vetem dy: komplianca dhe pranimi. Nganjehere
ne konformohemi pa besuar me te vertete ne ate qe po bejme. Ne vendosim nje gjerdan
ose veshim nje veshje, megjithese ne nuk kemi ta bejme kete. Ky konformitet i jashtem
quhet kompliance. Ne u permbahemi normave kryesisht per te fituar nje shperblim ose
per te shmangur nje ndeshkim. Nese komplianca jone eshte nga nje komande e jashtme,
atehere nee quajme ate obedience. Nganjehere ne mete vertete e besojme ne ate qe grupi
na ka bindur per te bere. Ne mund t'u bashkohemi miliona te tjereve qe pine qumesht,
sepse ne jemi te bindur se qumeshti eshte ushqim shume i mire. Ky konformitet i sinqerte
dhe i brendshem quhenpranim. Pranimi nganjehere ndjek kompliancen.
• Kur konformohen njerezit

Universiteti Mbreteror ILJRIA - Psikologji Ligjerata VII
Studiuesit kane gjetur se konformiteti rritet nese gjykimi ne situata te caktuara paraqitet i
veshtire ose nese subjekti eshte jokompetent. Pra, me shume i pasigurte ne jemi per
gjykimet tona, me shume te ndikuar jemi ne nga te tjeret.
Atributet e grupit kane rendesine e vet, gjithashtu. Konformiteti eshte me i larte, kur
grupi ka tre ose me shume njerez dhe eshte kohesiv, unanim dhe ka status te larte.
Konformiteti eshte me i larte gjithashtu kur pergjigjja eshte publike dhe eshte here pa
angazhim te meparshem.
a) Madhesia e grupit
Ne eksperimentet laboratorike, nje grup nuk duhet te jete patjeter i madh per te pasur nje
efekt te madh. Asch dhe hulumtuesit e tjere gjeten qe nga 3 deri ne 5 njerez do rrezatonin
me shume konformitet se sa 1 ose 2 te tille. Rritja e numrit te njerezve ne me shume se 5,
prodhon zvogelimin e konfonnitetit.
...Menyra ne te cilen eshte i formuar grupi, ka gjithashtu rendesi per dallimin. David Wilder
_,
(1977), nje hulumtues nga Rutgers University u dha studenteve nje rast jurie. Perpara se
te jepnin gjykimin e tyre, studentet shikuan se ne videokasete gjykimet e dhena te kater
pjesetareve te jurise. Studentet rane u konformuan me shume kur pjesetaret e jurise u
paraqiten ne dy grupe te vogla me nga dy vete, se sa u paraqiten si nje grup i vetem prej
kater vetash. Ngjashem, dy grupe me nga tre veta demonstruan me shume konformitet se
nje grup i vetem pr~j gjashte vetash
b) Unanimiteti
Imagjinojeni veten tuaj ne nje eksperiment konformiteti ne te cilin te gjithe njerezit

perve9 njerit pergjigjen ne menyre te njejte, duke dhene nje pergjigje te gabuar. <;fare do
te beni ju? Disa eksperimente tregojne se dikush qe prish unanimitetin e grupit, shpon
edhe pushtetin e tij social. Ne rastin tuaj, (siy kane treguar edhe eksperimentet) ju do ta
thoni mendimin tuaj, vetem nese te pakten vete dikush ka shprehur mendimin personal,
qe nuk ka qene ne perputhje me ate te grupit. Eshte shume e veshtire ne fakt qenia ne
minoritet vetem e nje personi. Eksperimentet na mesojne se eshte shume me e lehte qe te

ngrihesh ne kembe per te mbrojtur mendimin tend, nese ke edhe nje mendim tjeter me
vete. Psh. shume grupe fetare e njohin kete fakt. Ata, ashtu si Jezusi i dergoi dishepujt e
tij ne 9ifte, i dergojne misionaret e tyre ne lagjie dhe komunitete te ndryshme gjithashtu
ne 9ifte. Mbeshtetja e njerit shok, rrit ndjeshem kurajon sociale te shokut tjeter.
c) Kohezioni
Nje opinion pakice tjeter nga dikush qe gjendet jashte grupeve me te cilat ne
identifikohemi, psh. nga dikush nga nje tjeter universitet ose fe tjeter, na ndikon ne
shume me pak se i njejti mendim i pakices qe gjendet brenda grupit tone. Psh. nje
heteroseksual i cili flet per te drejtat e homoseksualeve, do te kishte me shume ndikim tek
heteroseksualet se sa tek homoseksualet. Sa me shume kohesiv te jete grupi, me shume
pushtet ka tek pjesetaret e tij. Te bardhet qe sillen si te zinj dhe te zinjte qe sillen si te
bardhe, ka shume mundesi te izolohen dhe te nen9mohen nga pjesetaret e grupit te tyre.
Edhe ne eksperimente, pjesetaret e grupeve qe ndjehen te joshur nga grupi, i pergjigjen

me mire ndikimit te tij. Ata nuk i kane qejf mospajtimet me pjesetaret e tjere te grupit.
Duke iu frikesuar refuzimit, ata u Iejojne atyre nje shkalle te caktuar pushteti.
d) Statusi
Si9 edhe mund te merret me mend, njerez me status te larte ndikojne me shume.
Nganjehere njerezit mund te shmangin faktikisht te bien dakord me njerez me status me
te ulet ose njerez te izoluar. Eshte vertetuar qe kembesoret u shfaqen me kompliante, kur
iu ofrua te plotesonin nje ankete nga persona te veshur mire, se sa nga persona te veshur
keq. Milgram (1974) raporton qe ne eksperimentet e tij te obediences, njerezit me status
te ulet i pranuan komandat e eksperimentuesit me shume se sa njerezit me status me te
Iarte. Pas Ieshimit te 450 volt rryme, nje 37 vje9ar saldator pyet eksperimentuesin: "(:fare
dote bejme pas kesaj, profesor?", nderkohe qe nje profesor i teologjise, i cili nuk iu bind
eksperimentit me 150 volt, tha: "Une nuke kuptoj pse po behet nje eksperiment i tille me

Universiteti li1breteror !LIRJA - Psikologji Ligjerata VI!
jeten e ketij njeriu", dhe ngrinte vazhdimisht dyshime para eksperimentuesit: "per etiken
e kesaj gjeje".
e) Pergjigjja publike
Nje nga pyetjet mete rendesishme per t'iu pergjigjur nga hulumtuesit ishte nese njerezit
konformohen me shume ne pergjegjigjet e tyre publike apo ne ato private. Tanime
pergjigjja eshte e qarte: eksperimentet kane treguar se njerezit konformohen me shume
kur duhet ta japin pergjigjen e tyre publikisht, se sa kur duhet te pergjigjen e tyre te
shkruar ne menyre private.
f) Jo angazhim paraprak
Kur njerezit ndermarrin nje angazhim publik, ata i referohen atij angazhimi. Ne rastin me
te mire, ata do te ndryshojne gjykimin e tyre ne nje kohe te mevonshme. Pra, ne mund te
presim per shembull qe gjyqtaret e garave gjimnastikore te ndryshojne rralle vleresimet e
tyre pasi kane pare vleresimet e gjyqtareve te tjere, megjithese ata mund te modifikojne
gjykimet e tyre te mevonshme. Ndennanja e nje angazhimi publikisht e ben shume te
veshtire qe njerezit terhiqen nga ai angazhim. Evangjelistet fetare i ftojne njerezit te
"ngrihen nga ulesja e tyre", duke e ditur qe eshte me e mundshme qe njerezit t'i
permbahen besimit te tyre te ri, nese e kane pranuar ate publikisht.
@ Pse ndodh konformirni?
David G. Myers, autori i libri Psikologjia Sociale, qe perdorim si literature per lenden me
te njejtin titull, tregon nje ndodhi nga nje udhetim i tij i gjate ne Gjermani. Ai qendronte i
pranishem ne ligjeraten e tij te pare ne nje vizite te zgjatur ne nje universitet gjerman.
Pasi ligjeruesi perfundoi, ai i vuri duati e tij ne pozicion per te dumirokitur. Por, ne vend
qe te duartrokasin, njerezit e tjere ne salle filluan te godasin tavolinat me nyjet e
gishterinjve. <;fare dote thoshte kjo? A nuk poe miratonin ata ligjeraten? Sigurisht se po
te ishte keshtu jo c;,donjeri do te sillej me vrazhdesi kaq hapur me nje funksionar vizitues.
As fytyrat e tyre nuk pasqyronin pakenaqesi. Ai arriti ne perfundimin, qe kjo duhej te
ishte ovacion gjerman. Pas kesaj, ai iu bashkangjit korit me nyjet e gishterinjve te tij duke
kercitur ne tavoline.
c;fare e solli kete konformitet? Pse autori nuk duatrokiti, kur te tjeret po godisnin
tavolinat? Ketu ekzistojne dy mundesi: nje person mund te "lakohet" nga grupi (a) qe te
jete i pranuar nga grupi dhe te mos ndjehet i refuzuar dhe (b) te marre informacion te
rendesishem. Deutsch & Gerard (1955) i emertuan keto dy mundesi:
(1) influence normative. Ky eshte nje konformitet i bazuar ne deshiren e nje personi per
te plotesuar pritshmerite e te tjereve per te marre si kompensim pranimin.
(2) influence informative. Ky eshte nje konformitet qe shfaqet, kur njerezit pranojne
evidence per realitetin, qe sigurohet nga njerez te tjere.
Ne laborator dhe ne jeten e perditshme, grupet vazhdimisht refuzojne ata qe deviojne

vazhdimisht. Si~ e dime shumica prej nesh, refuzimi social sjell dhimbje. Kur ne
deviojme nga normat e grupit, ne paguajme nje ~mim emocional. Nganjehere ~mimi i
larte i devijimit, i detyron njerezit qe te mbeshtesin ate qe nuk besojne, ose te pakten i
ben qe te shtypin dhe te mos shprehin mospajtimin e tyre.
Influenca normative zakonisht ~on ne kompliance. Ve~anerisht, kjo eshte e vertete per
njerez qe sapo kane pare te tjere qe jane vene ne loje ose njerez te cilet perpiqen te ngjiten
nje shkalle ne statusin e tyre. Nga ana tjeter, infuenca informative i ~on njerezit drejt
pranimit. Kur realiteti eshte dykuptimesh, njerezit e tjere mund te jene nje burim i
rendesishem informacioni. Ne kete kuptim mund te interpretohet mbase edhe Deklarata e
Pavaresise, e cila midis te tjerash thote qe ne i kemi borxh "nje respekt te denje mendimit
te njeriut."
Pra, shqetesimi yne per imazhin tone social prodhon influence normative, ndersa deshira
per te qene korrekt prodhon influence informative. Ne jeten e perditshme influenca
normative dhe ajo informative shpesh shfaqen se bashku, ne te njejten kohe pra. David G.
Myers nuk do te ishte i vetmi ne sallen e ligjeratave qe do te duartrokiste, nese do ta
bente kete (influenca normative), nderkohe qe sjellja e te tjereve i tregoi atij se si te
shprehte ne menyre adekuate mirenjohjen e tij per ligjeraten (influenca informative).

Universiteti Alfbreteror ILJRIA - Psikologji Ligjerata VII
Disa eksperimente mbi temen "pse njerezit konformohen" kane mundur te izolojne si
fenomene te ve9anta influencen normative dhe informative. Konformiteti eshte me i
madh, kur njerezit duhet te pergjigjen perpara nje grupi. Me siguri qe kjo pasqyron
influencen normative (sepse subjektet marrin te njejtin informacion edhe pse mund ata
pergjigjen publikisht ose privatisht). Ajo qe eshte me shume, eshte dallimi midis
pergjigjes publike dhe asaj private, nese grupi eshte me i madh. Nga ana tjeter,
konformiteti eshet me i madh, kur pjesemarresit ndjehen incompetente, detyra eshte e
veshtire si dhe kur njerezit kujdesen qe te jene te sakte, pra, te gjitha shenjat e influences
informative. Pse konformohemi ne? Per dy arsye kryesore: sepse ne duam te jemi te
pelqyer dhe te miratuar ose sepse ne duam te jemi te sakte.
o Kush koJrnformohet?
A jane disa njerez me te hapur ndaj ndikimit social? Nese i shikojme me kete sy miqte
tani, ne me siguri do te mund te vezhgonim se cilet jane "konformiste" dhe cilet jane ata
qe jane "te pavarur". Le te shohim dy fusha ku mund te gjejme konformiste: personaliteti
dhe kultura.
a) Personaliteti
Historia e mendimit social-psikologjik mbi marredhenien midis trajtave te personalitetit

dhe sjelljes sociale ka ecur paralelisht me historine e mendimit mbi qendrimet dhe
sjelljen. Gjate viteve 50-te dhe ne vitet e hershme te viteve 60-te, psikologet studiuan se
si motivet dhe dispozitat e brendshme ndikojne veprimet e njerezve. Per shembull, ata qe
e pershkruanin veten si nevojtare per miratim social, konformoheshin me shume. Ne vitet
e fundit te viteve 60-te dhe ne vitet 70-te perpjekjet per te Iidhur karakteristikat personale
me sjellje sociale, si konformiteti, gjeti vetem lidhje te dobeta. Ne kontrast me pushtetin e
demonstruar te faktoreve situative, rezultatet e personalitetit ishin parashikues te dobet te
sjelljes individuale. Nese donit te dinit se sa konformist, agresiv ose ndihmues ishte nje
njeri, atehere ju kerkonit dijeni me shume per detajet e situates, se sate dinit rezultatin e
nje personi ne nje bateri te testeve psikologjike. Sic; thote edhe Milgram (1974) "Une jam

Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjetata VII
i sigurte qe ekziston nje baze komplekse personaliteti per obediencen dhe

mosobediencen. Por une e di qe ne nuke kemi gjetur ate".
Gjate viteve 80-te, ideja qe dispozitat e personalitetit nuk krijojne ndonje dallim te madh,
i beri hulumtuesit e personalitetit te evidentonin ato rrethana ne te cilat trajtat e
personalitetit e parashikojne sjelljen. Hulumtimet e tyre konfirmojne parimin se faktoret e
brendshem (qendrimet, trajtat) rralle e parashikojne saktesisht nje veprim specifik, ata
kane rezultate me te mira ne parashikimin e sjelljes mesatare te nje personi ne situata te
ndryshme. Nje analogji te ishte e vlefshme ketu: ashtu sic;: eshte e veshtire te parashikohet
rezultati juaj ne nje pyetje te vetme testi, po kaq e veshtire eshte qe te parashikohet sjellja
juaj ne nje situate te caktuar. Dhe, ashtu sic;: eshte me shume i parashikueshem rezultati i
pergjithshem i shume pyetjeve te testit, kaq me shume eshte e parashikueshme eshte
sjellja juaj ne lidhje me konformitetin total ne situata te ndryshme.
Ashtu si hulumtuesit e qendrimeve, hulumtuesit e personalitetit jane duke sqaruar dhe
riafirmuar lidhjen midis cilet jemi ne dhe c;:fare bejme ne. Duke iu falenderuar perpjekjeve
te tyre, psikologet e sotem sociale jane dakord me thenien e teoricienit pioner Kurt Lewin
(1936): "(:do ngjarje psikologjike varet nga gjendja e personit dhe ne te njejten kohe e
ambientit, megjithese rendesia e tyre relative eshte e ndryshme ne raste te ndryshme."
b) Kultura
A ndihmon neve sfondi kulturor per te parashikuar se sa konformiste do te jene njerezit?

Ne fakt, na ndihmon. Eksperimentet kane treguar se individet e shoqerive perendimore
jane me pak konformiste. Madje edhe midis individeve te ndryshem te ardhur nga shoqeri
perendimore te ndryshme ka dallime ne konformitet. Psh. Milgram (1961) krahasoi
studentet norvegjeze me ata franceze dhe vazhdimisht gjeti qe studentet franceze
konformoheshin me pak se ata norvegjeze.
Sidoqofte, kultura mund te ndryshoje. Per shembull, replika te eksperimentit te Asch me

studente universitare te Britanise, Kanadase dhe Shteteve te Bashkuara nganjehere nxisin
me pak konformitet se sa vete Asch gjeti dy ose tre dekada me heret. Pra, megjithese
konformiteti dhe obedienca jane fenomene universale, ato ndryshojne ne kultura dhe
Universiteti Afbreteror ILJPJA - Psikologfi Ligjerata VII
periudha te ndryshme kohore. Kulturat europiano-amerikane u mesojne femijeve

individualizmin: ti je pergjegjes per veten. Ndiq rrugen qe te tregon ndergjegjja jote. Ji i
sinqerte me veten. Perkufizoji anet e tua te forta unikale. Plotesoji nevojat e tua.
Respektoni intimitetin e njeri-tjetrit. Kulturat aziatike dhe joperendimore eshte me e
mundshme qe t'u mesojne femijeve kolektivizmin: Familja ose klani yt eshte pergjegjes
per individet pjesetare te tyre, veprimet e te cileve pasqyrojne turpin ose nderin e familjes
apo te klanit. Pra, nderoje grupin tend. Respektoji traditat e tua. Trego respekt per te
moshuarit dhe eproret. Kultivo harmonine dhe mos i kritiko te tjeret publikisht. Ji besnik i
familjes, shoqerise, kombit. Jeto bashke mete tjeret pa supozuar se ke nje vete private te
ndare nga konteksti yt social. Nje analize e Rod Bond dhe Peter Smith (1996) te 133
studimeve ne i 7 vende konfirmojne, qe keto vlera kulturore kane ndikim tek
konformiteti. Duke i krahasuar me njerezit e shoqerive individualiste, ata te shoqerive
kolektiviste jane mete lakueshem ndaj ndikimit tete tjereve.
e Rezistenca ndaj presionit social
Pra, edhe ne kete ligjerate po flasim per pushtetin e forcave sociale. Pasi pershtatemi, ne
kujtohemi perseri per pushtetin e personit. Duke ditur qe dikush po perpiqet te na
shtrengoje te bejme nje gje te caktuar, ne ne menyre te menjehershme mund te reagojme
ne drejtimin e kundert.
a) Qendresa
Individet e vleresojne ndjesine e tyre te lirise dhe vete-efikasitetit. Dhe kur presioni social
behet aq i madh, sa kercenon ndjesine e tyre te lirise, ata shpesh rebelohen. Mendoni per
Romeon dhe Zhulieten, dashuria e te cileve ishte e intensifikuar nga opozicioni i
prinderve te tyre. Ose, mund te mendoni edhe per femijet qe bejne te kunderten e asaj qe
thone prinderit, per te mbrojtur lirine dhe pavaresine e tyre. Dhe atehere prinderit u
ofrojne zgjidhje femijeve te vet: eshte koha te pastrohesh, do te lahesh ne dush apo ne
vaske?

Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata VII
Qendrese psikologjike do te thote nje motiv per te mbrojtur ose rikthyer ndjesine e lirise
se dikujt. Qendresa shfaqet kur dikush kercenon lirine tone te veprimeve. Teoria e
qendreses psikologjike, e cila presupozon qe njerezit me te vertete veprojne ne mbrojtje
te ndjesise se tyre te lirise, mbeshtetet nga eksperimente qe tregojne se perpjekjet per te
kufizuar lirine e personit shpesh prodhojne antikonformizem.
b) Mbrojtja e unikalitetit
Imagjinoni nje bote me konformitet te plote, ku nuk do te kishte dallime midis njerezve.
A do te ishte kjo lloj bote nje vend i gezuar? Nese jokonformiteti krijon jokomoditet, a
mund te krijoje njejtesia (ndjenja e te qenit i njejte ne kohe) komoditet?
Njerezit ndjehen jokomode kur duken shume te ndryshem nga te tjeret. Por, te pakten ne
vendet perendimore, njerezit ndihen gjithashtu jokomode kur duken saktesisht site tjeret.
Sic; kane treguar edhe eksperimentet e C.R.Snyder & Howard Fromkin (1980), njerezit
ndjehen mire kur e shohin veten e tyre si unikale. Per me teper, ata mund te veprojne ne
menyra qe mbrojne individualitetin e tyre. Ne nje eksperiment, Snyder (1980) i beri disa
studente te Purdue University te besojne se "10 qendrimet e tyre me te rendesishme"
janee ose te dallueshme ose pothuajse identike me qendrimet e 10.000 studenteve. Kur
keta studente moren pjese ne nje ekpseriment konformiteti, ata qe u privuan nga ndjenja
e tyre e unikalitetit, kryesisht e mbrojten individualitetin e tyre duke mos u konformuar.
Ne nje ekperiment tjeter, njerezit qe degjuan te tjeret te shprehnin qendrime identike me
te tyret ata i modifikuan pozicionet e tyre per te ruajtur ndjesine e tyre te unikalitetit.
Duket se, ndersa ne nuk parapelqejme te jemi shume devijante, ironikisht ne te gjithe
jemi pak a shume te njejte ne deshiren per t'u ndjere te dallueshem dhe ne verejtjen se si
dallojme ne. Kerkesa jone duket se nuk eshte vetem te jemi te ndryshem nga mesatarja,
por me shume se sa mesatarja. Duket se situatat e konformitetit ne laborator ndryshojne
nga shfaqjet e konformitetit ne jeten e perditshme. Ne kete kuptim, ne duhet te jemi te
kujdesshem ne pergjithesimin nga thjeshtesia e djegies se nje shkrepseje me
kompleksitetin e nje djegie pylli.

