Lesson W1 202

Hàm nhiều biến Giới hạn và Sự liên tục Đạo hàm riêng Vi phân Đạo hàm riêng của
iêng của hàm hợp Đạo hàm theo hướng
ĐẠI HỌC QUỐC GIA TP. HỒ CHÍ MINH

TRƯỜNG ĐẠI HỌC BÁCH KHOA
KHOA KHOA HỌC ỨNG DỤNG
Bộ môn Toán Ứng dụng
BÀI GIẢNG GIẢI TÍCH 2

Nguyễn Thị Cẩm Vân
Email: ntcvantud@gmail.com
Tp. Hồ Chí Minh - 2021

Nguyễn Thị Cẩm Vân BÀI GIẢNG GIẢI TÍCH 2 Ngày 1 tháng 3 năm 2021 1 / 80
Hàm nhiều biến Giới hạn và Sự liên tục Đạo hàm riêng Vi phân Đạo hàm riêng của hàm hợp Đạo hàm theo hướng
CHƯƠNG 1:
HÀM NHIỀU BIẾN
1. Hàm nhiều biến.

2. Giới hạn và tính liên tục của hàm nhiều biến.
3. Đạo hàm riêng.
4. Vi phân hàm nhiều biến
6. Đạo hàm theo hướng
Hàm nhiều biến
Định nghĩa 1.1: Hàm nhiều biến
Hàm nhiều biến là một quy luật biến mỗi X của miền D ∈ Rn thành
một số thực duy nhất f (X ).
f : D ⊂ Rn → R
x = (x1 , ..., xn ) → f (x1 , ..., xn )
với D được gọi là miền xác định của hàm số f .

Ví dụ 1.1
p
1 z = x 2 + y 2, D = R2
2 +y 2
2 z = ex , D = R2
3 z = x ln(y 2 − x), D = {(x, y )|y 2 > x}
y z
f (x, y )
(x, y )
x 0
O
D
(a, b)
f (a, b)
Miền xác định(MXĐ):

D = {(x , y ) ∈ R2 |f (x , y ) có nghĩa}
Miền giá trị(MGT):
R = {z = f (x , y ), (x , y ) ∈ D }
Miền xác định(MXĐ):

D = {(x , y ) ∈ R2 |f (x , y ) có nghĩa}
Miền giá trị(MGT):
R = {z = f (x , y ), (x , y ) ∈ D }
Ví dụ 1.3
Tìm miền xác định cho các hàm số sau:
√
f (x , y ) = 2x − y
Giải
√
f (x, y ) = 2x − y
Miền xác định D = {(x, y )|2x − y ≥ 0}
y = 2x
y
Ví dụ 1.4
Tìm miền p xác định và miền giá trị của hàm số

g (x, y ) = 9 − x 2 − y 2 .
Giải
Miền xác định của g (x, y ):
D = {(x, y )|9 − x 2 − y 2 ≥ 0} = {(x, y )|x 2 + y 2 ≤ 9}
là đĩa với tâm (0, 0) và bán kính 3. Miền giá trị của g (x, y ):
p
{z|z = 9 − x 2 − y 2 , (x, y ) ∈ D}
Do z không âm, nên z ≥ 0. Mặt khác 9 − x 2 − y 2 ≤ 9, ta có

p
9 − x2 − y2 ≤ 3
Vậy miền giá trị của g :
{z|0 ≤ z ≤ 3} = [0, 3]
Ví dụ 1.5: Hàm sản xuất Cobb-Douglas

Một nhà sản xuất đã lập mô hình hàm sản xuất
hàng năm P (giá trị tiền tệ của toàn bộ hoạt động
sản xuất của nó tính bằng hàng triệu đô la) dưới
dạng hàm Cobb-Douglas
P (L, K ) = 1.47L0.65 K 0.35
với L là số giờ lao động (tính bằng nghìn) và K là
vốn đầu tư (tính bằng triệu đô la). Tìm P (120, 20)
và giải thích kết quả tìm được.
Giải:
P (120, 20) = 1.47 × (120)0.65 × 200.35

≈ 94.22 (triệu đô la)
Từ kết quả trên, ta thấy rằng: khi vốn đầu tư vào là 20
triệu đô la và số giờ lao động trong năm là 120 nghìn
giờ thì sau một năm giá trị tiền tệ của toàn bộ hoạt
động sản xuất của nhà sản xuất là 94.22 triệu đô la.
Bài tập về nhà:

1. Giả sử rằng nồng độ C tính bằng mg /L của thuốc trong máu của
bệnh nhân được mô hình hóa bởi hàm C (x, t) = 0.2x(e −0.2t − e −t ),
trong đó x là liều lượng của thuốc tính bằng mg và t là số giờ kể từ
khi bắt đầu tiêm thuốc.
a. Tính giá trị của C (25, 3) (lấy đến hai chữ số thập phân), bao gồm các
đơn vị thích hợp và giải thích câu trả lời của bạn.
b. Nếu liều lượng là 100mg , hãy đưa ra công thức cho nồng độ thuốc
dưới dạng hàm của thời gian t.
c. Đưa ra công thức mô tả nồng độ thuốc sau 1 giờ theo liều lượng x.
2. David Katz đã nghĩ ra hàm số sau về lương của một vị giáo sư với 10
năm kinh nghiệm dạy học ở một trường đại học lớn.
S(x, y , z) = 13, 005 + 230x + 18y + 102z
Với S là lương trong thời gian 1969-1970 theo đơn vị đôla/năm, x là

số quyển sách mà giáo sư đã xuất bản, y là số bài báo khoa học đã
công bố, và z là số bài báo khoa học xuất xắc đã công bố. Bạn trông
đợi mức lương bao nhiêu mà một vị giáo sư với 10 năm kinh nghiệm
kiếm được trong thời gian 1969-1970 nếu bà ấy xuất bản 2 quyển
sách, 20 bài báo khoa học và 3 bài báo xuất sắc?
Để biểu diễn một hàm số, ta có thể sử dụng các phương pháp sau:
1 Dùng biểu thức. Ví dụ: f (x, y ) = x 2 + y 2
2 Biểu diễn bằng đồ thị. Ví dụ: Đồ thị hàm số z = −2x − y + 2
z
2x + y + z = 2
y
x
3 Sử dụng các đường mức (đường đẳng trị). Ví dụ: ứng dụng trong việc
mô tả địa hình trên bản đồ.
Hình: (a). Mặt z = f (x, y ) là ngọn núi, (b) Cung cấp bản đồ địa hình của núi.
Đồ thị hàm số
Định nghĩa 1.2
Cho f là một hàm số hai biến với miền xác định D. Đồ thị (graph) của
f là tập hợp tất cả các điểm (x, y , z) trong R3 sao cho z = f (x, y )
và (x, y ) ∈ D.
Đồ thị của một số hàm hai biến:

z = f (x, y ) = sin x + sin y
z = y2 − x2
Ví dụ 1.6
Phác họa đồ thị của các hàm số sau:

1. z = 6 − 3x − 2y
p
2. z = 9 − x 2 − y 2
Giải.
1. z = 6 − 3x − 2y
z
(0, 0, 6)
O
(2, 0, 0)
(0, 3, 0) y
x
p
2. z = 9 − x2 − y2
z
Đường đẳng trị

Định nghĩa 1.3
Các đường mức (level curves) của một hàm số f hai biến là các
đường cong có phương trình f (x, y ) = k, trong đó k là hằng số (nằm
trong miềm giá trị của f ).
Một ví dụ phổ biến về đường cong mức độ xuất hiện trong bản đồ địa hình
của các vùng miền núi.
Hình: Nhiệt độ không khí trung bình gần mực nước biển vào tháng Bảy (◦ F )
Ví dụ 1.7
Các đường cong mức

(đẳng nhiệt) được
hiển thị cho nhiệt độ
nước ◦ C ở hồ Long
(Minnesota) vào năm
1998 như một hàm
của độ sâu và thời
gian trong năm. Ước
tính nhiệt độ trong
hồ vào ngày 9 tháng
6 (ngày 160) ở độ
sâu 10 m và vào ngày
29 tháng 6 (ngày 180) ở độ sâu 5 m.
Giải.
Vào ngày 9 tháng 6 (tức ngày thứ 160) và độ sâu 10m, ta được một
điểm có tọa độ A(160, 10) nằm trên bản đồ mức. A nằm giữa đường
đẳng nhiệt 8 và đường đẳng nhiệt 12 nên TA ≈ 11◦ C.
Tương tự ta có điểm B với TB ≈ 19.5◦ C.
Với hàm ba biến, ta có các mặt mức. Ví dụ: xét hàm ba biến f (x, y , z) =
x 2 + y 2 + z 2 . Các mặt mức có dạng x 2 + y 2 + z 2 = k.
Giới hạn và Sự liên tục
Giới hạn của hàm số hai biến
Định nghĩa 2.1
Cho f (x, y ), (x, y ) ∈ D, f hội tụ về a khi (x, y ) → (x0 , y0 ) nếu:
∀(xn , yn ) ∈ D, (xn , yn ) 6= (x0 , y0 )

lim (xn , yn ) = (x0 , y0 ) ⇒ lim f (xn , yn ) = a
n→∞ n→∞
Cách viết
lim f (x, y ) =
x→x0
lim f (x, y ) = a
(x,y )→(x0 ,y0 )
y →y0
Lưu ý: không lấy giới hạn theo x trước, y sau hoặc ngược lại.
Hệ quả 2.1
Nếu f (x, y ) → L1 khi (x, y ) → (a, b) dọc theo đường cong

C1 ;f (x, y ) → L2 khi (x, y ) → (a, b) dọc theo đường cong C2 , trong
đó L1 6= L2 , thì không tồn tại lim f (x, y ).
(x,y )→(a,b)
Ví dụ 2.1
x2 − y2
Chứng minh rằng lim không tồn tại.
(x,y )→(0,0) x 2 + y 2
Ví dụ 2.2
x2 − y2
Chứng minh rằng lim không tồn tại.
(x,y )→(0,0) x 2 + y 2
Giải.
Khi tiến về (0, 0) theo hướng của trục Ox, khi đó y = 0. Ta có
x2
f (x, 0) = 2 = 1 với mọi x 6= 0.
x
f (x, y ) → 1 khi (x, y ) → (0, 0) dọc theo Ox.
Khi tiến về (0, 0) theo hướng của trục Oy , khi đó x = 0. Ta có
−y 2
f (0, y ) = 2 = −1 với mọi y 6= 0.
y
f (x, y ) → −1 khi (x, y ) → (0, 0) dọc theo Oy.
x2 − y2
Do đó không tồn tại lim theo hệ quả 3.1.
(x,y )→(0,0) x 2 + y 2
Một số lưu ý về giới hạn của hàm nhiều biến
1 Các phép toán và tính chất của giới hạn hàm 1

biến vẫn còn đúng cho hàm nhiều biến(tổng, hiệu,
tích, thương, giới hạn kẹp,. . . )
2 Thay tương đương VCB, VCL, khai triển Taylor,
quy tắc L’Hospital chỉ áp dụng nếu chuyển được
sang hàm 1 biến.
3 Lưu ý các dạng vô định khi tính giới hạn.
Hàm đa thức
Định nghĩa 2.2
Một hàm đa thức theo hai biến (polynomial function of two variables)
là một tổng các số hạng có dạng
c · xm · yn
trong đó c là hằng số và m, n là các số tự nhiên.
Ví dụ 2.3
f (x, y ) = x 4 − 3xy + y 3 + 5 là một hàm đa thức
Hàm phân thức
Định nghĩa 2.3
Một hàm phân thức theo hai biến (rational function of two variables)
là một tỷ số của các đa thức theo hai biến.
Ví dụ 2.4
xy − 3
f (x, y ) = là một hàm phân thức.
x2 − y2
Định lý 2.1
Mọi hàm đa thức theo hai biến đều liên tục trên R2 .
Mọi hàm phân thức đều liên tục trên miền xác định của nó.
Sự liên tục
Định nghĩa 2.4
Một hàm số hai biến f được gọi là liên tục tại (a, b) nếu
lim f (x, y ) = f (a, b)

(x,y )→(a,b)
Ta nói f liên tục trên D nếu f liên tục tại mọi điểm (a, b) trong D.
Lưu ý: mọi phát biểu trên không gian n chiều cũng tương tự trên không
gian 2 chiều.
Ví dụ 2.5
Tính các giới hạn sau

x +y
1 lim
x→1 ln(x + y )
y →1
√
1 + xy − 1
2 lim
x→0 ln(1 + xy )
y →0
Ví dụ 2.6
Xét sự liên tục của hàm sau

xy
> f (x, y ) = 2
x + y2
Giải.
Ví dụ 3.5:
1 Chọn (x , y ) → (1, 1)
n n
xn + yn 2
f (xn , yn ) = →
ln(xn + yn ) ln 2
2 Đặt z = 1 − xy , z → 0 khi (x, y ) → (0, 0).
√ √ √
1 + xy − 1 z − 1 L0 Hospital 1/(2 z)
Ta có: lim = lim = lim =0
x→0 ln(1 + xy ) z→0 ln(z) z→0 1/z
y →0

1 1 1
Ví dụ 3.6: Chọn Xn1 = (xn1 , yn1 ) → 0, , Xn2 = (xn2 , yn2 ) → ,
n n n
1
Ta thấy limn→∞ Xn1 = 0 6= limn→∞ Xn2 =
2
Cách 2: Chọn (x, y ) → (0, 0) dọc theo đường thẳng y = c · x (c là hằng
số).
c · x2 c
Ta có: f (x, c · x) = 2 2 2
= 2 .
x +c x c +1
Ứng với hướng tiến về (0, 0) khác nhau (c khác nhau) thì giới hạn khác
nhau. Hàm số không liên tục tại (0, 0)
Đạo hàm riêng
Định nghĩa 3.1
Đạo hàm riêng cấp 1 của f (x, y ) theo biến x tại (x0 , y0 )
∂f f (x0 + ∆x, y0 ) − f (x0 , y0 )

fx0 (x0 , y0 ) = (x0 , y0 ) = lim
∂x ∆x→0 ∆x
Định nghĩa 3.2
Đạo hàm riêng cấp 1 của f (x, y ) theo biến y tại (x0 , y0 )
∂f f (x0 , y0 + ∆y ) − f (x0 , y0 )
fy0 (x0 , y0 ) = (x0 , y0 ) = lim
∂y ∆y →0 ∆y
Hàm số có đạo hàm riêng theo x và y nếu các giới hạn này tồn tại.
Ý nghĩa hình học của đạo hàm riêng
fx0 (a, b) về mặt hình học chính là độ dốc (slope) hoặc hệ số góc của đường
cong f (x, b) tại điểm x = a. Trong đó f (x, b) là giao tuyến của mặt cong
z = f (x, y ) và mặt phẳng y = b.
Tương tự, fy0 (a, b) chính là hệ số góc của đường cong f (a, y ) tại điểm y = b.
KIẾN THỨC CẦN NHỚ

1 Với một hàm f (x1 , x2 , ..., xn ) bất kỳ, ta nói fx0i tại (a1 , a2 , ..., an ) chính
là tốc độ thay đổi của f theo xi và các yếu tố còn lại là cố định.
2 Với hàm hai biến z = f (x, y ), fx0 là tốc độ thay đổi của z theo
phương Ox, fy0 là tốc độ thay đổi của z theo phương Oy .
3 Cách tính đạo hàm riêng
fx0 : Cố định y , biểu thức là hàm 1 biến theo x, tìm đạo hàm của hàm
này theo x.
fy0 : Cố định x, biểu thức là hàm 1 biến theo y , tìm đạo hàm của hàm
này theo y .
Ví dụ 3.1
Nhiệt độ của một đĩa kim loại mỏng đặt trên mặt
phẳng Oxy tại mỗi điểm có tọa độ (x , y ) cho bởi
100
T = . Tính Tx0 (0, 1), Ty0 (0, 1) và cho biết
1 + 2x 2 + y 2
ý nghĩa của kết quả vừa tìm được.
Ví dụ 3.2
Nhiệt độ của một đĩa kim loại mỏng đặt trên mặt
phẳng Oxy tại mỗi điểm có tọa độ (x , y ) cho bởi
100
T = . Tính Tx0 (0, 1), Ty0 (0, 1) và cho biết
1 + 2x 2 + y 2
ý nghĩa của kết quả vừa tìm được.
Giải.
Tx0 (0, 1) = 0; Ty0 (0, 1) ≈ −0.196.
Khi đi dọc theo hướng trục Ox từ điểm (0, 1) ta thấy
rằng nhiệt độ của đĩa kim loại là không đổi. Nhưng khi
đi dọc theo trục Oy từ điểm (0, 1) thì ta thấy miếng
kim loại nguội dần đi.
Đạo hàm cấp cao

Định nghĩa 3.3
Nếu f là hàm số hai biến, fx và fy cũng là các hàm số hai biến, vì

thế các đạo hàm riêng của chúng là (fx0 )0x , (fx0 )0y , (fy0 )0x , (fy0 )0y được gọi
là các đạo hàm riêng cấp hai. Nếu viết z = f (x, y ) thì ta có các ký
hiệu sau:
∂2f

∂ ∂f
(fx0 )0x = fxx00 = =
∂x ∂x ∂x 2
∂2f

0 0 00 ∂ ∂f
(fx )y = fxy = =
∂y ∂x ∂y ∂x
∂2f

∂ ∂f
(fy0 )0x = fyx00 = =
∂x ∂y ∂x∂y
∂2f

∂ ∂f
(fy0 )0y = fyy00 = =
∂y ∂y ∂y 2
Định lý 3.1: Định lý Clairaut
Nếu f xác định trên một đĩa D tâm (a, b) sao cho tồn tại hai đạo
hàm fxy00 , fyx00 cùng liên tục trên D. Khi đó
fxy00 = fyx00 ∀(x, y ) ∈ D,
nghĩa là đạo hàm riêng cấp hai hỗn hợp không phụ thuộc thứ tự lấy
đạo hàm theo các biến, miễn là chúng liên tục.
Vi phân
Mặt phẳng tiếp diện
Định nghĩa 4.1
Giả sử f có các đạo hàm riêng liên tục, khi đó phương trình mặt
phẳng tiếp diện được cho bởi
z − z0 = fx0 (a, b)(x − a) + fy0 (a, b)(y − b)
với z0 = f (a, b)
Sự khả vi
Định nghĩa 4.2
Cho hàm số hai biến z = f (x, y ) và điểm (a, b) là điểm trong

của miền xác định. Ta ký hiệu ∆x = x − a, ∆y = y − b, ∆f =
f (x, y ) − f (a, b). Ta nói f khả vi tại (a, b) có nghĩa là tồn tại fx0 (a, b)
và fy0 (a, b) sao cho ∆z có thể biểu diễn dưới dạng
∆z = fx0 (a, b)∆x + fy0 (a, b)∆y + ε1 ∆x + ε2 ∆y
trong đó ε1 và ε2 cùng tiến về 0 khi (x, y ) → (a, b)(hay (∆x, ∆y ) →

(0, 0).
Định lý 4.1
Nếu hàm số f khả vi tại (a, b) thì f liên tục tại (a, b).
Hàm tuyến tính hóa và xấp xỉ tuyến tính
Định nghĩa 4.3
1 Ta gọi hàm số
L(x, y ) = fx0 (a, b)(x − a) + fy0 (a, b)(y − b) + f (a, b)
là hàm tuyến tính hóa (linearization) của f tại (a, b).

2 Ta gọi xấp xỉ
f (x, y ) ≈ f (a, b) + fx0 (a, b)(x − a) + fy0 (a, b)(y − b)
là xấp xỉ tuyến tính (linear approximation) của f tại (a, b).
Ta thấy L(x, y ) xấp xỉ "tốt" cho f trong lân cận (a, b).
Định nghĩa 4.4
Cho z = f (x, y ) là hàm số khả vi. Vi phân toàn phân dz được định
bởi
dz = fx0 (x, y )dx + fy0 (x, y )dy
Vi phân toàn phần cấp cao
Định nghĩa 4.5
Xét hàm số z = f (x , y ). Vi phân toàn phần của dz,

nếu tồn tại, được gọi là vi phân toàn phần cấp hai của
z, ký hiệu d 2 z:
d 2 z = d (dz ) = d (fx0 dx + fy0 dy )
Từ đó ta có d n z = d (d n−1 z ).
Giả sử f (x , y ) liên tục khi đó ta có:

d 2 z = d (dz ) = d (fx0 dx + fy0 dy )
= (fx0 dx + fy0 dy )0x dx + (fx0 dx + fy0 dy )0y dy
= fxx00 dx 2 + 2fxy00 dxdy + fyy00 dy 2
2
∂ ∂
= dx + dy f
∂ ∂y
2
∂ ∂
Trong đó dx + dy f được gọi là lũy thừa tượng
∂ ∂y
trưng.
Ta có công thức khai triển vi phân cấp cao bằng lũy

thùa tượng trưng như sau
n
∂ ∂

d nz = dx + dy f
∂ ∂y
khai triển biểu thức trên bằng khai triển nhị thức New-
ton.
Ví dụ 4.1
Cho hàm số z = f (x, y ) = x 2 + 3xy − y 2 .

(a) Hãy tìm vi phân toàn phần dz.
(b) Nếu x thay đổi từ 2 đến 2.05 và y thay đổi từ 3 đến 2.96, hãy
so sánh các giá trị của ∆z và dz.
Ví dụ 4.2
Cho hàm số z = f (x, y ) = x 2 + 3xy − y 2 .

(a) Hãy tìm vi phân toàn phần dz.
(b) Nếu x thay đổi từ 2 đến 2.05 và y thay đổi từ 3 đến 2.96, hãy
so sánh các giá trị của ∆z và dz.
Giải.
(a) fx0 = 2x + 3y , fy0 = 3x − 2y . Vi phân toàn phần
dz = (2x + 3y )dx + (3x − 2y )dy
(b) Giả sử dx = ∆x = 2.05 − 2 = 0.05 và dy = ∆y = 2.96 − 3 = 0.04.

Ta có:
dz = 13 × 0.05 + 0 × (−0.04) = 0.65
∆z = z(2.05, 2.96) − z(2, 3) = 13.6449 − 13 = 0.6449
Trong khoảng biến thiên đủ nhỏ của x và y khi đó dz ≈ ∆z.
Ví dụ 4.3
Áp suất, thể tích và nhiệt độ của 1mol khí lý tưởng có mối quan
hệ nhau qua phương trình PV = 8.31T , trong đó P được tính bằng
kilopascal, V được tính bằng lít và T được tính bằng kelvin. Sử dụng
vi phân để tìm mức biến thiên áp suất nếu thể tích tăng từ 12L lên
13L và nhiệt độ giảm từ 310K xuống 305K .
Ví dụ 4.4
Áp suất, thể tích và nhiệt độ của 1mol khí lý tưởng có mối quan
hệ nhau qua phương trình PV = 8.31T , trong đó P được tính bằng
kilopascal, V được tính bằng lít và T được tính bằng kelvin. Sử dụng
vi phân để tìm mức biến thiên áp suất nếu thể tích tăng từ 12L lên
13L và nhiệt độ giảm từ 310K xuống 305K .
Giải.
8.31V 8.31
PV0 = − 2
, PT0 =
T V
∆P ≈ dP, khi đó
dP = PV0 (12, 310)dV + PT0 (12, 310)dT

≈ −21.36
Đạo hàm riêng của hàm hợp
Đạo hàm riêng cấp 1 của hàm hợp

Định nghĩa 5.1: C
o hàm z = z (x , y ) khả vi trong miền D ; x , y là các hàm theo

biến t : x = x (t ), y = y (t ) khả vi trong khoảng (t1 , t2 ), khi
ấy hàm hợp z = z (x (t ), y (t )) cũng khả vi trong khoảng
(t1 , t2 ) và
dz ∂ z dx ∂ z dy
= +
dt ∂ x dt ∂ y dt
∂z z ∂z
∂x ∂y
x y
dx dy
dt dt
t t
Tổng quát Cho z = z (x , y ) và x = x (s , t ), y = y (s , t ) tức

là z là hàm hợp của 2 biến s , t. Ta có công thức tương tự
∂z ∂z ∂x ∂z ∂y ∂z ∂z ∂x ∂z ∂y
= + ; = +
∂s ∂x ∂s ∂y ∂s ∂t ∂x ∂t ∂y ∂t
z
∂z ∂z
∂x ∂y
x y
∂x ∂x ∂y ∂y
∂s ∂t ∂s ∂t
s t s t
Ví dụ:
1 u = x 4 y + y 2 z 3 với x = rse t , y = rs 2 e −t , z = rs 2 sin t.
∂u
Tìm
∂s
2 u = f (x , y ) với x = e s cos t , y = e s sin t. CM
2 2 2 2
∂u ∂u ∂u ∂u
+ = e −2s +
∂x ∂y ∂s ∂t
2 2 2 2
3 Cho g (s , t ) = f (s − t , t − s ), biết f có đạo hàm.
∂g ∂g
Tìm t +s
∂s ∂t
4 Giả sử z = f (x , y ) với x = g (s , t ), y = h(s , t ), biết
g (1, 2) = 3, gs (1, 2) = −1, gt (1, 2) = 4, h(1, 2) = 6,
hs (1, 2) = −5, ht (1, 2) = 10, fx (3, 6) = 7, fy (3, 6) = 8.
Tìm ∂ z /∂ s, ∂ z /∂ t tại s = 1, t = 2
]
Ví dụ thực tế:
Câu 1: Nhiệt độ tại một điểm (x , y ) là T (x , y ), được
tính bằng độ C. Một con rệp bò sao cho √ vị trí của nó
sau t giây được cho bởi phương trình x = 1 + t , y =
2 + 13 t, trong đó x , y được tính bằng centimet. Hàm
nhiệt độ thỏa mãn Tx0 (2, 3) = 4 và Ty0 (2, 3) = 3.
Nhiệt độ tăng bao nhiêu trên đường đi của con rệp sau
3 giây?
Câu 2: Sản lượng lúa mì W của một năm phụ thuộc vào
nhiệt độ T và lượng mưa trung bình R của năm đó. Các
nhà khoa học ước tính rằng nhiệt độ trung bình mỗi năm
tăng 0, 15o C /năm và lượng mưa giảm 0, 1cm/năm. Tại
thời điểm hiện tại WT0 = −2, WR0 = 8.
Dấu của đạo hàm riêng thứ 1 có ý nghĩa gì?
1
Ước tính tốc độ thay đổi sản lượng lúa mì ở thời

2
điểm hiện tại.
Đạo hàm theo hướng
Định nghĩa 6.1
Cho hàm f xác định trong lân cận P0 và một hướng cho bởi vector
đơn vị u~ = u1~i + u2~j.
Đạo hàm của f theo hướng của vector đơn vị u~ tại P0 :
∂f (P0 ) u ) − f (P0 )
f (P0 + h.~
(Du f )P0 = = lim
∂~u h→0 h
∂f (P0 ) f (x0 + h.u1 , y0 + h.u2 ) − f (x0 , y0 )
(Du f )P0 = = lim
∂~u h→0 h
nếu giới hạn này tồn tại.
∂f (P0 )
chỉ tốc độ thay đổi của f theo hướng u~.
∂~u
Áp dụng đạo hàm hàm hợp, ta có:

df ∂f dx ∂f dy
= . + .
dh u,P0 ∂x P0 dh ∂y P0 dh

∂f ∂f
= .u1 + .u2
∂x P0 ∂y P0

∂f ~ ∂f
= .i + .j . [u1~i + u2~j]
~
∂x P0 ∂y P0 | {z }
| {z } ~
u
5f tại P0
Gradient
Định nghĩa 6.2: Vector Gradient
Vector Gradient của hàm f (x, y ) tại điểm P0 (x0 , y0 ) là vector

∂f ~ ∂f
5f = .i + .~j
∂x P0 ∂y P0
Định lý 6.1: Cách tính đạo hàm theo hướng
Nếu hàm f khả vi tại P0 , u~ = (u1 , u2 ) là vector đơn vị, đạo hàm
theo hướng u~ tại P0 tồn tại, khi đó:
∂f (P0 ) ∂f (P0 ) ∂f (P0 )

Du,P0 = = 5f · u~ = u~1 + u~2
∂~u ∂x ∂y
Một cách tổng quát với vector u bất kì, khi đó vector đơn vị ~a cùng hướng
với u~ thu được bằng cách chuẩn hóa u~:
u~
~a =
||~
u ||
Ta có định lý:
Định lý 6.2: Cách tính tổng quát
Nếu hàm f khả vi tại P0 , ~a là vector tuỳ ý , đạo hàm theo hướng
~a tại P0 tồn tại, khi đó:
∂f (P0 ) ∂f (P0 ) a1 ∂f (P0 ) a2

Du~,P0 = = . + .
∂~a ∂x kak ∂y kak
Ví dụ 6.1
Một ngọn đồi có hình dạng bề mặt được mô tả bởi hàm số
z = 1000 − 0.005x 2 − 0.01y 2
trong đó x, y , z được tính bằng mét. Một người đang đứng ở tọa độ
(60, 40, 966). Giả sử chiều dương của Ox là hướng Đông và chiều
dương của Oy là hướng Bắc. Vậy đi theo hướng nào thì ngọn đồi có
độ dốc cao nhất ?
Ta thấy rằng

Du~ f = 5 f , ~
u = || 5 f ||.||~
u || cos(5f , ~
u)
~u là vector đơn vị, ||~u || = 1.
Khi đó Du~ f đạt giá trị lớn nhất ⇔ cos(5f , ~
u) = 1
◦
hay (5f , ~
u) = 0 .
GTLN -GTNN của Đạo hàm theo hướng
Gọi θ là góc giữa 5f và ~u.

Lúc đó, 0 ≤ θ ≤ π ⇒ −| 5 f | ≤ Du f ≤ | 5 f |
GTLN của đạo hàm theo hướng là | 5 f | xảy ra
1
khi 5f ↑↑ ~ u (hay cos θ = 1)

GTNN của đạo hàm theo hướng là −| 5 f | xảy ra
2
khi 5f ↑↓ ~ u (hay cos θ = −1)
Ví dụ 6.2
1 Tính đạo hàm của f (x, y ) = xy 2 − 3x 4 y 5 tại M(1, 1) theo

hướng u~(1, −2).
2 Tính đạo hàm của f (x, y , z) = x 3 + 2xy 2 + 3yz 2 tại M(3, 3, 1)
theo hướng u~(2, 1, 2).
Ví dụ 6.3
1 Tính đạo hàm của f (x, y ) = xy 2 − 3x 4 y 5 tại M(1, 1) theo

hướng u~(1, −2).
2 Tính đạo hàm của f (x, y , z) = x 3 + 2xy 2 + 3yz 2 tại M(3, 3, 1)
theo hướng u~(2, 1, 2).
Giải.
Ta có: ∇f
= y 2 − 12x 3 y 5 , 2xy − 15x 4 y 4 . Tính

1
∇f (M) = − 11, −13 .

∂f (P0 ) 1 −2 √
Vậy Du~,P0 = = −11 × √ − 13 × √ = 3 5.
∂~a 5 5

2 2 2

2 ∇f = 3x + 2y , 4xy + 3z , 6yz . ∇f (M) = 45, 39, 18
∂f (P0 ) 2 1 2
Du~,P0 = = 45 × + 39 × + 18 × = 55.
∂~a 3 3 3
Bài tập về nhà
Câu 1.
Gần một chiếc phao, độ sâu của một hồ nước tại điểm có tọa độ (x, y )
z = 200 + 0.02x 2 − 0.001y 3
trong đó x, y , z đo bằng mét. Một ngư dân trên một chiếc thuyền nhỏ bắt
đầu từ điểm có toạ độ (80, 60) và di chuyển về phía phao, nằm ở toạ độ
(0, 0). Mực nước dưới thuyền ngày càng sâu hơn hay cạn hơn khi anh ta
khởi hành? Giải thích.
Câu 2.
Nhiệt độ T tại một điểm có toạ độ (x, y , z) được cho bởi công thức
2 −3y 2 −9z 2
T = 200.e x
T tính bằng độ C , x, y , z tính bằng mét.

1 Tìm tốc độ thay đổi của nhiệt độ tại điểm P(2, −1, 2) theo hướng
đến điểm P(3, −3, 3).
2 Tìm hướng mà nhiệt độ thay đổi nhanh nhất tại điểm P(2, −1, 2).
3 Tìm GTLN của tốc độ thay đổi tại điểm P(2, −1, 2).
Câu 3.
1 Cho hàm f (x, y ) = x 2 y − 2x. Tìm tất cả điểm M sao cho
5f (M) = (2, 1).
2 Cho hàm f (x, y ) = x 2 + y 2 + 2xy − 2x − 2y . Tìm tất cả điểm M sao
cho 5f (M) 6= 0.
3 Cho f (x, y ) = 2x 3 + 4y 2 . Cho u~ là vecto trong R2 . Tìm giá trị lớn
∂f
nhất (1, 1).
∂~u

Lesson W1 202

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Lesson W1 202

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Hàm nhiều biến Giới hạn và Sự liên tục Đạo hàm riêng Vi phân Đạo hàm riêng của

iêng của hàm hợp Đạo hàm theo hướng

ĐẠI HỌC QUỐC GIA TP. HỒ CHÍ MINH

BÀI GIẢNG GIẢI TÍCH 2

Tp. Hồ Chí Minh - 2021

HÀM NHIỀU BIẾN

1. Hàm nhiều biến.

Hàm nhiều biến

Định nghĩa 1.1: Hàm nhiều biến

với D được gọi là miền xác định của hàm số f .

Miền xác định(MXĐ):

Miền xác định(MXĐ):

Tìm miền p xác định và miền giá trị của hàm số

Miền xác định của g (x, y ):

D = {(x, y )|9 − x 2 − y 2 ≥ 0} = {(x, y )|x 2 + y 2 ≤ 9}

Do z không âm, nên z ≥ 0. Mặt khác 9 − x 2 − y 2 ≤ 9, ta có

Vậy miền giá trị của g :

Ví dụ 1.5: Hàm sản xuất Cobb-Douglas

P (120, 20) = 1.47 × (120)0.65 × 200.35

Bài tập về nhà:

S(x, y , z) = 13, 005 + 230x + 18y + 102z

Với S là lương trong thời gian 1969-1970 theo đơn vị đôla/năm, x là

Đồ thị của một số hàm hai biến:

Phác họa đồ thị của các hàm số sau:

Đường đẳng trị

Các đường cong mức

Giới hạn và Sự liên tục

Giới hạn của hàm số hai biến

Định nghĩa 2.1

Cho f (x, y ), (x, y ) ∈ D, f hội tụ về a khi (x, y ) → (x0 , y0 ) nếu:

∀(xn , yn ) ∈ D, (xn , yn ) 6= (x0 , y0 )

Nếu f (x, y ) → L1 khi (x, y ) → (a, b) dọc theo đường cong

Một số lưu ý về giới hạn của hàm nhiều biến

1 Các phép toán và tính chất của giới hạn hàm 1

Định nghĩa 2.2

trong đó c là hằng số và m, n là các số tự nhiên.

f (x, y ) = x 4 − 3xy + y 3 + 5 là một hàm đa thức

Hàm phân thức

Định nghĩa 2.3

Định nghĩa 2.4

lim f (x, y ) = f (a, b)

Tính các giới hạn sau

Xét sự liên tục của hàm sau

Đạo hàm riêng

Định nghĩa 3.1

∂f f (x0 + ∆x, y0 ) − f (x0 , y0 )

Định nghĩa 3.2

Ý nghĩa hình học của đạo hàm riêng

KIẾN THỨC CẦN NHỚ

Đạo hàm cấp cao

Nếu f là hàm số hai biến, fx và fy cũng là các hàm số hai biến, vì

Định lý 3.1: Định lý Clairaut

fxy00 = fyx00 ∀(x, y ) ∈ D,

Mặt phẳng tiếp diện

Định nghĩa 4.1

z − z0 = fx0 (a, b)(x − a) + fy0 (a, b)(y − b)

Cho hàm số hai biến z = f (x, y ) và điểm (a, b) là điểm trong

∆z = fx0 (a, b)∆x + fy0 (a, b)∆y + ε1 ∆x + ε2 ∆y

trong đó ε1 và ε2 cùng tiến về 0 khi (x, y ) → (a, b)(hay (∆x, ∆y ) →

Hàm tuyến tính hóa và xấp xỉ tuyến tính

Định nghĩa 4.3

L(x, y ) = fx0 (a, b)(x − a) + fy0 (a, b)(y − b) + f (a, b)

là hàm tuyến tính hóa (linearization) của f tại (a, b).

f (x, y ) ≈ f (a, b) + fx0 (a, b)(x − a) + fy0 (a, b)(y − b)