EA-4/02 - Kalibrasyonda Ölçüm Belirsizliğinin Değerlendirilmesi

EA-4/02 • Kalibrasyonda Ölçüm Belirsizliğinin Değerlendirilmesi
Yayın
Referansı EA-4/02 M: 2013
Kalibrasyonda Ölçüm
Belirsizliğinin
Değerlendirilmesi
AMAÇ
Bu dokümanın amacı, EA dahilinde ölçüm belirsizliğinin değerlendirmesini uyumlaştırmak,
EA’nın genel gerekliliklerine ek olarak, akredite laboratuvarlar tarafından hazırlanan kalibrasyon
sertifikalarında ölçüm belirsizliğinin raporlanması ile ilgili spesifik talepleri ortaya koymak ve
akreditasyon kuruluşlarına, akredite ettikleri laboratuvarlara uyumlu bir Kalibrasyon ve Ölçüm
Yeteneği atamasının sağlanması için yardım etmektir. Bu dokümanda ortaya koyulan kuralların
kalibrasyonda belirsizlik ile ilgili ILAC politikası ve “Ölçümlerde Belirsizliğin İfadesi İçin Rehber”in
önerileri ile uyum içinde olmasından dolayı, EA-4/02’nin uygulanması aynı zamanda Avrupa’da
gerçekleştirilen ölçümlerin sonuçlarının küresel çapta kabulünü de teşvik etmektedir.
Bu doküman Avrupa Akreditasyon Birliği (European Co-operation for Accreditation, EA) tarafından yayımlanmış olan
uluslararası dokümanın Türkçe çevirisidir. Bu doküman paydaşlarla paylaşılmak amacıyla çevrilmiş olup TÜRKAK’ın herhangi
bir ek görüşünü içermemektedir. Çeviri hataları, yanlış anlaşılmalar veya editoryal hatalar durumunda TÜRKAK’ın ve Avrupa
Akreditasyon Birliği EA’nın herhangi bir yasal sorumluluğu bulunmamaktadır. Çelişkili hususlar konusunda orijinal EA
dokümanı dikkate alınmalıdır. Tespit edilen hataları lütfen lab@turkak.org.tr‘ye bildiriniz.
1 / 77
Yazarlık
Bu doküman EA Laboratuvar Komitesi tarafından hazırlanmıştır.
Resmi dil
Metin gerektiğinde diğer dillere çevrilebilir. İngilizce metin, kesin metindir.
Telif hakkı
Bu metnin telif hakkı sahibi EA’dır. Metin satış için çoğaltılamaz.
ır
ıd
an
İlave bilgi
Bu yayın hakkında ilave bilgi i çin ulusal EA üyeniz ile temas kurunuz. Üye listesini
m
www. european-accreditation. org web-sitesinden internet sitesinde bulabilirsiniz.
kü
do
Kategori: Uygunluk Değerlendirme Kuruluşları için Uygulama dokümanları ve Teknik
EA
Danışmanlık dokümanları
EA-4/02 bir zorunlu dokümandır iş
ilm
Onay tarihi: 18 Ekim 2013

vr
Uygulama tarihi: Derhal

çe
Geçiş dönemi: Yok

n
da
fın
ra
ta
K
KA
R
TÜ
Bu doküman Avrupa Akreditasyon Birliği (European Co-operation for Accreditation, EA) tarafından yayımlanmış olan uluslararası dokümanın
Türkçe çevirisidir. Bu doküman paydaşlarla paylaşılmak amacıyla çevrilmiş olup TÜRKAK’ın herhangi bir ek görüşünü içermemektedir. Çeviri
hataları, yanlış anlaşılmalar veya editoryal hatalar durumunda TÜRKAK’ın ve Avrupa Akreditasyon Birliği EA’nın herhangi bir yasal sorumluluğu
bulunmamaktadır. Çelişkili hususlar konusunda orijinal EA dokümanı dikkate alınmalıdır.
2 / 77
İÇİNDEKİLER
1 GİRİŞ 4
2 ÖZET VE TANIMLAR 4
3 GİRDİ TAHMİNLERİNİN ÖLÇÜM BELİRSİZLİĞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ 6
ır
4 ÇIKTI TAHMİNİNİN STANDART BELİRSİZLİĞİNİN HESAPLANMASI 8
ıd
5 GENİŞLETİLMİŞ ÖLÇÜM BELİRSİZLİĞİ 11
an
6 ÖLÇÜM BELİRSİZLİĞİNİN HESAPLANMASI İÇİN ADIM ADIM PROSEDÜR 12
m
7 KAYNAKLAR 13
kü
EK A 14
do
EK B 15
EA
EK C 18
EK D 19
iş
ilm
EK E 22
İlave 1 24
vr
çe
İlave 2 48
n
da
fın
ra
ta
K
KA
R
TÜ
3 / 77
GİRİŞ
1.1 Bu doküman kalibrasyon sırasında gerçekleştirilen ölçümde belirsizliğin değerlendirilmesi
ve bu belirsizliğin ILAC P14 [ref.5]’te anılan ILAC kalibrasyonda belirsizlik politikasına
dayanan kalibrasyon sertifikalarında beyanı ile ilgili ilkeleri ve gereklilikleri ortaya koyar.
Hem ILAC-P14 hem de EA-4/02 dokümanları EA üyesi Akreditasyon Kuruluşları için
zorunlu dokümanlardır. Tüm alanlardaki kalibrasyonlara uyması açısından formülasyon
genel seviyede tutulmuştur. Özetlenen yöntem, bilgilerin daha kolay uygulanabilir olması
için farklı alanlardaki daha spesifik öneriler ile desteklenebilir. Bu tür destek kılavuzlar
geliştirilirken farklı alanlar arasındaki uyumun sağlanabilmesi için bu dokümanda belirtilen
genel ilkelere uyulmalıdır.
1.2 Bu dokümandaki formülasyon JCGM 100:2008, Ölçüm verilerinin değerlendirilmesi -
ır
Ölçümlerde Belirsizliğin İfadesi İçin Rehber’e (küçük düzeltmelerle GUM 1995) uygun
ıd
olarak sunulmuştur. Bu doküman BIPM, IEC, IFCC, ILAC, ISO, IUPAC, IUPAP ve
an
OIML’nin temsilcilerinden oluşan Metroloji Kılavuzları için Ortak Komite tarafından
hazırlanmıştır [ref.1.]. Fakat, [ref.1] ölçüm belirsizliğinin değerlendirilmesi ve ifadesi için
m
fiziksel ölçüm içeren çoğu alanda kullanılabilecek genel kurallar koyarken, bu doküman
kü
kalibrasyon laboratuvarlarındaki ölçümler için en uygun yöntem üzerinde yoğunlaşmakta
do
ve ölçüm belirsizliğinin değerlendirilmesi ve beyanı için açık ve uyumlu bir yol ortaya
koymaktadır. Ancak, GUM tarafından teklif edilen diğer yaklaşımlar da (örneğin; Monte
EA
Carlo yöntemi) kabul edilmektedir. Bu aşağıdaki konuları içermektedir:
 dokümanın temel tanımları; iş
 girdi büyüklüklerin ölçüm belirsizliğinin değerlendirilmesi;
ilm
 çıktı büyüklüğünün ölçüm belirsizliği ile girdi büyüklüklerinin değerlendirilmiş

belirsizliği arasındaki ilişki;
vr
 çıktı büyüklüğünün genişletilmiş ölçüm belirsizliği;

çe
 ölçüm belirsizliğinin beyanı;

 ölçüm belirsizliğinin hesaplanması için adım adım prosedür.
n
da
Ek olarak, kalibrasyon belirsizliğinin değerlendirilmesi konusunun işlendiği çeşitli

EURAMET kalibrasyon kılavuzları www.euramet.org adresinde bulunabilir.
fın
ra
ta
2 ÖZET VE TANIMLAR
K
Not: Temel metnin bağlamı ile özellikle ilgili olan terimler bu dokümanda ilk kez yer
KA
aldıkları yerlerde kalın yazı karakteri ile yazılmıştır. Ek B bu terimlerin kaynakları

ile beraber yer aldıkları bir sözlük içermektedir.
R
Bir ölçümün sonucunun beyanı sadece ölçülen büyüklüğe atfedilen değeri ve bu değer ile
TÜ
2.1
ilgili olan ölçüm belirsizliğini içerdiği durumda tam kabul edilir. Bu dokümanda, ölçülen
değeri etkileyebilecek etki büyüklükleri de dahil olmak üzere, tam olarak bilinmeyen tüm
nicelikler rastgele değişkenler olarak kabul edilmiştir.
2.2 Ölçüm belirsizliği makul bir biçimde ölçülen büyüklüğe atfedilebilecek değerlerin
dağılımını nitelendiren bir ölçümün sonucu ile ilişkili, negatif olmayan bir parametredir
[ref. 4]. Bu dokümanda, yanlış anlaşılma riski olmadığı durumlarda, ölçüm belirsizliği
yerine kısaca belirsizlik terimi kullanılmıştır. Bir ölçümün belirsizliği için tipik kaynaklar
için Ek C’de verilen listeye bakınız.
4 / 77
2.3 Ölçülen büyüklükler ölçüme tabi olan belirli niceliklerdir. Kalibrasyon işlemi genellikle
tek bir ölçülen büyüklük veya fonksiyonel ilişkiye göre birkaç girdi büyüklüğüne Xi (i = 1,
2 ,..., N) dayanan çıktı büyüklüğü Y’nin değerinin belirlenmesini kapsar.
Y = f(X1, X2, …, XN ) (2.1)
Model fonksiyonu f ölçüm prosedürünü ve değerlendirme yöntemini temsil etmektedir. Bu

fonksiyon, çıktı büyüklüğü olan Y değerinin girdi büyüklükleri Xi değerlerinden nasıl elde
ır
edildiğini tanımlamaktadır. Pek çok durumda model fonksiyon analitik bir ifade olmakla
ıd
birlikte, bu fonksiyon sistematik etkiler için düzeltmeler ve düzeltme faktörleri içeren bir
an
ifadeler grubu da olabilir ve dolayısıyla tek bir fonksiyon ile açıkça yazılamayan daha
karmaşık bir ilişki ortaya çıkabilir. Buna ek olarak, f deney yoluyla bulunabilir, ya da
m
sadece numerik olarak değerlendirilmesi gereken bir bilgisayar algoritması olabilir veya
kü
bunların bir kombinasyonu olabilir.
do
2.4 Girdi büyüklükleri Xi kümesi, büyüklüklerin değerleri ve bu değerle ilişkili belirsizliklerin
belirlenme yoluna göre iki kategoriye ayrılabilir:
EA
(a) Tahmini ve ilişkili belirsizlikleri doğrudan mevcut ölçümde belirlenen büyüklükler. Bu
değerler, örneğin, tek bir gözlemden, tekrar edilen gözlemlerden, veya deneyime
iş
dayanan muhakemeden elde edilebilir. Bu değerler cihaz okumaları düzeltmelerinin
ilm
yanı sıra ortam sıcaklığı, barometrik basınç ve nem gibi etki büyüklüklerinin
düzeltmelerinin belirlenmesini de içerebilir;
vr
(b) Tahmini ve ilişkili belirsizlikleri ölçüme dış kaynaklardan eklenen, kalibre edilmiş
çe
ölçüm standartları, sertifikalı referans malzemeler veya el kitaplarından elde edilen

referans veriler gibi büyüklükler.
n
da
2.5 Ölçülen büyüklük Y’nin bir tahmini olan, y ile ifade edilen çıktı tahmini, denklem
(2.1)’den, girdi büyüklükleri Xi için girdi tahminleri xi kullanılarak bulunmaktadır.
fın
ra
𝑦 = 𝑓(𝑥1 , 𝑥2 , … , 𝑥𝑁 ) (2.2)
ta
K
KA
Burada xi’ler girdi değerlerinin model için önemli olan tüm etkiler için düzeltilmiş en iyi
tahminler olduğu anlaşılmaktadır. Eğer değilse, gerekli düzeltmeler ayrı girdi büyüklükleri
R
şeklinde model fonksiyonda sunulmaktadır.

TÜ
2.6 Bir rastgele değişken için, dağılımının varyansı veya varyansın pozitif karekökü standart
sapma olarak anılır ve değerlerin dağılımının ölçütü olarak kullanılır. Çıktı tahmini veya
ölçülen sonuç y ile ilişkili olan, u(y) ile ifade edilen standart ölçüm belirsizliği, ölçülen
büyüklük Y’nin standart sapmasıdır. Standart ölçüm belirsizliği, girdi büyüklükleri Xi ’lerin
tahminleri olan xi ’lerden ve bunlarla ilişkili belirsizlikleri u(xi)’lerden elde edilmektedir. Bir
tahmin ile ilişkili olan standart belirsizlik tahmin ile aynı birime sahiptir. Bazı durumlarda,
tahminin bu tahminin modülü ile bölümünden elde edilen, ve dolayısıyla birimsiz olan
tahmin ile ilişkili standart ölçüm belirsizliği olan bağıl standart ölçüm belirsizliği uygun
olabilir. Tahminin sıfır olduğu durumlarda bağıl belirsizlik konsepti kullanılamaz.
5 / 77
3 GİRDİ TAHMİNLERİNİN ÖLÇÜM BELİRSİZLİĞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ
3.1 Genel hususlar
3.1.1 Girdi tahminleri ile ilişkili ölçüm belirsizliği “A tipi” veya “B tipi” değerlendirme
yöntemlerinden biri kullanılarak değerlendirilir. A tipi standart belirsizlik
değerlendirmesi belirsizliğin bir dizi gözlemin istatistiksel analizi yapılarak
değerlendirilmesi yöntemidir. Bu durumda, standart belirsizlik, ortalama alma veya uygun
bir regresyon analizi sonucu elde edilen ortalamanın deneysel standart sapmasıdır.
B tipi standart belirsizlik değerlendirmesi ise belirsizliğin bir dizi gözlemin istatistiksel
analizi dışındaki yollar kullanılarak değerlendirilmesi yöntemidir. Bu durumda, standart
belirsizliğin değerlendirilmesi başka bilimsel bilgilere dayanılarak gerçekleştirilir.
ır
ıd
Not: Kalibrasyonda, nadiren görülse de bazı durumlarda, bir büyüklüğün bütün olası
değerleri belirli sınır değerin bir tarafında bulunabilir. Kosinüs hatası, bu konuda
an
ünlü bir örnek olarak bilinmektedir. Bu tür özel durumların değerlendirmesi için
m
[ref.1]’e bakınız.
kü
A tipi standart belirsizlik değerlendirmesi
do
3.2
EA
3.2.1 A tipi standart belirsizlik değerlendirmesi aynı ölçüm koşulları altında girdi büyüklüklerden
biri için çok sayıda bağımsız gözlemin gerçekleştirildiği durumlarda uygulanabilir. Eğer
iş
ölçüm sürecinde yeterli çözünürlük varsa, elde edilen değerlerde gözlemlenebilir bir
dağılım veya yayılma olacaktır.
ilm
3.2.2 Tekrarlı bir şekilde ölçülen girdi büyüklüğü Xi ’nin Q büyüklüğü olduğunu varsayalım.
vr
İstatistiksel olarak bağımsız n gözlem ile (n > 1), Q niceliğinin tahmini q ̅ , yani, bireysel
çe
olarak gözlenmiş değerler qj (j = 1, 2, ..., n)’in aritmetik ortalaması ya da ortalamasıdır.

n
𝑛
1
da
q̅ = ∑ qj (3.1)
𝑛
fın
𝑗=1
ra
𝑞̅ tahmini değeri ile ilişkili ölçüm belirsizliği aşağıdaki yöntemlerden birine göre
değerlendirilir:
ta
(a) Temel olasılık dağılımının varyansının tahmini, qj değerlerinin deneysel varyansı

K
s2(q)’dir ve aşağıdaki gibi hesaplanır:

KA
∞
1
R
2( 2
𝑠 𝑞) = ∑(𝑞j − 𝑞̅) (3.2)
TÜ
n˗1
𝑗=1
Bu varyansın (pozitif) karekökü deneysel standart sapma olarak tanımlanır. Aritmetik

ortalama 𝑞̅’nın varyansının en iyi tahmini aşağıda verilmiş olan formül ile hesaplanan
ortalamanın deneysel varyansıdır.
s 2 ( q)
s 2 (q̅ ) = n
(3.3)
6 / 77
Bu varyansın (pozitif) karekökü ortalamanın deneysel standart sapması olarak

tanımlanır. Girdi tahmini 𝑞̅ ile ilişkili standart belirsizlik u(𝑞̅), ortalamanın deneysel
standart sapmasıdır
𝑢(𝑞̅) = 𝑠(𝑞̅) (3.4)
Uyarı: Genellikle, tekrar edilen ölçüm sayısını ifade eden n’in düşük olduğu durumlarda
(n < 10), denklem (3.4)’te ifade edilen A tipi standart belirsizlik değerlendirmesinin
güvenilirliği tekrar gözden geçirilmelidir. Eğer gözlem sayısının artırılması mümkün
değilse, metinde yer alan diğer standart belirsizlik değerlendirmesi yollarına
başvurulmalıdır.
(b) İyi nitelendirilmiş ve istatistiksel kontrol altında bulunan bir ölçüm için, dağılımın
ır
sınırlı sayıda gözlemden elde edilen tahmini standart sapmadan daha iyi
ıd
nitelendiren bir kombine veya havuz varyans tahmini 𝑠𝑝2 bulunabilir. Eğer böyle bir
an
durumda girdi büyüklüğü değeri Q, düşük bir sayı olan n kadar bağımsız gözlemin
aritmetik ortalaması 𝑞̅ olarak belirlenirse, ortalamanın varyansı aşağıdaki şekilde
m
hesaplanabilir:
kü
𝑆2
𝑠 2 (q̅ ) = n𝑝
do
(3.5)
Standart belirsizlik, denklem (3.4) ile bu değerden elde edilmiştir.
3.3 B tipi standart belirsizlik değerlendirmesi

EA
iş
ilm
3.3.1 B tipi standart belirsizlik değerlendirmesi girdi niceliği Xi ’in tahmini xi ile bir dizi gözlemin
vr
istatistiksel analizi dışındaki yollarla yapılan belirsizlik değerlendirme yönetimidir.

Standart belirsizlik u(xi), Xi ’nin olası değişimi ile ilgili mevcut bütün bilgilere dayanan
çe
bilimsel muhakeme ile değerlendirilir. Bu kategoriye dahil olan değerler aşağıdaki

n
yollardan elde edilebilir:

da
 Önceki ölçüm verileri;

fın
 İlgili malzemeler veya cihazların davranışları ve özelliklerine dair tecrübe veya genel
bilgi;
ra
 Üreticinin spesifikasyonları;
ta
 Kalibrasyonda ve diğer sertifikalarda yer alan veriler;

 El kitaplarından alınan referans veriler ile ilgili belirsizlikler.
K
KA
3.3.2 B tipi standart belirsizlik değerlendirmesi için mevcut bilgilerin doğru kullanımı, deneyime
ve genel bilgiye dayanan bir anlayış gerektirmektedir. Bu, uygulama ile öğrenilen bir
R
beceridir. Sağlam temelli bir B tipi standart belirsizlik değerlendirmesi, özellikle A tipi
TÜ
değerlendirmenin nispeten daha düşük sayıda istatistiksel olarak bağımsız gözleme

dayandığı ölçüm durumlarında, bir A tipi standart belirsizlik değerlendirmesi kadar
güvenilir olabilir. Aşağıdaki durumlar ayırt edilmelidir:
(a) Xi niceliği için sadece tek bir değer bilindiğinde, örneğin; ölçülen tek bir değerin,
bir önceki ölçüm sonucu değeri, literatürden alınan bir referans değer, veya bir
düzeltme değerinin bilindiği durumlarda, bu değer xi için kullanılır. xi ile ilişkili olan
standart belirsizlik u(xi) verildiği durumlarda kabul edilebilir. Aksi takdirde, anlamı
açık belirsizlik verileri kullanılarak belirsizliğin hesaplanması gerekir. Eğer gözlem
sayısı artırılamazsa, b) maddesinde verilen farklı bir standart belirsizlik hesaplama
yaklaşımına başvurulması gereklidir.
7 / 77
(b) Xi niceliği için, teori veya deneyime dayanarak, bir olasılık dağılımı varsayılabildiği
durumlarda, uygun beklenti veya beklenen değer ve bu dağılımın varyansının
karekökü, sırasıyla, tahmini xi ve ilişkili standart belirsizlik u(xi) olarak kabul
edilmelidir.
(c) Eğer Xi niceliğinin değeri için sadece üst ve alt limitler olan a+ ve a değerleri
(örneğin; üreticinin ölçüm cihazları için verdiği spesifikasyonları, bir sıcaklık aralığı,
yuvarlama hatası veya otomatik veri azaltımından kaynaklanan kesme hatası)
hesaplanabiliyorsa, girdi niceliği Xi ’nin olası değişimi için bu limitler arasında yer
alan (dikdörtgen olasılık dağılımı) ve sabit olasılık yoğunluğuna sahip olan bir
olasılık dağılımı varsayılmalıdır. (b) maddesine göre bu durum aşağıdaki sonuçlara
ır
yol açar:
ıd
an
Tahmin edilen değer için:
m
1
𝑥𝑖 = 2 (𝑎+ + 𝑎− ) (3.6)
kü
Standart belirsizliğin karesi için:
do
1
𝑢 2 (𝑥𝑖 ) = 12 (𝑎+ − 𝑎− )2 (3.7)
EA
Limit değerler arasındaki fark 2a ile ifade edilirse, denklem (3.7) aşağıdaki denkleme
eşit olur: iş
ilm
1
𝑢 2 (𝑥𝑖 ) = 3 𝑎 2 (3.8)
vr
Dikdörtgen dağılım, olasılık bakımından, girdi büyüklüğü Xi hakkında değişim

çe
sınırları dışında başka bilgi sahibi olunmadığı durumlar için makul bir varsayımdır.
Ancak, değişim aralığının ortasında yer alan söz konusu büyüklük değerleri limitlere
n
da
yakın değerlerden daha olası ise, üçgen veya normal dağılım modeli daha uygun bir
model olabilir. Bir diğer taraftan, limitlere yakın olan değerler ortadaki değerlerden
fın
daha olası ise, U-biçimli dağılım daha uygun olabilir. Bu durumlardaki belirsizlik
değerlendirmesi için [ref.1]’e bakınız.
ra
ta
4 ÇIKTI TAHMİNİNİN STANDART BELİRSİZLİĞİNİN HESAPLANMASI

