Pracownia Radioastronomii Obserwatorium Astronomiczne UJ

Ćwiczenie nr 2: Wyznaczanie podstawowych

parametrów anteny radioteleskopu RT-15

Błażej Nikiel-Wroczyński, Urszula Pajdosz-Śmierciak, Stanisław Ryś, Marek Weżgowiec

Streszczenie

Celem ćwiczenia jest wykorzystanie obserwacji radioźródla Cas A do wyznaczenia podstawowych

˛
parametrów anteny radioteleskopu RT-15: zdolności rodzielczej, powierzchni efektywnej, kata
bryłowego i współczynnika wykorzystania powierzchni anteny, a także czułości teleskopu oraz
efektywności listka głównego.

I. Wprowadzenie
Jednym z najważniejszych parametrów opisujacych ˛ radioteleskop jest jego zdolność
rozdzielcza (R), definiowana jako najmniejsza, katowa
˛ odległość miedzy
˛ dwoma obiektami
na sferze niebieskiej, które zarejestrowane zostana˛ jako oddzielne źródła promieniowania.
Wielkość ta zależy przede wszystkim od średnicy apertury (D) i długości fali (λ), na której
obserwujemy:

λ
R∼ (1)
D
Najprostszym sposobem wyznaczenia zdolności rodzielczej danego instrumentu jest
analiza charakterystyki kierunowej jego anteny. Dokonuje sie˛ tego wykorzystujac ˛ obserwacje
silnego, punktowego radioźródła. W takiej sytuacji rejestrowany profil źrodła jest splotem
charakaterystki kierunkowej anteny i delty Diraca (jako rozkładu jego jasności). Zdolność
rozdzielcza bedzie
˛ równa szerokości tego profilu zmierzonej na połowie mocy (Half Power
Beam Width; HPBW). Najwygodniej wyrażać ja˛ w jednostkach miary katowej.˛
Uzyskanie dobrych zdolności rodzielczych (rzedu
˛ sekund łuku) nie stanowi problemu
w przypadku obserwacji optycznych – gdzie długość fali wynosi kilkaset nanometrów.
W radioastronomii obserwacje prowadzone sa˛ na falach o długościach siegaj ˛ acych
˛ metrów i
nawet najwieksze
˛ anteny rzadko kiedy uzyskuja˛ zdolność rodzielcza˛ lepsza˛ niż minuta łuku
na falach długości ok. 3 cm. Rozwiazaniem
˛ tego problemu jest wykorzystanie sieci interfe-
rometrycznych, gdzie możliwe do uzyskania sa˛ zdolności rodzielcze rzedu ˛ mikrosekund
łuku.
Oprócz zdolności rodzielczej, innymi ważnymi parametrami radioteleskopów sa˛ powi-
˛ bryłowy ΩA , efektywność jej listka głównego
erzchnia efektywna anteny (Aeff ), jej kat
(η M ) oraz współczynnik kierunkowości (zysk, G) i czułość teleskopu (Γ).

Zakład Radioastronomii i Fizyki Kosmicznej 1

Ćwiczenie nr 2: Wyznaczanie podstawowych parametrów anteny radioteleskopu RT-15

Stosunek powierzchni efektywnej do powierzchni geometrycznej pozwala na wyliczenie

współczynnika wykorzystania powierzchni anteny; radioteleskopy wykorzystywane do
celów naukowych cechuje η M wynoszacy ˛ około 0.7–0.8. Powierzchnie˛ efektywna˛ wyznac-
zamy ze wzoru (2); Sv oznacza strumień zaobserwowanego źródła na danej czestotliwości
˛
(wielkość tablicowa), a kB to stała Boltzmanna:

1
kB TA = Aeff Sv (2)
2
Czułość teleskopu i zysk definiowane sa˛ nastepuj
˛ aco:
˛

Aeff
Γ = [K/Jy] (3)
2kB
4πAeff
G = (4)
λ2
Kat
˛ bryłowy anteny obliczamy z poniższego wzoru:

Aeff · ΩA = λ2 (5)
Efektywność listka głównego anteny jest natomiast zdefiniowana jako stosunek kata ˛
bryłowego listka głównego (wyznaczonego z wyrażenia: ΩM = 3 Rdec · Rt , gdzie Rdec i Rt sta-
4

nowia˛ wartości zdolności rozdzielczych zmierzonych w deklinacji oraz w kacie

˛ godzinnym)
i kata
˛ bryłowego anteny.

