3.kollokvium-2-Ci Hisse.2019.4 Turkologiya

TÜRKOLOGİYA
№4 2019
II hissə
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının yeni tapılmış “Salur Qazanın

yeddibaşlı əjdahanı öldürməsi” adlı boyunun müzakirəsi
Akad. Möhsün Nağısoylu:

 Dəyərli məsləkdaşlar, əziz dostlar, tədbirimiz davam edir, dəyirmi masanın
ikinci hissəsinə başlayırıq. İkinci hissə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının yeni tapıl-
mış “Salur Qazanın yeddibaşlı əjdahanı öldürməsi” boyunun müzakirəsinə həsr
olunub. İlk söz professor Mətin Ekiciyə verilir. Sizə məlum olduğu kimi Mətin bəy
həmin kitabı Türkiyədə yayınlayıb. Beləliklə, çıxış üçün ilk sözü Ege Universiteti-
nin professoru Mətin Ekiciyə veririk.
Prof. Mətin Əkici:

 Saygıdeğer hocalarım, değerli meslektaşlarım. 1988 yılında düzenlenen
kolokyumdan 2019 yılına kadar 30 yıllık bir zaman geçmiş ve Osman hocam o yıl-
larda en genç üye olarak kendisinin ilk toplantılara katıldığını ifade etti. Her hal-
de bugünkü toplantımızda en genç üye olarak Türkiye taraftan ben bulunuyorum ve
Azerbaycan taraftan genç meslektaşım Elçin Bey bulunuyor, dolayısıyla biz de bu
toplantının en genç üyeleri Türkiye’den Metin Ekici ve Azerbaycan tarafından
Elçin İbrahimov olarak kayıta geçeceğiz. Tabi ki, benim Dede Korkut’la ilgili ilk
araştırmalarımda saygıdeğer hocam, danışmanım, akademik olarak her haliyle, her
şeyiyle bizimle tüm bilgisini paylaşan, babam yerine koyduğum Prof. Dr. Fikret
Türkmen hocamın etkilerini burada özellikle vurgulamak isterim. 1980-1984 yılın-
da Saim Sakaoğlu hocam ifade ettiler, Atatürk Üniversitesinde kendilerinin lisans
öğrencisi oldum, hocam da bize Dede Korkutu lisans derslerimizde anlattı. Ben
yüksek lisansta okuduğum yıllarda hocam birkaç teklif getirdi, onlardan bir tanesi
Dede Korkut tesirinde teşekkül eden halk hikayeleri konusu oldu. Tabi bu konuda
neler çalışıla bilirdi, hikayeler nasıl toplanacaktı, Dede Korkut’la bunların mukayi-
sesi nasıl yapılmalıydı gibi sorular vardı. Hocamın yapmış olduğu çalışmalardan
hareketle, böyle bir çalışmaya 1987 yılında başlayıp 1988 yılının sonunda “Dede
Korkut tesirinde teşekkül eden halk hikayeleri” adıyla tamamladım. Bu çalışmam
1995 yılında ben yurtdışında, Amerikada doktora eğitimi görürken, Ankarada
Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınlarında bir kitap olarak yayınlandı. Mut-
laka okuyanlar olmuştur aranızda. Muhakkak bu çalışmaların eksikleri var, ama
Dede Korkutla ilgili ben her zaman tekrar ettiğim, her toplantıda ifade ettiğim bir
söz var. Rahmetli Fuat Köprülü hocamızın “Bütün Türk Edebiyatını terazinin bir
kefesine koysanız, Dede Korkutu da diğer kefesine koysanız, Dede Korkut kitabı

Bu ad altında tapılmış yeni mətnlə oxucu "Türkologiya" dərgisinin 2019-cu il 3-cü sayında tanış ola bilər. (red.)
56 “SALUR QAZANIN YEDDİBAŞLI ƏJDAHANI ÖLDÜRMƏSİ” ADLI BOYUNUN MÜZAKİRƏSİ
yine de ağır basar” sözü benim her zaman temel düsturlarımdan biri oldu. Bu ne-
denle de her sene Dede Korkut kitabını bir defa daha baştan sona okuyup gerek
Türk Destanları adlı doktora derslerinde, gerekse de diğer derslerimde Dede Kor-
kut kitabından örnekler vermeği bir şiar edindim. Yani bu ağırlığın altında ezilme-
den acaba biz neler yapa biliriz, genç kuşak olarak Dede Korkut çalışmalarına han-
gi katkılarımız olur sorularını her zaman sordum. Tabi ilim nesillerde tamamlanır
diğe Fuat Köprülü hocanın başka bir sözü daha var. Yani sizin kuşağınızdan bizim
kuşağımıza devir edilen bir miras var, biz bu mirasın bilincindeyiz, inşallah bunun
için de elimizden geleni yapacağız. Bu konuda çalışmayı İzmirin Çeşme ilçesinde
gerşekleştirdik, bilim insanlarının katıldığı bir bilimsel toplantı yaptık. Tabi her bir
toplantı yeni açıları, yeni katkıları birlikte getiriyor.
Benim Dede Korkutla ilgili diğer tarafdan Kemal hocamın, diğer hocaların
yazmış olduğu kitapları, makaleleri okuyunca aklıma takılan bir soru, özellikle bi-
zim Osmanlı coğrafiyası ve Türkiye coğrafiyası için sorduğum soru hep şu oldu:
1815 yılında ilk defa keşf edilen Dresden Nüshası son derecede önemliydi. Ama bu
konuda bilimsel çalışmaların 1915ʼa kadar Türkiyede, Türk topraklarında, Türk
Cumhuriyetlerinde yapılmamış olması yüzyıllık bir boşluk yaratıyor. Bu boşluğu
nasıl anlamlandırmak lazım, hala o boşluk sorununun peşindeyiz, gerçekten önemli
bir boşluk. Yani, o yüz yıllık zamanda bırakılmış boşluğu bizim kuşağımızın dol-
durması gerekir, bunun için de yaptığımız çeşitli toplantılarda bunu özellikle sürek-
li hatırlarım ve hatırlatıyorum.
Yine Dede Korkut kitabının Vatikan Nüshası belki biraz farklı ad taşıyor,
ama benim ilgilendiyim hususlardan birisi kitapların adlarıdır. Neden böyle bir ad
konulmuş, nasıl böyle bir isimlendirme yapılmış meselesi her zaman sorduğum so-
rulardan bir tanesidir. Özellikle Dresden Nüshası’ndakı şu adlandırma çok anlamlı:
“Kitab-ı Dedem Korkut âlâ Lisan-ı Taife-i Oğuzan”. Şimdi yazar, müstensih, bu
eseri oluşturan, derc eden kişi her kimse, gördüğü işin bilincinde, dil şuuruna sahip
olduğunu eserin ikinci kısmında zaten ifade etmiş, yani Ala Lisan-ı Taife-i Oğuzan
tanımlamasıyla, Oğuzların dili üzere ifadesiyle, tıpkı Kaşgarlı Mahmud’un Ara-
plara Tükçe öğretmek amacıyla bu eseri yazdım demesi gibi, burada da nüsha ya-
zarı, müstensihi, toplayıcısı, derleyicisi, müellifi, her ne dersek diyelim adını, ya da
bir dip nüshadan alınmış olsun, ama bu kişi kesinlikle bir Türkçecilik, Oğuzculuk,
Oğuz geleneği, Türk yöresi, Türk milletine, geleceğinin bir şekilde bu eserden öğüt
alınarak gerçekleşmesi gerektiği konusunda bir uyarı kitabı hazırladığının bilincin-
dedir.
Tabi ki 12. yüzyılda Sibaveyhin yazmış olduğu ilk esere kadar Arap dünya-
sında bir eserin kitap adıyla adlandırılmadığını İsmayıl Hakkının bir çalışmasından
öğrendim, ondan önce kitap lafzını taşıyan bir eser yok. Yazıcılık geleneği bu ma-
nada çok önemlidir. Nasıl bir uslub takip etmiş de böyle bir eser adında kitap lafzı-
nı kullanmışdır? Bu adlandırma benim için çok önemlidir. Peki yazar yine bu anlat-
maların içerisinde neyi anlatmış? Yani mukaddimeden itibaren takip etmeye baş-
ladığı mısra, Resul aleyhusselam zamanına yakın Bayat boyundan bir er koptu şek-
linde başlayan Dresden Nüshası’nda yazar, bir şeyleri kanıtlamaya, bir şeyleri
“SALUR QAZANIN YEDDİBAŞLI ƏJDAHANI ÖLDÜRMƏSİ” ADLI BOYUNUN MÜZAKİRƏSİ 57
ıspatlamaya çalışıyor. Yani benim anlatacağım her şey Korkut Ata’dan bize söz
olarak miras kalmıştır, dolayısıyla bu sözlerin hepsi doğrudur. Bu sözlere inanıyor-
sunuz ki, özellikle işte bu dediyi Osman neslidir, işte sürüp gidiyoruz, lafzıyla üst
yönetime de bir gönderme yaparak, buraya kadar olan sözlerimi ispatladım ve buna
kati sürette inanıyorsanız, bundan sonrakı bütün anlatacağım hikayelere inanın ve
bunlardan ders alın' diyor. Bana göre öyle. Yani burada kitap lafzıyla Dede Korkut
kitabının Dresden Nüshası’nın müstensihi yada yazarı, Türklerin kutlu kitabını
yazdığını ifade etmiş oluyor. Yani türklerin her zaman ders alması, öğüt alması
gereken meseleler var: hakanlık nedir, sosyal hayat nedir, devlet hayatı nedir, ha-
kan nasıl olunur? Mesela Boğaç Han anlatması bir delikanlının bir boğa ile muca-
delesi değil, Boğaç Han anlatması aslında Türklerde hakanlığın, boğa sembölünün
arkasına gizlenmiş olan, yer yüzüne hakim olan bir gücü ortadan kaldıran bir deli-
kanlının, bir iğidin nasıl olacağını örnek alıyor. Peki eserin yazıldığı dönemde nasıl
oluyor? Devşirme beylere vezirlik veren bir sistem gelmiş ve bu sistemden rahatsız
olan bir müstensihle karşı karşıya ola bilirmiyiz? Yani, eserin yazılış amacı ifade
olunmamış. Yani, aslında bu tür eserlerde genellikle bulunan iki şey var. Biri
sebeb-i telifdir. Sebeb-i telifden Dede Korkut kitabının hiç bir nüshasında, yani,
elimizde bulunan son nüsha da dahil olmak üzere bahs olunmamış. Peki bu eser
niye yazıldı, niye toplandı, niye yazıya geçirildi kısmıyla ilgili bizim elimizde her
hangi bir malumat yok. Peki ne yapmamız gerekir? Eserin kendi muhteviyatından
bizim bir takım yorumlar yürütmemiz gerekiyor.
İkinci bir konu, burada hocalarım da teklif verelim dediler. Bir teklifi de ben
özellikle vermek istiyorum: Dede Korkut kitabının şu ana kadar bildiyimiz, buldu-
ğumuz 3 nüshası oluştu, ya da variantı oluştu. Bunların kesin tarihini tespit eden
bilimsel tarihsel incelemeler mümkündür. Bir kağıt testi, ikincisi mürekkeb testi
ile, Dresden Nüshası’nın kağıdının nereden geldiği, mürekkebinin nereden geldiği
ile ilgili Azerbaycan UNESCO Milli Komisyonu yada Miras Fondunun, Türkiye
UNESCO Milli Komisyonunun müracatı ile bir tahlil işlemi görülsün. Sabah oturu-
munda Günay Hanım bahsetti, 2018. yılında ben bizzat Türkiyede UNESCO Milli
Komisyonunda Somut Olmayan Kültürel Miras Komitesinin başkan vekili olarak
çalışıyorum. Yıllardır çabalıyoruz, Türkiye, Azerbaycan, ortak olarak şöyle bir tek-
lif verdik. Korkut Ata Dede Korkut destancılık geleneği ve mirası anlatmaları şek-
linde UNESCO’ya somut olmayan kültürel miras insanlığın temsili listesine artık 3
ülkenin ortak mirası olarak kaydedildi. Yani sabah tartışmalarda da ifade edildiği
için bunu vurgulamak istiyorum. Dede Korkut kitabı ve ya Dede Korkut mirası ne
Türkiye, ne Azerbaycan, ne de Kazakistan’ın mirasıdır. Bütün Türk Dünyası’nın
ortak mirasıdır. Ve bu böyle olacaktır ve bu böyle kalmak zorundadır. Ve bütün
Türk Dünyası da bunu böyle anlamak, böyle yorumlamak, böyle sorgulamak zo-
rundadır. Bu coğrafiyanın ortasında da bir köprü olarak Azerbaycan bulunmak-
tadır. Yani, Doğu Türklüğü ile batı Türklüğü’nün ortasında Azerbaycan bir köprü-
dür ve Azerbaycan Türklüğü de bu konudaçok ciddi bir gayret sarf etmektedir.
Peki bu 3 nüshanın yazılış tarihini ve kağıt kalitesini ve kağıt ve mürekkebinin ne-
reden alındığını bir saatlik bir tahlil sonunda belirlemek mümkündür. Şu anda
Süleymaniye Kütüphanesi’nde bu tahlil imkanları mevcuttur. Yani, yeni oluşturu-

lan bir teknikle bir tırnak makasıyla alınan kağıt parçasıyla, bir iyne başıyla alınan
mürekkeble bu tahlilleri yapıb, dil özellikleri şudur, bu zamana ait denebilir.
Muhakkak hocalarımızın yaptığı araştırmalar değerli, ama ben doğrudan doğruya
bu müracatın yapılıb, bu üç nüshanın da tarihlerinin kesin tespit edilmesinin bu
tartışmaları tamamlayacağını ve bundan sonra bizim kuşağımızın daha nitelikli tar-
tışmalar yapa bileceğine vesile olacağını düşünüyorum. Bu teklifimi de burada
ifade etmek istiyorum.
Şimdi 3. nüsha, ya da variant, her ne dersek diyelim, halk biliminde, halk
edebiyyatında farklı terminolojiyi burada fazla tartışacak değilim, sözü çok fazla
uzatmak da istemiyorum. Ben sayın Veli Muhammed hocayla 2019 yılının mart
ayında Kazakistanda Aktau şehrinde Nevruzu karşı almak adlı bir toplantı ve ulus-
lararası konferans için de davet edildiğimde, orada tanıştım. Kendisi yalnız değildi,
yanında sadece Muhammed adlı bir şahıs vardı. Benim iki makalemi de İranda,
yani Kümbet-i Kavus adlı bir dergide, hem Farsca özetini, hem de o bölge ağzıyla
yayınladıklarını ifade etti. Orada tanış olduk, sohbet ettik. Akşam Muhammed hoca
on sayfalık fotokopi ile yanıma gelip 'Benim, dedi, elimde böyle bir metin var'.
Baktım hep soylamalardır, yani, biz Dede Korkut kitaplarından hep alışmışız ki bir
hikayeyi görelim, bir anlatmayı görelim, bir boyu görelim. Elindeki fotokopi
metinlerde bunlar yokdu tabi. 'Hocam bunları istirham etsem, bana gönderirmisin',
dedim. Bende evde pdfsi var, size göndereyim dedi. Üç günden sonra ben Türkiye’
de İzmirdeyken Veli Muhammmed hocadan bir mesaj aldım.
Ben Türküstan Türkmen Sahra Nüshası ya da yazması diyorum. Ahmet
Bican hocam Gümbet nüshası şeklinde kullanıyor, farklı isimler kullanıla bilir.
Şimdi ben bu notları açıklamak isterim.
Birincisi Türkistan nüshası ifadesi neden kullanıldı? Herkesin gayet iyi bile-
ceyi üzere Sovyetler Birliği kurulmadan önce Türkmen Sahra’nın da içinde bulun-
duğu coğrafiyanın genel adı Zeki Velidi Togan hocanın tarih kitaplarından da öğ-
rendiğimize göre Türkistan ismi ile verilir. Bu coğrafiyanın genel adı Türkistandır.
Ben de Metin Ekici olarak şunu ifade etmek istedim: Elbette bir nüshanın nerede
bulunduğu ile ilgili adlandırılması doğru olabilir. Özellikle İranın siyasi konular-
adakı yaklaşımını da dikkate alarak, Dede Korkut gibi biraz önce ifade ettiğim
Türk dünyasının ortak mirası olan bir eserin dar bir şehre, dar bir coğrafyaya sıkış-
tırılmasına benim gönlüm razı olmadı.
Ben bu geniş coğrafyanın ortak mirası olan bu eserin Türkistan nüshası ola-
rak adlandırılmasının daha doğru olacağını düşündüm, bu şekilde ifade ettim. An-
cak daha sonra nüshanın nerede bulunduğu ile adlarının da ifade olunmasıyla ısrar-
la yayıncımla da görüştükden sonra Türkistan/Türkmen Sahra adını kullanmayı bu
kitabın adında tercih ettik. Ama hala Türkistan adının bütün Türk boylarının ortak
yaşadığı coğrafiyanın adı olması itibarıyle kapsayıcı bir ad olarak, yani aynı za-
manda bazan da biraz espiri için bir az kafiyeli olması için 1. nüsha Dresden,
2. nüsha Vatikan, 3. nüsha Türkistan şeklinde ifade edelim gibi bir açıklamamız da
oldu. Tabi ki, amacımız Türk milletlerinin, Türk boylarının ortak çıkarlarının ko-
runmasıdır. Dede Korkut kitabı üzerinden ve diğer bütün kitablarımız üzerinden