K
KA
4.1 Birbiriyle bağımlılığı olmayan girdi büyüklükleri için, çıktı tahmini y ile ilişkili standart
belirsizliğinin karesi aşağıdaki formül ile hesaplanır:
R
TÜ
𝑢 2 (𝑦)
= ∑ 𝑢𝑖2 (𝑦) (4.1)
𝑖−1
Not: Kalibrasyonda, nadiren görülmekle birlikte bazı durumlarda, model fonksiyonun

kuvvetle doğrusal olmadığı veya duyarlılık katsayılarının [bakınız denklem (4.2) ve
(4.3)] kaybolduğu ve daha üst seviye terimlerin denkleme (4.1) eklendiği durumlar
olabilir. Bu tür özel durumların çözümü için [ref.1]’e bakınız.
8 / 77
ui(y) büyüklüğü (i = 1, 2, …, N) girdi xi tahmini ile ilişkili olan standart belirsizlik sonucu
ortaya çıkan çıktı tahmini y’nin standart belirsizliğine katkısıdır.
𝑢𝚤 (𝑦) = 𝑐𝚤 𝑢(𝑥𝚤 ) (4.2)
ci girdi tahmini xi ile ilişkili olan duyarlılık katsayısıdır; başka deyişle, model fonksiyon
f’nin girdi tahminleri xi ile değerlendirilen Xi ’ye göre kısmi türevidir,
𝜕𝑓 𝜕𝑓
𝑐𝑖 = 𝜕𝑥 = 𝜕𝑋 | (4.3)
𝑖 𝑖 𝑋1=𝑥1 …𝑋𝑁=𝑥𝑁
4.2 Duyarlılık katsayısı ci çıktı tahmini y’nin girdi tahmini xi’nin varyasyonlarından ne kadar
etkilendiğini ortaya koyar. Model fonksiyon f’ den denklem (4.3) kullanılarak veya sayısal
ır
ıd
yöntemler, başka deyişle, çıktı tahmini y’deki değişimi karşılığı olan girdi tahmini xi ’deki
+u(xi) ve -u(xi)’lik değişime göre hesaplanarak ve ci değerini y’nin 2u(xi)’ye bölümünün
an
sonucunun farkı olarak almak yoluyla değerlendirilebilir. Bazı durumlarda girdi tahmini
m
y’deki değişimi ölçüm yoluyla, örneğin ölçümü xi ± u(xi)’de tekrarlayarak bulmak daha
kü
uygun olabilir.
u(xi) değeri her zaman pozitifken, denklem (4.2.)ye göre katkı ui(y), duyarlılık katsayısı
do
4.3
ci‘nin işaretine bağlı olarak pozitif veya negatif olabilir. İlişkili girdi nicelikleri için ui(y)’nin
EA
işareti göz önünde bulundurulmalıdır, bakınız Ek D, denklem (D4).
4.4 Eğer model fonksiyon f girdi büyüklükleri Xi ’nin toplamları veya farkı ise
iş
𝑁
ilm
𝑓 (X1 ,X2 ,…,XN ) = ∑ pi Xi (4.4)

vr
𝑖=1
çe
denklem (2.2)’ye göre çıktı büyüklüğünün tahmini, girdi büyüklükleri tahminlerinin toplamı
veya farkı olarak verilmekte olup,
n
da
𝑦 = ∑ 𝑝𝑖 xi (4.5)
fın
𝑖=1
ra
duyarlılık katsayısının pi’ye eşit olmasından dolayı denklem (4.1) aşağıdaki şekli alır
ta
𝑁
K
𝑢 𝑦) = ∑ 𝑝𝑖2 𝑢2 (𝑥𝑖 )
2( (4.6)
KA
𝑖=1
R
Eğer model fonksiyon f girdi büyüklükleri Xi ’nin çarpımı veya bölümü ise
TÜ
4.5
𝑁
𝑝
𝑓 (𝑋1 , 𝑋2 , … , 𝑋𝑁 ) = 𝑐 ∏ 𝑋𝑖 1 (4.7)
𝑖=1
çıktı büyüklüğünün tahmini, girdi büyüklükleri tahminlerinin çarpımı veya bölümü

olacaktır.
𝑁
𝑝
𝑦 = 𝑐 ∏ 𝑥𝑖 1 (4.8)
𝑖=1
9 / 77
Bu durumda duyarlılık katsayıları piy/xi ’ye eşittir ve eğer standart bağıl belirsizlikler w(y)
= u(y)/│y│ ve w(xi) = u(xi)/│xi│ kullanılıyor ise denklem (4.1)’den denklem (4.6)’ya benzer
bir ifade elde edilir,
𝑤 𝑦) = ∑ 𝑝𝑖2 𝑤 2 (𝑥𝑖 )
2( (4.9)
𝑖−1
4.6 Eğer iki girdi büyüklüğü olan Xi ve Xk bir şekilde birbirleri ile ilişkili ise, bir başka değişle;
herhangi bir yönden birbirleri ile karşılıklı bağımlı iseler, bu niceliklerin kovaryansı da
ır
belirsizliğe bir katkı olarak kabul edilmelidir. Bunun hangi şekilde yapılması gerektiğine
ıd
dair bilgi için Ek D’ye bakınız. Korelasyonların etkilerini göz önünde bulundurabilme
an
yeteneği ölçüm süreci ile ilgili bilgiye ve girdi büyüklüklerinin karşılıklı bağımlılığının
m
değerlendirilmesine bağlıdır. Genel olarak, girdi büyülklükleri arasındaki korelasyonların
göz ardı edilmesinin ölçülen büyüklüğün standart belirsizliğinin yanlış değerlendirilmesine
kü
yol açabileceği unutulmamalıdır.
do
4.7 İki girdi büyüklüğü olan Xi ve Xk’nın tahminleri ile ilişkili olan kovaryans aşağıdaki
EA
durumlarda sıfır olarak alınabilir veya önemsiz olarak kabul edilebilir:
a) Girdi büyüklükleri Xi ve Xk bağımsız ise, örneğin, tekrarlı olarak ancak eş zamanlı
iş
olmadan farklı bağımsız deneylerde gözlemlendikleri için veya ikisi bağımsız olarak
ilm
gerçekleştirilen farklı değerlendirmelerin sonuç niceliklerini temsil ettikleri için, veya
vr
(b) Girdi büyüklükleri Xi ve Xk’dan biri sabit sayı olarak kullanılabilir ise, veya
çe
(c) İnceleme, girdi büyüklükleri Xi ve Xk arasında bir korelasyon olduğuna dair hiçbir
bilgi vermiyor ise.
n
da
Bazı durumlarda korelasyonlar doğru model fonksiyon seçimi ile bertaraf edilebilir.
fın
4.8 Bir ölçümün belirsizlik analizi, bazı durumlarda ölçümün belirsizlik bütçesi olarak da anılır,
tüm belirsizlik kaynaklarının bir listesi ile birlikte ilişkili standart ölçüm belirsizliklerini ve
ra
bunların değerlendirilme yöntemlerini de içermelidir. Tekrar edilen ölçümler için gözlem

ta
sayısı n de belirtilmelidir. Açıklık sağlanması açısından, analiz ile ilgili verilerin bir tablo
şeklinde sunulması önerilmektedir. Bu tabloda tüm büyüklükler bir fiziksel sembol Xi ile
K
veya kısa bir belirteç ile belirtilmelidir. Her bir nicelik için en azından tahmin xi, ilişkili
KA
standart ölçüm belirsizliği u(xi), duyarlılık katsayısı ci ve farklı belirsizlik katkıları ui(y)
belirtilmelidir. Her büyüklüğün ölçüm birimi de tabloda verilen sayısal değerler ile birlikte
R
TÜ
belirtilmelidir.
4.9 Bu tür bir düzenleme için bağımsız (korelasyon dışı) girdi büyüklükleri için geçerli olan bir
örnek Tablo 4.1’de verilmiştir. Tablonun sağ alt köşesinde belirtilen ölçüm sonucu u(y) ile
ilişkili standart belirsizlik en sağdaki sütunda verilen tüm belirsizlik katkılarının karelerinin
toplamının kareköküdür. Tablodaki gri renkte işaretli kısım doldurulmamıştır.
10 / 77
Tablo 4.1: Ölçüm belirsizliği analizinde kullanılan büyüklüklerin, tahminlerin, standart

belirsizliklerin, duyarlılık katsayılarının ve belirsizlik katkılarının düzenlenmiş bir
şematiği.
Büyüklük Tahmin Standart Olasılık Duyarlılık Standart belirsizliğe
belirsizlik dağılımı katsayısı katkı
Xi xi u(xi) ci ui(y)
X1 x1 u(x1) c1 u1(y)
X2 x2 u(x2) c2 u2(y)
: : : : :
XN xN u(xN) cN uN(y)
ır
Y y u(y)
ıd
an
5 GENİŞLETİLMİŞ ÖLÇÜM BELİRSİZLİĞİ
m
kü
5.1 EA’nın verdiği karara göre, EA üyeleri tarafından akredite edilmiş kalibrasyon
laboratuvarları, genişletilmiş ölçüm belirsizliği U değerini beyan etmek zorundalar. Bu
do
değer çıktı tahmini y’nin standart belirsizliğinin u(y) bir kapsam faktörü k ile çarpımından
elde edilir:
EA
𝑈 = 𝑘𝑢(𝑦) iş (5.1)
Ölçülen büyüklüğe normal (Gauss) dağılımının atfedilebildiği ve çıktı tahmini ile ilişkili
ilm
standart belirsizliğin yeterli güvenilirliğe sahip olduğu durumlarda, standart kapsam
faktörü k = 2 kullanılır. İlgili genişletilmiş belirsizlik yaklaşık %95 düzeyinde bir kapsam
vr
olasılığına karşılık gelir. Bu koşullar kalibrasyon çalışmalarında karşılaşılan durumların

çe
çoğu için sağlanır.

5.2 Bir normal dağılım varsayımı her zaman deneysel olarak kolayca doğrulanamayabilir.
n
Ancak, bağımsız büyüklüklerin iyi bir şekilde uyumlu olduğu olasılık dağılımlarından,
da
örneğin; normal dağılımlar veya dikdörtgen dağılımlardan, elde edilen çok sayıda
fın
(örneğin, N ≥ 3) belirsizlik bileşenlerinin çıktı tahmini ile ilişkili standart belirsizliğe

kıyaslanabilir miktarlarda katkı sağladıkları durumlarda, Merkezi Limit Teoremi koşulları
ra
sağlanmış olur ve yüksek seviyede bir yakınlaşma ile girdi büyüklüklerinin dağılımının
ta
normal olduğu varsayılır.

K
5.3 Çıktı tahmini ile ilgili standart belirsizliğin güvenilirliği etkin serbestlik derecesi kullanılarak
KA
belirlenir (bakınız Ek E). Ancak, güvenilirlik kriteri, belirsizlik katkılarının hiçbirinin ondan
az sayıda tekrar edilen gözlemlere dayanan bir A tipi değerlendirmeden alınmaması şartı
R
ile, her zaman karşılanır.

TÜ
5.4 Eğer bu şartlardan (normallik veya yeterli güvenilirlik) biri karşılanmamış ise, standart
kapsam faktörü k = 2, %95’ten düşük bir kapsama olasılığına karşılık gelen bir
genişletilmiş belirsizlik getirebilir. Bu tür durumlarda, genişletilmiş belirsizliğin değerinin
normal durumda olduğu gibi aynı kapsama olasılığına karşılık olarak belirtilmesini
sağlamak için, diğer prosedürlerin uygulanması gerekir. Aynı büyüklüğe ait iki ölçüm
sonucunun karşılaştırılması gereken durumlarda, neredeyse aynı kapsama olasılığının
kullanılması gereklidir, örneğin; laboratuvarlararası bir karşılaştırmanın sonuçlarının
değerlendirilmesi veya bir şartnameye uygunluğun denetlenmesi durumlarında.
11 / 77
5.5 Normal dağılımın varsayılabileceği durumlarda bile, çıktı tahmini ile ilişkili standart
belirsizlik yeterli güvenilirliğe sahip olmayabilir. Bu durumda, tekrar edilen gözlem sayısı
n’in artırılması veya düşük güvenilirliğe sahip A tipi değerlendirme yerine B tipi
değerlendirmenin kullanılması uygun değilse Ek E’de verilen yöntem kullanılmalıdır.
5.6 Geriye kalan durumlarda, yani normal dağılım varsayımının yapılamadığı tüm
durumlarda, çıktı tahmininin gerçek olasılık dağılımı ile ilgili bilgiler yaklaşık %95’lik bir
kapsama olasılığına karşılık gelen bir kapsam faktörü k değerinin elde edilebilmesi için
kullanılmalıdır.
6 ÖLÇÜM BELİRSİZLİĞİNİN HESAPLANMASI İÇİN ADIM ADIM PROSEDÜR
ır
ıd
6.1 Aşağıdaki maddeler bu dokümanın uygulamada kullanımı için bir rehber sunmaktadır
an
(ilavede işlenen örnekler ile karşılaştırınız):
m
(a) Denklem (2.1)’e göre, ölçülen büyüklük (çıktı büyüklüğü) Y’nin girdi büyüklükleri
kü
Xi’ye bağımlılığını matematiksel terimlerle ifade ediniz. İki standardın doğrudan
karşılaştırılması durumunda denklem çok kolaylaşacaktır, örneğin;Y = X1+X2.
do
(b) Tüm önemli düzeltmeleri tanımlayıp uygulayınız.
EA
(c) Bütün belirsizlik kaynaklarını Bölüm 4’e uygun olarak bir belirsizlik analizi formunda
iş
listeleyiniz.
ilm
(d) Alt bölüm 3.2’ye uygun olarak tekrarlı şekilde ölçülen büyüklükler için standart
̅̅̅ hesaplayınız.
belirsizliği 𝑢(𝑞)
vr
çe
(e) Tek değerler için, örneğin; önceki ölçümlerin sonuç değerleri, düzeltme değerleri
veya literatürden alınan değerler, verildiği veya 3.3.2 (a) paragrafına göre
n
hesaplanabileceği durumlarda, standart belirsizliği kullanınız. Kullanılan belirsizlik

da
temsiline dikkat ediniz. Eğer standart belirsizliğin elde edilebileceği bir veri mevcut
fın
değilse, u(xi) değerini bilimsel tecrübeye dayanarak belirleyiniz.

ra
(f) Olasılık dağılımının bilindiği veya tahmin edilebildiği girdi büyüklükleri için beklentiyi
ta
ve standart belirsizliği u(xi), 3.3.2 (b) paragrafına göre hesaplayınız. Eğer sadece alt
K
ve üst limitler verilmişse veya tahmin edilebiliyorsa, standart belirsizliği u(xi), 3.3.2 (c)
KA
paragrafına göre hesaplayınız.

(g) Ölçülen büyüklüğün standart belirsizliğinin u(y) karesini elde etmek için, her girdi
R
büyüklüğü Xi ’nin, denklem (4.2) ve (4.3)’e göre girdi tahmini xi’den meydana gelen
TÜ
çıktı tahmini ile ilişkili belirsizliğe katkısını ui(y) hesaplayınız ve denklem (4.1)’de
gösterildiği gibi karelerinin toplamını hesaplayınız. Eğer girdi büyüklüklerinin
aralarında korelasyon olduğu biliniyorsa, Ek D’de verilen prosedürü uygulayınız.
(h) Genişletilmiş belirsizlik U’yu, girdi tahmini ile ilişkili olan standart belirsizliği u(y),
Bölüm 5’e uygun olarak seçilen kapsam faktörü k ile çarparak hesaplayınız.
12 / 77
(i) Sonucu, ölçülen büyüklüğün tahmini y, ilişkili genişletilmiş belirsizlik U ve kapsam

faktörü k ile birlikte, ILAC P14 [5] ve ILAC P15 8 [5] dokümanlarının Bölüm 6’daki
gerekliliklere uygun olarak kalibrasyon sertifikasında raporlayınız.
7 KAYNAKLAR
[1] JCGM 100:2008 GUM 1995 with minor corrections, Evaluation of measurement
data – Guide to the expression of uncertainty in measurement. (www.bipm.org’den
temin edilebilir)
[2] ISO/IEC 17025/2005, General requirements for the competence of testing and
calibration laboratories.
ır
[3] JCGM 200:2008 International vocabulary of metrology – Basic and general
ıd
concepts and associated terms (Available from www.BIPM.org)
an
[4] International Standard ISO 3534-1, Statistics-Vocabulary and symbols - Part 1:
m
General statistical terms and terms used in probability – (ISO 3534-1:2006)
kü
[5] ILAC P14:12/2010 – ILAC Policy for Uncertainty in Calibration
do
[6] JCGM 104:2009 Evaluation of measurement data – An introduction to the “Guide to
the expression of uncertainty in measurement” and related documents. (available
EA
from www.bipm.org)
iş
ilm
vr
çe
n
da
fın
ra
ta
K
KA
R
TÜ
13 / 77
EK A
Kalibrasyon ve ölçüm yeteneği

Kalibrasyon ve ölçüm yeteneği kavramı, CMC, ortak BIPM/ILAC Çalışma Grubu tarafından 7
Eylül 2007 tarihinde yayınlanan kalibrasyon ve ölçüm yeteneği ile ilgili belgede ayrıntılı olarak
incelenmiştir. Bu belge ILAC’ın kalibrasyonda belirsizlik politikası dokümanına ek şeklinde dahil
edilmiştir ve bu politika dünya çapındaki akredite laboratuvarlar arasında uyumlu bir CMC
yaklaşımı sağlanması için bir temel sunmaktadır [ref.5].
Bu dokümanda özetlenen belirsizlik değerlendirmesi yöntemleri akredite laboratuvarlar
tarafından kendi CMC’lerini oluşturdukları zaman kullanılmalıdır.
ır
ıd
an
m
kü
do
EA
iş
ilm
vr
çe
n
da
fın
ra
ta
K
KA
R
TÜ
14 / 77
EK B
İlgili terimler sözlüğü
B1 Aritmetik ortalama ([ref.1] Bölüm C.2.19)
Averaj; Değerlerin toplamının değer sayısına bölümü
B2 Kalibrasyon ve ölçüm yeteneği
Kalibrasyon ve ölçüm yeteneği (CMC) aşağıdaki yönlerden ifade edilir:
1. Ölçülen büyüklük veya referans malzeme;
2. Kalibrasyon/ölçüm yöntemi/prosedürü ve/veya kalibre edilecek/ölçülecek
ır
cihaz/malzeme tipi;
ıd
3. Ölçüm aralığı ve geçerliyse ek parametreler, örneğin; uygulanan gerilimin frekansı;
an
4. Ölçüm belirsizliği.
m
Tam açıklama için [ref.5]’e bakınız.
kü
B3 Korelasyon katsayısı ([ref. 1], Bölüm C.3.6)
do
Korelasyon katsayısı iki değişkenin ilgili karşılıklı bağımlılığının ölçüsüdür, değişkenlerin
kovaryanslarının varyanslarının çarpımının pozitif kareköküne oranına eşittir. Daha
EA
ayrıntılı açıklama için [ref.1]’e bakınız.
Kovaryans ([ref. 1], Bölüm C.3.4)
B4
iş
ilm
Kovaryans, iki rastgele değişkenin karşılıklı bağımlılığının ölçüsüdür, iki rastgele

değişkenin ilgili sapmalarının beklentilerinin çarpımının beklentisine eşittir. Tam
vr
tanımlama için [ref.1]’e bakınız.

çe
B5 Kapsam faktörü ([ref. 3], madde 2.3.8)

n
Genişletilmiş bir ölçüm belirsizliğini elde edebilmek amacıyla bileşik standart ölçüm
da
belirsizliği ile çarpılan, birden büyük bir sayıdır.

fın
B6 Kapsama olasılığı ([ref. 3] madde 2.3.7),

ra
Ölçülen büyüklüğün gerçek büyüklük değerleri dizisinin tanımlanan kapsama aralığında

bulunması olasılığıdır. Not: “Gerçek değer” terimi (bakınız Ek D) bu Rehber’de D.3.5’te
ta
belirtilen sebepler için kullanılmamıştır; “ölçülen büyüklüğün (veya niceliğin) değeri” ve

K
“ölçülen büyüklüğün (veya niceliğin) gerçek değeri” terimleri aynı anlamda kabul
KA
edilmektedir (GUM 3.1.1). Ayrıca bakınız [ref.6] (JCGM 104:2009) bölüm 1.

Deneysel standart sapma ([ref. 1] Bölüm 4.2.2)
R
B7
TÜ
Deneysel varyansın pozitif kareköküdür.

B8 Genişletilmiş (ölçüm) belirsizlik ([ref. 3] madde 2.3.5)
Bileşik standart ölçüm belirsizliğinin birden büyük bir faktörle çarpımıdır.
B9 Deneysel varyans ([ref. 1] Bölüm 4.2.2)
Metinde denklem (3.2)’de verilen aynı ölçülen büyüklüğün n sayıda gözlemlerinin
dizisinin dağılmasını nitelendiren niceliktir.
B10 Girdi tahmini ([ref. 1] Bölüm 4.1.4 ve C2.26)
15 / 77
Bir ölçüm sonucunun değerlendirilmesinde kullanılan girdi büyüklüğü tahminidir.

B11 Girdi büyüklüğü ([ref. 1] Bölüm 4.1.2)
Ölçüm sonucunun değerlendirilmesi sürecinde hesaba katılan, ölçülenin dayandığı bir
büyüklüktür.
B12 Ölçülen büyüklük ([ref. 3] madde 2.3).
Ölçülmesi planlanan niceliktir.
B13 Ölçüm belirsizliği, ölçümün belirsizliği, belirsizlik ([ref.3] Bölüm 2.26)
Kullanılan bilgilere dayanılarak, ölçülen büyüklükle ilişkilendirilen ölçülenin dağılımını
nitelendiren negatif olmayan bir parametredir.
ır
B14 Çıktı tahmini ([ref. 1] Bölüm 4.1. ve C2.26)
ıd
Model fonksiyon ile girdi tahminlerinden hesaplanan ölçümün sonucudur.
an
B15 Çıktı büyüklüğü ([ref. 1] Bölüm 4.1.2)
m
Bir ölçüm sonucunun değerlendirilmesinde ölçülen büyüklüğü temsil eden niceliktir.
kü
B16 Havuz varyans tahmini ([ref. 1] Bölüm 4.2.4)
do
İstatistiksel kontrol altında, iyi nitelendirilmiş ölçümler ile aynı ölçülen değerin uzun bir
EA
gözlem dizisi sonucunda elde edilen deneysel varyansının tahminidir.
B17 Olasılık dağılımı ([ref. 1] Bölüm C.2.3) iş
Bir rastgele değişkenin verilen herhangi bir değeri alabilmesi veya bir değerler dizisine ait
ilm
olabilmesi ihtimalini veren fonksiyondur.
B18 Rastgele değişken ([ref. 1] Bölüm C.2.2)
vr
Tanımlanan bir dizi değerden herhangi birini alabilen ve bu değer ile bir olasılık dağılımı
çe
ile ilişkilendirilen değişkendir.

n
B19 Bağıl standart ölçüm belirsizliği ([ref. 3] Bölüm 2.3.2)

da
Standart ölçüm belirsizliğinin ölçülen büyüklük değerinin mutlak değerine bölünmesi ile
fın
elde edilen değerdir.

B20 Girdi tahmini ile ilişkili duyarlılık katsayısı ([ref. 1] Bölüm 5.1.3)
ra
Bir girdi tahminindeki diferansiyel değişim tarafından oluşturulan çıktı tahminindeki

ta
diferansiyel değişimin bu girdi tahminindeki değişime bölümünden elde edilen değerdir.

K
B21 Standart sapma ([ref. 1] Bölüm C.2.12)

KA
Varyansın pozitif kareköküdür.

R
B22 Standart ölçüm belirsizliği ([ref. 3] madde 2.3.0)

TÜ
Bir standart sapma olarak ifade edilen ölçüm belirsizliğidir.

B23 A tipi ölçüm belirsizliği değerlendirmesi ([ref. 3] Bölüm 2.28)
Bir ölçüm belirsizliği bileşeninin, belirlenmiş ölçüm koşulları altında elde edilen ölçülmüş
büyüklük değerlerinin istatistiksel analizi ile elde edilen tahminidir.
B24 B tipi ölçüm belirsizliği değerlendirmesi ([ref. 3] madde 229)
Bir A tipi ölçüm belirsizliği değerlendirmesinin yöntemleri dışındaki yöntemler ile
belirlenen ölçüm belirsizliği bileşeni tahminidir.
B25 Belirsizlik bütçesi ([ref. 3] Bölüm 2.33)
16 / 77
Ölçüm belirsizliği bileşenine dair ölçüm belirsizliği beyanı ve hesaplama şekli, ve bunların
kombinasyonu.
B26 Varyans ([ref. 1] Bölüm C.2.11)
Merkezi rastgele değişkenin karesinden beklenen değerdir.
ır
ıd
an
m
kü
do
EA
iş
ilm
vr
çe
n
da
fın
ra
ta
K
KA
R
TÜ
17 / 77
EK C
Ölçüm belirsizliğinin kaynakları
C1 Bir ölçüm sonucunun belirsizliği ölçülen büyüklüğün değeri ile ilgili tam bilgi sahibi
olunmadığını ortaya koyar. Tam bilgi sahibi olmak için sonsuz sayıda bilgiye ihtiyaç
vardır. Belirsizliğe ve dolayısıyla bir ölçüm sonucunun tek bir değer ile
nitelendirilemeyeceği gerçeğine katkı sağlayan etkenler ölçüm belirsizliğinin kaynakları
olarak tanımlanır. Uygulamada, ölçüm belirsizliğinin pek çok olası kaynağı bulunmaktadır
[ref. 1], örneğin:
(a) Ölçülen büyüklüğün tanımındaki eksiklik;
(b) Ölçülen büyüklüğün tanımının gerçekleşmesindeki eksiklik;
ır
ıd
(c) Temsil edici olmayan örnekleme – ölçülen örneğin tanımlanan ölçülen büyüklüğü
an
temsil etmemesi;
(d) Çevresel koşulların etkileri hakkında yetersiz bilgi sahibi olmak veya bunların kusurlu
m
ölçümü;
kü
(e) Analog cihazlardan okuma sırasındaki kişisel eğilim;
do
(f) Sonlu cihaz çözünürlüğü veya ayrımsama eşik değeri;
EA
(g) Ölçüm standartları ve referans malzemelerin kesin olmayan değerleri;
(h) Dış kaynaklardan elde edilen ve veri azaltım algoritmasında kullanılan sabit sayıların
iş
ve diğer parametre değerlerin tam olarak bilinmemesi;
ilm
(i) Ölçüm yöntemi ve prosedüründeki yaklaşımlar ve varsayımlar;

vr
(j) Ölçülen büyüklüğün aynı koşullar altında tekrarlanan gözlemlerindeki değişimler.