II. Przebieg ćwiczenia

• UWAGA: Przed rozpocz˛eciem ćwiczenia należy zapoznać si˛e z instrukcja,
˛ przygo-
tować efemerydy radioźródła Cas A na moment obserwacji i przygotować kart˛e
pomiarów;

• Uruchomić zasilanie odbiornika radioteleskopu i napedów

˛ oraz komputer sterujacy;
˛
Uwaga: powyższe czynności należy wykonać odpowiednio wcześniej przed roz-
poczeciem
˛ zbierania danych, tak aby układ uległ stabilizacji termicznej;

• Zarejestrować kalibracje˛ zimna˛ w zenicie (ze wzgledu

˛ na geste
˛ otoczenie Cas A, nie
jest możliwe kalibrowanie w pobliżu tego źródła);

• Przejechać radioteleskopem na pozycje˛ odpowiadajac

˛ a˛ położeniu Cas A;

• Zarejestrować skany źródła w kacie

˛ godzinnym oraz deklinacji – co najmniej trzy
skany w każdej z osi;

• Zaparkować radioteleskop w położeniu zenitalnym i powtórzyć kalibracje.

˛

2 Obserwatorium Astronomiczne UJ
 Ćwiczenie nr 2: Wyznaczanie podstawowych parametrów anteny . . .

III. Opracowanie danych

Uwaga ogólna: W opracowaniu należy prezentować wszystkie kroki pośrednie oraz
wykorzystywane wzory. Należy pamietać
˛ o poprawnej analizie wymiarowej, zawsze po-
dawać jednostki. Prezentujac
˛ wyniki należy ograniczyć sie˛ do dwóch miejsc znaczacych.
˛
Nieprzestrzeganie tych zasad może spowodować, że sprawozdanie nie zostanie uznane!

• Przejrzeć zarejestrowany przebieg: czy wystepuj

˛ a˛ nagłe zmiany poziomu sygnału?
Czy pojawiaja˛ sie˛ artefakty? Wszelkie dane, co do których nie ma pewności, czy
sa˛ poprawne, należy wyciać,
˛ ponieważ obniżaja˛ czułość; umieścić w sprawozdaniu
wykres przedstawiajacy˛ zależność sygnału od numeru próbki - zarówno przed, jak i
po przefiltrowaniu;

• Wyznaczyć przelicznik z ADU na Kelwiny;

• Uśrednić skany pomiarowe (osobno dla kata

˛ godzinnego i deklinacji);

• Korzystajac
˛ z dowolnego oprogramowania do analizy danych dopasować profil
funkcji Gaussa do uśrednionych pomiarów; załaczyć
˛ tabele˛ z parametrami i wykres
z widocznym dopasowaniem funkcji Gaussa do uśrednionego przebiegu;

• Określić zdolność rozdzielcza˛ anteny w obu osiach, uwzgledniaj

˛ ac
˛ poprawke˛ na
cosinus deklinacji w przypadku kata ˛ godzinnego (przemnożyć uzyskana˛ zdolność
rozdzielcza˛ w kacie
˛ godzinnym przez cos δ), wartość podać w stopniach;

• Wyszukać w literaturze aktualna˛ wartość strumienia promieniowania Cas A w Jy na

czestotliwości
˛ obserwacji (1420 MHz) – pamietać
˛ o podaniu referencji do odpowiedniej
publikacji w sprawozdaniu;

• Wykorzystujac
˛ wzory podane we wprowadzeniu oraz dopasowanych wartości para-
metrów wyznaczyć poszukiwane wielkości: powierzchnie˛ efektywna, ˛ wspołczynnik
wykorzystania powierzchni i kat
˛ bryłowy anteny, oraz czułość, zysk i efektywość listka
głównego.

Zakład Radioastronomii i Fizyki Kosmicznej 3