Professional Documents
Culture Documents
Σοβιετική Αρχιτεκτονική
Σοβιετική Αρχιτεκτονική
Στην καθημερινότητα των κατοίκων των χωρών του σοσιαλισμού του 20ού
αιώνα, δεν υπάρχει, ίσως, πιο προφανής απόδειξη για τη διαφορά ανάμεσα
στον μαρξισμό – λενινισμό και το ρεβιζιονισμό, από όσο στην Αρχιτεκτονική.
Τα κτίρια της εποχής Στάλιν διαφέρουν πλήρως από εκείνα που χτίστηκαν στις
μεταγενέστερες περιόδους, για τα οποία υιοθετήθηκαν δυτικά και φτηνιάρικα
πρότυπα, όντας εντελώς ακατάλληλα για τους δημιουργούς του μέλλοντος. Το
παρακάτω κείμενο αναλύει επιγραμματικά τις αρχές και την ανάπτυξη, αλλά και
το μαρασμό της σοβιετικής αρχιτεκτονικής, η μοίρα της οποίας συμβαδίζει
συνολικά με αυτή του σοσιαλισμού.
ΥΓ. Επί τη ευκαιρία, σχετική με το θέμα είναι και η εκδήλωση που θα διεξαχθεί
την Παρασκευή, 30/06/17, 8μμ, με θέμα: “Από τον Κονστρουκτιβισμό στον
Σοσιαλιστικό Ρεαλισμό: Αρχιτεκτονική & Πολεοδομία στη Σοβιετική Ένωση
(1920-1950)” στο στέκι “Σήμα”, Ισαύρων 29Γ.
***
Η ανάπτυξη της αρχιτεκτονικής στην ΕΣΣΔ πέρασε από διάφορα στάδια. Στην
πρώτη μετεπαναστατική δεκαετία, ο κύριος δρόμος ανάπτυξης της σοβιετικής
τέχνης ήταν το “αβαντγκάρντ”. Η γλώσσα του μοντερνισμού, όπως φαινόταν
σε πολλούς καλλιτέχνες της εποχής, αντανακλούσε με τον πλέον κατάλληλο
τρόπο την επαναστατική εποχή της καταστροφής της ταξικής κοινωνίας. Οι
κλασικές μορφές της τέχνης συνδέονταν εκείνη την εποχή αποκλειστικά με τον
πολιτισμό των γαιοκτημόνων και των ευγενών και είχαν χαρακτηριστεί ως
ταξικά ξένες. Η δεκαετία του ’20 ήταν περίοδος άνθισης στη Σοβιετική Ένωση
“αριστερών” τάσεων σε όλα τα είδη δημιουργίας. Στην αρχιτεκτονική
κυριαρχούσαν δύο τάσεις μοντερνισμού: ο κονστρουκτιβισμός και ο
ορθολογισμός. Ο κονστρουκτιβισμός (του οποίου ηγέτες ήταν οι αδελφοί
Βέσνιν και ο Μ. Γκίνζμπουργκ) διακήρυττε πλήρη ρήξη με τις αρχιτεκτονικές
παραδόσεις του παρελθόντος (με το τακτικό σύστημα, την εθνική
αρχιτεκτονική σχολή) και υποστήριζε τη χρησιμότητα και τη “βιομηχανικότητα”
της αρχιτεκτονικής. Τα δημιουργικά καθήκοντα επιλύοταν από τους
κονστρουκτιβιστές με την παράθεση διάφορων ορθογώνιων όγκων χωρίς τη
χρήση διακοσμήσεων. Ακολουθώντας τα πέντε σημεία του αρχηγού του
παγκόσμιου αρχιτεκτονικού αβαντγκάρντ (2) Λε Κορμπυζιέ, οι ρώσοι
κονστρουκτιβιστές πρότιμούσαν μια σειρά από παράθυρα και επίπεδη στέγη.