çe
C2 Bu kaynakların bağımsız olması şart değildir. (a) ile (i) arasında belirtilen kaynaklardan
bazıları (j)’ye katkıda bulunabilir.
n
da
fın
ra
ta
K
KA
R
TÜ
18 / 77
EK D
İlişkili girdi büyüklükleri
D1 Eğer girdi büyüklükleri Xi ve Xk’nın bir şekilde ilişkili olduğu biliniyorsa – örneğin eğer
birbirlerine bir yönden bağımlı iseler – büyüklüklerin tahminleri xi ve xk ile ilişkili olan
kovaryans
𝑢(𝑥𝑖 , 𝑥𝑘 ) = 𝑢 (𝑥𝑖 )𝑢(𝑥𝑘 )𝑟(𝑥𝑖 , 𝑥𝑘 ) (𝑖 ≠ 𝑘) (D.1)
belirsizliğe ek bir katkı olarak kabul edilmelidir. Korelasyon derecesi korelasyon katsayısı
r(xi,xk) ile nitelendirilir (i ≠ k ve │r│≤1).
D2 İki büyüklük P ve Q’nun n sayıda bağımsız eş zamanlı tekrarlanan gözlemlerinin
ır
gerçekleştirildiği durumlarda, aritmetik ortalamalar 𝑝̅ ve 𝑞̅ ile ilişkili kovaryans aşağıdaki
ıd
gibidir:
an
𝑛
1
𝑠(𝑝̅ · 𝑞̅) = ∑(𝑝𝑗 − 𝑝̅ ) (𝑞𝑗 − 𝑞̅) (D.2)
m
𝑛(𝑛 − 1)
𝑗=1
kü
ve yerine koyularak denklem (D.1)’den r hesaplanabilir.
do
D3 Etki büyüklükleri için her seviyede korelasyonun belirlenmesi deneyime dayalı olmalıdır.
Korelasyonun olduğu durumlarda, denklem (4.1) aşağıdaki denklem ile değiştirilmelidir:
EA
𝑁 𝑁−1 𝑁 iş
2(
𝑢 𝑦) = ∑ 𝑐𝑖2 𝑢2 (𝑥𝑖 ) + 2 ∑ ∑ 𝑐𝑖 𝑐𝑘 𝑢(𝑥𝑖 , 𝑥𝑘 ) (D.3)
ilm
𝑖=1 𝑖=1 𝑘=𝑖+1
vr
burada ci ve ck değerleri denklem (4.3)’te belirtilen duyarlılık katsayılarıdır, veya

çe
𝑁 𝑁−1 𝑁
𝑢2 (𝑦) = ∑ 𝑢𝑖2 (𝑦) + 2 ∑ ∑ 𝑢𝑖 (𝑦) 𝑢𝑘 (𝑦)𝑟(𝑥𝑖, 𝑥𝑘 ) (D.4)

n
da
𝑖=1 𝑖=1 𝑘=𝑖+1

fın
çıktı tahmini y’nin standart belirsizliğine katkıları ui(y) denklem (4.2)’de verilen girdi
tahmini xi ’nin standart belirsizliklerinden elde edilmektedir. Denklem (D.3) veya (D.4)’teki
ra
terimlerin ikinci toplamının işaretinin negatif olabileceği göz önünde bulundurulmalıdır.

ta
D4 Uygulamada, girdi büyüklükleri genellikle ilişkilidir çünkü aynı fiziksel referans standardı,
ölçüm cihazı, referans veri, veya önemli bir belirsizliğe sahip ölçüm yöntemi bile
K
değerlerinin değerlendirilmesinde kullanılmaktadır. Genelliği kaybetmeden, tahminleri x1

KA
ve x2 olan iki girdi büyüklüğü X1 ve X2’nin bir dizi bağımsız değişkene Ql (l = 1,2,…,L)
bağımlı olduğunu varsayınız:
R
TÜ
𝑋1 = 𝑔1 (𝑄1 , 𝑄2 , … , 𝑄𝐿 )
(D.5)
𝑋2 = 𝑔2 (𝑄1 , 𝑄2 , … , 𝑄𝐿 )
ancak bu değişkenlerin bazıları her iki fonksiyonda yer almayabilir. ql (l = 1,2,…,L)

tahminleri ilişkili olmasa bile, girdi büyüklüklerinin tahminleri x1 ve x2 bir derecede bağımlı
olacaklardır. Bu durumda x1 ve x2 tahminleri ile ilişkili olan kovaryans u(x1,x2) aşağıdaki
gibi olacaktır.
19 / 77
𝑢(𝑥1 , 𝑥2 ) = ∑ 𝑐1𝑙 𝑐2𝑙 𝑢2 (𝑞𝑙 ) (D.6)

𝑙=1
burada c1l ve c2l değerleri denklem (4.3)’e benzer bir şekilde g1 ve g2 fonksiyonlarından
elde edilen duyarlılık katsayılarıdır. Toplama sadece duyarlılık katsayılarının yok olmadığı
terimler katkıda bulunduğu için, eğer hiçbir değişken g1 ve g2 fonksiyonlarında ortak
değilse kovaryans sıfırdır. x1 ve x2 tahminleri ile ilişkili korelasyon katsayısı r(x1,x2),
denklem (D.6) ile birlikle denklem (D.1)’den elde edilir.
D5 Aşağıdaki örnek aynı referans standardı ile kalibrasyonu yapılmış iki standart değeri
arasındaki korelasyonları göstermektedir.
ır
ıd
Ölçüm Problemi
an
X1 ve X2 standartları, Qs referans standardı ile karşılaştırma yoluyla değerleri arasında bir
z farkı ve ilişkili standart belirsizliği u(z) bulma yeteneğine sahip bir ölçüm sistemi
m
kullanılarak kalibre edilmiştir. Referans standardın qs değeri standart belirsizlik u(qs) ile
kü
bilinmektedir.
do
Matematiksel Model
x1 ve x2 tahminleri, aşağıdaki ilişkilere göre, referans standardın qs değerine ve
EA
gözlemlenen z1 ve z2 farklarına bağlıdır:
iş
𝑥1 = 𝑞𝑆 − 𝑧1
ilm
(D.7)
𝑥2 = 𝑞𝑆 − 𝑧2
vr
çe
Standart Belirsizlikler ve Kovaryanslar

Farklı ölçüm sonucunda belirlendikleri için z1, z2 ve qs tahminlerinin ilişkisiz olması
n
gerekir. Standart belirsizlikler denklem (4.4)’ten ve x1 ve x2 tahminleri ile ilişkili kovaryans

da
denklem (D.6)’dan hesaplanır, u(z1) = u(z2) = u(z) olduğu varsayılarak,

fın
𝑢2 (𝑥1 ) = 𝑢2 (𝑞𝑆 ) + 𝑢2 (𝑧)

ra
𝑢2 (𝑥2 ) = 𝑢2 (𝑞𝑆 ) + 𝑢2 (𝑧) (D.8)

ta
𝑢(𝑥1 , 𝑥2 ) = 𝑢2 (𝑞𝑆 )
K
KA
Bu sonuçlardan çıkarılan korelasyon katsayısı:

R
𝑢2 (𝑞𝑆 )
TÜ
𝑟(𝑥1 , 𝑥2 ) = (D.9)
𝑢2 (𝑞𝑆 ) + 𝑢2 (𝑧)
Bu değer, standart belirsizlikler olan u(qs) ve u(z)’nin oranına bağlı olarak 0 ile +1
aralığında değişir.
D6 Denklem (D.5)’te belirtilen durum, korelasyonun ölçülen büyüklüğün standart
belirsizliğinin değerlendirilmesine eklenmesinin doğru model fonksiyon seçimi ile
önlenebileceği özel bir durumdur. Model fonksiyon f’de, (D.5)’te verilen dönüşüm
denklemine uygun olarak orijinal değişkenler olan X1 ve X2’yi yerine bağımsız değişkenler
olan Ǫl kullanılarak ilişkili X1 ve X2 değişkenlerinin kullanılmadığı yeni bir model fonksiyon
20 / 77
elde edilebilir.
D7 Ancak, girdi büyüklükleri X1 ve X2 ’nin arasındaki korelasyonun önlenemediği durumlar da
bulunmaktadır, örneğin girdi tahminleri x1 ve x2 belirlenirken aynı ölçüm cihazının veya
aynı referans standardın kullanılması ancak yeni bağımsız değişkenler için dönüşüm
denklemlerinin bulunmaması.
Eğer buna ek olarak korelasyon seviyesi tam olarak bilinmiyorsa, bu korelasyonun
ölçülen büyüklüğün standart belirsizliği tahmini için üst sınırına maksimum etkisinin
değerlendirmesi faydalı olabilir. Diğer korelasyonların hesaba katılmadığı durumda bu
etki aşağıdaki ifade ile değerlendirilebilir.
𝑢2 (𝑦) ≤ (|𝑢1 (𝑦)| + |𝑢2 (𝑦)|)2 + 𝑢𝑟2 (𝑦) (D.10)
ır
ıd
burada ur(y) aralarında korelasyon olmadığı varsayılan geriye kalan bütün girdi
an
büyüklüklerinin standart belirsizliğe katkısıdır.
m
Not: Denklem (D.10) iki veya daha fazla ilişkili girdi büyüklüğü içeren bir veya birden
kü
fazla grup ile ilgili durumlar için kolaylıkla genelleştirilebilir. Bu durumda, her ilişkili
büyüklük grubu için ilgili en kötü durumdaki toplama sonucu (D.10) denkleminde
do
dikkate alınmalıdır.
EA
iş
ilm
vr
çe
n
da
fın
ra
ta
K
KA
R
TÜ
21 / 77
EK E
Etkin serbestlik derecesinden elde edilen kapsam faktörleri
E1 Belirli bir kapsama olasılığına karşılık gelen kapsam faktörü k’nın belirlenmesi çıktı
tahmini y’nin standart belirsizliği u(y)’nin güvenilirliğinin hesaba katılmasını gerektirir. Bu
da u(y)’nin ölçüm sonucu ile ilişkili standart sapmayı ne kadar iyi hesapladığının hesaba
katılması anlamına gelir. Normal bir dağılımın standart sapmasının tahmini için, bu
tahminin, ilgili olduğu örneğin büyüklüğüne göre değişen serbestlik derecesi güvenilirliğin
bir ölçüsüdür. Benzer bir şekilde çıktı tahmini ile ilişkili standart belirsizliğin güvenilirliği
ır
için bir diğer uygun ölçüm ise bunun etkin serbestlik derecesi veff olup, farklı belirsizlik
ıd
katkıları ui(y)’nin etkin serbestlik derecesinin uygun bir kombinasyonu yaklaşımı yoluyla
an
bulunmaktadır.
m
E2 Merkezi Limit Teoremi şartlarının karşılandığı durumlarda, uygun kapsam faktörü k’nın
kü
hesaplanması prosedürü aşağıdaki üç adımı içerir:
do
(a) Bölüm 7’de verilen adım adım prosedüre göre çıktı tahmini ile ilişkili standart
belirsizliği bulunuz.
EA
(b) Welch- Satterthwaite formülünü kullanarak çıktı tahmini y ile ilişkili standart belirsizlik
iş
u(y)’nin etkin serbestlik derecesi veff ’i bulunuz.
ilm
𝑢4 (𝑦)
vr
𝜈𝑒𝑓𝑓 = ,
𝑢𝑖4 (𝑦) (E.1)
çe
𝑁
∑𝑖=1
𝜈𝑖
n
burada denklem (4.2)’de belirtilen ui(y) (i=1,2,…,N), karşılıklı istatistiksel bağımlı olduğu
da
varsayılan girdi tahmini xi ile ilişkili standart belirsizlik sonucu ortaya çıkan çıktı tahmini y
fın
ile ilişkili standart belirsizliğe katkılardır, vi ise standart belirsizlik katkısı ui(y)’nin etkin
ra
serbestlik derecesidir.
ta
Bölüm 3.1’de ele alındığı üzere, A tipi bir değerlendirmeden elde edilen standart
K
belirsizlik u(q) için, serbestlik derecesi vi = n-1 olarak verilmektedir. B tipi bir
KA
değerlendirmeden elde edilen standart belirsizlik u(xi) ile serbestlik derecesini

ilişkilendirmek daha sorunludur. Ancak, genel uygulama bu tür değerlendirmelerin hiçbir
R
eksik tahmin yaşanmadan yürütüldüğünden emin olunacak bir tutumla gerçekleştirilmesi

TÜ
yönündedir. Eğer, örneğin, alt ve üst sınır olan a– ve a+ belirlenmişse, bu sınırlar

genellikle söz konusu büyüklüğün bu sınırların dışında olması olasılığının gerçekten son
derece düşük olacağı şekilde seçilir. Bu uygulamanın gerçekleştirildiği varsayımı altında,
B tipi değerlendirmeden elde edilen standart belirsizlik u(xi)’nin serbestlik derecesi 𝜈𝑖 →
∞ olarak kabul edilebilir.
22 / 77
(c) Buna göre bu Ek’in Tablo E.1’inde verilen değerlerden kapsam faktörü k’yı bulunuz.
Bu tablo %95,45 oranında bir kapsam olasılığı için değerlendirilen t-dağılımını baz
almaktadır. Eğer, veff bir tam sayı değilse, ki genellikle karşılaşılan durumdur, veff ’i
en yakın küçük tam sayıya yuvarlayınız.
Tablo E.1: Farklı serbestlik dereceleri veff için kapsam faktörleri k
veff 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ır
ıd
an
k 13,97 4,53 3,31 2,87 2,65 2,52 2,43 2,37 2,32 2,28
m
veff 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
kü
do
k 2,25 2,23 2,21 2,20 2,18 2,17 2,16 2,15 2,14 2,13
EA
veff 25 30 35 40 45 50 ∞
k 21,11 2,09 2,07 2,06 2,06 2,05 2,05
iş
ilm
vr
çe
n
da
fın
ra
ta
K
KA
R
TÜ
23 / 77
İLAVE 1
ır
ıd
Örnekler
an
m
kü
do
EA
iş
ilm
vr
çe
n
da
fın
ra
ta
K
KA
R
TÜ
24 / 77
İÇİNDEKİLER
S1 GİRİŞ 26
S2 NOMİNAL 10 KG AĞIRLIĞIN KALİBRASYONU 27
S3 NOMİNAL 10 kΩ STANDART DİRENCİN KALİBRASYONU 29
S4 50 MM NOMİNAL UZUNLUKTA BLOK MASTARIN KALİBRASYONU 32
ır
S5 1000°C’DE N TİPİ ISILÇİFT KALİBRASYONU 35
ıd
S6 GÜÇ ALGILAYICININ 18 GHz FREKANSINDA KALİBRASYONU 40
an
S7 EŞEKSENLİ BİR ADIM ZAYIFLATICININ 30 dB’DE (ARTIMSAL KAYIP)
m
KALİBRASYONU 44
kü
do
EA
iş
ilm
vr
çe
n
da
fın
ra
ta
K
KA
R
TÜ
25 / 77
S1 GİRİŞ
S1.1 Aşağıdaki örnekler ölçüm belirsizliği değerlendirilmesi yöntemlerini gösterme amacıyla

seçilmiştir. Farklı alanlarda özel çalışma grupları tarafından uygun modellere dayanan
daha tipik ve temsil edici özelliği olan örnekler geliştirilmelidir. Buna rağmen, burada
sunulan örnekler nasıl devam edilmesi hakkında genel bir rehber sağlamaktadır.
S1.2 Örnekler EAL Uzman Grupları tarafından hazırlanan taslaklara dayanmaktadır. Bu

taslaklar kalibrasyonun her alanındaki laboratuvar çalışanları için anlaşılır olması
açısından daha basit ve uyumlu bir hale getirilmiştir. Dolayısıyla, bu örnekler dizisinin
değerlendirme modelinin kuruluşu ile ilgili ayrıntılarının daha iyi anlaşılmasına ve ölçüm
belirsizliğinin değerlendirilmesi sürecinin kalibrasyon alanından bağımsız olarak
ır
ıd
uyumlaştırılmasına katkı sağlaması beklenmektedir.
an
S1.3 Örneklerde verilen katkılar ve değerler zorunlu veya tercih edilen gerekler ortaya koyma
m
amacı taşımamaktadır. Laboratuvarlar belirsizlik katkılarını, gerçekleştirdikleri özel
kü
kalibrasyonun değerlendirilmesi için kullandıkları model fonksiyona dayanarak belirlemeli
ve değerlendirilen ölçüm belirsizliğini düzenledikleri kalibrasyon sertifikasıyla
do
raporlamalıdırlar. Verilen tüm örneklerde standart kapsam faktörü k=2’nin kullanımı için
Bölüm 5’te verilen koşullar karşılanmaktadır.
EA
S1.4 Örneklerin sunumu, EAL-R2 Bölüm 7’de belirtilen adım adım prosedüre uygun olarak,
iş
aşağıdaki maddeleri içeren ortak bir şema ile yapılmıştır:
ilm
 Kısa, tanımlayıcı bir başlık,

 Ölçüm sürecinin genel bir açıklaması,
vr
 Kullanılan sembollerin listesi ile birlikte değerlendirme modeli,

çe
 Girdi verilerinin nasıl elde edildiklerine dair kısa açıklamalarıyla beraber genişletilmiş
bir listesi,
n
 Gözlemlerin listesi ve istatistiksel parametrelerin değerlendirmesi,

da
 Tablo formatında bir belirsizlik bütçesi,

fın
 Genişletilmiş ölçüm belirsizliği,

 Ölçümün raporlanmış tam sonucu.
ra
ta
S1.5 EAL-R2’nin bu ilk ilavesine ölçüm belirsizliğinin değerlendirilmesi hakkında kalibrasyon

cihazları ile bağlantılı olarak daha ileri düzeyde denenmiş örnekler içeren başka eklerin
K
de eklenmesi planlanmaktadır. Spesifik tiplerde ölçüm cihazlarının kalibrasyonu ile ilgili

KA
örnekler EAL Rehber Dokümanları’nda da bulunabilir.

R
TÜ
26 / 77
S2 NOMİNAL 10 KG AĞIRLIĞIN KALİBRASYONU
S2.1 OIML M1 sınıfı nominal değeri 10 kg ağırlığın kalibrasyonu, performans özellikleri

önceden belirlenmiş olan bir kütle komparatörü kullanılarak aynı nominal değere
sahip referans standartla (OIML F2 sınıfı) karşılaştırmak suretiyle gerçekleştirilir.
S2.2 Ağırlığın konvansiyonel kütlesi mX aşağıda verilen bağıntıdan elde edilir.
𝑚𝑋 = 𝑚𝑆 + 𝛿𝑑𝐷 + 𝛿𝑚 + 𝛿𝑚𝐶 + 𝛿𝐵 (S2.1)
Burada:
ır
ıd
mS - Standardın konvansiyonel kütlesi,
an
δmD - Son kalibrasyonundan bu yana standardın kayma değeri,
m
δm - Bilinmeyen kütle ve standard arasındaki tartım farkı,
kü
δmC - Merkez dışı yükleme ve manyetik etkiler için düzeltme,
do
δB - Havanın kaldırma kuvveti için düzeltme.
EA
S2.3 Referans standart (mS): Referans standardı için kalibarsyon sertifikasında değer
iş
10000,005 mg ve genişletilmiş belirsizlik değeri 45 mg (kapsam faktörü k=2) verilmiştir.
ilm
S2.4 Standardın değerindeki kayma (δmD): Standardın kayma değerinin ±15 mg aralığında
vr
sıfır olduğu önceki kalibrasyonlardan tahmin edilir.

çe
S2.5 Kütle Komparatörü (δm, δmC): Aynı nominal değerdeki iki ağırlık arasındaki kütle
farkının tekrarlanabilirlik değeri önceki değerlendirmelerden tahmini standart sapma
n
değeri 25 mg olarak belirlenmiştir. Komparatör için hiçbir düzeltme uygulanmaz, ancak

da
merkez dışı yükleme ve manyetik etkilerden kaynaklanan değişimlerin ±10 mg

sınırlarında dikdörtgen dağılıma sahip olduğu tahmin edilir.
fın
ra
S2.6 Havanın kaldırma kuvveti (δB): Havanın kaldırma kuvvetinin düzeltmesi yapılmamış
ta
olup, olası sapma sınırlarının nominal değerin ±1x10 -6’sı olduğu tahmin edilir.
Korelasyon: Girdi büyüklüklerinin birbirileri ile önemli ölçüde korelasyon içinde olmadığı
K
S2.7
KA
kabul edilir.
R
TÜ
27 / 77
S2.8 Ölçümler: Yerine geçirme yöntemi ve ABBA ABBA ABBA şeması kullanılarak bilinmeyen
kütle ve standard arasındaki tartım farkı yapılan üç gözlemden elde edimiştir.
No konvansiyonel kütle okunan değer gözlenen fark
1 standart +0,010 g
bilinmeyen +0,020 g
bilinmeyen +0,025 g
standart +0,015 g +0,01 g
ır
standart +0,025 g
ıd
2
an
bilinmeyen +0,050 g
m
bilinmeyen +0,055 g
kü
do
3 standart +0,025 g
EA
bilinmeyen +0,045 g
bilinmeyen +0,040 g iş
ilm
̅̅̅̅ = 0,020 g
vr
aritmetik ortalama: 𝛿𝑚
çe
standart sapmanın birleştirilmiş tahmini: 𝑠𝑝 (𝛿𝑚) = 25 mg

(önceki değerlendirmeden elde edilmiş)
n
̅̅̅̅) = 25 mg = 14,4 mg
da
standart belirsizlik: 𝑢(𝛿𝑚) = 𝑠(𝛿𝑚

√3
fın
S2.9 Belirsizlik bütçesi (mX):

ra
büyüklük tahmin standart olasılık duyarlılık belirsizlik

ta
belirsizlik dağılımı katsayısı katkısı

K
KA
mS 10 000,005 g 22,5 mg normal 1,0 22,5 mg

R
δmD 0,000 g 8,95 mg dikdörtgen 1,0 8,95 mg

TÜ
δm 0,020 g 14,4 mg normal 1,0 14,4 mg

δmC 0,000 g 5,77 mg dikdörtgen 1,0 5,77 mg
δB 0,000 g 5,77 mg dikdörtgen 1,0 5,77 mg
mx 10 000,025 g 29,3 mg
S2.10 Genişletilmiş belirsizlik

𝑈 = 𝑘 x 𝑢(𝑚𝑋 ) = 2 x 29,3 mg ≅ 59 mg
28 / 77
S2.11 Raporlanan sonuç

Nominal değeri 10 kg ağırlığın ölçülen konvansiyonel kütlesi 10,000 025 kg ± 59 mg’dir.
Raporlanan genişletilmiş ölçüm belirsizliği, standart ölçüm belirsizliğinin normal dağılım
için yaklaşık % 95 kapsama olasılığını sağlayan kapsam faktörü k = 2 ile çarpımının
sonucu olarak ifade edilmiştir.
S3 NOMİNAL 10 kΩ STANDART DİRENCİN KALİBRASYONU
S3.1 Dört uçlu standart direncin değeri, geniş ölçekli sayısal bir multimetrenin (7½ dijit DMM)
direnç fonksiyonu ve aynı nominal değerdeki kalibre edilmiş dört uçlu referans direnç
kullanılarak, yerine koyma yöntemi ile belirlenir. Dirençler, merkezi olarak yerleştirilmiş bir
ır
cıvalı cam termometre ile sıcaklığı izlenen, 23 °C sıcaklıkta çalışan iyi karıştırılmış bir yağ
ıd
banyosuna daldırılırlar. Ölçümden önce, dirençlerin kararlı hale gelmesi beklenir.
an
Dirençler sırayla DMM girişine dört uçlu bağlanarak ölçülür. DMM’nin 10 kΩ bölgesindeki
100 µA ölçüm akımı, dirençlerde kayda değer ölçüde ısınmaya neden olmayacak kadar
m
düşüktür. Kullanılan ölçüm prosedürü aynı zamanda, dış kaçak dirençlerinin ölçüm
kü
sonucuna etkisinin önemsiz sayılabilmesini sağlar.
do
S3.2 Bilinmeyen direncin değeri RX aşağıdaki bağıntıdan elde edilir:
EA
RX =(RS + δRD +δRTS ) rc r - δRTX (S3.1)
iş
burada:
ilm
RS - Referansın direnci,
vr
δRD - Son kalibrasyonundan bu yana referansın direncin değerindeki kayma,

çe
δRTS - Referansın sıcaklığa bağlı direnç değişimi,

n
r = RiX/RiS - Bilinmeyen ve referans dirençler için gösterge oranı (i endeksi ‘gösterge’

da
anlamına gelir),
fın
rC - Parazit gerilimler ve cihaz çözünürlüğü için düzeltme faktörü,

ra
δRTX - Bilinmeyen direncin sıcaklığa bağlı direnç değişimi.

ta
S3.3 Referans standart (RS): Referans standart için kalibrasyon sertifikasında direnç değeri
K
23 °C referans sıcaklık değerinde 10 000,053 Ω ± 5 mΩ (kapsama faktörü k = 2) olarak

KA
verilmiştir.
S3.4 Standardın değerindeki kayma (δRD): Son kalibrasyonundan bu yana referans direncin
R
değerindeki kaymanın, ±10 mΩ sapma ile +20 mΩ olduğu kalibrasyon geçmişinden

TÜ
tahmin edilir.
S3.5 Sıcaklık düzeltmeleri (δRTS, δRTX): Yağ banyosunun sıcaklığı, kalibre edilmiş bir
termometre kullanılarak 23,00 °C olacak şekilde izlenir. Kullanılan termometrenin ve yağ
banyosunun içerisindeki sıcaklık değişim oranlarının metrolojik özellikleri dikkate
alınarak, dirençlerin sıcaklıklarının ±0,055 K dahilinde izlenen sıcaklıkla örtüştüğü tahmin
edilir. Bu nedenle, çalışma sıcaklığından olası bir sapma, referans direncin bilinen
sıcaklık katsayısının (SK) 510-6 K-1 olması dolayısıyla, direncin kalibrasyon değerinden
±2,75 mΩ sapmaya neden olur. Üreticinin literatüründen, bilinmeyen direncin sıcaklık
katsayısının 1010-6 K-1 değerini geçmeyeceği tahmin edilir, dolayısıyla bilinmeyen
29 / 77
direncin sıcaklık değişiminden kaynaklanan direnç değişiminin ±5,5 mΩ dahilinde olduğu

tahmin edilir.
S3.6 Direnç ölçümleri (rC): RiX ve RiS dirençlerini gözlemlemek için aynı DMM
kullanıldığından, belirsizlik katkıları birbirleriyle ilişkilidir fakat bu etki belirsizliği
azaltmaktadır. Burada sadece direnç ölçümlerindeki parazit gerilimler ve cihaz
çözünürlüğü gibi sistematik etkilerden kaynaklanan bağıl farkı göz önüne almak gerekir.
Bu bağıl farkın her bir ölçüm için ±0,510-6 sınırları dahilinde olduğu tahmin edilir (bakınız
S3.12 paragrafındaki matematiksel not). rC oranı için ortaya çıkan dağılım, 1,000 000 0
beklenti değeri ve ±1,010-6 limiti ile üçgen dağılımdır.
S3.7 Korelasyon: Girdi büyüklüklerinin birbirileri ile önemli ölçüde korelasyon içinde olmadığı
kabul edilir.
ır
ıd
S3.8 Ölçümler (r): r oranını kaydetmek için beş gözlem yapılmıştır:
an
No gözlemlenen oran
m
kü
1 1,000 010 4
2 1,000 010 7
do
3 1,000 010 6
EA
4 1,000 010 3
5 1,000 010 5 iş
aritmetik ortalama: r̅ =1,000 010 5
ilm
deneysel standart sapma: s(r) = 0,158  10-6

vr
0,158 ×10-6
çe
standart belirsizlik: u(r) = s(r̅ ) = = 0,0707  10-6

√5
n
Belirsizlik bütçesi (RX):

da
S3.9
fın

ra
ta
RS 10 000,053 Ω 2,5 mΩ normal 1,0 2,5 mΩ

K
KA
δRD 0,020 Ω 5,8 mΩ dikdörtgen 1,0 5,8 mΩ

R
δRTS 0,000 Ω dikdörtgen

TÜ
1,6 mΩ 1,0 1,6 mΩ
δRTX 0,000 Ω 3,2 mΩ dikdörtgen 1,0 3,2 mΩ
rC 1,000 000 0 0,4110-6 üçgen 10 000 Ω 4,1 mΩ
r 1,000 010 5 0,0710-6 normal 10 000 Ω 0,7 mΩ
RX 10 000,178 Ω 8,33 mΩ
30 / 77
S3.10 Genişletilmiş belirsizlik:
U = k × u(RX ) = 2 x 8,33 𝑚Ω ≅ 17 𝑚Ω
S3.11 Raporlanan sonuç: Nominal 10 kΩ direncin, 23,00 °C ölçüm sıcaklığında ve 100 µA

