KengetallenKompas

Installaties 2012
Voor u ligt het KengetallenKompas Installaties 2012, een nieuwe
jaarlijkse uitgave met installatie kostenkengetallen voor de Woning-
en Utiliteitsbouw. Kengetallen zijn een hulpmiddel voor het bepalen
van kosten in de vroege fasen van het ontwerpproces. Overheden,
architecten, ingenieurs, ontwikkelaars, kostendeskundigen en
anders professionals zullen het KengetallenKompas als een welkom
hulpmiddel zien bij haalbaarheidsonderzoeken van projecten waar-
aan zij werken. Het KengetallenKompas Installaties bevat een groot
aantal kengetallen voor de installatiekosten van verschillende typen
KENGETALLENKOMPAS
bouwkundige werken en is door zijn formaat een handig zakboek.

INSTALLATIES
Een ‘must’ voor iedereen die met kosten te maken heeft.

Waarom dit KengetallenKompas?

■■ Voor financiële controle bij planontwikkeling;
■■ Voor haalbaarheidsberekeningen van ontwerpstudies;
■■ Voor het analyseren van alternatieven;
■■ Voor een snelle toets van begrotingen;
■■ Compleet en toch overzichtelijk;
WONINGBOUW
■■ Uitgebreide lijst kengetallen met onderbouwingen;
■■ KANTOREN
Bijbehorende vormfactoren en algemene theorie.

Voor wieScholen
is dit KengetallenKompas?
■■ Voor architecten;
■■ Voor Hotels
installatieadviseurs;
■■ Voor overheden;
Zorgfunctie
■■ Voor taxateurs en kostendeskundigen;
■■ Voor aannemers
parkerenen ontwikkelaars.
25 jaar kostenervaring binnen handbereik!
winkel / horeca
Het KengetallenKompas Installaties 2012 kost in combinatie
met een abonnement op de website www.bouwkostenkompas.nl
(kengetallen installaties) € 189,- (excl. BTW). Wanneer u besluit
een doorlopend abonnement te nemen, betaalt u € 149,- per jaar
en ontvangt u jaarlijks als eerste de geactualiseerde uitgave. Op de
BouwkostenKompas.nl
1 www.bouwkostenkompas.nl
Inhoudsopgave
KengetallenKompas 1
Inhoudsopgave 4
IGG Bointon de Groot, het financiële fundament 6
Ton’s Column 8
Installaties, helaas hebben we ze nodig 10
Bouwkostenindex 11
Opzet KengetallenKompas 12
Toelichting op cijfers en condities 15
Regioinvloeden 21

Theorie 23
Algemeen 24
Energiestromen 28
W-installaties 30
E-installaties 62

Vormfactoren en verhoudingsgetallen 75
Woningen 76
Kantoren 78
Scholen 80
Zorg 82
Hotel 84
Winkel 86
Parkeren 88

Kengetallen Woningbouw 91
Vrijstaande woningen 92
Geschakelde woningen 98
Gestapelde woningen 110

www.bouwkostenkompas.nl 4
Kengetallen Utiliteitsbouw 133
Kantoren 134
Onderwijsfunctie 144
Zorg- / gezondheidsfunctie 156
Hotelfunctie 160
Winkel- / horecafunctie 168
Parkeerfunctie 178

Elementprijzen 187
Warmteopwekking 188
Rioleringswerken 190
Waterinstallaties 192
Koelinstallaties 194
Warmtedistributie 195
Luchtbehandelingsinstallatie 196
Centrale E-installaties 198
Verlichting 199
Beveiligingsinstallaties 200
Transportinstallaties 202
Keukenvooziening 204
Sanitaire toestellen 205

Bijkomende en overige kosten 207

Honoraria 208
Aansluitkosten 209

Begrippen 210
Notities 220
Advertentieverantwoording 224

5 www.bouwkostenkompas.nl
inschrijvingsprijs belangrijk is. Ook de beschikbare kennis en het ver-
mogen tot samenwerken en afstemmen tussen de partijen wordt
steeds belangrijker om een bouwproject op goede en rendabele
wijze te realiseren.

De herschikking in de bouw en installatiekolom is volop bezig. In-

novatieve bedrijven die niet alleen met bouwen en installaties bezig
zijn, maar ook met alle kennis en logistieke processen daaromheen,
krijgen volop kansen.

Johan ten Brink,

installatieadviseur en docent installatietechniek

Bouwkostenindex
Marktcijfers 2007-2012
In de onderstaande grafiek ziet u de ontwikkelingen van installatie-
markt voor de in de periode van 2007 tot en met 2012. In de gra-
fieken worden zowel de bouwkostenindex (huidige materiaalprijzen)
als de aanbestedingsindex (aannemerskortingen) weergegeven.
110

108

106

104

102

100

98

96
jan apr jul okt jan apr jul okt jan apr jul okt jan apr jul okt jan apr jul okt jan apr jul okt
2007 2008 2009 2010 2011 2012

installatiekostenindex aanbestedingsindex

11 www.bouwkostenkompas.nl
Theorie
Elektriciteit kan direct worden gebruikt voor verwarmen. Door de
verliezen bij elektriciteitsopwekking is het rendement ten opzichte
van de fossiele energie erg laag. Door gebruik te maken van een
warmtepomp, waarbij warmte aan de omgeving wordt onttrokken,
kan het rendement ten opzichte van fossiele energie groter dan
100% zijn.

Gas gestookte verwarmingstoestellen.

Verwarmingstoestellen die alleen worden gebruikt voor verwarming
worden solotoestellen genoemd. Als het toestel ook wordt gebruikt
voor de warmwatervoorziening wordt de benaming combi ketel
gebruikt. Combi ketels zijn er in twee typen. Het meest gebruikte
type kent een aparte warmtewisselaar waar het warme CV-water
het koude tapwater opwarmt. De circulatiepomp van de cv ketel
draait op het moment van warm water tappen. Bij het andere type
is de waterwarmtewisselaar geïntegreerd in de cv wisselaar. De
circulatiepomp hoeft niet te draaien bij het tappen van warm water.
Het lagere elektriciteit gebruik komt terug in een gunstiger EPC
berekening.

Het verwarmingstoestel wordt meestal geselecteerd op het vermo-

     
Solo toestel toestel met drie wegklep en toestel met geïnteg-
warmtewissselaar reerde warmtewisselaar

31 www.bouwkostenkompas.nl
Ventileren
In vrijwel alle gebouwen wordt mechanisch geventileerd. De buiten-
lucht wordt gefilterd en met behulp van een ventilator en kanalen in
een gebouw gebracht. Deze lucht wordt met behulp van ventilatoren
afgezogen. De luchthoeveelheden worden hier bepaald door de
gewenste ventilatie.

In de winter wordt deze toegevoerde ventilatielucht voorverwarmd

om koudeval te voorkomen. Koude lucht is zwaarder dan de lucht in
de vertrekken en kan daardoor ongewenste koude luchtstromingen
veroorzaken. In de vertrekken is een verwarmingselement aange-
bracht dat voor de verwarming van een vertrek zorgdraagt. De
toevoerlucht kan in de winter worden bevochtigd. Bevochtigen kost
relatief veel energie, maar draagt wel bij aan de behaaglijkheid van
de ruimte.

In de zomer kan de toegevoerde ventilatielucht ook worden gekoeld.

De luchthoeveelheden worden echter niet bepaald door het ge-
wenste koelvermogen maar door de ventilatiebehoefte. De koeling
is beperkt en men spreekt dan ook van “topkoeling”. Het koelen van
lucht betekent in het algemeen dat de lucht ook wordt ontvochtigd.

















ventilatie met WTW en naverwarmer “topkoeling”

www.bouwkostenkompas.nl 48
Vormfactoren en
verhoudings -
getallen
 Hotel
Budget / 3 sterren
Basis vormfactoren
Gebruiksoppervlak 85,0 %
vormfactoren

Tarra oppervlak 12,3 %

Natte ruimte 12,0 %

Technische ruimte 5,4 %

Verkeersoppervlak 14,6

kamergrootte 32,0 m²

Gemiddeld jaarlijks (energieverbuik)

Klimaat / m² BVO 1.206 MJ

ICT / m² BVO 13,2 MJ

Verlichting / m² BVO 411 MJ

Transport / m² BVO 15,0 MJ

Overige energiebehoefte / m² BVO 144 MJ

Water / kamer 36,5 m³

Verse lucht / m² GO 12,8 m³ / h

Gemiddelde kostenindicatoren
Waterleidingen 0,1 m¹ / m² BVO

Afvoerleidingen PVC 0,1 m¹ / m² BVO

Eén lichtpunt per 4,3 m² BVO

Eén dubbele wandcontactdoos per 4,6 m² BVO

Eén radiator per 26,6 m² BVO

Leidinglengte radiator 0,4 m¹ / m² BVO

Leidinglengte vloerverwarming 4,5 m¹ / m² BVO

Kanalen mechanische toe- en afvoer 0,4 m¹ / m² BVO

Eén afzuig- / toevoerpunt per 18,7 m² BVO

Eén toilet per 196 m² BVO

Eén sanitair toestel per 131 m² BVO

5

www.bouwkostenkompas.nl 84
Woningbouw
 Gestapeld
Studentenwoningen (hoogbouw)
woningbouw

KENMERKEN

Gestapelde studentenhuisvesting met een interne galerij.

Kleine woningen met eigen keuken en natte groep, gezamen-
lijke wasruimte.

Basispakket (Lage investeringskosten)

Standaard sanitair. Loodgietersinstallatie ingestort in de vloe-
ren en in de wanden. Collectieve verwarmingsinstallatie met
vloerverwarming in de woningen. Zelfregulerende gevelroos-
ters mechanische afzuiging in keuken en natte ruimten. Stan-
daard elektrainstallatie conform NEN 1010, incl. netwerkaan-
sluiting, inbouw elektraleidingen. Gevelwasinstallatie.

Laag energieniveau
Centrale warmtepomp, centrale gebalanceerde ventilatie met
WTW. Individuele klimaatbeheersing met tijdgestuurde rege-
ling. Sanitair uitgevoerd in een waterbesparende uitvoering.
Energiezuinige liftinstallaties.

Hoog comfort
Extra radiatoren in de woonkamer en verwarmde gezamelijke
ruimten. Centrale luchtbehandeling met nakoeling van de
lucht. Flexibele regelinstallatie met domotica.
10252

www.bouwkostenkompas.nl 130
 Gestapeld

UITGANGSPUNTEN KENGETALLENBEREKENING
BVO 16.281,0 m²

NVO 10.811,9 m²

Aantal lagen 10 lg

Aantal woningen 400 st

Geveloppervlak 7.895,3 m²

Lage investeringskosten laag hoog

woningbouw
Loodgietersinstallatie / m² 26,- 30,-

Sanitaire toestellen / m² 29,- 33,-

Klimaatinstallatie / m² 42,- 49,-

Elektra-installatie / m² 41,- 46,-

Transportinstallaties / m² 47,- 54,-

Totaal installatiekosten / m² 185,- 212,-

Laag energieniveau laag hoog

Loodgietersinstallatie / m² 26,- 30,-

Sanitaire toestellen / m² 34,- 39,-

Klimaatinstallatie / m² 96,- 110,-

Elektra-installatie / m² 41,- 46,-

Transportinstallaties / m² 50,- 57,-

Totaal installatiekosten / m² 247,- 282,-

Hoog comfort laag hoog

Loodgietersinstallatie / m² 37,- 42,-

Sanitaire toestellen / m² 34,- 39,-

Klimaatinstallatie / m² 100,- 115,-

Elektra-installatie / m² 49,- 57,-

Transportinstallaties / m² 56,- 63,-

Totaal installatiekosten / m² 277,- 316,-

131 www.bouwkostenkompas.nl
Utiliteitsbouw
 Kantoorfunctie
Kleinschalig kantoor (max 4 lagen)

KENMERKEN

Kleinschalig kantoorpand van maximaal vier lagen. Entree

utiliteitsbouw

direct aan het hoofdtrappenhuis zonder entreegebied. Zonwe-

ring aan de zuidzijde van het kantoor. Traditionele materialen,
plat dak. 

Basispakket (Lage investeringskosten)

Standaard sanitair en loodgietersinstallatie verwerkt in de
wanden en boven het verlaagd plafond, leidingen uitgewerkt
in koper en staal. Warmteopwekking d.m.v. HR-ketels in een
cascadeopstelling met radiatoren in de ruimten. Warm water
d.m.v. close-in boiler. Luchtbehandeling op basis van ventile-
ren met WTW incl. top-koeling. Standaard elektra installatie
volgens NEN 1010, incl. verlichting.

Laag energieniveau
Warmtepomp systeem opgenomen met betonkernactivering.
Verlichtingssysteem met LED-verlichting en aanwezigheidsmel-
ders.

Hoog comfort
Luchtbehandeling met koeling en klimaatplafonds. Regeling
van het klimaat per ruimte. Personenlift i.p.v. een platformlift.
HF-verlichting, automatisch schakelbaar.
20002

www.bouwkostenkompas.nl 134
 Kantoorfunctie

UITGANGSPUNTEN KENGETALLENBEREKENING
BVO 2.177,3 m²

NVO 2.059,0 m²

Aantal lagen 4 lg

Geveloppervlak 1.508,8 m²

Geveloppervlak open 603,5 m²

Lage investeringskosten laag hoog

Loodgietersinstallatie / m² 25,- 29,-

Sanitaire toestellen / m² 6,- 7,-

Klimaatinstallatie / m² 133,- 152,-

Elektra-installatie / m² 103,- 117,-

Transportinstallaties / m² 12,- 14,-

utiliteitsbouw
Totaal installatiekosten / m² 278,- 319,-

Laag energieniveau laag hoog

Loodgietersinstallatie / m² 25,- 28,-

Sanitaire toestellen / m² 6,- 6,-

Klimaatinstallatie / m² 177,- 203,-

Elektra-installatie / m² 151,- 173,-

Transportinstallaties / m² 16,- 18,-

Totaal installatiekosten / m² 375,- 429,-

Hoog comfort laag hoog

Loodgietersinstallatie / m² 32,- 37,-

Sanitaire toestellen / m² 9,- 11,-

Klimaatinstallatie / m² 299,- 342,-

Elektra-installatie / m² 122,- 140,-

Transportinstallaties / m² 33,- 37,-

Totaal installatiekosten / m² 495,- 566,-

135 www.bouwkostenkompas.nl
Elementprijzen
 Werktuigbouwkundig
Warmteopwekking (51)
Eenheidsprijzen warmteopwekking
Vrijstaande woningen 17,- / m² BVO

Geschakelde woningen 23,- / m² BVO

Gestapelde woningen 25,- / m² BVO

Kantoor 13,- / m² BVO

Basisonderwijs 9,- / m² BVO

Beroepsonderwijs 10,- / m² BVO

Ziekenhuis 12,- / m² BVO

Hotel 44,- / m² BVO

Ketels
Soloketel 16kW 1.450,- / st

Soloketel 25kW 1.850,- / st

Combiketel CW4 2.670,- / st

Combiketel CW5 3.230,- / st

Combiketel CW6 3.760,- / st

HRE ketel 25kW 9.100,- / st

Houtgestookte ketel 23kW 4.900,- / st

elementprijzen

Palletketel 25kW, incl. palletsilo 14.700,- / st

Boilers
Boiler 50l 540,- / st

Boiler 120l 685,- / st

Boiler 200l 980,- / st

Boiler 300l 1.860,- / st

Boiler 500l 2.940,- / st

Boiler 1000l 4.610,- / st

Boiler 1500l 5.600,- / st

700001

www.bouwkostenkompas.nl 188
Bijkomende &
overige kosten