Ο Οίκος Πολιτισμού Ζούγιεφ, του αρχιτέκτονα Ίλια Αλεξάντροβιτς
Γκόλοσοφ, 1928, Μόσχα)
Το κτίριο της Κρατικής Βιομηχανίας (Γκοσπρόμ), του αρχιτέκτονα
Σεργκέι Σάββιτς Σεραφίμοφ, του Σαμουήλ Μιρόνοβιτς Κραβιέτς και του
Μαρκ Νταβίντοβιτς Φέλγκερ (1928, Χάρκοβο)
Όσον αφορά εκείνο το πρόγραμμα, για την εκπλήρωση του οποίου, τάχα,
έπρεπε να εξαλειφθούν οι “άφθονες ακρότητες” της σοσιαλιστικής
αρχιτεκτονικής – το πρόγραμμα της μαζικής οικοδόμησης κατοικιών, αν
σταθούμε στα στατιστικά στοιχεία, αυτή η καμπάνια, όπως και πολλές άλλες,
τις οποίες διεξήγε η χρουσιωφική ηγεσία, απέτυχε. Η σταλινική ηγεσία,
φυσικά, καταλάβαινε την εξαιρετική σημασία της επίλυσης του στεγαστικού
προβλήματος στη Σοβιετική Ένωση. Στο τελευταίο του έργο για την πολιτική
οικονομία, “Τα οικονομικά προβλήματα του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ”, ο Ι. Β.
Στάλιν εγείρει το ζήτημα “της ριζικής βελτίωσης των συνθηκών στέγασης”, ως
το πιο βασικό για τη μετάβαση στην κομμουνιστιή κοινωνία. Και αυτό το
ζήτημα, προφανώς, προσεκτικά μελετιόταν. Όμως, σύμφωνα με ειδικούς, για
δημιουργία βάσεων για το μέλλον, το σοβιετικό κράτος κατά τη δεκαετία του
’50 και τις αρχές του ’60, για την επίλυση αυτού του προβλήματος πραγματικά
με ένα σοσιαλιστικό τρόπο, ακόμα δεν διέθετε επαρκείς πόρους. Απαραιτήτως
χρειαζόταν ακόμα δυο πεντάχρονα, ώστε θεμελιωδώς να προετοιμαστούν οι
βιομηχανικές ικανότητες για μια τέτοια οικοδόμηση, απαραιτήτως χρειαζόταν
χρόνος για να “ωριμάσει” η ιδεολογία της μαζικής σοσιαλιστικής οικοδόμησης.
Έτσι, για παράδειγμα, η ιδέα για μια βιομηχανική μεγάλη τυποποιημένη
οικοδόμηση είχε γεννηθεί πολύ πριν από τη μαζική “χρουσιωφοποίηση”. Το
1940 δόθηκε προς εκμετάλλευση ένα από τα πρώτα σπίτια, το οποίο είχε
οικοδομηθεί με αυτό τον τρόπο. Ήταν το γνωστό “Δαντελωτό σπίτι”
(σ.parapoda: ή και “σπίτι – ακορντεόν”) του αρχιτέκτονα Αντρέι
Κονσταντίνοβιτς Μπούροφ (σ.parapoda: και του αρχιτέκτονα Μπαρίς
Νικαλάγιεβιτς Μπλόχιν), στη Λεωφόρο Λενινγκράντ στη Μόσχα. Στη μαζική
οικοδόμηση εκείνης της εποχής λήφθηκε η απόφαση να τυποποιηθεί όχι το
σχέδιο ως σύνολο, αλλά μόνο οι ξεχωριστές αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες.
Τέτοιες αρχές τυποποίησης της οικοδόμησης θετικά διαφέρουν από τις αρχές
επόμενων εποχών, όπου το απρόσωπο τετραγώνων τυποποιημένων κουτιών
έγινε βάση ακόμα και για το θέμα της γνωστής κινηματογραφικής κωμωδίας
του Έλνταρ Αλεξάντροβιτς Ριαζάνοφ.