ölçüm akımındaki değeri (10 000,178 ± 0,017) Ω olarak ölçülmüştür.
ır
S3.12 Belirtilen direnç değerleri oranının standart ölçüm belirsizliği hakkında
ıd
matematiksel not: Bilinmeyen ve referans dirençler yaklaşık olarak aynı direnç değerine
an
sahiptir. DMM gösterge değerleri RiX ve RiS’ye sebep olan değerler sapmalardaki klasik
doğrusal yaklaşım dahilinde aşağıda verilmiştir:
m
kü
δR 'X
RX' =RiX (1+ )
do
R (S3.2)
δR 'S
EA
RS =RiS (1+ )
R iş
ilm
burada R dirençlerin nominal değeri, δR 'X ve δR 'S ise bilinmeyen sapmalardır. Bu

vr
ifadelerden çıkarımlananan direnç oranı aşağıda verilmiştir:

çe
R 'X
= r rC (S3.3)
R '
n
S
da
bilinmeyen ve referans direnç için belirtilen direnç oranı

fın
𝑅 𝑖𝑥
r= (S3.4)
ra
𝑅 𝑖𝑠
ve düzeltme faktörü ile birlikte (sapmalardaki doğrusal yaklaşım) aşağıdaki formül ile
ta
verilir.
K
δR 'X - δR 'S
KA
rC =1+ (S3.5)
R
R
Denklem (S3.5)’e sapmaların farkı girildiğinden, DMM’nin iç ölçeğinden kaynaklanan

TÜ
sistematik etkilerin korelasyonlu katkıları sonucu etkilemez. Düzeltme faktörünün standart

belirsizliği, sadece parazit etkilerden ve DMM’nin çözünürlüğünden kaynaklanan birbiriyle
' ' '
ilişkili olmayan sapmalar tarafından belirlenir. u(δRX ) = u(δRS ) = u (δR ) varsayılarak,
aşağıdaki ifade ile elde edilir.
u 2 (δR' )
u2 (rC )=2 (S3.6)
R2
31 / 77
S4 50 MM NOMİNAL UZUNLUKTA BLOK MASTARIN KALİBRASYONU
S4.1 Nominal boyu 50 mm olan 0 grade (ISO 3650) bir mastar bloğunun kalibrasyonu, bir
komparatör ve mastarla aynı malzemeden yapılmış, aynı nominal boydaki kalibre edilmiş
bir mastar bloğu referansı kullanılarak karşılaştırma yöntemiyle yapılmaktadır. İki mastar
bloğunun merkez uzunlukları arasındaki fark, düşey pozisyonda iken, mastarların alt ve
üst yüzeylerine temas eden iki uzunluk probu kullanılarak saptanır. Kalibre edilecek
mastarın gerçek boyu lX', referans standardın gerçek boyu lS' ile aşağıdaki fonksiyonel
ilişki bulunmaktadır.
𝑙x′ = 𝑙s′ + 𝛿𝑙 (S4.1)
ır
ıd
Burada δl ölçülen uzunluk farkıdır. lX' ve lS' ölçüm şartları altındaki mastar bloklarının
uzunluklarıdır. Bu ölçüm şartları, uzunluk ölçümlerinin referans sıcaklığıyla aynı
an
olmayabilir.
m
S4.2 Bilinmeyen mastar bloğun referans sıcaklıktaki uzunluğu lX aşağıdaki bağıntıdan elde
kü
edilir:
do
𝑙x = 𝑙S + 𝛿𝑙D + 𝛿𝑙 + 𝛿𝑙C − 𝐿(𝛼̅ × δ𝑡 + δα × ∆𝑡̅) − 𝛿𝑙V (S4.2)
EA
Burada:
lS - referans blok mastarın kalibrasyon sertifikasına göre referans
iş
sıcaklığı olan t0 = 20 °C’deki boyu;
ilm
δlD - son kalibrasyonundan bu yana, kayma nedeniyle referans

mastar bloğun boyundaki değişim;
vr
çe
δl - bilinmeyen ve referans mastar blok arasındaki gözlemlenen boy

farkı;
n
δlC - komparatörün doğrusal olmaması ve ofseti için düzeltme;

da
L - söz konusu mastar blokların nominal uzunluğu;

fın
𝛼̅ = (𝛼× + 𝛼S )/2 - bilinmeyen ve referans mastar blokların ısıl genleşme

ra
katsayılarının ortalaması;
ta
𝛿𝑡 = (𝑡× − 𝑡S ) - bilinmeyen ve referans mastar blokların arasındaki sıcaklık

K
farkı;
KA
𝛿𝛼 = (𝛼× − 𝛼S ) - bilinmeyen ve referans mastar blokların ısıl genleşme

katsayıları arasındaki farkı;
R
TÜ
𝛥𝑡̅ = (𝑡× + 𝑡S )/2 − 𝑡0 - bilinmeyen ve referans mastar blokların ortalama sıcaklığının

referans sıcaklıktan sapması;
δlV - Bilinmeyen mastar bloğun ölçüm yüzeylerinin, merkezden
temas etmeme durumu için düzeltme.
S4.3 Referans standart (lS): Referans mastar bloğun genişletilmiş ölçüm belirsizliğiyle birlikte
uzunluğu, bir mastar blok seti kalibrasyon sertifikasında 50,00002 mm  30 nm olarak
verilmiştir (kapsam faktörü k=2).
32 / 77
S4.4 Standarttaki kayma (δlD): Referans mastar bloğunun uzunluğundaki geçici kaymanın,
±30 nm limitleri ile sıfır olduğu önceki kalibrasyonlardan tahmin edilir. Bu tip blok
mastarlar ile olan genel deneyim, sıfır kaymanın en muhtemel olduğunu ve bir üçgen
olasılık dağılımının varsayılabildiğini gösterir.
S4.5 Komparatör (δlC): Komparatör, EAL-G21 dokümanında belirtilen özelliklerin sağlanması
açısından doğrulanmıştır. Bundan, ±10 µm’ye kadar olan boy farkları D için, hesaba
katılacak düzeltme değeri (30 nm + 0,002·D ) olacaktır. Kalibre edilecek 0 sınıfı mastar
blok ve K sınıfı referans mastar bloğun toleransları dikkate alınarak, maksimum uzunluk
farkı, kullanılan komparatörün doğrusal olmama ve ofset düzeltmeleri için ±32 nm
limitlerine kadar ±1 µm dahilinde olacaktır.
ır
S4.6 Sıcaklık düzeltmeleri (𝛼̅ , 𝛿𝑡, 𝛿𝛼, 𝛥𝑡̅): Kalibrasyondan önce, mastar blokların ölçüm
ıd
odasının ortam sıcaklığını almasını temin etmek için özen gösterilir. Standart ve kalibre
an
edilecek mastar bloklar arasındaki sıcaklık farkının ±0,05 K dahilinde olduğu tahmin
m
edilir. Referans mastar bloğun kalibrasyon sertifikası ve kalibre edilen blok mastar için
kü
üretici verilerine dayanarak, çelik blok mastarların doğrusal ısıl genleşme katsayısının
(11,5 ± 1,0)x10-6 °C-1 aralığı dahilinde olduğu varsayılır. İki dikdörtgen dağılımı
do
birleştirerek, doğrusal ısıl genleşme katsayısındaki farkın üçgen dağılıma sahip
± 2x10-6 °C-1 olacağı belirlenmiştir. Ortalama ölçüm sıcaklığının referans sıcaklık t0 = 20
EA
°C’den sapmasının ±0,5 °C dahilinde olduğu tahmin edilir. Doğrusal genleşme
katsayılarındaki farka ve ortalama sıcaklığın referans sıcaklıktan sapmalarına yönelik en
iş
iyi tahmin sıfırdır. Bu nedenle, denklem (S4.2)’deki çarpım terimi 𝛿𝛼 × 𝛥𝑡̅‘nin faktörleri ile
ilm
ilişkili standart belirsizliklerin çarpımı olan belirsizlik katkılarının değerlendirmesinde ikinci

vr
dereceden terimler dikkate alınmalıdır (bakınız S4.13 paragrafı, denklem (S4.5)’teki

çe
matematiksel not). Nihai standart belirsizlik 𝑢 (δ𝛼 × Δ𝑡̅) = 0,236×10-6’dır.

Boydaki değişim (δlV): Örnek alınan 0 sınıfı mastar bloklar için, mastar bloğun
n
S4.7
da
merkezinde ve dört köşede yapılan ölçümlerden hesaplanan mastar boyunda izin verilen
sapmanın  0,12 m sınırları içinde olmak zorundadır (ISO 3650). Bu değişimin 9 mm
fın
uzunluğundaki kısa kenar boyunca ölçüm yüzeylerinde olduğu ve merkezi uzunluğun 0,5
ra
mm yarıçapında bir daire içinde ölçüldüğü varsayılarak, temas noktasının merkezi

ta
hizasızlığı için yapılan düzeltmenin ± 6,7 nm dahilinde olduğu tahmin edilir.

K
KA
kabul edilir.
R
TÜ
33 / 77
S4.9 Ölçümler (δl): Aşağıdaki gözlemler, bilinmeyen mastar ve referans standart arasındaki
fark için yapılmıştır. Her okumadan önce komparatörün göstergesi, referans standart
kullanılarak sıfırlanmıştır.
Gözlem No. Gözlem değeri
1 -100 nm
2 -90 nm
ır
3 -80 nm
ıd
4 -90 nm
an
5 -100 nm
m
̅ = -94 nm
δ𝑙
kü
aritmetik ortalama:
do
standart sapmanın birleştirilmiş tahmini: 𝑠p (δ𝑙 ) = 12 nm
(önceki değerlendirmeden elde edilmiş)
EA
standart belirsizlik: 12 nm
̅) =
𝑢(δ𝑙 ) = 𝑠(δ𝑙 = 5,37 nm
√5
iş
ilm
Standart sapmanın birleştirilmiş tahmini, kullanılan komparatörün EAL-G21 dokümanının

gerekliliklerine uygunluğunu teyit etmek için yapılan testlerden alınmıştır.
vr
S4.10 Belirsizlik bütçesi (lX):

çe

n

da
fın
lS 50,000 020 mm 15 nm normal 1,0 15,0 nm

δlD 0 mm 17,3 nm üçgen 1,0 17,3 nm
ra
δl -0,000 094 mm 5,37 nm normal 1,0 5,37 nm

ta
δlC 0 mm 18,5 nm dikdörtgen 1,0 18,5 nm

K
δt 0 °C 0,0289 °C dikdörtgen -575 nm°C-1 -16,6 nm

KA
δαx ∆ 0 0,236 x 10-6 özel 50 mm -11,8 nm

δlV 0 mm 3,87 nm dikdörtgen -1,0 -3,87 nm
R
TÜ
lX 49,999 926 mm 36,4 nm

𝑈 = 𝑘 × 𝑢(𝑙× ) = 2 × 36,4 nm ≅ 73 nm
Nominal 50 mm mastar bloğun ölçülen değeri 49,999 926 mm ± 73 nm’dir.
34 / 77

S4.13 Sıfır beklentili iki büyüklüğün çarpımının standart ölçüm belirsizliği hakkında
matematiksel not: Eğer iki büyüklüğün çarpımı söz konusuysa, şayet çarpımdaki
faktörlerin beklentilerinin biri ya da ikisi birden sıfır ise, belirsizlik katkılarının
değerlendirilmesinin model fonksiyonun doğrusallaştırılmasına dayanan olağan yöntem
değiştirilmelidir. Eğer çarpımdaki faktörler sıfır olmayan beklentilere sahip ve istatistiksel
olarak bağımsız ise, çarpım ile ilişkili bağıl standart ölçüm belirsizliğinin karesi (bağıl
varyans), herhangi bir doğrusallaştırma olmadan, faktörlerin tahminleri ile ilişkili bağıl
standart belirsizliklerin kareleri ile ifade edilebilir:
𝑤 2 (𝑥1 × 𝑥2 ) = 𝑤 2 (𝑥1 ) + 𝑤 2 (𝑥2 ) + 𝑤 2 (𝑥1 ) × 𝑤 2 (𝑥2 ) (S4.2)
ır
ıd
Bağıl standart ölçüm belirsizliğinin tanımı kullanılarak, bu ifade kolaylıkla aşağıdaki genel
ifadeye dönüştürülür.
an
m
𝑢2 (𝑥1 × 𝑥2 ) = 𝑥22 𝑢2 (𝑥1 ) + 𝑥12 𝑢2 (𝑥2 ) + 𝑢2 (𝑥1 ) × 𝑢2 (𝑥2 ) (S4.3)
kü
Eğer, beklentiler x1 ve x2 ile ilişkili standart belirsizlikler u(x1) ve u(x2) ilgili beklenti
do
değerlerinin modüllerinden çok daha küçük ise, sağ taraftaki üçüncü terim ihmal edilebilir.
Elde edilen denklem, model fonksiyonun doğrusallaştırılmasına dayanan olağan yöntem
EA
ile tanımlanan durumu temsil eder.
Ancak, beklenti değerlerinin modüllerinden biri, örneğin │x2│, bu beklenti ile ilişkili
iş
standart belirsizlik u(x2)’den çok daha küçük, veya hatta sıfır ise, bu beklentiyi kapsayan
ilm
çarpım terimi denklem (S4.3)’ün sağ tarafında ihmal edilebilir, ancak üçüncü terim
edilemez. Elde edilen denklem aşağıda verilmiştir:
vr
çe
𝑢2 (𝑥1 x 𝑥2 ) ≅ 𝑥12 𝑢2 (𝑥2 ) + 𝑢2 (𝑥1 ) x 𝑢2 (𝑥2 ) (S4.4)

n
Eğer beklenti değerlerinin her iki büyüklüğü de ilişkili standart belirsizliklerinden çok daha
da
küçük, veya hatta sıfır ise, denklem (S4.3)’de sadece üçüncü terim önemli bir katkı
fın
sağlar:
ra
𝑢2 (𝑥1 × 𝑥2 ) ≅ 𝑢2 (𝑥1 ) × 𝑢2 (𝑥2 ) (S4.5)

ta
S5 1000°C’DE N TİPİ ISILÇİFT KALİBRASYONU

K
KA
S5.1 N tipi bir ısılçift, bir yatay fırın içinde, 1000 °C sıcaklıkta R tipi iki referans ısılçift ile
R
karşılaştırma yöntemi ile kalibre edilmektedir. Isılçiftler tarafından üretilen elektromotor

TÜ
kuvvet değerleri (emk) bir yön değiştirme anahtarı yoluyla bir sayısal voltmetre
kullanılarak ölçülür. Bütün ısılçiftler 0 °C’de kendi referans soğuk uç bağlantılarına
sahiptir. Kalibre edilecek ısılçift, referans noktaya dengeleme kabloları kullanılarak
bağlanır. Sıcaklık değerleri t90 sıcaklık ölçeğinde verilmiştir.
S5.2 Kalibre edilecek ısılçiftin sıcak ölçme ucunun sıcaklığı tX aşağıda verilmiştir:
𝛿𝑡0s (S5.1)
𝑡𝑥 = 𝑡s (𝑉𝑖s + 𝛿𝑉𝑖s1 + 𝛿𝑉𝑖s2 + 𝛿𝑉𝑅 − ) + 𝛿𝑡𝐷 + 𝛿𝑡𝐹
𝐶𝑆0
35 / 77
𝐶s
≅ 𝑡s (𝑉𝑖s ) + 𝐶s × 𝛿𝑉𝑖s1 + 𝐶s × 𝛿𝑉𝑖s2 + 𝐶s × 𝛿𝑉𝑅 − 𝛿𝑡 + 𝛿𝑡𝐷 + 𝛿𝑡𝐹
𝐶s0 0s
S5.3 Kalibrasyon sırasında, referans soğuk ucu 0 °C’de iken ısılçift telleri arasındaki gerilim VX
aşağıda verilmiştir:
∆𝑡 𝛿𝑡0X
𝑉X (𝑡) ≅ 𝑉X (𝑡X ) + −
𝐶X 𝐶X0
(S5.2)
∆𝑡 𝛿𝑡0X
= 𝑉𝑖X + 𝛿𝑉𝑖X1 + 𝛿𝑉𝑖X2 + 𝛿𝑉𝑅 + 𝛿𝑉𝐿X + −
ır
𝐶X 𝐶X0
ıd
an
burada:
m
tS(V) - referans soğuk ucu 0 °C’de iken gerilim cinsinden referans
kü
termometresinin sıcaklığı. Fonksiyon, kalibrasyon sertifikasında
do
verilir;
ViS, ViX - voltmetrenin gösterge değeri;
EA
δViS1, δViX1 - voltmetrenin kalibrasyonundan elde edilen gerilim düzeltmeleri;
δViS2, δViX2 voltmetrenin sınırlı çözünürlüğünden kaynaklanan gerilim
-
iş
düzeltmeleri;
ilm
δVR - yön değiştirme anahtarının temas etkilerinden kaynaklanan

vr
gerilim düzeltmesi;
çe
δt0S, δt0X - referans sıcaklığın 0 °C’den sapmasından kaynaklanan sıcaklık

düzeltmeleri;
n
da
CS, CX - 1000 °C ölçüm sıcaklığındaki gerilim için ısılçiftlerin duyarlılık

katsayıları;
fın
CS0, CX0 0 °C referans sıcaklıktaki gerilim için ısılçiftlerin duyarlılık

ra
-
katsayıları;
ta
δtD - son kalibrasyonlarından bu yana, kayma nedeniyle referans

K
termometrelerin değerlerindeki değişim;

KA
δtF - fırının sıcaklık dağılımının homojen olmamasından kaynaklanan

sıcaklık düzeltmesi;
R
TÜ
t - ısılçiftin kalibre edildiği sıcaklık (kalibrasyon noktası);

∆t = t - tX - kalibrasyon sıcaklığının fırın sıcaklığından sapması;
δVLX - kompanzasyon kablolarından kaynaklanan gerilim düzeltmesi.
S5.4 Raporlanmış sonuç, ısılçiftin sıcak ölçme ucundaki sıcaklığında oluşturduğu emk’dır.
Ölçüm süreci iki aşamadan oluştuğu için - fırının sıcaklığının belirlenmesi ve kalibre
edilen ısılçiftin emk’sının belirlenmesi - ölçüm belirsizliğinin değerlendirilmesi de iki
kısıma ayrılmıştır.
36 / 77
S5.5 Referans standartlar (tS(V)): Referans ısılçiftlerın, soğuk bağlantısı 0 °C’de iken sıcak
uçtaki sıcaklığı, telleri arasındaki gerilim ile ilişkileri kalibrasyon sertifikalarında verilir.
1000 °C’deki genişletilmiş ölçüm belirsizliği U = 0,3 °C’dir (kapsam faktörü k = 2).
S5.6 Voltmetrenin kalibrasyonu (δViS1, δViX1): Kalibrasyonu yapılmış voltmetre kullanılır.
Bütün ölçülen gerilim değerleri için düzeltmeler yapılır. Kalibrasyon sertifikasında, 50
mV’den küçük gerilim değerleri için U = 2,0 μV (kapsam faktörü k = 2) bir sabit
genişletilmiş ölçüm belirsizliği verimiştir.
S5.7 Voltmetrenin çözünürlüğü (δViS2, δViX2): Bir 4½ basamaklı mikrovoltmetre, her ölçülen
değerinde ±0,5 μV çözünürlük limitleri içerisinde sonucunu veren, 10 mV ölçüm
bölgesinde kullanılmıştır.
ır
ıd
S5.8 Parazit gerilimler (δVR): Anahtar kontaklarından kaynaklanan artık parazit ofset
an
gerilimlerinin ±2 μV içinde sıfır olduğu tahmin edilir.
m
S5.9 Referans sıcaklıklar (δt0S, δt0X): Her ısılçiftin referans soğuk ucu sıcaklığı ±0,1 °C
kü
sınırları içinde 0 °C olarak bilinir.
do
S5.10 Gerilim duyarlılıkları (CS, CX, CS0, CX0): Isılçiftlerin gerilim duyarlılıkları, referans
tablolardan alınmıştır:
EA
1000 °C iş 0 °C
referans ısılçift CS = 0,077 °C/μV CS0 = 0,189 °C/μV
ilm
bilinmeyen ısılçift (N tipi) CX = 0,026 °C/μV CS0 = 0,039 °C/μV

vr
S5.11 Referans standarttaki kayma (δtD): Önceki kalibrasyonlardan, referans standarttaki

çe
kaymanın ±0,3 °C limiti içinde sıfır olduğu tahmin edilir.

n
S5.12 Sıcaklık dağılımı (δtF): Fırın içerisindeki sıcaklık gradyanı ölçülmüştür. 1000 °C’de,
da
ölçüm bölgesindeki sıcaklığın homojen olmamasından kaynaklanan sapmalar ±1 °C

sınırları içindedir.
fın
S5.13 Kompanzasyon kabloları (δVLX): Kompanzasyon kablolarının, 0 °C ile 40 °C

ra
aralığındaki özellikleri incelenmiştir. Bu incelemeden, kablolar ve ısılçift telleri arasındaki

ta
gerilim farklarının ±5 μV içinde olduğu tahmin edilir.

K
S5.14 Ölçümler (ViS, tS(ViS), ViX): Voltmetrenin gösterge değerleri, her ısılçift için dört okuma
KA
değeri veren ve ısıl kaynaktaki sıcaklık kaymasının ve ölçüm devresindeki parazit ısıl
gerilimlerin etkilerini azaltan aşağıdaki işlem prosedürüne kaydedilir:
R
TÜ
1. döngü:
1. standart, bilinmeyen ısılçift, 2. standart,
2. standart, bilinmeyen ısılçift, 1. standart.
Polarite değiştirme.
2. döngü:
1. standart, bilinmeyen ısılçift, 2. standart,
37 / 77
2. standart, bilinmeyen ısılçift, 1. standart.

S5.15 Prosedür, iki referans standart ısılçift arasındaki farkın ±0,3 °C’yi geçmemesini gerektirir.
Eğer, fark bu limitler içerisinde değilse, gözlemler tekrarlanmalı ve/veya böyle büyük bir
farkın nedenleri incelenmelidir.
Isılçift 1. referans Bilinmeyen 2. referans
+10500 μV +36245 μV +10503 μV

+10503 μV +36248 μV +10503 μV
Ölçülen gerilim, düzeltilmiş
ır
-10503 μV -36248 μV -10505 μV
ıd
-10504 μV -36251 μV -10505 μV
an
Ortalama gerilim değeri 10502,5 μV 36248 μV 10504 μV
m
kü
Sıcak ölçüm ucu sıcaklığı 1000,4 °C 1000,6 °C
do
Fırın sıcaklığı 1000,5 °C
EA
S5.16 Yukarıdaki tabloda verilen her ısılçift üzerindeki dört okuma değerinden, her ısılçiftin
iş
gerilimlerinin ortalama değerleri hesaplanır. Referans ısılçiftlerin gerilim değerleri,
ilm
kalibrasyon sertifikalarında belirtilen sıcaklık-gerilim ilişkileri ile sıcaklık değerlerine

dönüştürülür. Gözlemlenen sıcaklık değerleri yüksek derecede ilişkilidir (korelasyon
vr
faktörü yaklaşık birdir). Dolayısıyla, ortalama değerleri alınarak yalnız tek gözlemde
çe
birleştirilebilirler ki bu da kalibre edilen ısılçiftin konumunda fırın sıcaklığıdır. Benzer bir

n
şekilde, kalibre edilen ısılçiftin gerilimi de gözlenmiştir. Bu gözlemler ile ilişkili ölçüm
da
belirsizliğini değerlendirmek için, daha önceden işlemle aynı sıcaklıkta, on ölçümlük bir
seri gerçekleştirilmiştir. Bu, fırın sıcaklığı ve kalibre edilen ısılçiftin gerilimi için standart
fın
sapmanın toplam bir tahmini değerini verir.

ra
Gözlemlenen büyülklüklerle ilişkili standart ölçüm belirsizlikleri aşağıda verilmiştir:

ta
K
KA
Standart sapmanın tahmini değeri: 𝑠𝑝 (𝑡𝑆 )=0,10 °C

R
𝑠𝑝 (𝑡𝑆 )
Standart belirsizlik: 𝑢(𝑡𝑆 ) = = 0,10 °C
TÜ
√1
Standart sapmanın tahmini değeri: 𝑠𝑝 (ViX ) = 1,6 μV
𝑠𝑝 (ViX)
Standart belirsizlik: 𝑢(𝑉iX ) = √1
= 1,6 μV
38 / 77
S5.17 Belirsizlik bütçesi (fırın sıcaklığı tX):

ts 1000,5 °C 0,10 °C normal 1,0 0,10 °C
δViS1 0 μV 1,00 μV normal 0,077 °C/μV 0,077 °C
δViS2 0 μV 0,29 μV dikdörtgen 0,077 °C/μV 0,022 °C
δVR 0 μV 1,15 μV dikdörtgen 0,077 °C/μV 0,089 °C
ır
δt0S 0 °C 0,058 °C dikdörtgen -0,407 -0,024 °C
ıd
δtS 0 °C 0,15 °C normal 1,0 0,15 °C
an
δtD 0 °C 0,173 °C dikdörtgen 1,0 0,173 °C
m
δfF 0 °C 0,577 °C dikdörtgen 0,577 °C
kü
1,0
do
tX 1000,5 °C 0,641 °C
EA
S5.18 Belirsizlik bütçesi (kalibre edilen ısılçift emk’sı VX): iş
Kalibrasyon noktasının fırın sıcaklığından sıcaklık sapması ile ilişkili standart ölçüm
ilm
belirsizliği, fırın sıcaklığı ile ilişkili standart ölçüm belirsizliğidir çünkü sıcaklık noktası
tanımlı bir değerdir (tam olarak bilinen).
vr
çe

n
da
Vix 36 248 μV 1,60 μV normal 1,0 1,60 μV

fın
δViX1 0 μV 1,00 μV normal 1,0 1,00 μV

ra
δViX2 0 μV 0,29 μV dikdörtgen 1,0 0,29 μV

ta
δVR 0 μV 1,15 μV dikdörtgen 1,0 1,15 μV

K
KA
δVLX 0 μV 2,9 μV dikdörtgen 1,0 2,9 μV

∆t 0,5 °C 0,641 °C normal 38,5 μV/°C 24,5 μV
R
TÜ
δt0X 0 °C 0,058 °C dikdörtgen -25,6 μV/°C -1,48 μV