Universiteti Afbreteror JLJRJA - Psikologji Ligjerata Vlll
PERSUACIONI (TE BINDURIT)
Perpjekjet per te bindur jane nganjehere djallezore, nganjehere me perfitim; nganjehere

efektive, nganjehere te padobishme. Madje nganjehere bindja nuk eshte as e mire, as e
keqe. Eshte qellimi dhe permbajtja e mesazhit qe prodhojne gjykime mbi te miren dhe te
keqen. Ne kete kuptim, te keqen ne e quajme "propagande", ndersa te miren e quajme
"edukim". Edukimi eshte me shume i bazuar ne fakte dhe e permban me pak se
propaganda elementin e detyrimit. Ne pergjithesi ne flasim per "edukim", kur e besojme
dhe "propagande", kur nuke besojme ate. Si perkufizim dote thonim qe bindja eshte nje
proces sipas te cilit nje mesazh shkakton ndryshim ne besimet, qendrimet ose sjel[jet
tona.
Opinionet tona duhet te vijne nga diku. Bindja, edhe si edukim, edhe s! propagande, ne
kete kuptim eshte e pashmangshme. Dhe me te vertete, bindjen e gjejme gjithandej, ne
zemren e politikes, marketingut, gjykates, prinderimit, negociimit, evangjelizmit, etj.
Duke u nisur nga kjo psikologet sociale kerkojne te kuptojne se c;fare c;on ne ndryshimin
efektiv dhe te qendrueshem te qendrimeve.
a) Imagjinoni qe ju jeni nje te beni fushate per nje kandidat politik. Si do ta benit veten
dhe mesazhin tuaj bindes?
b) Ose, nese jeni ne pozicionin e atij te cilit i drejtohet mesazhi, si dote beni qe te mos
manipuloheni? Ndaj cilave taktika duhet te jeni te kujdesshem?
Per t'iu pergjigjur ketyre pyetjeve, psikologet sociale zakonisht e studiojne bindjen ashtu
sic; studiojne gjeologet erozionin e tokes: duke vezhguar efektet e faktoreve te ndryshem
ne eksperimente te shkurtra dhe te kontrolluara. Efektet jane te vogla dhe jane me shume
potente ne qendrime te do beta dhe nuk pre kin vlerat tona. Megj ithate, ato na mundesojne
neve per te kuptuar se si keta faktore mund te prodhojne efekte te medha, duke iu dhene
kohe te mjaftueshme.
® Rruge qe ~ojne tek bindja

Universiteti Mbreteror ILIRIA- Psikologji Ligjerata VIII
Duke sherbyer si psikologu kryesor ne Depatiamentin e Luftes te SHBA-se gjate Luftes

se II -te Boterore, profesori i Yale University dhe koleget e tij (1949) ndihmuan luften
duke studiuar bindjen. Duke shpresuar ne mbeshtetjen e moralit te ushtareve, Hovland
dhe koleget e tij studiuan sistematikisht efektet e filmave trajnues dhe dokumentareve
historike mbi qendrimet dhe opinionet e rekruteve te rinj per luften. Edhe kur u kthyen ne
Yale pas luftes, ata vazhduan te studionin faktoret qe rrisnin mundesine qe nje mesazh te
ishte bindes. Ata iu qasen kesaj detyre me kujdes, duke ndryshuar faktoret qe lidheshin
me komunikatorin (pra, ate qe jep mesazhin), permbajtjen e mesazhit, kanalin e
komunikimit dhe audiencen. Ky grup studiuesish besoi se se te bindurit kushtezonte
pastrimin e disa pengesave. (:do faktor qe u ndihmon njerezve te kalojne pengesat ne
procesin e te bindurit rrit mundesine e shfaqjes se vete bindjes se atij personi. Per
shembull, nese nje burim terheqes e ben me te mundshme qe ju t'i kushtoni vemendje nje
mesazhi, atehere ka me teper mundesi qe ai mesazh t'ju binde juve. Qasja e grupit te
Yale-it ne studimin e bindjes na siguron neve nje kuptim te mire te asaj se kur ka
mundesi te ndodhe bindja.
Hulumtuesit e Ohio State University ne vitet 60-te, 70-te dhe 80-te hodhen idene se
mendimet e njerezve ne pergjigje te mesazheve qe synojne bindjen e atyre njerezve kane
gjithashtu rendesine e vet. Nese nje mesazh eshte i qarte dhe i lehte per te kuptuar, por
eshte me plot argumente te jobindese, atehere eshte shurne e lehte per personin te jape
kunderargumente mbi mesazhin dhe ai nuk do te bindet. Nese mesazhi ofron argumente
bindese, atehere mendimet e personit do te jene me favorizuese dhe eshte me e
mundshme qe ai te bindet. Kjo qasje e "pergjigjes·kognitive" na ndihmon te kuptojme se
pse ndodh bindja ne disa situata me shume sene disa te tjera.
Richard Petty dhe John Cacioppo e <;uan kete gje nje hap me perpara. Ata teorizuan qe
bindja eshte me e mundshme te ndodhe nepermjet dy rrugeve. Kur njerezit jane te
motivuar dhe te afte te rnendojne sistematikisht per nje <;eshtje te caktuar, ata eshte shume
e mundshme qe te ecin rruge qendrore per tek bindja - pra, te fokusohen ne argumente.
Nese argumentet jane te forta dhe detyruese, ka shume rnundesi qe te ndodhe bindja
(shfaqet kur njerezit e interesuar fokusohen ne argumente dhe pergjigjen me mendime
favorizuese). Nese mesazhi permban vetem argumente te dobeta, njerezit qe mendojne do
Universiteti Jvfbreteror JLIRL4 - Psikologji Ligjerata filii
ta verejne qe argumentet nuk jane shume detyrues dhe do te japin k.underargumentet e

veta.
Por nganjehere fuqia e argumenteve nuk ka ndonje rendesi. Nganjehere ne nuk jemi
aspak. te motivuar ose te afte te mendojme me kujdes. Nese jemi te hutuar, te paperfshire
ose jemi te zene me pune, ne mund te mos mendojme kujdesshem mbi permbajtjen e
mesazhit. Me shume se sate fokusohemi ne ate sea jane mete ve1iete te fmia argumentet
e paraqitura, ne mund te ndjekim rrugen perfferike per tek bindja - pra, fokusimi ne
sugjerime qe nxisin pranim pa menduar shume (shfaqet kur njerezit jane te ndikur nga
stimuj anesore, si psh. pamja terheqese e .folesit). Kur njerezit jane te hutuar ose jo te
motivuar per te menduar, deklarata te familjarizuara dhe qe kuptohen lehte jane me
bindese se deklarata risi qe shprehin te njejte gje me deklaratat e tipit te pare. Pra, per
njerez te hutuar ose te paperfshire ne proces, "dardha e ka bishtin prapa" ka me shume
kuptim se "te shikojme se t;:do te ndodhe me pas nga kjo".
ELEMENTET E BINDJES
$ Kush thote? Komunikatori
Psikologet sociale kane gjetur se kush e thote nje gje te caktuar ndikon se si pranohet,
merret mesazhi. Ne nje ek.speriment, kur udheheqesit socialiste dhe liberale ne
parlamentin holandez diskutonin per qendrime identike duke perdorur te njejtat fjale,
secili ishte me efektiv me anetaret e partise se tij. Pra, nuk eshte vetem mesazhi i
rendesishem, por edhe se kush e thote ate. Por, <;fare e ben nje komunikator me bindes se
nje tjeter?
a) Kredibiliteti
Kredibilitet do te thote kur nje komunikator perceptohet si ekpert dhe i besueshem.

~donjeri nga do te ndikohej me shume ne drejtim te bindjes, nese do te degjonte nje
deklarate se ushtrimet jane te mira per shendetin nga Akademia Kombetare e Shkencave
se sa nga nje gazete sensacionale. Por, efekti i burimit te informacionit si me kredibilitet

Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata VIII
zvogelohet pas nje muaji ose me shume. Nese mesazhi i nje personi me kredibilitet eshte
bindes, ndikimi i tij mund te zbehet, duke gene se burimi harrohet ose ndahet nga
mesazhi. Nderkaq, ndikimi i nje personi pa kredibilitet mund te rritet ne kohe (psh. nese
njerezit kujtojne me mire mesazhin se sa arsyen per te mos e konsideruar ate.) Kjo bindje
e vonshme, pas njerezit harrojne burimin ose lidhjen e tij me mesazhin, quhet efekt i
gjumit.
Ekspertiza e perceptuar. Si behet nje njeri ekspert? Nje menyre eshte te fillohet te thuhen
gjera me te cilat audienca pajtohet, gje qe mund ta beje dike te duket i men<;ur. Nje tjeter
menyre eshte qe te paraqitet si dikush qe eshte i dijshem per ate teme. Nje mesazh per
larjen e dhembeve eshte nga "Dr. James Rundle i Shoqates se Dentisteve Kanadeze"
eshte shume me bindes se sa mesazhi i "Jim Rundle, nje nxenes i shkolles se mesme
Iokale, i cili realizoi me shoket e tij nje projekt mbi higjienen e dhembeve". Nje menyre
tjeter per t'u dukur me kredibiliteteshte qe te flasesh me vetebesim. Bonnie Erickson dhe
bashkepunetoret e saj ( 1978) vune studente te University of North Caroline te vleresonin
deshmi te dhomes se gjyqit te dhena ne menyre te drejtperdrejte dhe te sigUite apo te
dhena ne menyre hesituese. Studentet i gjeten pergjigje e drejtperdrejta dhe te sigurta si
me shume kompetence dhe me kredibilitet.
Besueshmeria e perceptuar. Stili i te folurit ndikon gjithashtu ne besueshmerine qe krijon

folesi. Besueshmeria ndodh gjithashtu, kur njerezit besojne se komunikatori nuk po
perpiqet qe t'i binde ata. Ne nje version ekperimental te asaj qe me vone u quajt "kamera
e fshehte", Elaine Hatfield & Leon Festinger (Hatfield & Festinger, 1962) vune disa
studente te studimive bazike te University of Stanford te pergjojne bisedat e studenteve
pasuniversitare (por, ajo qe degjuan ata ne fakt, ishte nje in<;izim ne kasete). Kur tema e
bisedes ishte relevante per pergjuesit (gjera qe kishin te benin me rregullativat e
kampusit), folesit te cileve nuk u ishte thene qe do te degjoheshin nga dikush, ishin
shume me ndikues se sa folesit qe e dinin se dote degjoheshin me pastaj nga dikush.
Ne gjithashtu i perceptojme si te sinqe1te ata te cilet diskutojne jashte interesit te tyre

personal. Nje grup studiuesish te Universitety of Massachusetts u prezantuan studenteve
nje ligjerate e cial sulmonte ndotjen e lumit nga nje kompani. Kur ata u thane se ligjearata
Universiteti Afbreteror JLJRIA - Psikologji Ligjerata VIII
ishte e nje kandidati poiitik qe vinte nga rrethet e biznesit ose jepej per nje audience me
mbeshtetes te kompanise, mesazhi ishte bindes. Kur e njejta ligjerate antibiznes iu dha
ambientalisteve nga nje politikan pro-ambientalist, degjuesit ia atribuan argumentet e
politikanit animit personal ose llojit te audiences.
Norman Miller dhe koleget e tij (1976) nga University of Southern California gjeten qe
besueshmeria dhe kredibiliteti rriten kur njerezit flasin shpejt. Njerezit qe degjuan
mesazhe ne kaseta magnetofoni ne tema si "rreziqet nga pilja e kafese" i klasifikuan
folesit e shpejte (rreth 190 fjale per minute) si me shume objektive, inteligjente dhe te
ditur ne krahasim me folesit e ngadalte (rreth 110 fjale per minute). Ata gjithashtu gjeten
se folesit me te shpejte ishin me bindes. Tek amerikanet Qo tek koreanet) te folurit e
shpejte per9on pushtet dhe kompetence. Megjithese te folurit e shpejte nuk u le kohe
degjuesve per te elaboruar mendimet favorizuese, ajo pren gjithashtu 9do lloj mendimesh
jofavorizuese. Nese nje njeri reklamash eshte duke iu bindur juve me nje shpejtesi prej
100 km/h, atehere i veshtire kunder-argumentimi me te njejten shpejtesi fjalesh.
b) Terheqja
Shumica e njerezve mohojne te jene te ndikuar nga sportiste ose zbavites te tjere.
Shumica e njereve e dine qe vete yjet, kur bejne reklama dine shume pak per produktin
qe po reklamojne. Perve9 kesaj, ne e dime qe mesazhi synon bindjen tone. Keto lloj
reklamash jane te bazuara mbi nje tjeter karakteristike te komunikatorit efektiv: terheqja.
Kjo do te thote te kesh cilesi, te cilat bejne per vete audiencen. Ne mund te mendojme se.
nuk ndikohemi nga terheqja e te tjereve, por hulumtuesit kane gjetur te anasjellten.
Pelqimi yne ndaj te tjereve, mund te na hape neve ndaj argumenteve te te tjereve (rruga
qendrore per tek bindja), ose mund te nxise shoqerime pozitive, kur ne e shohim
produktin me vone (rruga periferike per tek bindja).
Terheqja varet nga disa gjera. Terheqja fzzike eshte nje element. Argumentet, ve9anerisht
ato emocionale, jane shpesh me ndikuese, kur vijne nga njerez te bukur. Ngjashmeria
eshte nje tjeter element. Ne priremi te pelqejme njerez te cilet jane si ne. Por, a eshte
ngjashmeria me e rendesishme se k.redibiliteti? Nganjehere po, nganjehere jo. George
Goethals dhe Erick Nelson (1973) kane zbuluar se, a ndikon me shume ngjashmeria po
kredibiliteti, varet nese tema eshte preference subjektive apo realitet objektiv. Kur kemi te
bejme me <;eshtje te vlerave personale, shijeve ose menyres se jeteses, atehere
komunikatoret e ngjashem kane me shume ndikim. Por, gjykimet mbi fakte- aka Sidnei
me shume reshje se Londra - konfirmimi i bindjes nga nje person jo i ngjashem e
perforcon me shume besimin ne vete. Ne kete rast, nje person jo i ngjashem me ne, aq me
mire nese eshte edhe ekpsert, siguron nje gjykim te pavarur.
e <;'dmhet? Permbajtja e mesazhit
Perve<; rendesise qe ka personi qe flet, rendesi ka gjithashtu edhe se 9jare thote personi.
Nese ju duhet te organizoni nje ape! qe t'i beni njerezit te votojne per taksat shkollore, te
nderpresin pirjen e duhanit ose te japin para per te zbutur urine ne bote, ju mund te
dyzoheni se si te sajoni nje recete per rrugen qendrore per tek bindja. Logjika mund te na
<;oje ne diskutimin e argumenteve tete dyja aneve te ketyre pyetjeve:
e Cili eshte me bindes, mesazhi me permbajtje te paster Iogjike, apo mesazhi qe nxit
emocione?
• A mendoni se do te perftoni nje ndryshim opinioni duke mbrojtur nje pozicion vetem
pak me te ndryshem se opinionet ekzistuese te degjuesve, apo duke mbrojtur nje
pikeveshtrim te skajshem?
" A duhet qe mesazhi te shprehe vetem anen tuaj, apo duhet te njohe dhe perpiqet per te
hedhur poshte pikeveshtrimet opozitare?
• Nese njerezit kane per te prezantuar te dyja anet (psh. ne nje mbledhje te komunitetit),
cili ka avantazh, ai qe flet i pari apo i fundit?
Le t'i shikojme dy nga keto <;eshtje me rradhe.
a) Ar.sye vs. Emocion

Universiteti JiJbreteror JLIRIA - Psikologfi Lig/erata VIII
Le ta zeme se ju jeni duke mbeshtetur nje fushate per zvogelimin e urise ne bote. \=fare
mendoni se do ta bente me bindes mesazhin tuaj: mbeshtetja ne shifra dhe statistika apo
toni emocional qe mund te perdorni ne mesazh? Natyrisht qe nje mesazh mund t'i kete te
dyja edhe Jogjiken, edhe emocionin. Por, njera do te dominoje. Nje nga pergjigjet me te
mundshme ne kete rast mund te jete: varet nga audienca. Njerezit e arsimuar mire ose ata
analitike u pergjigjen me shume thirrjeve racionale se sa ata me pak te arsimuar ose ata
me pak analitike. Audiencat qe mendojne dhe qe perfshihen zakonisht i shkojne rruges
qendore per tek bindja. Audiencat e painteresuara ecin ne rrugen periferike per tek bindja,
sepse keto te funditjane te ndikuara nga fakti se sa shume e pelqejne ata komunikatorin.
Efekti i ndjenjave te mira. Mesazhet behen me bindese nese shoqerohen me ndjenja te

mira. Irving Janis dhe koleget e tij (1965) gjeten se studentet Yale-it u binden me shume
nga mesazhet e lexuara, nese ata lejoheshin te hanin kikirike dhe te pinin Pepsi, duke
lexuar mesazhet.
Efekti i rritjes se frikes. Mesazhet mund te jene bindese edhe kur evokohen emocionet
negative. Ne perpjekje per te bindur njerezit per te lene duhanin ose per te lare dhembet e
tyre me shpesh, nje mesazh qe do te rriste friken nga keto fenomene do te ishte shume i
fuqishem.
b) Mosperputhja
Mosperputhja (ne mendime, opinione, sugjerime) ndervepron me kredibilitetin e

komunikatorin. Vetem nje komunikator me kredibilitet te larte mund te jete efikas ne
mbrojtjen e nje pozicioni te skajshem. Ne fakt, mospajtimet prodhojne jokomoditet dhe
jokomoditetiti i shtyn njerezit drejt ndryshimit (kujto disonancen !cognitive). Pra, gjykuar
nga ky plan, sa me i madh te jete moskuptimi, aq me i madh dote duhet te jete ndryshimi.
Por, megjithate, nje komunikator i cili jep nje mesazh jokomod mund te diskreditohet
pikerisht nga kjo. Nga ky pikeveshtrim, njerezit jane mete hapur per perfundime te cilat
jane brenda diapazonit te tyre te pranueshmerise. Si rrjedhim, mbase do te thoshim se sa
me i madh te jete mospajtimi, aq me pak ndryshim dote prodhoje.
Ligferues: Dashamir Berxulli. MSc. 7

Universiteti Afbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata VIII
Duke u nisur nga keto persiatje E. Aronson, J. Turner & M. Carlsmith (1963) arriten ne
perfudimin se nje burim me kredibilitet dote prodhonte me shume ndryshim. Pra, efekti i
mosperputhjes se madhe perkunder asaj te vogel varet nga fakti nese komunikatori eshte
nje burim me kredibilitet. Nese Kadarese i kerkohet te vleresoje nje proze te papelqyer,
dhe ai e vlereson ate me levdata te fuqishme, atehere kjo do te ishte shume me bindese
per njerezit qe te ndryshonin me shume se sa nje levdate sa per te thene nga vete
Kadareja. Ndersa, nese kete do ta bente nje studente e letersise e UP-se, atehere levdata e
fuqishme nuk do te ishte me bindese se sa nje levdate e zakonshme.
Te bindurit ndikohet gjithashtu edhe nga fakti se sa i zene eshte me yeshtjen personi.
Nese doni te bindni nje audience te caktuar per te mirat e fitnesit, atehere duhet te shikoni
nese audienca eshte e vendosur te mos merret me fitnes, apo deri tani nuk ka menduar
aspak ose pak ne lidhje me te. Pra, nese ju jeni nje autoritet me kredibilitet dhe audienca
juaj nuk merret shume me 9eshtjen per te cilen ju keni vendosur t 'i bindni atehere mund
te mbroni nje pozicion qe nuk perputhet me te audiences.
~ <;'thuhet ne rnesazh? Kanali i komunikimit
a) Pevoje aktive vs. Pranim pasiv
Cilet jane mesazhe me bindese, ato te shkruara apo te thena? Varet. Nese kemi dy lloje
aspirinash, nje e reklamuar shume dhe nje e pareklamuar me siguri qe me shume do te
blihet e para. Pse? Sepse nese trupi yne dhe shija e tyre nuk mund te bejne dallimin e dy
llojeve te aspirinave (aspirina eshte aspirine), me siguri informacioni qe kemi per njeren
me shume se per tjetren e ben kete dallim. Nga ana tjeter, kompanite e ndryshme te
duhanit deklarojne se shitjet e tyre kane pasur rritje nga reklamat e shumta qe kane bere.
Por, nga ana tjeter apelet e shkruara per te ruajtur ambientin e paster duket se nuk kane
shume efekt ne Kosove.
Thomas Crawford (1974) dhe bashkepunetoret e tij testuan ndikimin e fjales se folur
duke shkuar ne shtepite e njerezve te cilet vizitonin 12 kisha pak perpara dhe pas
shkuarjes ne kishe. Ne kishe njerezit degjuan predikime mbi paragjykimin racor dhe
Universiteti Afbreteror ILIRJA - Psikologji Ligjerata VIII
diskriminimin. Ne intervisten e dyte nje pjese e mire e njerezve u pyeten nese prifti kishte
folur gjate javeve te fund it per paragjykimin racor dhe diskriminimin dhe me shume se 30
% e tyre iu pergjigjen negativisht kesaj pyetjeje. Pra, rezultati ishte qe predikimet nuk
kishin ndikuar ne qendrimet racore.
Nje foles duhet per perc;oje nje mesazh qe jo vetem merr vemendje, por gjithashtu eshte i
kuptueshem, bindes, lehte i kujtueshem dhe detyrues. Pra, nje ape! i dhene duhet t'i kete
parasysh keto hapa ne procesin e te bindurit.
b) Ndikim personal vs. Ndikim mediatik
Studime mbi te bindurit demonstrojne se ndikimin me te madh tek ne e kane jo mediat,

por kontaktet tona me njerezit. A e njihni fuqine e ndikimit personal ne pervojen tuaj? Ne
retrospektive, shumica e studenteve thone se ata kane mesuar me shume nga miqte e tyre
dhe te tjeret nga kontaktet e tyre me librat ose profesoret. Hulumtuesit edukative kane
konfirmuar intuiten e studenteve: marredheniet jashte klase te studenteve ndikojne
fuqishem menyren se si studentet maturohen gjate shkolles.
Megjithese ndikimi sy-me-sy eshte me i madh se ndikimi i medias, ne nuk duhet te

nenvleftesojme pushtetin e kesaj te fundit. Ata qe na ndikojne neve personalisht, duhet t'i
marrin idete e tyre nga diku dhe shpesh kjo "diku" mediat. Elihu Katz (1957) vezhgoi qe
shume efekte te mediave operojne ne njedhje dy-hapash-komunikimi. Ky eshte procesi
sipas te cilit ndikimi i mediave shpesh shfaqet tek lideret e opinionit, te cilet pastaj
ndikojne te tjeret. Ne fakt modeli i siperpermendur e thjeshteson teper ndikimin e
mediave. Mediat komunikojne drejtperdrejt edhe me audiencat masive. Por, nga ana
tjeter, ky model na kujton neve se ndikimi i mediave penetron kulturen ne menyra fine.
Edhe nese mediat nuk dote kishin efekt te madh direkt mbi qendrimet e njerezve, ato do
te kishin nje efekt te tille indirekt.
• Kujt i flitet? Audienca
Sic; e kemi thene edhe ne ligjeraten mbi konformitetin, trajtat e personalitetit te njerezve
nuk parashikojne pergjigjen e tyre ndaj ndikimit social. Nje trajte e caktuar mund te
ndihmoje nje hap te procesit tete bindurit psh., por mund te punoje kunder nje hapi tjeter.
Le te marrim konceptin e vetevleresimit. Njerezit me vetevleresim te ulet jane zakonisht
te ngadalshem ne kuptimin e nje mesazhi dhe per kete binden me veshtiresi. Ndersa
njerezit me vetevleresim te larte mund te kuptojne mire, por nga ana tjeter mund t'u rrine
besnike mendimeve te veta. Perfundimi eshte qe njerezit me vetevleresim mesatar mund
te jene mete lehtet per t'u bindur (Rhodes & Wood, 1992).
a) Cila eshte mosha e tyre?
Njerezit priren qe te kene qendrime politike dhe sociale te ndryshme qe varen nga mosha
e tyre. Psikologet sociale japin dy shpjegime per kete ndryshim. Njeri eshte shpjegimi i
ciklit jetesor: Qendrimet ndryshojne (per shembull, behen me konservative) me rritjen e
moshes se njerezve. I dyti eshte shpjegimi i gjeneratave: Qendrimet qe njerezit e moshuar
kane adoptuar kur kane qene te rinj kembengulin te jene te pandryshueshme ne nje mase
te madhe, por duke qene se jane te ndryshme ato qe adoptohen nga te rinjte sot, njera
gjenerate zhvillon hendek dhe keshtu krijohen hendeqet midis gjeneratave. Evidencat
kryesisht mbeshtesin shpjegimin e gjeneratave. Ne anketime dhe rianketime te grupeve te
te rinjve dhe te moshuarve brenda disa vjetesh, qendrimet e te moshuarve dolen se kishin
ndryshuar me pak se ato tete rinjve.
Por, nuk eshte se te rriturit e moshuar jane te jofleksibel. Shumica e njerezve ne te

pesedhjetat dhe te gjashtedhjetat, kane qendrime me liberale seksuale dhe racore, se sa
kane pasur ne te tridhjetat dhe dyzetate tyre (Glenn, 1980, 1981 ). Disa prej nesh jane
absolutisht te pandikuar nga ndryshimi i normave kulturore. Vitet e adoleshences dhe
vitet e hershme te njezetave jane vite formimi dhe qendrimet e formuara ne kete kohe
priren te jene te qendrueshme gjate meso-moshes. Ne kete kuptim, te rinjte keshillohen te
zgjedhin me kujdes ndikimet e tyre sociale- grupet te cilave u bashkohen, mediat i bejne
per vete, rolet qe adoptojne, etj.
b) (fare mendojne ata?