Πάνω: Το “Δαντελωτό Σπίτι”. Σχέδιο βιομηχανικής κατασκευής
κατοικιών τη δεκαετία του ’40. Κάτω: Η Χρουσιώφκα. Σχέδιο
βιομηχανικής κατασκευής σπιτιών τη δεκαετία του ’60.
Η χρουσιωφική ηγεσία μάλιστα θεωρούσε ότι αρκούσε η μέγιστη μείωση του
κόστους κατασκευής, με την εγκατάλειψη οποιασδήποτε αρχιτεκτονικής
μορφής, η μέγιστη συμπίεση του ζωτικού χώρου ανά άτομο και η μείωση της
ποιότητας της εσωτερικής διακόσμησης, και το πρόβλημα θα επιλυόταν.
Οφείλουμε να διαπιστώσουμε ότι οι σοσιαλιστικές πόλεις των δεκαετιών ’60 –
’80 λίγο διέφεραν από επαρχιακές πόλεις καπιταλιστικών χωρών. Ο
Χρουσιώφ βρήκε την ιδεατή στέγαση για το σοβιετικό λαό στο πρότυπο των
γαλλικών δημοτικών κατοικιών. Μπροστά στην απειλή σοσιαλιστικής
επανάστασης, η αστική κυβέρνηση της Γαλλίας οικοδόμησε για τους εργάτες
της κατοικίες, επιτρέποντας την ικανοποίηση των ελάχιστων αναγκών του
ανθρώπου. Ήταν μικρού μεγέθους και αισθητικά μη ελκυστικές. Για την
ανέγερσή τους χρησιμοποιήθηκαν μέθοδοι εγκεκριμένες από το
φονξιοναλισμό ήδη κατά τη δεκαετία του ’30, και οι οποίες τότε είχαν
κατηγορηματικά απορριφθεί από τη σοβιετική κοινωνία. Τα στατιστικά
στοιχεία πιστοποιούν ότι ο βαθμός αύξησης του ζωτικού χώρου στα σπίτια,
άρχισε από τη δεκαετία του ’60 σταθερά να μειώνεται, και ότι η γρήγορη
“μαζική κατασκευή” αφορούσε μόνο λίγες πόλεις της ΕΣΣΔ (και βασικά, την
πρωτεύουσα). Η ποιότητα, μάλιστα, των σπιτιών που κατασκευάζονταν,
καταστροφικά έπεφτε. Όλα αυτά ήταν φυσική συνέπεια της ασκούμενης από
την ομάδα Χρουσιώφ τυχοδιωκτικής οικονομικής πολιτικής. Ως αποτέλεσμα,
στη Σοβιετική Ένωση υπήρξε μερική (8) απόρριψη των σοσιαλιστικών αρχών
κατασκευής κατοικιών. Η σοβιετική αρχιτεκτονική έπαψε να εκπληρώνει
διαπαιδαγωγητικό και προπαγανδιστικό ρόλο, και πρακτικά όλες οι θέσεις
που είχαν επιτευχθεί από τους σοβιετικούς κατασκευαστές στις προηγούμενες
δεκαετίες, κατακτήθηκαν από τη φαινομενική “οικονομική
αποτελεσματικότητα”. Μετά το 1955 άρχισε η διαδικασία μιας πραγματικής
περιστολής της σοβιετικής αρχιτεκτονικής. Πολλά κτίρια, τα οποία είχαν
ξεκινήσει να χτίζονται πριν το 1955, όμως ακόμα δεν είχαν αποπερατωθεί,
αδίστακτα “ξεγυμνώθηκαν”: η διακόσμηση που προβλεπόταν από το σχέδιο
αποκλείστηκε από την τελική όψη του κτιρίου, ή βάρβαρα αποκολλήθηκε. Αν