Batılı’lar her türlü siyaseti yapıyor. Biz ortak Türk birliği adına çalışıyorsak ve
Dede Korkut kitabında bunu sağlamak istiyorsak, Türkistan adını kullanmak benim
için bir görevdir. Yani Bakü'de de bulunmuş olsa, benim için Bakü de Türkistan'
dır, Ankara'da da bulunmuş olsa, Ankara da Türkistan'dır. Bu coğrafya bizim ortak
kültür coğrafyamızdır, bu şekilde adlandırmanın önemli olduğunu düşünüyorum.
İkincisi, eserin bulunması ile ilgili çeşitli spekulyasyonlara girmek istemi-
yordum. Veli hocayla görüştükden sonra Osman hocamla katıldığımız 24-26 Nisan
2019 yılında Bayburt'ta yapılan Uluslararası Dede Korkut Sempozyumu’nda ilk
defa bu nüshayla ve 13. boyla ilgili bir açıklama yaptık. Elçin Bey de ordaydı ve
hep birlikde bunu ifade ettik. Tabi ki 13. boy önemli, biraz sonra bilim insanları bu
tartışmayı farklı boyutlarda değerlendirecekler. Ben orjinal metnin 48. sayfasından
61. sayfasına kadar olan kısmını ilk defa okuduğumda gerçekten çok mutlu oldum.
Daha önceki Dede Korkut nüshalarında, yani Dresden ve Vatikan nüshalarında bu-
lunmayan bir metin vardı. Rahmetli Orhan Şaik Gökyay hoca böyle bir metnin var
olabileceğini, ama günümüze kadar ulaşmadığını yazılarında, makalelerinde ifade
etmişti. Dolayısıyla böyle bir anlatmanın olabileceğinden Türkiyede’ki, Azerbay-
canda’kı, Türk Dünyası’ndakı korkutşinaslar haberdar idiler, ancak böyle bir met-
nin tam olarak anlatı halinde düzenlenmiş şekliyle ben şahsen 2019 mart ayının so-
nuna kadar karşılaşmamıştım ve böyle bir karşılaşma beni son derece duygulan-
dırdı.
Burada söz konusu olan bir husus da metnin adı ile ilgildir. Dresden
nüshasında olduğu gibi filancanın boyu gibi bir adlandırma Türkistan/Türkmen-
Sahra metninde yoktu. Ve biz Bayburt'a gidende buna ne ad koyalım dedik. 'Salur
Kazanın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi' boyu, 13. boy diyelim ve bu adlandırma
da şahsıma ait. Orada metnin içerisinde başka bir alt konu ola bilirdimi? Hayır.
Daha önce hocalarımızın referanslarını da dikkate alarak böyle bir adlandırmanın
uygun olacağını da ifade etdik.
Evet, bu metnin içerisinde bir anlatma mı var, iki anlatma mı var sorusu
tartışıla bilir belki. Kaç tane anlatma var, kaç tane boy var, kaç tane soylama var?
Bana göre burada tek bir boy var, tek bir anlatma var. Evet, metnin 48. sayfasından
52. sayfasına kadar olan kısımda Salur Kazanın Kars'dan Azerbaycan'ın belli böl-
gesine kadar olan bölgeyi feth etmesi ile ilgili bir kısım mevcuttur. Ancak ben
Boğaç Han anlatmasına baktığımda da Dirse Han’ın ve ya Osman hocanın ifade-
siyle Derse Han’ın hanlar hanı Bayındır Han’ın ziyafetine gidib oradan dönüp ha-
nımıyla soylaşarak bu oğulsuzluğun, bu çocuksuzluğun sebebi senden midir, ben-
den midir söyle bana han kızı, dediği kısma kadar olan kısmın da, çocuksuzluğa ça-
re arayıp, çarenin bulunması ve Boğaçın doğup ad almasından, babasının 40 na-
merdini kıskanıp, babasıyla karşı-karşıya gelmesinden, babasını hain 40 namerdin
elinden kurtarmasına kadar olan bölümden ayrı bir metin gibi değerlendirile bilir.
Oysa ki orada biz bir kahramanın öncesi, sonrası diye bir ayrıştırma yapmıyoruz.
Meseleye günümüzde siyasette sık kullanılan silsile-i meratib ifadesiyle baksak,
anlatının kendi içerisinde bir silsilesi var, bir anlatım tekniği var. Dolayısıyla bu
anlatmanın baş tarafındakı hazırlık ve sonrasında da Salur Kazanın yedi başlı ejder-
hayla karşılaşması, yani çıktığı bir av sırasında bir ejderha ile karşılaşıp bunu nasıl
öldüreceyi konusunda düşünürken Lalası Kılbaşın gelip ona bir gayret vermesidir.
Aslında bu gayret vermede de bir az mizahi bir anlatım var: Lala şu yedi tane ışığı
görür müsün, evet görüyorum. Şu kokan, meşe gibi kokan kokuyu duyuyormusun,
evet duyuyorum. Lala, ne yapalım, salahın nedir, burdan sıvışıb gidelimmi, yoksa
üstüne varalımmı dediğinde, Lala son derece sakin durur, önce düşünüyor. Yani
Salur Kazan gibi bir adama kaç dese, Salur ola ki gazab eder, yani benim kaçmam,
kaç demem burda yakışık alırmı deye düşünüyor. Nihayetinde kararını veriyor ve
buradakı siyaset de günümüz siyasette danışmanların kullandığı ifadeye çok benzi-
yor. Ne olacak canım diyor, ejderha dediklerinin de aslı bir yılan değil mi, yani sen
bir yılandan mı korkucaksan, sen ki Salur Kazansın, yanı Kara dağdan daş koptu-
ğunda, sırtını dayayıp onu yüklenmişsin, bu kadar yeri feth etmişsin, bir yılandan
mı korkup kaçacaksın, demezlermi sonra, sen böyle bir şeyden kaçdın. Şimdi bu
anlatmanın kendi içerisindeki mantığı, ama halk bilimi ve mitolojik kökenleri
itibarıyle incelindiğimizde aslında biz Boğaç Han’da gördüğümüz ve yahut da
Bamsı Beyrek’te gördüğümüz kahramanın erginlenmesi miti adını verdiğimiz
temel bir anlatım mantığı var. Kemal hocamın gayet iyi bileceği gibi, çeşitli araştır-
malarında da bahsetmiş, yani, kahramanın yolculuğu dediğimiz bir hadise var.
Metin kökenleri antik dönemlere kadar giden, sadece Türklerde değil bütün dünya
milletlerinde de pek anlatısı bulunan bir metinle karşı karşıyayız. Yani, kahraman
ava çıkar, av aslında evden, yurttan uzaklaşmadır, yani kahramanın kendi evinden,
memleketinden bir tür uzaklaşmasıdır. Salur Kazan orada askerleriyle, beyleriyle
gitmiş olmasına rağmen bir av bulamamaları neticesinde neden yalnız kalmaktadır,
neden tek başınadır? Yani, ben bir av bulamadım, ben bu şekilde obama, yurduma
dönersem, beni herkes kınar. Aslında, kahramanın kendisinden beklenen eliksiri,
güçlü maddeyi, toplumu için luzumlu, gerekli olan malzemeyi temin edemeden
geri gelmesi bir başarısızlıktır. Oysa ki mitik kökenden gelen kahraman tipolojisin-
de başarı mutlaka yapılmak, gerçekleştirilmek zorunda. Ve Salur Kazan da diyor
'Siz gidin ben de bir bakıyım başka nerde ne av var', yani, ben bir av bulmadan yur-
duma geri dönmeyeceğim. Orada zaten sorun ortaya çıkmış durumda, sorun ortaya
konulmuş durumda ve Salur Kazan orada mutlaka olağanüstü bir şeyle karşılaşmak
zorunda. Tıpkı ne gibi, Oğuz kağanın, Oğuz atamızın kahramanın yolculuğunun ilk
aşamasında Türk milletine kağan olana kadar, Oğuz olana kadar olağanüstü cana-
varı öldürmesi ile ilgili anlatmanın ilk kısmı gibi.
Burada bence Salur Kazan anlatmasıyla Oğuz Kağan anlatması arasında pa-
ralel yapıdan bahs etmek kesinlikle mümkündür. Çünki bunu metnin sonunda
'Salur Kazan neden ejderhanın başlarını, derisini, her şeyini giyer ve ejderha kılı-
ğında yurduna döner' sorusunu sorduğumuzda da tekrar görüyoruz. Bu noktadan
baktığımızda Salur Kazan burada mutlaka olağanüstü bir varlıkla mücadele edip
onu ortadan kaldırması, bir başarı göstermesi, kendini ispatlaması ve Salur Kazanın
salurluğu ve Kazanlığı nerden geliyor, sadece soylamalar onun referanslarını veri-
yor. Kazan adı nasıl alındı, türkler tabiatı nasıl tanır, çevreyle ilişkileri nelerdir,
çeşitli gözlemler − burada 23 tane soylamalarda verilmiş. Bana göre onların içeri-
sindeki her bir referans da aslında Salur Kazanın yedi başlı ejderhayı öldürmesi
için çözümlemede kolaylık sağlamak amacıyla bize müstensihin ve yahut ta eski
anlatılardan parçacıkların kullanılması yolu ile yeni yorumlar üretebilmek için
sunulmuş bilgilerden ibarettir. Şimdi Batı mitolojisindeki ejderha tipolojisine bak-
dığımızda genellikde kahramanlar ilk başta ejderha ile karşılaşıyor. Salur Kazanın
karşılaştığı önemli unsurlardan biri de yedi başlı ejderhayla karşılaşmak. Yani, baş-
ka anlatmalarda da yedi başlı ejderha ola bilir, ancak türk tasarımında ejderhanın
yedi başlı olması tesadüfi değil, buradakı 7 sayısını dikkate atmak gerektiğini ifade
etmek istiyorum.
Son olarak şunu demek istiyorum – kahramanın bütün bu başarıyı göster-
mesi sonucunda kahraman Oğuza dönerken de kendi kimliğini gizleyerek gelir,
tıpkı Bamsı Beyrek gibi. Herkes der ki Kazan ejderha oldu mu, olmadı mı, ejder-
hayla dövüştü mü, yoksa hala bildiyimiz bizim sosyal olarak beyimiz, hükümda-
rımız olan, emr ettiğinde her şeyi yaptığımız Kazan mı, yani, burda bir transfor-
masyon oldu mu, olmadı mı? Bu transformasyon olmadıysa, bu, Oğuz için risk, ol-
duysa Oğuz için büyük bir kazanç, Oğuz’un yeni bir gücü, yeni bir hakanlık kabili-
yeti kazandığının açık bir işaretidir. Ve bu soru da Kazanın kendi Oğuz yurduna
dönüşünde onun getirmiş olduğu ejderha derisinden gölgeliyin altında Bayındır
Han’la verilen büyük bir ziyafetle cevaplanır. Yani, başta açılan toplumsal birlik ve
bütünlük, yani anlatının başında açılan 'beylerim ile yer içer idim' bir meclisidir,
toplantısıdır ve bu toplantıda Oğuzun birlik ve bütünlüğü resm edilmişdir. Anlatıla-
rın zaten Dede Korkut kitabının Dresden ve Vatikan nüshalarında da var olan ben-
zer resimdeki gibi, başlanğıcında verilen birlik ve bütünlük resmi, sonuçta, kapa-
nışta tekrar perçinlenen bir birlik, bütünlük resmiyle tamamlanır ve böylece Oğu-
zun sosyal kabiliyetini devlet açısından, yani, oğuz birlik ve bütünlüyünün nasıl
sağlandığı Salur Kazan tarafından verilen bu ziyafetle tekrar tamamlanmış olur.
Dinlediyiniz için de teşekkür ederim ve hepinizi hürmetle selamlıyorum.
Prof. Ramazan Qafarlı:

 Təşəkkür edirəm. Hörmətli həmkarlarım, kollokvium təşkilatçıları, Türki-
yədən gələn qonaqlarımız, mən də ilk növbədə bu tədbiri təşkil edənlərə öz minnət-
darlığımı bildirmək istəyirəm, xüsusi olaraq yazıçı, qorqudşunas, görkəmli ictimai
xadim, dilçi alim, akademik Kamal Abdullayevə ki, bizi də bu tədbirə dəvət edib.
Biz də müzakirələri sağlam bir məcraya yönəltmək məqsədi ilə söz demək haqqı-
mızdan istifadə edərək, fikirlərimizi məntiqli şəkildə çatdırmağa çalışacağıq.
Doğrudan da, Kamal müəllimin təşəbbüsü ilə “Türkologiya” jurnalının
“Müzakirə və diskussiya” bölməsində yeni tapılan əlyazma elə həmin andan müza-
kirəyə buraxılıb. Biz də həmkarım professor Seyfəddin Rzasoyla birlikdə həmin
mübahisələrin mərkəzində olmuşuq. Bu müzakirələrdə bir sıra məsələlərə aydınlıq
gətiriləcək. Biz Mətin bəyin söylədiyi bəzi məsələlərlə razılaşırıq, bəzi məsələlərlə
razılaşmırıq. Həmin məsələlərin şərhinə başlamaq istəyirəm.
Başda professor Mətin Ekici olmaqla türkiyəli alimlər Dədə Qorqudun yeni
əlyazmasını elm aləminə tanıtmaqla tarixi missiyanı yerinə yetirdilər və onların
adları bütün hallarda minnətdarlıqla yad ediləcəkdir. Lakin ilk gündən bu nəşrlərin
mübahisə doğurmasının bir sıra əsaslı səbəbləri vardır. Biz ilk olaraq sosial
şəbəkədə əlyazmanın “Kitabi-Dədə Qorqud”un 3-cü əlyazması və 13-cü boyu ol-
maması barədə bəyanatla çıxış etmişik, bizim fikrimiz Türkiyə, Azərbaycan və
İranda birmənalı qarşılanmamış, bəzi hallarda qəribə etirazlar doğurmuşdur. Bu
səbəbdən də bir əlyazmanın çap olunan 3 nəşrini əldə edib müqayisələr aparmış,
irəli sürdüyümüz arqumetləri əsaslandıran geniş məqalə ilə çıxış etmişik.
Təbii ki, əlyazmanın tapılması, nəşrləri və haqqında tez bir zamanda yazılan
məqalələr “ilkin təəssüratları” əks etdirirdi və əlyazmanın yaratdığı həyəcan həm
onun nəşrlərində, həm də məqalələrdə özünü göstərmişdir. Şifahi “Dədə Qorqud”
eposu ənənəsinə aid olan bu yeni oğuznamə mətni “Kitabi-Dədə Qorqud”un nüsxə-
si, yəni, onun eynisi/surəti olmadığı halda, nəinki variantı, heç olmasa, versiyası
belə adlandırılmamışdı. Oğuz epoxasının məhsulu olan “Kitabi-Dədə Qorqud” das-
tanı ilə, təxminən, XVIII əsrin ikinci yarısı “Türkman epoxası”nda formalaşan
“Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsi bütün elmi prinsiplər nəzərə alınmadan eyni-
ləşdirilmişdi. Hamı üçün açıq olan bədii-estetik, ekzoterik xarakterli mətnlə gizli,
batini - ezoterik mətn eyni məna sırasında təqdim olunmuşdu.
Bizə elə gəlir ki, ilk yanlışlıq hər üç nəşrin əlyazmanın orijinalını, eksperti-
zadan keçirilmə sənədini görmədən PDF-dən birbaşa kitab halına salınaraq nəşr
edilməsindən irəli gəlmişdir. İkincisi, əlyazma Azərbaycan türklərinin dilində ol-
masına baxmayaraq, hər 3 nəşrdə mətnin transkripsiyası Türkiyə türkcəsi ilə təq-
dim olunmasıdır. Bunu aradan qaldırmaq üçün AMEA-nın “Dədə Qorqud” şöbəsi
olaraq, biz, ilk növbədə, əlyazmanı mətnşünaslarımıza göndərmişik. Şöbəmizin
keçmiş əməkdaşı prof. Asif Hacıyevdən xahiş etmişik ki, əsərin fotosurəti üzərində
ciddi iş aparsın və mətnin olduğu kimi Azərbaycan türkcəsində transkripsiyasını
hazırlasın.
Onu da nəzərinizə çatdırım ki, bir həftə əvvəl Tehran Universitetinin profes-
soru Hüseyn Düzgün qonağımız olmuş və əlyazma barədə maraqlı açıqlama ver-
mişdir. İranda çap olunan “Name-ye Sedigh” adlı məcmuədə yazılır ki, 2019-cu
ilin ocaq ayında iranlı türkmən Vəli Məhəmməd hoca prof. Hüseyn Sadiqə bir neçə
əlyazma kitabı ərmağan etmişdir. Bu kitablar arasında 62 səhifəlik, sonralar “Dədə
Qorqud soylamaları” adı ilə tanınan bir ufacıq kitab da olmuşdur. Vəli Məhəmməd-
lə prof. Hüseyn Sadiq arasında bu kitabın İranda yayınlanması haqqında anlaşma
əldə edilmişdir. Bundan sonra prof. Hüseyn Sadiq əsər üzərində elmi çalışma apar-
mağa başlamışdır. Olaydan bir kaç ay sonra Türkiyəli Mətin Əkici adlı alimin “Ben
Türkistanda Dede Korkutun 13-cü boyun buldum və onu “Türküstan əlyazması”
adlandırıram” iddiasını duyunca və onun tərəfindən verilən əlyazma örnəklərinin
Vəli Məhəmmədə aid olmasını görüncə, prof. Hüsen Sadiq geri çəkilmişdir”.
Beləcə prof. Hüsen Düzgün də əlyazmanın mətnini latın əlifbası ilə hazırlamış və
tezliklə ön sözlə, izahlarla “Dədə Qorqud” jurnalına təqdim etməyə söz vermişdir.
O bu toplantıda Vəli Məhəmməd xoca ilə birlikdə iştirak etmək arzusunda idi. Mən
təşəbbüs göstərdim, lakin təşkilatçılardan onlar üçün rəsmi dəvət ala bilmədim.
Beləcə bizim redaksiyada əlyazmanın Azərbaycan türkcəsində hazırlanmış 2
variantı olacaq. Onları növbə ilə “Dədə Qorud” jurnalında çap edəcəyik. Maraqlıdır
ki, Asif müəllimin açıqlamasına görə, Drezden və Vatikan nüsxələrində oxunuşu
çətin olan bəzi söz və ifadələrin açarı məhz bu yeni əlyazmadadır.
Oktyabr ayının 10-da, saat 10.34 radələrində Tehran Universitetindən
Hüseyn Düzgün və Təbriz Universitetindən Əli Barazandeh Türk mənə belə bir
müraciət göndərib. Onlar deyir ki:
“Türk Dünyasının ən kötü yanı budur ki, nəyə görəsə İran, özəlliklə Güney
Azərbaycanda yaşayan 35 milyon türk katılımlarda iştirak etmirlər. Bu yeni Dədə
Qorqud İran torpaqlarında bulunub, Türkiyədə də 3 yeni nüsxə üzərinə çalışmadan
öte bilgi adamları bulduqları halda buradan bir bilgin və alim çağırılmamışdır. Biz
minnətsiz, heç bir dəstək olmadan ən mükəmməl Dədə Qorqudu işləmişik və yaxın
günlərdə çapdan çıxacaq, onda bunların nə qədər yanlış oxuduqları da görünəcək.
Biz bu nüsxəmizi Əli Şamil müəllimə və Ramiz bəyə göndərdik. Onlar da təsdiq
etdilər ki, biz işlədiyimiz Türkiyədə çap olunan nüsxələrdən daha təkmil və doğru-
dur”.
Mən Əli Barazandeh bəyə yazdım ki, “hünər göstərib Vəli Məhəmməddən
əlyazmanın əvvəlinci vərəqlərini əldə edə bilsəniz, sizləri alqışlayaram”.
Onun cavabı belə oldu: “Bizdə Kitabın bütünü var, hətta Vəli Məhəmməd
İranda təkcə bizə izin verib və biz onunla müqavilə bağlamışıq. Təbrizdən Türk-
mən Səhraya gedib nüsxəni yaxından görmüşəm və faksimile olaraq almışam.
Sizə nə lazım varsa, mən xidmətinizdə varam. Yaxın günlərdə İranda yapılan
yeni Dədə Qorqudu göndərəcəyəm”.
Təəssüflər olsun ki, biz türklər bəzən işimizi baş-ayaq görürük. Təəccüblüsü
odur ki, Əli Şamil mətnşünas deyil, o bu işə necə müsbət rəy verə bilər? İşin səmə-
rəsi üçün, o, ən azından materialı Əlyazmalar İnstitutuna, ya da işlədiyi Folkor İns-
titutunun rəhbərinə və müvafiq “Dədə Qorqud” şöbəsinə verməli idi.
Ramiz müəllimə isə sualım belədir: əgər Əli Barazandehin dedikləri düzdür-
sə, siz mətnşünas olaraq cənublu qardaşlarımızın işinin Türkiyədə çap olunan nüs-
xələrdən daha təkmil və doğruluğunu təsdiqləmisinizsə, bilmək istəyərəm, onlar
yeni əlyazmanı artıq Azərbaycan türkcəsinə təkmil şəkildə transkripsiya ediblər,
yaxın günlərdə çap edəcəklər, belə olduqda sizin təzədən onu çevirməyinizə ehti-
yac var idimi? Var idisə, siz mətndə əlavə nələri tapmısınız və işinizlə nə kimi ye-
niliklər ortaya qoymusunuz?
Bir əsas yanlışlıq da “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsinin “Kitabi-Dədə
Qorqud”un üçüncü nüsxəsi elan olunmasıdır. Çünki bu “nüsxə” məsələsində bütün
elmi prinsiplər pozulmuş və ümumiyyətlə, elmi nəticə əvəzinə ortaya qəribə mən-
zərə çıxmışdır. Yeni tapılan əlyazmanın “Kitabi-Dədə Qorqud”un nüsxəsi olmadı-
ğı, daha doğrusu, nüsxəsi qəlibinə girə bilmədiyi aydın şəkildə müşahidə olunur və
yeni əlyazma “Kitabi-Dədə Qorqud”un Drezden və Vatikan nüsxələri ilə məhz
“nüsxə” anlayışı kontekstində bir sırada dura bilmir. Ona görə ki, “nüsxə” anla-
yışının Türkiyə türkcəsindəki (o cümlədən Azərbaycan türkcəsindəki) açıq-aydın

mənası buna qətiyyən imkan vermir. “Kitabi-Dədə Qorqud”un Drezden və Vatikan
nüsxələri ona görə bir-birinin (daha doğrusu, Vatikan Drezdenin) nüsxəsi hesab
olunur ki, 1 müqəddimə və 12 boy-oğuznamədən ibarət olan Drezden nüsxəsindəki
həmin müqəddimə və 12 boydan 6-sı Vatikan nüsxəsində “təkrarlanır”. Lakin haqlı
olaraq görkəmli türkoloq Osman Fikri Sərtqaya Vatikan nüsxəsini belə Drezden
nüsxəsinin surəti, variantı, versiyası hesab etmir.
Doğrudur, “Kitabi-Türkmən lisani” abidəsindəki “Salur Qazanla əjdaha”
süjeti ilə “Kitabi-Dədə Qorqud”un “Salur Qazan tutsaq olub oğlı Uruz çıqardığı
boyı bəyan edər” adlı on birinci boyunda Salur Qazanın özündən bəhs etdiyi
soylamada yeddibaşlı əjdaha ilə vuruşmasına işarə etməsi bir-biri ilə səsləşir:
Qılağuzsuz yol başaran Qazan ər idim.
Yedi başlı əjdərhaya yetüb vardım.

Heybətindən sol gözüm yaşardı.
Hey gözüm, namərd gözüm, müxənnət gözüm.
Bir yılandan nə var ki, qorxdun! – deyü ögünmədim.
“Kitabi-Türkmən lisani” abidəsindəki “Salur Qazanın əjdahanı öldürməsi”

süjeti ilə “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı nəğmənin bir-biri ilə bağlılığı heç bir şübhə
doğurmur. Ancaq bu, “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsini “Kitabi-Dədə
Qorqud”un nə üçüncü əlyazması və nüsxəsi, nə də “Salur Qazanın əjdahanı
öldürməsi” oğuznaməsini “Kitabi-Dədə Qorqud”un 13-cü boyu hesab etməyə,
zərrə qədər də olsun əsas və imkan vermir. “Kitabi-Dədə Qorqud”un on birinci bo-
yundakı bu “kontaminativ düyün” heç vaxt eyni mətn sisteminin (12-lik struktura
malik sistemin) müstəqil elementi (13-cü boyu) ola bilməz.
Bir maraqlı fakta diqqət yetirək: “Kitabi-Dədə Qorqud”da Salur Qazanın
yeddibaşlı əjdahanı öldürməsi birinci şəxsin – Qazanın, “Kitabi-Türkmən lisani”
oğuznaməsində isə təsvir üçüncü şəxsin - ozanların dilindən nəql edilir və Qazanın
yaşaran gözü ilə deyişməsi hər iki mətndə verilir. Lakin “Kitabi-Türkmən lisani”də
də Qazanın dilindən söylənən oxşar məqamlar olsa da, onlar tamam başqa funksiya
daşıyır. Belə ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”da düşmənin “bizi öy” tələbinə Qazanın
söylədiyi uzun nəğmə ilə “Kitabi-Türkmən lisani”də Qazan - əjdaha qarşılaşmasın-
dan əvvəlki soylamada onun dilindən deyilən uzun təsvirə rast gəlirik. Aşağıdakı
cədvəldə hər iki mətndəki oxşar deyimləri bir-biri ilə müqayisə etmək üçün yanaşı
təqdim edirik:
“Kitabi-Dədə Qorqud”da “Kitabi-Türkmən lisani”də

(Drezden)
Min-bin ərdən yağı gördumsə, On bin yaġı geldügini ėşidende qol
“oyunum” dedim. götürüb ak otak içinde oyına girdüm.
İyirmi bin ər yağı gördumsə, İgirmi bin yaġı geldi dėyende yėrümden
yiləmədım. imrenmedüm.
Otuz bin ər yağı gördumsə, ota Otuz bin yaġı geldi dėyende hìçe
saydım. saydum.
Qırx bin ər yağı gördumsə, qıya Kırh bin geldi dėyende kara gözümün
baqdım. ucından kıya bahdum, kımzanmadum.
Əlli bin ər yağı gördumsə, əl Elli bin geldi dėyende el vėrüb
vermədim. elleşmedüm, azdur dėdüm.
Altmış bin ər yağı gördumsə, Altmış bin geldi dėyende Allahı andum,
aytışmadım. atlanmadum.
? Yėtmiş bin geldi dėyende yėltenmedüm.
Səksən bin ər yağı gördumsə, Seksen bin [geldi] dėyende seksen-
səksənmədim. medüm.
Doxsan bin yağı gördumsə, Dohsan bin yaġı geldi dėyende
donanmadım. arhaluhcak-ıdum donum gėydüm.
Yuz bin ər gördumsə, yüzüm Yüz bin yaġı geldi dėyende yüz çevürüb
dönmədim. kayıtmadum.
Yüzu donməz, kılıcum ələ aldım. Ahar sudan abdest kıldum, alınumı yėre
Məһəmmədün dini eşqinə qılınc urdum, koyub kıldum namaz-ı Muhammedì, yaradan
Ağ meydanda yumrı başı topca bir cebbara bėl bakladum, ya Muhammed, ya
kəsdim. Alì meded dėdüm.
Bu mətnlərdə oxşarlıqlar və fərqlər göz qabağındadır:

1. “Kitabi-Dədə Qorqud”da Salur Qazan bütün misralarda “yağı gördümsə”,
“Kitabi-Türkmən lisani”də isə “yaġı geldügini ėşidende”, yaxud “yaġı geldi
dėyende” soyləyir.
2. “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı ikinci misrada Qazan düşmənə “oyunum”
deyə qiymət verir, “Kitabi-Türkmən lisani”də isə qol “götürüb ak otak içinde”
oynayır.
3. İyirmi – altmış, səksən və doxsan min yağı haqqında hər ikisində, cüzi
fərqləri nəzərə almasaq, təxminən eyni fikirlər səsləndirilir.
4. Yetmiş min yağı haqqında “Kitabi-Dədə Qorqud”da məlumat yoxdur.
5. Nəhayət, “Kitabi-Dədə Qorqud”da sonda Salur Qazan Məhəmməd dini
eşqinə qılıncını əlinə alıb ağ meydanda düşmənin yumru başını top kimi vurur.
“Kitabi-Türkmən lisani”də isə Qazan təmkinlidir, abdest alır, başını yerə qoyub
namaz qılır, “Ya Məhəmməd, ya Əlì mədəd” dėyib Yaradana bel bağlayır.
Burada oxşarlıq olsa da, fərqli situasiyalardan bəhs edildiyi göz qabağındadır
və aydın olur ki, bu mətnlər həm funksional strukturuna, həm də semantikasına
görə bir-birinin eyni deyildir, şifahi epik ənənənin standartlıq qanunu əsasında ayrı-
ayrı zamanlarda yaranmışdır. Bu, nağıl və dastan mətnlərindəki iki qat, üç qat tək-
rarlanma sistemində olduğu kimi şifahi poetik mətn elementidir.
Beləliklə, “Kitabi-Türkmən lisani”dəki “Salur Qazanın əjdahanı öldürməsi”
süjet-oğuznaməsi bilavasitə yazılı abidə olan “Kitabi-Dədə Qorqud”un deyil, şifahi
“Dədə Qorqud” eposunun kontaminativ əlavəsidir. Çünki “Kitabi-Türkmən lisani”
də, “Kitabi-Dədə Qorqud” da bütün hallarda şifahi “Dədə Qorqud” epos nüvəsinin
yazılı törəmələri – paradiqmalarıdır. Yəni “Kitabi-Türkmən lisani” birbaşa yazılı
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının deyil, məhz şifahi “Dədə Qorqud” eposunun Tü-
rkman/Türkmən epoxasındakı davamıdır. Bu halda o, heç bir şərt daxilində yazılı
“Kitabi-Dədə Qorqud”un üçüncü əlyazması ola bilməz.
“Epos” – milli epik düşüncə sistemi, “dastan” – onu bədii söz kodu səviyyə-
sində gerçəkləşdirən mətndir. Bu halda “Dədə Qorqud” Oğuz milli düşüncə sistem-
ini bütövlükdə əhatə edən eposdur. Onun tarixən iki məna paradiqması var:
1. Şifahi “Dədə Qorqud” dastanı: Bu, “Qorqud Ata” mifik nüvəsindən başla-
nan, Oğuz epoxasından keçən və oğuzların milli xalqlara diferensiasiya etdiyi dö-
vrə qədər davam edən və sonra milli eposlara transformasiya olunan epik ənənədir.
2. İki nüsxədən (Drezden və Vatikan) ibarət yazılı “Kitabi-Dədə Qorqud”
dastanı: Bu, şifahi “Dədə Qorqud” dastanının konkret məkan-zaman nöqtəsində ya-
zılı şəkildə qeydə alınmış şəklidir.
Şifahi “Dədə Qorqud” dastanı minillər boyunca dəyişərək inkişaf etmiş,
“Kitab-Dədə Qorqud” və “Hekayəti-Qazan beg və qeyrox” dastanları isə öz inkişa-
fını donduraraq əlyazma yazılı abidə şəklində daşlaşmışdır.
Həm “Kitabi-Dədə Qorqud”, həm “Hekayəti-Qazan beg və qeyrox” dastan-
ları, həm də “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsi bilavasitə şifahi “Dədə Qorqud”
eposunun yazılı şəkilləridir. Ən başlıcası, “Kitabi-Dədə Qorqud” və “Hekayəti-
Qazan beg və qeyrox” bir dastan olduğu halda, “Kitabi-Türkmən lisani” öz
funksional tipologiyasına görə dastan yox, Türkman/Türkmənlərin ezoterik-mü-
qəddəs kitabıdır. Yəni, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanındakı Oğuz igidlərinin qəhrə-
manlığından bəhs edən boylar ozanlar tərəfindən geniş publika qarşısında ifa
olunan bədii-estetik funksiyalı mətnlər olduğu halda, “Kitabi-Türkmən lisani”
oğuznaməsi baxşı/ozanlar tərəfindən ancaq “40-lar”(“40 şagird”) məclisində oxu-
nan və 40 neofit tərəfindən öyrənilən, mənimsənilən, əsasında “bəy-igidlik” imta-
hanı verilən “ərgənlik bitiyi”, “inisiasiya kodeksi”, başqa sözlə, “ağa” statusunda
olan subyektlərin “bəy-igid”, “alp-ərən” statusuna keçirilmə ritualının ezoterik/
batini “törə kitabıdır”.
“Kitabi-Türkmən lisani” ilə “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Hekayəti-Qazan beg və
qeyrox” arasında onların hər üçünün “Oğuz kağan” nüvəsinə bağlılıqları səbəbin-
dən müəyyən ortaq motiv və obrazların olmasına baxmayaraq, “Kitabi-Türkmən
lisani” abidəsi “Kitabi-Dədə Qorqud”dan fərqli obraz və motivlər “qalereyasına”
malikdir. Halbuki “Kitabi-Türkmən lisani”nin “Kitabi-Dədə Qorqud”un üçüncü
nüsxəsi və əlyazması sayılması üçün bu əlyazmaların motivlər “qalereyasının”
müəyyən tənasüblərdə bir-birinin eyni olması, bir-birinin surəti olması lazımdır.
Belə bir eyniləşmənin olmadığı şəraitdə “üçüncü əlyazma” söhbəti qeyri-elmi ya-
naşmanı ifadə edir.
Dil xüsusiyyətlərinə gəldikdə bildirmək istərdik ki, biz professional dilçilərin
səlahiyyət dairəsinə girməyi özümüz üçün artıq hesab etsək də, tərtibatçılar kollek-
tivinin də təsbit etdikləri dil-üslub fərqləri bizə yenə də “mətn tipologiyası” baxı-
mından müəyyən nəticəyə gəlməyə imkan verir. Bu cəhətdən, “Kitabi-Dədə
Qorqud”un dili Oğuz epoxasının dili olduğu halda, “Kitabi-Türkmən lisani”nin dili
postoğuz epoxasının dilini, yəni Türkman/Türkmən dilini nümayiş etdirir. Başqa
sözlə, “Kitabi-Türkmən lisani” dil xüsusiyyətləri (tipologiyası) baxımından da

bilavasitə “Kitabi-Dədə Qorqud”un üçüncü nüsxəsi və əlyazması deyildir.
Görkəmli türkoloq Osman Fikri Sərtqayanın bu məsələyə aydınlıq gətirən
məqaləsində haqlı olaraq vurğulandığı kimi, tədqiqatçıların Dede Korkut Kita-
bı’nın 4. nüshası” dedikleri Günbed (Türkmen Sahra) yazması nə variant, nə versi-
ya, nə də “nüsxə” değil, ancaq “paralel metn” olma özelliyi taşımakdadır”. Bu doğ-
ru fikrə görə buradan səslənirəm: Əhməd Cəfəroğlunun yetirməsinə halal olsun.
Mətnin funksional struktur tipologiyası onun tanınmasında, “kimliyinin”
müəyyənləşdirilməsində, poetik identifikasiyasının üzə çıxarılmasında mühüm
şərtlərdən biridir. Bəs “mətnin funksional struktur tipologiyası” nədir? Bu, sadə de-
sək, mətnin funksional xüsusiyyətlərinə görə onun tipinin müəyyənləşdirilməsidir.
Yəni, mətn bütövlükdə hansı funksiyaya xidmət edirsə, həmin funksiya mətnin ti-
poloji növünü müəyyənləşdirir. Bu cəhətdən, “Kitabi-Dədə Qorqud” oğuznaməsi-
nin təqdim etdiyi mətn, istisnasız olaraq, dastan olduğu halda, “Kitabi-Türkmən li-
sani” funksional strukturuna və həmin strukturda gerçəkləşən mahiyyətinə görə
dastan deyil.
Biz birmənalı şəkildə elan edirik ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”da əlyazmalaşmış
mətn dastan funksiyasını yerinə yetirdiyi halda, “Kitabi-Türkmən lisani” oğuzna-
məsi funksional tipinə görə dastan deyil. Bəs onda nədir? Bunu üzə çıxarmaq,
müəyyənləşdirmək və arqumentləşdirmək üçün əvvəlcə “Kitabi-Dədə Qorqud”un
funksional tipologiyasını “tezisləşdirmək” lazım gəlir.
“Kitabi-Dədə Qorqud”un:
İfaçıları: ozanlar;
İfa mühiti: el şənlikləri, şölənlər, ziyafətlər, qonaqlıqlar və s.
Auditoriyası: geniş publika, Oğuz elinin ən müxtəlif təbəqələri;
Mətnin sakrallıq dərəcəsi: ekzoterik mətn tipi, yəni dinlənilməsi hamı üçün
açıq olan, konkret olaraq hər hansı etnososial qrupa aid edilməyən, yaxud eşidilmə-
si, öyrənilməsi cəmiyyətin hansısa təbəqələrinə, qruplarına qadağan edilməyən
mətn;
Mətnin etnopoetik tipi: oğuznamə;
Mətnin funksional struktur tipologiyası: bədii-estetik, əyləncəvi funksiyaya
malik dastan.
Göründüyü kimi, “Kitabi-Dədə Qorqud” oğuznamələri funksional tipinə gö-
rə bədii-estetik funksiya daşıyan dastanlardır.
Əslində isə “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsi funksional tipologiyasına
görə alp-igidliyi, bəy-igidliyi öyrədən xüsusi mətn tipidir. Burada Oğuz/Türkman
bəyi üçün xarakterik olan bütün mənəvi və fiziki keyfiyyətlər “dinləyiciyə” öyrədi-
lir. Mətnə bir qədər dərindən nüfuz etdikcə bu öyrətmə/təlim/tərbiyənin mahiyyə-
tində “tanıtmanın” durduğunu aşkarlaya bilərik. Yəni hələ ki, kimliyini açıqlamadı-
ğımız “dinləyici” “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsi vasitəsilə Oğuz/Türkman
dünyasını bütün struktur səviyyələri ilə öyrənərək, “tanıyır”. “Tanıma” isə – təkcə
Oğuz ənənəvi mədəniyyətinə deyil, ümumiyyətlə, bütün ənənəvi mədəniyyətlərə
xas olan “etnokosmik identifikasiya” hadisəsidir. Hər bir Oğuz/Türkman bəyi öz
etnokosmik kimliyini bütün identifikativ əlamətlər sistemi səviyyəsində bilməli və

tanımalıdır. Bunun üçün isə 15/16 yaşına girmiş Oğuz/Türkman gənci, sözün həqi-
qi mənasında, bir alp-igidlik, bəy-igidlik məktəbi keçməli, orada şagird olub, Oğuz/
Türkman kimliyinin bütün sirlərini öyrənməli, öyrəndikləri əsasında sual-cavab
olunub imtahan verməli və yalnız bu imtahandan keçəndən sonra bəy/igid, alp/igid
statusunu almalıdır. Müasir cəmiyyətlərdən fərqli olaraq, ənənəvi cəmiyyətlərdə is-
tər statusartırma, istərsə də statusdəyişmə yalnız rituallar, özü də inisiasiya ritualla-
rı vasitəsilə həyata keçirilmişdir. Beləliklə, “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsi
funksional tipologiyasına görə Oğuz/Türkman cəmiyyətində statusartırma ritualının
bütün sakral törələrini özündə əks etdirən ərgənlik kitabıdır.
Bəs bu alp/bəy igidlik məktəbinin dinləyiciləri kimlərdir? “Kitabi-Türkmən
lisani” oğuznaməsinin lap əvvəlində, elə birinci soylamasında adı keçən “40
şagird”. Maraqlıdır ki, ilk soylamada − “Hak-talanın göydən Qurani-Kərimi Cəbra-
yıl vasitəsi ilə Məhəmməd peyğənbərin oxuması üçün endirdiyi” təsviri ilə başla-
yan 1-ci soylamada Süleyman və Davud, haqqında səma kitabında olan deyimləri
xatırladaraq İbrahim-xəlil əhvalatını bir qədər ətraflı təsvir edir və soylamanın
yekununda Dədə Qorquda xitabən deyilir:
“Dedem Qorqud qırx şagirde ver nasihat!”
Sonra oğuz elinə müraciət edilir:
“Alplar! Dua qılayın cavanmerdleri görmek üçün”.
“Kitabi-türkmən-lisani” əlyazmasının funksiyası bu iki müraciətdə bütün ay-
dınlığı ilə əks olunur. Bəli, soylamaların əsas məqsədi qırx şagirdə - yetişməkdə
olan nəslə Dədə Qorqudun dili ilə alplıq, ərənlik, igidlik qaydalarını öyrətmək, on-
ları oğuz cəmiyyəti və oğuz elinin yaşadığı mühit haqqında məlumatlandırmaqdır.
“Kitabi-türmək-lisani” əslində təlim, dərs, törə, ərgənlik kitabıdır. Belə ki, 2-ci soy-
lama da bu təlimin yeniyetmələri kamala çatdıracağını xüsusi vurğulayan qənaət-
lərlə başlanır:
“Bu soyda Dedenün müddeası (yəni məqsədi) budur ki, her kim belki her
nesne öz haddinde ve kemalinde olsa yahşıdur. Ehl-i istièdadı kemal tahsìline
terġìb ėdüb mevèize ėyler”.
Göründüyü kimi, Dədənin əsas məqsədi cavanların Allah elmini mənimsə-
məklə kamallı olmaları, təhsillərini (mətndə “Allah elmi”, “kamal” və “təhsil” kəl-
mələri xüsusi qeyd edilir) başa vurmaqla lazımi bilik, bacarıq və təcrübə əldə etmə-
ləridir.
Təsüdüfi deyil ki, 2-ci soylamanın yekununda Dədə Qorqud Allahdan oğuz
igidlərinə iki ərmağan diləyir: “Dedem dėr Hak Taala devletilen bilgi vėrsün!” Əs-
lində elm və sərvətin vəhdəti Dədə Qorqud təliminin əsas məramıdır. Çünki bilik
olmasa, var-dövlət də olmaz. Eləcə də 5-ci soylamanın sonunda isə bildirilir ki,
“Dedem Qorqud, qalın Oġuzun vasfını dėr olsa tükenürmi? Tükenmak yok”. Mətn-
dəki 15-ci soylama isə Oğuz elinin coğrafiyasını yeniyetmələrə öyrədən “dərslik”
təsiri bağışlayır.
“40 şagird” anlayışı dərhal bizim yaddaşımızda “qırxlar” anlayışını oyadır.
Bunların arasında, heç şübhəsiz, əlaqə var. Lakin bu əlaqə sonrakı dövrə – təsəv-
vüfi-irfani düşüncə epoxasına aiddir. “Kitabi-Türkmən lisani”dəki 40 şagird heç bir

halda təsəvvüf ocağının 40 müridi deyildir. Bəs onda kimdir? Adı bizə xüsusilə
“Kitabi-Dədə Qorqud”dan doğma olan 40 igiddir. Onların adı həmin abidədə “40
nökər” kimi də keçir.
Beləliklə, “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsi baxşı/ozanlar tərəfindən an-
caq “40-lar” (“40 ərən”, yaxud “40 şagird”) məclisində oxunan və 40 neofit tərəfin-
dən öyrənilən, mənimsənilən, əsasında “bəy-igidlik” imtahanı verilən “ərgənlik bi-
tiyi”, “inisiasiya kodeksi”, başqa sözlə, “ağa” statusunda olan subyektlərin “bəy-
igid”, “alp-ərən” statusuna keçirilmə ritualının ezoterik/batini “törə kitabıdır”. 40
şagirdin psixoloji kimliyi “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsinin vasitəsilə yeni-
dən qurulur: onun ağlına, zehninə, yaddaşına Oğuz/Türkman kimliyinin bütün
identifikasiya əlamətləri “yazılır”.
Bəs bu yenidən qurulma ilə 40 şagirdin psixikasına hansı etnokosmik bilgilər
“yazılır”. Bunu soylamalara diqqət verməklə aydınlaşdırmaq mümkündür. 40 şa-
gird təlim dövründə, ümumən, aşağıdakı bilikləri əldə edir:
– İslam dininin təməl anlayışları;
– İslam dininin müqəddəsləri;
– Oğuz/Türkman dünyasının etnososial strukturu;
– Oğuz/Türkman dünyasının coğrafi quruluşu;
– Sosial, siyasi, mənəvi, mədəni və s. davranış qaydaları;
– Alp/Bəy igidliyin statusal normaları və s.
40 günlük alp/bəy igidlik məktəbində ərgənlik/inisiasiya ritualından keçən
40 şagird Oğuz/Türkman dünyasının sakral/ezoterik biliklərini öyrənərək onun da-
şıyıcısı və qoruyucusuna çevrilir. Bu biliklər gizli/batini/ezoterik biliklər olduğu
üçün onlardan bəhs edən “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsi də ezoterik/batini
kitabdır. O ancaq 40 ərənlər məclisində ifa olunur və onu dinləməyə yalnız 40 şa-
girdin icazəsi var. “Kitabi-Dədə Qorqud” isə ozanlar tərəfindən el məclislərində ifa
olunan, dinlənilməsi üzərində heç bir yasaq olmayan, hamı üçün açıq olan ekzo-
terik oğuznamədir.
İndi isə “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsinin funksional tipologiyasını
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanına münasibətdə etdiyimiz kimi “tezisləşdirməyə”
çalışaq.
Beləliklə, “Kitabi-Türkmən lisani”nin:
İfaçıları: baxşı/ozanlar;
İfa mühiti: qırxlar məclisi;
Auditoriyası: qırx şagird;
Mətnin sakrallıq dərəcəsi: ezoterik mətn tipi, yəni dinlənilməsi yalnız
konkret etnososial qrup (qırx şagird) üçün nəzərdə tutulan, inisiasiya ritualından
keçməyənlərə dinlənilməsi, eşidilməsi qadağan edilən mətn;
Mətnin etnopoetik tipi: oğuznamə;
Mətnin funksional struktur tipologiyası: sakral-mistik, gizlin-ezoterik funksi-
yaya malik ərgənlik törəsi.
“Kitabi-Türkmən lisani”nin ifaçılarının baxşılar olmasını ondakı soyla (ma-

la)rın, yəni baxşı/ozanın qopuzun sədaları altında oxuduğu şeir/nəğmələrin poet-
iksintaktik strukturu aydın şəkildə göstərir.
Məlumdur ki, “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsi elmi dövriyyəyə müxtə-
lif adlar altında daxil edilmişdir: Türküstan/Türkmən səhra nüsxəsi, Türkmən səhra
nüsxəsi, “Günbət əlyazması”, Vəli Məhəmməd oğuznaməsi və s. adlandırılmışdır.
Qeyd edək ki, Y.Azmun müxtəlif məqamlarda, doğru olaraq, “Kitabi-Türkmən”
adından da istifadə etmişdir. Bu zaman o, mətnin içindəki qeydə əsaslanmışdır.
Belə ki, 61 səhifəlik əlyazmanın 10-cu səhifəsində karandaşla yazılmış bir qeyd
var. Prof. Y.Azmun həmin qeydi belə oxumuşdur: “Cild-i Düyyüm-i Kitabı
Türkmen (E)l-Sani 1347 (Türkmən kitabının ikinci cildi – ikinci 1347)”. Müəllif
daha sonra yazır: “Çox sonradan yazılan bu adı bir Anadolu türkməni uydurmuş
ola bilər. Zira kitab oğuzların yaşam fəlsəfəsini ifadə edir”.
Çox maraqlıdır ki, XXI əsrin tərtibçi-alimləri əlyazmaya ad vermək məsələ-
sində özlərini səlahiyyət sahibi kimi aparsalar da, XX əsrin əvvəlindəki “tərtibçiyə”
bu səlahiyyəti hec cürə “qıymırlar”. Halbuki, 1928/29-cu ilə aid bu qeyd günümüz-
dən düz 90 il əvvəl edilmişdir. Yəni, az qala, bir əsr qabaqkı qeyddir. Bu halda hə-
min qeyd ənənəyə daha yaxın olub, emik yanaşmanı əks etdirir.
Emik yanaşma – mədəni sistemə onun içərisindən yanaşma, etik yanaşma –
mədəni sistemə onun çölündən yanaşmadır.
“Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsinə münasibətdə yol verilən ən böyük
yanlışlıq Oğuz və Türkman epoxalarını, o cümlədən “Oğuz” və “Türkman” kon-
septlərini qarışıq salmalarıdır. Halbuki “Günbətçilər” bu məsələnin həllinə hamı-
dan yaxın olmuşlar. Belə ki, onlar əlyazmanın dilinin əski oğuz türkcəsinin son dö-
nəmindən yeni türk dillərinə keçid prosesi ilə bağlı olduğunu, Türküstan yazı üslu-
bu ilə bağlılığını əsl tədqiqatçı məharəti ilə müşahidə edə bilmişlər. Onların bir
fikrini təkrar olaraq bir də xatırlayaq: “Təkcə XVIII bölüm istisnadır. “Dədə Qor-
qudun kahinlikləri” kimi adlandırıla bilən bu bölüm, əslində, alplıq dövrünün və
dastan çağının sona çatdığını xəbər verən və o dönəmin artıq aşınmaya başlamış
olan dəyərləri üçün bir həsrət və ağı səciyyəsindədir”.
“Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsi artıq başa çatmış Oğuz epoxasının de-
yil, yeni dövrün – Türkman epoxasının abidəsidir. Bu halda etnopoetik təyinatına
görə Oğuz yox, Türkman dastandır. Dastanda Oğuz eli, onun sərhədləri, coğrafi ad-
lar aktiv yox, passiv yaddaşı əks etdirir. Başqa sözlə, bunlar artıq klişeləşmiş epik
lokuslardır. Əksinə, aktiv yaddaş Azərbaycan/Türkman coğrafiyası ilə bağlıdır.
Dastanda dünyaya baxışın çıxış nöqtəsi Azərbaycan və onun Oğuz yaddaşı ilə
müəyyənləşən çevrəsidir. Mətndə Oğuz mərkəzli dünyadan Azərbaycana (Azər-
baycana, İrana, bütün Türkman elinə) deyil, Azərbaycandan tarixi Oğuz və müasir
Türkman dünyasına baxış var.
Məsələnin mahiyyəti “Türkman/Türkmən/Tərəkəmə” probleminə müasir
Azərbaycan Respublikası, Cənubi Azərbaycan və Türkmənistan sərhədlərindən
baxışla əlaqədardır. Həmin Türkman/Türkmənlər elə Cənubi Xəzər ətrafında, İran-
da, Azərbaycanda, İraqda yaşayan Azərbaycan türkmənləridir. Və bunu bilmək la-
zımdır ki, XX əsr sovet epoxasına qədər “Azərbaycan türkcəsi” və “Türkmənistan