Universiteti lvfbreteror ILJPJA - Psikologji Ligjerata VIII
Aspekti kyr; i rruges qendrore per tek bindja nuk eshte mesazhi ne vetvete, por pergjigjet
qe nxit ai ne mendjen e nje personi. Mendjet tona nuk jane sfungjer qe mund te perpijne
9faredo lengu qe i hidhet siper. Nese mesazhet ngacmojne mendime favorizuese, na bind
neve. Por nese provokon per te menduar per argumentet kunder tij, ne mbasim te
pabindur.
I paralajmeruari eshte i armatosur - nese ju duhet te kunderargumentoni. (:fare do te

nxiste kunderargumentimin? Nje eshte paralajmerimi qe dikush po perpiqet t'ju binde
juve. Jonathan Freedman dhe David Sears (1965) demonstruan veshtiresine per te bindur
njerezit ne rrethana te tilla.
Terheqja e vemendjes r;armatos kunderargumentimin. Te bindurit verbal rritet gjithashtu

kur njerezve u terhiqet vemendja nga di9ka qe eshte atraktive per ta vetem aq sa duhet per
te frenuar kunderargumentimin. Shpalljet politike zakonisht perdorin pikerisht kete
teknike. Nderkohe qe fjalet promovojne kandidatin, imazhet vizuale na terheqin
vemendjen dhe ne nuk analizojme fjalet. Terheqja e vemendjes eshte ve<;anerisht efikase,
kur mesazhi eshte i thjeshte.
Audiencat e paperfshira perdorin kunderpergjigje periferike. Ne Ieete pike na hyjne ne

pune dy rruget qe <;ojne tek bindja. Njerezit analitike, ata qe kane nevoje te mendohen,
parapelqejne te menduarit e kujdesshem dhe preferojne rrugen qendrore per tek bindja.
Njerezit, qe nuk kane shume nevoje per te menduar, u pergjigjen me mire gjerave te tilla
si terheqja qe rrezaton folesi dhe kenaqesia nga gjerat e situates.
@ Rezistenca ndaj te bindurit: imunizimi i qendrimeve
A eshte e mundur qe t'u rezistohet ndikimeve qe synojne bindjen tone? Si<t raportojne
Daniel Gilbert dhe koleget e tij (1990, 1993) eshte me e lehte te pranohen se sate vihen
ne dyshim mesazhet bindese.
a) Provokimi ndaj besimeve

Si mund t'i bejme njerezit angazhohen per veten e tyre? Nga eksperimentet e tij Charles
Kiesler (1971) ofron nje menyre te mundshme: te sulmohen lehte pozicionet e tyre.
Kiesler gjeti se kur njerezit e angazhuar u sulmuan fuqishem aq sa ata u nxiten te
reagojne, ata u bene akoma me te angazhuar. Kiesler shpjegon se kur ju sulmoni njerez te
angazhuar dhe forca e sulmit nuk eshte adekuate, atehere ju i nxisni ata drejt sjelljeve me
te skajshme ne mbrojtje te angazhimit te tyre te meparshem.
b) Zhvillimi i kunderargumenteve
Ka edhe nje arsye te dyte se pse nje sulm i lehte mund te provokoje rezistence. Kur
ndonjeri sulmon nje nga qendrimet tona te ushqyera, ne ndjejme zakonisht nje shkalle te
caktuar irritimi dhe formulojme kunderargumentet tona. Si vaksinat kunder semundjeve,
deri edhe argumentet me te dobeta do te nxisin kunderargumente, te cilat jane ne
dispozicion pastaj per nje sulm mete forte.

Universiteti Jvfbreteror ILJRIA - Psikologji Ligjerata IX
NDIKIMI I GRUPIT
Ekspe1ti i dinamikave grupore Marvin Shaw (1981) u shpreh qe te gjitha grupet kane nje
gje te perbashket: anetaret e tyre nderveprojne me njeri-tjetrin. Duke u nisur nga kjo ai e
percakton grupin si dy ose me shume persona qe nderveprojne dhe ndikojne njeri-tjetrin.
Me tej, psikologu social australian John Turner (1987) thote qe grupet e perceptojne
veten e tyre me "ne" ne kontrast me "ata". Pra, shoket te vrapojne jane nje grup. Grupet
mund te ekzistojne per nje numer arsyesh: per te plotesuar nevojen e perkatesise, per te
siguruar informacion, te arrijne qellime, per te dhene dhe per te marre shperblime.
Duke iu referuar perkufizimit te Shaw, studentet qe punojne individualisht ne nje dhome

kompjuteresh nuk do te quheshin grup. Megjithese ata jane fizikisht bashke, ata jane me
shume nje koleksion individesh, se sa nje grup nderveprues (megjithate, secili nga ata
mund te jete pjese e nje grupi te padukshem bisedash online ne internet). Dallimi midis
nje koleksioni individesh ne nje laborator kompjuterik dhe sjellja grupore ndikuese midis
individeve nderveprues nganjehere mjegullohet. Njerezit nganjehere ndikohen nga te
tjeret vetem nga fakti qe ata jane te pranishem aty. Psh. ne nje loje futbolli ata mund ta
perceptojne veten si "ne" dhe te tjeret qe bejne tifozllek per ekipin tjeter me "ata".
"' Lehtesimi social
a) Prania e te tjereve
Me shume se nje shekull me pare, Norman Triplett (1898), nje psiko!og i interesuar per
garat c;iklistike, verejti se koha e <;iklisteve ishte me e mire kur garonin bashke se sa kur
garonin vetem me ore. Efekti lehtesues social, sic; u quajt me vone, i nxiste njerezit edhe
ne gjera te tjera. Por u gjet gjithashtu qe ky efekt ndikon edhe tek kafshet. Per shembull,
ne pranine e minjve te tjere te arave seksualisht aktive, minjte e c;iftezuar te arave
demonstrojne nje aktivitet me te madh seksual. Por, studime te tjera kane treguar qe ne
disa detyra prania e te tjereve na pengon t'i realizojme ashtu si duhet. Kjo ndodh me

Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata IX
njerez dhe me kafshe gjithashtu. Per shembull, prania e te tjereve ul efikasitetin tone ne
mesimin e rrokjeve pa kuptim. Kuptimi fillestar i lehtesimit social ishte prirja e njerezve
per te pe1jormuar detyra te thjeshta ose shume mire te mesuara, kur te tjere jane te
pranishem. Ndersa kuptimi aktual i tij eshte forcimi i shprehive mbizoteruese ne pranine
e te tjereve.
Evidencat tani konfirmojne se prania e te tjereve eksiton ose i gjalleron njerezit. Pikerisht
kjo prani nxit performancen ne detyra te lehta dhe e demton performancen ne detyra te
veshtira.
b) Turma: prania e shume te tjereve
Njerezit ne pergjithesi i pergjigjen pranise se te tjereve. Por a eshte e vertete qe prania e

vezhguesve na eksiton neve? Kur kemi stres, prania e nje shoku mund te sjelle komoditet
per ne. Por ne pranine e te tjereve njerezit djersitin me shume, marrin fryme me shpejt,
kane me shume tension tek muskujt, u rritet presioni i gjakut dhe rrahjet e zemres
shtohen. Qofte edhe prania e nje audience mbeshtetese, mund te prodhoje performance te
dobet, kur kemi te bejme me detyra te veshtira. Qenia te pranishem e nenes dhe babait ne
salle gjate kohes, qe ju po luani ne recitalin e pare ne piano, me siguri nuk do te ngrinte
cilesine e performances suaj.
Ndikimi i njerezve te tjere rritet me rritjen e numrit te tyre. Nganjehere eksitimi dhe
vemendja e vetedijesuar te krijuara nga nje audience e madhe ndikon edhe ne sjelljeve
shume mire te mesuara ose automatike si per shembull te folurit, duke pasur presion te
skajshem, ne jemi te cenueshem nga frymemarrja e veshtire. Qenia pjese e turmes i
intensifikon gjithashtu reagimet pozitive ose negative. Kur ulen afer njeri-tjetrit, njerezit
qe pelqehen e rrisin nivelin e pelqimit, ndersa ata qe nuk pelqehen rrisin nivelin e
mospelqimit. Eshte vertetuar. qe niveli i larte i eksitimit ne shtepite me shume njerez
ndikon ne rritjen e stresit. Por, shume njerez nuk kane te njejtin efekt, nese shtepia ka
shume dhoma, sepse u lejon njerezve te terhiqen ne intimitetin e tyre (Evans & koleget,
1996, 2000).

Universiteti Jl,fbreteror ILIPJA - Psikologji Ligjerata IX
c) Pse eksitohemi ne ne pran.ine e te tjereve?
Droja nga vleresimi. Cottrell supozoi se vezhguesit na bejne ne te druhemi, sepse ne

shqetesohemi se c;fare vleresimi po japin per neve ata. Eksperimentet e tij dhe tete tjereve
konfirmuan perfundimin se zmadhimi i pergjigjeve (reagimeve) dominante eshte me i
madh, kur njerezit mendojne qe jane duke u vleresuar. Perqendrimi i vemendjes tek vetja
qe ne ndjejme kur vleresohemi mund te trazoje edhe sjelljet me automatike qe ne kemi.
Nese lojtaret e basketbollit e perqendrojne vemendjen ne analizimin e lezivjeve te trupave
te tyre ne 9astet kur po bejne gjuajtje kritike per rezultatin e ndeshjes, ka me sbume
mundesi qe ata te mos shenojne se sate shenojne.
Te drejtuar nga terheqja e vemendjes. Konflikti midis kushtimit te vemendjes te tjereve

dhe perqendrimi i vemendjes tek detyra ngarkon shume sistemin kognitiv, duke shkaktuar
ne kete menyre eksitim. Evidenca qe vertetojne terheqjen e vemendjes nga ana e te
tjereve vijne edhe nga eksperimentet te cilat prodhojne lehtesim social jo vetem ne
pranine e njerezve te tjere, por gjithashtu pranine e nje terheqesi vemendjeje jonjerezor, si
psh. djegia e nje drite (!lampe).
Prania e paanshme. Zajonc beson se prania e te tjereve prodhon nje shkalle eksitimi tek
njerezit edhe pa droje nga vleresimi apo terheqje te vemendjes. Per shembull, preferencat
e ngjyrave te njerezve jane me te forta, kur ata bejne gjykime me te tjeret ne pranine e
tyre (Goldman, 1967). Ne kete rast nuk ka pergjigje te mire apo te keqe per te tjeret per te
vleresuar dhe si rrjedhoje e kesaj nuk ka arsye per te qene i shqetesuar me reagimet e
tyre. Por, edhe se kjo eshte keshtu, prania e te tjereve sjell gjalleri .
., Humbja e produktivitetit te grupit
Lehtesimi social zakonisht shfaqet kur njerezit punojne drejt qellimeve individuale dhe
kur perpjekjet e tyre mund te vleresohen individualisht. Keto situata jane paralele me disa
situata pune, por jo me ato situata, kur njerezit lidhin ortakeri dhe i hedhin perpjekjet e
tyre drejt nje qellimi te perbashket dhe ku individet nuk jane pergjegjes per perpjekjet e
tyre. Nje shembull per keto lloj organizimesh na japin organizimet per mbledhjen e

fondeve. Po le te shohim se, nese detyrat qe u jepen individeve duhe te jene perpjekje
grupore, a eshte rendimenti i tyre i njejte?
a) Shume duar bejne pune me pak
Nga nje studim qe beri inxhinieri bujqesor francez Max Ringelman nxori nje perfundim
interesant. Nese individet ne grupe jane te afte te prodhojne aq sa prodhojne te izoluar,
atehere produktiviteti i mundshem dl te jete nje perpjesetim me madhensine e grupit. Pra,
ne qofte se <;do individ me vete prodhon 10 kg mall, ate here produktiviteti i mundshem i
grupit prej pese vetesh do te jete 50 kg. Por, nga studimi del se shumica e grupeve rralle e
arrin kete nivel te shfaqjes. Produktiviteti real i grupit eshte me i vogel. Ne fakt, sa me i
madh eshte grupik, aq me e madhe eshte diferenca midis produktivitetit te mundshem dhe
atij real. Tashme kjo njihet si efekti i Ringelmanit, kur individet behen me pak produktive
sa me teper rritet madhesia e grupit. Cilat jane arsyet e verteta per kete?
Humbjet e koordinimit. Kur njerezit punojne se bashku ata jane te preokupuar per te
koordinuar aktivitetet dhe kontributet individuate, jane te shqetesuar, prandaj nuk arrijne
maksimumin e efikasitetit. Tre vete ne nje skuader psh. punojne e pushojne ne kohe te
ndryshme, prandaj ata nuk koordinojne shume mire. Ata jane me te forte se nje njeri, por
jo tre here mete forte se nje njeri.
Humbjet e motivimit. Keto humbje Iidhen me tendencen per te punuar me pak duke i lene
te tjeret te punojne dhe nderkohe qe produktiviteti i secilit eshte i identifikuar, anetaret i
ndajne kontributet mbi bazen e produktivitetit total te grupit. Perfitimi ne kete rast eshte i
sigmie, por jo aq edhe humbjet. Sepse individet jane te pamotivuar sa duhet kur nuk
identifikohet produktiviteti personal. Ashtu si ne rastin e puneve publike si mbrojtja e
mjedisit apo pagimi i taksave. Secili parapelqen me mire te !ere te tjeret te paguajne
taksa, se sate paguaje vete. Sepse nga produktiviteti total i tyre dote perfitoje edhe vete.
b) Humbja e produktivitetit te grupit ne jeten e perditshme

Universiteti Aibreteror IL!PJA - Psikologji Ligjerata L){
Sa e pehapur eshte humbja e produktivitetit ne grup ne jeten e perditshme? Ne laborator

fenomeni shfaqet jo vetem kur njerezit terheqin litarin, bejne gare q,iklistike, etj ., por edhe
ndermjet njerezve te cilet vleresojne poema dhe editoriale, kur japin ide, etj. Por, a mund
te pergjithesohet humbja e produktivitetit ne jeten e perditshme? Ne fermat e tyre
kooperativiste, bujqit ruse punonin nje are ne nje dite, nje tjeter diten tjeter e keshtu me
rradhe, pa shume pegjegjesi per kopshtin. Per perdorim personal, atyre iu dhane ngastra
te vogla private. Nje ana!ize gjeti se ngastrat private ishin 1 % e te gjithe tokes
agrikulturore, nderkohe qe prodhonte 27 % te gjithe prodhimit bujqesor sovjetik (H.
Smith, 1976). Ndersa ne Hungari, ngastrat private zinin 13 % te te gjithe tokes
agrikulturorre, nderkohe qe prodhonin 1/3 e prodhimit te pergjithshem bujqesor hungarez
(Spivak, 1979).
Por me siguri perpjekjet kolektive nuk c;on gjithmone ne mefshtesi. Nganjehere qellimi
eshte kaq detyrues dhe rezultati maksimal nga secili eshte kaq i thelbesor, saqe shpirti i
ekipit qendron i lmie dhe intensifikon perpjekjet e grupit per te arritur qellimin. Njerezit e
humbin me pak produktivitetin e ne grupet e tyre, nese detyra e vene eshte sfiduese,
perfshirese dhe qe te ben per vete. Gjithashtu, grupet e humbin produktivitetin e tyre me
pak nese anetaret e tyre jane shake ose identifikohen me shume me grupin e tyre, se sa
me te tjeret (Davis & Greenles, 1992; Karau & Williams, 1997; Worchel & te tjeret,
1998). Kur grupeve u jepen objektiva me sfiduese, atyre ju jepen shperblime per suksesin
grupor dhe kur ne grup ekziston nje shpiti angazhimi ndaj grupit, anteraret e tij punojne
fuqishem (Hackman, I 996).
"' Deindividu.aHzimi
Ne vitet 90', ne shume televizione te bates, u shfaqen sekuencat e nje rrahjeje publike te
nje qytetari amerikan. Nje deshmitar kishte regjistruar kater oficere policie te Los
Anxhelosit duke e goditur 50 here qytetarin e paarmatosur. Megjithese i shkaktuan shume
plage, i thyen dhembe, nofulla dhe i demtuan trurin, 23 oficere te tjere policie i shikonin
ne menyre pasive. Ky shembull qe citohet edhe nga psikologe te tjere, ngre shume
pikepyetje mbi shkaqet qe i shtyne policet te jete aq brutale, te dhunsheln dhe jo humane,
duke injoruar edhe standardet me elementare te profesionit te tyre.
Ne eksperimentet e lehtesimit social eshte vene re se grupet mund ta rritin zgj imin e
individeve. Ndersa eksperimentet e humbjeve sociale deshmojne se grupet mund ta
shpemdajne pergjegjesine e individeve. Kur zgjimi kombinohet me shperndarjen e
pergjegjesise mund te ndodhin skandale te paparashikuara, qe nga vandalizmat, orgjite,
grabitjet, e deri tek shperthimet sociale shkaterruese si brutaliteti policor, masakrat e
krimineleve apo Iinc;imet e hakmarresve.
Veprime te tilla kane dic;ka te perbashket: ato jane provokuar deri diku nga pushteti i
grupit. Grupi mund te provokoje ndjesine e eksitimit, e te qenit i prekur apo i infektuar
nga dic;ka me e madhe se vetja. Eshte e pamundur te besosh se c;donjeri nga plac;kitesit e
institucioneve apo vrasesit e te pafajshmeve do t'i bente keto veprime po te ishte vetem.
Ne situata te tilla grupore, njerezit i shmangin pengesat e zakonshme, e humbasin sensin
e pergjegjesise individuale dhe behet te deindividualizuar. Ka nje sere faktoresh qe
ndikojne ne krijimin e gjendjes psikologjike te deindividualizimit.
a) Madhesia e grupit
Grupi ka fuqi jo vetem per te nxitur anetaret e vet, por edhe per t'i ruajtur e mbuluar ata
nga identifikimi. Te dhenat tregojne se, kur turma eshte e madhe dhe vepron ne erresire, e
fshehur nga identifikimi, eshte me agresive dhe e papergjegjshme se, kur ka pak anetare,
dhe se kur vepron ne drite (Mann, 1981 ). Zimbardo (1980) shpjegon se qytetet e
mbipopulluara prodhojne anonimitet dhe norma qe stimulojne vandalizmin. Madje,
qendrat e qyteteve, duke qene mete ngarkuara me njerez, jane burim devijancash sociale.
Zimbardo provoi te ekperimentonte duke lene nje autoveture te perdorur ne sheshin
qendror te Universitetit te New Yorkut dhe nje tjeter prane Universitetit te Stanford it ne
Palo Alto, nje qytet teper i vogel. Ne New York vetem pas 10 minutash i vodhen baterine
dhe radiatorin, ndersa pas tri ditesh nuk mbeti asgje ne shesh. Ndersa ne Palo Alto i vetmi
kalimtar qe mundi ta preke makine pas nje jave, ishte i detyruar ta perdorte ate si strehe,
kur filloi shiu.
b) Anonimiteti fizik
Universiteti Xfbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata L){
Studiues te ndryshem kane vezhguar efektet e dyfishta te te qenit ne nje grup dhe te te
qenit anonim fizikisht. Diener (1976) ftoi nje grup femijesh te merrnin nga nje karamele
dhe i la vetem ne dhome. Vezhguesit e fshehte vune re se, krahasuar me femijet qe ishin
vetem, ata qe ishin ne grupe merrnin me teper se dy here karamele. Po ashtu, krahasuar
me ata qe u pyeten me pare per emrin, femijet qe u lane anonim merrnin me tepre se
dyfishin e karameleve. Kur prania ne grup kombinohej me anonimitetin, femijet e
deindividualizuar zakonisht vidhnin karamele te tjera.
Nje dukuri e tille shtrihet edhe ne kulturat shoqerore. Luftetaret ne disa kultura tribush,
kur pergatiten per beteje e depersonalizojne veten duke e Iyer trupin dhe fytyren me boje
ose duke vendosur maska. Pas betejes, disa kultura i vrasin, i tmiurojne ose i keqtrajtojne
armiqte qe mbeten, ndersa kulturat e tjera i mbajne roberit e gjalle. Watson (1973) ka
gjetur se kulturat qe kane luftetare te depersonalizuar i dhunojne dhe sillen me brutalitet
ndaj roberve.
c) Pakesimi i veted~jes
Pervojat e grupit qe pakesojne vetedijen e individeve synojne te ve<;ojne sjelljen nga

qendrimet. Psikologet sociale ne konkluzionet e eksperimenteve te tyre kane theksuar se
njerezit e pavetedijshem dbe te deindividualizuar kane me pak kufizime, me pak
veterregullim, jane me te predispozuar per te vepruar pa menduar per vlerat e tyre, jane
me reagues ndaj situates (Diener, 1980).
Vetedija eshte e kundetta e deindividulizimit. Ata qe ndergjegjesoben, kur veprojne para

pasqyres oses kameras televizive shfaqin vetekontroll me te larte, dbe veprimet e tyre i
pasqyrojne qarte qendrimet e tyre. Njerezit qe behen te vetedijshem e kane veshtire te
genjejne. Te tille jane ata qe ne pergjithesi kane nje ndjenje te fmie e te qendruesbme te
ve<;ansise dhe te pavaresise se vetes. Ata qe jane vetendergjegjshem ose behet te tille
perkohesisht, shfaqin nje qendruesbmeri me temadhe midis fjaleve qe thone jashte
situates dhe veprimeve qe bejne. Ata kane me teper mendim dhe i respektojne me shume
vlerat e tyre (Hutton & Baumeister, 1992).
Situatat apo kushtet qe e pakesojne vetedijen, siq, eshte per shembull perdorimi i alkoolit,
e rritin shkallen e deindividualizimit. Te dehurit bejne shume veprime per te cilat, kur
behen esell pendohen, ose pendohen per veprimet qe kane bere, kur kane qene esell.
Ndersa situatat qe pakesojne deindividualizimin e shtojne vetedijen e individit. Ketu
perfshihen pasqyrat, kamerat televizive, qytetet e vogla ose fshatrat, dita me diell, titujt,
qetesia, veshjet dhe banesat personale (Jekes dhe te tjeret, 1978).
8 Marrja e vendimeve nga grnpi
Grupet realizojne detyra te ndryshme qe nga me te zakonshmet e deri tek ato me te

rendesishmet e delikatet. Nje nga aktivitetet me te rendesishme qe kryejne ato, eshte
marrja e vendimeve. Qeverite, korporatat dhe kompanite e medha, njesite ushtarake dhe
gjithe organizatat e tjera i nenshtrohen momentit kur merret vendimi. Shume politika,
ligje dhe praktika biznesi qe ndikojne 9do dite jeten tone percaktohen nga komitetet,
bordet e drejtoreve, keshilltareve dhe grupet e tjera drejtuese dhe jo nga individet e
veq,ante. Shumica e njerezve besojne se keto grupe, qe perfshijne ne vetvete eksperte e
specialiste, gjejne zgjidhjt me temira per te vepruar se q,do individ tjeter. Por realiteti nuk
eshte gjithmone ai qe besohet.
a) Procesi i vendimmarrjes
Kur grupet diskutojne per here te are probleme te ndryshme, ato rralle arrijne ne
marreveshje unanime. Me teper ato mbeshtetin pikepamjet e ndryshme dhe stimulojne
drejtime te ndryshme veprimi. Pas nje fare kohe, diskutimi arrin ne marrjen e nje
vendimi. Ka raste edhe kur nuk merret ndonje vendim. Por, ne shumicen e rasteve
vendimet merren. Sipas te dhenave, ka disa menyra per te parashikuar rezultatin final te
marrjes se vendimit.
Skemat sociale te vendimit. Vendimi perfundimtar qe merret nga grupi mund te

parashikohet me saktesi duke shfrytezuar disa rregulla relativisht te thjeshta qe njihen si