παλιότερα οι δημιουργικές δυνάμεις των μηχανικών και των αρχιτεκτόνων
στρέφονταν στην επιλογή των καλύτερων παραδειγμάτων της αρχιτεκτονικής
του παρελθόντος, στην ενσωμάτωση με τη βοήθειά τους των ιδανικών της
εργασίας και της ζωής του ανθρώπου της ελεύθερης εργασίας, στο δεύτερο
μισό της δεκαετίας του ’50, οι δυνάμεις των σοβιετικών μηχανικών
στρέφονταν στην αναζήτηση άγριων τρόπων μείωσης του κόστους της
κατοικίας, και το έργο των αρχιτεκτόνων στην εμφάνιση των “ποιητικών”
κουτιών. Το θαμπό τοπίο από “κουτιά” έγινε ο κανόνας για τις σοβιετικές
πόλεις. Με κυβερνητικό διάταγμα της 23ης Αυγούστου 1955, διαλύθηκε η
Ακαδημία Αρχιτεκτονικής και δημιουργήθηκε η Ακαδημία Κατασκευής και
Αρχιτεκτονικής, με το οποίο η αρχιτεκτονική υποβιβάστηκε στο επίπεδο ενός
όχι ακριβού συμπληρώματος της βιομηχανικής κατασκευής. Στις θέσεις –
κλειδιά στην καθοδήγηση της αρχιτεκτονικής έρχονται τυχαίοι άνθρωποι, στην
αρχιτεκτονική εκπαίδευση καταφέρεται συντριπτικό πλήγμα (9). Ως
αποτέλεσμα αυτών των ενεργειών, η ρομαντική – σοσιαλιστική προσέγγιση
στην αστική ανάπτυξη πλήρως αντικαθίσταται από τη χυδαία –
πραγματιστική. Ένας από τους πιο προφανείς φάρους της μελλοντικής
κοινωνίας των ολόπλευρα αναπτυγμένων ανθρώπων εξαλείφεται.
Από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’60 ως το 1991 υπήρχε περαιτέρω
ενεργή “ενσωμάτωση” της σοβιετικής αρχιτεκτονικής στον παγκόσμιο
αρχιτεκτονικό μοντερνισμό (10). Μια πιο ξεκάθαρα εκφρασμένη
αντεπαναστατική τάση, ίσως, δεν γνώρισε καμία άλλη πλευρά της
σοσιαλιστικής κοινωνίας. Ως μοντέλα πάρθηκαν τα πιο ακρέα δυτικά
μοντερνιστικά αρχιτεκτονικά πειράματα (11).
Στον τομέα της οικοδόμησης κατοικιών την πλέον μεγάλη ανάπτυξη έχει η
φονξιοναλιστική κατεύθυνση. Η κατοικία γίνεται, αν και πιο άνετη (βελτιώνεται
η επιφάνεια, καλυτερεύουν οι επικοινωνίες και η ποιότητα της εσωτεριής
διακόσμησης), όμως στην αισθητική τους οι κατοικίες επιφέρουν όλο και
περισσότερο αλλοτρίωση. Τη Σοβιετική Ένωση οι “Οδοί Οικοδόμων” του
Ριαζάνοφ – άχρωμα, άψυχα, μονότονα τετράγωνα ψηλών κουτιών. Η
απανθρωποιημένη αρχιτεκτονική διαβρώνει τη σοσιαλιστική πόλη.
Τυπικά ψηλά αστικά
οικοδομήματα. ΕΣΣΔ 1970-1980.
Το Μέγαρο
“Εξηλεκτρισμός”, το οποίο ανεγέρθηκε το 1965 στη θέση του Μεγάρου
Κτηνοτροφίας, το οποίο και κατεδαφίστηκε.
Μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ, πλέον τίποτα δεν μπορούσε να ανασχέσει την
επέκταση της μοντερνίστικης αρχιτεκτονικής στις ρωσικές πόλεις. Υπήρξε μια
περαιτέρω καταστροφή της ιστορικής τους όψης. Ταυτόχρονα, εμφανίστηκαν
τάσεις αναβίωσης του ενδιαφέροντος για την αισθητηική της κλασικής
αρχιτεκτονικής. Στη Μόσχα, δίπλα από τα υπερμοντέρνα οικοδομήματα,
ανεγείρονται και κτίρια σε κλασικό και “ψευτοσταλινικό” στυλ. Το 2014 στη
Μόσχα έλαβε χώρα μία μεγάλης κλίμακας ανασυγκρότηση της Έκθεσης
Επιτευγμάτων Λαϊκής Οικονομίας, όπου υπήρξε μια απόπειρα επιστροφής,
όπου αυτό ήταν ακόμα δυνατό, στην αυθεντική αρχιτεκτονική του 1954.
Τέτοιες αντιφατικές τάσεις, φαίνεται πως συνδέονται με την ετερογένεια της
άρχουσας αστικής τάξης της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Η συντηρητική πτέρυγα
αντικειμενικά ενδιαφέρεται για την υποστήριξη από τη συνειδητά ή μη
συνειδητά φιλοσοβιετική πλειοψηφία της ρωσικής κοινωνίας. Στα μάτια αυτής
της ακόμα αδύναμα διαμορφωμένης κοινωνικής ομάδας, ιδίως έναντι των
οργίων των φιλελεύθερων στον τομέα του πολιτισμού, τα πραγματικά
σοσιαλιστικά επιτεύγματα φαίνονται όλο και πιο πολύ ελκυστικά (13).
***
Σημειώσεις
(3)Ως το 1953 είχαν χτιστεί 7 από τα 8 ψηλά κτίρια. Το διοικητικό κτίριο στο
Ζαριάντιε δεν ολοκληρώθηκε, και μετά το 1954 κατεδαφίστηκε (το υλικό του
κατεδαφισμένου κτιρίου χρησιμοποιήθηκε για την ανέγερση του σταδίου
“Λουζνικί”). Αργότερα, πάνω στα θεμέλιά του χτίστηκε, και μάλιστα, από τον
ίδιο αρχιτέκτονα, το ξενοδοχείο “Ρωσία”, κατά το πρότυπο της μετασταλινικής
περιόδου της ανάπτυξης της αρχιτεκτονικής, σε μοντερνίστικο φονξιοναλιστικό
στυλ.
(4)Στην εποχή του Μέγα Πέτρου, το Ναρούσκιν μπαρόκ ήταν στυλ το οποιο
συνέδεε την αρχιτεκτονική της αρχαίας Ρωσίας με το νέο ευρωπαϊκό μπαρόκ
στυλ, το οποίο καθιερώθηκε στη Ρωσία μετά τις μεταρρυθμίσεις του Πέτρου.
(6)Σημαντική θέση στο σχεδιασμό όχι μόνο σταθμών, αλλά και πολλών
αρχιτεκτονικών συγκροτημάτων (η ανανεωμένη Πανενωσιακή Έκθεση
Αγροτικής Οικονομίας, το κανάλι Βόλγα – Δον κλπ) είχε η μορφή του Ι. Β.
Στάλιν. Αξίζει να αναφερθεί ότι, σύμφωνα με πολλούς σύγχρονους της
“σταλινικής αρχιτεκτονικής”, η αναπαραγωγή της μορφής του ηγέτη αυτού δεν
προκαλούσε αρνητικά συναισθήματα. Ο Στάλιν γινόταν αντιληπτός από την
πλειοψηφία ως σύμβολο Νίκης, για τους σοβιετικούς εργαζόμενους ήταν
“δικός τους”. Η “προσωπολατρία”, ως ένα βαθμό, είχε αυθόρμητο,
φυσιολογικό χαρακτήρα.
(7)“Για την εξάλειψη των ακροτήτων στο σχεδιασμό και την κατασκευή” – έτσι
ονομάστηκε το προγραμματικό κείμενο της 4ης Νοέμβρη 1955, το οποίο
έβαλε τελεία στη σοσιαλιστική αρχιτεκτονική.