18.03.

2022

EŞ EKSENLİ SİLİNDİRSEL ELEKTROT SİSTEMİ

Elektrik Alanı ve Potansiyel
3.3. SİLİNDİRSEL ELEKTROT SİSTEMLERİ
Elektrot sisteminin, Şekil 3.10’da gösterildiği gibi, iç içe eş eksenli
iki silindirden oluşması durumunda potansiyel, yalnızca r’ye bağlı,
Silindirsel elektrot sistemleri, diğer sistemlere göre çok sık
tek boyutlu değişim göstereceğinden, Laplace denklemi,
karşılaşılan yapılardır. Hava hatları, dairesel kesitli baralar, bazı
transformatör yapıları, geçit izolatörleri, yüksek gerilim kabloları vb.
silindirsel elektrot sistemlerine örnek olarak verilebilir. 𝒅𝟐 𝑽 𝟏 𝒅𝑽
∆𝑽 · 𝟎 (3.28)
𝒅𝒓𝟐 𝒓 𝒅𝒓
Silindirsel koordinat sisteminde bir noktanın potansiyeli genel olarak,
V=f(r,,z) biçiminde üç boyutlu değişim gösterir. Bu durumda biçimine dönüşür.
Laplace denklemi dört terimin toplamından oluşur. Denklemin genel çözümü,
18.03.2022 KOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU 1 18.03.2022 KOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU 2

1 2

𝑽 𝑨 𝑩 · 𝒍𝒏𝒓 (3.29)

olarak elde edilir. Denklemdeki integral

S                  U
r                  r1  V1=U
r2   V2=0
Şekil 3.10. Eş eksenli silindirsel  bulunur.
elektrot sistemi kesiti.
18.03.2022
sabitleri A ve B, sınır koşullarından 𝐴 · 𝑙𝑛𝑟 ve 𝐵
belirlenebilirler. Şekil 3.10’da gösterilen
elektrot sisteminde, U gerilimi
biçiminde elde edilir. (Ara işlemleri yaparak, elde ediniz.)
uygulanmış iç elektrodun yarıçapı r1 ve
topraklanmış dış elektrodun yarıçapı r2 Bu değerlerin, Eşt. 3.29’da kullanılması ile
olduğuna göre. 𝑼 𝒓𝟐
𝑽 𝒓𝟐 · 𝒍𝒏 𝒓 (3.30)
r=r1 için V=V1=A+B.lnr1=U ve 𝒍𝒏
𝒓𝟏
r=r2 için V=V2= A+B.lnr2= 0
olduğu göz önüne alınarak,
KOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU 3 18.03.2022 KOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU 4

3 4
 18.03.2022

Elektrik alan vektörü için de

𝒅𝑽 Eş Eksenli Silindirsel Elektrot Sistemlerine Örnekler

𝑬 𝒈𝒓𝒂𝒅 𝑽 𝜵𝑽 ·𝒊
𝒅𝒓 𝒓
𝑼 𝟏 (3.31) Eş eksenli silindirsel elektrot sistemleri için örnek olarak, orta gerilim
𝒓 · · 𝒊𝒓
𝒍𝒏 𝒓𝟐 𝒓 (O.G.) ve yüksek gerilim (Y.G.) kabloları verilebilir (Şekil 3.11).
𝟏

elde edilir. (Ara işlemleri yapınız). Elektrik alan şiddeti ifadesi ise
Bir başka örnek olarak gaz yalıtımlı sistemler (GIS) de verilebilir (Şekil 3.12).
𝑼 𝟏
𝑬 𝑬 𝒓 · (3.32)
𝒍𝒏 𝟐 𝒓
𝒓𝟏 Eş eksenli silindirsel elektrot sistemleri için geçit izolatörleri de örnek olarak
verilebilir (Şekil 3.13 ve 3.14).
olur.
18.03.2022 KOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU 5 18.03.2022 KOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU 6

5 6

Dış elektrot (r2)

Yarıiletken

Yalıtkan (XLPE)

Yarıiletken

İç elektrot (r1)

Şekil 3.11. Orta gerilim kablo örneği . Şekil 3.12. Gaz yalıtımlı sistem (GIS) elemanı.