türkcəsi” arasında heç bir fərq yox idi. Necə ki, İsmayıl bəy Qaspıralının buraxdığı
qəzeti Azərbaycanda, Volqaboyunda, Orta Asiyada rahatlıqla oxuyurdular.
Bunu “Kitabi-Dədə Qorqud”da işlənmiş Oğuz-Türkman müqayisələri də
göstərir. Dastanda evlənmək üçün qız axtaran Qanturalının türkman qızları haqqın-
da həqarətlə dediyi “cici-bacı türkman qızı” ifadəsini, yaxud “Oğuzun arsızı
türkmanın dəlisinə bənzər” ifadəsini yada salaq. Burada Oğuzdan Türkmana alçal-
dıcı baxış var. “Kitabi-Türkmən lisani” oğuznaməsində biz Qalın Oğuz elinin si-
yasi strukturunun (İç Oğuz, Daş Oğuz, Qalın Oğuz) “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı ki-
mi aktiv olduğunu müşahidə etmirik. Oğuz dövrü artıq passiv yaddaş şəklindədir.
Beləliklə, “Kitabi-Dədə Qorqud” oğuz tayfalarının dilində (“ala lisani taifeyi
oğuzan”) olduğu kimi, “Kitabi-Türkmən lisani” də türkman tayfalarının dilində
(“Türkman lisani”də, başqa sözlə “ala lisani taifeyi türkman”) olan abidədir. Bunlar
fərqli epoxaların abidələri kimi “Dədə Qorqud” epik ənənəsi ilə bağlı olsalar da,
“Kitabi-Türkmən lisani” bir yazılı abidə kimi heç bir halda (yazılı) “Kitabi-Dədə
Qorqud” abidəsinin üçüncü nüsxəsi və əlyazması deyildir.
Çıxışımın sonunda bir məsələyə də münasibət bildirmək istəyirəm. Bu təd-
birin təşkilatçıları böyük iş görüblər. Lakin “Dəyirmi masa”da müzakirə olunma-
mış, hələ təsdiqlənməmiş təklifi mütləq kimi proqramda vermək nə dərəcə də düz-
gündür? Orada yazılır ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının yeni tapılmış “Salur
Qazanın yeddi başlı əjdəhanı öldürməsi” adlı boyunun müzakirəsi”. Bizə belə gəlir
ki, bu mətndə “Kitabi-Dədə Qorqud” deyil, “kitabsız” Dədə Qorqud işlənməli idi.
Ona görə ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” Drezden əlyazmasının adıdır və Dədə Qorqud
oğuznamələrinin 12 boyu və 1 müqəddiməsi yazı yaddaşına köçürülərək sabit abi-
dəyə çevrilmişdir. Möhtərəm Prezidentimizin “Qarabağ Azərbaycandır. Nida işa-
rəsi” dediyi kimi, mən də təkrar edirəm, “Kitabi-Dədə Qorqud” da 12 boy və 1
müqəddimədən ibarət daşlaşmış yazılı abidədir. Nida işarəsi.
“Kitabi-Dədə Qorqud” yazılı abidəsinin yeni boyundan o zaman danışmaq
olardı ki, tapılan əlyazmada müqəddimə və 12 boy olduğu kimi təkrarlansın və
həmin mətnə yeni “Salur Qazanın yeddibaşlı əjdahanı öldürməsi” boyu əlavə edil-
sin. Bir də axı gəlin məsələyə həyəcansız, insafla yanaşaq, heç bu yeni əlyazmada-
kı Salur Qazan - əjdaha qarşılaşması süjeti ümumi axarına görə boy janrının tələb-
lərini tam ödəmir və heç mətnin özündə də boy adlandırılmır, soylamalardan biri
kimi başlıqsız təqdim olunur. Bu yeni əlyazmada Salur Qazanla və başqa dini-mi-
foloji obrazlarla bağlı çox sayda süjetlər, təsvirlər var. Elə birinci soylamada
İbrahim-İsmayıl əhvalatı da ətraflı nəql edilir.
Bir məsələni də burda qısaca deyim. Yada salaq ki, 13-cü boy məsələsi hələ
keçən əsrin 30-cu illərində Azərbaycanda ortaya atılıb və hər dəfə də bir xülya kimi
olub. Buna baxmayaraq 13-cü boy axtarışları hələ də davam edir və bir sıra
Qorqudşünaslar bu boyun tapılacağına ümid bəsləyirlər. Və bir şeyi qeyd edim ki,
“Kitabi Dədə Qorqud” dastanı əlyazma şəklində meydana gətirilməsiylə, yəni,
onun yazıya alındığı dövrdə daşlaşıb. Onun 13-ü boyunun olması mümkündür.
Əgər biz yeni bir əlyazma tapsaydıq, həmin əlyazma “Kitabi-Dədə Qorqud” adlan-
saydı, onun içərisində müqəddimə və 12 boy olsaydı, orada 13-cü və yaxud da 14-
cü boy da əlavə edilsəydi, bu halda o boyların “Kitabi-Dədə Qorqud”a aid olduğu-
nu vurğulaya bilərdik. Təşəkkür edirəm!
Akad. Kamal Abdullayev:

 Mənə çox xoşdur ki, bizim jurnalın, “Türkologiya” jurnalının başladığı bu
müzakirələr, diskussiyalar bu cür əyani şəkildə davam edir və inanıram ki, bundan
sonra da müzakirələr gedəcək. Mən Ramazan müəllimin dediyi bir sıra məsələlərə,
o cümlədən, Cənubi Azərbaycandan olan alimlərin bu müzakirədə iştirak etməmə-
sinə toxunmaq istərdim. Biz faktiki olaraq 30 il bundan əvvəl olmuş Sovet-Türk
kollokviumunun ruhunu yaşatmaq üçün bir Dədə Qorqud mövzusu ətrafında yığış-
malı idik və bu mövzu da yeni tapılmış boy kimi təqdim edilən mətnin müzakirə-
sinə vəsilə oldu. Buna görə də biz onları dəvət edə bilməzdik. Digər tərəfdən onlara
nə dəvət?! Həmişə onları görməyə və jurnalımızda onlara yer verməyə hazırıq.
Bir məsələni də qeyd edim. Bizim “Türkologiya” jurnalında gedən müzakirə,
belə başa düşdüm ki, “Dədə Qorqud” jurnalında da gedir. Yəni, mən istəməzdim
ki, belə dağınıqlıq olsun, ya orda gedənləri verin, biz də çap eləyək, ya da hamısını
bir yerə yığaq, çünki bir yerdə olmayanda bir az pərakəndəlik olur.
Məni bir sual maraqlandırır. Bu təqdim edilən mətni mən oxumuşam. Bunu
oxuyarkən əvvəlcədən özümə bir şərt qoydum ki, bu mətn bizim “Kitabi Dədə
Qorqud” boyları barədə təsəvvürümüzə nəyisə əlavə edə bilirmi? Və mən gördüm
ki burda çox ciddi əlavələr var. Nədən ibarətdir bu əlavələr? Açıq deyək ki, “Kitabi
Dədə Qorqud” dastanları anaxronik tekstdir, burda zaman anlayışı yoxdur, mağara
dövründən, mədəniyyət-təbiət qarşıdurmasından, dövlətin hələ heç üfüqlərdə gö-
rünmədiyi bir zamandan dünənə, srağagünə qədər, orta əsrlərə qədər olan bir çox
məsələlər müxtəlif boylara sanki səpələnib. Bayaq deyirsiniz, 40 igid. O, dastan-
dakı 40 namərd də ola bilərdi. Sözüm onda deyil. Oğuz gəncləri islam dini haqqın-
da dərsi mağara dövründə ala bilməzdilər. Bu dərslər, necə yaşamaq lazımdır, necə
olmaq lazımdır, düşmən nədir, − hamısı dərsdir. Yağı nəyə deyirlər, baba? Bu gül-
məli sualdır, amma səbirlə buna cavab verilməli idi. Bu dərslər islam zamanında,
dünən, srağagün ola bilməzdi, bu mağara dövrünün suallarıdır və bunu da qoyuram
bir kənara.
Mən çox istərdim, bu mətni Dədə Qorqudun bir boyu kimi qəbul edək və o
cür də dünyaya təqdim edək. Nəyə görə? Bu bizim Dədə Qorqud haqqındakı mifo-
loji təsəvvürlərimizi gücləndirir. Yəni, açıq desək, Dədə Qorqudda mofoloji özül
biz istədiyimiz qədər deyil: Təpəgözdür, sonra Basat boyudur, Basatın meşədən
çıxarılması, meşəyə qayıtmasıdır. Bunlar bizi belə desək, bir az da zorla eralardan
əvvələ aparır. Bəs mifologiya nə vaxt qurtarır? Burda qeyd edildi ki, tarix başla-
yanda mifologiya qurtarır. Amma bu belə deyil, mifologiyanın tarixi olmur, mifo-
logiya tarixsizlik dövrüdür, yazıya alına bilər, amma mifoloji mətnin yaranması
tarixdən əvvəlki dövrə aiddir. Yeddibaşlı əjdaha, təkgözlü təpəgöz − bunların ha-
mısı dastanımızın mifoloji özülünü möhkəmləndirir. Mifoloji özül möhkəmləndik-
cə də biz tarixdən öncəki dövrə gedə bilirik. Məni burda cəlb edən xüsusiyyətlər-
dən biri də budur. Əlbəttə ki, son söz mətnşünaslarındır. Bayaq burda Mətin bəy də
söylədi ki, bu gün əlyazmanın tarixini kağızla, kağızın analizi ilə, mürəkkəbin ana-
lizi ilə müəyyənləşdirmək mümkümdür. Volterin bir sözü var, onu bir daha yada
salıram: “Allah olmasaydı, onu bir daha icad etmək lazım idi.” 13-cü boy yox idisə,
onu vaxtında özümüz yazmalı idik.

 Siz çox ciddi məsələyə toxundunuz. Mənim bir mətnşünas kimi, bir əlyaz-
maşünas kimi bir neçə kəlmə deməyə həm mənəvi, həm də hüquqi haqqım var.
Hörmətli iştirakçılar da bilsin ki, bir az təvazökarlıqdan uzaq olsa da, mən 1994-cü
ildə Azərbaycanda ilk dəfə mətnşünaslıq indeksi üzrə doktorluq dissertasiyası
müdafiə eləmişəm. Kamal müəllim də şahiddir ki, biz 2015-ci ildə Drezden şəhə-
rində olanda “Kitabi-Dədə Qorqud”u görmək istədik, mən də kağızını müəyyən
eləmək üçün bir mətnşünas kimi əlimi vurmaq istədim. Mənə icazə vermədilər.
Bəli, kağıza əsasən onun tarixini müəyyən eləmək olur. Onun kataloqları da var, fi-
liqramlı kağızlar var, filiqram su nişanıdır, yəni, onun üzərində işarələr var, o işarə-
lərin kataloqu çap olunur. Ona əsasən istənilən əlyazmanı müəyyən eləmək olar.
Şəxsən mən o əlyazmanı da paleoqrafik göstəricilərinə görə müəyyən eləyə bilərəm
ki, neçənci əsrə aiddir. Bunu müəyyən eləyiblər də.
Ramiz müəllim bu kitabında yazır ki, bu əlyazmada bir qeyd var. O qeyddə
bir sözün açıqlaması verilir, o açıqlama “Səngilah” adlı bir lüğətə əsaslanır. Həmin
lüğət də 1759-cu ildə hazırlanıb. Deməli, bu əlyazma 1759-cu ildən qabaq yazıla
bilməzdi. Mirzə Mehdi xan Astrabadi Nadir şahın münşisi, katibi olub. Onun
“Tarixi-Nadir” kitabı da var, “Səngilah” kitabı da var. Burada katib bir sözün açıq-
lamasını verərkən “Səngilah”a müraciət edir. Deməli, bu əlyazma 1759-cu ildən
sonra hazırlanıb.
Söhbət kitabdan gedir, əlyazmadan gedir. Burda Ramazan müəllim də qeyd
etdi ki, bir var dastanın şifahi variantı, bir də var onun yazıya alınması tarixi. Söh-
bət əsərin yazıya alınması tarixindən gedir. Burda bir məsələ də var  nüsxə məsə-
ləsi. Yenə də bir əlyazmaşünas, mətnşünas kimi deyirəm, biz əlyazmaların kata-
loqunu hazırlayırıq. Nüsxə sözünü o zaman işlətmək olar ki, o əlyazmalar eyni ol-
sun. Məsələn, “Gülüstan” adlı bir əsərin qədim bir əlyazmasını veririk, sonra yazı-
rıq “yenə, yenə”, əgər eynidirsə biz ona nüsxə deyə bilərik, əgər eyni deyilsə ona
nüsxə deyə bilmərik. Ona deyirik təzə tapılmış bir kitab. Ona başqa ad vermək olar.
Ona nüsxə deyə bilmərik, nüsxə demək olmaz. Nüsxə o zaman deyirik ki, eyni
olsun, yaxın olsun.
Bəli, mən çox uzatmaq istəmirəm, Kamal müəllimlə də söhbətim oldu. Mən
1759-cu il məsələsini bilmədən dedim ki, bu əlyazmanın tutaq ki, XVI əsr aid ol-
ması mümkün deyildir. Nəyə görə? XVI əsrdə sin hərfi, burda mətnşünaslar varsa,
bilirlər, uzun nəstəliqlə yazılırsa, altından üç nöqtə qoyulur. Burda o yoxdur. Və
yaxud da bunun Azərbaycanda köçürülməsinə daha bir sübut. Deməli, Osmanlı
türkcəsində köçürülən əlyazmalarda sağur nun bir hərflə − kaf hərfi ilə ifadə olu-
nur, elədir, Osman bəy?
Prof. Osman Fikri Sərtqaya: Doğru!

 Amma Azərbaycan ərazisində köçürülən əlyazmalarda sağur nun iki hərflə
ifadə olunur: nun və kaf. Buna diqraf deyirlər və burada da sağur nun nun və kafla
ifadə olunub. Deməli, bu məhz Azərbaycan ərazisində yazılıb. Burda Naxçıvanın,
Ərdəbilin və Şərurun adı çəkilir. Azərbaycanın adı iki dəfə çəkilir. Bəli, mən də
razıyam ki, ortaq mirasımızdır.
Prof. Əhməd Bican Ərcilasun:

 Evet, değerli arkadaşlar. Şimdi yıl 1305-1306, Reşideddinin Câmi'ut-
Tevârîhi eserinin Tarih-i Oğuz Han Türkan bahsinde Korkut Ata’dan bahsediliyor.
Diyor ki, 'Korkut Ata’nın güzel sözleri, söylenen kerametleri ve hakkında hikayeler
pek çokdur ve ayrıca zikr edilecekdir.' Ama zikr etmemiş. Demek ki bizim elimiz-
deki Dresden'i de, Vatikan'ı da haber veriyor. Bu 3. kitap veya nüshanın, nüsha me-
selesi ayrıca konuşulmaya değer, türkmenlerle, bugünki türkmenlerle, Türkmenis-
tan türkmenleri ile hiç bir ilgisi yokdur. Tek ilgisi Türkmen Sahrada yaşayan bir
türkmenin evinde bulunmasıdır. O da yazmayı Tahranda satın aldığını zaten söy-
lüyor.
Günbed nüshasının dili Güney Azerbaycan Türkçesidir, özellikle Tebriz ağ-
zıdır. Daha önceki metin ve rivayetlere dayanan yeni bir metnin dilinin dönem ve
coğrafyası hakkında hüküm verilirken eski kelimelerden hareket edilmez. Çünkü
böyle metinlerde arkaik kelimeler daima bulunabilir. Arkaik kelimeler, yeni metnin
dayandığı eski yazmanın dönem ve coğrafyası hakkında fikir verir.
Metnin dönem ve coğrafyası hakkında hüküm vermek için kelimelerden çok
o metnin fonetik ve morfolojik özelliklerine bakılır. Asıl belirleyici unsurlar bun-
lardır. Arap harfli Türkçe metinlerde fonetik özellikler açıkça görülemediği için be-
lirleyici olmada morfolojik özellikler öne çıkar. Bununla birlikte metnin bazı imla
özellikleri, bilhassa yanlış yazılışlar dönemi ve coğrafyayı yansıtabilir. Yukarıdaki
teorik bilgilere dayanarak Günbed nüshasının dönem ve coğrafyasını belirleyebili-
riz. Metnin Azerbaycan sahasına ait olduğunu gösteren başlıca morfolojik ve fone-
tik özellikler şunlardır:
1. Teklik birinci şahıs emir ekinin -(y)Im olması: kesim (1a-14), avlayım
(27a-1), gėtmiyim (27a-1), gėdim (30b-2).
2. Ünlü ile biten isimlerde yükleme hâli ekinin +nI olması: ejdehânı (27a-13,
27b-4), piyâleni (19b-11).
3. İkinci ünsüzü geniz sesi olan kelimelerdeki b->m-: men (20b-8, 21a-4 …),
mana (27b-6, 30b-1 …), min (24b-11, 24b-12, 24b-13 …), min- (1a-3, 1a-7, 14a-
11), minil- (15a-1). Teklik birinci şahıs zamiriyle ilgili olarak bütün metinde sade-
ce bir b-‘li örnek vardır: bana (1a-14). Üç yerde geçen beŋze- fiili ise hep b-‘lidir:
(15a-13, 23b9, 23b-11).
4. Söz başında y düşmesi: ildırım (4a-1, 5b-6, 5b-9), igid (2b-13, 10b-11,
15a-4…), iğirmi (21b-8, 24b-13), ilḫı (4b-6, 8a-7), uca (4a-12, 19b-2), ucal- (5b-
10, 6a-10), üz (1a-9). Ön sesi düşmüş üz birkaç kez geçer, buna karşılık yüz biçimi
çok daha fazladır. Ayrıca yıl, yilan, yulduz, yürek kelimelerinde de y- düşmemiştir.
5. Şu kelimelerde t-‘nin korunmuş olması: tik- (18a-9, 26a-11), tikil- (11b-
8), toḫun- (4a-8, 14b-13), tök- (3b-1, 29a-7), tökül- (25b-8).
6. Şu kelimelerdeki t->d-: daban (5a-7, 24a-13), dadlu (6a-4), dan (17b-9,
24a-9), dart- (3b-4, 15a-3), daş (4b-12, 19b-9), daş- (7b-4, 27a-14), dovşan (8b-7),
dut- (1b-9, 4b-13, 8a-8), duz (2b-13).
7. Şu kelimelerdeki b->p-: pıçak (1b-2), pozğun (3a-2), pozul- (22b-1).
8. Söz ortası ve sonunda ķ>ḫ: arḫa (2b-11, 6a-10), baḫ- (14a-8, 27b-2), yıḫ-
(8b-10, 10a-3), yoḫ (1a-13). Yok sözü bir kez hı ile, diğer yerlerde kaf ile yazıl-
mıştır.
9. Kimi kelimesinin m’li olması: (1b-12, 7a-1, 12a-11…). Kelimenin kimi
biçiminin birçok kez geçmesine karşılık kibi biçimi sadece iki kez geçer: 20b-8,
21a-4.
10. Yedi sözündeki ikizleşme (yėddi): 5b-7, 19b-3, 29b-5. Birçok kez geçen
yėddi sözündeki ikizleşme metinde dal üzerine şedde konularak gösterilmiştir
(Şedde bulunmayan örnekler nadirdir.)
Yukarıdaki maddelerin Azerbaycan sahasına ait özellikler olduğunu kesin
olarak tespit etmek için Oğuz grubunun diğer iki yazı diliyle, Türkmence ve Türki-
ye Türkçesiyle karşılaştırmak gerekir. Çünkü bu özelliklerin bazıları bu yazı diller-
inde de bulunabilir.
Ünlüyle biten isimlerde yükleme hâli eki Türkmencede de +nI’dır. İkinci ün-
süzü geniz sesi olan sözlerdeki b-, Türkmencede de m- olmuştur; fakat bin ve bin-
kelimeleri Türkmencede müñ ve mün- biçimindedir. Metinde y-‘siz olan kelimeler
-uca- dışında Türkmencede y-‘lidir: yıldırım, yigirmi, yigit, yılkı. Metinde t-‘li ve
d-‘li olarak geçen yukarıdaki kelimelerin -tovşan ve tut- dışında- tamamı Türkmen-
cede d-‘lidir). Pıçak sözü Türkmencede de p iledir, fakat pozul- fiili b- ile bozul-
‘dur. Söz ortası ve sonunda ḫ sesi bulunduran kelimeler Türkmencede k’lidir: arka,
bak-, yık-, yok. Kimi kelimesi de Türkmencede kimin biçimindedir. Azerbaycan
Türkçesindeki yėddi sözü de Türkmencede yedi biçimindedir. Teklik birinci şahıs
eki ise Türkmence’de -AyIn’dır.
Görüldüğü üzere, tamamı Azerbaycan Türkçesine ait olan bu özelliklerden
sadece birkaçı Türkmencede de bulunmaktadır. İkisi de Oğuz grubundan olan bu
lehçelerde benzer özelliklerin bulunması tabiidir. Metnin grubunu ve sahasını belir-
lemek için yukarıdaki özelliklerin tamamını göz önünde bulundurmak gerekir. On
maddenin tamamı da bugünkü Azerbaycan Türkçesiyle aynı olduğuna göre metin
Azerbaycan sahasına aittir, Türkmen grubuna ait olamaz.
Yukarıdaki on maddede gösterilen özellikler Türkiye Türkçesinde de yoktur.
O hâlde metin Türkiye Türkçesine de ait olamaz. Esasen bu maddelerdeki özel-
liklerin tamamı, Azerbaycan ve Türkiye Türkçesini ayıran tipik özelliklerdir.
Söz başı k- / g- meselesini yukarıdaki maddeler içine almadım. Çünkü met-
nin imlası, yani, söz başında bu sesleri taşıyan kelimelerin sadece kef ile yazılması,
k ile g seslerini ayırt edici bir işaretin bulunmaması, kelimelerin k-‘li mi yoksa g-‘li
mi olduğunu anlamamıza imkân vermiyor. Oysa buna benzeyen t- / d- meselesinde