VX 36 229 μV 25,0 μV
39 / 77
S5.19 Genişletilmiş belirsizlikler

Fırın sıcaklığının ölçümü ile ilişkili genişletilmiş belirsizlik aşağıda verilmiştir:
𝑈 = 𝑘 × 𝑢 (𝑡X ) = 2 × 0,641 ℃ ≅ 1,3 ℃
Kalibre edilecek ısılçiftin emk değeri ile ilişkili genişletilmiş belirsizlik aşağıda verilmiştir:
𝑈 = 𝑘 × 𝑢 (𝑉X) = 2 X 25,0 μV ≅ 50 μV

Soğuk ucu 0 °C’de iken 1000,0 °C sıcaklıkta, bir N tipi ısılçift 36 230 μV ± 50 μV emk
ır
ıd
değerini gösterir.
an
m
kü
do
S6 GÜÇ ALGILAYICININ 18 GHz FREKANSINDA KALİBRASYONU
EA
S6.1 Ölçüm, bilinmeyen bir güç algılayıcısını değeri bilinen küçük yansıma katsayısına sahip
iş
kararlı transfer standardında yerine koyarak, referans olarak kullanılan kalibrasyonlu bir
ilm
güç algılayıcısına göre kalibrasyonunu içerir. Ölçüm, aynı güç algılayıcısı cevabını üreten
50 MHz referans frekansındaki giriş gücünün kalibrasyon frekansındaki giriş gücüne
vr
oranı olarak tanımlanan kalibrasyon faktörü cinsinden yapılır. Kalibrasyonu yapılan

çe
algılayıcı ve referans algılayıcının sırasıyla transfer standardının bir kısmını oluşturan

dahili algılayıcıya olan güç oranı (gösterilen), oran yeteneği olan iki kanala sahip bir güç
n
ölçer kullanılarak, her frekans noktası için belirlenir.

da
fın
S6.2 Ölçüm sisteminin şeması

ra
ta
K
Transfer Standardı
KA
R
TÜ
Güç Ölçer
G
X ya da S
40 / 77
S6.3 Bazı üreticiler tarafından ‘kalibrasyon faktörü’ olarak adlandırılan büyüklük K, eşit güç
ölçer göstergesi için aşağıdaki gibi tanımlanır:
𝑃𝐼𝑟 (1+|𝛤𝑟 |2)𝑃𝐴𝑟
𝐾= = (1+|𝛤𝑐 |2)𝑃𝐴𝑐
(S6.1)
𝑃𝐼𝑐
burada:
PIr - referans frekansta (50 MHz) uygulanan güç,
PIc - kalibrasyon frekansında uygulanan güç,
r - referans frekansında algılayıcının gerilim yansıma katsayısı,
c - kalibrasyon frekansında algılayıcının gerilim yansıma katsayısı,
ır
PAr - referans frekansında algılayıcı tarafından harcanan güç,
ıd
PAc - kalibrasyon frekansında algılayıcı tarafından harcanan güç.
an
S6.4 Bilinmeyen algılayıcının kalibrasyon faktörü aşağıdaki bağıntıdan elde edilir:
m
kü
𝑀 𝑀
𝐾X = (𝐾S + 𝛿𝐾D ) 𝑀Sr 𝑀Xc 𝑝Cr 𝑝Cc 𝑝 (S6.2)
do
Sc Xr
EA
burada:
KS - referans güç algılayıcısının kalibrasyon faktörü;
iş
ilm
δKD - son kalibrasyonundan bu yana, kayma nedeniyle referans güç
algılayıcısının kalibrasyon faktöründeki değişim;
vr
MSr - referans algılayıcının, referans frekansındaki uyumsuzluk faktörü;

çe
MSc - standart algılayıcının, kalibrasyon frekansındaki uyumsuzluk faktörü;

n
da
MXr - kalibrasyonu yapılan algılayıcının, referans frekansındaki uyumsuzluk

faktörü;
fın
MXc - kalibrasyonu yapılan algılayıcının, kalibrasyon frekansındaki

ra
uyumsuzluk faktörü;
ta
pCr - referans frekansın güç oranı seviyesinde, güç ölçerin doğrusalsızlığı ve

sınırlı çözünürlüğü için gözlemlenen oranın düzeltmesi;
K
KA
pCc - kalibrasyon frekansının güç oranı seviyesinde, güç ölçerin

doğrusalsızlığı ve sınırlı çözünürlüğü için gözlemlenen oranın
R
düzeltmesi;
TÜ
𝑝 𝑝
𝑝 = 𝑝Sr 𝑝Xc - aşağıdakilerden elde edilen, güç oranlarının gözlemlenen oranı:
Sc Xr
pSr - referans frekansında referans algılayıcı için gösterge güç oranı;

pSc - kalibrasyon frekansında referans algılayıcı için gösterge güç oranı;
pXr - referans frekansında kalibrasyonu yapılan algılayıcı için gösterge güç
oranı;
pXc - kalibrasyon frekansında kalibrasyonu yapılan algılayıcı için gösterge
güç oranı.
41 / 77
S6.5 Referans algılayıcı (KS): Kalibrasyonu yapılan güç algılayıcısının kalibrasyonundan altı
ay önce referans güç algılayıcısının kalibrasyonu yapıldı. Kalibrasyon sertifikasında
kalibrasyon faktörünün verilen değeri % (95,7±1,1)‘dir (kapsam faktörü k = 2), ayrıca
0,957 ± 0,011 olarak da ifade edilebilir.
S6.6 Standarttaki kayma (δKD): Referans standardın kalibrasyon faktöründeki kaymanın yıllık
kalibrasyonlardan yılda -0,002 ve değişim aralığının ±0,004 olduğu tahmin edilir. Bu
değerlere bakılarak, altı ay önce kalibrasyonu yapılan referans algılayıcının kaymasının -
0,001’e eşit ve değişim aralığının ±0,002 olduğu tahmin edilir.
S6.7 Güç ölçerin doğrusallığı ve çözünürlüğü (pCr, pCc): Kullanılan güç ölçerin
doğrusalsızlığından dolayı, referans frekansın güç oranı seviyesindeki güç ölçer okuma
ır
değerlerine 0,002 (kapsam faktörü k=2) ve kalibrasyon frekansının güç oranı
ıd
seviyesindekilere 0,0002 (kapsam faktörü k=2) genişletilmiş belirsizlik olarak atanır. Bu
an
değerler önceki ölçümlerden elde edilmiştir. Hem pS hem de pX‘i gözlemlemek için aynı
m
güç ölçer kullanıldığından dolayı, referans ve de kalibrasyon frekansındaki belirsizlik
kü
katkıları ilişkilidir (aralarında korelasyon vardır). Her iki frekanstaki güç oranları
değerlendirilmesi nedeniyle korelasyonların etkisi belirsizliği azaltmaktadır. Bu nedenle
do
sadece, düzeltme faktörü pCr ile ilişkili 0,00142’lik ve düzeltme faktörü pCc ile ilişkili
0,000142’lik bir standart belirsizlikle sonuçlanan, okuma değerlerindeki sistematik
EA
etkilerden kaynaklanan bağıl fark dikkate alınmalıdır (bakınız S3.12 paragrafındaki
matematiksel not).
iş
ilm
Güç ölçerin okuma değerleri için belirlenen genişletilmiş ölçüm belirsizliği, doğrusallık ve
çözünürlük etkilerini içerir. Doğrusallık etkileri korelasyonlu iken çözünürlük etkileri
vr
korelasyonlu değildir. S3.12’de gösterildiği gibi, güç oranının oluşturulması

çe
korelasyonların etkisini ortadan kaldırır ve oran ile ilişkili olarak azalmış bir standart
ölçüm belirsizliği verir. Ancak, yukarıdaki hesaplamalarda, ayrılmış korelasyonlu ve
n
korelasyonsuz katkılar bilinmez ve verilen değerler oranlarla ilişkili standart ölçüm

da
belirsizliğinin üst sınırlarıdır. Belirsizlik bütçesi, sonunda bu oranlardan kaynaklanan

fın
katkıların önemsiz olduğunu gösterir, bir başka değişle yaklaşımlar doğrulanır.

ra
ta
K
KA
R
TÜ
42 / 77
S6.8 Uyumsuzluk faktörleri (MSr, MSc, MXr, MXc): Transfer standardı sistemi tam olarak
uyumlu olmadığı için ve transfer standardı, bilinmeyen ve standart güç algılayıcılarının
yansıma katsayısı fazı bilinmediği için, her bir algılayıcı için referans frekansında ve
kalibrasyon frekansında uyumsuzluktan kaynaklanan bir belirsizlik olacaktır. Referans ve
kalibrasyon frekansları için, sapmaya karşılık gelen limitler aşağıdaki bağıntıdan
hesaplanmalıdır:
𝑀𝑆,X = 1 ± 2|𝛤𝐺 |𝛤𝑆,X | (S6.3)
Transfer standardı, referans algılayıcı ve kalibrasyonu yapılan algılayıcının yansıma
katsayılarının büyüklükleri aşağıda verilmiştir:
50 MHz 18 GHz
ır
ıd
|𝛤G | 0,02 0,07
an
|𝛤𝑆 | 0,02 0,10
m
kü
|𝛤X| 0,02 0,12
do
Her bir katkının olasılık dağılımı U-biçimlidir. Bu, limitlerden belirlenen yarı aralığın karesinden
varyansı hesaplarken, dikdörtgen dağılım için olan 1/3 faktörü 1/2 ile değiştirilerek dikkate alınır.
EA
Buna göre uyumsuzluktan kaynaklanan standart belirsizlik aşağıdaki şekilde elde edilir:
2|Γ𝐺 ||𝛤𝑆 |
iş
𝑢(𝑀𝑆,X ) = (S6.4)
√2
ilm
Not: Yansıma katsayılarının değerleri, kendileri belirsizliğe tabi olan ölçümlerin

vr
sonuçlarıdır. Bu durum, ölçüm belirsizliğinin karesi ile ölçülen değerin karesinin

toplamının karekökü şeklinde dikkate alınır.
çe
n
kabul edilir.
da
S6.10 Ölçümler (p): Konektör tekrarlanabilirliğini hesaba katmak için hem referans algılayıcı
fın
hem de kalibrasyonu yapılan algılayıcının transfer standardına bağlantısının çıkarılması

ve yeniden bağlanmasını da içeren üç ayrı okuma yapılır. Gözlemlenen güç oranı p’nin
ra
hesaplanmasında kullanılan güç ölçer okuma değerleri aşağıdaki gibidir:

ta
K
Gözlem no pSr pSc pXr pXc p

KA
1 1,0001 0,9924 1,0001 0,9698 0,9772

R
TÜ
2 1,0000 0,9942 1,0000 0,9615 0,9671
3 0,9999 0,9953 1,0001 0,9792 0,9836
aritmetik ortalama: 𝑝̅ = 0,9760

deneysel standart sapma: 𝑠(𝑝) = 0,0083
0,0083
standart belirsizlik: 𝑢(𝑝) = 𝑠(𝑝̅ ) = = 0,0048
√3
43 / 77
S6.11 Belirsizlik bütçesi (KX):

büyüklük tahmin standart belirsizlik olasılık duyarlılık belirsizlik
u(xi) dağılımı katsayısı katkısı
Xi xi ci ui(y)
KS 0,957 0,0055 normal 0,976 0,00537
δKD -0,001 0,0012 dikdörtgen 0,976 0,00113
MSr 1,000 0,0006 U-biçimli 0,933 0,00053
MSc 1,000 0,0099 U-biçimli -0,933 0,00924
MXr 1,000 0,0006 U-biçimli -0,933 -0,00053
MXc 1,000 0,0119 U-biçimli 0,933 0,01110
ır
PCr 1,000 0,0014 normal 0,933 0,00132
ıd
PCc 1,000 0,0001 normal 0,933 0,00013
an
P 0,976 0,0048 normal 0,956 0,00459
KX 0,933 0,01623
m
kü
do
U=k x u(KX) = 2 x 0,01623 ≅ 0,032
S6.13 Raporlanan sonuç:
EA
18 GHz’de güç algılayıcısının kalibrasyon faktörü 0,933 ± 0,032’dir, ayrıca % (93,3 ± 3,2)
olarak da ifade edilebilir.
iş
ilm
vr

çe
S7 EŞEKSENLİ ADIM ZAYIFLATICININ 30 dB’DE (ARTIMSAL KAYIP) KALİBRASYONU

n
da
S7.1 Ölçüm, eşeksenli bir adım zayıflatıcının 10 GHz’de zayıflatma referansı olarak işlev
gören kalibrasyonu yapılmış adım zayıflatıcıyı içeren bir zayıflatma ölçüm sistemi
fın
kullanılarak kalibrasyonunu içerir. Ölçüm yöntemi, uyumlu kaynak ve uyumlu yük

ra
arasındaki zayıflatmanın belirlenmesini içerir. Bu durumda, bilinmeyen zayıflatıcı 0 dB ve

30 dB ayarları arasında değiştirilebilir ve kalibrasyon sürecinde bu değişiklik (artımsal
ta
kayıp olarak adlandırılır) belirlenir. Zayıflatma ölçüm sisteminde bir dijital okuma ve
K
denge durumunu belirtmek için kullanılan bir analog sıfır sezici (null detektör)
KA
bulunmaktadır.
S7.2 Ölçüm sisteminin şeması
R
TÜ
Adım Zayıflatıcı
RF Zayıflatma Ölçüm Sistemi
44 / 77
S7.3 Kalibrasyonu yapılacak zayıflatıcının zayıflatması aşağıdaki bağıntıdan elde edilir:
𝐿X = 𝐿S + 𝛿𝐿S + 𝛿𝐿D + 𝛿𝐿M + 𝛿𝐿K + 𝛿𝐿ib − 𝛿𝐿ia + 𝛿𝐿0b − 𝛿𝐿0a (S7.1)

burada:
aşağıdakilerden elde edilen, referans zayıflatıcının zayıflatma
LS = Lib – Lia -
farkı:
Lia - 0 dB’ye ayarlanmış, kalibrasyonu yapılacak zayıflatıcının
gösterge zayıflatması;
Lib - 30 dB’ye ayarlanmış, kalibrasyonu yapılacak zayıflatıcının
gösterge zayıflatması;
δLS - referans zayıflatıcının kalibrasyonundan elde edilen düzeltme;
ır
δLD - son kalibrasyonundan bu yana, kayma nedeniyle referans
ıd
zayıflatıcının zayıflatmasındaki değişim;
an
δLM - uyumsuzluk kaybından kaynaklanan düzeltme;
δLK - kalibrasyonu yapılacak zayıflatıcının giriş ve çıkışı arasında
m
yetersiz yalıtımdan kaynaklanan kaçakların düzeltmesi;
kü
δLia, δLib - referans detektörün 0 dB ve 30 dB ayarlarındaki sınırlı
çözünürlüğünden kaynaklanan düzeltmeler;
do
δL0a, δL0b - sıfır sezici 0 dB ve 30 dB ayarlarındaki sınırlı çözünürlüğünden
kaynaklanan düzeltmeler.
EA
S7.4 Referans zayıflatıcı (δLS): Referans zayıflatıcının kalibrasyon sertifikasında, 10 GHz’de
iş
30,000 dB ayarı için, 0,005 dB genişletilmiş belirsizlik (kapsam faktörü k = 2) ile 30,003
dB zayıflatma değeri verilmiştir. 0,005 dB genişletilmiş belirsizlikle (kapsam faktörü k = 2)
ilm
beyan edilen +0,003 dB düzeltme, ayarlanan 30,000 dB değerinden en fazla ± 0,1 dB

vr
sapabilen referans zayıflatıcının ayarlanan zayıflatma değeri için geçerli sayılır.

çe
S7.5 Referanstaki kayma (δLD): Referans zayıflatıcının zayıflatmasındaki kaymanın,

kalibrasyon geçmişinden ±0,002 dB sınırları içerisinde sıfır olduğu tahmin edilir.
n
da
S7.6 Uyumsuzluk kaybı (δLM): Kalibrasyonu yapılacak zayıflatıcının bağlantı noktasındaki

fın
kaynak ve yükün yansıma katsayıları, mümkün olduğunca düşük büyüklüklere empedans

uyumlama ile optimize edilmiştir. Yansıma büyüklükleri ve kalibrasyonu yapılacak
ra
zayıflatıcının saçılma katsayılarının büyüklükleri ölçülmüş fakat fazları bilinmemektedir.

ta
Herhangi bir faz bilgisi olmadan, uyumsuzluk hatası için bir düzeltme yapılamaz, ancak
uyum hakkındaki eksik bilgiden kaynaklanan standart belirsizlik (dB cinsinden) bağıntı
K
[1]’den tahmin edilir:

KA
8,686
𝑢(𝛿𝐿𝑀 ) = √|Γ𝑆 |2 (|𝑠11𝑎 |2 + |𝑠11𝑏 |2 ) + |Γ𝐿 |2 (|𝑠22𝑎 |2 + |𝑠22𝑏 |2 ) + |Γ𝑆 |2 × |Γ𝐿 |2 (|𝑠21𝑎 |4 + |𝑠21𝑏 |4 )
R
√2
TÜ
(S7.2)
Burada kaynak ve yük yansıma katsayıları
𝛤L = 0,03 ve 𝛤S = 0,03
ve 10 GHz’de kalibrasyonu yapılacak zayıflatıcının saçılma katsayıları
45 / 77
0 dB 30 dB
s11 0,05 0,09
s22 0,01 0,01
s21 0,95 0,031
olacak şekilde verildiğinde u(δLM) = 0,02 dB olarak elde edilir.

Not: Saçılma ve yansıma katsayılarının değerleri, gerçek değerleri tam olarak
bilinmeyen ölçümlerin sonuçlarıdır. Bu durum, ölçüm belirsizliğinin karesi ile
ölçülen değerin karesinin toplamının karekökü şeklinde dikkate alınır.
ır
S7.7 Kaçak düzeltmesi (δLK): Kalibrasyonu yapılacak zayıflatıcıdan akan kaçak işaretler,
ıd
ölçüm işaretinin en az 100 dB altında olduğu, 0 dB ayarında yapılan ölçümlerden tahmin
an
edilmiştir. Kaçak işaretler için düzeltmenin 30 dB ayarında ±0,003 dB aralığında olduğu bu
bulgulardan tahmin edilir.
m
S7.8 Referans zayıflatıcı ayarının çözünürlüğü (δLia, δLib): Referans zayıflatıcının dijital
kü
okumasının 0,001 dB çözünürlüğü vardır, buradan çözünürlük düzeltmesinin ±0,0005 dB
do
aralığında olduğu tahmin edilir.
S7.9 Sıfır sezicinin çözünürlüğü (δL0a, δL0b): Detektör çözünürlüğünün, varsayılan normal
EA
olasılık dağılımı ile her okumada 0,002 dB standart sapması olduğu önceki bir
değerlendirmeden belirlendi. iş
ilm
kabul edilir.
vr
S7.11 Ölçümler (LS): Kalibrasyonu yapılan zayıflatıcının artımsal kaybının, 0 dB ve 30 dB

çe
ayarlarında dört gözlemi yapılır:

n
Gözlem No. Gözlem değerleri

da
0 dB ayarı 30 dB ayarı
fın
1 0,000 dB 30,033 dB
ra
2 0,000 dB 30,058 dB
ta
3 0,000 dB 30,018 dB
K
4 0,000 dB 30,052 dB
KA
aritmetik ortalama: ̅̅̅

𝐿S = 30,040 dB
R
deneysel standart sapma: s(LS ) = 0,018 dB

TÜ
̅̅̅s) = 0,018 dB
standart belirsizlik: u(LS ) = 𝑠(L = 0,009 dB
√4
46 / 77
S7.12 Belirsizlik bütçesi (LX):

LS 30,040 dB 0,0090 dB normal 1,0 0,0090 dB
δLS 0,003 dB 0,0025 dB dikdörtgen 1,0 0,0025 dB
δLD 0 dB 0,0011 dB U-şeklinde 1,0 0,0011 dB
δLM 0 dB 0,0200 dB U-şeklinde 1,0 0,0200 dB
δLK 0 dB 0,0017 dB U-şeklinde 1,0 0,0017 dB
ır
δLia
ıd
0 dB 0,0003 dB U-şeklinde -1,0 -0,0003 dB
an
δLib 0 dB 0,0003 dB dikdörtgen 1,0 0,0019 dB
δL0a
m
0 dB 0,0020 dB dikdörtgen -1,0 0,0020 dB
kü
δL0b 0 dB 0,0020 dB normal 1,0 -0,0020 dB
do
LX 30,043 dB 0,0224 dB
EA
U = k x u(LX) = 2 x 0,0224 ≅ 0,045 iş

ilm
S7.14 Raporlanan sonuç:
Adım zayıflatıcının 10 GHz’de 30 dB ayarında ölçülen değeri (30,043 ± 0,045) dB’dir.
vr

çe

n

da
S7.15 Kaynaklar
fın
[1] Harris, I. A. ; Warner, F. L. : Re-examination of mismatch uncertainty when

measuring microwave power and attenuation. In: IEE Proc., Vol. 128, Pt. H, No. 1,
ra
Febr. 1981
ta
K
KA
R
TÜ
47 / 77
İLAVE 2
ır
ıd
ÖRNEKLER
an
m
kü
do
EA
iş
ilm
vr
çe
n
da
fın
ra
ta
K
KA
R
TÜ
48 / 77
İÇİNDEKİLER
S8 GİRİŞ 50
S9 100 V DC GERİLİM DEĞERİNDE DİJİTAL EL MULTİMETRESİ
KALİBRASYONU 53
S10 SÜRGÜLÜ KUMPAS KALİBRASYONU 57
S11 SICAKLIK BLOK KALİBRATÖRÜNÜN 180°C SICAKLIKTA KALİBRASYONU 62
EVSEL SU SAYACI KALİBRASYONU
ır
S12 66
ıd
S13 90 MM NOMİNAL ÇAPLI HALKA MASTARIN KALİBRASYONU 70
an
m
kü
do
EA
iş
ilm
vr
çe
n
da
fın
ra
ta
K
KA
R
TÜ
49 / 77
S8 GİRİŞ
S8.1 Aşağıdaki örnekler, ölçüm belirsizliğinin değerlendirilmesi yöntemini daha fazla

göstermek amacıyla seçilmiştir. EAL-R2 (1. Baskı, Kasım 1997) İlave 1’de verilen
örnekleri destekleyici niteliktedir. Mevcut örnek koleksiyonu, belirsizlik yayılımında bir
veya iki baskın terim olan ya da tekrarlanan ölçüm sayısının küçük olduğu durumlara
odaklanır.
S8.2 Örnekler uygulamada karşılaşılan durumları göstermek amacıyla seçilmiştir. Ancak,

pratik uygulamalarda bu örneklerde, özellikle de bazı örneklere eklenen matematiksel
notlarda verilen matematiksel türetimleri yapmaya gerek olmadığı vurgulanmalıdır. Daha
ır
ziyade, yerine getirilmesi gereken koşulları öğrendikten sonra kullanıcı teorik sunumların
ıd
sonuçlarını kullanması için teşvik edilir. Örneğin, eğer belirli bir durumda, ölçüm
an
sonucunun dikdörtgen bir dağılım olduğu tespit edilmişse (bu durum yayılımda
m
değerlendirilmesi gereken terimlerden sadece birisinin dağılımının dikdörtgen olduğu
kü
durumdur), %95 oranında bir kapsama olasılığına ulaşmak için kullanılan kapsam
faktörünün k = 1,65 olduğu sonucuna hemen ulaşılabilir (bakınız S9.14).
do
Belirsizlik yayılımından çıkarılabilecek genel bir sonuç, tek bir baskın katkı durumunda bu
EA
S8.3
katkı dağılımının türünün ölçüm sonucu için de geçerli olmasıdır. Ancak ölçüm
sonucunun belirsizliğini değerlendirmek için, geçerli duyarlılık katsayısı her zaman olduğu
iş
gibi kullanılmalıdır.
ilm
S8.4 Baskın terimin genellikle cihazların sınırılı çözünürlüğünden kaynaklandığı çok kompleks
vr
olmayan ölçüm cihazlarıyla bağlantılı olarak, ölçüm belirsizliğinde yalnızca bir ya da

çe
birkaç baskın terimin bulunduğu durumlar sıkça karşılaşılan durumlardır. Dolayısıyla,

şöyle bir çelişki ortaya çıkabilir, bu İlave’deki örneklerle gösterildiği üzere, çok kompleks
n
olmayan ölçüm cihazları kullanıldığında ölçüm belirsizliğinin değerlendirmesi, İlave 1’deki

da
daha basit örneklerin çözümünden daha karmaşıktır. Buna göre, komplikasyon olarak
fın
görülebilen matematiksel çözümlerin, ana dokümanda sunmak yerine, gerekli olan

ra
yerlere eğitimsel nedenlerle eklendiği akılda tutulmalıdır.

ta
S8.5 Örnekler, EA Uzman Grupları tarafından hazırlanan taslaklara dayanmaktadır. Bu

K
taslaklar kalibrasyonun her alanındaki laboratuvar çalışanları için anlaşılır olması

KA
açısından daha basit ve uyumlu bir hale getirilmiştir. Dolayısıyla, bu örnekler dizisinin,
EAL-R2 dokümanına İlave 1 olarak yayınlanan önceki seti gibi, değerlendirme modelinin
R
kuruluşu ile ilgili ayrıntıların daha iyi anlaşılmasına ve ölçüm belirsizliğinin

TÜ
değerlendirilmesi sürecinin kalibrasyon alanından bağımsız olarak uyumlaştırılmasına

katkı sağlaması beklenmektedir.
50 / 77
S8.6 Örneklerde verilen katkılar ve değerler zorunlu veya tercih edilen gereklilikleri ifade etme
amacı taşımamaktadır. Laboratuvarlar belirsizlik katkılarını, gerçekleştirdikleri belirli
kalibrasyonun değerlendirilmesi için kullandıkları model fonksiyona dayanarak belirlemeli
ve değerlendirilen ölçüm belirsizliğini düzenledikleri kalibrasyon sertifikasıyla
raporlamalıdırlar.
S8.7 Örneklerin sunumu, EAL-R2’nin ilk ilavesinde sunulan ve uygulanan ortak bir şemayı
izler. Detaylar için, okuyucu bu dokümanın madde S1.4’e başvurmalıdır.
S8.8 Örneklerin belirsizlik analizinin, özel ölçüm süreci ve ölçüm sonucu ve ilişkili belirsizliğin
değerlendirilmesi yönteminin temellerini göstermesi amaçlanmıştır. Analizi, ilgili metroloji
ır
alanında uzman olmayanlar için de anlaşılır kılmak amacıyla, büyüklüklerin sembollerinin
ıd
seçimi için, farklı alanlardaki mevcut uygulamadan çok fiziksel arka plana odaklanan
an
tekbiçim bir yöntem takip edilir.
m
S8.9 Bütün durumlarda, birkaç tekrarlanan büyüklük bulunur. Bunlardan biri ölçülen büyüklük,
kü
yani ölçülecek olan niceliktir; bir diğeri ise ölçülen büyüklük değerinin karşılaştırıldığı ilgili
do
birimi gerçekleştiren çalışma standardı ile ilişkili büyüklüktür. Bütün durumlarda, bu iki
büyüklük dışında etki büyüklükleri ve düzeltmeler olarak dikkate alınması gereken başka
EA
büyüklükler de bulunmaktadır.
S8.10 Düzeltmeler, ölçülen bir büyüklük ve bir ölçüm sonucu arasındaki kusurlu eşitliği tanımlar.
iş
Düzeltmelerin bazıları, tam ölçüm sonuçları ile verilir; yani, bir ölçülen değer ve ilişkili
ilm
ölçüm belirsizliği. Diğerleri için değerlerin dağılımı nispeten iyi bilinen bilgiden çıkarılır.
Birçok durumda bu, bilinmeyen sapmaların sınırlarının tahminine imkan sağlayacaktır.
vr
çe
S8.11 Bazı durumlarda, bir çalışma standardı tarafından üretilen büyüklük standardın nominal
değeri ile nitelenir. Bu nedenle, genel anlamda kalibrasyon nesnelerini niteleyen veya
n
tanımlayan nominal değerler genellikle belirsizlik analizine girer.

da
fın
S8.12 Bu kavramlar arasındaki matematiksel değerlendirme modellerini ayırt etmek için,

örnekler aşağıda verilen notasyon kurallarına uymak amacıyla tasarlanmıştır. Ancak, bu
ra
gibi kurallara tam anlamıyla uymanın mümkün olmadığı aşikardır, çünkü sembollerin
ta
kullanımına ilişkin uygulamalar farklı metroloji alanlarında farklıdır.