Universiteti 10breteror IL!RIA - Psikologji Ligjerata IX
skemat sociale te vendimit. Keto rregulla perfaqesojne shperndarjen fillestare te

pikepamjeve ose preferencave te anetareve mbi vendimin perfundimtar te grupit.
a) skema shumica jiton, sugjeron se ne shu me raste, grupi do te vendose per cilindo
propozim qe fillimisht dote mbeshtetet nga shumica e anetareve te vet. Sipas ketij
rregulli, diskutimet kryesisht sherbejne per te konfinnuar ose perforcuar
pikepamjen mete perkrahur.
b) parimi e vertetajiton, parashikon se do pranohet zgjidhja me e drejte, qe ne fund
te fundit, saktesia e saj dote njihet nga nje numer i madh anetaresh.
c) parimi i shumices dy te tretat, lidhet me jurite, komitetet apo keshillat
vendimmarrese. Ne kete rast vendimi qe aprovohet nga dy te tretat fiton
gjithmone.
d) skema e heres se pare. Ne kete rast grupi perkrah vendimin qe pershtatet me
propozimin e pare, me opinionin e pare qe eshte shfaqur nga cilido anetar.
Proceset proceduriale. Vee; parimeve apo skemave sociale, vendimi i grupit ndikohet
edhe nga shume faktore te tjere, ku ver;,ohen procedurat e grupit. Ato jane rregulla qe
ndjek dhe zbaton grupi duke menaxhuar dhe mbajtur nen kontroll nderveprimet midis
anetareve si dhe problemet perkatese (Stasser, Kerr & Davis, 1989). Nje nga keto
procedura qe preferohet me shpesh eshte votimi i zakonshem, ne te cilin anctarct shprehin
opinionet dhe preferencat e tyre aktuale. Sa kohe qe votimi i lejon anetaret qe
shkembejne lirisht pikepamjet, nuk i imponon ne deklarimet e tyre dhe nuk presupozon
pasoja personale per ta, ai eshte efektiv dhe vendimi i tij behet i pranueshem per anetaret
e grupit. Studiuesit mendojne se procedura e votimit ka ndikime shume te fmta tek
anetaret e grupit. Ne varesi te faktit nese votimi behet i fshehte apo i hapur, sekuencial
(njeri pas tjetrit) apo simultan (te gjithe njeheresh: Po- Jo), percaktohet edhe verietesia
apo falsiteti i vendimit te merret.
b) Vendimi i moderuar dhe ai i polarizuar
Grupet jo gjithmone kane saktesi dhe drejtesi ne vendimet qe marrin, megjithese

mbreterit dhe diktatoret keshillohen me ekspe1iet e tyre te zgjedhur para se te marrin
vendime. Rreth 38 vjet me pare James Stoner, student pasuniversitar mbrojti diplomen
rreth saktesise dhe pasaktesise se vendimit te grupit ne raport me ate te individeve. Ai u

kerkoi disa studenteve qe te sherbenin si keshilltare per nje person imagjinar qe duhet te
vendoste per te zgjedhur midis dy alternativave: njera ishte terheqese, por e rrezikshme,
ndersa tjetra me pak terheqese per e sigurte (Stoner, 1961). Per shembull, subjekti duhet
te zgjidhte midis nje pune qe paguhej pak, por te sigurte dhe nje pune qe paguhej shume,
por te pasigm1e. Ne pjesen e pare te eksperimentit <;do subjekt bente rekomandime
individuale mbi situaten. Pastaj u bashkuan ne grupe te vogla dhe diskutuan problemin
derisa arriten marreveshje unanime. Stoner priste qe vendimet e rekomanduara nga grupet
te ishin me konservative, pra me te sigurta, se ato qe ishin ofruar nga anetaret e ve<;ante te
grupeve. Por ndodhi e kunderta: grupet rekomanduan vendime me te rrezikshme se
individet. Te befasuar nga kjo situate shume studiues te tjere u angazhuan ne kerkime te
kesaj natyre, per te vertetuar rastin e rrezikut (Burnstein, 1983; Lamm & Myers, 1978).
Fillimisht keto studime konfirmuan zbulimet e Stonerit. Me vone modelet u perzien dhe u
bene me komplekse. Ne disa raste, diskutimi i grupit orientonte drejt kujdesit se sa drejt
rrezikut. Si eshte e mundur qe grupi here te orientoje drejt kujdesit dhe here drejt
rrezikut? Me vone u sqarua se orientimi drejt rrezikut eshte fenomen i pergjithshem, qe
njihet si orientim drejt polarizimit.
Diskutimi i grupit i lejon anetaret te behen me ekstreme ne opinionet e tyre, ose qe behen
me te rrezikshme ose me te kujdesshme. Pra, i shton dhe i perforcon pikepamjet e tyre
fillestare. Ne qofte se nje anetar i grupit fillimisht eshte disi ne favor te nje mendimi, kur
ky mendim diskutohet ne grup individi behet teper favorizues dhe partizan i ketij
mendimi. E njejta gje ndodh edhe kur anetari eshte kunder nje mendimi. Ky efekt quhet
ndryshe edhe polarizimi i grupit.
• Mendimi i grupit
Kur grupi eshte harmonik ne mendime, anetaret e tij perpiqen qe te jene dakord me njeri-
tjetrin. Ne kete rast ata bejne edhe gabime te tilla, qe po te vendosnin secili me vete nuk
do t'i kishin bere. Proceset qe perfshihen ne keto raste i shtyjne grupet te mbrojne
vendime qe jane te pasakta, te gabuara dhe madje, shkaterruese.

Universiteti Mhreteror JLIRJA - Psikologji Ligjerata IX
Irving Janis ( 1972, 1982) ka pershkruar nje numer rastesh te vendimeve te mm-ra nga
struktura drejtuese politike dhe ushtarake qe pasqyrojne marrezine e grupeve, te cilet
perfaqesojne "inteligjencen" superiore te anetareve te tyre. Pushtimi i Gjirit te Derrave ne
vitin 1961 nga SHBA eshte nje shembull i njohur. Presidenti Kenedi dhe nje grup i
vendosen te dergonin nje grup relativisht te vogel emigrantesh kubane per te pushtuar
bregdetin kuban me ndihmen e forcave ajore amerikane. Gjithctka deshtoi dhe brenda pak
ditesh pushtuesit u vrane ose u zune rob. Ku qendron marrezia e Kenedit dhe
keshilltareve te tij?
Janis analizoi me hollesi detajet e vendimeve te marra dhe arriti ne konkluzionin se

burimi i gabimeve qendron tek tendenca e grupeve vendimmarrese per te ushtruar presion
mbi individet qe te ruajne harmonine e grupit, ate qe quhet mendimi i grupit. Janis
besonte se burimi qe ushqen mendimin e grupit lidhet me deshiren lidhet me deshiren per
ta bashkuar ate, pra me kohezionin e grupit; me izolimin relativ te grupit nga pikepamjet e
ndryshme; dhe me liderin direktiv qe sinjalizon se cilin vendim favorizon ai. Keto
procese ndodhin ne te dyja planet ne ate brenda-individit (vetecensura) dhe ne planin
nder-individual (presionin konformues). Madje, edhe kur disa anetare te grupeve te tilla
ne ndonje rast kane rezerva personale per propozimet qe jane bere, ata nuk i shprehin
hapur ato. Rezultati i ketij procesi eshte vendimi qe mbeshtetet nga te gjithe, ose ajo qe
thote Niye: marrezia eshte pe1jashtim per individet dhe rregull per grupet.
a) Simptoma te mendimit te grupit
Irving Janis (1 982, 1983) filloi te studioje grupet qe merrnin vendime. Keto grupe kishin
individe me kualifikim te lmie intelektual. Por, kur mblidheshin bashke ne grup ata benin
gabime. Janis konkludoi se anetaret e grupeve te tilla provonin mendimin e grupit, nje stil
te ndryshuar te menduari qe i pengonte anetaret e grupitt te mermin nje semundje qe
infekton grupet e shendosha, qe i ben ato inefikase dhe joproduktive. Janis gjeti
identifikoi nje numer simptomash qe ndodhin ne situatat e mendimit te grupit.
lvfbivleresimi i grupit. Grupet qe perfshihen ne mendimin grupor planifikojne deshtime

dhe bejne zgjedhje te gabuara. Nderkohe anetaret mendojne se gjiths:ka eshte perfekt.
Sipas Janis, tendenca per te mbivleresuar efektivitetin e grupit ndahet pjeserisht ne dy

tipe tete menduarit iluziv.
ne iluzionet e pamundesise per t'u prekur apo demtuar
iluzionet e moralit.
Stafi i Shtepise se Bardhe i presidentit Nikson per shembull ishte i bindur se Niksoni me
pushtetin dhe rezervat e tij do te eliminonte lehte <;do problem qe do te kishte pasoja
lidhur me skandalin historik te Watergate-it. Regjistrimi i shiritave te famshem te
Niksonit qe pergjoi bisedat kundershtareve te tij politike ndikoi grupin qe te ndjente se
regjistrimi ishte veprim i moralshem, sepse edhe genjeshtra e mashtrimi ishin te
natyrshem perderisa kishin qellim te mbronin interesat e presidentit. Pra, grupi i stafit te
ngushte te presidentit besonte ne iluzionin se presidenti ishte i paprekshem dhe ne <;do gje
i moralshem.
Shkujdesja e mbyllur. Anetaret e grupit qe kane mendim grupor mbyllen ne shkujdesje.
Ne vend qe te jene te hapur ndaj altemativave, ata punojne se bashku per te racionalizuar,
justifikuar e larguar nga vetja <;do keqkuptim ose pikepamje te kundert. Ata synojne te
shikojne <;donjerin qe i kundershton ne sensin negativ, stereotipik. Ne kete rast ndodhin
dy dukuri: racionalizimi dhe pikepamja stereotipizuese per oponentet. Ne rastin e pare,
grupet marrin parasysh sfidat duke i justifikuar kolektivisht vendimet e tyre. Ndersa
pikepamja stereotipizuese per kundershtaret lidhet me tendencen e anetareve te grupit per
ta vleresuar kundershtarin si te keq e te pamerituar per t'u marre vesh dhe per te
negociuar me te.
Presioni i uniformitetit. Dime qe konformizmi eshte aspekt natyror dhe i domosdoshem i
dinamikes se grupit. Por ne situatat e mendimit grupor presioni per t'u konformuar behet
derrmues. <;do anetar individual i grupit provon nje mungese deshire per te kundershtuar.
Madje ata anetare qe fillojne te dyshojne ne vendimin grupor, i fshehin privatisht
keqkuptimet e tyre, kuru vjen rradha per te diskutuar hapur problemin. Anetaret e grupit,
gjithashtu, behen intolerante ne rritje. Ne fakt, disa anetare te grupit mund te mund te
pershtaten ne roli e rojes se mendimit. Janis ia referon kete term vigjilences se
vetepiketuar qe perpiqet te ruaje grupin nga informacioni qe mund ta prishe intimitetine
tyre ose te lidereve te tyre.
Universiteti li1breteror !LIRIA - Psikologji Ligjerata D{
b) Shmangia e te menduarit grupor
Zhvendosja e shkaqeve. Janis nuk mendonte se duhet reduktuar kohezioni i grupit ne

kuptimin per ta kufizuar vendimin e grupit. Sipas tij, ndikimi i kohezionit ne proceset e
grupit mund te jete negativ e pozitiv, ne varesi nga karakteristikat e tjera te grupit dhe
mjedisit. Ai rekomandonte metoda te tjera per te perballuar shkaqet e ndryshme te
mendimit te grupit.
1) Per te reduktuar izo!imin, njerezit qe nuk jane anetare te grupit qe merr vendimin,
duhen ftuar periodikisht ne takime dhe te inkurajohen duke i perfshire ne planet
vendimmarrese edhe opinionet e tyre. Gjithashtu, anetaret e grupit te ndjehen te lire,
te diskutojne vendimin mete ftuarit dhe te kene mundesi te jene besnike.
2) Lideri duhet te jete tolerant me te tjeret. Ai duhet ta konfirmoje qarte se pret prej
anetareve te tjere qe te mbajne qendrim kritik dhe argumentues. Lideri duhet t' i
deklaroje preferencat e tij vetem pasi te kete degjuar te gjithe anetaret e tjere te grupit.
3) Anetaret e grupit mund te shmangin stresin e vendimit dhe polarizimit duke perdorur
kohen e mjaftueshme per diskutim te plote. Zakonisht duhet bere nje takim i dyte, ku
te ridiskutohet vendimi, por para se plani te hidhet ne veprim.
Lehtesimi i simptomave. Edhe ne qofte se nuk mund t'i kundervihemi drejtperdrejte

shkaqeve te mendimit te grupit, ne mund te trajtojme simptomat e tyre duke i !ehtesuar
ato.
1) Janis thekson rendesine e eliminimit te superkonfidences duke ekzaminuar dhe matur
kufinjte e brendagrupit dhe po ashtu fuqite e jashtegrupit.
2) Si roje mbrojtes nga shkujdesja e mbyllur, anetaret e grupit duhet te krijojne nje bllok
te caktuar kohor per te vezhguar sinjalet e rrezikut nga rivalet dhe per te ndertuar
skenare alternative te qellimeve te rivaleve.
3) Per te reduktuar presionin konformist lideri i grupit duhet te krijoje nje atmosfere te
hapur kur kriticizmi dhe debati te jene norma dhe jo perjashtime; te ndaje grupin ne
nengrupe qe punojne ne menyre te pavarur per te marre vendime dhe te kerkoje nga
nje ose me shume anetare te grupit te luajne rolin e avokatit per te mbrojtur idete dhe
sugjerimet e te tjereve.
Universiteti Mbreteror ILIRJA- Psikologji Ligjerata IX
4) Grupi duhet te perpiqet gjithmone te perdore strategji efektive per marrjen e

vendimeve. Ai duhet te percaktoje fillimisht planin e procesit qe do te ndjeke per te
arritur tek vendirni. Sa me shume kohe harxhon grupi per te planifikuar strategjine, aq
me i mire eshte vendimi per te zgjedhur nje nga alternativat, me te miren prej tyre.

Universiteti kfbreteror ILJRJA - Psikologfi Ligjerata X
LIDERSHIPI
Ne <;do grup disa individe kane me teper pushtet se te tjeret, Ai qe ka me teper influence
shpesh pranohet si nje lider. Lideri percaktohet si personi qe ushtron influencen me te
madhe ne nje grup per arritjen e qellimeve te ve<;anta (Hollander, 1985). Ka shume lloje
lideresh dhe lidershipi, ne varesi nga grupet qe drejtojne, nga situata qe krijohet dhe nga
ve<;orite personale. Ka lidere ne kohet te kufizuar dhe ne situata te cakturara, por edhe pa
kufinj kohore.
Shumica e studiuesve mendojne se lideri me i pranueshem eshte lideri efektiv, ngaqe

mendohet se eshte ky<;i i veprimtarive te grupit. Ne te vertete, grupi pa lider efektiv eshte
me i keq se te ekzistoje si grup. Percaktimi i lidershipit nuk eshte gjithmone i lehte,
njelloj si dashuria: eshte di<;ka qe e ndiejne dhe e njohin shume njerez, por nuk arrijne ta
percaktojne dot.
0 Sjellja e lidershipit
Meqenese ka shume lloje pushteti, ka edhe menyra te shumta te sjelljes se lidershipit. Ka

qindra studime letrare per percaktimin e liderit. Nje nga studimet mete perhapura eshte ai
i kryer ne Ohio State University ne vitet '40. Halpin & Winer (1952) kerkuan nga
subjektet qe te shenonin se cilat karakteristika te liderit e ndjenin se ishin me te
rendesishme. Dy karakteristikat me te permendura ishin kategoria e konsiderates dhe e
struktures iniciuese. Kategoria e konsiderates perfshinte karakteristika te tilla si fillimi i
komunikimit, shpjegimi dhe qartesimi i veprimeve, si dhe rritja e besimit. Ishin edhe dy
faktore minore: theksimi i produktivitetit dhe i ndjeshmerise sociale (fleksibiliteti ne
pershtatjen e planeve).
Bales & Slater (1955) argumentuan se nje person nuk mund t'i beje dot te dyja
funksionet; zakonisht njeri ndjek problemet e detyres dhe tjetri merret me funksionet
orientuese. Ata studiuan grupet nga 3-5 punetore. Tendenca e tyre ishte qe ta shikonin
individin me ide te reja si nje lider, i cili beente sugjerime se si t'i zgjidhte grupi
problemet. Bales & Slater e quajten liderin specialist te detyres, se ai kryesisht
Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji LigjerataX
shqetesohej per mbarevajtjen e punes. Personi mei · pelqyeshem u quajt lideri

socioemocional. Shqetesimi i tij kryesor ishte te krijonte nje klime te mire sociale ne
grup.
• Teori te lidershipit
Modeli i vet;orive. Duke pare lidere te tille si Stalini, Napoleoni apo Hitleri mund te
krijojme pershtypjen se keta lidere duhet te kene pasur disa ve9ori te caktuara qe i kane
dalluar nga te tjeret dhe i kane bere lidere. Ky eshte edhe thelbi i modelit te veyorive. Por,
duhet thene qe ky model nuk eshte mbeshtetur nga studimet empirike. Kjo ka ardhur si
pasoje e faktit qe (1) i njejti njeri nuk eshte lider ne gjithe situatat dhe koherat dhe (2)
lideret nuk jane nje produkt i ve9ante, ndonjehere ata nuk dallojne nga ndjekesit e tyre.
Megjithate, lideret mund te ve9ohen nga ndjekesit e tyre ne disa aspekte. (1) Ata
zoterojne disa motive te ve9anta (si nevoja e madhe per pushtet e shoqeruar me nivelin e
larte te vetekontrollit), te cilat i bejne personat te suksesshem si lidere biznesi. (2) Lideret
politike dallojne nga ndjekesit e tyre ne elemente te tille si vetebesimi i larte, motivacioni
per arritje dhe dominanca. (3) Disa cilesi si dominanca apo inteligjenca lidhen me
nevojen per lider ne shume situata.
Ne studimin e Ellis (1988) theksohet nje aspekt i rendesishem i ve9orive te personalitetit:

vetemonitorimi ne raport me tendencen per t'u bere lider i grupit. Vetemonitorimi ka
shume dimensione, por ai bazohet kryesisht ne (1) ndjeshmerine sociale, ose me fjale te
tjera ndjeshmerine ndaj reagimeve te te tjereve dhe ne (2) veprimin, ose me fjalet te tjera
aftesine per te modifikuar ose pershtatur sjelljen ne situata te ndryshme.
Ver;orite fizike. Terman (1904) thote se fiset primitive i zgjedhin lideret e tyre mbi bazen
e madhesise, forces dhe moshes. Ne disa fise, lideri eshte individi qe ngre nje trung te
madh dhe e yon sa me larg. Te dhenat e Stogdillit (1948) tregojne se edhe ne kulturen
tone lideret parapelqehen pakez te moshuar, te rende, te gjate, te shendetshem dhe me
energjike se mesatarja. Megjithate, eshte interesante te vihet ne dukje se lidere te tille si
Gand'hi, Napoleoni, Hitleri, Stalini jo vetem qe nuk ishin te tille, por ishin edhe me pak
se mesatarja.
Universiteti A1breteror JLJRJA - Psikologji LigjerataX
Tek ve<;orite fizike ndikon padyshim edhe gjinia. Te gjtihe, femrat dhe meshkujt i
parashikojne meshkujt te jene lidere. Ky stereotip i meshkujve si lidere me natyrale se
femrat tregon se lideret femra ndeshin nje pengese te ver;ante ne perpjekjet per efektivitet
ne drejtim. Ato jane si 'jloriri qe shihet si argjend' (Holland, 1985). Por, studimet per
meshkujt dhe femrat si lider natyrale kane filluar te tregojne diferenca gjithnje e me te
vogla midis gjinive si ne sjelljet, ashtu edhe ne efektivitetin e tyre.
Vet;orite e personalitetit. Jane dy ve<;orite e personalitetit qe Iidhen me se shumti me

lidershipin. E para eshte inteligjenca. Ne shumicen e grupeve lideri eshte me inteligjent
se anetaret e tjere te tij. Por, studimet mbi kete 9eshtje kane gjetur nje korrelacion te ulet,
ose nuk kane gjetur korrelacion fare midis inteligjences dhe lidershipit. Cilesia e dyte
eshte verboziteti ose ligjerimi. Shume studiues e kane mbeshtetur teorine e "gojes se
madhe" te lidershipit, qe do te thote se ai qe flet shume ne grup behet lider (Riecken,
1958; Bass, 1949). Por edhe ketu ka klasifikime. Se pari, Ginter & Lindskold (1975)
gjeten se sasia e e te folurit nuke ndikon Iidershipin e personave qe prezantohen ne grup
si ekspe1ie per problemin qe diskutohet. Sasia e te folurit lidhe pozitivisht me lidershipin
dhe personat joeksperte. Se dyti, ligjerimi mund te kete raporte negative ndaj efektivitetit
te grupit, pra ne qofte se personi do te refuzoje grupin. Nje vecori tjeter qe shoqeron
lidershipin eshte karizma, qe pershkruan nje terheqje magnetike ndaj liderit. Mendohet se
figurat karizmatike mund te perfshihen Martin Lut'her King, John F. Kennedy, Adolf
Hitleri, Josif Stalini dhe shume te tjere. Jo te gjithe lideret kane karizem. Karizma eshte
dhunti natyrore, vecori supernatyrore qe eshte veshtire ta pershkruash dhe e pamundur ta
studiosh.
Vecorite e fituara. Sot ka shume figura politike qe perpiqen te ndertojne karizmen, duke
ndjekur keshillat e specialisteve se cfare te thone, c'te veshin, si te ulen e te rrine, si te
qeshin dhe te bejne shaka.
Modell situativ. Psikologet e quajne te pamjaftueshem modefin e vecorive, sepse
nuk mund te parashikoje kush do te behet lider ose nuk shpjegon dot se pse nje
individ eshte lider. Prandaj ata u referohen edhe karakteristikave te situates.