t- sesleri te harfi ile, d- sesleri dal harfi ile yazılmaktadır ve biz imlanın verdiği bu
imkânla kelimelerin t-‘li mi yoksa d-‘li mi olduğunu anlamaktayız.
İmla imkân vermediğine göre k- / g- meselesinde nasıl davranmamız gere-
kir? Bence bunun cevabı açıktır. Mademki yukarıdaki on maddeyle metnin Azer-
baycan sahasına ait olduğunu tespit ettik, o hâlde kef ile başlayan Türkçe kökenli
kelimeleri de bugünkü Azerbaycan Türkçesine göre okumalıyız. Bugünkü Azer-
baycan Türkçesinde kelime k- ile söyleniyorsa k-‘li, g- ile söyleniyorsa kelime g-‘li
okunmalıdır: kėç-, köç-, kölge, könül, köks “göğüs”, köksli “göğüslü”; fakat gel-,
gėn, “geniş”, gör-, görk “gösteriş, güzel”. Metinde beş kez geçen köks / köksli
kelimelerinde ikinci kef harfinden sonra vav yazılmamıştır; kelime bugünkü Azer-
baycan Türkçesinde olduğu gibi köks okunmalıdır.
Metinde özel bir yazılış olduğu için n / ŋ meselesini ayrıca ele alıyorum.
Bilindiği gibi bugünkü Azerbaycan Türkçesinde ŋ yoktur; ŋ’lerin tamamı n olmuş-
tur. Bence bu özellik Günbed nüshasında da vardır. Tam 19 kez geçen min kelime-
si daima nun ile yazılmıştır. Metinde min- fiili altı kez, minil- fiili bir kez geçiyor;
hepsi de nun ile yazılmış. İki (üç ?) kez geçen son kelimesi de nun’la yazılmıştır.
Bu kelimelerin nun ile yazılmış olması müstensihin döneminde ŋ>n değişmesinin
artık gerçekleşmiş bulunduğunu gösterir. Buna karşılık benze-, deniz, gėn, könül,
mana, ona, sonra gibi kelimelerin ve ilgi hâli ekinin nun-kef ile yazılması, eski im-
lanın devamından ibarettir; müstensih muhtemelen elindeki yazmanın etkisinde ka-
larak bu kelimeleri nun-kef ile yazmıştır.
Günbed metninin en tipik imla özelliklerinden biri, Türkçenin hiçbir devir ve
sahasında ŋ olmamış n’lerin de nun-kef ile yazılmasıdır: içün, iken, çıkma hâli eki
+dAn, emir eki -sUn, sıfat fiil eki -An, pekiştirme eki -GılAn. Bu, Azmun’un da
dediği gibi “müstensih hatası”dır.
Aslında bu bir “aşırı düzeltim” (hypercorrection), doğru sanarak düzeltme
örneğidir. Müstensih kendi dilinde diş n’sine dönmüş olan damak n’sinin hâlâ nun-
kef ile yazıldığını görünce “Demek ki diş n’si nun-kef ile yazılıyor.” diye düşü-
nerek diş n’lerini nun-kef ile yazmıştır.
Yukarıda belirttiğim aşırı düzeltim örnekleri de metnin, Azerbaycan coğraf-
yasında ve son dönemde istinsah edildiğini göstermektedir. Çünkü aşırı düzeltimin
ortaya çıkabilmesi için eski metinlerde nun-kef ile yazılan ŋ sesinin n’ye dönmüş
olması gerekir; ŋ>n değişmesi de son dönem Azerbaycan Türkçesi özelliğidir.
Benzer bir aşırı düzeltim de ķ / ğ meselesinde yapılmıştır. Son dönem Azer-
baycan Türkçesinde -ğ-‘ya dönmüş bulunan -ķ- sesi metinde çoğunlukla kaf ile
yazılmıştır: uçmağun (1a-7), yaprakcuğı (3a-7), ağac (4b-11), kaynağınun “pençes-
inin” (9b-12), tumçuğınun “gagasının” (9b-13), ağır (14a-14), yanağından (22b-5).
İki ünlü arasında gayın ile yazılmış kelimeler de vardır, fakat fazla değildir: adadu-
ğı (1b-7), oḫuduğın (1b-8), ağac (5a-13), ağır (10-2).
Yusuf Azmun ile Shahgoli vd. gayın yerine kaf yazılmasını Farsçaya bağla-
mışlardır: “Bu metinde gayn ile yazılması gereken sesler ķāf ile gösteriliyor. Bu da
kitabın İran’da yazıldığını gösterir. Zira İran Farsçasında /ķ/ sesi yoktur”, “Birçok
örnekte sözcük ortasındaki gayn harfi yerine kaf karfi kullanılmıştır. Bu, bir ses
olayı olmaktan çok bir imla tasarrufu olmalıdır ve büyük olasılıkla Farsçada kaf ve
gayn harflerinin aynı ses değerlerine sahip olmasından kaynaklanmaktadır.” Bu gö-
rüş doğru olabilir çünkü sağ, tuğ gibi iki ünlü arasında olmayan kelimeler de kaf ile
yazılmıştır: sağ (5a-5, 25b-2), tuğ (26a-13). Metinde aynı imlanın z, l, y gibi sızıcı
ve akıcı seslerden sonra gelen ve bugün Azerbaycan Türkçesinde ğ’ya dönmüş bu-
lunan ġ sesleri için uygulanmış olması da bu görüşü desteklemektedir: pozğunı (3a-
2), yalğuzluk (3a-3), ayğır (4b-7).
Yusuf Azmun “… bu metnin söz varlığı arasında, Türkmencede çok sık kul-
lanılan sözlerin bulunduğu da dikkati çekiyor.” diyerek şu örnekleri veriyor: ılġar
“hücum”, doġul- “dünyaya gelmek”, ırġa- “hareket etmek, kımıldamak”, ķuba ķaz
“yaban kazı”, satan “bacak, bacak arası genişliği”, yortmaķ / yörtmek “koşmak”,
şunķar “laçın”, tumçuķ / tumşuķ “ibik, gaga”, tula “köpek”, büdre- “tökezlemek”,
bögüs- “delmek”, yalaŋaç “çıplak”, sayra- “ötmek”, teñ tuş > deñ-duş “akran,
ahbap”.
Yukarıdaki kelimelerden bögüs-, deñ-duş, satan, sayra- dışındakiler, aynı an-
lamlarda Azerbaycan Türkçesinde de vardır. Bazılarında küçük fonetik farklar
bulunmaktadır: ilğar, ilğa-, guba gaz, yalanğac.
Azmun’un bög[ü]smak okuduğu kelimeyi Ekici ile Shahgoli vd. büksemak
okumuşlardır. Be, vav, kef, sin ile yazılan kelime her iki okuyuşa da müsaittir.
Azmun kelimeye Türkmencedeki “delmek” anlamından hareketle “(yol) delmek,
katetmek” anlamını vermiştir (s. 78). Ekicinin verdiği anlam “(yol) daraltmak”tır
(s. 181). Shahgoli vd. bükse- ile bük- arasında bağlantı kurarak “yarmak, yolu tay-
yetmek, aşmak, katetmek” anlamını tercih etmişlerdir (s. 236). Bük- fiiline “yolu
tayyeylemek” anlamı 3a/13’ün haşiyesinde doğrudan doğruya müstensih tarafından
verilmiştir.
Azmun’un Türkmence olarak gösterdiği deñ-duş “akran, ahbap” metinde
ikileme olarak geçmemektedir. Kitabının sonundaki sözlükçede deñ kelimesine
“dek, kadar”, tüş olmak fiiline “rastlamak, karşılaşmak, uğramak” anlamı verilmiş-
tir. Nun-kef ile yazıldığı için üç kitapta da deŋ okunan kelime aslında den okun-
malıdır. Anadolu ağızlarında “(+A) kadar” anlamında (+A) dAn vardır. Faruk Yıl-
dırım, özellikle Orta Anadolu’da yaygın olan +AdAn ekinin örneklerini göstermiş-
tir. Arpaçay’dan derlenen ona tan “o zamana kadar” örneği ise ekin Güney Azer-
baycan’da olabileceğini de gösterir. Yıldırım aynı ekin Birgivî’de (Deny’den nak-
len) ve Horasan Türçesinde (Yong-Song Li’den naklen) bulunduğunu da belirtir.
Azmun’un Türkmence satan ile açıkladığı kelime metinde (gėn) satanlı ola-
rak iki kez geçmektedir: 9a-1, 11a-9. Azmun bunlara, satan kelimesinin Türkmen-
cedeki “bacak arası genişliği” anlamından hareketle “uylukları geniş olan, geniş
butlu” anlamını vermiştir. Shangoli vd.de satanlı, “kalçalı, kalçası olan” anlamıyla
karşılanmıştır. Ekici’de satan’ın anlamı “uyluk” olarak verilmiştir. Burhân-ı
Ķâtı’da da satan “atın iki ayağı arası” anlamındadır. Metinde attan bahsedildiğine
göre Burhan’da verilen anlam buraya uygun düşmektedir. Azmun’dan kelimenin
Türkmencede de var olduğunu öğrenmiş bulunuyoruz.
“Ötmek” anlamındaki sayra- ise zaten Dede Korkut Kitabı’nda bulunmak-

tadır. Satan ve sayra- Tarama Sözlüğü’nde olduğuna göre onların da Günbed nüs-
hasında geçmesi tabiidir. Daha önce ifade ettiğim gibi metinlerin dönem ve coğraf-
yası hakkında hüküm verilirken eski kelimelerden hareket edilmez. Bu tür kelime-
lerin diğer Türk lehçelerinde, özellikle aynı gruba giren Türk lehçelerinde ortak ol-
ması tabiidir.
Günbed nüshası yayımlanmadan önce yazdığım makalede yeni nüshadaki
hangi dil özelliklerinin bugünkü Azerbaycan Türkçesinde bulunduğunu, bunlardan
hangilerinin Dede Korkut Kitabı’nın Dresden ve Vatikan nüshalarında bulun-
madığını göstermiş ve onlara dayanarak Günbed yazmasının Dresden ve Vatikan
yazmalarından daha sonra yazılmış olması gerektiğini maddeler hâlinde be-
lirtmiştim. Maddelerden birkaçı Güney Azerbaycan Türkçesi’ne ait özelliklerdi.
Bunları tekrar ele alıyorum.
1.Tut- fiili Kuzey Azerbaycan Türkçesinde t-‘li, Güney’de ise d-‘lidir.
2. Kuzey Azerbaycan ölçünlü Türkçesinde b-‘li olan bıçak kelimesi Güney
Azerbaycan ağızlarında p- ile piçag’dır.
3. Kuzey ve Güney Azerbaycan’da -ginen / -ginan emir pekiştiricisi bulun-
makla birlikte -gilen biçimi Şehriyar’da, yani Güney’de görülür.
4. Metni Güney Azerbaycan’a bağlayan en önemli özellik -mak ve -duğı
eklerinin uyum dışı olmasıdır: görmak (1b-4), eksilmak (5a-6), tükenmak (5b-2),
étmak (16a-5), döğüşmak (27b-1), gelduğı (5b-5), gezdürduğı (6b-12). Özellikle -
duğı ekinin uyumlu örnekleri daha çok ise de uyumsuz eklerin varlığı, metni Gü-
ney Azerbaycan Türkçesine bağlamak için yeterlidir. Muharrem Ergin, Şehriyar’da
geçen gėdaḫ ve gelduḫ kelimelerini açıklarken “kalınlaştırma” özelliğinin Tebriz
ağzına ait olduğunu belirtir.
Aslında bazı ekleri kalınlaştırma eğilimi 15. yüzyılın ikinci yarısında Teb-
riz’de yaşamış olan Akkoyunlu emîri Hidayetullah Beğ’e dek gider: görmaġ, ķullıġ
(Korkmaz 1995: 523-524). Coğrafya olarak da Azerbaycan ağızlarının uzantısı
sayabileceğimiz Yukarı Aras ağızlarına dek uzanır: geldıḫ, gelaḫ, gözellıḫ.
Üç Yayının Değerlendirilmesi
Üç yayında da metnin tıpkıbasımının yer alması son derece isabetli olmuştur.
Ekici yayınında tıpkıbasım sayfalarıyla transkripsiyonun karşılıklı sayfalarda bu-
lunması metni takip etmeyi kolaylaştırmaktadır. Azmun ve Ekici’de metnin ilk say-
fasından son sayfasına kadar olan bölümü tıpkıbasım olarak verilmiştir. Çünkü
Veli Muhammed Hoca tarafından bilgisayarlarına gönderilen yazma bundan ibaret-
tir. Shahgoli vd.de ise ön kapak ve arka kapak ile bunların iç yüzlerinin de
tıpkıbasımı vardır. Anlaşıldığına göre eserin kendisini görüp fotoğraflamışlardır.
Shahgoli vd. ilk sayfaya 1a, Ekici 1b numarasını vermiştir. Doğrusu 1a ol-
malıdır. Sonunda çoban (rabıta, reddade) bulunan sayfalar daima b yüzüdür. a yüzü
için çobana ihtiyaç duyulmaz, çünkü b (arka) yüzü zaten aynı yapraktadır ve
karışması ihtimali yoktur. b yüzünün sonunda çoban olarak diğer yaprağın ilk keli-
mesi yazılır. Yusuf Azmun ise a, b yüzlerini belirtmeden sayfalara numara vermiş-
tir. Daha az kullanılmakla birlikte bu da doğrudur.
Yusuf Azmun ve Metin Ekici metni bugünkü Türkiye Türkçesine de aktar-

mışlardır. Shahgoli vd. ise aktarma yapmamıştır. Shahgoli vd.de ayrıntılı bir
gramer incelemesi, diplomatik (bilgisayarla yazılmış Arap harfli) metin ve tam bir
gramatikal dizin vardır. Bu bölümler diğerlerinde yoktur. Azmun girişte kısaca
gramer özelliklerinden bahsetmiş, eserin sonunda da bir “sözlükçe” vermiştir. Söz-
lükçede madde başı olarak “metnin söz varlığı açısından belirleyici özelliğini yan-
sıtacak, arkaik ögeler, Türkmenceye özgü sözler, Azerbaycan Türkçesinin söz var-
lığında da yer alan, Eski Anadolu Türkçesi ve Anadolu ağızlarında geçen sözler”
alınmış (Azmun 2019: 10), kelimelerin metinde geçtiği yerler de gösterilmiştir.
Ekicide ise sözlük ve dizin ayrı ayrı verilmiştir, ancak dizin tam bir gramatikal di-
zin değildir. Ekici metnin gramer özelliklerine hiç temas etmemiş, girişte eseri da-
ha çok halk edebiyatı açısından değerlendirmiştir.
Metnin transkripsiyonlanmasında üç yayında önemli farklar vardır. Yayın-
lardaki transkripsiyonları değerlendirmeden önce transkripsiyon kavramı üzerinde
durmak istiyorum.
David Crystal’in sözlüğünde “transcription” terimi “a method of writing
down speech sounds in a sistematic and consistent way” olarak tanımlanır. Zeynep
Korkmaz’ın Gramer Terimleri Sözlüğü’nde kavram “çevri-yazı” terimiyle verilmiş
ve şöyle tanımlanmıştır: “Bir kelimeyi, bir yazılı metni veya bir konuşmayı, onların
telaffuzdaki ses değerlerini dikkate alan özel alfabe işaretleri kullanarak yazıya
geçirme.” Türkçe Sözlük’teki tanım da şöyledir: “Bir yazıyı bütün ses inceliklerini
belirterek başka bir alfabeye çevirme yolu, yazı çevirimi.”
Tanımlardan açıkça anlaşılacağı üzere transkripsiyon, harflerin değil seslerin
verilmesidir; harflerin verilmesi transliterasyondur. Dolayısıyla Türkiye’de bugüne
dek yapılan tarihî metin yayınlarında daha çok transliterasyon uygulanmaktadır.
Transkripsiyon denilerek Arap harflerinin Arap dilindeki ses karşılıklarını göster-
mek doğru değildir. Böyle yapmak, Türkçenin tarihî metinleri transkripsiyonlanır-
ken ayın, hemze göstermek, zel, dat gibi harfler için özel işaretler kullanmak; tarihî
dönemlerde yaşayan Türklerin, Arapçadan alınmış kelimeleri Araplar gibi telaffuz
ettiğini kabul etmek demektir. Ayın çatlatmak, bir kelimedeki dat’ları avurt sesi
olarak çıkarmak, içinde se ve zel bulunan kelimeleri diş arası (peltek) sesle söyle-
mek gibi. Türkler ayın çatlatmıyordu; se ve zel’leri peltek söylemiyordu; ortasında
elif, vav, ye bulunan Arapça veya Farsça kökenli kelimelerdeki kapalı heceleri uz-
un telaffuz etmiyordu. Tarihî dönemlerde de bugün de – Türkçeyi güzel kullanma-
yan bazı hocalar dışında - Türkler Arapça ve Farsçaya mahsus sesleri çıkarmıyor-
lar(dı). Ayın ve hemze’nin yol açtığı bazı fonetik olaylar bugün olduğu gibi elbette
tarihî dönemlerde de vardı ve kelimeler bu fonetik olayların sonuçlarına göre telaf-
fuz ediliyordu. Hece sonundaki ayın ve hemzenin eriyerek uzunluğa yol açması
gibi: māmur, mēmur. Veya hece başındaki ayın ve hemzenin Türkçeye aykırı hece
bölünmesine yol açması gibi: mes’ut, hey’et…
Dede Korkut’un Günbed nüshasını yayımlayanlar da Türkiye’deki geleneğe
uymuşlardır. Yaygın olarak kullanılan bir geleneğe uydukları için onları eleştirmi-
yorum. Ben bu yaygın geleneği eleştiriyorum ve kendi yayımlarımda -yukarıda da
metinden alınmış parçalarda görüldüğü gibi- ayın ve hemze işareti kullanmıyorum,

se, ha, zel, sat, dat, tı, zı, kaf için harflerin altına veya üstüne işaretler koymuyo-
rum. Damak n’si (ŋ) ve ḫ seslerinin bulunduğunu düşündüğüm dönemler için elbet-
te bu sesleri özel işaretlerle gösteriyorum. Bu yolla metnin yazıldığı dönem ve coğ-
rafyadaki Türklerin telaffuzlarını göstermeye çalışıyorum. Tabii ki transkripsiyon
bir yorumdur ve bu yorum, metnin tarihi ve coğrafyası göz önünde bulundurularak
yapılır.
Günbed nüshasını yayımlayanlar da metni geleneğe uyarak transkripsiyonla-
mışlardır. Ancak iki konuda yayınları eleştiriyorum.
1) İçün, iken gibi kelimelerdeki ve +dAn, -An gibi eklerdeki nun-kef yazılış-
larını ñ / ng (üstü dalgalı) okudukları için. Bu kelime ve ekler Türkçenin hiçbir dö-
neminde ŋ olarak telaffuz edilmemiştir. Yusuf Azmun bu yazılışları “müstensih ha-
tası” kabul ettiği için dikkate almamış ve söz konusu kelimelerle ekleri n ile oku-
muştur. Bence doğrusu da budur.
2) Kaf harfiyle yazıldığı için sağ, tuğ, ağac, ağır vb. kelimeleri, -duğı ekini,
yalğuz, ayğır vb. kelimeleri ķ ile okumalarını da eleştiriyorum. Sağ, tuğ, ağac, ağır
Türkçenin hiçbir döneminde sak, tuk, akac, akır olmamıştır. -duğı eki Batı Türk ya-
zı dilinde (Azerbaycan ve Osmanlı Türkçelerinde) -dukı olarak telaffuz edilmem-
iştir. Yalğuz, ayğır, pozğun kelimeleri de Batı Türk yazı dillerinde ķ’lı söylenmem-
iştir. Son üç kelime bugünkü Azerbaycan Türkçesinde ğ iledir ve bu metinde de
öyle okunmalıydı. Azmun ve Shahgoli vd. gayın sesi için kaf yazılışının Farsçaya
özgü olduğunu belirttikleri hâlde imlaya uymak mecburiyetini hissetmişlerdir.
Azmun söz konusu imlanın “muhtemelen”, “Farsçada ķāf sesinin ġayn gibi telâffuz
edilmesiyle ilgili” bulunduğunu belirtmiştir. Fakat yine de “Ķāf seslerini değiştir-
medim. Çünkü /ķ/ sesi Eski Türkçede yaygın olarak kullanılıyor.” demiştir. Metnin
Eski Türkçeye göre değil geç dönem Azerbaycan Türkçesine göre okunması gerek-
tiği aşikârdır.
Yazmanın 24b sayfasından itibaren tespit ettiğim üç yayındaki farklı okuyuş-
larla ilgili bazı örnekler şunlardır:
Azmun: Kaysar Salur iyesi, Ekici: Kayser Salur ayası, Shahgoli vd.: Kısar
Salur iyesi.
Azmun, Shahgoli vd.: Salur yėgi; Ekici: Salur igi.
Azmun, Ekici: Eymür; Shahgoli vd.: Ėymür.
Azmun: akalarum-ilen; Ekici: akalarum-ileñ; Shahgoli vd.: akalarumılang
(üstü dalgalı).
Azmun, Ekici: gėtmişdüm; Shahgoli vd.: gėtmiş-idüm.
Azmun, Shahgoli vd.: çapar; Ekici: çāpār.
Azmun, Ekici: içersiñ … üstüñe (Ekici: üstiñe); Shahgoli vd.: içerseng… üs-
tünge.
Azmun: imrendüm; Ekici: eymerenmedüm; Shahgoli vd.: imrenmedüm.
Azmun, Shahgoli vd.: kımzanmadum; Ekici: kıymazanmadum.
Azmun, Ekici: arḫalukca kaydum; Shahgoli vd.: arḫalukcak-ıdum.
Azmun, Shahgoli vd.: kıldum namâz-ı Muhammedî; Ekici: kıldum namâz;