K
S8.13 Burada uygulanan notasyon; ana değerler, nominal değerler, düzeltme değerleri ve
KA
limitlerin değerlerini ayırır:

R
Ana değerler, ölçülen büyüklüğün değerine temel bir parça olarak katkıda bulunan
TÜ
ölçülen veya gözlemlenen değerlerdir. Bunlar eğik yazı karakteri ile küçük harflerle
gösterilir; eğer büyüklük bir farkı temsil ediyorsa, başına Yunan alfabesindeki büyük
delta harfi gelecektir.
51 / 77
ÖRNEK:
tiX - Kalibre edilecek termometre X tarafından okunan sıcaklık değeri. (i indisi okunan
anlamına gelir),
∆l - Bir ölçüm mili yerdeğiştirilmesi durumunda gözlemlenen fark.
Nominal değerler, bir büyüklüğün bir standart veya bir ölçüm cihazı tarafından
gerçekleştirilmesinde atanmış değerleridir. Bunlar gerçekleşen değerin ana parçasını
veren yaklaşık değerlerdir. Eğik yazı karakteri ile büyük harflerle gösterilirler.
ÖRNEK:
ır
L- Kalibre edilecek blok mastarın nominal uzunluğu.
ıd
Düzeltme değerleri, bilinen veya tahmin edilmesi gereken ana değerlerden küçük
an
sapmalar gösterirler. Birçok durumda toplanırlar. Değerlendirilmekte olan büyüklük için
m
seçilen sembol ile gösterilir, başına Yunan alfabesindeki küçük delta harfi gelir.
kü
ÖRNEK:
do
δmD - Son kalibrasyonundan bu yana referans ağırlığın değerindeki kaymadan dolayı
EA
olası sapma
δmC - Bir ağırlığın kalibrasyonundaki merkez dışı yükleme ve manyetik etkiler için
iş
düzeltme.
ilm
Limitlerin değerleri, bir büyüklüğün değerlerinin olası değişimlerinin sabit, tahmini

vr
değerleridir. Değerlendirilmekte olan büyüklük için seçilen sembol ile gösterilir, başına
çe
Yunan alfabesindeki büyük delta harfi gelir.

ÖRNEK:
n
da
∆αX - Kalibre edilecek direnç için üreticinin spesifikasyonlarında verilen bir doğrusal ısıl
fın
özdirenç katsayısının olası sapmalarının aralığının tahmini yarı genişliği.

ra
Aynı türden farklı büyüklükler arasındaki ayrım, örneklerde gösterildiği gibi indisi ile
ta
gerçekleştirilir. Fiziksel büyüklükler için uluslararası kabul görmüş notasyon kurallarına

uyulmuştur: fiziksel büyüklükleri temsil eden indisler eğik yazı karakteri şeklinde
K
verilirken, nesneleri, cihazları ve benzerlerini simgeleyen indisler dik harflerle yazılır.

KA
S8.14 Tanımlı referans değerler indisi sıfır olan bir büyüklük sembolü ile gösterilir.
R
TÜ
ÖRNEK:
p0 - Referans basınç, örneğin, 1000 mbar.
S8.15 Aynı tür büyüklüklerin oranları (boyutsuz oranlar) eğik yazı karakterinde küçük harflerle
gösterilir.
52 / 77
ÖRNEK:
r = RiX / RiN - bilinmeyen direncin referans dirence okunan direnç oranı (i endeksi
okunan anlamına gelir).
S8.16 Eğer birkaç indis kullanılıyorsa, indislerin sırası şu şekilde seçilir, en genel kavramı temsil
eden indis en solda ve en özel kavramı temsil eden en sağda yazılır.
ÖRNEK:
Vi1, Vi2 - sırasıyla, voltmetre '1' ve voltmetre '2' tarafından okunan gerilim değerleri.
S8.17 EAL-R2 dokümanının bu ikinci ilavesindeki örnekler, ölçüm cihazlarının kalibrasyonu ile
ır
bağlantılı olarak karşılaşılan farklı yönleri gösteren diğer örneklerin izlemesini
ıd
amaçlamaktadır. Örnekler ayrıca özel tiplerdeki ölçüm cihazlarının kalibrasyonu ile ilgili
an
EAL ve EA Rehber Dokümanları’nda1 da bulunabilir.
m
kü
S9 100 V DC GERİLİM DEĞERİNDE DİJİTAL EL MULTİMETRESİ KALİBRASYONU
do
S9.1 Genel kalibrasyonun bir parçası olarak, bir dijital el multimetresi (DMM), çalışma
EA
standardı olarak çok fonksiyonlu bir kalibratör kullanılarak 100 V DC gerilim değerinde
kalibre edilir. Aşağıdaki ölçüm prosedürü kullanılır: iş
(1) Uygun ölçüm kabloları kullanılarak kalibratörün çıkış terminalleri DMM’nin giriş
ilm
terminallerine bağlanır.
vr
(2) Kalibratör 100 V için ayarlanır ve kararlılık için uygun bir bekleme süresinden sonra,
çe
DMM okuma değeri kaydedilir.

n
(3) DMM’nin gösterge değerinin hatası, DMM okuma değerleri ve kalibratörün ayarlanan
da
değerleri kullanılarak hesaplanır.

fın
S9.2 Bu ölçüm prosedürü kullanılarak elde edilen DMM gösterge değerinin hatasının, ofset ve
doğrusallıktan sapma etkisini içerdiği dikkate alınmalıdır.
ra
ta
S9.3 Kalibre edilen DMM’nin gösterge değeri hatası EX aşağıda belirtilmiş olan şekilde elde
edilir
K
KA
EX = ViX - VS + δViX - δVS (S9.1)

R
burada
TÜ
ViX - DMM gösterge gerilimi (indis i gösterge değeri anlamına gelir),

VS - Kalibratör tarafından uygulanan gerilim,
δViX - DMM’nin sonlu çözünürlüğünden kaynaklanan gösterge gerilimi düzeltmesi,
1
EAL-G26, Pistonlu basınç standartları kalibrasyonu
EAL-G31, Isılçift kalibrasyonu
EAL-G32, İndüktif gerilim bölücülerle küçük AC gerilimlerinin ölçümü ve üretimi
EA-10/10, Mekanik Deneme ile Paralel Diş ölçerlerin Diş Açıklık Dairesi Çapının Belirlenmesi hakkında EA Rehberi
53 / 77
δVS - Aşağıdakilerden kaynaklanan kalibratör geriliminin düzeltmesi

1) Son kalibrasyonundan bu yana kayma,
(2) Ofset, doğrusallık hatası ve kazanç farklılıklarının bileşik etkisinden
kaynaklanan sapmalar,
(3) Ortam sıcaklığındaki değişimler,
(4) Şebeke gücündeki değişimler,
(5) Kalibre edilen DMM’nin sonlu giriş direncinden kaynaklanan yükleme
etkileri.
ır
DMM’nin göstergesinin sonlu çözünürlüğünden dolayı, gösterge değerlerinde hiçbir
ıd
S9.4
değişim gözlenmez.
an
S9.5 DMM okuma değerleri (ViX)
m
Kalibratör set değeri 100 V iken, DMM göstergesinde 100,1 V gerilim değeri okunur.
kü
DMM okuma değerinin kesin olduğu varsayılır (bakınız S9.4).
do
S9.6 Çalışma standardı (VS)
EA
Çok fonksiyonlu kalibratörün kalibrasyon sertifikasında, kalibratörden üretilen gerilimin
kalibratörün ayarlandığı gerilim değeri ile aynı olduğu ve ilgili bağıl ölçüm belirsizliğinin
iş
W=0,000 02 (kapsam faktörü k = 2) olduğu belirtir. Buna bağlı olarak U=0,002 V (kapsam
ilm
faktörü k = 2) 100 V ayarı ile ilişkili genişletilmiş ölçüm belirsizliği belirlenir.
S9.7 Kalibre edilen DMM’nin çözünürlüğü (δViX)
vr
çe
DMM göstergesinin en küçük anlamlı basamağı 0,1 V’a karşılık gelir. Her DMM okuma
değerinin, göstergenin sonlu çözünürlüğünden kaynaklanan ±0,05 V limitleri ile 0,0 V
n
olduğu tahmin edilen bir düzeltmesi vardır (yani, en küçük anlamlı basamağı
da
büyüklüğünün yarısı).
fın
S9.8 Diğer düzeltmeler (δVS)

ra
Münferit değerler mevcut olmadığından dolayı, farklı kaynaklar ile ilişkili ölçüm belirsizliği,
kalibratörün üreticisi tarafından verilen doğruluk spesifikasyonlarından elde edilir. Bu
ta
spesifikasyonlar, kalibratör tarafından üretilen gerilimin, aşağıdaki ölçüm koşullarında

K
±(0,000 1VS + 1 mV)2 dahilinde kalibratör ayarına denk geldiğini belirtir.

KA
(1) Ortam sıcaklığı 18 °C - 23 °C aralığındadır,

R
(2) Kalibratöre güç sağlayan şebeke gerilimi 210 V - 250 V aralığındadır,

TÜ
(3) Kalibratörün terminallerindeki dirençsel yük 100 kΩ’dan büyüktür,

(4) Kalibratör son bir yıl içerisinde kalibre edilmiştir.
Bu ölçüm koşulları sağlanmış ve kalibratörün kalibrasyon geçmişi üreticinin
spesifikasyonuna güvenilebileceğini göstermekte olduğundan, kalibratör tarafından
2
Bilgi formlarında veya el kitaplarında ölçüm cihazlarının doğruluk spesifikasyonlarının sunulmasında yaygın olarak
kullanılan yöntem, spesifikasyon limitlerinin ‘ayarlanan değer’e bağlı olarak verilmesine dayanır. Kalibratör için bu
ifade ±(%0,01 set değeri + 1 mV) olarak verilmiştir. Bu yöntemin, yukarıda verilen ifadeye eşdeğer olduğu
değerlendirilse bile, burada kullanılmaz çünkü bu birçok durumda yanıltıcı olabilir ve fiziksel büyüklüklerin uluslararası
kabul görmüş sembolik nomenklatür eşitliğini temsil etmez.
54 / 77
üretilen gerilime uygulanacak düzeltmenin ±0,011 V dahilinde 0,0 V olduğu varsayılır.

S9.9 Korelasyon
Girdi büyüklüklerinin birbirileri ile önemli ölçüde korelasyon içinde olmadığı kabul edilir.
S9.10 Belirsizlik bütçesi (Ex)
ViX 100,1 V - - - -
VS 100,0 V 0,001 V normal -1,0 -0,001 V
ır
ıd
δViX 0,0 V 0,029 V dikdörtgen 1,0 0,029 V
an
δVS 0,0 V 0,0064 V dikdörtgen -1,0 -0,0064 V
m
EX 0,1 V 0,030 V
kü
do
Sonuç ile ilişkili standart ölçüm belirsizliğinde, DMM’nin sonlu çözünürlüğünün etkisi bariz
EA
bir şekilde baskındır. Nihai dağılım normal dağılım değil, esasen dikdörtgen dağılımdır.
Bu nedenle, EAL-R2 Ek E’de tanımlanan etkin serbestlik derecesi yöntemi geçerli
iş
değildir. Dikdörtgen dağılım için uygun kapsam faktörü, matematiksel not S9.14 içinde
ilm
verilen bağıntı (S9.8) ile hesaplanır.

vr
U = k · u(EX ) = 1,650,030 V  0,05 V

çe

n
da
Dijital el multimetresinin gösterge değerinin 100 V gerilim için ölçülen hatası

(0,10 ± 0,05) V’dir.
fın
ra
Raporlanan genişletilmiş ölçüm belirsizliği, standart ölçüm belirsizliğinin, %95 kapsama

olasılığı için varsayılan dikdörtgen olasılık dağılımından elde edilen kapsam faktörü
ta
k = 1,65 ile çarpımı sonucu olarak ifade edilmiştir.

K
KA
S9.13 Ek açıklama
R
Kapsam faktörünü hesaplamak için kullanılan yöntem, sonuç ile ilişkili ölçüm belirsizliğine
TÜ
DMM’nin sonlu çözünürlüğünün etkisinin baskın olduğu gerçeği ile ilişkilidir. Bu durum,
sonlu çözünürlüğün belirsizlik bütçesindeki tek baskın kaynak olması şartıyla, bütün
düşük çözünürlüklü göstergeli cihazların kalibrasyonu için geçerlidir.
55 / 77
S9.14 Matematiksel not

Eğer bütçedeki belirsizlik katkılarından birinin, örneğin indisi 1 olan terim, baskın terim
olarak tanımlanabildiği bir ölçüm durumu var ise, ölçüm sonucu y ile ilişkili standart
belirsizlik aşağıdaki gibi yazılabilir:
𝑢(𝑦) = √𝑢12 (𝑦) + 𝑢R2 (𝑦) (S9.2)
Burada
ır
𝑢R (𝑦) = √∑ 𝑢𝑖2 (𝑦) (S9.3)
ıd
an
𝑖=2
m
baskın olmayan terimlerin toplam belirsizlik katkısını belirtir. Baskın olmayan terimlerin
kü
toplam belirsizlik katkısı uR(y)’nin baskın terimin belirsizlik katkısı u1(y)’ye oranı 0,3’ten
büyük olmadıkça, denklem (S9.2) aşağıdaki şekle benzetilebilir:
do
EA
1 𝑢𝑅 (𝑦) 2
𝑢(𝑦) ≅ 𝑢1 (𝑦) · [1 + ( ) ] (S9.4)
2 𝑢1 (𝑦) iş
ilm
Bu yaklaşımın bağıl hatası 1 x 10 -3’ten küçüktür. Denklem (S9.4)’de parantez içerisindeki
faktörden kaynaklanan standart belirsizlikteki maksimum bağıl değişim %5’den büyük
vr
değildir. Bu değer, belirsizlik değerlerinin matematiksel olarak yuvarlanması için kabul

çe
edilen tolerans dahilindedir.

n
Bu varsayımlar altında, makul bir şekilde ölçülen büyüklüğe atfedilebilecek değerlerin

da
dağılımı temelde bilinen baskın katkıdan kaynaklanan dağılımla aynıdır. Bu dağılım

yoğunluğu φ(y)’den, genişletilmiş ölçüm belirsizliği U‘nun her değeri için kapsama
fın
olasılığı p aşağıdaki integral bağıntısı ile belirlenebilir:

ra
ta
𝑦+𝑈
𝑝(𝑈) = ∫ 𝜑(𝑦 ′ )𝑑𝑦 ′

K
(S9.5)
KA
𝑦−𝑈
R
Belirli bir kapsama olasılığı için bu bağıntının ters çevrilmesi, belirli dağılım yoğunluğu
TÜ
φ(y) için, genişletilmiş ölçüm belirsizliği ve kapsama olasılığı U = U(p) arasında bir
bağıntı ile sonuçlanır. Sonunda bu bağıntı kullanılarak kapsam faktörü aşağıdaki gibi
ifade edilebilir:
𝑈(𝑝)
𝑘(𝑝) = (S9.6)
𝑢(𝑦)
56 / 77
Dijital el multimetresi durumunda, gösterge değerinin sonlu çözünürlüğünden

kaynaklanan baskın belirsizlik katkısı 𝑢𝛿𝑉X (EX ) = 0,029 V iken baskın olmayan terimlerin
toplam belirsizlik katkısı 𝑢R (EX ) = 0,064 V’dur. İlgili oran 𝑢R (EX )/𝑢𝛿𝑉X (EX ) = 0,22’dir.
Dolayısıyla, makul bir şekilde gösterge değerlerinin hataları olarak atfedilebilecek olan
elde edilen değerler dağılımı temelde dikdörtgendir. Bir dikdörtgen dağılım için kapsama
olasılığı, genişletilmiş ölçüm belirsizliği ile doğrusal olarak ilişkilidir (α dikdörtgen
dağılımının yarı genişliğidir).
𝑈
𝑝= (S9.7)
𝑎
ır
ıd
Bu bağıntının genişletilmiş ölçüm belirsizliği için çözülmesi ve sonucun, EAL-R2’deki
denklem (3.8) ile verilen dikdörtgen dağılım ile ilişkili standart ölçüm belirsizliği ifadesi ile
an
birlikte eklenmesi aşağıdaki bağıntıyı verir:
m
kü
𝑘(𝑝) = 𝑝√3 (S9.8)
do
EA’da geçerli kapsama olasılığı p = %95 için ilgili kapsam faktörü k = 1,65’tir.
EA
S10 SÜRGÜLÜ KUMPAS KALİBRASYONU iş
ilm
S10.1 Çelikten yapılmış bir sürgülü kumpas, çalışma standartları olarak kullanılan sınıf I çelik
mastar blokları ile karşılaştırılarak kalibre edilir. Kumpasın ölçüm aralığı 150 mm’dir.
vr
Kumpasın okuma aralığı 0,05 mm’dir (ana gövde ölçek aralığı 1 mm ve sürgü ölçek
çe
aralığı 1/20 mm). Kalibrasyonda, nominal uzunlukları 0,5 - 150 mm aralığında olan birkaç
n
mastar bloğu kullanılır. Bunlar, ölçüm noktaları yaklaşık olarak eşit uzaklıklarda (örneğin,
da
0 mm, 50 mm, 100 mm, 150 mm’de) olacak ancak sürmeli ölçek üzerinde farklı değerler
fın
verecek şekilde (örneğin, 0,0 mm, 0,3 mm, 0,6 mm, 0,9 mm) seçilirler. Örnek, dış
ra
boyutların ölçümü için 150 mm kalibrasyon noktasına ilişkindir. Kalibrasyondan önce,

kumpasın durumunun birkaç kontrolü yapılır. Bunlar, ölçüm sonucunun ölçülen maddenin
ta
gövdeye olan uzaklığına bağlılığını (Abbe hatası), ölçüm çenelerinin yüzey kalitesini
K
(düzlemsellik, paralellik, diklik) ve kilit mekanizmasının işlevini içerir.

KA
S10.2 Kumpasın, referans sıcaklık t0 = 20°C’deki gösterge değeri hatası EX aşağıdaki

R
bağıntıdan elde edilir:

TÜ
𝐸X = 𝑙iX − 𝑙S + 𝐿S · 𝛼̅ · Δ𝑡 + 𝛿𝑙iX + 𝛿𝑙M (S10.1)
57 / 77
Burada:
liX - Kumpasın gösterge değeri,
lS - Kullanılan mastar bloğunun gerçek uzunluğu,
LS - Kullanılan mastar bloğunun nominal uzunluğu,
𝛼̅ - Kumpas ve mastar bloğunun ortalama ısıl genleşme katsayısı,
∆t - Kumpas ve mastar blokğu arasındaki sıcaklık farkı,
δliX - Kumpasın ölçülebilir çözünürlüğünden kaynaklanan düzeltme,
δlM - Uygulanan ölçüm kuvveti, Abbe hataları, ölçüm yüzeylerinin
düzlemsellik ve paralellik hataları gibi mekanik etkilerden
ır
ıd
kaynaklanan düzeltme.
an
S10.3 Çalışma standartları (lS, LS)
m
Çalışma standardı olarak kullanılan referans mastar bloklarının uzunlukları, ilişkili
kü
genişletilmiş ölçüm belirsizlikleri ile birlikte, kalibrasyon sertifikasında verilir. Sertifika, blok
mastarların ISO 3650’ye göre sınıf I blok mastarlar gereklerine uyduğunu teyit eder,
do
örneğin, blok mastarların merkezi uzunluğu ±0,8 μm dahilinde nominal uzunluğa denk
gelir. Tolerans limitleri değişim aralığının üst ve alt limitleri şeklinde alınarak, mastar
EA
blokların gerçek uzunlukları yerine, nominal uzunlukları düzeltme yapılmadan kullanılır.
iş
S10.4 Sıcaklık (t, 𝛼
̅)
ilm
Yeterli bir stabilizasyon süresinden sonra, kumpas ve mastar blok sıcaklıkları ±2 °C

vr
dahilinde eşittir. Ortalama ısıl genleşme katsayısı 11,5·10-6 °C-1’dir. (Ortalama ısıl
çe
genleşme katsayısı ve ısıl genleşme katsayılarının farkındaki belirsizlik dikkate

alınmamıştır; etkisi mevcut durum için ihmal edilebilir olarak değerlendirilir. Karşılaştırınız
n
EAL-R2-S1, örnek S4).

da
S10.5 Kumpas çözünürlüğü (δliX)

fın
Sürmeli ölçeğin ölçek aralığı 0,05 mm’dir. Dolayısıyla, ölçülebilir çözünürlükten

ra
kaynaklanan değişimlerin ±25 μm dikdörtgen dağılım limiti olduğu tahmin edilir.

ta
S10.6 Mekanik etkiler (δlM)

K
KA
Bu etkiler, uygulanan ölçüm kuvveti, Abbe hatası ve gövde ve hereketli çene arasındaki
boşluğu içerir. Çenelerin ölçüm yüzeylerinin tam olarak düz, birbirine paralel ve gövdeye
R
dik olmaması durumu ek etkilere sebep olabilir. Etkiyi en aza indirmek için, sadece
TÜ
±50 μm’ye eşit olan toplam değişim aralığı değerlendirilir.
S10.7 Korelasyon
S10.8 Ölçümler (liX)
Gözlemlerde hiçbir saçılma saptanmadan ölçüm birkaç kez tekrar edilir. Dolayısıyla sınırlı
tekrarlanabilirlikten kaynaklanan belirsizlik bir katkı sağlamaz. 150 mm blok mastar için
58 / 77
ölçüm sonucu 150,10 mm’dir.

S10.9 Belirsizlik bütçesi (δlX)
liX 150,10 mm - - - -
lS 150,00 m 0,46 μm dikdörtgen -1,0 -0,46 μm
∆t 0 1,15 K dikdörtgen 1,7 μMk -1
2,0 μm
δliX 0 15 μm dikdörtgen 1,0 15 μm
ır
ıd
δlM 0 29 μm dikdörtgen 1,0 29 μm
an
EX 0,10 mm 33 μm
m
kü
do
Sonuç ile ilişkili ölçüm belirsizliğine, açık bir şekilde ölçüm kuvveti ve ölçülebilir kumpas
çözünürlüğünün birleşik etkisi baskındır. Nihai dağılım normal dağılım değildir, ancak
EA
düz bölgenin yarı genişliğinin değişkenlik aralığına oranı β = 0,33 ile temelde yamuk
şeklindedir. Bu nedenle, EAL-R2 Ek E’de tanımlanan etkin serbestlik dereceleri
belirleme yöntemi geçerli değildir. Değerlerin bu yamuk şeklindeki dağılımı için uygun
iş
olan kapsam faktörü k = 1,83 matematiksel not S10.13’teki denklem (S10.10)’den
ilm
hesaplanır. Böylece:
vr
𝑈 = 𝑘 · 𝑢 (𝐸X) = 1,83·0,033 mm ≅ 0,06 mm

çe

n
da
150 mm’de kumpasın gösterge değer hatası (0,10 ± 0,06) mm’dir.

fın

olasılığı için varsayılan yamuk şeklinde olasılık dağılımından elde edilen kapsam
ra
faktörü k = 1,83 ile çarpımı sonucu olarak ifade edilmiştir.

ta
S10.12 Ek açıklama
K
KA
Kapsam faktörünü hesaplamak için kullanılan yöntem, sonuç ile ilişkili ölçüm
belirsizliğine iki etkinin, mekanik etkiler ve sürgü ölçeğinini ölçülebilir çözünürlüğü,
R
baskın olduğu gerçeği ile ilişkilidir. Bu nedenle, çıktı büyüklüğü için normal dağılım
TÜ
varsayımı haklı gerekçelere dayanmaz ve EAL-R2, paragraf 5.6’nın koşulları uygulanır.