18.03.2022 KOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU 7 18.03.2022 KOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU 8

7 8
 18.03.2022

Geçit izolatörleri (Bushing)

Duvar tipi

Geçit iletkeni
Gövde
Flanş

a) Porselen
b) Epoksi reçine
Şekil 3.14. Transformatör tipi geçit izolatörleri.
Şekil 3.13. Duvar tipi geçitKOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU
18.03.2022 izolatörleri. 9 18.03.2022 KOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU 10

9 10

Sistemin sonsuz uzun olduğu ve bu durumda kenar etkileri göz ardı edilirse,
Elektrik alan şiddeti ve potansiyele ilişkin ifadeler, eşmerkezli simetriden dolayı, 𝐷 deplasman akı yoğunluğu her noktada aynı
küresel elektrot sisteminde olduğu gibi, elektriksel yükler göz önüne alınabileceğinden, Gauss teoremi
alınarak da bulunabilir. Bu amaçla Gauss teoreminden
𝑫·𝑺 𝑫 · 𝟐𝝅𝒓𝒍 𝑸 (3.34)
yararlanılabilir. Gauss teoremi,
olarak ifade edilebilir. İzotrop ortam için 𝐷 𝜀 · 𝐸 eşitliği dikkate alınırsa
𝑫 · 𝒅𝒔 𝑸 (3.33)
𝑺 𝑸 𝟏
𝑬 · (3.35)
𝟐𝝅𝜺𝒍 𝒓
biçiminde yazılabilir.
Şekil 3.10’da r1 yarıçaplı silindiri kuşatan, yüzeyi S ve yarıçapı r (r1 ≤ r ≤
r2) olan bir silindir yüzeyi ele alınmış olsun. ifadesi yazılabilir. Sisteme uygulanan gerilim, potansiyel fark olarak
tanımlanabildiğinden,
18.03.2022 KOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU 11 18.03.2022 KOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU 12

11 12
 18.03.2022

Potansiyel ifadesi için

𝒓𝟐 𝑸 𝒓𝟐 𝟏 𝑸 𝒓𝟐
𝑼 𝑽𝟏 𝑽𝟐 𝒓𝟏
𝑬𝒅𝒓 · 𝒓𝟏 𝒓
𝒅𝒓 · 𝒍𝒏 (3.36)
𝟐𝝅𝜺𝒍 𝟐𝝅𝜺𝒍 𝒓𝟏
𝑽 𝑬𝒅𝒓 𝑲 (3.38)
bulunur. Elde edilen son ifade Eşt. 3.35’te kullanılırsa elektrik alan şiddeti
için eşitliği kullanılarak,

𝑼 𝟏 𝑼
𝑬 𝑽 𝒓 · 𝒍𝒏𝒓 𝑲
𝒓 · (3.37) 𝒍𝒏 𝒓𝟐
(3.39)
𝒍𝒏 𝟐 𝒓
𝒓𝟏 𝟏

elde edilir. İntegral sabitini belirlemek üzere sınır koşullarından

eşitliği elde edilir. Görüldüğü gibi elde edilen ifade, Eşt. 3.32 ile biri kullanılabilir.
aynıdır.
18.03.2022 KOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU 13 18.03.2022 KOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU 14

13 14

Buna göre örneğin, r=r2 için V= V2=0 olduğu dikkate alınırsa

İncelenen bölgede r için r1 ≤ r ≤ r2 gibi sınır değerler olduğuna göre,
𝐾 · 𝑙𝑛𝑟 elde edilir. Bunun, Eşt. 3.39’da kullanılması ile elektrik alan şiddetinin en büyük ve en küçük değerler aldığı noktalar
potansiyel ifadesi (bölgeler) söz konusudur. Bu durumda,

𝑼 𝒓𝟐 𝑼 𝟏
𝑽 r = r1   için 𝑬𝒎𝒂𝒙 𝑬|𝐫 𝒓𝟏 𝒓 ·
𝒓𝟐 · 𝒍𝒏 𝒓 (3.40) 𝐥𝐧 𝟐
𝒓𝟏
𝒓𝟏 (3.41)
𝒍𝒏
𝒓𝟏
𝑼 𝟏
şeklinde bulunur. ve  r = r2 için 𝑬𝒎𝒊𝒏 𝑬|𝒓 𝒓𝟐 𝒓 · (3.42)
𝒍𝒏 𝟐 𝒓𝟐
𝒓𝟏
Görüldüğü gibi, Eşt. 3.37 ve 3.40’a göre gerek elektrik alan şiddeti,
gerekse potansiyel, yalnızca r’ye bağlı değişim göstermektedirler. elde edilir. Ortalama elektrik alan şiddetinin, uygulanan gerilimin,
Eşitliklerdeki r, ilgilenilen noktanın eksene olan uzaklığını ifade elektrot açıklığına oranı biçiminde tanımlandığı dikkate alınırsa
etmektedir. (Eşt. 3.16),
18.03.2022 KOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU 15 18.03.2022 KOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU 16

15 16
 18.03.2022

𝑼 𝑼
𝑬𝒐𝒓𝒕 (3.43)
𝐚 𝒓𝟐 𝒓𝟏

yazılabilir. Buna karşı düşen ortalama yarıçap ifadesi ise,

𝒓𝟐 𝒓𝟏
𝒓𝒐𝒓𝒕 𝒓𝟐 (3.44)
𝒍𝒏
𝒓𝟏
olarak bulunur.
Şekil 3.15. Eş eksenli silindirsel elektrot sisteminde
Elektrik alan şiddeti ve potansiyelin r’ye bağlı değişimleri Şekil 3.15’te elektrik alan şiddeti ve potansiyelin r’ye bağlı değişimi.
gösterilmiştir.
18.03.2022 KOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU 17 18.03.2022 KOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU 18

17 18

Sistemin Kapasitesi
α: Eşdeğer elektrot açıklığı. Sisteme uygulanan gerilimin, en büyük
Eş eksenli silindirsel elektrotlardan oluşan bir sistemin kapasitesi
elektrik alan şiddetine oranı biçiminde tanımlandığından,
için, kapasitenin tanımı göz önüne alınarak, Eşt. 3.36 yardımıyla
𝑸 𝟐𝝅𝜺𝒍 𝑼 𝒓𝟐
𝑪 𝜶 𝒓𝟏 · 𝒍𝒏 (3.46)
𝑼 𝒓 (3.45) 𝑬𝒎𝒂𝒙 𝒓𝟏
𝒍𝒏 𝟐
𝒓𝟏
elde edilir. V=f(r)’nin r’ye göre türevi alınır ve r=r1’deki teğet altı
ifadesi yazılabilir.
hesaplanırsa, bunun eşdeğer elektrot açıklığına eşit olduğu görülebilir.
Simgeler ve Tanımları Buna göre,
a: Elektrot açıklığı (Gerçek elektrot açıklığı). Eş eksenli 𝒅𝑽 𝑼 𝑼
silindirsel elektrot sisteminde, 𝒓 𝒕𝒈𝜽
𝒅𝒓 𝒓 𝒓𝟏 𝒓𝟏 · 𝒍𝒏 𝟐 𝑨𝑵
a= r2 - r1 𝒓𝟏
biçimde gösterilir. ve
18.03.2022 KOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU 19 18.03.2022 KOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU 20

19 20
 18.03.2022

𝐫𝟐 p, q : Geometrik karakteristik. Daha önce tanımlanmış olduğu gibi

𝐀𝐍 𝐫𝟏 · 𝐥𝐧 𝛂 (3.47)
𝐫𝟏 geometrik boyutlar arasında oluşturulan oranlardır.

yazılabilir.
𝐫𝟏 𝒂 𝐫𝟐
η: Sistemin yararlanma katsayısı. Eşdeğer açıklığın elektrot 𝐩 , 𝐪 (3.49)
𝐫𝟏 𝐫𝟏
açıklığına oranı biçiminde tanımlanabilir. Buna göre,
Eş eksenli silindirsel elektrot sisteminde, a=r2-r1 olduğundan,
𝐔 𝑬𝒎𝒂𝒙 · 𝜶 𝑬𝒎𝒂𝒙 · 𝒂 · 𝛈
𝐫𝟐
𝐫 𝐩 𝐪 (3.50)
𝛂 𝐫𝟏 · 𝐥𝐧 𝟐 𝐄𝐨𝐫𝐭 𝐥𝐧𝐩 𝐫𝟏
𝐫𝟏 (3.48)
𝛈 𝟏 yazılabilir.
𝐚 𝐫𝟐 𝐫𝟏 𝐄𝐦𝐚𝐱 𝐩 𝟏

olarak ifade edilebilir.

18.03.2022 KOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU 21 18.03.2022 KOÜ YGT ve Lab H. İSMAİLOĞLU 22

21 22