Muhammedi (yaradañ).
Azmun: öñümde; Ekici, Shahgoli vd.: ögümde.
Azmun, Ekici: Adabasa yėrinde; Shahgoli vd.: ada basa yėriyende.
Azmun: umrılan; Ekici, Shahgoli vd. omrılañ / omrılang.
Azmun: kavrub yiyen; Ekici, Shahgoli vd.: kavurub yéyeñ / yėyeng.
Azmun, Ekici: çaya girse çalımlı; Shahgoli vd.: çapa girse çalımlı.
Azmun: ik yaylı; Ekici, Shahgoli vd.: ig yaylı.
Azmun, Ekici: Kara Göne; Shahgoli vd.: Kara Güne.
Azmun: Bayındıruñ; Ekici, Shahgoli vd.: Bayındırdan.
Azmun: Alay ḫan-ilen Bulay ḫanı devre basan; Shahgoli vd.: Alay Ḫanılang
Bulay Ḫanı devre basang; Ekici: Alay Ḫanlınıñ Bolay Ḫanı devre basañ.
Ekici, Shahgoli vd.: Kaplantu Gedigi; Azmun: Kaplanto[n] Gediki.
Birkaç önemli hataya da temas etmek iyi olacaktır.
Azmun ile Shahgoli vd. 1b-1,2’deki pıçak kelimelerini bıçak okumuşlardır.
Ekici ise pıçak. Kelime metinde p ile (üç noktalı) yazıldığına, Güney Azerbaycan
ağızlarında da pıçak biçimi bulunduğuna göre bence Ekici’nin okuyuşu doğrudur.
Yazma 1b’de gerek zekî kelimeleri istinsah hatası olarak takdim tehir ile ya-
zılmıştır. Müstensihin, kelimelerin üzerine hı ve mim koyarak zeki’nin önce, ger-
ek’in sonra gelmesi gerektiğini belirtmesine rağmen Azmun ve Ekici kelimelerin
yerlerini düzeltmemişlerdir. Shahgoli vd. ise gerekli düzeltmeyi yapmışlardır. As-
lında iç kafiye de zekî sözünün öne alınmasını gerektirir.
2a-13,14’teki ulaldukca, böyüldukca kelimelerini Ekici’nin ulalduġıca, bü-
yüldüġice okuması doğru olmamıştır. Yazıda gayın’dan sonra ı/i olduğuna dair bir
harf veya hareke yoktur.
Ekici yayınında, 2b-13’teki aşuñ düzi okunuşu da kabul edilemez; diğer
yayınlarda olduğu gibi ikinci kelime duzı “tuzu” olmalıdır.
4a-9’da “gaga” anlamında geçen kelime Ekici tarafndan tomçuk okunmuş-
tur, tumçuk olmalıdır. Ekici’nin dutubeni (4a-13), baġlayubeñ (6b-11) vb. Örnek-
lerde uyuma aykırı okuduğu zarf-fiil ekleri de uyumlu okunmalıdır.
Méşe Azerbaycan Türkçesinde “orman”, ince k ile kol “çalı” demektir. 3a-
10’da geçen gür méşenün kôllarında aslan enrür ibaresi, “gür ormanın çalılarında
aslan kükrer” olarak bugünkü Türkçeye aktarılmalıdır. İbare Azmun tarafından
“gür meşenin [olduğu yerin] çalılıklarında arslan kükrer” olarak aktarılmıştır. Ekici
ise kôl kelimesini göl okuduğu için ibareyi “gür ormanlık göllerde arslar kükrer”
biçiminde aktarmıştır. Shahgoli vd.de aktarma yoktur. Ancak dizinde méşe kelime-
sine “orman, ormanlık yer”, kol kelimesine “çalı” anlamını vermişlerdir.
5a-12, 13, 14’te çetin bir ibare var. Ben şöyle okuyorum:
Hamı sarp denizlerün kuymuncısı Muhit Denizi, sarı ala uşak baluğun su
döneği, sandal ağac sarp gemiler su oynağı, yayḫandukca nöbet andan eksilür mi,
eksilmak yok.
Metinde çözülemeyen kelime kuymuncı / koymuncı’dır. Azmun aktarmada
kelimeyi “kuymuncı” olarak bırakmış. Ekici “en zorlusu” anlamını vermiş. Shah-
goli vd. kelimeyi Eski Türkçe kud- “dökmek” ve kuyumcu ile ilişkilendirerek soru
işaretiyle “(su vb.) dökülen yer, döküldüğü yer” olarak anlamlandırmışlar. Ekici’
nin verdiği anlam bağlama uygun düşüyor. Shahgoli vd. gibi o da sarı kelimesine
renk anlamı vermiş. Azmun ise “+a doğru”. İki kelime de Azerbaycan Türkçesinde
vardır; ancak bağlama uygun olan renk anlamıdır. Hamı “bütün” kelimesini yanlış
olarak hemi okuyan Ekici’nin ibareye verdiği anlam daha doğru görünüyor:
“Tüm azgın denizlerin en zorlusu okyanus, sarı ala küçük balığın su döneği,
sandal ağacından sağlam gemiler su oynağı. Sallandıkça sıra ondan geçer mi,
geçmek yok.”
5b-6 ve 9’da iki kez geçen uc ildırım kelimeleri Ekici tarafından üc ıldırım
olarak okunmuş ve “üç yıldırım” anlamıyla karşılanmıştır. Azmun tarafından ise uc
ıldırım okunarak “uç yıldırım” biçiminde anlamlandırılmıştır. Shahgoli vd. de keli-
meyi uc “uç” olarak kabul ediyorlar. Günbed yazmasının imlası c-ç ve b-p konu-
sunda istikrarlıdır. Öncekiler tek nokta ile, sonrakiler üç nokta ile yazılmaktadır.
Bu kelime de tek nokta ile (cim ile) yazılmıştır. Bugünkü Azerbaycan Türkçesinde
de kelime uc biçimindedir; o hâlde uc “uç” okunuşu doğrudur. Burada “uç” an-
lamından hareketle metaforik bir “sivri” anlamı düşünülebilir.
Yayınların tamamının karşılaştırılmasıyla yukarıdakilere benzer daha birçok
mesele ortaya çıkabilir. Dede Korkut’un Günbed nüshasının yalnız soylama ve ye-
ni bir anlatma (boy) barındırması açısından değil dil açısından da ne kadar önemli
olduğu anlaşılmaktadır. Sorunlu kelime ve ibarelerin çözülmesi için metin üzerinde
daha birçok çalışma yapılması gerekmektedir. Şimdilik ilk çalışmaları ortaya koyan
meslektaşlarımıza Türkoloji ve Korkutşinaslık hesabına teşekkürlerimizi bildirmek
benim için zevkli bir görevdir. Benim söyleyeceklerim bu kadar.
Prof. Ramiz Əskər:

 Hal-hazırda əlimizdə yeni boyun 5 fərqli çapı var. Bunun üçü kitab halında
çıxıb. Yusif Azmun çap eləyib, Mətin Ekici də çap eləyib. Üçüncüsü bizim
kitabdır. Sonra Ankarada üç doktorant və bir doktor bir jurnalda çap eləyib.
Milliyyətcə türkməndirlər.

 İkisi türkmendir, üçü yok. Biri Güney Azerbaycan Türkü, biri kaşgay.

 Bu üçü doktorantdır, biri doktor, bunlar da jurnalda çap eləyiblər. Bir də
bunu cənubda Əlirza Sərrafi oxuyub. O çap eləməyib. Bunlar hamısı məndə var.
Folklor İnstitutu məndən xahiş elədi ki, bu, Azərbaycanda da oxunsun, ona görə
yox ki, biz orda oxuyanlara etibar eləmirik, eləyirik. Elə, məsələn, Mətin xocanın
transkripsiyasında xüsusi hərflər qəbul olunub. Kaf altdan nöqtə qoyulub, bu bizim
q-dır, h-nın altından xətt çəkilib, bu, bizim x-dır. Bu nəyə lazımdır? Ona görə la-
zımdır ki, bizdə 5000 adam bu kitabla məşğul olur. Tələbələr, müəllimlər, kafedra-
lar, institutlar və s. təxminən 5000 adam bu kitaba müraciət edir. Biz istəyirik ki, ə
və e fərqlənsin, türk transkripsiyasında fərqlənməyib, q və g fərqləndirilsin və x

olsun. Görək bu boy nə dərəcədə bizimlə bağlıdır? Deməli, vəziyyət belədir, oxu-
nuşlar var, oxunuşlar hamısı gözəldir, hər kəs öz uyğun bildiyi və doğru saydığı şə-
kildə oxuyub. Məsələn, mənim oxunuşumla Mətin xocanın oxunuşu arasında 28-30
fərq var. Bunların bəziləri çox prinsipialdır, bəziləri isə iki cür də oxuna bilər.
Məsələn, sömürmə ö ilə də oxuna bilər ü ilə də. Bizim dildə daha çox sümürmədir.
Amma sömürmə Türkiyədə müstəmləkə məfhumu ilə bağlıdır. O müstəmləkənin
sömürgə variantı bizdə olsaydı, ona sümürgə deyərdik. Orda elə sözlər var ki, yüz
faiz Azərbaycan sözüdür. Məs., marıx, paltar. Burda mən onların siyahısını vermi-
şəm, xocamız da verib.
I şəxs tək əvəzliyi Osmanlı türkü sferasında b ilə, Azərbaycan türkü sferasın-
da m ilə başlayır. Mətin xoca ilə Yusif Azmun kitaba ətraflı lüğət də verib, indeks
də əlavə edib. Bir də Türkiyə türkcəsində mənasını verib. Mən ona ehtiyac duyma-
dım, çünki bizim dildə yetərli dərəcədə aydındır. Ramazan müəllimlə Seyfulla
müəllimin fikirlərinə gəlincə, onların geniş bir məqaləsi var. Onların bir tezisi bəri
başdan doğru deyil. Belə ki, “Kitabi-Lisani Türkmən” adındakı son söz lisan deyil,
lisəndir. Sinlə yazılır və ikinci deməkdir. Yəni, “Türkməncə kitabın ikinci cildi”.
Prof. Seyfəddin Rzasoy: Cildi divani-türkmən lisani.

 “Türkmən dili lisanı kitabının ikinci cildi” ola bilməz? Bəs birinci cild ha-
nı? Əgər doğrudan da ikinci cild olsaydı, belə yazılmalı idi: Cildi Düyünnü-Kitabi
Lisani Türkmən. Birbaşa izafət silsiləsi ilə yazılmalı idi. Ancaq elə yazılmayıb.
Orada əl lisan olmalı idi, əlif düşüb. Təxminən belə oxunmalıdır: Türkmən kitabı-
nın ikinci cildi. Sani sözünün əvvəlində rəbiyyul-sani, yaxud camalü-lisanidir,
1347-ci il. Aylardan birinin adıdır.
Prof. Seyfəddin Rzasoy:

 Bəs, həmin ayın adı niyə yoxdur, orada? Deyirsiniz, düşüb. İşinizə yara-
mayanda deyirsiniz ki, ayın adı düşüb. Sübut eləməlisiniz ki, niyə düşüb, mətnin
içərisində o niyə yoxdur? Elə deyil müəllim, qətiyyən elə deyil. Özü də biz yazma-
mışıq, lisan “dil” deməkdir. Biz yazmışıq ki, mətnin adı “Kitabi Lisani Türk-
mən”dir.
 Anadolu sahəsindən xeyli fərqlənir yazılış tarixi, daha doğrusu, üzünün
köçürülməsi 1759-cu ildən sonraya aiddir. Vəssalam, kitab bu şəkildədir. Yəqin bu
əlyazmadır, üçüncü əlyazmadır. Bizi çaşdıran bir məqam var. Orda bu 13-cü boy
var, onun sujeti zəifdir. Əhvalat çox qısadır, Qazan birbaşa əjdahanı gördü. Biz da-
nışmışıq ki, bu böyük bir hekayədir. Hətta 14-cü boy verilir, guya Araz çayı boyun-
ca gedir, Fars qələsını azad edir. O da o qədər bəsitdir ki, onu saymaq müm-
kün deyil. O ki qaldı soylamalara, hamısı doğrudan da soylamadır. Bu və ya digər
hadisəyə Dədə Qorqudun ya alqışıdır, ya da münasibətidir. Bu yüz faiz əlyazmadır,
üçüncü əlyazmadır. Sabah dördüncüsü, beşincisi tapılar. Harda yazılıb ki əlyazma

hökmən Drezden və Vatikan əlyazmalarında olduğu kimi ya 12 boy olmalıdır, ya 6,
ya da 24. 24 tapılmalıdır burda? 13 tapılar, 14, 15 tapılar. Nə tapılsa, qənimətdir.
Prof. Osman Fikri Sərtqaya:

 Sayın başkanlar, muhterem konaklar. Ben kısa konuşmak istiyorum. Önce
13. boy meselesi bizi fazlaca meşgul etti. Hocamız Ömer Faruk Akül, Bekir
Çobanzadeʼnin St. Petersburg’ta bir yazmada Dede Korkutun 13. boyunu bulduğu-
nu, fakat sonra Stalin devrinin zülmünden dolayı onu sakladığını söylüyordu. Kö-
prülü de bu 13. boyu bekliyormuş, sonra anlaşıldı ki, Bekir Çobanzade “Şecere-i
Türki” kelimesini değişik bir şekilde okumuş, o yüzden “Şecere-i Türki”de geçen
bir soylamayı boy olarak saymış. Dolayısıyla, önce onu halledelim, bunu da zaten
Azerbaycanda bir iki kişi yazdı.
İkincisi, yazmanın adının bulunduğu konusu, Türkistan konusu. Tabi ki,
Metin Beyìn dedikleri doğru, ama Türkistan kaypak bir terimdir. Bugün Kazakis-
tanın yarısını bile Türkistan saymıyorlar, ama Zeki Velidi hocamızın dediği de
doğru. O, Türkiyeye kadar her şeye Türkistan diyor. Bu gibi şeylerde itirazlar yaz-
manın bulunduğu şehrin adıyla bağlıdır. Mesela, Kutadgu Biligin Uygur harfli He-
rat yazmasına Vyanada bulunduğu için Vyana nüshası diyoruz. Nüsha ayrı, yazma
ayrı, yazma yazıldğı yerin ismiyle anılıyor, nüsha ise bulunduğu yerle. Bu bakım-
dan bazı arkadaşlar uzun Türkistan ya da Türkmen Sahra yerine kısaca Gümbet
nüshası diyorlar. O da konuya yeterli oluyor.
Kümbet yazmasının nüsha olmayıp, paralel yazma sayılması konusunu ben
bir yazı olarak Dede Korkuta göndermiştim. Ama sonra Kemal Bey de istedi. Ku-
sura bakmayın, ben bunu yapmam, ama iki dergide de aynı yazı çıktı. Demeyin ki,
Osman Bey aynı yazıyı iki yere gönderdi. Artık dergiler piyasada olduğu için on-
ları okursunuz, bakarsınız. Burda ben Ahmet Beyìn de dediklerine katılıyorum.
Ahmet Bey dip nüshadan bahsediyor. Şimdi ortada bir tane de dip nüsha yok. Dip
nüshaların da istinsah edildiyi daha eski dip nüsha olduğu anlaşıyor. Onu da geçey-
im.
Soylama sayısıyla ilgili konuşalım. Ben Dede Korkut soylamaları üzerine üç
beş yazı yazdım. Soylama, şiir tarihi ile ilgili çok uğraştım. Soylamanın bir birin-
den ayrılmasının özellikleri kafiyeleridir. Dolayısıyla Kümbet yazısında 27 soyla-
ma var, ama Metin Bey ve başka arkadaşlar 22, 23, 24 diyorlar. Hatta son hikaye-
de, ejderhanın öldürüldüyü hikayede de 5 tane soylama var. Yani manzum, ritmik
olarak söylenen hikayeler var.
Şimdi Kümbet yazması Türkmenistana aittir, belki değildir, Dede Korkuttur,
değildir. Bunlar tartılışacak, bir orta yol bulunacak. Ancak bu yeni yazmanın getir-
diği yeni bilgiler var. Eski yazmaları düzelten bilgiler var. Mesela, ben bunu Bay-
burttakı bildirimde de söyledim. Derse hanın karısı hristiyan Türk olduğu için
Oğuzlar o kadının adını bir türlü söylemiyorlar, hep Derse Han’ın hatunu diyorlar.
Kendilerinden saymıyorlar çünkü, ama oğlu annesinin adını yazıyor: Mina Hatun.
Şimdi dolayısıyla bu şekilde belirli yazmalardakı düzeltmeler karşımıza şöyle çıkı-
yor: Derse Han’ın hatunu oğlunu göremiyor babası döndüğünde. Diyor ki, “Kuru
kuru çaylara sucu saldım”. Kuru kelimesi, Türkçe kuru: kelimesinden gelmiyor.
Kurumak feilinden -gu -gi ile yapılmış bir isimden geliyor. Patavatsızlık, yani ku-
rumak, coşmak, taşmak demektir. Kurgu adam da “patavatsız adam, büyüklerinin
yanında ulu orta konuşan adam” demektir. Dolayısıyla ordakı kuru kelimesi, yaşın
zıddı olan kuru değil, “coşgun, taşkın” demektir. Kuru kuru çaylara ifadesi
“coşkun-taşkın akan çaylara” anlamına geliyor.
Suci kelimesi Moğolca’da “köprü”, saldırmak kelmesi Azerbaycan Türkçe-
sinde “inşa etdirmek” demektir. Bir kadın düşünün, Oğuzların içerisindeki bir cüm-
lede 3 tane oğuzca olmayan kelme kullanıyor. Çünki o Kıpçak esilli kadındır. Şim-
di, bunu sizde iyi bir Dede Korkutçu Vahid Adilov gayet iyi açıkladı. Yeni yazma
fevkalade güzel bir şekilde bu cümleyi söylüyor, “Ahar sulara köprü yaptıram”
diyor.
Daha başka birini size söyleyim. Hoşunuza gidecek bir örnektir. Dresden
yazması, 188`de, yiğitlerinin Kan Turalı’yı öydüyü soylamada “cümle kuşlar sul-
tanı, çal kara kuş kanadıyla saksahanı kendüzin şakıdırmu” “Şakıtmak yok” cüm-
lesi geçiyor. Ergin, Gökyay, Tezcan, Kaçalin, Özçelik bunu hep kanadıyıla oku-
muşlar, çünki yazmada öyle yazıyor. Semih Tezcan Dresden’de geçen ibarede ikin-
cisi saksağan olan iki kuş olduğunu düşünüyor. Ve şöyle ifade ediyor, kanadıyıla
ve ya kanadla okunacak biçimde yazılmış olan sözcüyü Ergin ve Gökyay kanadi
ile anlamında kabül etmişlerdir. Anlam veremediğim için bu yorumu şübheli sayı-
yorum. Burada bir kuş adı bulunması gerekirdi. Anlaşılmamış, bu yüzden değişti-
rilmiş olabilir.” Birinci kuşun adını k ile başlatıyor, k... kuşu ile saksağanın saldırı-
sına uğratır mı kendisine diye Tezcan Dresdende iki kuş buluyor. Kümbet yazma-
sında ise Şahi Şunkar kuşu için Azmun 7, 10, 11. satırlarda “kanatı ala saksağana
ol özünü şakıdırmu, şakıtmak yok” ibaresinde geçen kanadı ala saksağan kuşu
ibaresi konuyu açıklığa çıkartıyor. Kelime Dresden yazmasında “kanadıyla” yer-
ine, “kanadı ala” okunmamıştır, ama Kümbet yazmasındaki kanadı ala saksağan,
yahut kanatı ala saksağan kuşu okunuşu bunu düzeltir. Dolayısıyla yalnış istinsah-
tan dolayı ortaya çıkan Dresden’deki kanadıyla okunuşu kanadı ala şeklinde dü-
zeltilmelidir. Metin Bey onu da düzeltiyor. Ayrıca Ergin’in, ben Ergin’in asistanı-
yım, şakıtmak maddesinde verdiği şakıtmak, öttürmek, çığlık attırmak anlamlarına
karşılık Kümbet Yazması’nın haşiyesinde şakıtmak kelimesinin anlamı yendirmek,
mağlub olmak anlamında bir kimseden baş yemek ve mağlub olmak manasında ola,
şeklinde açıklanıyor. İster paralel metn olsun, ister olmasın yeni yazma eski metn-
lerdeki bir kısm yalnışlara açıklık ve tashih getiriyor. Ben Kümbet Yazması içeris-
inde geçen 50 Moğol’ca kelimenin 35ʼni uzun uzun yazdım ya Kemal Bey’e, ya
Muhtar Bey’e göndereceğim. İlave edeğim, Berlin’deki atalar sözü mecmuasındakı
7 bendin devamı olan 3 bend de yeni yazmada geçiyor. Onu da 10 sayfalık bir ma-
kale haline getirdim.
Prof. Əfzələddin Əsgər:

Yeni Oğuznamə əlyazmasının tapılması həqiqətən də filoloji aləmdə böyük
həyəcana səbəb oldu və biz həyəcanla onun çap olunacağı günü gözlədik. Nəhayət
ki, mətnlər bir neçə alim tərəfindən artıq ortaya qoyulub. Mətni oxumuşuq, müəy-
yən fikrə, qənaətə sahibik. Qeyd edək ki, 62 səhifəlik bu mətn son dərəcə qiymətli
mətndir, nəinki 62 səhifəlik kitab, hətta oğuznamə haqqında bir söz, bir ifadə belə
türkoloji aləm üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu baxımdan mətnin ortaya çıxması,
belə hesab edirəm ki, filoloji aləm üçün əsl bayramdır.
Deməli, mətn əsas etibarilə atalar sözü məzmunludur ki, biz bunu Berlin
əlyazmasından bilirik. Berlin əlyazmasındakı mətni atalar sözü adlandırırlar. Atalar
sözü məzmunlu soylamalardan və Qazan xanın əjdahanı öldürməsi haqqında bir
boydan ibarətdir. Və həqiqətən də, mətnin hər iki tərəfi son dərəcə qiymətlidir.
Çünki biz soylama şəklində yeni oğuznamə parçaları ilə tanış oluruq. Onu da de-
yim ki, atalar sözləri adlandırılan Berlin əlyazması hələ indiyə kimi çapa verilmə-
yib və biz onun bir parçası ilə mərhum Orhan Şaiqin kitabı vasitəsilə tanış oluruq.
Amma indi qarşımızda böyük atalar sözü məzmunlu oğuznamə parçaları var.
Qeyd eləmək istəyirəm ki, bu mətnə göz gəzdirən zaman ilk olaraq mənim
diqqətimi oğuz elinin içərisindəki coğrafi elementlərin çoxluğu cəlb elədi. Adətən
klassik oğuznamədə oğuz eli daha çox kafər ölkələri ilə maraqlanır və onun haq-
qında daha çox şey bilirdi, nəinki ölkənin içərisi haqqında. Hətta mərhum
Məhərrəm Ergin oğuz eli haqqında “bilinməyən coğrafya” ifadəsini də işlədir.
Bunun səbəbi o idi ki klassik oğuznamədə oğuz elinin əsas diqqəti kafər ölkələrə
yönəlmişdi və oğuz elinin kafər ölkələrlə sərhədinə daha çox diqqət yetirilirdi.
Amma bu əlyazmada soylamalarda olmuş olsa belə ölkənin içərisinə xüsusi diqqət
yetirilir, İran və Azərbaycan coğrafiyası, yəni köhnə Səfəvilərin hakim olduğu tor-
paqlar az qala el-el, kənd-kənd sadalanır. Yəni bu, oğuznamə üçün, oğuznamə ya-
radıcılığı üçün yeni hadisədir. Və istər istəməz ilk başda mənim diqqətimi bu cəlb
elədi. Oğuznamə etnik kimliyini fərqləndirmədən, etnik ayrım yapmadan bütün ka-
fər dünyasına qarşı dayanmışdır, qarşısında böyük ideya var idi və bu böyük ideya-
nın da sayəsində möhtəşəm əsərlər əmələ gəlmişdi. Dədə Qorqudda müşahidə olu-
nan, gördüyümüz o möhtəşəmlik həmin o böyük ideyadan qaynaqlanırdı. Fikrimiz-
cə oğuznamənin bu dərəcədə kafər ölkələrindən üz çevirib, ölkənin içərilərinə bu
qədər diqqət yetirməsi, elləri kənd-kənd, oba-oba sadalaması, artıq qəzavat ideyası-
nın öldüyü zamanlarda ola bilərdi və həqiqətən də mətnin yazıya alındığı dövrlərdə
elə həmin əhvali-ruhiyyəni görürük.
Bununla yanaşı mətnin zamanla zəifləməsini, zamanla dəyişməsini göstərən
başqa elementlərə də hörmətli həmkarlarımın diqqətini cəlb eləmək istərdim. De-
məli, Dədə Qorqud oğuznamələrində bizim bir qayda olaraq, Bayandır xan kimi ta-
nıdığımız oğuz xanı mətndə Bayandır padşah kimi təqdim olunur. Sizi inandırıram
ki, bu formulun bu dərəcədə tez dəyişməsi sadə bir şey deyil. Qılbaş artıq Lələ-
qılbaş kimi təqdim olunur. Bir az da irəliyə getmək istəyirəm. Təsəvvür edin ki,
Türkistan artıq oğuznamənin yaddaşından silinmək üzrədir. Qazan xanın Türkista-
nın dirəyi titulu Azərbaycanın ləngəri ifadəsi, titulu ilə əvəz olunur. Təsəvvür edin
ki, Qazan xanın ov oylaqları olan Ala dağ və Qara dağ artıq Savalan dağı ilə əvəz
olunub. Qazan xanın Araz suyu ilə Qarsı alması artıq onun qəhrəmanlıqları sırasına
salınıb. Halbuki biz klassik oğuznamədə savaşın artıq Gürcüstan sərhədlərində,
Trabzonda getdiyini görürük. Bütün bunlar fikrimizcə mətnin qocalmasının, zaman
etibarilə, əsas etibarilə qəzavat ideologiyasının ölməsinin nəticəsidir ki, tədricən
mətn bu şəklə düşüb.
Bir də bu üzə çıxarılmış yeni oğuznamə nüsxələrinin necə adlandırılması ba-
rədə bir-iki kəlmə demək istəyirdim. Fikrimizcə artıq iki ad ortada var – Gümbət
əlyazması və Mətin bəyin söylədiyi Türkistan əlyazması. Sizi inandırıram ki, əgər
mətnin adını ayrı-ayrı müəlliflərin subyektiv düşüncələri ilə qoysaq, onda mətnin
adı çox hallanacaq, say etibarilə çox olacaq. Ona görə də mən Mətin bəydən xahiş
edirəm, bəlkə o məsələyə bir də diqqət yetirsin. Bu kitabın, əlyazmanın adında çox-
mənalılıq, sinonimlik yaranmasın deyə Dədə Qorqudun adı kimi, qısa şəkildə Kita-
bi-Türkmən və yaxud Türkmən kitabı adlandırmaq olar. Yenə də bu məsələ mətni
nəşrə hazırlayan mətnşünaslardan asılıdır.
Bir halda ki burda söhbət düşüb, bu Türkistan termininə də münasibət bildir-
mək istərdim. Sovet dərsliklərində, kitablarında Bartoldun da məşhur məqaləsində
Türküstan termini izah olunub. Göytürklər Amudərya çayına çatanda farslar, iran-
lılar Amudərya çayından şimala və şərqə doğru uzanan torpaqlara Türkistan dedi-
lər. Yerdə qalan torpaqlara ya Xarəzm, ya Məvəraünnəhr, ya da Xorasan şəklində
ad verirdilər. Sözüm ondadır ki, burada fikir ayrılığı Sovet dövrü məktəbini görmüş
tələbələrlə Türkiyə məktəbini görmüş tələbələr arasındakı təhsildən irəli gəlir. Elm
ədəbiyyatda Türkistan həqiqətən Amudərya çayından şimala və şərqə doğru uzanan
torpaqları əhatə edir.
Prof. Məmmədəli Qıpçaq: İki Türküstan var: Şərqi Türküstan, Qərbi Tür-
küstan.
Prof. Əfzələddin Əsgər:

 Türküstanın yanında Qaraçıx da var. Qaraçıx Sırdərya çayının aşağı axar-
larında yerləşən dağdır. Nüsxə məsələsi ilə bağlı fikrimi davam etdirmək istəyirəm.
Möhsün müəllimin də dediyi kimi, şifahi mətnin əlyazması ilə yazılı mətnin əlyaz-
ması arasında fərq var. Məsələn, Füzulinin bütün əlyazmalarının sonu ilk mətnə ge-
dib çıxır. Ancaq şifahi ədəbiyyatda vəziyyət başqa cürdür. Təsəvvür edin ki, Dədə
Qorqud yazıya alınanadək yeddi-səkkiz yüz il yaşayıb. Yaxud yazıya alınandan
sonra da yaşayıb. Bu müddət ərzində Dədə Qorqud dönə-dönə yazıya alına bilərdi.
Bu mənada şifahi mətnin əlyazmasına yazılı mətnin əlyazması prizmasından yanaş-
mamalıyıq. Problem də burada çıxır. Bu prizmadan baxanda “Kitabi-Türkmən”in
Vatikan və ya Drezden nüsxəsindən köçürülmədiyini açıq şəkildə görürük.
Bu əlyazmanın əsas elmi əhəmiyyəti odur ki, biz oğuzanamənin Dədə
Qorqud yazıya alınandan sonrakı taleyini izləmək imkanı əldə edirik. “Dədə
Qorquddan sonra Oğuznamənin başına nə gəldi, hansı proseslərdən keçdi?” su-
allarının cavabını görürük. Biz folklorşünasıq, folklorşünası mətndən çox, şifahi

proses maraqlandırır.
Deməli, Əbülqazi oğuznamə haqqında bilikləri öyrənmək istəyərkən dönə-
dönə köhnə türkmənbaşıları deyirdi. Bu o deməkdir ki gənc türkmənbaşıları artıq
oğuznaməni bilmirdilər. Əbülqazinin qaynaqlarından biri də baxşıdır. Əgər türk-
mənbaşıları bilmirdisə, Azərbaycan aşıqları da bilmirdilər. Yəni oğuznamə özünün
dövrünü, zamanını artıq keçirmişdi. Bu mənada Əhməd bəyin söylədiyi XVII əsrin
əvvəli olmaz, mən XVII əsrin sonları və XVIII əsri əvvəli tam mənasıyla məsələ-
nin mahiyyətini ifadə eləyir və bu baxımdan mən Əhməd bəyin fikrini qəbul eləyi-
rəm. Çünki şifahi mətnin artıq o dövrdə yaşaması mümkün deyildi.
Prof. Seyfəddin Rzasoy:

 Əvvəla Kamal müəllimə öz təşəkkürümü bildirmək istəyirəm ki, bu dəyir-
mi masanı təşkil eləmisiniz və burda bizə də söz demək imkanı yaratmısınız. İkin-
cisi, bu əlyazmanı tapanlar, çap eləyənlər, sözün həqiqi mənasında türkologiyada
böyük bir qəhrəmanlığa imza atıblar, onlara öz adımdam təşəkkür eləyirəm. İndi
məsələnin qoyuluşuna keçirəm. Mən istəyirəm, bir az məsələlərin qoyuluşuna fikir
verək. İndi bir qədər emosional danışsam da, hamıdan istisnasız olaraq üzr istəyi-
rəm. “Kitabi-Dədə Qorqud”, onun boyları, strukturu və s. haqqında çox danışıldı.
Mən birbaşa mətləbə keçmək istəyirəm.
Bu iclasda “Kitabi lisani türkmən” əlyazmasından bir boy, yəni bir mətn çıx-
ardılır, tekstin içərisindən, kontekstindən ayrılaraq “Kitabi Dədə Qorqud”la müqa-
yisə edilir. Və “Kitabi Dədə Qorqud”un 13-cü boyu hesab edilir. Biz bilirik ki,
“Kitabi Dədə Qorqud” fərqli bir əlyazmadır, bu da fərqli əlyazmadır. Əgər iki əl-
yazma arasında əlaqə qurusunuzsa, onda intertekstual əlaqə qurmalısınız. Məsələyə
bu prizmadan yanaşılmadır. İkincisi, ən başlıcası, “Kitabi lisani türkmən” dəki bu
oğuznaməni var gücümüzlə boy hesab etməyə çalışırıq. Ancaq F.Köprülü və Orxan
Şaiqdən sonra boyun terminologiyası nisbətən diqqətdən kənarda qalıb. “Kitabi li-
sani türkmən” əlyazmasından bu teksti çıxarıb 12 boydan ibarət “Kitabi Dədə Qor-
qud”un içərisinə salmaq istəyiriksə, onda bu tekstin boy olduğunu ilk növbədə təs-
diq etməliyik. Bütün boylar oğuznamədir, amma bütün oğuznamələr boy deyildir.
13-cü boy məsələsi hələ keçən əsrin 30-cu illərində Azərbaycanda ortaya
atılan və hər dəfə də yalan çıxan xülyadır. Buna baxmayaraq, 13-cü boy axtarışları
hələ də davam edir və bir sıra qorqudşünaslar bu boyun tapılacağına ümidlərini
itirmirlər. Bəs nə üçün “Kitabi-Dədə Qorqud”un 13-cü boyunun olması mümkün
deyil? Bu, onunla bağlıdır ki, 12 boydan ibarət Drezden nüsxəsi və 6 boydan ibarət
Vatikan nüsxəsi bilavasitə Oğuz/Hun etnik düşüncəsinin 24-lük strukturunu özündə
əks etdirir.
Ənənəvi mədəniyyətlərin bütün struktur qatları bir-birini fraktal olaraq tək-
rarlayır. Birinci işarələr sistemi olan dilin strukturu mədəniyyətin bütün qatlarını
əhatə edən ikinci işarələr sisteminin struktur laylarında təkrarlanır. Başqa sözlə,
ənənəvi mədəniyyətin hansı layının strukturunu götürürsənsə götür, burada yalnız
“təkrarlanma” müşahidə edəcəksən. Bu cəhətdən oğuzların etnik dünya modelinin
əsas kəmiyyət universumu olan “24-lük” Oğuz ənənəvi mədəniyyətinin bütün lay-
larının, o cümlədən “Kitabi-Dədə Qorqud”un strukturunda təkrarlanmalı idi və
təkrarlanır da.
“24-lük” Oğuz insanının dünyanı qavrama universumudur. Qaynaqlara görə,
oğuzlar həmişə 24 boy vahidindən ibarət olmuşlar. Oğuzlar siyasi-coğrafi cəhətdən
böyüyüb nəhəng ərzailəri əhatə etdikcə onlar vaxtaşırı “qurultay” çağırıb, genişlə-
nən imperiyanı və onun tərkibinə daxil olan xalqları hər dəfə 24-lük prinsipi ilə ye-
nidən bölürdülər. Onlar öz dünyalarını məhz 24 boy vahidindən ibarət şəkildə tə-
səvvür edirdilər. Oğuz elinin bu 24 boydan ibarət strukturu “Kitabi-Dədə Qor-
qud”un hər iki nüsxəsinin poetik strukturunda “mikroskopik dəqiqliklə” təkrarlanır.
Əlbəttə, bizə dərhal etiraz oluna bilər ki, axı “Kitabi-Dədə Qorqud”un Drez-
den nüsxəsi 12 boydan, Vatikan nüsxəsi isə 6 boydan ibarətdir. 12 və 6 rəqəmləri
24 rəqəmi ilə necə proyeksiyalana bilər? Çox sadə. Drezden nüsxəsinin 12 boyluq
strukturu Qalın Oğuzun 24 boyluq strukturunu, Vatikan nüsxəsinin 6 boyluq struk-
turu isə Salur Qazanın başçılıq etdiyi İç Oğuzun 12 boyluq strukturunu proyeksiya-
landırır.
Təbii ki, bu dediyimiz yenə də anlaşılmadı. Axı 12-lik 24-lə, 6-lıq isə 12 ilə
necə bərabərləşə bilir? Bunun üçün Oğuz dünyasının etnokosmik strukturunu bil-
mək lazımdır. Həmin strukturun Drezdendəki 12 boyu Oğuz elinin 24 boyu, Vati-
kandakı 6 boyu isə İç Oğuzun 12 boyu ilə eyniləşdirən “öz qanunu” var. Və bu qa-
nun oğuznamələrdə əks olunmuşdur. Təkcə bir nümunəyə diqqət edək.
Oğuznamələrə görə, Oğuz xan Oğuz elini 24 boy vahidindən ibarət struktur
kimi təşkil edir və onları bozoqlar və ucoqlar olmaqla iki qola ayırır. Oğuz xanın
ölümündən sonra böyümüş Oğuz xalqının strukturunu yenidən təsnif etmək zərurə-
ti yaranır.
Əbülqazi Bahadır xan “Oğuznamə”sində 24 boydan ibarət Oğuz eli hər ça-
dırda 2 boy olmaqla 12 çadır prinsipi ilə təsnif olunur. 6 çadırda 12 bozoq boyunu
təmsil edən nəvələr, 6 çadırda isə 12 ucoq boyunu təmsil edən nəvələr oturdulur.
Beləliklə, 6 çadır – 12 boyu, 12 çadır – 24 boyu təmsil edir. Bu struktur olduğu ki-
mi “Kitabi-Dədə Qorqud”un Drezden və Vatikan nüsxələrində təkrarlanır. Drezde-
nin 12 boyu Qalın Oğuz elinin 24 boyunu, Vatikanın 6 boyu isə İç Oğuzun 12 bo-
yunu təmsil edir.
“Kitabi-Dədə Qorqud”un 13-cü boyunun tapıldığını elan etmək Oğuz etno-
sunun strukturunu “dağıdaraq”, ondakı boy-tayfaların sayını 26-ya çatdırmaq de-
məkdir. Bu səbəbdən Oğuz epoxası ənənəsinə aid mətnlərdə 13-cü boy heç vaxt ola
bilməz. Əgər 13-cü boy varsa, demək orada artıq Oğuz eli yoxdur.
Drezden nüsxəsindəki oğuznamələrin adında “boy” sözü işlənsə də, bu söz
bədii yox, ritual janrı mənasındadır. Başqa sözlə, “boylama” oğuznamə yaratmağın
konkret bir mərhələsidir. Dastanın “Bamsı Beyrək” oğuznaməsindəki bir nümunə-
yə diqqət edək: “Dədəm Qorqud gəldi, şadlıq çaldı. Boy boyladı, soy soyladı. Qazi
ərənlər başına nə gəldügin söylədi. “Bu Oğuznamə Beyəgin olsun!” – dedi”.
Burada:
Boy boylama – “Həqq təala könlinə ilham edən” Dədə Qorqudun boyu “ol
zamandakı alplar aləmindən” çağırması;
Soy soylama – Oğuznamənin mövzusunu təşkil edən hadisəsinin qopuzla
nəzmə çəkilməsi;
Oğuznamə – bütün bu prosesin nəticəsi olan bədii janrdır.
Əgər tədqiqatçılar “boy” terminin bədii janrı yox, ritual janrını bildirdiyini
bilsəydilər, onda onlar 13-cü boy məsələsinə, bəlkə də, başqa cür yanaşa bilərdilər.
Bütün deyilənlərlə bərabər “Kitabi-Türkmən lisani” əlyzamasında bizi şüb-
həyə salan məqamlar da yox deyildir. Məsələn:
1. Əlyazmanın kağızının kimyəvi ekspertizası indiyə qədər niyə aparılmamış
və onun dəqiq yaşı təyin edilməmişdir?
2. Əlyazmanın sahibi olan Vəli Məhəmməd Xoca onu İrana-Turana səxa-
vətlə təqdim etdiyi halda, nəyə görə “Kitabi-Dədə Qorqud”un YUNESKO-nun
xətti ilə 1300 illiyinin keçirildiyi, dünyanın bütün qorqudşünaslarının axışıb gəldiyi
Bakıya təqdim etməmişdir?
3. Əlyazmada Şimali Azərbaycanla bağlı təhqiramiz yerlər var. Onların
Dədə Qorqudun dilindən deyilməsinə inanmırıq. Məsələn, “Talışı qoyun” ifadəsi
(“Talışı qoyun çıxdığı...”). Talışlar bir toplum kimi heç vaxt qoyunçuluqla məşğul
olmamış, tarixi Azərbaycanda qoyunçu xalq kimi tanınmamışlar. Bu halda Dədə
Qorqudun “talış” adını “qoyun”la birgə çəkməsində məqsədi nə idi? Bu ifadə Dədə
Qorqudundurmu?
4. Yaxud Dədə Qorqud nəyə görə 40 şagirdə Şirvanı “mürvətsiz” yer kimi
tanıdır: “...akçası çox, mürüvvəti yox Şirvan eli”?
5. Mətndə Naxçıvan, İrəvan və Şərur eli adamlarının “şər yaxan” adlandırıl-
ması bu ifadənin bizdə Dədə Qorquda aid olduğuna şübhə yaradır: “Geçisi gərcə,
adamı şərçə İrəvan, Naxçıvan, Şərül eli”. Yekun olaraq, əziz dostlar, mətnin üzə-
rində “Cildi-düyyumi- kitabi-lisani-türkmən” ifadəsi var. Bu ifadə tamamilə fars-
cadır. Fars dilində də belədir: “Celdi duğğumi-kitabi-lisani-türkmən.” Yeni tapdığı-
mız əlyazma bilavasitə və birmənalı şəkildə Dədə Qorqud ənənəsidir. Məsələnin
bütün mahiyyəti əziz dostumuz, xocamız Mətin Ekicinin bir sözü ilə bağlıdır. Dedi
ki, fərqi yoxdur, əlyazma olsun, nüsxə olsun, variant olsun, versiya olsun. Qətiy-
yən! Mətn var burada. Ancaq məsələ burasındadır ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” Drez-
den nüsxəsinin adıdır və şifahi ənənədə bu eposun adı Dədə Qorquddur. Və bu,
Dədə Qorqud ənənəsinə aid yeni bir oğuznamədir. Ona görə də biz növbəti dəfə də-
yirmi masa ətrafına toplaşanda şifahi və yazılı ənənəni bir-birinə birləşdirən per-
formans konteksində məsələni müzakirə edərik. Təşəkkür edirəm.

 Mən iki məsələyə aydınlıq gətirmək istəyirəm. Hörmətli Seyfəddin
Rzasoy, bir əlyazmaşünas kimi deyirəm, burda yazılan yazı kitabın sahibinin yazı-
sıdır. Hicri 1337-ci ildə yazıb. Amma əlyazma 1759-cu ildən sonra yazılıb. Yəni
bütün göstəricilərə görə, bu, XVIII əsrin yazısıdır. Bu mətn o qədər də savadlı ada-
mın yazısı deyil. Əgər savadlı olsaydı lisan, yəni dil sözünü üçnöqtəli s ilə yazmaz-
dı. Bir nümunə də gətirim. Orda hörmətli Əfzələddin müəllim də dedi ki, bu əlyaz-
ma XVIII əsrə aid ola bilməz. Bircə nümunə deyim, sizə aydın olsun. Nəsimi XV
əsrdə yaşayıb, 1369-1417-ci illərdə. Amma Qəzənfər müəllim Nəsiminin XIX əsrə
aid bir əlyazmasını İraqda tapıb. Yəni, dövr başqadır, əlyazma başqadır. Və yaxud
da hörmətli Kamal müəllim “Kitabi Dədə Qorqud poetikasına giriş” kitabında tu-
tarlı dəlillərlə sübut eləyir ki, bu əsərdə cərəyan edən hadisələr icma quruluşu ilə,
mağara dövrü ilə uzlaşır. Drezden, yaxud Vatikan əlyazması XV-XVI əsrə aiddir.
Bu da XVIII əsrdə yazılıb, yəni, bunlar tamam başqa-başqa şeylərdir.

 Sonra burada deyildi ki, əlyazmada səhv ola bilməz. Kökündən yalnışdır.
əlyazmada səhv var. Məsələn, “Kitabi-Dədə Qorqud”da hörmətli Kaçalin azı 1500
səhv tapıb. Katib köçürəndə yorulub, yadından çıxıb, bir sözü, məsələn ata sözünü
ana yazıb. Yaxud da mən “Şühədanamə”ni nəşrə hazırlamışam, bu yaxınlarda çap
olunacaq. 1539-cu il tarixlidir, peşəkar xəttab tərəfindən yazılıb. Mən bir mətnşü-
nas kimi orada azı 100 səhv tapmışam.

 Ben de bir kelime söyleyim. Benim son yazım Milli Folklor dergisinde
“Dede Korkut Kitabının Yeni Nüshası ve Üzerindeki Yayınlar” başlığıyla çıkdı,
demin ordan özet verdim. Bu nüsha kelimesinden vaz geçiyorum Muhsin muallime
hak veriyorum. Yeni yazması diyorum, ama bu, Dede Korkut olmadığını göster-
mez. Vatikan da Dede Korkutun eksik elyazmasıdır, bu da eksik elyazmasıdır. De-
mek istediyim başka bir mesele var. Aşağı yukarı buradakı heyet hemfikirdir ki, bu
Azerbaycan Türkçesi ile yazılmıştır. Madem ki Azerbaycan Türkçesi’yle yazılmış-
tır, bu elyazması t ile d’yi ayırır, ama k ile g’yi ayırmaz, yani hepsini kefle yazar. O
zaman biz Azerbaycan Türkçesi’nde köçmekse k ile köçmek gibi okuyacağız, ama
gelmeyi asla k ile kelmek şeklinde okumayacağız.
Bir de şu var. Bu elyazması zamanında mim kelimesi kaç defa geçiyor? Ve
mim nunla geçiyor, nun kefle değil. Bu demekdir ki, 18. yüzyılın ikinci yarısında
Azerbaycan Türkçesi sağır nun’u normal nun’a çevirmiş. Dolayısıyla normal nuna
çevirmiş, ama niye dan ekini nun kefle yazıyor? Buna dilcilikde hipercorrection de-
niyor. Yani adam bakıyor ki, kendisinin n diye söylediyi şey yazmada nun kefle
yazılıyor, demek ki dan eki de n’yi nun kefle yazmak gerekiyor diye hypercor-
rection yapıyor. Onun için yazmayı neşrederken dan ekini ng üzerine işare koy-
mak hatadır, daan deyil dan’dır, alaan deyil alan’dır, gelübeen değil gelüben’dir.
Çünki transkripsiyon yazıyı aktarmak demek değildir, transkripsiyon telafüzü ak-
tarmak demek. Dolayısıyla Türkiyede’kiler de hatadır bu konuda, burdakılar da ha-
tadır. Bunlar normal n ile yazılmalıdır. Aynı şekilde k-ğ meselesinde de hipercor-
rection var. Hiçbir zaman Türkçe’de dağ kelimesi tak olmamıştır, tuğ kelimesi tuk
olmamıştır, ağaç kelimesi akaç olmamıştır. Bunu kafla yazıyor diye akaç, tak, tuk
okumak hatadır, normal ğ ile okumak lazım. Evet, bu kadar.

 Sorum Osman bəyədir. Demək söylədiniz ki, Dədə Qorqudda, özəl olaraq
Dirsə xan boyunda Dirsə xanın halalı kafir kızı olduğu üçün adı çəkilmədi. Bəs o
zaman Selcan xatunun adı niyə belə çox çəkilir?

 Selcan Hatun kafir kızı değil. O Türk kızı, ama dini Hristian. Türklerden
Gagavuzlar, Çuvaşlar, Tuvalılar, Altaylar, Hakaslar, Uranhaylar bunların hepsi
Türk asıllıdır. Sadece dinleri İslam değil.

 Kafir müslüman olmayan demek. Türk olmasa da, Türk olsa da, dini İslam
olmayana kafir denir.
Prof. Osman Fikri Sərtqaya: Ben öyle anlamadım.
Akad. Kamal Abdullayev: Kafir bütpərəstə deyilir.
Prof. Əhməd Bican Ərcilasun: Kaşgarlı Mahmud Uygurlara kafir demiyor

mu?