Universiteti Mbreteror ILIRJA- Psikologji LigjerataX
Modeli situativ apo kohor e refuzon hipotezen se disa njerez lindin per te drejtuar.
Ata mbrojne pikepamjen se koha e vecante apo situata e rendesishme percaktojne
se kush do te behet lider. Ne kohe te rendesishme, nje grup njerezish kane disa
nevoja dhe kerkojne sherbimet e nje individi t'u ndihmoje ne plotesimin e ketyre
nevojave. Individi qe vjen te luaje rolin e liderit per te plotesuar keto nevoja,
percaktohet kryesisht nga shansi; keshtu ndodh qe nje person i dhene te jete ne
vendin kritik dhe kohen kritike (Cooper & McGaugh, 1969). Keshtu mund te
shpjegohet fakti qe Hitleri me doktrinen e tij do te deshtonte ne vende te tjera,
ndersa ne Gjermani koha dhe situata ishin pjekur qe populli te ndiqte nje individ te
till e.
Lidershipi ndikohet nga shume faktore situative dhe disa qe jane spontane dhe te
papritur mund te kene influence te larte. Psh. sipas Howells & Becker (1962)
organizimi i te ulurit mund te ndikoje lidershipin. Ata supozojne se komunikimi
synon ne menyre te natyrshme te shtrihet pergjate tryezes. Studiuesit perdoren nje
grup me pese njerez ku i vune ne tryeze dy perballe treve. Sipas hipotezes se tyre,
ne qofte se komunikimi eshte i rendesishem shtrihet pergjate tryezes, atehere ata
qe jane ulur ne anen e dy vetave synojne te jene lidere, sa kohe qe do te
komunikojne me te tjere.Grupi i instruktua te punoje me nje numer detyrash te
thjeshta dhe anetaret e grupit u pyeten qe te identifikonin liderin e grupit te tyre.
Rezultati ishte interesant: personat qe ishin ulur ne anen e dy vetave u zgjodhen dy
here me shpesh si lidere sesa personat e ulur ne anen e tre vetave. Eshte
konfrrmuar edhe nga studime te tjera se lideret e natyrshem e gjejne vendin ne
krye te tryezes dhe jo anash saj.
Nje faktor tjeter percaktues i lidershipit eshte edhe mosha ose te qenit i madh.
Zakonisht parapelqehet si lider ai qe eshte me i madh ne moshe dhe sidomos ai qe
eshte me i vjeter ne grup, pra, qe kame teper kohe se te tjeret si anetar i grupit.
Kjo norme eshte vecanerisht e forte ne grupet e fuqishme. Zbatimi i nje norme te

Universiteti lvfbreteror !LIRJA - Psikologji LigjerataX
tille con ne ndryshimin e negullt te liderit, pradaj i redukton shanset per konflikte
brenda grupit.
Edhe situatat problemore mund te ndikojne lidershipin. Studiuesit theksojne se

grupet qe ndeshen me kercenimin ose konkurrencen parapelqejne kryesisht lider
autoritativ ne hahasim me grupet qe nuk i kane keto probleme. K.rizat i shtyjne
njerezit te bashkohen rreth nje lideri. Rabbie & Bekkers (1976) mendojne se
lideret qe kercehohen nga humbja e pozitave te lidershipit perpiqen te futin grupet
e tyre ne situata rivaliteti, rreziku dhe kercenimi.
Se fundi, kane rendesi edhe nevojat e rendesishme te grupit. Me ndryshimin e tyre

edhe lideri mund te ndryshoje. Identifikimi i liderit ne kohe te rendesishme varet
nga detyra qe po kryen grupi.
Modeli nderveprues. Sidoqofte, teorite e vecorive dhe ato te situates, nuk jane te
mjaftueshme te shpjegojne lidershipin.
Situacionizmi ofron shume elemente shpjegimi per sjelljen e liderit, por ai eshte
model i thjeshtezuar. (1) Shume forma te situacionizmit theksojne pershtatjen e
liderit me kerkesat e grupit, por injorojne pershtatjen midis lidereve dhe pasuesve
te tyre. (2) Modeli situativ e mbivlereson mundesine se situata favorizon nje
individ ndaj nje tjetri, lideret e modifikojne sjelljen e tyre per t'iu pershtatur ose e
ndryshojne situaten per t'iu pershtatur nevojave te veta. (3) Ky model sugjeron se
lidershipi eshte statik, nderkohe qe te dhenat konfirmojne se lidershipi eshte ne
ndryshim te vazhdueshem. Modeli nderveprues i lidershipit i shmang disa nga keto
kufizime duke v leresuar manedheniet reciproke midis liderit situativ dhe
anetareve te grupit.

Shume teori aktuale propozojne se nevoja e liderit eshte rezultat i karakteristikave

te liderit, te pasuesve dhe te situates (Katz & Kahn, 1978). Disa cilesi mund ta
vendosin individin ne qender te vemendjes. Por, ne qofte se aftesia e tij nuk dote
kenaqe nevojat e anetareve, lidershipi nuk do te realizohet. Eshte situata ajo qe
ndikon nevoja e pasuesve dhe nevojen e grupit per lider. Keshtu lideri ndikohet
nga pasuesit dhe pasuesit ndikohen nga lideri. Me ndryshimin e situates dhe te
nevojave te pasuesve duhet te ndryshoje edhe lideri. Por, lideri duhet te zoteroje
dis a cilesi para se te vleresohet ne poziten e liderit. Modeli nderveprues perdoret
per te parashikuar se kush do te jete lider.
s Lideri efektiv
Lideri me i preferuar ne grup eshte ai qe eshte me efektiv. Domosdoshmeria per

liderin lidhet me faktoret qe ndikojne efektivitetin. Problemi i efektivitetit te liderit
eshte i ndryshem nga problemi i domosdoshmerise per lider, porte dy problemet
lidhen me njeri-tjetrin. Jane bere perpjekje per ta shpjeguar efektivitetin e liderit
nga teoria e kontigjences dhe ajo normative.
Stili demokratik i lidershipit dhe ai autokratik. Nje nga problemet qe shqeteson

psikologet eshte se cili tip i liderit eshte me efektiv. Lewin, Lippit & White (1939)
studiuan kater grupe krahasuese 10 vjecaresh nen drejtimin e lidereve me te rritur
autokratike, demokratike dhe tolerante. Lideret u ushtruan te reagonin ne nje nga
keto stile dhe u ndryshuan cdo gjashte jave, keshtu qe cdo grup kishte cdo tip
lideri. Lideri autokratik percaktonte politiken e grupit, diktonte cdo shkalle dhe
teknika per arritjen e qellimeve te grupit, percaktonte detyrat dhe partneret. Lideri
demokratik lejonte grupin te percaktonte politiken, ofronte sugjerime per
procedurat dhe detyrat, lejonte anetaret te zgjidhnin cilen detyre deshironin dhe
partneret perkates, ishte objektiv ne vleresimin dhe kritiken e tyre dhe merrte pjese
ne detyrat e grupit. Lideri tolerant lejonte grupin ne liri te plote dhe nuk merrte

Universiteti lvfbreteror JLJRJA - Psikologji LigjerataX
pjese ne detyrat e gmpit. Grupi mente pjese ne aktivitete te tilla si pergatitja e

maskave apo ndertimi i objekteve.
Rezultatet treguan se nen liderin autoritar djemte ishin tridhjete here me

armiqesore dhe tete here me agresive se sa nen liderin demokratik. Subjektet nen
liderin autoritar synonin te veconin si objekt te agresivitetit te tyre ata qe gabonin
(dy vete qe gabuan i braktisen grupet e tyre). Kjo sjellje nuk ndodhte nen liderin
demok:ratik. Uniteti i grupit ishte me i fmie nene liderin demokratik se sa nen ate
autoritar. Gjithashtu, konstruktiviteti i punes u pakesua menjehere kur lideri
autoritar u largua perkohesisht nga dhoma, ne grupin demokratik ai ishte konstant.
Frustracioni i induktuar ekperimentalisht ishte teper shkaterrues ne grupm
autoritar, ndersa grupi demokratik i kapercente problemet ne menyre te
orgamzuar.
AGRESIVITETI
Cdo dite njerezit jane te ekspozuar ndaj rrezikut te agresivitetit. Mund te jene viktima,
ose deshmitare te nje dhune. Por ne jemi deshmitare te perditshem te agresivitetit qe
prezantohet nga gazetat, radioja, televizioni. Sa me spektakolare eshte ngjarja, aq me
teper pyesim: pse ndodh? Cfare e shtyn njeriun te fyeje, te kercenoje, te rrahe, te tmiuroje
ose te vrase te tjeret? Ne kerkojme shkaqet, ngaqe keshtu mendojme se do te kemi
mundesi te kontrollojme dhe te reduktojme sjelljet agresive. Ne menyre intuitive njerezit
jane ne gjendje te dallojne sjelljet agresive nga ato joagresive.
® Komponentet e sjelljes agresive
Psikologet sociale jane ne kerkim te perkufizimit te agresivitetit qe dallon qmie midis

veprimeve qe jane agresive dhe atyre qe nuk jane te tilla. Megjithate, perkufuzimi i
perafert e quan agresivitetin si nje veprim qe shkaktohet nga qellimi paraprak per te

demtuar ose fyer nje person tjeter. Elementet baze te percaktimit jane: veprimi, qellimi
dhe demtimi (Berkowitz, 1981 ).
Veprimi. Dikush provon ndjenjen e urrejtjes, kur mendon per padronin, ose i dyti
fantazon se si te vrase konkurrentin e tij. Te gjitha keto raste sjelljeje jane forme e
agresivitetit.
Qellimi. Zakonisht ne quajme agresive ata qe bejne deme, kur kane qellim t'u shkaktojne
dem te tjereve. Psh. Dentisti.qe na punon dhembet, ose kalimtare qe na pengon pa dashur,
megjithese na shkaktojne dhimbje nuk jane agresore. Agresiviteti nuk ndodh
aksidentalisht, por kur nje individ ka qellim te demtoje te tjeret.
Fyerja dhe demtimi. Ne qofte se sjellja e te ndihmuarit eshte veprim prosocial,
agresiviteti eshte sjellje antisociale, sepse sjell pasoja te demshme, fyese per te tjeret.
Pasojat e demshme perfshijne demin fizik, kur dikush sulmohet, dhunohet, ose vritet, si
dhe fyetjen ose demin psikologjik si pasojat e kercenimit, izolimit, perzenies. Por
reagimet e viktimave ndaj pasojave te tilla ndryshojne. Ne qofte se dikush kenaqet nga
dhimbja, ky mazohist nuk eshte objekt i veprimit agresiv. Agresiviteti perfshin viktimen
qe eshte pjesemarres pa deshire ne nje nderveprim, kur ai perpiqet te shmange pasojat e
nderhyrjes agresive (Baron, 1977).
• Tipat e agresivitetit
Veprime agresive kryenjo vetem ai qe sulmon por edhe kush mbrohet, ose ai qe mbron te
tjeret. Sepse veprime te tilla i permbajne te treja komponentet e sjelljes agresive: jane
sjellje te qellimshme qe demtojne.
Irritues dhe instrumental. Ne disa raste agresiviteti stimulohet nga zemerimi apo stresi.
Psh. Nje lojtar qe po humbet Iojen, humbet edhe kontrollin e vetes dhe qellon
kundershtarin. Kjo forme agresiviteti quhet zakonisht agresivitet irritues, ose zemerues,
impulsiv. Por, kur ky lojtar kryen veprime qe te ndikoje lojen dhe te demtoje
kundershtarin me qellim paraprak, kjo sjellje quhet agresivitet instrumental (Felson dhe
koleget, 1978).

Universiteti Mlbreteror ILIRJA - Psikologji LigjerataX
Legjitim dhe jolegjitim. Polici godet kriminelin, ekzekutuesi qe shtyp butonin e karriges
elektrike, viktima qe godet per t'u mbrojtur, qe te gjithe kryejne sjellje agresive, ata kane
qellim te demtojne te tjeret. Por, veprimet e tyre jane legjitime, te pranuara ligjerisht, ato
kusbtozohen nga roli qe kane, ose nevoja per te mbrojtur veten ne situata rreziku.
Dhuna. Format e agresivitetit variojne ne varesi te situatave. Spektatoret shtyhen ne

stadium, nena terheq me force femijen qe hutohet ne dyqanin e embelsirave, etj. Keto
jane formate zakonshme te jetes sociale.
Por, fatkeqesisht nderveprimet sociale perfshijne edhe veprime me violente. Dhuna

kriminale qendron ne veprime te demshme, te paligjshme, rrahje, dhunime, vrasJe,
vetevrasje. Kohet e fundit, ne bote, opinioni esbte bere teper i ndjeshem edhe ndaj dhunes
ne familje si abuzimi me femijet, bashkesh01iin, prinderit (1/4 e grave amerikane jane
abuzuar fizikisht nga bashkesh01iet e tyre te pakten nje here, Spraus, Gelles dhe
Steinmetz, 1980). Nje forme tjeter agresiviteti eshte edhe dhuna kolektive, qe kryhet nga
grupe te caktuara si gangsteret, vjedhesit, etj. Ne shume raste dhuna kolektive merr forma
te organizuara, ektsreme, deri ne luftra. Forme e tille eshte dhuna nderkombetare e nje
shteti ndaj integritetit territorial, sovranitetit dhe pavaresise politike te nje shteti tjeter.
Tendenca e sotme ne bote eshte drejt rritjes se numrit te dhunimeve dhe krimeve.
11> Origjina e agresivitetit
Ne historine e njerezimit, qe nga lindja e tij e deri sot, njeriu jeton dhe vdes se bashku me
agresivitetin. Perse jane agresive njerezit? Qe shekuj me pare shkencetaret jane pergjigjur
ne dy menyra. Disa mbeshtetin idete e filozofit te shekubullit te 17-te Thomas Hobbes, qe
argumentonte se njerezit jane krijesa natyrore vicioze. Ai e quante specien tone Homo
lupus, ose ujk njerezor dhe besonte se de do ta vrisnim shume shpejt njeri-tjetrin ne qofte
se nuk do te na frenonte civilizimi. Ndersa disaa te tjere mbeshteten tek teoria e John
Lockut, "tabula rasa". Locku mendonte se qe nga lindja njeriu eshte nje pllake dylli ku
pervoja le pershtypjet e sa. Pra, ne mesojme te behemi agresive. Mbi bazen e ketyre dy
drejtimeve jane Iindur dhe zhvilluar shume teori per shpjegimin e agresivitetit.

Modeli psikoanalitik. Sipas Zigmund Frojdit (1961 ), tek njeriu ekzistone ndjenja e
armiqesise qe rrjedh nga dy forca dinamike psikologjike, te cilat burojne nga pavetedija.
Pavetedija eshte nje pjese e mendjes qe drejton aktivisht veprimet dhe mendimet, e cila
mbetet e fshehur nga ndjesite e vetedijes. Frojdi mendonte se ka shume instikte qe lidhen
me pavetedijen, por dy jane me te rendesishmet: erosi, ose instiki i jetes dhe thanatos,
instikti i vdekjes. Erosi na shtyn drejt kenaqesise fizike sic eshte seksi, ndersa thanatosi
drejt shkaterrimit dhe dhunes. Psh agresiviteti mund te jete pasoje e armiqesise se thelle
ndaj autoritetit. Kur te tjeret thone se bejne dicka, nee interpretojme si nje synim te tyre
per te na kontrolluar dhe perpiqemi te rezistojme me agresivitet dhe pavetedije. Frojdi e
shpjegon kete lloj armiqesie me pervojen e femijerise qe perfshin prinderit tane (Freud,
1961).
Etologjia. Frojdi i shpjegon veprimet e dhunshme me impulset agresive te pavetedijes.

Ndersa etologjia, dege e biologjise, e shikon sjelljen e kafsheve ne mjedisin e tyre
natyror. Pra, ofron tjeter perspektive. Kur zogjte ndertojne cerdhen, rosat ndjekin nenen e
tyre, macja ha miun, te gjitha keto perpiqen te veprojne sipas nje rregulli qe kushtezohet
nga sinjalet e mjedisit. Sipas Konrad Lorenz (1966) shume sjellje, duke perfshire dhe
agresivitetin jane instiktive. Ashtu si Frojdi, Lorenzi, mendon se instiktet agresive
akumulohen tek kafsha dhe clirohen kur presioni rritet shume. Lorenz mendon gjithashtu
se ngacmimet e mjedisit shpesh veprojne duke cliruar keto instikte agresive. Dhunimi i
territorit tone, i shtepise, vetures, i oborrit tone mund te jete i mjaftueshem per te cliruar
agresivitetin njerezor.
Pse disa kafshe jane programuar gjenetikisht te jene agresive? Etologet besojne se
agresiviteti eshte nje reagim i larte adaptiv ne shume specie. Kafshet me te forta, me
agresive zene poziten me te larte ne hierarkine sociale te grupit. Aftesia e tyre per te
kontrolluar ushqimin, ujin, strehimin, territorin dhe partneret e seksit tjeter i shton
mbipopullimin, duke e ruajtur popullsine ne nivelin e rezervave natyrore te ushqimit dhe
duke siguruar mbrojtjen e te vegjelve.
Sociobiologjia. Mashkulli i nje shpendl grabitqar, kur kthehet ne cerdhen e vet gjen nje
mashkull tjeter ne pumen ngjitur qe shikon shpendin femer. Femra po ngroh vezet.
Universiteti Jl,£breteror ILIPJA - Psikologji Ligjerata )(
Mashkulli i pare, si bashkeshorti xhe!oz qe gjen nje bmTe tjeter ne 1<-...revat me gruan e vet,
e sulmon shpendin kercenues. Ai sulmon edhe femren e vet (Barash, 1976). Etologet e
kane te veshtire te parashikojne reagimet e mashkullit, per te nuk mund te specifikohen
ngacmimet e mjedisit qe mund ta frenojne agresivitetin ne kete rast. Sociobiologjia ofron
nje shpjegim. Ajo ndertohet mbi bazen e teorise se evolucionit dhe konceptin e
mbijeteses se pershtatjes, ashtu si etologjia. Por, ato ndryshojne ne konceptimin e
pershtatshmerise.
Etologjia supozon se kafsha qe pershtatet eshte ajo qe mbijeton. Ndersa sociobiologet

mendojne se kifsha qe pershtytet eshte ajo qe trashegon gjenet e veta ne brezat e
ardhshem. Sic e dime, qellimi final i kafsheve nuk eshte me teper mbijetesa personale,
por mbijetesa e gjeneve te tyre. Suksesi shtazor ne arritjen e ketij qellimi njihet si
pershtatshmeri inkluzive.
Trajtimet motivuese. Kalojme nje dite me probleme: nuk kemi fjetur mire, vohohemi ne
pune, na terheq verejtjen shefi dhe gati na shtyp makina ne n·uge. Ne nervozohemi,
shajme e sillemi ne menyre agresive. Psikoanalistet, etologet dhe sociobiologet do ta
shpjegonin agresivitetin tone me instiktin tone te agresivitetit. Ndersa teoricienet e
motivacionit besojne se veprimet tona nxiten nga faktoret e jashtem, te mjedisit. Jane
problemet e dites ato qe zgjojne motivimin ose nxitjen qe te perfshihemi ne veprime
agresive.
Analizat e para te agresivitetit te bazuara tek motivacioni u bene nga Dollard & Miller.
Keta studiues argumentojne se motivet agresive jane te ngjashme me instikte te tilla
biologjike si uria dhe etja. Ashtu sikurse hame dhe pime per te reduktuar urine dhe etjen
tone, ne ndermarrim veprime armiqesore per te reduktuar motivet tona agresive. Por,
ndersa uria dhe etja drejtohen nga faktore biologjike, motivet agresive nxiten nga faktoret
sociale, te jashtem. Pra, ne qofte se dita jone e veshtire nuk do te na motivonte te ishim
agresive, atehere ne nuk do te shanim e sulmonim te tjeret (Dollard dhe koleget, 1939;
Miller, 1941 ). Nderkohe qe frustracioni permendet si nje faktoret qe nxit me shpesh
agresivitetin. Frustracioni lind atehere kur kushtet e jashtme, pengojne arritjen e
qellimeve tona.
Teoria e te mesuarit social. Sipas kesaj teorie, agresiviteti fitohet nga pervoja. Gjate jetes
sone ne shperblehemi, kur sillemi ne menyre agresive. Femija qe eshte me agresiv se te
tjeret fiton lojen ne gare me shoket. Futbollisti vleresohet me teper nga trajneri, koleget
dhe spektatoret, kur eshte me agresiv. Ne cdo rast, agresiviteti shoqerohet nga nje refleks
i kushtezuar qe ndodh me shpesh ne te ardhmen.
Albert Bandura (1973) thekson konceptin e refleksit te kushtezuar. Ai parashikon se

njeriu behet me agresiv, kur sjellja e tij armiqesore kushtezohet pozitivisht. Ai beson se
njeriu mund te mesoje duke vezhguar. Dy femije qe zihen jane nje model per femijen e
trete. Para se adoleshenti delikuent te beje nje krim, ka pare gangsteret e tjere te qytetit,
ka pare filmat televizionin, etj. Pra, ne kryejme veprime agresive duke imituar veprimet e
nje personi tjeter modelon veprime armiqesore. Bandura gjeti se ne parapelqejme me
teper te imitojme modelin qe shperblehet per agresivitetin e vet, se sa ate qe denohet per
te.
e Parandalimi dhe kontrolli i agresivitetit
Tema me interesante dhe me e rendesishme mbi agresivitetin lidhet me mundesine per ta

parandaluar dhe kontrolluar ate. Ne qofte se agresiviteti rrjedh nga nje llojshmeri e madhe
ngjarjesh te jashtme, si provokimi apo frustracioni, nga njohjet e ketyre ngjarjeve, si
atribuimet apo kujtimet, nga dallimet individuale, duket qe agresiviteti nuk eshte reagim i
programuar, automatik. Pra, ai mund te parandalohet, ose te pakten te reduktohet. Per te
shpetuar jeten e miliona njerezve psikologet sociale ofrojne teknika dhe praktika te
ndryshme per kontrollin dhe parandalimin e tij.
Ndeshkimi. Ne gjithe historine e shoqerise njerezore denimi apo ndeshkimi eshte perdorur
si nje menyre e pengimit dhe e kufizimit te agresivitetit. Jane krijuar denime te renda per
krime te tilla si vrasja, perdhunimi apo fyerja. Por a jane efektive ndeshkime te tilla? Ne
nje fare mase po. Njerezit qe jane burgosur apo ekzekutuar nuk mund t'i perseritin prape
ato. Te dhenat kane konfirmuar faktin se ndeshkimi mund ta parandaloje dhunen. Por ne
disa raste dhe kushte te caktuara. (1) Denimi duhet te jete i menjehershem, ai duhet ta
Universiteti l\fbreteror !LIPJA - Psikologfi Ligjerata )(
pasoje sa me shpejt mbi agresivitetin. (2) Ai duhet te jete i forte, pra i mjaftueshem per te
penguar e pe4r te mos e lejuar efektin tek viktima. (3) Denimi duhet te jete i mundshem,
pra, i mundshem per t'u aplikuar sa here qe te ndodhin veprime agresive.
Katarsisi. Frojdi dhe Lorenz ishin pesimiste per shanset tona per te eliminuar
agresivitetin. Ata besonin se impulset tona armiqesore formohen gradualisht tek ne dhe
duhet te shkarkohen. Sipas Frojdit, ato nuk duhen mbajtur ne brendesi, sepse sjellin
depresion, vetevrasje dhe anomalitete te tjera psikologjike. Prandaj, katarsisi, clirimi dhe
reduktimi i tensionit agresiv, eshte i paevitueshem. Frojdi ishte me optimist per
mundesite tona te kontrollit te agresivitetit. Ajrosja. Frojdi supozonte se mund t'i mbajme
nen kontroll tendencat agresive duke ajrosur zemerimin tone. Kjo duket e ngjashme me
iden se "duke nxjerre frymen nga gjoksi" mund ta reduktojme agresivitetin. Por, procesi i
ventilimit eshte me kompleks se sa mendonte Frojdi. Duke ajrosur armiqesine tone ne
mund ta ndiejme mire veten, por do te shtonim stresin tone psikologjik. Zhvendosja.
Shume teoriciene, si Frojdi, mendojne se instiktet e pavetedijshme agresive mund te
zhvendosin ose te ridrejtohen ne aktivitete me te pranueshme sociale. Psh. Kur
zemerohemi me shokun, ne mund te qellojme murin, ose duke e goditur shokun tone ne
imagjinate lehtesojme tensionin tone.
Shmangia e motiveve agresive. Pervojat e pakendshme mund te zgjojne motive te forta

per t'u perfshire ne veprime agresive. Si pasoje, rruga me e lehte per te kontrolluar
agresivitetin eshte shmangia e irrituesve te mjedisit. Por, ata qe nuk i shmangen dot
ketyre shtysave mund te aplikojne strategji te tjera. Kontrolli i zgjimit. "Numero deri ne
dhjete", ky eshte nje rekomandimi i hershem per te kontrolluar agresivitetin. Sipas
teoricieneve te motivimit pervojat e pakendshme krijojne agresivitetin, dhe pikerisht
kontrolli dhe parandalimi i zgjimit mund ta pengoje agresivitetin. Nga ana tjeter, kur
agresiviteti mund te mesohet (sipas teorise se te mesuarit social), ai mund edhe te
c'mesohet.

Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata XI
KONFLIKTI DHE PAQJA
Te gjitha vendet pretendojne per qellime dhe perpjekje paqesore, por nga ana tjeter
armatosen dhe luftojne brenda vetes dhe me njera-tjetren. Vete vendet ne zhvillim kane 8
ushtareper nje mjek, sot ne bote ka mbi 51 000 arme nukleare, botajone harxhon <;do dite
per armet dhe ushtrite rreth 2 miliarde dollare amerikane (Sivard, 1991). Konflikti apo
elementet e tij jane te pranishem kudo, ne Bosnje dhe Kosove, ne Irak dhe Lindjen e
Mesme, ne grupe, organizata, institucione, shoqata, ne familje dhe vende pune.
Sidoqofte, duket se, megjithese edhe kjo e thene ne kuptime relative, lufton gjendjen
apatike, stimulon zhvillimin, perfshirjen, bashkepunimin, rrit perkujdesin. Kur kuptohet,
njihet dhe kontrollohet, konflikti mund te riorganizoje dhe te shendoshe raportet
nderpersonale njerezore. Kur mungon konflikti, di<;ka nuk shkon mire, gjerat nuk levizin,
problemet nuk zgjidhen. Nga ana tjeter, pajtimi eshte situate me orientim kryesisht
pozitiv qe shoqeron dhe shpesh pason konfliktin, eshte marreveshje, mirekuptim.
(;) Dilemat
Kur behet fjale per konflikte dhe dilema, individet gjenden perballe motiveve te perziera
dhe kontradiktore dhe ne keto raste ata kane mundesi te bejne zgjedhje kooperuese ose
rivalizuese. Shpesh, te dyja zgjedhjet kane brenda si fitimin edhe humbjen.
Dilemat e te burgosurit. Kur dy vete kapen duke kryer nje krim, futen ne procesin e
hetimit. Megjithese policia mendon se ata kane kryer nje krim t~ rende, nuk ekzistojne
provat e mjaftueshme dhe ata rrezikojne te lirohen. Per te marre deshmine e krimit te
rende, hetuesit i shtyjne te arrestuarit deshmojne kunder njeri-tjetrit, pa pranine e
partnerit. Ne keto kushte, te burgosurit peshojne situaten. Por te mos pranojne, qe te dy
do te marrin nje denim te moderuar. Por, kur njeri rrefehet dhe tjetri hesht, krimineli
rrefyes nuk do te denohet ndersa ai qe heshti do te marre denim te rende.
Kjo situate, qe ilustron dilemen e te burgosurit, ofron para dy subjekteve te eksperimentit

dy menyra veprimi: kooperimin apo rivalitetin. Po te bejne zgjedhje kooperuese, te dy
Universiteti lifbreteror ILIPJA - Psikologji Ligjerata )(J
subjektet do te marrin shperblim te moderuar. Ne qofte se do te zgjedhin rivalitetin, te dy

do te vuajne humbje te moderuar. Por, kur njeri kooperon dhe tjetri rivalizon, rivalizuesi
perfiton shperblim te madh dhe kooperuesi vuan humbje te madhe. Ne keto raste
individet vihen perballe veshtiresive, sepse nuk parashikojne dot menyren qe do te
zgjedhe pmineri.
Ne eksperimentet e shumta subjektet pjesemarrese ne dilemen e te burgosurit kane

zgjedhur tri shka!Ie per te dale nga situata:
1) Ata veprojne reciprokisht: kur kooperon njeri, kooperon edhe tjetri; kur njeri
rivalizon, edhe tjetri pergjigjet njelloj. Sidoqofte, rivaliteti e percakton me shume
reciprocitetin, kerkon me shume reciprocitet. Nderkohe, qe kooperimi jo gjithmone
imponon reciprocitet. Ne kete rast kooperuesi mund te deshtoje.
2) Karakteri kooperues apo rivalizues i sjelljes percaktohet edhe nga dallimet
individuale. Njerezit e ndryshem kane preferenca te ndryshme per rezultatet e veta
dhe tete tjereve (Kinght & Dubro, 1984). Ata qe kane orientim kooperues synojne te
maksimalizojne perfitimin e perbashket. Ata qe kane orientim individualist perpiqen
te maksimalizojne perfitimin e vet personal dhe jane me pak kooperues. Si<; jane ata
qe kane orientim rivalizues, qe synojne te maksimalizojne perfitimin e tyre vetjak ne
raport me ate te te tjereve: ne qofte se tjetri ka di<;ka, une duhet te kern me shume; ne
qofte se une kam me pak, tjetri nuk duhet te kete fare.
3) Edhe grupet njelloj si individet, mund te perfshihen ne dilemen e te burgosurit. Si
rregull, grupet jane me pak kooperuese dhe me teper rivalizuese se sa individet.
Grupet e ekstremizojne rivalitetin.
Dilemat sociale. Ne rastin e dilemes se te burgosurit zgjedhjet jane publike, ne i njohim

miqte dhe armiqte tane. Nderkohe, qe ekzistojne edhe dilema te tjera, ku eshte e veshtire
te percaktosh se kush eshte heroi apo mekatari. Nje alternative e tille mund te jete dilema
sociale, ku zgjedhja dhe preferenca me e mire individuale dhe per interesat e secilit
individ ne ve<;anti mund te sjelle deme te medha per shoqerine, pra, per gjithe individet se
bashku. I tille mund te jete shfrytezimi barbar i rezervave natyrore. Kur njerezit marTin sa
deshirojne, asgje nuk mbetet. Ne kete menyre prishet ekuilibri ekologjik, prej te cilit
varemi te gjithe. Po ashtu, po nuk dhame kontribute per sherbimet publike, apo per
grumbullimin e gjakut, ato nuk mund te funksionojne dhe nevojat emergjente te shoqerise
nuk mund te plotesohen. Pra, po nuk dhame sa duhet dhe po nuk morem sa duhet mund
t'i sjellim deme te pallogaritshme shoqerise, pra, edhe vetes. Eshte nje ekuiliber i
domosdoshem, qe perben nje dileme te madhe sociale, qe prodhohet nga konflikti midis
perfitimit privat dhe te mirave publike.
Asnje individ i vetem nuk mund t'i zgjidhe dilemat sociale. Zgjidhja kerkon kooperimin e
perpjekjeve te shume njerezve, qe nuk e njohin dhe n uk mund ta njohin njeri-tjetrin.
Studimet mbi dilemat sociale theksojne tri rrethana qe veshtiresojne zgjidhjen e
problemit.
l) Mekatet socialete mungeses se kontributet (si mospagimi i taksave per sherbimet

publike) eshte e veshtire t'i identifikojme dhe t'i korrigjojme. Njerezit e kane me te
lehte te terhiqen apo te shrnangen nga ajo qe duan, se sate japin di<;ka qe e kane
2) Prona e grupit mbetet nje problem i vazhdueshern. Kur rezervat ndahen midis
anetareve te grupit, ato mbarohen dhe konsumohen me shpejt se sa kur i perkasin nje
personi te caktuar.
3) Pasiguria per kapacitetin e rezervave boterore e shton sjelljen egoiste. Mungesa e
vizionit per rezervat e rnundshme dhe nevojat e mbijeteses i shtyjne njerezit te marrin
me shume per vete. Dhe kete e bejne te gjithe.
Reagimi i individeve ndaj dilemave sociale varet nga shume faktore, ku mund te ve<;ojme
karakteristikat personate te njerezv, informacionin se <;'po bejne te tjeret, ndjenjen e forte
te perkatesise ndaj komunitetit si dhe menyra e teknika te ndryshme organizimi,
strukturimi dhe drejtirni te situates sociale.
Paradigma e te mirave publike nderpersonale. Ky eshte nje model tjeter studimi i

kooperirnit dhe te rivalitetit. Sipas Rappaport dhe kolegeve te tij (1989) ne kete rast dy
grupe rivalizojne per nje shperblim te vetem. Ne <;do grup, <;do anetar ben zgjedhje
individuale nese duhet te investoje burimet e veta private per te ndihmuar grupin qe
ndihmoje shperblirnin. Nderkohe, qe shperblimi eshte nje e mire publike, qe do t'i takoje
Universiteti Afbreteror JLIPJA - Psikologji LigjerataXJ
te gjithe grupit, ne varesi te investimeve qe do te bejne te gjithe anetaret. Paradigma e te

mirave publike ndergrupore shfaqet njelloj si dilemat sociale, apo ekipet sportive:
mbeshtetet me teper ne perpjekjet e te gjitheve se sa ne ato personale. Ne kete rast
motivet komplekse prezantohen ne dy nivele: brendagrupore, kur anetaret zgjedhin neses
do te kontribuojne dhe ndergrupore, kur grupet zgjedhin, nese do te kooperojne apo do te
rivalizojne me njeri-tjetrin.
Studimi i Bornstein dhe kolegeve te tij (1989) identifikoi pasojat e komunikimit ne te dy

nivelet e mesiperme. Subjekteve iu dha mundesia te flisnin me anetaret e grupit te vet, te
flisnin si grup me grupin tjeter, dhe njekohesisht te realizonin te dy llojet e bisedave.
Grupet qe u lejuan te flisnin vetem brenda vetes kishin nivelin mete larte te kontributeve
te anetareve. Perkundrazi, grupet qe flisnin vetem me njeri-tjetrin kishin nivelin me te
larte te marreveshjeve kooperuese midis grupeve. Dhe grupet qe u lejuan te realizonin
komunikimin e dyfishte, brenda dhe midis grupeve, ishin te moderuara si ne kontribute
ashtu edhe ne marreveshje.
Si~ shihet, komunikimi ndergrupor e redukton kontributin e anetareve. Ndoshta ngaqe

individet shtojne motivin te perfitojne sa me shume duke investuar me pak. Dhe ashtu si
ne dilemen e te burgosurit, perfitimi me i madh arrihet nga grupi qe rivalizon ne kohen qe
grupi tjeter kooperon.
9 Rivaliteti
Armiqesite fillojne kur perplasen interesat, zakonisht, kur grupet rivalizojne per pune,
strehim dhe pushtet politik. Pasojat e ketij rivaliteti jane te ndjeshme ne shume zonate
globit. Sic; duket rivaliteti stimulon agresivitetin dhe sjelljet destruktive. Ne nje
eksperiment te Muzafer Sherifit (1966) dhe kolegeve te tij u ndertua nje situate rivaliteti
midis dy grupeve djemsh te panjohur fillimish me njeri-tjetrin. Pas krijimit te grupeve
filloi rivaliteti per te okupuar vendet e argetimit dhe per te marre pushtetin social ne
orientimin e kohes se lire. Gara per te fituar apo per te humbur prodhoi shume konflikte,
imazhe negative per grupin tjeter, dhe krenari dhe kohezion te forte brendagrupor. Kjo
ndodhi pa pranine e dallimeve kulturore, fizike apo ekonomike midis te dy grupeve.
Universiteti Mbreteror ILIRIA- Psikologji Ligjerata XI
Natyrisht, sjellja e tyre negative u stimulua nga situata negative. Por Sherifi, jo vetem qe
te panjohurit arriti t'i beje armiq, po r;ka eshte pozitive, mundi qe armiqte t'i beje mig.
Perceptimi i padrejtesise. Shpesh konflikti VJen nga revolta ndaj padrejtesise. Sipas
psikologeve sociale, njerezit e perceptojne drejtesine si e drejte, si shpemdarje e
shperblimeve ne proporcion te drejte me kontributet e individeve (Walster dhe koleget,
1978). Kur dy veta kane nje marredhenie te caktuar (qe mund te jete punedhenes-
punemarres, burre-grua, koleg-koleg), ajo marredhenie eshte e drejte kur shperblimi im
eshte i barabarte me shperblimin tuaj, ashtu si dhe kontributi im eshte i barabarte me
kontributin tuaj. Nese ju kontribuoni me teper dhe perfitoni me pak se une, ju do te
ndiheni te shfrytezuar dhe te irrituar; une do te ndihem shfrytezues dhe fajtor. Ne kete
rast, ka mundesi qe ju, me teper se une, te ndjeni pabarazine (Greenberg, 1986).
Nje nga treguesit e teorise se drejtesise thekson se sa me kompetent dhe te zote ta ndieje
veten indidivi, aq me i pavleresuar dhe i zemeruar ndihet ai (Ross dhe koleget, 1971).
Protestat me te fuqishme vijne nga ata qe e mendojne veten si me te afte, se ajo qe
marrin. Sa kohe qe femrat i krahasojne mundesite dhe shperblimet e tyre me njera-tjetren,
ndihen te kenaqura. Por, kur krahasohen me pabarazine mashkullore behen te pakenaqura
dhe protestojne. Studiuesit mendojne se te jesh i drejte nuk eshte shpjegim bindes i
drejtesise. Sampson (1975) thote se teoricienet e drejtesise mendojne gabimisht se
parimet ekonomike qe drejtojne vendet kapitaliste perendimore jane universale.
Perceptimi i gabuar. Ne shume raste konflikti huron nga asgje: njerezit i keqkuptojne ose
i perceptojne gabim qellimet dhe motivet e te tjereve. Nisur nga tendencat vetesherbyese,
individi dhe grupet ia dedikojne vetes meriten e suksesit, ndersa pergjegjesine e humbjes
e shmangin nga vetja. Por, kete gje nuk e bejne per te tjeret. Sipas gabimit themelor te
atribuimit, njerezit e shikojne armiqesine e te tjereve tek personaliteti i tyre.
Grupet zakonisht i polarizojne tendencat vetesherbyese, vetejustifikuese dhe atribuitive te

individeve. Nje nga simptomat e mendimit te grupit eshte tendenca per ta perceptuar
grupin tone si te forte dhe te moralshem, ndersa grupin tjeter si te dobet dhe negativ.
Veprimin terrorist e quajme brutal, kur e ben grupi yne, dhe <;njerezor kur e ben grupi
Universiteti lvfbreteror ILJRIA - Psikologji Ligjerata XI
tjeter. Prandaj, fale tendencioziteteve te tilla, njerezit dhe grupet i stereotipizojne

perceptimet per te tjeret, i keqorganizojne pershtypjet dhe i standardizojne gabimet per te
tjeret. Keqperceptimet e tilla behen shpesh burim konfliktesh te shmangshme.
@ Persh.kaHezimi i kon.fliktit
Kooperimi dhe rivaliteti jane dukuri thelbesore te jetes shoqerore, prandaj ato mund te
jene te dobishme ose te demshme. Kooperimi mund t'i bashkoje perpjekjet e njerezve dhe
ta beje me efektiv kontributin e tyre, por nga ana tjeter, ai mund te stimuloje pasivitetin
dhe shfrytezimin e individeve. Ndersa rivaliteti i shtyn njerezit te arrijne nivele te lmta te
aftesive dhe talentit, por mund t'i perplase ata e te krijoje konflikte te dhunshme. Kur
rivaliteti shnderrohet ne konflikt, motivi i tij ndryshon nga qellimi per te fituar ne
qellimin dhe per te mundur tjetrin. Ne pershkallezimin e konfliktit ndikojne shume
faktore te tjere pervec; perceptimit te gabuar, perceptimit te padrejtesise e te tjere u
perm end en me siper.
Potenciali i rrezikut. Aftesia per te ndeshkuar dike qe eshte perfshire ne sjellje te gabuar
shpesh trajtohet si potenciali i rrezikut. Ky eshte potencial mund te jete jo vetem element
individual por edhe grupor, ne rastin kur grupi me potencial kercenues ushtron presion
ndaj grupeve ose individeve te tjere. Por, parimi i reciprocitetit paralajmeron, se
kercenimi dhe ndeshkimi mund te shkaktojne agresivitet. Kur nje person apo grup vepron
ne menyre kercenuese ose ndeshkuese, objekti perkates ia kthen me te njejten monedhe.
Perdorimi i taktikave detyruese mund te pershkallezoje konfliktin me tej se niveli fillestar
i tij (Deutsch, 1973).
Burimet. Edhe potenciali i rrezikut mund te sherbeje si burim dhe rezerve e individit per
ta perdorur gjate konfliktit. Nderkohe, qe ka edhe burime dhe rezerva te tjera qe ndikojne
ne pershkallezimin e konfliktik. Ketu pershfshihen koha, energjia, parate dhe pushteti
social per te marre mbeshtetjen e te tjereve. Edhe kur njerezit jane te barabarte ne
kapacitetet dhe pretendimet e tyre, ata qe kane keto burime jane me te predispozuar per
t'u perfshire ne konflikte ne krahasim me ata qe nuk zoterojne rezerva te tilla (Martin,

Universiteti Mbreteror ILIRIA- Psikologji Ligjerata XI
1986). Megjithate, nuk ka rendesi vetem te kesh burime te tilla, por edhe te dish se si t'i
perdoresh ato.
PAQJA
Faktoret qe stimulojne dhe pershkallezojne konfliktin i shtyjne te gjitha palet te

perfshihen ne sjellje agresive, shpesh zgjat per shume kohe. Por, situata armiqesore nuk
eshte asnjehere pa fund dhe e pazgjidhshme, ajo mune te ndryshoje ne menyre rrenjesore.
Mjafton te permendim raportet e Lindjes dhe Perendimit gjate Luftes se Ftohte.
Megjithese zgjati per nje kohe shume te gjate, armiqesia dhe konfliktet e forta mes tyre u
shnderruan menjehere ne paqe dhe pajtim. Ndonjehere armiqte e betuar behet miq te
ngushte. Psikologet sociale perqendrohen tek kater strategji, qe i ndihmojne armiqte qe te
miqesohen: kontakti, kooperimi, komunikimi dhe pajtimi.
Kontakti. Nje hap i domosdoshem per te reduktuar konfliktin eshte kontakti i patinereve.
Tashme dihet qe proksimiteti dhe afersia, nderveprimi i partnereve dhe ekspozimi i
shpeshte shtojne pelqimin. Armiqesia ndikon ne shmangien e kontaktit te rivaleve,
prandaj stimulimi i kontakteve mund te ndryshoje qendrimet e njerezve. Por, rezultatet
jane te dobeta, kur kontaktet jane rivalizuese, te pambeshtetura nga te tjeret dhe te
pabarabarta. Eshte e domosdoshrne qe kontakti i partnereve te kete status barazie, sic; jane
kontaktet midis ushtareve, midis fqinjeve, midis shitesave, midis te burgosurve, etj.
Sidoqofte, kontakti e lehteson dhe e arnortizon barrikaden e arrniqesise.
Kooperimi. Megjithese kontakti mund te ndihmoje, ai nuk mjafton te zbute konfliktin dhe
agresivitetin e rivaleve. Ka nivele te tilla armiqesie qe kontakti i pashoqeruar me
kooperimin, rnund te sherbeje si rast per te rindezuar konfliktin. Vetem duke u pershfire
ne kooperirn, ne veprimtari dobiprurese te perbashketa, kur luftojne se bashku te njejtin
armik, kur realizojne se bashku te njejtin qellim, atehere kontakti dhe kooperirni arrijne te
pajtojne rivalet e armiqesuar. Kontakti rivalizues mund t'i ndaje njerezit, ndersa kontakti
kooperues rnund t'i bashkoje ata. Sidoqofte ka faktore te ndryshern qe i afrojne njerezit.

Universiteti Jvfbreteror ILIRIA. - Psikologji Ligjerata ){J
Rreziqet e jashtme te perbashketa. Shpesh, ne situata rreziku, njerezit ndjejne nevojen ta

ndajne ate se bashku. Duke u bere i perbashket, rreziku i te gjitheve imponon
shoqerizimin e te panjohurve, te njohurve, te te painteresuarve, te motivuarve, te miqve
dhe te armiqve. Ne keto raste njerezit behen miqesore, me kooperues, me pak
argumentues, me pak rivalizues. Ze e shfaqet shpitti i kohezionit, i unitetit. Ndjenjat e
patriotizmit dhe nacionalizmit zgjohen dhe forcohen, veyanerisht kur popujt perfshihen
ne konflikte dhe luftra kombetare. Ushtaret e frontit zakonisht ruajne lidhje e forta me
njeri-ljetrin, gjate gjithe jetes se tyre. Studentet kineze te Universitetit te Torontos, kur
diskriminohen forcojne me teper lidhjet me bashkepatriotet e tyre (Pak dhe koleget,
1991). Shume lidere, per te forcuar unitetin dhe kohezionin e grupit, krijojne armiq te
jashtem dhe situata kercenuese, si teknika mjaft efikase. Ne politiken e fuqive te medha
parapelqehen gjeresisht taktika te tilla: kombi ka nevoje per nje armik!
Qellimet e jashtezakonshme. Qellimet qe u sherbejne gjithe anetareve te grupit dhe qe

kerkojne perpjekje te perbashketa veyohen nga qellimet e zakonshme dhe afatgjata.
Qellime te tilla e bashkojne fuqine e grupit dhe krijojne harmonine e tij. Ne
eksperimentin me djemte e grupuar ne kampe kundershtare, qe u bene armiq me njeri-
tjetrin, Sherif aplikoi qellimet e perbashketa. Studiuesi krijoi nje problem me ujin e
kampingut, qe furnizonte te gjitha grupet kundershtare. Ky ishte nje rast qe bashkoi forcat
e te gjithe grupeve, duke kooperuar per te realizuar qellimin e perbashket. Pas realizimit
te qellimit te jashtezakonshem, djemte e eksperimentit filluan te hane dhe te Iuajne se
bashku. Miqesia triumfoi mbi armiqesine. Me ane te izolimit dhe rivalitetit, Sherif i
shnderroi te panjohurit ne armiq. Ndersa me ndihmen e qellimeve te jashtezakonshme, ai
an·iti qe armiqte t'i beje miq.
Por, jo gjithmone qellimi kooperues i bashkon kundershtaret, Worchel dhe koleget e tij
(1980) propozuan se kooperimi i suksesshem i dy grupeve nxit terheqjen per njeri-tjetrin.
Por, kur grupet e konfliktuara me pare deshtojne ne perpjekjet kooperuese dhe kur
kushtet i lejojne qe t'ua atribuojne njeri-tjetrit deshtimin e veprimtarise, konflikti mund
te perkeqesohet. Ne qofte se grupet kundershtare te Sherif do te deshtonin dhe nuk do te
arrinin te rregullonin tubacionin e ujit duke i prishur pune njeri-tjetrit, atehere rrezikonin
te anniqesoheshin me teper.
Universiteti Mbreteror JLIRJA- Psikologji Ligjerata XI
Kooperimi mund te mesohet. Duke ofruar vazhdimisht modele kooperuese, duke u njohur
me avantazhet e modeleve te tilla, njerezit kane mundesi te ndjekin shembujt, te mesojne
te kooperojne.
Komunikimi. Palet qe perfshihen ne konflikt mund te zgjedhin edhe rruge dhe menyra te
tjera per te zgjidhur problemet qe i ndajne me njeri-tjetrin. Burri me gruan, opozita me
pushtetin, kombet kundershtare, kur jane ne konflikt mund te bejne ujdi te drejtperdrejte
me njeri-tjetrin. Kur nuk arrijne, atehere mund te therrasin nje pale te trete per
ndermjetesim, qe sugjeron dhe lehteson marreveshjen e tyre. Ose ata mund ta arbitrojne
situaten duke ia besuar mosmarreveshjen e tzre dikujt qe te ofroje zgjidhjen e
detyrueshme per te dyja palet.
Ujdia. Ne shume raste, kur kerkon me shume, merr me shume. Por, ne qofte se kerkesa
kembengulese zgjat shume dhe nuk leshon pe, atehere mundesia e konfliktit behet
realitet. Vetem duke gene besnik, duke toleruar kerkesat e njeri-tjetrit mund te arrihet nje
marreveshje e drejtperdrejte. Psikologet sjellin shembullin e Luftes se Gjirit Persik
(1991 ): Presidenti amerikan George Bush kercenoi hapur se 'do t' i shqelmonte gomeret e
Sadamit', ndersa Huseini, nga ana tjeter, perdori te njejten gjuhe kercenimi se 'do t'i
bente amerikanet te notonin ne gjakun e tyre'. Pas ketyre deklaratave lufta ishte e
pashmangshme.
Ndermjetesimi. Kur palet nuk arrijne ujdine, atehere ftojne ndermjetesit, qe ofrojne
rekomandimet dhe u japin mundesi paleve qe te bejne lehtesime. Per te dyja palet eshte
me e lehte t'i bejne leshime ndermjetesit, sepse ne kete rast ata nuk detyrohen nga
kundershtari, por nga nje pale asnjanese, qe nuk perfitim te drejtperdrejte ne konflikt.
Ndermjetesit ndihmojne per te zgjidhur konfliktin duke lehtesuar komunikimin
konstruktiv. Detyra e pare e tyre eshte t'u ndihmojne paleve qe ta rimendojne konfliktin
dhe te marrin informacion per interesat e pales tjeter (Thompson, 1991 ). Zakonisht,
njerezit e te dyja grupeve kane orientim rivalizues 'fitoj-humbas'. Pas negociatave ata
jane te suksesshem, kur kundershtaret e tyre jane te pakenaqur me rezultatin dhe te
pasuksesshem, kur oponentet jane te kenaqur (Thompson, 1991 ).
Universiteti lvfbreteror JLJPJA - Psikologji Ligjerata .XI
Ekziston nje histori klasike te dy motrave qe grindeshin per nje portokall (Follett, 1940).
Me ne fund ato arriten te bien ne ujdi per ta ndare portokallin pergjysem: njera e
shfrytezoi gjysmen e saj per te bere !eng, ndersa motra tjeter perdori tulin e gjysmes tjeter
per te bere kek. Psikologet sugjerojne se me ndihmen e ndermjetesit mund te arrihej nje
marrt:"veshje integrative: ne qofte se njera moter dote menie te gjithe lengun e portokallit
dhe tjetra te gjithe tulin e tij, atehere perfitimi i seciles pale do te ishte me i madh. Ne
kete menyre palet do te integronin interesat e tyre. Ne rastin e kompromisit te pare, palet
sakrifikojne diyka te rendesishme, ndersa ne marreveshjen integrative ato vetem
perfitojne deri ne fund dhe keshtu ato shperblehen reciprokisht. Ne kete menyre edhe
marredheniet e tyre forcohen.
Arbitrimi. Ndonjehere disa konflikte jane komplekse e te nderlikuara, interesat qe

perplasen jane ekstreme saqe eshte e pamundur zgjidhja e lehte e tyre. Serbet dhe
myslimanet e Bosnjes nuk mund te kishin juriksionin e te njejtit territor. Prinderit e
shkurorezuar nuk mund te kene te njejtat te drejta mbi femijen. Ne keto raste ndennjetesi
eshte i panevojshem. Prandaj, te dyja palet pranojne arbitrimin duke zgjedhur nje
ndermjetes ose nje pale te trete, qe te imponoje nje zgjidhje.
Pajtimi. Ndonjehere tensioni rritet shume, komunikimi i kundershtareve veshtiresohet,

zgjidhja behet e pamundur. Secila pale kercenon, detyron dhe i imponohet me
kembengulje 1jetres. Keto veprime behen reciproke. Ne keto raste kompromisi dhe
pacifizmi i njeanshem dote ishte deshtim dhe humbje per grupin perkates.
Psikologet sociale rekomandojne nje alternative tjeter: iniciativat graduale dhe reciproke
ne reduktimin e tensionit. Ne kete rast shfrytezohen parimet psikologjike te reciprocitetit
dhe atribuimit te motiveve. Kjo teknike i kerkon ydo pale qe te deklaroje qellimet
pajtuese. Duke i bere ato reciproke, iniciatori i shtyn palet qe te ndermarrin disa veprime
pajtuese ne nivele fillestare. Ne keto raste ai shfrytezon edhe presionin e opinionit
shoqeror, duke siguruar me pare edhe reciprocitetin e paleve ne keto veprime. Por,
nderkohe, ai mbron edhe interesat e ydo pale te 'te ruaje aftesine per t'u rikthyer ne
gjendjen e pare'. Kjo mundesi Iejon palet qe t'i pranojne me lehte hapat pajtues.
Eksperti i konflikteve Deutsch (1993) e permbledh strategjine e mesiperme ne aftesine e

negociatoreve per te gene te pamundur, te drejte dhe miqesore. Pra, te pamundur, per t'i
rezistuar familjarizmit, shfrytezimit dhe manipulimit; te drejte, per t'iu permbajtur
parimeve morale, pa reaguar reciprokisht ndaj sjelljeve imorale te te tjereve, duke iu
shmangur provokimeve te tyre; miqesore, ne kuptimin qe te kete deshire te inicoje dhe te
zhvilloje kooperimin.

Universiteti },,fb;'eteror ILIRIA - Pstkologji Ligjerata Xll
STEREOTIPET DHE PARAGJYKIMET
0 Stereotipet
Vleresimet negative qe emertojne paragjykimin mund te dalin nga lidhje te caktuara

emocionale, nga nevoja per te argumentuar sjelljen, nga besime dhe vec;:ori te caktuara te
nje grupi njerezish. Te stereotipizosh, dote thote te pergjithesosh. Per ta bere boten mete
thjeshte ne zakonisht e pergjithesojme ate. Stereotipet jane besime te shoqerojne grupet e
njerezve me disa Iloje te ve9anta karakteristikash. Per shembull, japonezet jane tinzare,
italianet emocionale, anglezet te ftohte, 9ifutet materialiste, serbet jane mizore, mesuesit
hutaqe. Stereotipet jane gjeneralizime, pergjithesime, skema per cilesite dhe
karakteristikat e anetareve te nje kategorie ose grupi social. Stereotipet e seksit, per
shembu!I, perfshijne cilesite e personalitetit qe mendohet se jane tipike per meshkujt dhe
fern rat. Stereotipet e gj inise, gj ithashtu perfshijne rolet profesionale dhe sociale qe
konsiderohen si paresore per meshkujt dhe fe1mat.
Stereotipet mund te jene pozitive ose negative, te sakta ose te pasakta (Jussim, McCauley
& Lee, 1995) Nje stereotip i sakte mund te jete i deshirueshem. Madje kjo dukuri quhet
shpesh ndjeshmeri ndaj diversitetit ose vetedije kulturore ne nje bote multikulturore. Te
stereotipizosh anglezet si me te shqetesuar se meksinanet, ngaqe tregojne vazhdimisht
oren ne nje takim pune, do te thote te kuptosh c;:fare te parashikosh dhe si te veprosh me
ferkimet me te vogla ne 9do kulture. Nje nga problemet qe lidhet me stereotipet eshte
s;eshtja nese ato jane pergjithesime te tepruara apo vetem gabime. Dikush mund t'i
stereotipizoje romet si tip ike per te jetuar me asistence, ose per te bere me shume femije
se sa shqiptaret e tjere, dhe kjo mund te jete e sakte. Por, te mendosh se shumica e atyre
qe jetojne me asistence ose atyre qe bejne shume femije jane rome, do te thote t'i
pergjithesosh se tepermi, sepse kjo mund te mos jete e vertete. Nje problem tjeter qe
lidhet me stereotipet shfaqet, kur njerezit dallimet e ndryshme ia atribuojne negativisht
biologjise racore, duke injoruar forcat sociale penguese. Njerezit mund te shohin se raca
lidhet me shperberjen ose problemet sociale te familjes, por nuk shohin shkakun e vertete
te mosintegrimit te saj, qe mund te jete varferia ose papunesia.

Universiteti lvfbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata Xll
Stereotipet kane orgjina te ndryshrne, ne varesi te kendeve te shikirnit. Sipas Allport

(1954) ne aspektin historik, stereotipet burojne nga e kaluara. Keshtu, periudha e
skllaverise ka sjelle sot portretin e zezakeve si inferiore ne krahasirn me te bardhet.
Formimi i stereotipeve perfshin dy procese. (1) Kategorizimi, eshte nje perceptues, duke
gene se njeriu i grupon objektet e ve9anta ne grupe ne vend qe te mendoje per secilin prej
tyre si objekt me vete. Kur njerezit e grupojne njeri-tjetrin rnbi hazen e gjinise, races dhe
ve9orive te tjera te perbashketa, ky proces quhet kategorizirn social (Taylor & Wilder,
1986). (2) Procesi i dyte i krijimit te stereotipeve rrjedh nga i pari. Ka nje ndryshim midis
grupirnit te objekteve dhe te njerezve. Kur bejne kategorizimin social, perceptuesit vete
jane anetare ose joanetare te kategorive qe formojne. Grupet i identifikojne me veten i
quajme grupe te brendshme ose brendagrupe; Ky dallim ka rendesi, sepse njerezit
tentojne te supozojne se ka ngjashmeri me te madhe midis anetareve te jashtegrupeve se
sa midis anetareve te brendagrupeve. Ky supozim njihet si tendenca e homogjenitetit te
jashtegrupeve.
Stereotipet dhe paragjykimet. Stereotipet nuk jane burime te paragjykimit. Ashtu si
skemat e tjera njohese, stereotipet bashkojne nje sasi te madhe informacioni per njerezit e
tjere, strukturojne perceptimet tona per te tjeret. Por, per shkaqe te ndryshme ato shpesh
sherbejne si mbeshtetje per paragjykimet tona.
(1) Stereotipet jane pergjithesime dhe si te tilla mund te kalojne lehte masen e
pergjithesimit. Per shembull, megjithese mund te jete e vertete qe meshkujt jane me
agresive se femrat, stereotipi mund te jete i gabuar, kur aplikohet per te gjithe meshkujt
dhe femrat ne te gj itha rastet.
(2) Disa stereotipe mund te perfshijne thelbin e te vertetes, ato bazohen ne tendencen
e verifikimit empirik. Sidoqofte, zakonisht stereotipet jane kaq te ekzagjeruara, sa jane
krejt te gabuara.
(3) Stereotipetjane zakonisht vleresues. Ato percaktojne se gjithe anetaret e nje grupi
te caktuar kane me pak ose me shume karakteristika pozitive ose negative. Studimet e
stereotipeve gjinore per shembull, tregojne se karakteristikat e meshkujve vleresohen me

teper nga ana sociale, se sa ato te femrave.

Universiteti Jvfbreteror JLIRIA - Psikologji Ligjerata XII
(4) Teoricienet thone se stereotipet nuk jane aktivitet teresor, i plote, racional.
Pergjithesimet tona per sekset jane shume te thjeshta dhe jofteksibel, ato na pengojne te
shikojme karakteristikat e 9do personi te grupit.
@ Paragjykimet
Stereotipet formohen duke kategorizuar njerezit dhe duke dalluar brendagrupet dhe
jashtegrupet. Ky orientim njohes, ku stereotipet konsiderohen si produkt i ftohte i
menyres se te menduarit te njerezve presupozon se, ne qofte se ne do te parandalonim
shikimin e njeri-tjetrit me terma kategorizues ose do te ishim te vemendshem ndaj
informacionit per te tjeret, atehere nuk do te kishte diskriminim ne bote. Por, ne te
vertete, nuk ndodh keshtu. Problemi nuk eshte vetem tek menyra e te menduarit tone per
grupet. Rendesi ka edhe nje faktor tjeter: (:'mendojme ne per grupet sociale. Pra, ne nje
rruge tjeter qe te ~ton ne diskriminim eshte edhe paragjykimi.
Paragjykimi eshte nje qendrim negativ i pajustifikueshem kunder nje grupi dhe anetareve
te tij, i bazuar vetem ne anetaresine e tyre ne grup. Paragjykimi eshte nje problem i madh
sot ne bote. Ne Afriken e Jugut, ka qene i njohur racizmi; ne Gjermani neonazistet
terrorizojne emigrantet turq. Por, edhe shqiptaret aktualisht po paragjykohen per kulturen,
qendrimet, politiken, madje edhe per koleren. Nderkohe, mbi bazen e paragjykimeve
historike ne Kosove, konflikti social ka arritur ne nivelin e luftes se armatosur midis
shqiptareve dhe serbeve. Ne qofte se stereotipet jane besime te gabuara pergjithesuese,
paragjykimet jane qendrime negative. Diskriminimi eshte sjellje negative. Paragjykimet
kane nje shtri1je te gjere ne qendrimet njerezore.
Burimet e paragjykimeve. Ne librin e vet "Natyra e paragjykimit" me 1954, Gordon

Allport thekson se paragjykimi eshte nje fenomen ndergrupor. Ai eshte nje tendence baze
njerezore per te formuar grupe sociale dhe per te favorizuar grupin tone ne krahasim me
te tjeret.
Konjlikti ndergrupor. Shpesh ne jeten e perditshme krijohen konflikte te ndryshme

sociale midis grupeve etnike, gjinore, moshore, etj. Perceptimet e anetareve te grupeve ne
Universiteti Mbreteror IL!RIA - Psikologji Ligjerata XII
keto konflikte perputhen me teorine e konfliktit real te grupeve per gjykimin. Sipas kesaj
pikepamjeje paragjykimi shfaqet si realitet i gares midis dy grupeve. Kur dy grupet
konkurrojne per nje burim vlere, grupi qe fiton nuk e ndan burimin me grupin qe humbet.
Keshtu, grupi kundershtar shikohet si rrezik, kercenim dhe shpejt lind e zhvillohet
paragjykimi. Sipas Allport, konflikti midis grupeve "i ngjan notes se nje organoje. Ai i
vendos gjithe paragjykimet, qe jane harmonizuar ne te, n~ nj~ vibrim simultan" (1954).
Kategorizimi social. Sipas teorise se konfliktit real te grupit, njeriu formon paragjykimin,
kur ai ndjen se grupet e tjera perbejne rrezik per te. Por, Henri Tajfel (1978) argumenton
se paragjykimi krijohet edhe kur mungon konflikti dhe rreziku. Ai e bazon idene e vet ne
konceptin e kategorizimit social: qe eshte ideja se qeniet njerezore synojne te klasifikojne
njerezit e tjere ne kategori. Ne ket proces ne e ndajme intuitivisht popullsine e botes ne
dy kampe: grupi yne dhe gjithe te tjeret. Ne shikojme njerezit ne g:p.,1pin tone ne menyre
favorizues, se sa ata jashte grupit tone. Tajfel supozon se tendenca ne grup-jashte grupit
formohen, kur kategorizimi bazohet ne kritere te parendesishme dhe te palidhura me
njeri-tjetrin. Ne qofte se jemi femra, ne favorizojme femrat e tjera dhe nuk favorizojme
meshkujt. Ne qofte se kemi sy te kalter, nuk i pelqejme njerezit me sy ne ngjyre kafe.
Kategorizimi dhe tendencat perceptive. Kur i ndajme njerezit ne kategori ne i shikojme

ata si individe te ve<;ante, por me cilesi unike. Keshtu perceptimi yne kthehet ne tendence
(Quattrone, 1986). Zakonisht anetaret e grupit tone krijojne pershtypjen per grupin tjeter,
se ata jane individe te njejte, kane te njejtat cilesi dhe karakteristika, prandaj grupi quhet
homogjen. Grupi yne shikohet me i diferencuar, ndersa ai jashte nesh si homogjen. Grupi
yne duket me kompleks dhe sofistikuar. Dhe ne ndjejme se "ne jemi individe, ndersa ata
jane njelloj te gjithe" (Linville, 1982). Kur shkojme ne nje vend te huaj, verne re se te
huajt jane njelloj te ngjashem me njeri-tjetrin, por dallojne shume nga ne, nderkohe qe
shoket tane dallojne shume me njeri-tjetrin.
Personaliteti paragjykues. Urrejtja dhe armiqesia jane reagtme universale ndaj

jashtegrupeve dhe gjithmone do te jene te tilla. Por pse? Nje menyre shpjegimi eshte
trajtimi i paragjykimit si problem i individeve. Keshtu del qe disa prej nesh jane me
paragjykues, se te tjeret. Shume studime deshmojne se paragjykimet ndaj grave,
Universiteti liwreteror !LIRIA - Psikologji Ligjerata XII
homoseksualeve., te zinjve, te moshuarve dhe minoriteteve tentojne be bashkeekzistojne

ne nje njejtet in divide (Bierly, 1985; Snyder & Ickes, 1985). Por cilet jane keta individe?
Jane kryesisht ata me personalitet autoritarist. Autoritaristet jane konvencionale (te
kushtezuar), te ngurte ne mendimin e tyre (te paepur), seksualisht te frenuar, te perulur
ndaj figurave autoritare dhe jotolerant ndaj atyre qe jane ndryshe. Studimet argumentojne
se ne femijeri kane pasur prinder dominues, qe kane perdorur masa disiplinore
ndeshkuese te renda. Duke qe paragjykimi gjend vendin e vet tek personat qe mendojne
me terma te thjeshte, kategorik dhe qe kane nevojne per nje shkarkim te frustrimeve te
tyre personale.
Teoria e konjliktit real. Pikepamja qe shpjegon se rivaliteti i drejteperdrejte per vlera te

caktuara, kur burimet jane te kufizuara shkakton armiqesine midis grupeve quhet teoria e
konfliktit real. (Levine & Campbell, 1972). Njeri grup mund te luftoje me mire ne betejen
per toke, peme ose pushtet. Grupi qe humbet behet i frustruar dhe i fyer, ndersa fituesi
ndihet i kercenuar dhe i pambrojtur, madje para se konflikti i gjate te arrije kulmin. Ka
shume mundesi qe shume paragjykime ne bote te stimulohen nga realiteti i individit. Por,
ka nje dallim serioz. Studimet tregojne se njerezit fyhen jo nga ajo qe nuk kane per nga
deprivimi relativ i tyre. Deprivimi relativ eshte besimi se ata jane te do bet ne garen mete
tjeret. Ka dy burime potenciale te deprivimit relativ: (1) deprivim egoistik, i cili lidhet me
interesin e vet, te individit pra, dhe (2) deprivim vellazeror, i cili kate beje me interesin e
grupit. Ky eshte nje dallim paresor qe vlereson rivalitetin si burim te paragjykimit. Midis
amerikaneve te bardhe, ndjenjat antizezake nuk lidhen me fitoret apo humbjet personale,
por me friken se te bardhet dote humbasin si grup (Hovland & Sears, 1940).
Teoria e identitetit social. Besimet e mesiperme u studiuan ne shkollen e larte te Bristolit

ne Angli nga Henri Tajfel (1982). Studentet u vune para nje seri tabelash rreshqitese me
pike dhe ata duhet te vleresonin numrin e pikeve ne secilen prej tyre. Tabelat rreshqitnin
shume shpejt, keshtu qe piket nuk numeroheshin dot. Pastaj eksperimentuesi u tha
subjekteve se disa prej tyre ishin mbivleresues kronike, ndersa te tjeret ishin
nenvleresues. Ne detyren e dyte subjektet u ndane ne grupe te supozuara si nenvleresues
dhe mbivleresues (ne fakt u ndane pa kriter). Duke e ditur se kush ishte ne grupin e tyre,
subjektet i !okalizonin piket tek njeri-tjetri; piket dote kembeheshin me para.
Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata XII
Kjo procedure u ndertua per te krijuar grupet minimale, personat e kategorizuar ne haze
te ngjashmerive arbitrare, minimalisht, te rendesishme. Mbivleresuesit dhe
nenvleresuesit ishin grupe te vogla, te rastesishme. Ata nuk ishin rivale historike,
kundershtare te hershem, nuk ishin te frustruar, nuk rivalizonin per burime te kufizuara.
Megjithate, subjektet lokalizonin vazhdimisht me teper pike per anetaret e grupit te tyre,
se sa per grupin e tyre. Ky model diskriminimi quhet jofavoritizmi i brendagrupit dhe
eshte deshmuar nga studimet ne shume vende te tjera. Madje, edhe ne grupet e ndertuara
arbitrarisht, me hallka te rastesishme subjektet favorizonin ata me te cilet ishin lidhur ne
nje zinxhir. Per te shpjeguar favoritizmin e brendagrupit Tajfel & Turner propozuan
teorine e identitetit social. Sipas kesaj teorie, secili prej nesh perpiqet te shtoje
veterespektin tone, i cili ka dy komponente: (1) identitetin personal dhe identitetet e
ndryshme sociale, qe rrjedhin nga grupet, te cileve u perkasim.
Teoria e ngjashmerise gjenetike. Nje nga burimet me interesante te paragjykimeve, qe

gjithmone mbetet si nje shkak i mundshem i tyre·eshte teoria mbi bazat e tyre biologjike.
Sipas ngjashmerise gjenetike (Rushton, 1989) tendenca per te mos pelqyer njerezit e
grupeve te tjera eshte pjese e natyres se trasheguar te njeriut. Gjenet mund te sigurojne
me mire mbijetesen e tyre ne brezat e ardhshem, duke inkurajuar riprodhimin e gjeneve te
· tjera te ngjashme ose teper te perafetia me veten. Prandaj, nuk eshte e nevojshme qe keta
personate kene lidhje direkteme te paret e tyre, mjafton qe gjenet e ngjashme te gjenden
ne organizmat qe nuk i kane gjurmet e origjinave te tyre ne te njejtet pasardhes. Teoria e
mesiperme pretendon, se njerezit mund ta dallojne ngajshmerine gjenetike nepermjet te
dyja formave te saj: fizike dhe te sjelljes.
Feja dhe paragjykimi. Ata qe perfitojne nga pabarazia sociale dhe qe e kuptojne se
njerezit jane krijuar njelloj, perpiqen te gjejne nje justifikim per realitetin e pabarabarte.
Shpesh ky justifikim eshte besimi tek Zoti, se ai e ka vendosur rregullin social mbi toke.
Dihet se statusi i pabarabarte krijon paragjykimet. Pra, edhe feja eshte nje paragjykim per
te justifikuar pabarazine social e.
PSIKOLOGJIA SOCIALE DHE POLITIKA BOTERORE

Universiteti J'vfbreteror ILJRJA - Psikologji Ligjerata ){]]
A e plotesojne pikepamjet dhe gjetjet shkencore te psikologjise sociale kuptimin tone per
politiken boterore dhe lokale dhe per luften dbe paqen midis kombeve dhe shteteve?
Pergjigjja psikologeve sociale eshte nje 'Po' ketegorike. Por, <;fare mund te shprehet dhe
shihet qarte ne kete <;eshtje? Si9 e dime, psikologjia sociale zberthen shkaqet e
mendimeve, ndjenjave dhe veprimeve te qenieve njerezore. Pare nga ky kendveshtrim,
marredheniet nderkombetare jane produkt i mendimeve ndjenjave dhe veprimeve te
qenienve njerezore, te cilat vendosin te armatosin ose te <;armatosin kombet, te
angazhohen ne spastrime etnike, ose te ndertojne sisteme politike pluraliste. Pra, duket se
psikologjia sociale duke arritur qellimet e saj shpjeguese, mund te hedhe drite mbi
probleme qendrore te <;eshtjeve politike.
Por, le te jete e qarte qe ne fillim se te vertetosh lidhjen e psikologjise sociale me

politiken, nuk eshte aspak gje e lehte. Kjo vjen per disa shkaqe. (1) Eshte shume e
veshtire qe te vertetohet ndikimi konkret i koncepteve te psikologjise sociale ne
vendimmarrjen politike. (2) Shpesh eshte e veshtire qe te shmangen ndikimet emocionale
te realizuesve te hulumtimeve (hulumtuesve) mbi rezultatet dhe gjetjet e hulumtimeve.
(3) Eshte teper e veshtire qe te manipulohen elemente te jetes politike ne kushte
laboratorike per qellime hulumtimi (4) Kritiket e psikologjise sociale jane gjithmone te
gatshem qe te kritikojne psikologet sociale per mos gjetjen e metodave adekuate per
gjetjen e nje lidhshmerie mete madbe te koncepteve teorike ne jeten praktike politike.
Duke qendruar tek veshtiresite eksperimentale qe has psikologjia sociale ne perpjekjet e

saj per te ofruar gjetje shkencore praktike ne fushen e politike, duhet te permendim faktin
se ngjarjet ky<;e politike ndodhin vetem nje here. A do te niste Lufta e Trete Boterore,
nese presidenti Kenedi dote ndiqte keshillat e keshilltareve te tij dhe te sulmonte raketat
sovietike me 1962 ne Kube? Si9 mund ta kuptojme edhe nga ky shembull, grupet e
kontrollit nuk ekzistojne. Ato ekzistojne vetem ne imagjinaten e analisteve politike te
cilet perpiqen te rikonstruktojne ngjarje te ndryshme, nese shkaku qe hipotezohet do te
merrte ndonje vlere tjeter. Pra, kjo nenkupton qe eshte e pamundur te kthehet mbrapsht
historia dhe te manipulohet prania ose mosprania e nje personaliteti, ngjarjeje ose
politike.
r
Universiteti lvfbreteror ILIPJA- Psikologji Ligjerata XII
Nje problem tjeter eshte nderlidhja e shkaqeve te ngjarjeve. Ne eksperimente te caktuara

ne mund te manipulojme nje shkak te caktuar dhe te shohim efektin e ndryshimit te tij.
Shkaqet e nje ngjarjeje politike gjenden rralle te izoluara nga njeri-tjetri. Kur ne merremi
me nje shkak te caktuar, ne gjithmone e vendosim ate ne kontekst me shkaqe te tjera,
duke krijuar keshtu ndryshore te perziera (Jervis, 1996). Per shembull, nese ne i japim
Gjermanise hipotetikisht rritje me te vogel ekonomike para Luftes se Il-te Boterore,
atehere ne faktikisht ndryshojme te gjithe situaten gjeopolitike te botes per kete kohe.
Mbase ne kete rast Anglia nuk do ta perceptonte me Gjermanine si fuqi qe synonte
hegjemoni mbi Europen, por do te shihte Francen si nje kercenim kryesor (si ne kohen e
Napoleonit) ose Rusine site tille (si pas 1945-es). Pra, nje ndryshim i vogel ne gjendjen
ekonomike ose politike te nje vendi, mbase do te ndryshonte dhe perberjen e aleancave te
caktuara ndershteterore.
Nese politika boterore perceptohet si nje sistem brenda sistemit dhe nese nuk eshte
menyra e duhur te imagjinohet manipulimi i nje shkaku hipotetik duke e izoluar ate nga
rrjeta e shkaqeve ne te cilin ai shkak perfshihet, ne gjendemi perpara nje dileme shume te
madhe. Sa me shume te nderlidhura qe behen shkaqet potenciale te ngjarjeve politike, aq
me pak i mundshem behet parashikimi i ndryshimeve, pasi ndryshohet nje fak i caktuar.
Nje tjeter faktor qe e ben te veshtire kuptimin e politikes boterore eshte fakti qe shumica
e debateve mbi 9eshtje te diskutueshme te politikes boterore shoqeron nga motive politike
partizane. Per shembull, mbrojtesit e politikes mbrojtese te Reganit gjate viteve 80-te
thone qe pa kete lloj politike do te ishte e mundur qe ne Bashkimin Sovjetik te vinte nje
lider kaq radikal per reforma sa Mihail Gorba9ovi, perestrojka dhe glasnosti i te cilit 9uan
ne shperberjen e Bashkimit Sovietik (Pipes, 1993). Nderkaq, kritiket e Reganit thone qe
armatimi i tij ose nuk kishte fare lidhje me zhvillimet ne Bashkimin Sovietik, ose edhe
nese ishte e lidhur ne ndonje menyre, praktikisht paraqiste pengose reformatoret; pra, ne
te dyja rastet, politika e tij mbrojtese, paraqiste nje harxhim te kote te thesarit te shtetit.
Kognitivizmi: program alternativ per hulumtim qe po shfaqet. Teorite neorealiste ne

shpjegimin e proceseve dhe ngjarjeve politike kritikohen se ekzagjerojne natyren
Universiteti liwreteror !LIFJA - Psikologji Ligjerata XI!
'.
anarkike te politikes boterore, rolin pushtetin ekonomik-ushtarak te vendeve ne

percaktimin e interesave nacionale dhe urgjencen e racionalitetit te nevojshem. Kjo le
mundesi edhe per qasje te tjera psikologjike ndaj politikes boterore. Nje kuptim i kesaj
kritike eshte se nese ne kerkojme shpjegime se pse vemdimmarresit ne nivel nacional
bejne ate qe bejne, do te dubet t'u shtojme perceptimeve qe na vijne nga teorite makro (te
cilat i vendosin kombet-shtete ne matriksen nderkombetare te pushtetit) me presupozime
mikro mbi perfaqesimet kognitive te vemdimmarresve ne ambientin politik, qellimet e
tyre ne ate ambient dhe perceptimeve te tyre per kufizimet normative politike ne lidhje
me opsionet e strategjive te ndryshme. Ne kete kontekst, fundi i paradokohshem i Luftes
se Ftohte na jep nje shembull te mire ilustrues. Duket se eshte shume e lehte te behen
racionalizime gjeostrategjike post hoc per ate qe lidershipi sovjetik mund te ndermerrte
gjate viteve '80-te. Por ama teorite sistematike (pra, makro teorite) nuk i japin pergjigje
nje pergjigjeje strategjike: pse !idershipi sovjetik ndermori ate rruge qe ndermori dhe jo
ndonje tjeter?
Hulumtimet kognitive ne politiken boterore vendoset ne nje dy parakushte funksionaliste

te thjeshta:
(I) Poiitika boterore JO vetem qe eshte e nderlikuar, por aJo eshte gjithashtu
dykuptimshe. Sa here qe njerezit nxjerrin perfundime mbi historine, ata i
mbeshteten mbi rikonstruksione spekulative per ate se cfare mund te kishte
ndodhur ne boterat e krijuara menderisht nga vete ata.
(2) Njerezit, si procesore me kapacitet te kufizuar informacioni qe jane, shpesh u
kthehen strategj ive te thjeshtezuara, kur perballen me real itete apo ngjarje
komplekse, qe, nga ana e tyre, prodhojne pasiguri.
Vendimmarresit ashtu si edhe qeniet e tjera te vdekshme, e shohin boten nepermjet nje
xhami te erret: pra, me ane te imazheve qe thjeshtezuara qe ata kane per skenen
nderkombetare. Vendimmarresit mund te veprojne racionalisht, por ky racionalitet i tyre
kufizohet vetem ne perfaqesimet e thjeshtezuara qe kane ata per realitetin (Simon, 1957).
Per te kuptuar politiken e jashtme, kognitivistet fokusohen ne keto perfaqesime mendore
te thjeshtezuara mbi realitetin qe vendimmarresit shfrytezojne per te interpretuar dhe per
te zgjedhur midis shume drejtimesh te vepruari (Axelrod, 1976; Cottam, 1986; Jervis,
1976; George, 1969, 1980; Herrmann 1982; Holsti, 1989; Hudson, 1991; Larson, 1994;
Sylvan et al., 1990; Thorson & Sylvan, 1992; Vertzberger, 1990 ). Megjithese, ka shume
mospajtirne per ate se si te paraqiten keto perfaqesime (propozirnet ne kete pike
pershfijne te gjithe dyshimet e zakonshrne teorike: skemat, skriptat, irnazhet, kodet
operative, sistemet e besimeve, rrjetet e shoqerizuara), ekziston nje konsensus ne nje pike
kyce: sisternet e besimeve te politikave te jashtme perrnbajne ne nje rnase te rnadhe
elemente kognitive. Sistemet e besirneve sigurojne pergjigje te gatshme per ceshtje
themelore mbi politiken boterore. Cilat jane objektiva themelore te shtetit tjeter? Cilat
duhet te jene objektivat tona? A mund te shmanget konflikti dhe, nese po, si? Nese jo, ne
cfare forme eshte me e mundshme qe te shfaqet konflikti? Me tej, sistemet e besimeve
shpesh na lejojne neve qe te parashikojme zgjedhje te politikave te caktuara brenda
kushteve specifike, gje qe mund te arrihet rralle nga teorite e pastra sistematike (cf. Blum,
1993; George, 1983; Herrmann, 1995; Rosati, 1984; Shimko, 1992; Tetlock, 1985;
Walker, 1977; Wallace, Suedfeld, & Thachuk, 1993).
Gabimi themelor atributiv. Njerezit shpesh preferojne shpjegime te brendshme,

dizpozitive per sjelljen e te tjereve, madje edhe kur ekzistojne shkaqe situative te
vlefshrne (Gilbert and Malone, 1995; Jones, 1979; Ross, 1977). Kjo prirje gjykuese mund
te nderveproje rrezikshem me pronesi kryesore te ambientit nderkombetar. Te marrim
parasysh dilemen aq shume te diskutuar te sigurise (Jervis, 1976, 1978). Per te mbrojtur
veten e tyre ne nje ambient anarkik, shtetet duhet te kerkojne siguri qofte nepermjet
programeve te shtrenjta te mbrojtjes per veten e tyre, ose duke hyre ne aleanca te cilat i
obligojne te tjeret per t'i mbrojtur ata. Vleresimi i qellimeve dhe interesave ne kesi lloj
ambienti eshte shpesh shume e veshtire. Zakonisht, nuk ka rruge te lehte ne berjen e
dallimit midis shteteve mbrojtese, te cilat u pergjigjen logjikes se gares ne situata te
ndryshme dhe shteteve ekspansioniste. Nese secili merr parasysh me te keqen, arena
tashme eshte vendosur per ushtrite qe jane per konflikt, megjithese asnjera pale nuk e ka
deshiruar konfliktin (Downs, 1991; Kramer, 1988). Gabimi themelore atributiv i keqeson
gjerat duke ulur pragun e perceptuar te qellimeve armiqesore atributive te shteteve te
tjera. Kjo tendence, ne gershetim edhe me dilemen e sigurise, mund te coje ne shume
gabime te vendimmarresve, te cilet ekzagjerojne qellimet armiqesore te fuqive qe ne fakt
jane te motivuara nga qellime mbrojtese. Dilema e sigurise i detyron madje shtetet
Universiteti 11-fbreteror IL!RJA - Psikologji Ligjerata .XII
paqesore te armatosen; atehere, gabimi themelor atributiv i ben vezhguesit per te bere
supozime dispozicionale te pasakta. Divergjenca aktor-vezhgues ne atribuime, qe sic e
kemi thene eshte tendenca qe aktoret te shohin sjelljen e tyre si me pergjegjese per
situaten (Jones & Nisbett, 1971 ), mund t'i keqesoje akoma me shume gjerat. Te njejtin
efekt mund te kene edhe motivet difensive te egos (Heradstveit & Bonham, 1996). Te dy
keto procese i nxisin lideret qe t'ua atribuojne shpenzimet e tyre ushtarake presionit te
justifikueshem situativ (Jervis, 1976). Keto vete-atribuime mund te kontribuojne per nje
spirale te vetekenaqeshme armiqesore ne te cilen vendimmarresit e dine qe ata po
armatosen per qellime mbrojtese, supozojne qe edhe te tjeret e dine kete, dhe arrijne
pastaj ne perfundimin qe ata qe nuk e dine, duhet te jene duke ngritur kapacitetet e tyre
ushtarake, duke gene se kane qellime agresive (Swann, Pelham, & Roberts, 1987).
Rezultati me i mire ne kete rast jane shpenzimet e shumta te panevojshme ushtarake,
ndersa ai me i keqi eshte gjakderdhja e panevojshme (White, 1984).
Gabimi themelor atributiv mund te nxise gjithashtu edhe nJe forme tjeter te
keqperceptimit ne arenen nderkombetare: tendencen per te perceptuar qeverite si agjente
shkakore unike me shume se sa nje perzierje e nderlikuar burokratesh dhe nensistemeve
politike, ku secili nensistem ndjek qellimet dhe misionin e tij (Jervis, 1976; Vertzberger,
1990). Rindertimet retrospektive te krizes kubane kane nxjerre ne drite shume lidhje me
ane te te cilave forcat amerikane dhe sovjetike mund ta kishin cuar deri ne kontakte
dhune, jo si rezultat i ndonje politike, koreografie ose master plani te bere nga lideret e
medhenj, por si rezultat i komandanteve lokale, te cilet ekzekutonin procedurat standarde
operative (Blight, 1990; Sagan & Waltz, 1995). Nje analogji organizative ne lidhje me
gabimin themelor atributiv eshte mosndjeshmeria ndaj shume pikave te mosperputhjes
midis politikave zyrtare kolektive dhe politikave te cilat zbatohen realisht ne nivel
konkret.
Besimi i tepert. Puna eksperimentale shpesh kane nxjerre ne pah qe njerezit e teprojne ne
besimin qe kane ne gjykimet faktuale dhe parashikimet e tyre, ve<;anerisht per probleme
te veshtira (Einhorn & Hogarth, 1981; Fischhoff, 1991 ). Ne fushen e politikave te
jashtme ky besim i tepe1i mund t'i <;oje vendimmarresit ne: (1) zhvleresimin e
pikepamjeve opozitare; (2) mbivleresimin e aftesive te tyre per te zbuluar idete e
Ligjerues. Dashamir Berxulli, lv!Sc. 11
('
padukshme te qellimeve te te tjereve; (3) pervetesimin e informacionit vetem ne lidhje

me bindjet e tyre Vendimmarres me besim te tepert ne vendet mbrojtese jane te prirur qe
te keqzbatojne strategjite e shmangies (parandalimit) ose duke deshtuar qe t'u pergjigjen
sfidave eventuale, duke genese mendojne se nuk dote kete sulme (psh. Izraeli ne 1973),
ose duke dhene kercenime te panevojshme, sepse ata jane te sigurte qe do kete sulme, kur
nuk eshte planifikuar asnje i tille (Levy, 1983). Ndersa agresoret jane te prirur te
ekzagjerojne mundesine qe shtetet mbrojtese nuk do t'i pergjigjen sfidave (Lebow, 1981).
Me tej, besimi i tepert mund te prodhoje politika te gabuara, kur vendimmarresit
vleresojne kapacitetet ushtarake dhe ekonomike. Per shembull, besimi i gabuar qe nje
shtet eshte ushtarakisht superior ndaj nje shteti rival, mund te prodhoje politika te
rrezikshme, te cilat mund te 90jne ne luftra te shtrenjta te cilat askush nuk i ka dashur
(Levy, 1983). Ne kontrast me keti:~, nje besim i gabuar qe nje nje shtet eshte me inferior
ndaj nje rivali mund ta keqesojne konfliktin ne dy menyra: (1) nje besim i tille prodhon
gara armatimi te panevojshme, duke qene se i dobeti perpiqet qe te mbaje hapin. Rivali e
percepton kete perpjekje si nje gare per supremaci, i shton perpjekjet e veta per armatim
dhe vendos planin per nje model veprim - kunderveprim te konfliktit; (2) shteti me i
dobet ne kete menyre do t'i dorezohet shpejt kerkesave te rivalit (Levy, 1989). Ne rastin
mete mire, nje kapitullim i tille prodhon disfate diplomatike; kurse ne rastin mete keq,
kjo i ben agresoret qe te rrisin 'shumen e bastit' dhe perfundimisht te prodhojne luftera, te
cilat mund te ishin shmangur me politika fillestare me solide (nje pikepamje e mbrojtur
gjeresisht politika paqesore e (:amberleinit ne 1938).
Zhvendosja e proceseve psikologjike ne kontekstin politik. Vendimmarresit nuk veprojne

ne nje zbrazeti sociale. Shume vendime mbi sigurine kombetare jane produkte kolektive,
rezultat i nderveprimeve intensive midis grupeve te vogla, ku secila nga grupet
perfaqeson nje elektorat me shumice burokratike, ekonomike ose politike ndaj te cileve
vendimarresit ndihen te pergjegjshem ne menyra dhe shkalle te ndryshme. Mendime te
tilla si "A mund ta justifikoj une kete propozim ose marreveshje para grupit x ose y?"
shfaqen te medha ne regjistrat biografike, autobiografike dhe historike te vendimmarrjeve
qeveritare. Ne te vertete, funksioni kryesor i mendimit ne kontekst politik jane
parashikimet per rruge alternative te veprimit; Nese 'ne' bejme kete, 9fare do te thonin

Universiteti Mbreteror JL!RIA - Psikologji Ligferata )£17
'ata'? Si mund t'i pergjigjeshin ata kesaj? (Farnham, 1990; Kramer, 1995; Schlenker,
1980; Tetlock, 1992a).
<;:eshtja kryesore tani eshte se si cilesite kognitive dhe motivuese te vendimmarresve si

individe dote ndervepronte ne sistemin e marredhenieve te pergjegjegjesise politike ne te
cilin keta vendimmarres jetojne dhe jetojne. Literatura identifikon nje lume te tere
mundesish. Tipe te caktuara te deshtimeve politike e zmadhojne shume deshtimin
individual; tipe te tjera i kontrollojne (analizojne) keto deshtime. Ne kete plan, ka shume
vend per argumentim, mbi dilemen se ne cilen kategori futet nje pakt pergjegjesie: ne
tipin e pare, apo ne te dytin (per shembull, ne ciien kategori futet pergjegjia
demokratike?). Nga ana tjeter, ka mospajtime te mprehta mbi faktin se <;fare llogaritet si
'permiresim' ne cilesine e gjykimit dhe zgjedhjeve politike Go zgjedhjeve si votim, por
zgjedhjeve politike te vendimmarresve).
Ligferues: Dashamir Berxulli, MSc. 13

·~.\

Psikologjia Sociale

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Psikologjia Sociale

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

.

Unh·ersiteti M.oreteror JLJRJA. - Psikoiogji Ligjerata 1

l-Iirushja dhe d_vfytyrat e saj

Gjysmeshekullin e fundit eshte formuar ne kendveshtrim i ri mbi sjelljen njerezore. Ashtu

Ligjerues.· Dashamir Berxuili. MSc. j

<;fare e ben te ve<;:ante psikologjine sociale:

Sot fusha e zgjeruar e psikologjise sociale perfshin:

Ligjerues: Dashamir Berxulli, MSc. 2

CHat jane Hdhjet e psikologjise sociale me shkencat e tjera?

a) Da!limet e psikologjise sociale me deget e tjera te psikologjise. Psikologjia ne

b) Psikologjia sociale dhe psikologjia e personalitetit. Psikologjia sociale dhe ajo e

Ligjerues: Dashamir Berxulii, AJSc. 3

dhe Psikologjise Sociale dhe Bulletini i Personalitetit dhe Psikologjise Sociale).

Ligjerues: Dashamir Berxulli, MSc. 4

Ligjerues: Dashamir Berxulii, MSc. 5

Ne e studiojme qenien njerezore nga aq pikeveshtrim sa disiplina akademike, qe dime se

Ligjerues: Dashamir Berxulli, MSc. 6

(kihet parasysh ndeshikimi gjenetik i pasardbersit per inbreeding) nuk e zevendeson

Pra, duke njohur marredhenien plotesuese te niveleve te ndryshme shpjeguese, ne

Historia e Psikologjise sodale

Ligjerues: Dashamir Berxulli, MSc. 7

Ne dhjetevjec;aret e pare te shekullit u percaktua identiteti i kesaj disipline me librat dhe

Koha e re e formimit te psikologjise sociale, e kaluara e afert e saj, e ben te lidhur

Ligjerues: Dashamir Berxulli, MSc. 8

l?arahtstoda e nnenc:HmH soda£-psHwtogjfk

Megjithese socialpsikologet e fillojne historine e tyre ne vitin 1890 (ose me 1908) me

Para fundit te shekullit te 19-te psikologjia nuk ka ekzistuar as ne forme as ne permbajtje,

Ligjiirues: Dashamir Berxu!li. MSc. j

Duket qe drejtimet e ndryshme socialpsikologjike zene fill nga mendimi socialfilozofik.

Nderkaq edhe nee psikologjine e sotme ndihen ndikimet e drejtimeve filozofike te

Themelimi i psikologjise moderne sociale (1880-1935)

Ne fushen e psikologjise sociale parimisht konkurrojne per te marre titullin e themeluesit

Ligjerues: Dashamir Berxulli, MSc. 2

( !924). Me tekstet e tyre lindi edhe psikologjia sociale.

Ecjapi!rpara (1936 -1945)

Fillimisht psiko!ogjia sociale nuk kishte identitet te dallueshem, qe te percaktonte

B) Periudha klasike (1946- 1960)

Ligjerues: Dashamir Berxulii. AfSc. 3

C) Familjarizimi dhe kriza (1961-1957)

Me zbulimet e veta, psikologjia sociale u fut ne periudhen e ekspansionit dhe

D) Koha e pluralizmit dhe deri me sot (1976- deri me sot)

Ligjerues: Dashamir Berxulli, MSc. 4

dhe emocionin si percaktues te mendimeve dhe te veprimeve tona. Ndersa ''pikepan~jo e

"" PslikoRogjia sodale sbqiptare

Ligjerues: Dashamir Berxulli.. _MSc. 5

Vetekoncepti: Cili jam une?

Imagjinoni se jeni pjese e nje ekperimenti ne Universitetin Mbretiiror ILIRIA.Praktikisht,

Ligjerues: Dashamir Berxulli, MSc. 1

NE QENDER TE ROlfES: SENSI YNE PER VETEN.

a) Vetereferenca (tendenca per te procesuar me efzkasitet dhe te kujtimit te mire te

informacionit qe eshte i lidhur me veten tone)

Ligjerues: Dashamir Berxulli. i\t:[Sc. 2

b) Vete te mundshme (imazhet qe enderrojme ose frikesohemi te behemi ne te ardhmen)

Nderkaq, autore te ~ere thone se njerezit qe kane vetevleresim te larte i vleresojne

Ligjerues: Dashamir Berxulli, MSc. 3

ZHVILLIIVU I VETES SOC!AJLE

Ligjerues: Dashamir Berxulli, MSc.

c) Suksesi dhe deshtimi

d) Gjykimet e njerezve te tjere

Ligjerues: Dashamir Berxulli, MSc.

VET JA DHE JKUL TURA

Ligjerues: Dashamir Berxulli, MSc. 6

Sipas studiuesve (Kitayama & Markus, 1991) ne kulturat joperendimore kushtet e