Olasılıkların ve olasılık yoğunluklarının uygulamada sadece %3%5 dahilinde
belirlenebilmesi bakımından, baskın katkılar ile ilişkili iki dikdörtgen dağılımın evrişimi ile
elde edilen dağılım temelde yamuk şeklindedir. Elde edilen simetrik yamuğun taban ve
üst kenarının yarı genişlikleri sırasıyla 75 μm ve 25 μm’dir. İkizkenar yamuğun alanının
%95’i, k = 1,83’e karşılık gelen, kendi simetri ekseni etrafında ±60 μm’lik bir aralığın
içinde kalır.
59 / 77
S10.13 Matematiksel not

Eğer bütçedeki belirsizlik katkılarından ikisinin baskın terim olarak tanımlanabildiği bir
ölçüm durumu var ise, iki baskın katkı, örneğin indisleri 1 ve 2 olan terimler, tek bir
baskın terim olarak birleştirildiği zaman, S9.14’te verilen yöntem uygulanabilir. Bu
durumda, ölçüm sonucu y’ye ait standart belirsizlik aşağıdaki gibi yazılabilir.
𝑢(𝑦) = √𝑢02 (𝑦) + 𝑢R2 (𝑦) (S10.2)
Burada
ır
ıd
𝑢0 (𝑦) = √𝑢12 (𝑦) + 𝑢22 (𝑦) (S10.3)
an
m
iki baskın terimin birleşik katkısını ve
kü
do
N
𝑢R (𝑦) = √∑ 𝑢𝑖2 (𝑦) (S10.4)
EA
i=3
iş
kalan baskın olmayan terimlerin toplam belirsizlik katkısını belirtir. Eğer iki baskın katkı,
ilm
a1 ve a2 yarı genişlik değerine sahip dikdörtgen dağılımından kaynaklanıyorsa, bunların

evrişiminden ortaya çıkan dağılım, simetrik yamuk dağılımdır:
vr
çe
n
da
fın
olasılık yoğunluğu [p]
ra
ta
K
KA
R
TÜ
Normalize edilmiş sapma [y/a]
Şekil 1. İki dikdörtgen dağılımın evrişiminden oluşan, β=0,33 değerinde kenar

parametresi ile birleşik simetrik yamuk şeklinde olasılık dağılımı.
60 / 77
Yamuğun üst ve alt kısmın yarım genişliği sırası ile (bakınız Şekil 1)
𝑎 = 𝑎1 + 𝑎2 ve 𝑏 = |𝑎1 − 𝑎2 | (S10.5)
Dağılım, birleştirilmiş biçimde kolaylıkla aşağıdaki gibi ifade edilebilir
1 | 𝑦| < 𝛽 · 𝑎
1 1 |𝑦 |
𝜑(𝑦) = x (1 − ) 𝛽 · 𝑎 ≤ |𝑦 | ≤ 𝑎 (S10.6)
𝑎(1 + 𝛽) 1−𝛽 𝑎
{ 0 𝑎 < |𝑦 |
ır
ıd
Kenar parametreleri ise
an
𝑏 |𝑎1 − 𝑎2 |
𝛽= = (S10.7)
m
𝑎 𝑎1 + 𝑎2
kü
(S10.6) eşitliğnde tarif edilen yamuk biçimli dağılımdan elde edilen standart ölçüm belirsizliğinin
do
karesi
a2
EA
𝑢2 (𝑦) = (1+𝛽2 ) (S10.8)
6
olacaktır.
iş
ilm
(S10.6) eşitliği ile tarif edilen dağılım kullanılarak kapsam faktörünün kapsam olasılığına
bağımlılığı S9.14'te gösterilen yönteme göre belirlenir.
vr
çe
𝑝(1 + 𝛽) 𝑝
1 <𝛽
n
2 2−𝑝
𝑘 (𝑝) = x (S10.9)
da
2 𝑝
√1 + 𝛽 1 − √(1 − 𝑝)(1 − 𝛽2 ) 𝛽≤
6 { 2−𝑝
fın
Şekil 2 %95 kapsama olasılığı için kapsam faktörü k’nın kenar parametre değerine
ra
𝛽 bağımlılığını gösterir.
ta
K
KA
faktörü [k]
R
Kapsam faktörü
TÜ
kapsam
kenar parametresi [beta]

Kenar parametre [beta]
61 / 77
Şekil 2. Trapez şeklinde yamuk dağılım için %95 kapsama olasılığı için kapsam faktörü k’ nın
kenar parametresi 𝛽 değerine bağımlılığını gösterir.
Sınır parametresi 𝛽 < 0,95 olan trapez şekllinde yamuk dağılıma uygun %95 kapsama
olasılığına sahip kapsam faktörü aşağıdaki bağıntı ile hesaplanır.
1 − √(1 − 𝑝)(1 − 𝛽2 )
𝑘= (S10.10)
2
√1 + 𝛽
6
ır
S11 SICAKLIK BLOK KALİBRATÖRÜNÜN 180°C3 SICAKLIKTA KALİBRASYONU
ıd
an
S11.1 Kalibrasyonun bir parçası olarak, bir sıcaklık blok kalibratörünün kalibrasyon deliğine
m
atanması gereken sıcaklık ölçülür. Bu işlem, dahili sıcaklık göstergesinin gösterge değeri
kü
180,0 °C’de denge durumuna geldiğinde yapılır. Kalibrasyon deliğinin sıcaklığı, bir AC
do
direnç köprüsü ile çalışma standardı olarak kullanılan platin direnç termometrenin
elektriksel direnci ölçülerek belirlenir. Dahili sıcaklık göstergesinin okuma değeri
EA
180,0 °C iken, delik içindeki sıcaklık olarak atanması gereken sıcaklık değeri tX, aşağıda
verilmiştir: iş
ilm
vr
𝑡X = 𝑡S + 𝛿𝑡S + 𝛿𝑡D − 𝛿𝑡iX + 𝛿𝑡R + 𝛿𝑡A + 𝛿𝑡H + 𝛿𝑡V (S11.1)

çe
n
da
fın
ra
ta
K
KA
R
TÜ
3
Benzer bir örnek EA Rehberi EA-10/xx, Sıcaklık blok kalibratörlerinin kalibrasyonu’nda bulunacaktır. Bir kalibrasyon sürecinde, bir
değerin bir cihazın gösterge değerine nasıl atandığını vurgulamak için, basitleştirilmiş bir biçimde, buraya dahil edilmiştir. Bu süreç,
farklı metroloji alanlarındaki kalibrasyonlar için temel işlemdir ve dolayısıyla kamu yararına yöneliktir. Örnek ayrıca, bu sorunu ele
almak için iki eşdeğer yol olduğunu gösterir: cihazın gösterge değerine bir değerin doğrudan atanması ve genellikle gösterge değeri
hatası olarak adlandırılan, gösterge değerine bir düzeltmenin ilişkilendirilmesi.
62 / 77
Burada:
tS - AC direnç ölçümünden elde edilen çalışma standardının sıcaklığı,

δtS - AC direnç ölçümünden kaynaklanan sıcaklık düzeltmesi,
δtD - Son kalibrasyonundan bu yana çalışma standardının değerindeki
kaymadan kaynaklanan sıcaklık düzeltmesi,
δtiX - Blok sıcaklık kalibratörünün ayarlanabilirlik sınırlamalarından
kaynaklanan sıcaklık düzeltmesi,
δtR - Dahili termometre ve çalışma standardı arasındaki radyal sıcaklık
farkından kaynaklanan sıcaklık düzeltmesi,
ır
δtA Ölçüm deliğindeki sıcaklığın eksenel türdeşsizliğinden
ıd
-
an
δtH - Ölçüm döngüsünün artan ve azalan yöndeki histeresis etkisinden
m
kü
δtV - Ölçüm süresi içerisindeki sıcaklık değişimi
do
Gövde iletiminden kaynaklanan sıcaklık düzeltmeleri, çalışma standardı olarak kullanılan
EA
platin direnç termometresinin dış çapı 6 mm küçük olduğu için değerlendirilmez. Önceki
araştırmalar, bu durumda gövde iletimi etkilerinin ihmal edilebileceğini göstermiştir.
iş
ilm
S11.2 Çalışma standardı (tS)
Çalışma standardı olarak kullanılan direnç termometresinin kalibrasyon sertifikası direnç
vr
ve sıcaklık arasındaki ilişkiyi verir. Ölçülen direnç değeri, eşlik eden U = 30 mK

çe
genişletilmiş ölçüm belirsizliği (kapsam faktörü k = 2) ile, 180,1 °C sıcaklığa karşılık gelir.
n
da
S11.3 Direnç ölçümleri ile sıcaklığın belirlenmesi (δtS)

fın
Çalışma standardı olarak kullanılan direnç termometresinin sıcaklığı 180,1 °C olarak

belirlenir. Sıcaklığa dönüştürülmüş, direnç ölçümü ile ilişkili standart ölçüm belirsizliği
ra
u(δtS) = 10 mK’ya karşılık gelir.

ta
K
S11.4 Çalışma standardının sıcaklığındaki kayma (δtD)

KA
Ölçümde çalışma standardı olarak kullanılan platin dirençli termometreleriyle ilgili genel
deneyimden, termometrenin son kalibrasyonundan bu yana direnç yaşlanmasından
R
TÜ
kaynaklanan sıcaklık değişiminin ± 40 mK sınırları içinde olduğu tahmin edilir.
S11.5 Blok sıcaklık kalibratörünün ayarlanabilirliği (δtiX)

Blok sıcaklık kalibratörünün dahili kontrol termometresi 0,1 K ölçek aralığına sahiptir. Bu,
içerisinde sıcaklık blokunun termodinamik durumunun, ± 50 mK içinde ayarlanabilen
sıcaklık çözünürlük limitlerini verir.
Not: Eğer dahili sıcaklık göstergesinin gösterge değeri sıcaklık birimleri cinsinden
verilmezse, çözünürlük limitleri, gösterge değeri ilgili cihaz sabiti ile çarpılarak eşdeğer
63 / 77
sıcaklık değerlerine dönüştürülmelidir.

S11.6 Sıcaklığın radyal türdeşsizliği (δtR)
Ölçüm yapılan delik ile dahili termometre arasındaki radyal sıcaklık farkının ±100 mK
içinde olduğu tahmin edilmiştir.
S11.7 Sıcaklığın eksenel türdeşsizliği (δtA)

Kalibrasyon deliğindeki sıcaklığın eksenel türdeşsizliğinden kaynaklanan sıcaklık
sapmalarının ±250 mK içinde olduğu, farklı daldırma derinliklerinde elde edilen okuma
değerlerinden tahmin edilmiştir.
ır
ıd
S11.8 Histeresis etkisi (δtH)
an
Artan ve azalan sıcaklık ölçüm döngüleri sırasındaki referans termometre okuma
m
değerlerinden, kalibrasyon deliğindeki sıcaklığın histeresis etkisinden kaynaklanan
sapmasının ±50 mK içinde olduğu tahmin edilmiştir.
kü
do
S11.9 Sıcaklık kararsızlığı (δtV)
30 dakikalık ölçüm döngüsü içindeki sıcaklık kararsızlığından kaynaklanan sıcaklık
EA
değişiminin ±30 mK içinde olduğu tahmin edilir. iş
S11.10 Korelasyonlar
ilm
vr
çe
S11.11 Tekrarlanan gözlemler

n
Dahili termometrenin gösterge değerinin düşük çözünürlüğünden dolayı, gösterge

da
değerlerinde herhangi bir değişim gözlenmemiş ve dikkate alınmamıştır.

fın
S11.12 Belirsizlik bütçesi (tX)

ra
büyüklük olasılık duyarlılık

ta
tahmin standart belirsizlik

K
KA
tS 180,1 °C 15 mK normal 1,0 15 mK

δtS 0,0 °C 10 mK normal 1,0 10 mK
R
δtD 0,0 °C 23 mK dikdörtgen 1,0 23 mK

TÜ
δtiX 0,0 °C 29 mK dikdörtgen -1,0 -29 mK

δtR 0,0 °C 58 mK dikdörtgen 1,0 58 mK
δtA 0,0 °C 144 mK dikdörtgen 1,0 144 mK
δtH 0,0 °C 29 mK dikdörtgen 1,0 29 mK
δtV 0,0 °C 17 mK dikdörtgen 1,0 17 mK
tX 180,1 °C 164 mK
64 / 77

Ölçüm sonucuna dair standart ölçüm belirsizliğine en fazla katkı , açık bir şekilde ölçüm
deliğindeki eksenel sıcaklık türdeşsizliğinden ve dahili termometre ile çalışma standardı
arasındaki radyal sıcaklık farkından gelmektedir. Nihai dağılım normal dağılım olmayıp,
temel olarak ikizkenar yamuk dağılım şeklindedir. S10.13’e göre, kenar parametresi
β = 0,43’e karşılık gelen kapsam faktörü k = 1,81’dir.
𝑈 = 𝑘 · 𝑢(𝑡X ) = 1,81·164 mK ≅ 0,3 K
ır
ıd
Dahili kontrol termometresinin gösterge değeri 180,0 °C’ye atanması gereken
an
kalibrasyon deliğinin sıcaklığı 180,1 °C ± 0,3 °C’dir.
m
olasılığı için varsayılan yamuk şeklinde olasılık dağılımından elde edilen kapsam
kü
faktörü k = 1,81 ile çarpımı sonucu olarak ifade edilmiştir.
do
S11.15 Modele ilişkin matematiksel not
EA
Kontrol termometresinin gösterge değerinin, eşitlik (S11.1)’in model fonksiyonunda açık
bir şekilde yer almaması bazı metroloji uzmanlarının kafasını karıştırabilir. Onların
iş
ilm
ihtiyaçlarına uygun olması için, eşitlik alternatif olarak gösterge değeri hatasın içerecek
şekilde formüle edilebilir:
vr
çe
𝐸X = 𝑡X − 𝑡i (S11.2)
n
dahili sıcaklık göstergesinin

da
fın
𝐸X = 𝑡S − 𝑡i + 𝛿𝑡S + 𝛿𝑡D − 𝛿𝑡iX + 𝛿𝑡R + 𝛿𝑡A + 𝛿𝑡H + 𝛿𝑡V (S11.3)

ra
Belirtilen değer ti nominal bir değerdir. Etkisi, ölçülen büyüklüğün ölçeğini

ta
değiştirmektir. Değiştirir ancak, gösterge değeri hatası üzerindeki ölçüm belirsizliğine

K
katkı sağlamaz:
KA
𝑢(𝐸X ) = 𝑢(𝑡X ) (S11.4)

R
TÜ
Eşitlik (S11.1)’in model fonksiyonu, eşitlik (S11.2)’deki gösterge değeri hatasının tanımı
kullanılarak, eşitlik (S11.3)’den tekrar elde edilebilir.
Bu not, ölçüm değerlendirme modelini seçmenin sadece tek bir yolu olması gerektiğinin
şart olmadığını gösterir. Kendi tecrübesine ve probleme yaklaşımına uyan modeli
seçmek metroloji uzmanının elindedir. Matematiksel olarak birinden diğerine
dönüştürülebilen model fonksiyonlar, aynı ölçüm sürecini temsil ederler. Bahse konu
olan sıcaklık bloklarının kalibrasyonunda olduğu gibi, gösterge değerinin sürekli ölçeğini
içeren durumlarda, doğrusal ölçek dönüşümleri ile bağlanmış model fonksiyonlar, ölçüm
65 / 77
sorununun eşdeğer ifadeleri işlevini görebilirler.
S12 EVSEL SU SAYACI KALİBRASYONU
S12.1 Bir su sayacının kalibrasyonu, sayacın geçerli debi aralığında bağıl hatasının
belirlenmesini içerir. Ölçüm, belediye şebeke suyu sistemleri için tipik bir değer olan
yaklaşık 500 kPa basınçlı, gerekli su akışını sağlayan bir test ekipmanı kullanılarak
yapılır. Su, kalibrasyonu yapılmış ve suyun referans hacmini belirleyen açık bir toplama
tankına alınır. Tank boştur fakat ölçümün başında ıslatılır. Toplama tankının, dolum
seviyesini tespit edebilen ölçekli dar bir boynu vardır. Kalibre edilecek sayaç besleme ve
ır
toplama tankları arasına bağlanır. İbreli mekanik sayacı vardır. Ölçüm, akış debisinin
ıd
hem ölçümün başında hem de sonunda sıfır olması anlamına gelen, “başla ve dur”
an
yöntemi ile 2500 l/h’lik debide yapılır. Sayacın gösterge değeri, ölçümün başında ve
sonunda kaydedilir. Ölçüm sonunda toplama tankının seviyesi kaydedilir. Ayrıca,
m
sayaçtaki suyun sıcaklığı ve basıncı ile toplama tankındaki suyun sıcaklığı da kaydedilir.
kü
S12.2 Tek bir ölçümdeki bağıl hata eX aşağıdaki gibi tanımlanır
do
Δ𝑉iX + 𝛿𝑉iX2 − 𝛿𝑉iX1
EA
𝑒X = −1 (S12.1)
𝑉X
iş
ile
ilm
𝑉X = (𝑉iS + 𝛿𝑉iS )(1 + 𝛼S (𝑡S − 𝑡0 )(1 + 𝛼𝑊 (𝑡X − 𝑡S ))(1 − 𝜅W (𝑝X − 𝑝S ) (S12.2)

vr
çe
Burada:
n
∆ViX = ViX2  ViX1 - sayaç gösterge değerlerindeki fark,

da
ViX1, ViX2 - sayacın ölçümün başındaki ve ölçümün sonundaki gösterge

fın
değeri,
ra
δViX1, δViX2 - sayaç gösterge değerinin çözünürlüğünden kaynaklanan

düzeltmeler,
ta
VX - ölçüm şartlarında örneğin, sayacın girişindeki basınç pX ve

K
sıcaklık tX, ölçüm sırasında sayaçtan geçen hacim,

KA
ViS - ölçüm sonunda toplama tankının boyun ölçeğinde belirtilen

R
hacim,
TÜ
δViS - ölçeğin çözünürlüğünden kaynaklanan, toplama tankının

boyun ölçeğinde belirtilen hacim düzeltmesi,
𝛼S - toplama tankının malzemesinin kübik ısıl genleşme katsayısı,
tS - toplama tankının sıcaklığı,
t0 - toplama tankının kalibre edildiği referans sıcaklık,
𝛼W - suyun kübik ısıl genleşme katsayısı,
tX - sayacın girişindeki suyun sıcaklığı,
66 / 77
𝜅W - suyun sıkıştırılabilirliği,
pS - toplama tankındaki basınç (eğer aşırı basınç söz konusuysa
sıfırdır)
pX - sayacın girişindeki suyun basıcı.
S12.3 Toplama tankı (ViS, t0)

Kalibrasyon sertifikası, boyun ölçeğinin referans sıcaklığı t0 = 20 °C’de, %0,1 (k = 2)
genişletilmiş ölçüm belirsizliği ile, 200 L hacim gösterdiğini belirtmektedir. Değer ile ilişkili
genişletilmiş ölçüm belirsizliği 0,2 L’dir (k = 2).
ır
ıd
S12.4 Toplama tankı ölçeğinin çözünürlüğü (δViS)
an
Toplama tankının su seviyesi ±1 mm belirsizlikle belirlenebilir. Tankın ölçek faktörü 0,02
m
L/mm ile, toplama tankındaki suyun hacminin gözlemlenen gösterge değerinden
kü
maksimum sapmasının ±0,02 L dahilinde olduğu tahmin edilir.
do
S12.5 Suyun ve toplama tankının sıcaklığı (𝛼S , tS)
EA
Toplama tankındaki suyun sıcaklığı ±2 K belirsizlikle 15 °C olarak belirlenir. Belirtilen
limitler, sıcaklık sensörünün kalibrasyonu, okuma çözünürlüğü ve tanktaki sıcaklık
iş
değişimleri gibi bütün olası belirsizlik kaynaklarını kapsar. Tank malzemesinin (çelik),
ilm
değerlendirilen sıcaklık aralığında kübik ısıl genleşme katsayısı αS = 51·10-6 K-1 olarak
malzeme el kitabından alınır. Bu değere eşlik eden bir belirsizlik ifadesi olmadığından
vr
dolayı, en sağdaki basamağı dahilinde bilindiği varsayılır. Bilinmeyen sapmaların

çe
±0,5·10-6 K-1 yuvarlama limitleri dahilinde olduğu değerlendirilir.

n
da
S12.6 Sayaçtaki suyun sıcaklığı (𝛼W , tX)

Sayacın girişindeki suyun sıcaklığı ±2 K dahilinde 16 °C olarak belirlenir. Belirtilen limitler,
fın
sensörlerin kalibrasyonundan olan katkılar, okuma çözünürlüğü ve bir ölçüm sırasındaki

ra
küçük sıcaklık değişimleri gibi bütün olası belirsizlik kaynaklarını kapsar. Suyun,
ta
değerlendirilen sıcaklık aralığında sabit olan kübik genleşme katsayısı αW = 0,15·10-3 K-1
K
olarak bir malzeme el kitabından alınır. Bu değere eşlik eden bir belirsizlik ifadesi
KA
olmadığından dolayı, en sağdaki basamağı dahilinde bilindiği varsayılır. Bilinmeyen

sapmaların ±0,5·10-6 K-1 yuvarlama limitleri dahilinde olduğu değerlendirilir.
R
TÜ
S12.7 Sayaç ve tank arasındaki su basıncı farkı (𝜅W , pS, pX)

Sayacın girişine verilen suyun aşırı basıncı, ±%10’dan büyük olmayan bağıl sapmalarla
birlikte 500 kPa’dır. Girişten toplama tankına giderken, su aşırı basınç 0 kPa’a (atmosfer
basıncı durumu) genişler. Suyun, değerlendirilen sıcaklık aralığında sabit olan
sıkıştırılabilirliği 𝜅W = 0,46·10-6 kPa-1 olarak bir malzeme el kitabından alınır. Bu değere
eşlik eden bir belirsizlik ifadesi olmaması nedeniyle en sağdaki basamağı dahilinde
bilindiği varsayılır. Bilinmeyen sapmaların ±0,005·10-6 kPa-1 yuvarlama limitleri dahilinde
olduğu değerlendirilir.
67 / 77
S12.8 Korelasyon
S12.9 Belirsizlik bütçesi (VX)

ViS 200,02 L 0,10 L normal 1,0 0,10 L
δViS 0,0 L 0,0115 L dikdörtgen 1,0 0,0115 L
ır
ıd
𝛼S 51-10 K -6 -1
0,29·10 K -6 -1
dikdörtgen -1000 L·K -0,29·10-3 L
an
tS 15°C 1,15 K dikdörtgen -0,0198 L·K-1 -0,0228 L
m
𝛼W 0,15·10 K -3 -1
2,9·10 K -6 -1
dikdörtgen 200 L·K 0,58·10-3 L
kü
tX 16°C 1,15 K dikdörtgen -0,0300 L·K-1 -0,0346 L
do
𝜅W 0,46·10 kPa-6 -1 -6
2,9·10 kPa -1
dikdörtgen -100 L·kPa -0,29·10-3 L
-9,2·10-6
EA
pX 500 kPa 29 kPa dikdörtgen -0,0027 L
L·kPa-1
pS 0,0 Pa - iş - - -
ilm
VX 199,95 L 0,109 L
vr
çe
Sonuç ile ilişkili standart ölçüm belirsizliğine açık bir şekilde, toplama tankının boyun
n
ölçeğindeki hacim gösterge değeri baskındır. Nihai dağılım normal dağılım değildir,
da
ancak temelde dikdörtgen dağılımdır. Belirsizlik değerlendirmesinin sonraki işlemlerinde

fın
bu akılda tutulmalıdır.
ra
S12.10 Sayacın gösterge değeri (∆ViX, δViX1, δViX2)

ta
Kalibre edilecek su sayacının, sayaç çözünürlüğünden kaynaklanan maksimum

K
sapmalar için her iki okuma değerinde ± 0,1 L limitleri sonucunu veren 0,2 L
KA
çözünürlüğü vardır.
R
TÜ
68 / 77
S12.11 Belirsizlik bütçesi (eX)

∆ViX 200,0 L - nominal - -

δViX1 0,0 L 0,058 L dikdörtgen -5,0·10 -3
-0,29·10-3 L
δViX2 0,0 L 0,058 L dikdörtgen 5,0·10-3 0,29·10-3 L
ır
VX 199,95 L 0,109 L dikdörtgen -5,0·10-3 -0,55·10-3 L
ıd
an
eX 0,000 3 0,68.10-3
m
kü
S12.12 Sayacın tekrarlanabilirliği
do
Kalibre edilen su sayacının 2500 l/h’lik aynı akış hızında belirlenen bağıl gösterge
EA
değeri hatası, önemli saçılma gösterir. Bu nedenle, bağıl gösterge değeri hatası üç defa
belirlenir. Bu üç çalıştırmanın sonuçları, ortalama gösterge değeri hatası eXav’yi
iş
belirleyen modelde bağımsız gözlemler eXj olarak kabul edilir:
ilm
𝑒Xav = 𝑒X + 𝛿𝑒X (S12.3)

vr
çe
Burada:
tek bir çalıştırmanın bağıl gösterge değeri hatası,
n
eX -
da
δeX - sayacın, farklı çalıştırmalarda elde edilen, tekrarlanabilirlik

eksikliğinden kaynaklanan bağıl gösterge değeri hatasının
fın
düzeltmesi.
ra
S12.13 Ölçümler (eX)

ta
Gözlenen bağıl
K
No.
gösterge değeri
KA
hatası
R
1 0,000 3
TÜ
2 0,000 5
3 0.002 2
aritmetik ortalama: 𝑒̅X = 0,001
deneysel standart sapma: 𝑠(𝑒Xj ) = 0,001
69 / 77
0,001
standart belirsizlik: 𝑢(𝑒̅X ) = 𝑠(𝑒̅X) = = 0,00060
√3
S12.14 Belirsizlik bütçesi (eXaV)
büyüklük tahmin standart serbestlik olasılık duyarlılık belirsizlik

belirsizlik dereceleri dağılımı katsayısı katkısı
eX 0,001 0,60·10-3 2 normal 1,0 0,60·10-3
δeX 0,0 0,68·10-3 ∞ normal 1,0 0,68·10-3
ır
ıd
eXav 0,001 10 0,91·10-3
an
m
kü
do
Az sayıdaki ortalama bağıl gösterge değeri hatası ile ilişkili standart belirsizliğin etkin
serbestlik dereceleri nedeniyle, standart kapsam faktörü tablo E1’e uygun olarak
EA
değiştirilmelidir.
iş
𝑈 = 𝑘 · 𝑢(𝑒Xav ) = 2,28 · 0,91 · 10−3 ≅ 2 · 10−3
ilm

vr
çe
Su sayacının 2500 l/h akış hızında belirlenen ortalama bağıl gösterge değeri hatası
0,001 ± 0,002’dir.
n
da
Raporlanmış genişletilmiş ölçüm belirsizliği, standart ölçüm belirsizliğinin, etkin

serbestlik derecesi eff = 10 olan t-dağılımı için yaklaşık %95 kapsama olasılığına
fın
karşılık gelen kapsam faktörü k = 28,2 ile çarpımı sonucu olarak ifade edilmiştir.
ra
ta
S13 90 mm NOMİNAL ÇAPLI HALKA MASTAR KALİBRASYONU

K
KA
S13.1 EAL-G29’da sunulan prosedür uygulanarak Dx = 90 mm nominal iç çaplı bir çelik halka
mastarın kalibrasyonu yapılır. Abbe tipi bir uzunluk komparatörü ve nominal iç çapı (D s
R
= 40 mm) kalibre edilecek halkanınkinden önemli ölçüde farklı olan bir çelik referans
TÜ
halka mastar kullanılır. Bu durumda ikisi de, uzunluk komparatörü ve çelik referans halka
mastar, çalışma standardı rolünü alır. Halkalar, sırayla, test parçalarını ayarlamak için
bütün pozisyonlama elemanlarına sahip, 4-serbestlik derecesi olan tabla üzerine hassas
bir şekilde sıkıştırılırlar. Halka mastarlara, cihazın sabit ve ölçüm miline çap ekseninde
sırasıyla bağlanmış C-şeklinde iki kol ile birkaç noktadan temas edilir. C-şeklindeki kollar
küresel temas uçlara sahiptir. Ölçüm kuvveti, tüm ölçüm aralığı boyunca nominal olarak
1,5 N’lik sabit bir kuvvet sağlayan bir germe ağırlığı ile oluşturulur. Ölçüm mili,
çözünürlüğü 0,1 μm olan çelik lineer skala kafası ile sıkı sıkıya bağlıdır. Komparatorün
70 / 77
skalası üreticinin tanımladığı maksimum izin verilen hatayı karşılayıp karşılamadığının

kontrolü için düzenli aralıklarla doğrulanmıştır.
Kalibrasyon prosedürü ile belirtilen çevresel şartların sağlanabilmesi için ortam sıcaklığı
izlenir. Komparatörün çalışma hacmi sıcaklığı 20 °C’de ±0,5 K dahilinde muhafaza edilir.
Kalibrasyon boyunca halka mastarların ve lineer skalanın (cetvel) sıcaklıklarını muhafaza
etmeleri için özen gösterilir.
S13.2 Referans sıcaklık t0 = 20 °C‘de kalibre edilen halka mastarların çapı dX aşağıdaki
bağıntıdan elde edilir:
ır
ıd
𝑑X = 𝑑S + Δ𝑙 + 𝛿𝑙i + 𝛿𝑙T + 𝛿𝑙P + 𝛿𝑙E + 𝛿𝑙A (S13.1)
an
m
Burada:
kü
do
ds - referans sıcaklıkta referans halka mastarın çapı,
∆l - temas uçları, halka mastarların iç yüzeylerine, çap ekseni
EA
boyunca iki ayrı noktadan temas ettiği zaman, ölçüm milinin yer
değiştirmesinde gözlenen fark, iş
li - komparatörün gösterge değeri hatalarının düzeltmesi,
ilm
lT - kalibrasyonu yapılan halka mastar, referans halka mastar ve

vr
komparatör skalası sıcaklık etkilerinden kaynaklanan düzeltme,

çe
lP - probların ölçüm hattına göre eksenel kaçıklığından

kaynaklanan düzeltme,
n
lE - kalibrasyonu yapılan halka mastar ve referans halka mastarın

da
elastik deformasyon farklarından kaynaklanan düzeltme,

fın
lA - kalibrasyonu yapılan halka mastar ve referans halka mastarın

çapları ölçüldüğü zaman, komparatörün Abbe hataları
ra
farkından kaynaklanan düzeltme.

ta
K
S13.3 Çalışma standardı (ds)

KA
İlişkili genişletilmiş ölçüm belirsizliği ile birlikte, çalışma standardı olarak kullanılan halka
mastarın iç çapı kalibrasyon sertifikasında 40,0007 mm ± 0,2 μm olarak verilmiştir
R
(kapsam faktörü k = 2).

TÜ
S13.4 Komparatör (δli)

Lineer skalanın (cetvel) gösterge hatalarına ait düzeltmeler üretici tarafından belirlenmiş
ve elektronik olarak depolanmıştır. Düzeltmeden arda kalanlar (kalıntılar) üreticinin teknik
özelliği olan ±(0,3 μm + 1,5·10-6 · li) içerisindedir, burada li belirtilen uzunluktur. Teknik
özellikler düzenli aralıklarla yapılan doğrulamalarla tespit edilir. Gerçek uzunluk farkı
DX  DS = 50 mm için bilinmeyen kalıntıların ± (0,375) μm içerisinde olduğu tahmin edilir.
71 / 77
S13.5 Sıcaklık düzeltmeleri (δlT)

Ölçüm boyunca kalibrasyonu yapılan halka mastar, referans halka mastar ve komparatör
skalasının izlenen sıcaklıklarını muhafaza etmeleri için özen gösterilir. Önceki
ölçümlerden ve ölçüm sistemi ile ilgili kazanılan genel tecrübeden, kalibrasyonu
yapılacak halka mastar, referans halka mastar ve komparatör skalasının sıcaklıklarının
ortam sıcaklığından sapmalarının ±0,2 K dahilinde kaldığı tespit edilebilir. Ancak, ölçüm
odasının ortam sıcaklığının ±0,5 K dahilinde olduğu tahmin edilir. Dolayısıyla, ölçüm
hakkındaki bilgi en iyi ortam sıcaklığının referans sıcaklıktan sapması ve kalibrasyonu
yapılan halka mastar, referans halka mastar ve komparatör skalasının (cetvel)
sıcaklıklarının ortam sıcaklığından sapmaları ile tanımlanır. Sıcaklık etkilerinden
kaynaklanan düzeltme δlT aşağıdaki modelden belirlenir:
ır
ıd
an
𝛿𝑙T = (𝐷S · (𝛼S − 𝛼R ) − 𝐷X · (𝛼X − 𝛼R )) · Δ𝑡A +
m
(S13.2)
+ 𝐷S · 𝛼S · 𝛿𝑡S − 𝐷X · 𝛼X · 𝛿𝑡X − (𝐷S − 𝐷X )· 𝛼R · 𝛿𝑡R
kü
do
Burada;
EA
DX, DS - kalibrasyonu yapılan halka mastar ve referans halka mastarın
iş
nominal çapları,
ilm
X, S, R - kalibrasyonu yapılan halka mastar, referans halka mastar ve

vr
komparatör skalasının (cetvel) ısıl genleşme katsayıları,

çe
∆tA = tA t0 - ölçüm odasının ortam sıcaklığının referans sıcaklık t0 = 20°C’den

n
sapması,
da
δtX, δtS, δtR - kalibrasyonu yapılan halka mastar, referans halka mastar ve
fın
komparatör skalasının (cetvel) sıcaklıklarının ortam sıcaklığından

sapmaları.
ra
ta
Eşitlik (S13.2)’ye giren dört sıcaklık farkının beklentileri sıfır olduğundan, olağan
K
doğrusallaştırılmış versiyon, üç ısıl genleşme katsayısının değerleri ile ilişkili ölçüm

KA
belirsizliğinin etkilerini içermeyecektir. Bölüm S4.13’te tarif edildiği gibi, doğrusal olmayan
versiyon dört çarpım terimi ile ilişkili standart belirsizliği belirlemek için kullanılmalıdır:
R
TÜ
𝛿𝑙TA = (𝐷S · (𝛼S − 𝛼R ) − 𝐷X · (𝛼X − 𝛼R )) · Δ𝑡A

𝛿𝑙TS = 𝐷S · 𝛼S · 𝛿𝑡S
(S13.3)
𝛿𝑙TX = 𝐷X · 𝛼X · 𝛿𝑡X
𝛿𝑙TR = (𝐷S − 𝐷X )· 𝛼R · 𝛿𝑡R
Referans halka mastarın kalibrasyon sertifikası ve kalibrasyonu yapılacak olan halka
72 / 77
mastar ve komparatör skalası için üretici verilerine dayanarak, ısıl genleşme

katsayılarının (11,5 ± 1,0) 10-6 °K-1 aralığı içerisinde olduğu varsayılır. Bu değer ve başta
belirtilen sıcaklık değişim limitleri kullanılarak, dört çarpım terimi ile ilgili standart
belirsizlikler u(δlTA) =0,12 μm, u(δlTS) = 0,053 μm, u(δlTX) =0,12 μm ve u(δlTR) =0,066
μm’dir. Birleşik sıcaklık düzeltmeleri ile ilgili standart belirsizlik, aşağıdaki belirsizlik alt-
bütçesi kullanılarak bu değerlerden elde edilir:

ır
δlTA 0,0 μm 0,012 μm - 1,0 0,012 μm
ıd
δlTS 0,0 μm 0,053 μm - 1,0 0,053 μm
an
δlTX 0,0 μm 0,12 μm - 1,0 0,12 μm
m
δlTR 0,0 μm 0,066 μm - 1,0 0,066 μm
kü
δlT 0,0 μm 0,15 μm
do
S13.6 Eşeksenellik düzeltmesi (δlP)
EA
İki küresel prob ve ölçüm hattının eşeksenelliğinden kaynaklanan sapmanın ±20 μm
içerisinde olduğu varsayılır. Matematiksel not (S13.13)’de belirtilen denklemler
iş
kullanarak, olası eşeksensizlik ve ilgili standart ölçüm belirsizliğinden kaynaklanan
ilm
düzeltme aşağıda verilmiştir.

vr
1 1
çe
𝛿𝑙P = 2 · ( − ) · 𝑢2 (𝛿𝑐) (S13.4)

𝐷X 𝐷 S
n
da
16 1 1 (S13.4)
𝑢(𝛿𝑙P ) = · ( 2 − 2 ) · 𝑢4 (𝛿𝑐)
fın
5 𝐷X 𝐷S
ra
Burada δC, ölçülen hattın (eksenin), halkanın merkezine olan küçük uzaklığıdır. Düzeltme
ta
ve ilişkili standart ölçüm belirsizliği için elde edilen değerler 𝛿𝑙P ≅ -0,004 μm ve
𝑢(𝛿𝑙P ) ≅ 0,0065 μm’dir. Belirsizlik bütçesi (S13.10)’den de görülebildiği gibi, bu değerler
K
kalan belirsizlik katkılarından iki basamak daha küçüktür, böylece mevcut ölçüm
KA
koşullarında etkileri dikkate alınmaz.

R
S13.7 Elastik deformasyon düzeltmesi (δlE)

TÜ
Kalibrasyonu yapılan halka mastar veya referans halka mastarın esnek deformasyonu
mevcut ölçüm sırasında belirlenmez. Ancak, önceki tecrübelerden esnek
deformasyonlardan kaynaklanan etkilerin ± 0,03 μm içerisinde olduğu tahmin edilir.
S13.8 Abbe hatası düzeltmesi (δlA)
Komparatörün Abbe hatalarının gerçek değerleri mevcut ölçüm sırasında belirlenmez.
Ancak, deneyim ve komparatörün düzenli aralıklarla yapılan doğrulama verilerinden Abbe
hatalarından kaynaklanan etkilerin ± 0,02 μm dahilinde olduğu tahmin edilir.
73 / 77
S13.9 Ölçümler (∆l)

Bilinmeyen halka mastar ve referans halka mastarın iç çapının aşağıdaki gözlemleri
yapılır:
Sayı Nesne Gözlem Ölçülen Büyüklük
0
referans halka bu aşama sırasında silindir eksenine dik simetri düzleminin
1
mastar komparatör göstergesi nominal yönündeki çap
sıfırlanır
kalibrasyonu
silindir eksenine dik simetri düzleminin
ır
2 yapılan halka 49,99935 mm
ıd
nominal yönündeki çap
mastar
an
nominal yöne göre çevresi üzerinde +1 mm
kalibrasyonu
m
ile silindir ekseni çevresinde döndürülmüş
silindir eksenine dik simetri düzlemindeki
kü
mastar
çap
do
EA
iş
ilm
vr
çe
n
da
fın
ra
ta
K
KA
R
TÜ
74 / 77
Sayı Nesne Gözlem Ölçülen Büyüklük

nominal yöne göre çevresi üzerinde -1 mm
kalibrasyonu
ile silindir ekseni çevresinde döndürülmüş
silindir eksenine dik simetri düzlemindeki
mastar
çap.
kalibrasyonu 1 mm yukarı doğru, silindir eksenine dik

5 yapılan halka 49,99954 mm simetri düzlemine paralel düzleme taşınmış
mastar nominal yöndeki çap
kalibrasyonu 1 mm aşağıya doğru, silindir eksenine dik
ır
6 yapılan halka 49,99996 mm simetri düzlemine paralel düzleme taşınmış
ıd
mastar nominal yöndeki çap
an
m
Gözlemler iki gruba ayrılabilir: komparatörün göstergesini sıfırlamak için kullanılan
kü
referans halka mastarın çapının gözlemi (gözlem 1) ve çaplardaki farkı veren kalibrasonu
do
yapılan halka mastar çapının gözlemi (2’den 6’ya kadar olan gözlemler):
EA
aritmetik ortalama: ̅ = 49,999 54 mm
Δ𝑙
tek bir gözlemin standart sapması: 𝑠(Δ𝑙 ) = 0,33 μm
iş
𝑠(Δ𝑙 )
ilm
ortalamanın standart sapması: ̅̅̅) =

𝑠(Δ𝑙 = 0,15 μm
√5
vr
Tek bir gözlemin standart sapması s(∆l) = 0,18 μm, hem kalibrasyonu yapılan halka
çe
mastarın form sapmalarından kaynaklanan hem de komparatörün tekrarlanabilirliğinden

kaynaklanan etkileri dikkate alır. Çapların gözlemlenen ortalama farkı ile ilişkili standart
n
da
ölçüm belirsizliğini elde etmek için, komparatörün göstergesinin sıfırlanmasından

kaynaklanan belirsizlik de dikkate alınmalıdır. Bu, aynı ölçüm koşulları altında önceki bir
fın
ölçümden elde edilen standart sapmanın birleştirilmiş tahmini sp(0) = 0,25 μm‘den
ra
çıkarılır. Gözlemlenen çap farkı ile ilişkili elde edilen standart ölçüm belirsizliği aşağıda
ta
verilmiştir:
K
KA
̅ ) + 𝑠p2 (0) = 0,30 μm

𝑢 (Δ𝑙 ) = √𝑠 2 (Δ𝑙
R
TÜ
75 / 77
S13.10 Belirsizlik bütçesi (dX)

dS 40,000 7 mm 0,10 μm normal 1,0 0,10 μm

∆l 49,999 55 mm 0,30 μm normal 1,0 0,30 μm
δli 0,0 mm 0,22 μm dikdörtgen 1,0 0,22 μm
δlT 0,0 mm 0,15 μm normal 1,0 0,15 μm
δlP 0,000 004 mm 0,0065 μm dikdörtgen 0,0065 μm
ır
1,0
ıd
δlE 0,0 mm 0,018 μm dikdörtgenl 1,0 0,018 μm
an
δlA 0,0 mm 0,012 μm dikdörtgen 1,0 0,012 μm
m
dX 90,000 25 mm 0,433 μm
kü
do
EA
𝑈 = 𝑘 · 𝑢(𝑑X ) = 2·0,433 μm ≅ 0,9 μm
Raporlanan sonuç
S13.12
iş
ilm
Halka mastarın çapı (90,000 3 ± 0,000 9) mm’dir.

Raporlanmış genişletilmiş ölçüm belirsizliği, standart ölçüm belirsizliğinin, normal
vr
dağılım için yaklaşık %95 kapsama olasılığına karşılık gelen kapsam faktörü k = 2 ile
çe
çarpımı sonucu olarak ifade edilmiştir.

n
Eşeksensizlik hakkında matematiksel not

da
S13.13
Halka mastarların, komparatörün ölçüm eksenine göre tam bir ayarını yapmak
fın
mümkün olmadığı için, ölçümde belirlenen büyüklük ilgili halka mastarın kendi çap
ra
değerinin yakınından geçen bir hattır. Ölçümde gözlemlenen bu ölçüm hattının

ta
uzunluğu 𝑑′ , aşağıdaki denklem ile halka mastarın çapı d ile ilişkilidir.

K
1
KA
𝑑′ = 𝑑 · cos(𝛿𝜑) ≅ 𝑑 · (1 − (𝛿𝜑)2 ) (S13.6)

2
R
burada φ ölçüm hattının merkezi açısının yarısını /2’ye tamamlayan küçük açıdır.
TÜ
Öte yandan, bu açı aşağıdaki denklem ile, ölçüm hattının halka mastarın merkezine
olan küçük uzaklığı c ile ilişkilidir.
1 1
δc = · 𝑑 · 𝑠𝑖𝑛(𝛿𝜑) ≅ · 𝑑 · 𝛿𝜑 (S13.7)
2 2
Böylece denklem (S13.6) aşağıdaki gibi yeniden yazılabilir.
76 / 77
2
(δc)
𝑑′ ≅ 𝑑 − 2 D (S13.8)
Oranın payındaki değer zaten küçük bir büyüklük olduğu için, oranda halka mastarın çapı
d nominal çapı D ile değiştirilmiştir. Çapın en iyi tahmini, son bağıntının beklentisini
aşağıdaki gibi alarak elde edilir:
u 2 (δc)
𝑑 = 𝑑′ + 2 (S13.9)
ır
D
ıd
an
Burada küçük uzaklık δc’nin sıfır beklentisi olduğu dikkate alınmıştır. Ayrıca, d, 𝑑′ , ve
δc’nin anlamının denklem (S13.8) ve denklem (S13.9)’de aynı olmadığı akılda
m
tutulmalıdır; bu semboller, denklem (S13.8)’de tam olarak bilinmeyen büyüklükleri veya
kü
rastgele değişkenleri temsil ederken, denklem (S13.9)’da bu büyüklüklerin beklentilerini
do
temsil ederler. Bir rastgele değişkenin varyansı, ilgili beklentiden sapmasının karesinin
beklentisine eşit olduğu için, denklem (S13.8)’e göre, halka mastarın çapı ile ilişkili
EA
standart ölçüm belirsizliğinin karesi aşağıda verilmiştir,
iş
u 4 (δc)
𝑢2 (𝑑 ) = 𝑢2 (𝑑′ ) + 4(𝛼 − 1)
ilm
(S13.10)
𝐷2
vr
ile
çe
m4(δc)
n
𝛼= (S13.11)
𝑚22 (δc)
da
fın
Küçük uzaklık δc’nin 4. derece merkezi momentinin, 2. derece merkezi momentinin

ra
karesine oranıdır. Bu oran δc için varsayılan dağılıma bağlıdır. Eğer δc’nin dikdörtgen
dağılmış olduğu varsayılırsa,  = 9/5 değerini alır böylece bu durumda çap ile ilişkili
ta
standart ölçüm belirsizliği aşağıdaki gibi ifade edilir:

K
KA
R
16 u 4 (δc)
𝑢2 (𝑑 ) = 𝑢2 (𝑑′ ) + 5  (S13.12)
TÜ
𝐷2
77 / 77

EA-4/02 - Kalibrasyonda Ölçüm Belirsizliğinin Değerlendirilmesi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

EA-4/02 - Kalibrasyonda Ölçüm Belirsizliğinin Değerlendirilmesi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

EA-4/02 • Kalibrasyonda Ölçüm Belirsizliğinin Değerlendirilmesi

Bu doküman EA Laboratuvar Komitesi tarafından hazırlanmıştır.

Onay tarihi: 18 Ekim 2013

Uygulama tarihi: Derhal

Geçiş dönemi: Yok

 çıktı büyüklüğünün ölçüm belirsizliği ile girdi büyüklüklerinin değerlendirilmiş

 çıktı büyüklüğünün genişletilmiş ölçüm belirsizliği;

 ölçüm belirsizliğinin beyanı;

Ek olarak, kalibrasyon belirsizliğinin değerlendirilmesi konusunun işlendiği çeşitli

aldıkları yerlerde kalın yazı karakteri ile yazılmıştır. Ek B bu terimlerin kaynakları

Y = f(X1, X2, …, XN ) (2.1)

Model fonksiyonu f ölçüm prosedürünü ve değerlendirme yöntemini temsil etmektedir. Bu

ölçüm standartları, sertifikalı referans malzemeler veya el kitaplarından elde edilen

şeklinde model fonksiyonda sunulmaktadır.

3 GİRDİ TAHMİNLERİNİN ÖLÇÜM BELİRSİZLİĞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

3.1 Genel hususlar

olarak gözlenmiş değerler qj (j = 1, 2, ..., n)’in aritmetik ortalaması ya da ortalamasıdır.

(a) Temel olasılık dağılımının varyansının tahmini, qj değerlerinin deneysel varyansı

s2(q)’dir ve aşağıdaki gibi hesaplanır:

Bu varyansın (pozitif) karekökü deneysel standart sapma olarak tanımlanır. Aritmetik

Bu varyansın (pozitif) karekökü ortalamanın deneysel standart sapması olarak

Standart belirsizlik, denklem (3.4) ile bu değerden elde edilmiştir.

3.3 B tipi standart belirsizlik değerlendirmesi

istatistiksel analizi dışındaki yollarla yapılan belirsizlik değerlendirme yönetimidir.

bilimsel muhakeme ile değerlendirilir. Bu kategoriye dahil olan değerler aşağıdaki

yollardan elde edilebilir:

 Önceki ölçüm verileri;

 Kalibrasyonda ve diğer sertifikalarda yer alan veriler;

değerlendirmenin nispeten daha düşük sayıda istatistiksel olarak bağımsız gözleme

Dikdörtgen dağılım, olasılık bakımından, girdi büyüklüğü Xi hakkında değişim

4 ÇIKTI TAHMİNİNİN STANDART BELİRSİZLİĞİNİN HESAPLANMASI

Not: Kalibrasyonda, nadiren görülmekle birlikte bazı durumlarda, model fonksiyonun

𝑢𝚤 (𝑦) = 𝑐𝚤 𝑢(𝑥𝚤 ) (4.2)

𝑓 (X1 ,X2 ,…,XN ) = ∑ pi Xi (4.4)

çıktı büyüklüğünün tahmini, girdi büyüklükleri tahminlerinin çarpımı veya bölümü

bunların değerlendirilme yöntemlerini de içermelidir. Tekrar edilen ölçümler için gözlem

Tablo 4.1: Ölçüm belirsizliği analizinde kullanılan büyüklüklerin, tahminlerin, standart

olasılığına karşılık gelir. Bu koşullar kalibrasyon çalışmalarında karşılaşılan durumların

çoğu için sağlanır.

(örneğin, N ≥ 3) belirsizlik bileşenlerinin çıktı tahmini ile ilişkili standart belirsizliğe

normal olduğu varsayılır.

ile, her zaman karşılanır.

6 ÖLÇÜM BELİRSİZLİĞİNİN HESAPLANMASI İÇİN ADIM ADIM PROSEDÜR

hesaplanabileceği durumlarda, standart belirsizliği kullanınız. Kullanılan belirsizlik

değilse, u(xi) değerini bilimsel tecrübeye dayanarak belirleyiniz.

paragrafına göre hesaplayınız.

(i) Sonucu, ölçülen büyüklüğün tahmini y, ilişkili genişletilmiş belirsizlik U ve kapsam

Kalibrasyon ve ölçüm yeteneği

Kovaryans, iki rastgele değişkenin karşılıklı bağımlılığının ölçüsüdür, iki rastgele

tanımlama için [ref.1]’e bakınız.

B5 Kapsam faktörü ([ref. 3], madde 2.3.8)

belirsizliği ile çarpılan, birden büyük bir sayıdır.

B6 Kapsama olasılığı ([ref. 3] madde 2.3.7),

Ölçülen büyüklüğün gerçek büyüklük değerleri dizisinin tanımlanan kapsama aralığında

belirtilen sebepler için kullanılmamıştır; “ölçülen büyüklüğün (veya niceliğin) değeri” ve

edilmektedir (GUM 3.1.1). Ayrıca bakınız [ref.6] (JCGM 104:2009) bölüm 1.

Deneysel varyansın pozitif kareköküdür.

Bir ölçüm sonucunun değerlendirilmesinde kullanılan girdi büyüklüğü tahminidir.

ile ilişkilendirilen değişkendir.

B19 Bağıl standart ölçüm belirsizliği ([ref. 3] Bölüm 2.3.2)

elde edilen değerdir.

Bir girdi tahminindeki diferansiyel değişim tarafından oluşturulan çıktı tahminindeki

diferansiyel değişimin bu girdi tahminindeki değişime bölümünden elde edilen değerdir.