 Ülema beyanında ihtilaf var, bakmak lazım. Efendim, Vatikan yazması 2
eserden oluşuyor. Bu eserin ikincisi Dede Korkut. Birincisi başka bir eser o eser de
Yavuz Sultan Selimin kardeşine 1512 yılına kadar olan bir zamanda sunuluyor, ya-
ni Yavuz Sultan Selim babasının tahtına 1512 yılında geçtiği için Vatikan yazma-
sının tarihi 1512 yılından önce. Ben de bunu Kemal Beyè gönderdim. Üç yıl önce
“Türkologiya” dergisinde Dede Korkut Kitabı’nın Vatikan Nüshası’nın Latince,
Arapça, Farsça ve Türkçe Metin Dışı Kayıtları ismiyle neşr edildi. Kesinlikle 16.
yüzyılın ilk 10 yılında yazılan bir yazmadır. Tarihi orda vardır.
Prof. Mətin Ekici:

 Şimdi yapılan tartışmalar sonucunda Güney Azerbaycan metninde, orada
konuşulanlarla ilgili, Ali Baranzade ile ilgili bazı bilgiler kullanıldı. Ali Baranzade
üç aydır benimle irtibat halindedir, onun elinde başka bir metn yoktur. Başlangıç
sayfası öyledir böyledir, yani Türkiyede yayımlanan kitabın kapak ve sayresinde,
bizim Türkmen gençlerinin yayımladığı metnde aynı sayfanın olup olmaması...
Akad. Möhsün Nağısoylu: Yəni, birinci səhifə yoxdur.

 Evet, birinci sayfa diye bir şey yok. Bu konuya açıklık getirdim, başka bir
metn aramaya da gerek yok. Yani Muhammed Veli hoca bize 61 sayfalık bir metin
gönderdi, kapak haric, işte hepsi o, başka bir metn mevcut değil. Ahmet hocamın
dip nüsha fikrine katılıyorum. Burada sözlü metnle yazılı metn ilişkisini biz
yeterince tartışmıyoruz.
Prof. Firudin Cəlilov:

 Qam qamlama, qamlamazsın. Və burda anladım ki bu əski dil ilə bağlıdır.
Mənim demək istədiyim şu. Bu cür tarixi abidələrə müxtəlif aspektlərdən baxmaq
lazımdır.

 Teşekkür ederim. Şimdi sabahki sualinize benim açıklamam var. Kitap
sözü Kitabi Dede Korkutun adında kullanılıyorsa ve o kitabın yazıya geçirildiği
devirde yazar kitap sözünü kullanıyorsa ve o devirde yazılmış diğer kitabların,
eserlerin hepsinde name ile bitiyorsa, neden o devrde yazan bir yazar, ya da müs-
tensih kitap lafzını kullanmıştır? Bunun bir manası olmalıdır. Yani bu tam anlamıy-
la açık olan husustur. Yani bunu araştırmak zorunda olduğumuzu düşünüyorum.
Bu özel bir mesaj, kitabın sebeb-i telifi açıklanmadığı icin, acaba sebeb-i telifi kita-
bın adı üzerinden, yani Kitab-i Dede Korkut sözünden yürütebilirmiyiz. Yani be-
nim tartışmak istediğim şey bu.
İkincisi, Türkmen ile ilgili söylediniz. Ben yazmanın adı ile ilgili Türkmen
adını kullanmadım, Türkistan kullandım. Yani bunu siyaseten kullandığımı ben
açıkça söyledim zaten. Siyaseten derken, şu manada: Bütün Türk Dünyasının ortak
mirası olan bir eserin adını Baküʼnün bir sokak adıyla adlandırılması kadar küçül-
tücü birşey olamaz. Bugün hala biz Uygur Türklerinin yaşadığı coğrafiya için Do-
ğu Türkistan adını kullanıyoruz. Yani burada Doğu Türkistan lafzını kullanmayan
var mı, yoksa Şincan mı kullanıyoruz? Benim için orası her zaman Doğu Türkistan,
bundan sonra da öyle olacak. Orta Asya lafını, Merkezi Asya lafını kim icat etti?
Biz icat etmedik. Bizim için de o hep Türkistan oldu. Dolayısıyla yani nüsha adlan-
dırmasında belke Gümbet önemli olabilir. Burada Batılıların bilimsel oldukları
kadar siyaseten kendi çıkarları doğrultusunda türkolojiyi yönlendirdiklerini, ori-
yentalizmin temellerini bu felsefe üzere kullandıklarını biliyoruz. Dolayısıyla bi-
zim de oriyentalizme karşı bir duruşumuz, Türk alemi olarak, Türk Dünyası olarak
bir çıkışımız olması gerekmez mi? Kamal hocam sordu hangi dilde konuşurlardı,
kurmacanın dilinde, kurmacayı kim üretiyorsa onun dilinde, yani netice etibarıyle
eseri üreten, yani ilacı üreten prospektüsünü de yazandır. Yani hangi dilde konu-
şuyorsa, üretiyorsa, o dilde yazacaktır. Teşekkür ederim.

 Mən bu namə, kitab məsələsinə aydınlıq gətirmək istəyirəm. "Namə" sözü
fars sözüdür, bir mənası məktubdur, bir mənası da kitabdır. Yəni, kitab sözünün si-
nonimi kimi namə işlənir, yəni, Şahnamə, İskədərnamə. Eyni şeydir. Bunlar sino-
mindir. Burda bir şey axtarmaq mənə elə gəlir, doğru deyil. “Kitabi-Dədə Qor-
qud”un Vatikan nüsxəsini Azərbaycanda yayınlayan Tərlan Quliyevin sualı var.
Prof. Tərlan Quliyev:

 Deyilir ki, Dədə Qorqud Türkistanla bağlıdır, orada Türkistanın dirəyi
kimi ifadələr işlənib. Belədirsə, niyə Mahmud Kaşğarinin “Divani lüğət-it-türk”
əsərində nə Dədə Qorquda, nə süjetinə, nə də qəhrəmanlarına heç bir işarə yoxdur?

 Biliyorsunuz, Korkut Ata adıyla Kazakistan’da, şu anda Kazakistan Tür-
kistan’ın bir parçasıdır, yüzlerce, hatta belke de binlerce efsane var. Abdulmuallim
Misambayev onları yayınladı. Türkiyede, Kırgizistan’da var, Türkmenistan’da,
Azerbaycan değil, bugünkü Türkmenistan’da da Dede Korkut’la ilgili, Korkut
Ata’nın mezarıyla ilgili pek çok efsane var. Ama Kaşgarlı Mahmut’ta herşey yok.
Ama Câmi'u't-tevârîhì biliyorsunuz, 13. asr dünya tarihidir. Câmi'u't-tevârîh`de
Türkistan’daki hanlar anlatılırken, İnal Han, İnasır Yargun Han, İnasır Yargun
Han’ın zamanında Korkut Ata’nın yaşadığı söyleniyor. Ayrıca yine Abul Gazi
Bahadır Han Hivede Türkmenler’den, Türkmen hocalardan o rivayetleri dinlemiş,
dolayısıyla da Korkut Ata’nın Türkistan’la da alakası var.
Prof. Qəzənfər Paşayev:

 Mən çoxdan belə bir mübahisəli, müzakirəli məclis görməmişdim. “Kitabi-
Dədə Qorqud” elə bir abidədir ki onun ətrafında, haqqında nə qədər desən, azdır.
“Kitabi-Dədə Qorqud” elə bir abidədir ki, onun daha davamlı, daha möhtəşəm ol-
masında bir kərpic qoyanın da, yüz kərpic qoyanın da xidməti təqdirlə yad edilmə-
lidir. Mən bu gün Mətin bəyin bu fəaliyyətini bu baxımdan yüksək qiymətləndiri-
rəm. Bu nəşr həddindən artıq zəhmətin, böyük bir fəaliyyətin, yəni Dədə Qorquda
məhəbbətin nəticəsidir. Və Ramiz bəy də bunu davam etdirib. Sağ olsun.
Ramazan bəy türkman sözündən danışdı. Mən sizə deyim ki, Samət Əlizadə
ilə, − bu hissəni Samət Əlizadə işləyib ona görə birinci onun adını çəkdim, −
Fərhad Zeynalovun 1988-ci il “Kitabi-Dədə Qorqud” nəşrində xüsusi göstərilib ki,
türkman əliflə yazılır, türkmandır. Və kitabın içində də mən oxudum. Qanturalı
deyir ki, “Bəli, baba, istəmirəm, mənə bir cici-bici türkman qızını alasan”. Və mən
bunun lüğətinə baxdım, şifr lüğəti var, burda bu gün Azərbaycanda o qədər işlən-
məyən, ancaq Kərkükdə, türkman ellərində işlənən sözlərdir. Məsələn, birinci tütün
sözü onlarda “tüstü, duman” mənasındadır. İkinci kəpənək bizdə başqa mənada,
burda “yapıncı” mənasındadır. Sonra yazı sözü bizdə dialektlərdə qalıb, qara yazı
deyirlər. Yerək, yərək sözü – quşun yereyi, qanadı, burda “tük” kimi gedir. Sonra
kəmik sözü var. Hətta kərküklərdə bir tapmaca var: Həm ilikdi, həm kəmikdi, həm
dəri. Yeməsinə cümlə aləm müştəridi, müştəri. Görün nə gözəldir. Sonra burda so-
na sözü işlənib. Kərkükdə deyilir: Sona göldə bir üzdü, bir çalxandı, bir üzdü.
Üzün qoy üzüm üstə, görən desin bir üzdü. Görün bunların nə gözəl xoyratıları var.
Ancaq qaldı o mübahisələrə, müzakirələrə. Həqiqətin üzə çıxmasında bunla-
rın böyük əhəmiyyəti var. Seyfəddin bəy, siz dediniz ki gərək o variantlar tapılaydı.
Mətin bəy öz işini görüb, bunları da siz eləyəcəksiniz. Onda bu olacaq kamil iş.
Məni əsərin adı narahat elədi, bu üçüncü əlyazma deyil, bu Dədə Qorqudun bir qo-
ludur.

 Bununla ilgili çıkış olmayacaksa, Metin Bey dua ile oturumumuzu
kapatsın.

 Hocam ben bugün sözlerimi sadece Korkut Ata’nın eski nüshalarında, yaz-
malarında geçen bir dua ile sonlandıracağım:
Gölgeli gaba ağaçımız kesilmesin! Kamal hoca her zaman bizi burada
toplasın! Gur akan sularımız kurumasın! Hazara, öbür tarafda Akdenize, öbür taraf-
ta Karadenize her zaman Türk milleti yetsin! Yüce Tanrı Türkü namerde muhtac
etmesin. Dedem de, Hakk Teala da hepimize devlet ile bilgi versin!
Her kese saygılar!
Prof. Əhməd Bican Ərcilasun: Sayın Saim Sakaoğlu söz istiyor mu?
Prof. Saim Sakaoğlu: İki dakika.
Prof. Əhməd Bican Ərcilasun: Peki, buyurun.
Prof. Saim Sakaoğlu:

 Sevgili arkadaşlar. Türkiye Cümhuriyetinin sınırları içinde ilk bilimsel
toplantı 29 Ekimin Cumhuriyyet Bayramı ilan edilmesinin 50. yılı dolayısıyla 1973
yılında kutlandı, toplantılar düzenlendi. Arka arkaya üç çok büyük toplantı düzen-
lendi. 8 ile 14 ekim arasında 1973ʼte 7. Milletler Arası Türk Folklörü semineri, he-
men arkasından Osman Beyìn düzenlediği 1. Milletler Arası Türkoloji Kongresi,
arkasından da Türk Kültür Araştırmaları Enistitüsünü düzenlediği 16. PİAC kon-
gresi düzenlendi. Ben bunların çoğuna katıldım, yurtiçinde katıldım, yurtdışında
katıldım. Bu kadar ateşli bir toplantı görmedim. Bu kadar heyecanlı bir toplantı
görmedim. Bu kadar söz kesildiği bir toplantı görmedim, bu kadar zorla söz alınan
bir toplantı görmedim. Bakın 1973ʼden beri diyorum, içinizde belke daha eskisi
vardır. 1972ʼde belki toplantıya katılanınız vardır, bilmiyorum ama ben kendi ül-
kemden nümune veriyorum. Doğrusu heyecanlandım, acaba arkadaşlar böyle ayağa
kalkıp şöyle bir-birilerinin üzerine yürüyecekler mi? Heyecanım son derece
yüksekdi.
Prof. Saim Sakaoğlu:

 Biz buraya Fikret Bey`le biraz dinleyici, biraz konuşmacı olarak geldik.
Fikret Bey de konuştu, ben de konuşuyorum. Çok duygulandım. Böyle Azerbay-
canda yaşayan kardeşlerimizin sayca çok oldukları için söz alma hakları da tabi
fazla olacaktı ve söz almaları da ben son derece çok duygulandırdı. Keşke bunu bir
gün değil, iki gün yapsaydık da arkadaşlar çok daha rahat konuşsaydı. Yine aynı
ateşli halde devam edecekti, inanıyorum. Ancak bir hafta sürseydi belke ateşleri
biraz sönecekti.
Ben iyi bir dinleyici oldum, takip ettim, notlar aldım, amma son dakikada
almaktan vaz geçtim. Kim için ne yazacağımı bilemediğim için notlarımı orda ka-
pattım. Takip edemedim, keşke Osman Bey ve Fikret Bey bana yardımcı olsaydı
biz birleşseydik, bir sonuç çıkarsaydık diye düşündüm. Ama şu öğrencimin bir ki-
tabı, şu Ramiz Asker arkadaşımın kitabı, Yusuf Azmununki de çantamda. Ben he-
men bu dergiyi bana ulaştıran arkadaşa mesaj çektim, o bana gönderecek ve ben si-
ze vereceğim. Amma demin bir efsanelerden bahs ettiler. Dede Korkutla ilgili, sa-
bah söylemiş olduğum bir kitabım vardı benim, iki ciltlik Dede Korkut Kitabı.
Onun eğer incelerseniz, o bir yerden sonra Dede Korkut ansiklopedisi gibidir. Ora-
da kimlerin efsaneleri var, kimlerin halk ağzından derledikleri var, orda hepsi görü-
lecektir.
Ahmet Bey bu günlerde Divani Lüğat-it-Türk üzerinde çalışıyor. Ben Divani
Lüğat-it-Türk`te Türk halk edebiyyatı örneklerinden ders veriyorum. Niye Mahmut
Kaşğari bahs etmemiş? Arkadaşlar, ben Şeki ile ilgili hiç birşey yazmadım, ama
Lahıcla ilgili yazdım, niye? Ben Lahıca gittim de yazdım. Kaşğarlı Mahmut, Dede
Korkut coğrafiyasına gelmemişse, görmemişse, başkalarının ağzından yalan, yalnış
bilgiler yazmak yerine belke de hiç yazmadı. Ve o coğrafiyaya gelmediği için de
bilgisi yoktur.

 Üç saat heyecanla biz bu konuyu bir birimizle neredeyse kavga edecek de-
recede tartıştık, çok güzel bir şey. Bunu biz Türkiyede görmüyoruz, bu heyecanı,
bu ilgiyi, bu alakayı Türkiyede görmüyoruz. Ona göre de ben de burada çok duy-
gulandım, yani burada bu heyecan belki bizi bir yerlere götürecek. Heyecan ilimle
sanki çatışır gibi görünüyor. Eğer heyecan ilmi objektivliye engel oluyorsa o iyi
değil, ama heyecan aynı zamanda ilmin itici gücüdür, energiyasıdır, enerjisidir.
Ona göre heyecan iyidir aslında ve bütün katılan arkadaşlara, maruzası olan arka-
daşlara, sualı olan, katkısı olanlara teşekkür ediyorum. Ve toplantının bu hissesini
bitiriyorum. Kemal Bey düzenleyici olarak söz söyleyecek, belki kararlara da orda
temas eder.

 Əziz dostlar, deməli, bizim konfransımız, bizim dəyirmi masamız bu gün
yekunlaşdı. Burada həm Türkiyənin, həm Azərbaycanın adlı-sanlı alimləri iştirak
edir, filoloqları iştirak edir. Mənə elə gəlir ki, sadalananları biz hamımız əl-ələ ver-
sək, asan şəkildə yerinə yetirərik. Bəlkə də, əlavələr olacaq, əlavələri də sonra nə-
zərə alarıq. Bu görəv hər birimizin boynuna özəl bir məsuliyyət qoyur. Mən də elə
güman edirəm ki, dəyirmi masa alındı. Yəni, dəyirmi masada son dərəcə ciddi
mövzulara toxunuldu. Sadəcə bu yeni tapılmış mətnə, − mən ona mətn deyərdim,
sevinmək lazımdır. Həm Mətin bəyə, həm də Ramiz bəyə, ümumiyyətlə bu işdə
əməyi olan, bu işə sevinən hər kəsə təşəkkür edirəm. Mən bunun lehinə, əleyhinə
cəbhələr, qarşıdurmalar yaratmaq niyyətindən çox uzağam. Amma mənə elə gəlir
ki, burada o mətnlə bağlı tənqidi qeydlərini söyləyənlər də çox yardımçı oldular.
Mən burda iştirak edən bütün qonaqlarımıza Azərbaycan Dillər Universiteti-
nə gəldikləri üçün təşəkkür edirəm. Burada akademiyanın, Azərbaycanın digər uni-
versitetlərinin nümayəndələrinə, müxtəlif qurumların, medianın nümayəndələrinə
dərin təşəkkürümü bildirirəm. Xüsusi təşəkkür bizim türkiyəli həmkarlarımıza dü-
şür. Mən onlara misafir deməzdim, onlar bizimlə bir yerdə ev sahibidirlər. Sağ ol-
sunlar gəldilər və çox gözəl bir tədbir keçirdik. Mən arzu edirəm ki, 10 il sonra da,
sonrakı 10 ilin içində də çeşidli işlər görək. Mən çox şadam ki, biz bu gün də 30 il
əvvəlki enerji ilə çalışdıq, 30 il əvvəl də belə həyəcanlı, çılğın çıxışlar olurdu. Bu-
rada hər şey 30 il əvvəlki kimidir və eyni zamanda heç nə 30 il əvvəlki kimi deyil-
di, təəssüf. 30 il əvvəli bu günə gətirə bildiyimiz üçün bir daha sizlərə təşəkkür edi-
rəm. Bundan sonrakı 30 ilə isə ‒ Allaha pənah! Sağ olun!
___________

Qeyd: Çıxışlar ixtisarla verilmişdir.

Dəyirmi masanın xülasəsi “Türkologiya” jurnalının “Elmi həyat” rubrikasında rus dilində verilmişdir.

3.kollokvium-2-Ci Hisse.2019.4 Turkologiya

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

3.kollokvium-2-Ci Hisse.2019.4 Turkologiya

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TÜRKOLOGİYA

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının yeni tapılmış “Salur Qazanın

Akad. Möhsün Nağısoylu:

Prof. Mətin Əkici:

Süleymaniye Kütüphanesi’nde bu tahlil imkanları mevcuttur. Yani, yeni oluşturu-

runmasıdır. Dede Korkut kitabı üzerinden ve diğer bütün kitablarımız üzerinden

Prof. Ramazan Qafarlı:

yışının Türkiyə türkcəsindəki (o cümlədən Azərbaycan türkcəsindəki) açıq-aydın

Yedi başlı əjdərhaya yetüb vardım.

“Kitabi-Türkmən lisani” abidəsindəki “Salur Qazanın əjdahanı öldürməsi”

“Kitabi-Dədə Qorqud”da “Kitabi-Türkmən lisani”də

Bu mətnlərdə oxşarlıqlar və fərqlər göz qabağındadır:

sözlə, “Kitabi-Türkmən lisani” dil xüsusiyyətləri (tipologiyası) baxımından da

etnokosmik kimliyini bütün identifikativ əlamətlər sistemi səviyyəsində bilməli və

vüfi-irfani düşüncə epoxasına aiddir. “Kitabi-Türkmən lisani”dəki 40 şagird heç bir

“Kitabi-Türkmən lisani”nin ifaçılarının baxşılar olmasını ondakı soyla (ma-

zımdır ki, XX əsr sovet epoxasına qədər “Azərbaycan türkcəsi” və “Türkmənistan

Akad. Kamal Abdullayev:

Akad. Möhsün Nağısoylu:

Prof. Osman Fikri Sərtqaya: Doğru!

Akad. Möhsün Nağısoylu:

Prof. Əhməd Bican Ərcilasun:

mi olduğunu anlamamıza imkân vermiyor. Oysa buna benzeyen t- / d- meselesinde

“Ötmek” anlamındaki sayra- ise zaten Dede Korkut Kitabı’nda bulunmak-

Yusuf Azmun ve Metin Ekici metni bugünkü Türkiye Türkçesine de aktar-

metinden alınmış parçalarda görüldüğü gibi- ayın ve hemze işareti kullanmıyorum,

Azmun, Shahgoli vd.: kıldum namâz-ı Muhammedî; Ekici: kıldum namâz;

Prof. Ramiz Əskər:

Prof. Əhməd Bican Ərcilasun:

Prof. Ramiz Əskər:

və e fərqlənsin, türk transkripsiyasında fərqlənməyib, q və g fərqləndirilsin və x

Prof. Seyfəddin Rzasoy: Cildi divani-türkmən lisani.

Prof. Ramiz Əskər:

Prof. Seyfəddin Rzasoy:

üçüncü əlyazmadır. Sabah dördüncüsü, beşincisi tapılar. Harda yazılıb ki əlyazma

Prof. Osman Fikri Sərtqaya:

Prof. Əfzələddin Əsgər:

Prof. Əfzələddin Əsgər:

allarının cavabını görürük. Biz folklorşünasıq, folklorşünası mətndən çox, şifahi

Prof. Seyfəddin Rzasoy:

Akad. Möhsün Nağısoylu:

Akad. Möhsün Nağısoylu:

Prof. Əhməd Bican Ərcilasun:

Akad. Kamal Abdullayev:

Prof. Osman Fikri Sərtqaya:

Prof. Əhməd Bican Ərcilasun:

Prof. Osman Fikri Sərtqaya: Ben öyle anlamadım.

Akad. Kamal Abdullayev: Kafir bütpərəstə deyilir.

Prof. Əhməd Bican Ərcilasun: Kaşgarlı Mahmud Uygurlara kafir demiyor

Prof. Osman Fikri Sərtqaya:

Prof. Mətin Ekici:

Prof. Mətin Əkici:

Prof. Firudin Cəlilov:

Prof. Mətin Əkici:

Akad. Möhsün Nağısoylu:

Prof. Tərlan Quliyev:

Prof. Əhməd Bican Ərcilasun:

Prof. Qəzənfər Paşayev:

Prof. Osman Fikri Sərtqaya:

Prof. Mətin Əkici:

Prof. Saim Sakaoğlu: İki dakika.

Prof. Əhməd Bican Ərcilasun: Peki, buyurun.

Prof. Saim Sakaoğlu: