m Dinî ve Felsefî

w AHLAK
LÜĞATÇESİ

M UHARRÎRÎ
Sabık Diyanet İşleri Reisi,
Fatih Müderrislerinden

OMER NASUHİ BİLMEN

y e 'Y A Y I N E V l
Dinî ve Felsefî
AHLAK
LÜGATCESl
BİLMEN B A S I M E V i — 19 67
 ve Felsefî

Bu eser, Ahlâkiyata ait ohıp muhaveratunızda, edebiyatımızda,

müstamel bulunan (770) kelimeden müteşekkildir. Bu kelimelerin ev­
velâ Usanmuzda delâlet eiîtiği lii ^ t manalarına işaret olunmuş, sonra
da istüahî manaları gösterilmiştir. Bu kelimelerden her birine ait bir
iki faMeli, hakimâne vecize yazılmış ve yine ba kelimeleri havi obnak
üzere faafızalân tezyin edecek tarzda ahlakî, edebî birer beyit veya bi'
rer k ıfa ilâve edihniştir.

îzalı edilen kelimeler eski lügat ve istilah teıübindeki alfabej'e

göre gösterilmiştir.

M UHARRİRÎ
Sabık Diyanet îşleri Reisi,
Fatib Müderrislerinden

OMER NASUHİ BİLMEN

b il m e n

Y A YİN EV İ
PK. .30 ^ FATİH ÎSTANSÜl
 ( E l i f ) harfi
(İbtikac): Seviuç, insanın yüzün­
de güzellik v e .küşayiş eseri görülecek
veçhile mesrur olması.
vYüzün güzelliği ve kendisinde 6U-
rûnm zuhuru hâlme «behcet» denir)
tüm sahasındaki muvaffakiyetten
husule gelen ibtihac, zeval bulmaz.
«Nakşı zaiMir umıiir-ı d^ehre kılma
îtîbaır»
«Oka hasıl fakrden büza-ü ginadan
îbtibac»
(İbtilâ) : Bir şey’e düşkün olmak.
^İmtihanı İlâhî. İnsana arız olan na­
hoş halet./ Meşakkati mucip olan bir
şey ile mükellefiyet. Bir şeyin cevdet ve
redaetinin zuhuru için vukubulan im­
tihan.
Bazan insanın itilâsı, iptUâsı ile mü-
tenasip olur.
«İşret fci, faaıyaıta zabmzcndif»
«Bilmem buna iptM nedendk»
Nasıdû
(İbtal) : Bozmak, kaldırmak, fesh ve
ilga etmek. Hak veya bâtd olan bir şe­
yi ifsat ve izâle eylemek.
Bâzı hakikatleri mahv ve tağyir eden
kimseye «muptil» denir.
İnsan; hakkı ihyaya, bâtüı ibtale ça­
lışmalıdır.
«Sıkılmaz yaptığından sayeder de
haiklkı ibtale»
«Onu kendbıce parlak bir zdiâvet
zanneder caM»
Nasuhî
(İftîka):^Cenal>ı Hak’tan korkmak,
gayri meşru şeylerden ihtiraz ve içtinap
etmek;)
İttika; sahibinin siyretini tezyin, ahi-
retini temin eder.
obnak için belâyadan»
«İttika eyleyin berayadait»
Naci
(Eser) ; Nişan, alâmet. Bir insanın
ilimlere, fenlere veya sair medenî sebep­
lere müteallik olmak üzere vücude ge­
tirdiği şey .Maziye karışmış bir şey’in
vücuduna kendisi ile istidlâl olunacak
tarik, nişâne. Cem’i «Asar»dır.
İnsanlardan rivayet olunan mekâri-
me, eslâfın iftihara lâyık eserlerine «me-
asir» denir.
Beşeriyete faydalı olan her eser, sa­
hibinin namını ipkaya vesile olur.
«Asarımı sahaifi âfaka neşr için»
«Asarmu sabaifi âfaka neşr için»
«Hamem Vekilidir lebi hamuşumun
benûn» N ^i
(İsm) : Günah. Ukubeti müstelzim
olan amel. Sevaba naihyeti betaete uğ­
ratan fül. Şer’an ve tab’an kaçınılması
vacip olan şey. Cemi; Asam’dır.
Birr mukabilinde kullanılır.
İsm, bir zulmettir ki, kalbi istilâ eder,
onu istipar nuru ile izâle etmeli.
«Tevbe, tiryakı lütf-ü rahmettir.»
«Marazı isntıe bür’i saattk»
Abmet Şaki;
(İdibad): Çalışma, sây-ii gayret, fi­
kir ve kanaat. Bir mes’elenin hakika­
tini veya hükmünü delillerinden çıkar­
mak için fikri itap ile sarfı makderette
bulunmak. Din eimmesinin şer’î mes’e-
leleri âyetlere, hadislere veya icma ile
kıyasa tevfikan tayin hususundaki cehd
ve ikdamları. Bir insanın tehzibi ahlâk
hususunda kudreti yettiği kadar çahş-
ması.
 AHLÂK LÜGATÇESİ
Bütün terakkiler, zadei içtihattır.
Cahillerin içtihada yeltenmeleri, te-
şehhiyat namını alır.
«Bir büyük ilm-ü fazileü, bir büyük
fıtrî zekâ»
«Olmadan bir ferd için kabÜ d elidir
içtitaad»
Nasuhi
<tctimaiyat): İçtimaî hey’etlere ait
ilim, medeniyet nâmına bir kısmı yan-
hş hareketler, gayr-ı hakikî ihtiyaçları
arttırdığı gibi içtimaiyatm külfetli, gay­
ri samimî adab ve şeraiti de hayatm ta­
biî mecrasmı değiştirerek muhataralı
bir cereyan alır.
«Başlayınca âlemi tenvire Kur’ao-ı
Hâkîm»
«Her tara£ gark oldu nûr-i hîkmet>'ü
ıdviyete»
«İçtimaiyaita bir öyle uezsdıaıi ve^^i
y ,»
«Kudsiyan reşk aver oklu ruhi in-
sadlyyete»
Nasubî
(İhtirâ») ; Sakınmak, tahaffiiz. Tecrü­
be edilmeyen kimselere meyil ve itimat
etmeyip üıtiyatkârane bir vaziyet almak.
Hurs, hıfz etmektir. Haris de bir
mevkiin muhafızı demektir.
«İbtirasi terk eden, ibtirasa> kurban
olur»
«Ademi mahcup eder hırs-u tamaı»
«Muhteris olmaktan eyle ihtiras»
Nasuhî
(İbliras) : Şiddetli bir heves. Bir şey
h a ^ m d a his edüen şiddetli bir arzu.
Aşk ve kin gibi ruhu tehyiç eden şey.
Hırs; şerehin, arzunun ifrat derecede
bulunmasıdır.
«Pak oku rulılflr, & tirî^te niıağlûp
obnaz»
«Nedir insan! bu Uılîrası sefili»
«Bâr hayati tebahi ca'vide»
«Ki giçer serbesCT mesavide»
«Bir günün var mı vaclbüttebcîb>
Hüseyin Daniş
(nıtiram): Saymak, hürme tetmek.
Faziletkâr zatlara, mübarek, ulvî ma­
kamlara karşı gösterilen tazim.
Lâyık olmayanlara karşı gösterilen
ihtiram, bakıra sürülen yaldız gibi çok
zaman devam etmez.
("«HayrüFems bence kitabı
«Ol yan mibıilâıne aman üıtiıam'
edin» )
Hamdı
(İhtisas): His etmek. Kalpte zuhur
eden âlî veya sefil duygu. Hevas vası­
tası ile ruhta husule gelen teessür.
Bâzı feylesoflar’a göre ahlâkın en gü­
zel esası ,ihtisastır. İnsan kendi kalbi­
nin ihtisaslarma tâbi olmalıdır. İş bu ih­
tisas mesleğinden üç mezhep vücude gel­
miştir.
1— Hasse-i ahlâkîye mezhebi: İskoç-
yalı Haçson‘"aTyor ki: İnsanda hayrın
fıtrî mülhimi olmak üzere bir hasse-i
ahlâkiye vardır, Ahlâkm yegâne istinat-
gâhı bu hassedir.
2— Tecazü£^mezhebi: İngiliz Âdam
Ismit’e göre dîlâkiyatm en güzel isti-
ııatgâhı tecazüp hissidir. İnsan başkala-
ıının tecazübünü, teveccüh-i _ kalbîsini
temin için, tenafiirüne meydan verme­
mek için ahlâkî vazifelerini ifaya çahşır.
3— Şefkat _wya diğerkâmlık mezhe­
bi: AlmanyalI Şopenhavr’a göre; ahlâ­
kın esası şefkattir. Aşk ve muhabbet­
tir. Şefkat, en nezîh bir hi&tir. Bu sa­
yede hodkâmhk yerine diğerkâmlık ka­
im olur.
^İhtisas mesleki ahlâkîsi, ihtiva ettiği
bütün mezhepler ile beraber nakıstır.
Vakıa ihtisas ile ahlâk arasmda bü­
yük bir münasebet vardır. Âli bir ihti­
sas, bazan insana güzel bir rehber olur.
Mahaza ihtisaslar gayri muttarittir..
Çok kerre akla, kemalâtı fibriyeye mu­
halif bir tarzda tecellî eder.
Binaenaleyh ahlâk için bir kaide-i
esasiye teşkil edemez.
İnsanm kalbi adalet ve merhamet gi­
bi âli ihtisaslarm teoeUigâhı ohnalıdır.")
«Düşündürür beni r e n ^ gurubu
lıurşidin»
«Düi bazinime bk başka ihtisas verâr»
 DİNÎ VE FELSEFÎ
(İhtikâr): Toplayıp yığmak, haps et­
mek. İleride yüksek baha ile satmak için
nasin muhtaç olduğu zahire vesaire gibi
bir malı satmayıp saklamak.
Muhtekir, halkın hayatına mânen kas­
tettiği için canî mesabesindedir.
«Eyleyen ifatikâı-, kâr etmez»
«Talibi kâr, îhtikâr etmez»
Lâedri
(İhtimâl): Yüklenmek, mümkün ol­
mak, akla karîn bulunmak, hakikate
benzemek, bedenî it’ap etmek, mesaibe
karşı sabır ve sebat göstermek, mekâ-
rüıten müteessir olmamak, alâm ve ek-
dar anında heyecan ve ızlıraptan nefsi
haps edivermek.
ihtimâl, azimkâr zatlara has bii' me­
ziyettir.
€<Tslep nasılsa tabiî netice öyle çıkar»
«Meşiyetin sana zulm etmek ihtimâli
mi van>
AMf
(İhtiyat): Basiret. Tedbirli bulunmak.
Bir işin ilerisini gözeterek basiretkarâne
harekette bulunmak. İstenilmeyen bir
hâle düşmemek için bazı hususlarda ta­
li aff uz ve ihtiraz üzere olmaktır.
İhtiyata riayet, muvafafkiyet nişâne-
sidir.
«Evci tahkîka suud ister isen»
«Rif’at erbabını taklide özen»
«İhtiyat eyle ki, bazan da olm*»
€<Rehnüma zanolunan şey rehzen»
Naci
(İhtiyaç): Yokluk, zarûret. Bir şeyin
vücuduna his edilen lüzum.
İnsan ihtiyaçsız olamaz. Ancak in­
san ihtiyaçlarını azaltmalıdır ki, rahat
yaşayabilsin. Bu da ehemmi mühimme
tercih ile kabil olabilir.'
«Yarab nedir bu keşnıekeşiderdi
ihtiyaç»
«Insanm ihtiyacı ki bir lokma
nanedii^}
Ziya Paşa
(İhsas): His etmek, agâh olmak, bir
şeyi duymak, bir şeyi his ettirmek, bit
şeyi hasse vasıtası ile idrâk eylemek.
Duvarın her rahnesi duvarın yıkıla­
cağını ihsas ettiği gibi insanın her gay­
ri ahlâkî hareketi de kendisinin sukuta
mahkûmiyetini ihtar eder durur.
«Rağbet ihsas elldğim çün nazma
tab’ı yardan»
«Hep feramuş ettiğim eş’ar geldi
hatıra»
Es’at MuhİK Pa^a
(İhsan): Bağışlama, iyilik etme, atiye
vermek, muhtaçlara muavenet etmek;
bayır namına yapılması münasip olanı
yapmak.
Mahalline masruf olmayan ihsan,
şure zare saçılan tohum gibidir ki, se­
mere vermez.
«Kesbi feyzet kalma her bi behrenin
ibsânuıa»
«Merd için düşmek ölümdür düşma­
nın damanına»
«Ver cilayı itilâ niir’at istikbaline»
«Bakma halkı âlemin I2ezyif-ü istih-
sanına»
Kemalüddin Feıuarî
(İhtiyar): İrade ,seçmek, bir şey’e
kendi arzusu ile katlanmak. Bir şeyin
hayırlısını, alâsıni tercih ve intihap et­
mek. Hayra ve hayırdan evlâ ve efdal
olan şey’e meyi eylemek.
^İnsarılarda bir «ihtiyarı ahlâkî» var­
dır. Madem ki ,insanlar, kanunî ahlâ­
kînin hükümlerine riayetle mükelleftir­
ler, O hâlde iradeye, ihtiyar’a da mâ­
liktirler. Zira teklif, ihtiyari muktazidir.
Vakıa kanun-i ahlâkî ahkâmı mecbu­
ridir. Fakat bu bir mecburiyet-i ahlâki­
yedir, yoksa adî ve tabiî bir mecburi­
yet değildir^
(^Kaza ve kader, itiyat, veraset, tak­
lit vesâir tabii saikler ihtiyara münafi
bulunmamaktadır. İnsanların ihtiyara
mâlik bulunmaları - bir atiye-i İlâhîye,
bir muktezay-i hikmet olarak- bedihi-
yattan madutturA
Herkes isti’dadına uygun, ahlâka mu­
vafık olan mesleki ihtiyar etmelidir.
«Biliyoruz aM ile butlanımızı hak
semin»
«(Haddizâtında ubudiyete efyak
sensin»
 AHLÂK LÜGATÇESt
«İhtiyarm dahi mûtisi muhakkak
sensİD»
«Abdi aciz ne yapar kadiri mutlak
sensin»
İzzst Molla
(AhMk): Huylar, hasletler, seciyeler,
tabiatlar. Bi rtakım ruhî melekelerki o
sâyede insanlardan bir kısım fiiller su­
huletle sâdır olur. Müfredi «Hulk»dur.
Kendi ahlâkını islâh edemiyen, başka
iarını irşat edemez.
«Oyuncak sanmayın ,ahlâkı miUî
luh-ı millidir»
Onun iflâsı eo korkunç ölümdür,
mevti küllidir»
M. Akii
(Ahlâkiyat): Ahlâka ait eserler, mü-
bahasalar ve mülâhazalar.
Ahlâkı tehzip edebilmek için ahlâ­
kiyat ile iştigâl etmelidir.
«H üsd-İ ahlâk ile kaimdir kemıalât-i
heşer»
«Kafotl-i tehzâptir her v e ^ e
ablâkuuz»
«Müstaid kılmış bizi kesbi kemâl-U
hilonete»
«Kadri kısamyet-i i’iâ eden Hallakı-
BOZıt
Nasuiıi
(AMâkıyuıı): Ahlâk âlimleri. Ahlâk
ilminin kaideleri ile, mes’eleleri Ue uğ­
raşan, ahlâka dair kitap veya makale
şc-khnde nazarî ve amelî eserler yazan
zatlar.
Ahlâkıyımdan olmak başka, ahlâk sa­
hibi olmak yine başkadır. Ahlâksız
kimselerin nasa ahlâk dersi vermeleri,
kendi hanesi zulmet içinde bulunan bir
şahsın başkalarınm hânelerini tenvire
çalışmasma benzer.
«Istinat eitmez ise dini mübıni Hakka»
«Kurtıdup yiUcsetemez biç binayı
ahlâk»
«Bulamaz meslekî ahlâkîsiiıe bs^m
«Ne kaıd^ etee taharri ulemayı
ahlâk»
Nasobl
(İhlâs): Garazsız muhabbet, safveti
kalb, hüsn-i niyyet, yapılan bir işte gös­
terilen samimiyet, bir amelin Küdürat-
tan safi, zahir ve batmda müsavi olma­
sı.
(^İhlâsın hakikati, masıvaUâhtan tama­
men tearri ve tecerrüt demektir^
Her amelin kıymet-i ahlâkiyesi, mu-
karın olduğu ihlâs ile mütenasiptir .
« E h ti ihlâsım teveccüh ettiğim
dergâh bir»
«Bir nefes tevhitten ayrılmadım
Atlâh bir»
Naci
(Uhuvvet); Meveddet. Hasbî surette
olan ahiret kardeşliği.
Müslümanlarm arasmda bir uhuv-
vet-i diniye vardır ki, uhuwet;;j nesebi-
yeden daha kıymetlidir.
Uhuvvet kaidelerine riayet eden zat­
lar, kibrit-i ahmerden daha azizdir.
«Hakk-ı ubuvvetteB olur ba haber»
«U:du, asaletil obm kimseler»
Nasuhî
(İhtibar): Sorup haber almak, bir şe­
yi iyice bilmek, bir şeyi tecrübe eyle­
mek.
İhtibar, ihtiyardan evvel olmahdır.
«Payidar obuaz geçersen bakma
sa’d^ü nahsuıa»
«İhtibar ettim sipihrin anladım
etvaruu»
Nasuhî
(Edep): Haya, nezaket, zarafet, güzel
terbiye, edebiyat ilmi, mekârimi ahlâk
ile ittisaf, insanı mucibi ar olan hâller­
den vikaye eden nezih bir meleke.
Edep, bir atiye-i İlâhîyedir, edepten
mahrumiyetin zararı sahibine inhisar
etmez, İçtimaî hey’ete de sirayet eder.
C;«E^p bk taçhr nûr>i hüdadan»
«Onu koy başına kurtul belâdan»)
Lâedri
(A<kıp): Edepler, terbiyeler. Nas ile
muaşeret ve muamele hususunda riayeti
icap eden müstahsen usul, münazare ye
mübahase usûlünü bildiren ilmi mah­
sus.
8 Dî n ! ve
Muaşeret adabına riayet etmek, her
medenî insan için bir vecîbedir.
ccErbab-ı kalem, terbiyet amûzi
ümemdir»
«A<Mb-ı ümem ma hasal^ı feyz-i
kalemidir»
«Kaidr-ı kalemi ada kî, iclâl^i azbni>}
«Nezdi ki, İlâhide bile cayi kasem­
dir»
Avni Bey
(Edebiyat): Manzum ve mensûr edebî
yazılar. Lisana müteallik edibâne, şaira­
ne yazılmış eserler.
«Edebiyat ile tanh-ü siyer»
«Siyret-i eM-i edeptir yeksen»
Vehbi
Diyanete muhalif, ahlâka münafi ya­
zılar, sözler, zahiren ne kadar parlak
görünseler de, haddizatında birer mu­
zır şerareden başka değildirler.
«Divânece söjsler nü demektir
edebiyat»
«Asardı terekki diyoruz biz buna
heyhat»
Naci
C{îdbar): Talihsizlik, dünya varlıgımn
ve mansıplardan, mertebelerden sayılan
şeylerin insandan yüz çevirmesi.^
İdbar, ikbâlin mukabilidir. İkbal Ue
sermest olan ruhları ancak idbar uyan­
dırır.
«Hemişe saıbr-ı kıl pişe eya mihnet
keşi idbar»
ccGüIistana döner beytül’bazen aheste
Sami
(İdrak): İz’an, anlamak, erişmek, ke­
mâle ermek, bir şey’in gâyesine, niha­
yetine kavuşmak, bir şey’in mahiyeti­
ne akıl erdirmek.
Bir çocuğun idraki, onun bülûğ çağı­
na ermesi demektir.
Eğer herkes kendi idrakinin derece­
sini müdrik olsaydı cihanda bu kadar
ihtilâflar görülmezdi.
«İdkraki mflaıli bu: küçük akla
gerekmez»
FELSEFİ
«Zb-a bu terazi o k a ^ sıkleti
çekmez»
Ziya Paşa
(Eza = Eziyet): İncitmek, cevr-ü ce­
fa, ruhun teellümünü mucip olacak su­
rette yapılan muamele, zihayatm nefsi­
ne veya cismine veya mahna -gerek
dünyevî ve gerek uhrevî olsun- getirilen
zarar ve ziyan.
Maali uğrunda çekilen eziyet, vesUe-i
n f’attir.
«Bin türlü ceia gördü mesiha
süfehadan»
«Çekti nice alâm:>ü eza me£har-ı
ekvan»
Naci
(İrade): Dilemek ,istemek, emr-ü fer­
man, insanm müteaddit şeylerden biri­
ni diğerlerine tercihan kast ve ihtiyar
etmesi.
İrade, kerahet ve ıztırara münafi bir
sıfattır.
İradesini hayra tevcih etmeyen, ve­
cih olamaz.
«Verdim size irade-i cüziyemi bugün»
«Ettim havale nefsimi katahar-ı
âleme»
Hamit
(İsaet): Kötülük, fazilete muhalif ha­
reket. Manevî mes’uhyeti icap eden her
hangi bir kavil veya fiil.
İsaeti terk, akıl ve asalet nişânesidir.
«Yoktur sahabet etmeye bir kimsede
mecaL>
«Vicdana karşı şahsı günahkâr-ü
mıücrimi»
«Vicdamdiir isaeti fülinde ademin!»
«Dâvacısı, şuhûdu, kavanini^
hâkimi»
Ekrem Bey
(Esard;): Esirlik, kölelik, meşru bir
hürriyet hakkını istimalden mahrumiyet
hâli.
Esaret, nezîh ruhları nâlân, irfan sa­
hiplerini müteessjrüj’vîcdan eden en bü­
yük bir musibettir. Esarete hürriyet nâ­
mı verilmesi ise en bariz bir felâkettû'.
«Kemendi cangüdajzı ejder-i kahr
oka cellâdm»
 AHLÂK LÜGATÇESÎ
«Müreccehtir yine bin kerre zencîri
esaretten»
Kemâl
(Esbap): Sebepler, vasıtalar, bahane­
ler, bir maksad avusul için maddî veya
manevî şirrette vasıta olan şeyler.
Esbaba tevessül, tevekküle mâni de­
ğildir. HaUak-ı Kerîm, her hâdiseyi bir
sebebe rapt etmiştir, muktazasmca ha­
reket icap eder.
«Gerçe esbaba teşebbüs lâzım»
«İi!ika<hn olsa amma cazım»
<cKi hakikatte Hüdadır rezzak»
«O eder âlemi ancak irzak»
Vehbi
(İstibdat): Şahsî istiklâl, keyfî ve za­
limane idare, kimsenin fikrinden istifa­
de etmeyip kendi re’yi ile hareket et­
mek. Şer’i şerife ve kanuna riayet et­
meksizin keyfemayeşa tahakkümde, ida-
re-i umurda bulunmak.
İstibdad, tabiat-i beşeriycde merkûz-
dur.
Çehre-i istibdat, bazan tezeyyün ede­
rek hürriyet şeklinde mumayan olur.
«Bî nasibiz ol kadar fikri mıeâliden
ki biz»
«Eyleriz takdis istibdadı şehr ayin
ile»
Lâedr!
(İstiskal): Bir şeyi sakil ve kerih ad­
detmek. Birine soğuk muamele yaparak
kendisinden hoşlanmadığını anlatmak.
İstiskal, nezaket ve insaniyete müna-
fîdir. Kimseyi istiskal etmemeli ve kim­
senin istiskaUne mâruz olmamaya dik­
kat etmelidir. Muaşeret usulüne riayet
etmiyenler, istiskale uğrarlar.
«Kâse Kysan Mrihkini eder istiskal»
«Cümle^n olsa da menrnun veliyyün
nimet»
Hazık
(İstHıkak): Hak kazanmak, bir şey’e
liyakatli bulunmak. Bir şey’e hakkı ol­
mak haleti ve mâlikiyet ve tasarruf sa­
lâhiyeti.
Herkese istihkakına göre muamele
etmeli, bir kimse müstahık olmadığı bir
mertebeyi talep etmemehdir.
<«Çok mu namerdin felâketten selâ­
met bulması»
«Herkese gelmez belâ, erbab-ı istih­
kak arar»)
Eşref
(İstirahat): Rahat bulmak, huzûr-i
kalbe nâiliyet.
^En büyük istirahat ,kalbin heyecan­
dan kurtulması hâlinde tecellî eder.
İnsan, istirahat-ı vicdaniyesini temi­
ne çalışmalıdır. Maddî istirahat, çok
kere atalete sebep olacağından ahlâk
nokta-i nazarından o kadar temenniye
şayan olam a^'
«Bir büyük bardu* insana düyun»
«İstirahat yüzü görmez medyûn»
Nasuhî
(İstidlal): Bir şey’i delil ile anlamalc.
Delile istinat ile netice çıkarmak.
Hak’kın varlığına her zerre büyük
ve parlak bir delildir. Binaenaleyh, Hak
Tealâ’mn varlığına istidlâl için bir zer­
re bile kâfidir.
«Katreden bahre eder edtt-i kulup
istidlâl»
Yusuf KâmM Paşa
(İstidat): Meyi, kabiliyet, bir şey’i ka­
bule, bir şey ile ittisafa fıtrî bir suret­
te amade bulunmak.
İnsanın müstait olmadığı şeyler hak-
kmdaki mesaisi akametle neticelenû.
«Olsa istidad-ı arif, kabil-i idtâld
vahy»
«Enu'-i Hak irsaline her zerredir bir
GebraiL>
Fuzuli
(İstiğfar): Günahlarm afv edilmesini
istemek. Mağfiret-i ilâhîyeyi istirham.
Yapılan bir masiyetin, fasit bir amelin
kuphunu görüp setr ve islâhını talep et­
mek.
Günahkârların en büyük medetresi,
istiğfardır.
«Libaısin: pâk edip tekrar telvis eyle­
mez âkil»
«Değil lâik günaha cür’et ist^ifaı^dan
sonra»
Bel^
10 DİNÎ VE FELSEFÎ
(İstiğna): Nazlanmak, muhtaç olma­
mak, ademi tenezzül, kendisini ihtiyaç­
tan vareste göstererek masa arzı ifti-
kardan vikaye-i nefs.
Müstağni meşrep olmayanlar, ziüet
ve hakaretten kurtulamazlar.
«Elhazer olma geda çeşm-ü deni»
«Kalbin olsn hele gayette gani»
«Bilüriim liecriibe ile alâ»
r ı^ idigün istiğna»
Vehbi
(İstikamet): Cihet, doğruluk, deruhte
edilen vazifede şeri’ ve kanuna muva­
fık hareket. Sadakat ve itidal dairesin­
de harekette bulunmak. Şeri ve aklın
irşadile abdin tarik-ı ubudiyette müruru.
Selâmet, istikamettedir. İstikameti
herkes sever, hayfaki herkes müstakim
olmaz. İstikamet yüzünden görülecek
nikbet, muvakkattir, sonu selâmettir.
«Halkı taJu-ip eyleyip de kendin abat
eyleme»
^«Bu cihanda ev yapıp ukbayı berbai
ey!eme»J
«Nefin için zalimi bi raıhniie ûndıat
eyleme»
«Alemi tenfir eden ahvali mutad
cyîeme»
«Müstakim ol, Hazret-i Allâh
utandırmaz seni»
Sait Paşa
(İstiklâl): Azımsamak. Kimseye tâbi
olmayıp başlıbaşma olmak. Bir hükü­
metin kendi hukukuna tamamen sahip
olup başka devletlerin müdahelesinden
azâde bir hâlde bulunuşu.
İstiklâlin büyük bir nimet olduğunu,
esaret altında inleyip duranlar bihakkın
takdir ederler.
cfDüşmeden pençesinin ^lına istik­
bâlin»
«Biliniz kadrini hürriyetin, istiklâMıı»
Akif
(İstihza): Eğlenme, alay etme, nasi
masharahğa ahnak, onun bunun kusu­
runu bularak zevklenmek.
İstihza, müstehzinin tabiatındaki de-
naete şahadet eder.
«Kimseyi etme sakın istihza»
«Görme Hak’ikın kulunu hezle seza»
Vehbi
(İşaret): Alâmet, iyma, parmakla ve­
ya göz, kaş ile yapüan hareket, ehl-i
basirete münkeşif olacak surette serairi
ilân.
Bâzı işaretler, sarahatten daha beliğ­
dir. Arif olana bir işaret yeter.
«İşare teyleyip eşcar, semtilâ
tenahiyi»
«Öper emvaç, kalkıp perde-i kudret
penahiyi»
Lâedri
(İşfak): Şefkat ve rahmete mukarin
olan havf, endişe. Lâyık olanlar hak­
kında gösterilen eser-i şefkat.
Müşfik bir pederin ilk vazifeâ, evlâ­
dının terbiyesini temine çalışmaktır.
Münafık bir şahıs, müşfik olamaz.
Çünkü nifak ile işfak, bir kalpte içtima
edemez.
«Soldurup foî renk-ü nüzhet etm ^ ek
çün riL^âr»
«Sakla sen agus>i işfakında berki
iffetin»
Nasuhî
(İsrar): Ayak direme, şiddetli azm,
bir fikir veya iddiada sebat edip dön­
memek, bir şeyi kat’î surette İltizam et­
mek. Masiyet-i irtikâba devam ve em-
sâlini icraya azm-.
Hakperest olanlar, batılda İsrar ede­
mezler.
«Etmeyip re’yi hatada İsrar»
«Avdet elt rahi savaba tdorar»
Vehbi
(İslâh): Düzeltme, bir şey’i iyi bir hâ­
le getirmek. Husumetlerini izale edecek
veçhile beynennas tavassut, İslahı za-
tüyl’beyn, yâni aralarmda iğbirar bûlîr-
nan kimseleri barıştırmak bir vazife-i
insaniyedir.
«Mahv-ü ifna değil, islâh-ı b e ş « ^
maksub>
«Şemi itfa kolay »mma ki, ne göçtür
iş’al»
Şinasi
 AHLÂK LÜGATÇESÎ
«Umumîdir Safa! nasihlik isti’dîadı
âlemde»
«Hüner evvelce kendi nefsini islâha
gayrettir»
Safa
(İîaat): Dinlemek, inkiyat, bie 'Zİtın
e^mrine göre seve seve hareket, Cenab-ı
Hak’kın ahkâm-ı diniyesine riayet.
İtaat, marufta carîdir. Rızayı hakka-
muhalif olan hususlarda halka itaat, ce­
halet ve meskenetten neş’et eder.
«Etmek itaat, peder-ü mâdere»
«Vactbedir tıfli edep pervere»
Na&uhi
lJİtminan*i kalp): Gönlün emin olma­
sı, kalbin sukûnu, ademi ıztırabı. Bir
şey hakkında kalbin kemâl-i_merbuti-
yet ve sükûnetle kani oknası.f
Bu kâinatın bedîalarına nazar edip
de bir haalık-ı hakîm’in varlığı hakkın­
da itminan-i ^ I b e nâil olmamak kabil
olamaz.
«Maksadın temini itminan ise»
«Zikri h a k to olmasın kalbin tehî»
«Taze kıl şam-ü seher imaıunı»
«Kul hüverraJunan-ii ameımâ bihî»
Muallim Naci
(İtibar): Sayma, ehemmiyet vermek.
Farz ve tahmin, hürmet, ihtiram, ibret
ahmak. Bir kimsenin haiz olduğu emni­
yet sayesinde kazandığı şeref ve haysi­
yet.
îtibar, İktisadî hayatın ruhudur. Na-
keslere itibar ederi bilâhere şermesar
olur.
«Har olsa ab*ı çeşmi Bahaî acep
değO»
«Bisyar olan güber^e de bi itibârdır»
Babaî
(İtidal): Yavaşlık, muvazenet, orta
hâlde ohnak, musavat-i tamme, ifrat ile
tefrit beyninde mutavassıt olarak bir
nehci kavim üzere bulunuş.
İtidal tarikinden ayrılmayan, ergeç
gaye-i emeline vasal olur.
«Buhran içinde kalsa cSıan, itidali
dran»
11
«Göster ki sonar görmeyesin ateşi
nedem»
Tevfik Hayatî
(İtiraz): Bir şey’e muhalefet etmek,
bir şey’in ademi muhikkiyeti ve gayr-i
muvafık bulunması hakkında dermeayn
edilen mütalâa.
Her şey’i hemen kabul edivermek.
Kıllet-i muhakemeden ileri geldiği gibi,
herşey hakkında itiraz etmek de hodbin­
likten, hafif meşreplikten neş’et eder.
«Sahibi hakkında elbet pek hicap
iver olur»
«Hüsn-i niyetten tevellüt etmeyen
bir itiraz»
N ^ uhî
(İ’tizar): Özür dermeyan etmek. Bir
hususta özür serdederek o hususun ter­
viç veya affmı temenni eylemek. O
özür ,hakikî olsun ,olmasın, kabule şa­
yan bulunsun bulunmasın.
Yolunda olmayan itizar da ayrıca bir
kusurdur.
«Aleti zulm olarak halkı dilazâr
edenin»
« î’tizan olamaz biç kabule şayan»
Nasuhî
(İtiraf): İnkâr etmeyip ikrar ve iz­
harda bulunmak. Bir hakikati ,meselâ
kendi aczini görüp kabul ve ikrar eyle­
mek.
Kusuru itiraf bir meziyettir. Kendi
noksanını muterif ohnayan, ölünceye
kadar noksandan kurtulamaz.
«Noksanıma vardır itirafun»
«Beyhude d^ğil veleyki lâfim»
Şeyh Galip
(İtikat): İnanmak, kanaat, gönül bağ­
lamak. İyman etmek. Dinî umuru kal­
ben tasdikte bulunmak. Bu veçhile ina­
nılan bir şey’e akide, mütekade denir.
Cem’i akait, mutekadattır.
Doğfu i’tikatlar tebcüe lâyıktır. Bâtıl
i’tikaüar ise pek muzu- olacağmdan iza­
lesi amme menfaatleri icabatındandır.
Bozuk akideleri tashihe çalışmak,
doktorlarm hastalıkları tedavi etmesi­
ne benzer ki, takdire şayan bir hareket­
tir.
 12 DİNÎ VE FELSEFÎ
«Bir büyük liitf-i h ü d a^ , kadriai
bilmek gerek»
«Ruhunu tenvir eden parlak, nezîh
bir itikat»
Nasailti
(İtimait); Güvenme .emniyet, bir şey’e
kalben istinat ve ittikâ etmek.
Mücerrep olmayan kimselere itimat,
hatadır. Faniye itimat eden, inkisar-ı
hayâle uğrar .
eğmeyiz edaniye dünyayı dûn
için»
«Âltâih’adır tevekkülüınüz, itin^dı*
nuz»9
' pgıln
(İgza): Müsamaha, Nasin aserât ve
hatiatmdan tecavüz, tab’an kerîh görü­
len şeyden tegâfül, bir şey’i görmemez­
likten gelerek hakkmda sükût etmek.
İgza; §ime!-i_küberadır.
«Edlemez kimse bed end^i leimi İrza»
«Ne kaıdar its« de hakkuı kermle
igTa^>
Nasuhî
(îgfal): Aldatmak ,ihmâl etmek, ka­
yıtsızlıkla bir şey’i terk eylemek. Bir
kimseyi yanlış bir fikir ile veya hUe
ve desise ile gaflete düşürmek.
Biraz vicdanı olanlar nasi iğfale cür’
et edemezler.
«Dikkatle bak ntuhitiııe, aklanma­
dan sakın»
«İğfale muıufazır bu gün, enzar uzak
yakın»
Tevfik HayaıH
(Afald): Havaî, öteden beriden, hari­
cî hadisât. Enfüsînin zıddı = Objektif.
Haricî hadisât. Tafradan hac için Mek-
ke-i Mükerreme’ye gelen zat.
Ufuk, gök kenan, nahiye. Cem’i;
A f^ .
insan mütefekkir olmalı, afakî söz­
lerle vaktini zayi etmemelidir.
«Müsabihaır eyledim â f ^ İKp mihri
nübiiıvvetie»
«Benani şânma şayestedir enküşteri
levlâh»
Nazil
(Iftiraı): Yalan. Bir kimseye mugayiri
hakikat olarak fena bir hâli isnat et­
mek.
İftira, bir cinayettir ki, hâneleri vi­
ran, mâsumları nalân ve giryan eder.
«Kendi sui hâlini takdire isnat
eyleyen»
<^yl!emi$ olmaz mı Hallâk-ı Keıim’e
iftka»
Nasuhî
(İfrat); Mübalağa, pek ileri varma,
bir hususta müblağa suretUe haddi iti­
dali tecavüz etmek.
İfrat, bir şeye ikdamda israf göster­
mektir. Mukabili olan tefrit ise bir şe­
ye ikdamda taksir gösterivermektir.
İfrat da, tefritte mezmumdur. İtidal­
den ayrılmamalıdır.
«likanı edier mürtekibi ziUet-ü şb-kat»
«İfratı tama, kıUeti dîn, gayreti
Rifat
îfşay:;i_raz, hiyanettir, ebrarın kalble-
mâne olan bir mes’eleyi başkalarına ih­
bar ve işaa etmek.
İfşay-i raz, hiyanettir. İbrarm kalble-
ri esrar hâzineleridir. İfşay’i raz eden
kimse emniyetten, vüs’ati sadrdan mah­
rumiyetini göstermiş olur.
«Acz-ü hayrettir a d ^ a eylemek
ifşayı raz»
«Ehli gayret dafaraa fahlıar kendin
gösterir»
(İkbal): Baht, saadet, teveccüh, arzu,
tali’in müsaadesi, refah sebeplerinin bu-
sulı, bir adamın kendi işine doğru git­
mesi.
İkbal ile lâbeka müsavidir. Tez ge­
len ikbalberk gibi seriüzzevâldir. İkbali
zamanında dostlarmı terkeden, idban
zamanmda bir yari gam küsar bulamaz.
ccÂkil olanlar eylemez ikbale iltifat»
«Görmüş mü kimse ruzi baharın
bakasım»
Nasuhî
«Haili bir bed ashn ikbale tahartiil
etmesin»
«Çünkü müsialtbelde ya Firavn, yâ
Nemrut olun»
Nevresi Cedit
 AHLÂK LÜGATÇESİ
(İktisat): Tasarruf, idaje ,itidal üzere
hareket .umuru idarede tebzir ve takdi­
re meydan vermiyerek itidal dairesiu-
de hareket etmek, servetin istihsâlinden
ve tevzi ile istihlâkinden bahs eden bir
ilim.
İktisada riayet eden, fakir olmaz.
Servetle ademi iktisat içtima etmez.
c<Rebbeıi efali olan iktisa6>
«HÜ5n-i maişetle olur ber murat»
Nasulıî
(İkrah): Tiksinmek, iğrenmek, bir
kimseye istemediği bir şeyi yaptırma­
ya cebir.
İkrah ile husule gelen hareketler, bi­
raz sonra atalete münkalip olur.
^«insana sadakat yakışır görse de
ikrah»
«Yaırdımmıdır doğruların Hazret-i
Ailâfa>^
Ziya Paşa
(ntifat): Aşinalık, hatır sormak, üıti-
mam etmek, talettüfkârane muamele,
bir zata hüsn-i teveccüh izhar eylemek.
Bir tarafa yüz çevirmek. Güzel sözler­
le bir zatın hatırım tatyibe çalışmak.
Mültefit olanları herkes sever.
«Marifet iltifata tabidüi'»
«Müşterisiz meta zayidk»
Naci
(ÎHıad);^Yan çizmek, doğru yoldan
çekilmek, itikattan nükül eylemek, din
sahasmdan ayrılmak. Cenab-ı Halc’kın
vücud-i_jkdesini inkâra veya sair sa­
hih, sabit m ütekadati^iniyeyi red ve
tezyife cür’et denaetinde bulunmak.
ÎUıad en büyük, en muzır bir cina­
yettir. Bu cinayetin sûi tesirile İçtimaî
hayat zehirlenir, felce uğrar. Muhiti be­
şeriyet, ahlâk ve fazilet nurlarmdan
mahrum kalır.'^
«Sütur-i ald’ü şer’i hnn’i ilhad ile
hâk eyte»
«Eğer b<B* mlUetiıı aMâkmı ifsat
lâzımsa»
Abdullıalim Memdah
(IMıam): Kalbe doğmak. Kalbe ha-
beri ilka e mek, taraf-i_ İlâhîden veya
melei âlâ cihetinden feyz tarikiyle kal­
13
be ilka buyurulan halet/
Diyanet nuru ile münceli olmayan
kalpler, ilhama makes olamaz.
«Eyliyor tal’atı her kalbe hakaik
ilham»
tfHîkmet amiz olan ol çehre-î nevvara
ıiataıı»
Nasıdiî
(Elem): Acı, şiddetil veca, nahoş bir
hâdise sebebi üe hâsıl olan hüzn;;;! ru­
hani. «elîm» de elem verici demektir.
^.Nezîh vicdanlı zatlar için en büyük
elem, bir takım gayr-i ahlâkî hâdisele­
ri görüp durdukları hâlde men’ine muk­
tedir bulunmamalarıdır.^
«Elemin kays’e kıyas etme dili
reııcûrun.»
«Yok idi aldı ne derdi var idi
ınecnunını»
(Emanet): Eminlik, başkasına ait ol­
mak üzere bir kimsenin nezdinde bu­
lunan şey. Bu şey hıfz için verilmiş ise
«Vedia» nâmını alır. Büâ noksan ve
bilâ tehir edâsı mükellefe vacip olan
vazife-i diniye.
Emanete hiyanet, bir büyük cinayet­
tir,
«Hain ohna ver emanetle cihana
şöhreti»
«Herkesin destindedir âlemde züll^ü
rif’ati»
(İmtihan): Deneme, tecrübe, bir şah­
sın bir husustaki iktidarını, kabiliyetini
anlamak için hakkında yapılan deneme
muamelesi.
Dünya bir dar-i imtihandır. Elgıpte
bu imtihanda muvaffak olanlara.
ZctSafa peziri reha var ntı kaydı
mihnetten»
«Bu hakidanı fena, da<r-ı imtihan
olalı»^
Hersekli Arif Hikmet
(İmtizaç): Giçinme, birbirine uymaî:.
tab’an veya hissen uygun olmak, küçük
veya büyük bir İçtimaî hejr’et arasında­
ki güzel âhenk ve intizam.
Kenid âUesi efrâdı ile imtizaç edeme­
yen kimseden vatandaşları hayır bekle­
memeli.
14 DÎNÎ VE FELSEFÎ
«İmtizaç ik gözet hakkı civar»
«Çekmesin kimse yüzünden azar»
Nabi
(İmdat): Yardım. Muhtaç olanlara
muavenet etmek. Bir zümreye muave­
net için sevk edilen kuvvet. Ruhî, ma­
nevi noksanlarm telâfisi için teveccün
eden inayet+i İlâhîye.
Bîçarelerin imdadma koşmak kadar
vicdani münşerüı eden bir hareket yok­
tur.
QcSana senden gelir bir işde ancak
dat lâzımsa»
«Üm,idin kes zaferden gayrden imdat
lâzınısa»y'
Kemâl
^(Emıibilmarûf): İyiliğe ait buyuruk.
Şer’an, aklen müstahse nolan tarika ir­
şat, fazilet ve diyanetle ittisafa tergip)
Hakîmâne bir surette yapılmayan em-
ribil mâruftan aksülamel husule gelir.
Emribilmaruf’tan roünfail olanlar, ta­
bibi müdavisinin verdiği ilâçları red
eden muhtellüşşuur hastalara benzerler.
«Pek mukaddes bû- vazife emri bil-
mâtuftnr»
«Emribilmaı-ûf eden bayfaki pek
menfurdur»
«Hüsniniyetle çıkıp da nebyi münker
eyleyen»
«Asırunızdâ bir büyük cani gibi
makhm-dur»
Nasuhî
(Emel): Umma, arzu, husulüne inti­
zar olunan şey. Bir şeyin husulünü kuv-
ve-i karibede görüp ummak.
Hırs;cahe, haddinden fazla şeylere
nâiliyet arzusuna ve uzunuzun kurun­
tulara «tuliemel» denilir.
Meşrû bir emel, terakkiyata sâiktir.
Emel bulunmasaydı hayattan hiç bir
zevk almamazdı.
Tûli emel ise devası bulunmayan bir
marazdır.
«Emelden olduğumuz böyle dûr
bizdendir»
« D ^ felekfe rahavet kusûr
bizdendir»
Koca Ragıp
(Ümit): Umma, emel, me’mûl, arzu
edilen bir iyiliği beklemek.
Bazı ümitler, inşam birer serap gibi
inkisarı hayâle uğratır.
«Sen olmadan ey hayâli ümit»
«Kabil midir izdiyadı ömrüm»
«Sayendedir imtidadı ömrüm»
«Binler yaşa ey nihali ümit»
Naci
(Emniyet): İtimat, güvenme, korku­
suzluk. İnsanda kavlen, fiilen doğruluk­
tan mütahassıl âli bir haslet.
Esasen havfin zevaJile nefsin mutma­
in olmasma: «em’n», eman», «emane»
denir. Eman, medar-ı emniyet olan şey
manâsına da gelir.
Bir İçtimaî hey’etin taahsi, muhitle­
rindeki emniyetin derecesile mütenasip-
tir.
«İstinat eylerse bir ümmet, büyük bir
kuvvete»
«Memleket, millet bütün mazhar
olur emniyete»
Nasuhî
(İnabe = İnabet): Nedamet etmek, bir
tarika intisap, masiyetleri terk ile hak­
ka rücu. Iztıran terk, istiğfara mülâze-
met, gafletten zikre, vahşetten ünse te­
veccüh.
Hakka inabet edenler, daima muvaf­
fak olurlar.
«Girdabe-i fenadan kurtulmak
isteyenler»
Terk eyleyip hevayı, Hak’ka inabe
etsin»
Nasubi
(Enamyet = Enaiyet): Benlik, gurur,
kendisini beğenmek, hodbinlikten ibaret
mezmum bir haslet.
Pençe-i kudrette zebun olduğunu dü­
şünen bir'ınsan, enaniyette bulunamaz.
«Lâfı davayı enaniyet ne lâyık akile»
«Herkesin âlemde bînmaıvefki bin
maduna var»
Esat Muhlis Paşa
(İnbisat): (^Yayılma, açılma, tevessü,
küşayışi kalp, nefsin hissettiği bir haz-
dan dolayı münşerih ohnası^
Bu kelimenin aslı olan bast, bir şeyi
 AHLÂK LÜGATÇESt
neşr ve tevsi etmek manâsmadır. Bezl-û
itaya da «bastı yed» denilir.
ihvanı ba safa ile musahabet, kalbin
inbisatmı temin eder.
«Eyyamı imbisat iledir lezzeHi hayat»
«Tufanı gamdia ademe lâzım mı Ömıi
Nıdı»
Esat Paşa
(İntihar): Katli nefs, kendi kendini öl­
dürmek. Bir takım gayr-i meşru şeyleri
iltizam ile ebedî hayata suikast etmek
fazihası.
Muvakkat bir ıztıraptan kurtulmak
için intihara cür’et edenler, müstakbel
hayatın ebedî ızüraplarını neden hiç
düşünmüyorlar?.
«Ohnuş da olsa balbuki badii
iştihar»
«Cinnet değilse ayni cinayettir
intihar»
Hamil
(İntizar): Gözlemek, beklemek, bek­
lenilmek. İşleri maslahatlara göre ter­
tip ederek neticesini teferrüs etmek.
İntizar, ateşten daha şiddetlidir. Bi­
naenaleyh hiç bir kimsenin intizanna
meydan vermemelidir.
€<Değmez meserreti elemi intizanna»
«Ey devri caınu devleti davram
bekleyen»
Hâmi
(İıdizaın): EHizgünlük, umurun lâyıkı
veçhile mürettep bulunması.
Bir insanm işlerindeki intizam, fik­
rindeki selâmete delâlet eder.
«İntizaın-ı kâr için düşmandan
istiE^n rey»
«Rabi firdevsi berini sormadır
iblisten»
Avui
«İntizam-ı âlemin U^iiFesası seyf ise»
«Hasmı ilzam eylemekçUn haklı
bucceittir kalem»
(İntikam): Öç almak, acı çıkarmak,
görülen fena bir muameleye mukabü ve
teşeffii sadre hâdım ohnak üzere diğer
bir muamelede bulunmak. Buna «ahzi
sâr» da denir.
15
İntikam almaya kadir olanlar, bu
muvaffakiyetin bir şükrânesi ohnak
üzere intikamı terketmelidirler.
«Muzaffer vakti fırsatta adu>dan
intikam almaz»
«Mürüvvetment olan na kâmi-i
dUşnmnla kâm almaz»
Ragip
«Tegafül gösterip şermende-i ihsan
e d » yok^»
«Adıldan merd olan fırsat deminde
intikam almaz»
Beliğ
(İnzar) : Tahzir, korkutarak men et­
mek, bir şeyin zararlarmı, mahzurlarını,
tehlikelerini göstermek. Bir şeyin lâzim-
ül’ihtiraz olduğunu ilâm ve ihtar eyîe^
mek.
Dostlarmın inzanna iltifat etmeyen,
düşmanlannm şematetine müptelâ olur.
«Igtirabi şemsi taMp eyleyen hunîn
şafak»
«Her münevver ruh için bir nükte-i
inzardır»
NasuM
(İnziva): Çekilip bir bucakta tenhace
oturmak. Halvetgüzin olmak. Dünya
umurundan el çekerek köşe-i vahdette
vakit geçirmek.
•^em iyet hayatı, inzivaya münafîdir.
Fenâ kimselerle hemnişin olmaktan ise
köşe-i inzivaya çekilmek elbette hayır-
lıdır>
^lErbab-ı garazla ülfet eylemekten»
«Elbet iyidir çekilmek inzivaya»^
Nasuhî
(Üns = Ünsiyet): Alışıklık, ülfet, baş­
kaları ile hüsni suretle görüşüp konuş­
mak, ahibbanın mütemayil olduğu şeye
inbisatı kalp ile temayül ve takarrup et­
mek.
Zünnune göre üns; halvetle istilzaz,
sohbetten ist^haştır. Uns’ün zıddı «nii-
fûr» dur.
Munis kimseleri herkes sever. Na-
kesler ile yine nakesler ünsiyet edebilir.
16 DÎNÎ VE FELSEFÎ
Bari bn* güiD haftada öns^'eti ta­
limdir»
«Kasdi şan, rağbeti cemiyeti
âzinedön»
Sami
(İnsan): Âdem, beşer, namuslu ve
vicdanlı zat. Ruh ile cesetten müteşelc-
kil, mütefekkir, itilâya müstait bir matı-
lûk.
İnsanı kâmil odur ki, saf bir kalbe,
nezih bir akideye, güzel bir terbiyeye
mazhar bulunur.
«İnsan odur ki, ayine veşkalbi sal
ola»
«Sinende neyler âdem isen Idneyi
peleıdı»
Baki
(İnisaniyet): İyilik, tab’ı beşer, insana
yakışacak surette vuku bulan muame­
le. Mahlûkat hakkmda hayırhahlık has­
leti.
İnsan ölür, fakat yaptığı insaniyet öl­
mez.
«Desit’i gavvasâju insafa gelir bir gün
çıkar»
«Bu meseldir ki, insaniyet et
ummana at»
Lebibi Amedî
«Ey mezaristam! ne âlemsin, ne iUvî
fıtretm!»
«Sende püı^an en güzin evlâdı
in^niyetin«>
M. Akif
(İnsaf): Adilâne hareket, hakka ria­
yet ve hakikati itiraftan ibaret âli bir
meziyet.
İnsaf, zade-i diyanettir. Dinsizden
insaf beklemek, zehirden şifa ummaya
benzer.
«Etmiyor hiç ^ r , aJü sehergâb ^ a î>
«Meğer insaf vere Hazr««t-i AHâh
^na»
Vakıf
(İnfial): Küsmek, gücenmek, mütees­
sir olmak. Nâhoş bir muameleden mü­
tevellit inkisarüıatır.
Her şeyden münfail olan, hiç bir va­
kit münşeıih olamaz.
Çalış celbi kulübe kimseler incin­
mesin senden»
«Cihan iıder durur kalbi hazinin
infialinden»
Nasuhî
<İnkıbaz): Büzülme, çekilip toplan­
ma., Nâhoş bir hâlden dolayı kalbin sı­
kılıp futur ve kasvete duçar olması.
insanlarda inbişat ve inkıbaz halle­
ri tulü ile gurup gibi biribirini takip
eder.
«Ruhi derrake verir beyhude sözler
inkıbaz»
«Kasvet averdir deruma ahli cehlin
sohbeti»
Nasuhî
(Enfüsi): Ruhî halat. Nefiste hadis
olan şey. zıddı afakîdir.
Bütün enfüsî ve afakî mevcudat, bir
haalık-ı hakîm’in varlığına şahittir.
«Ey mihri nübüvvet! Sem mümlâin-
mtidür inkâr»
«Pür şa’şaadu' feyzin ile enfüs-ü
âfak»
Muallim Naci
(İnkâr): Tanunamak, bilmemek, red
etmek, bir şeyi itiraf ve tasdik etme­
mek, tasavvur etmediği bir şeyin kalbe
vurudu.
İnkârın mukabili ikrardır.
İnkâr iki kısımdır. Biri kalben inkâr­
dır ki, lisan bunun tercümanı olur. Di-
ctrri lisanen inkârdandır ki. Kalp bu­
nun hilâfına kani bulunur. Küfn inadı
bu kabildendir.
fZ â tı hakkı görmedikleri için inkâr
edenler, kendi akıllarını da inkâr etmiş
olurlar. Artık öyle akılsız kimselerin is-
bat ve inkârının ne kıymeti olabilir?3
«Günıeşîn zerre kadar kadirine gelmez
noksan»
«Eylese nûH dbantabım haffaş inkâr»
Bâki
(inkisar): Kırılmak, birisi hakkında
yapılan bed dua. Bir mahalden diğerine
geçerken ziyanın istikametini değiştir­
mesi. Gayri mülayim bir hâle maruzi-
yetten dolayı kalbi nhüzün ve keder için­
de kalması.
 AHLÂK ^ÜGATÇESİ
İnsan ne inkisar etmeli, ne de kim­
senin inkisarma sebebiyet vermeli.
«Desti çevrinle şikest etaıe gönül
nıir’atını»
«Kıyma desti çevrine gel inkisanm-
dan sakm»
Nazım
(tbanet): Tahkir etmek. Hiyanette bu­
lunmak. Bir kimseye bigayri hakkm
hakaret eylemek.
Hilkatinde denaet olan, halka ihanet
eder.
«Kelâmı-ı sıdka bedel irtikâbı lâfzı
diirûğ»
«Mubataba ne zarar, kendüye
ihanettir»
Nâbi
(Ehliyet): İktidar, liyakat, maharet,
salâhiyet,mensubiyet, bir hususta kaza­
nılan meleke, bir işin uhdesinden gele­
bilecek bir hâlde bulunmak.
Ehil de; liyakatli olma ve akraba, ef­
radı âile demektir.
Vazifeşinas, hakperest olan bir zat,
daire-i eMiyeti haricine çıkmaz.
ccSöykyince nakesan ,erbabı ehliyet
susar»
«Bülfmlan hamûş otur, zagan olunca
nağmesaz»
Nasuhî
B H arfi
(Bâhl):(Boş, beyhûde, esassız, haki­
kate mugayir şey. Aslen ye vasfen gay­
ri sahih olan muamele. İndel’fahs, yâ­
ni koşmak, bahis etmek zamanında se­
batı olmayan şey^
Ölüme karşı saldıran şecaetli kimse­
ye kamnın tasavvur edilen betalet ve
sükûneti itibarile Betal, Bettal denir.
Akıl ve mantığa kıymet verilmeyen
yerde bâtıl, hak suretinde tezahür eder.
Her anlamadığını bâtıl sanmak, hü-
meka işidir.
17
(lysâr); Saçmak, bezi etmek, intihap
ve tercih eylemek, ikram ve izazda bu­
lunmak. İki şeyden birini diğerme tak­
dim. Kendi muhtaç olduğu bir şeyi ter­
cihen başkasma vermek.
İysâr, sahanın en yüksek mertebesidir.
«Düşmanlara bir gim dedirir kudreti
mevlâ»
«Tallahi, lekad âsıereke Atlâh-ü
aleyna»
Ziya Paşa
«cMüyesser ohnaz ise bari mülkün
ihyası»
«O yolda ölmeye iysarı ku^et
eyliyelim»)
Kemâl Bey
(İman): İnanmak, kanaat getirip ka­
bul etmek, hakkı teslimde bulunmak.
Dinî umuru bilip kabul ve tasdik eyle­
mek. Mukabili inkâr ve ilhaddır.
İnsanların hayvanlardan, cemadattan
yüksek olmaları, imanları sayesindedir.
İmandan mahrum olan bir kalb, zi-
yâdan mahrum, zuln^talût bir haneye
benzer.
«İnandır o cevher ki, îlâM! ne
büyüktür»
«İmansız olan pash yürek sinede
yiiJdür»
M. Akif
Ahmedürrüfaî hazretleri demiştir ki;
Bâtıl parlasa da nihayet söner, hak da
sönük görülse de elbet parlar.
«Bâtıl hemişe bâtıl ve beyhûdedir
veli»
ccMüşkül budur kî, sureti haktan
zuhur ide»
Bâki
(Bahis): Araştuma, tetkik, kesif ve
talep. Muaraza tarikiyle mükâleme. Ha­
fi olan bir mes’eleyi tafahhus. Teftiş ve
tahkiki müstelzim olan husus. Bir mad-
F ;2
18 DİNÎ VE FELSEFÎ
denia hakikatine, izahına müteallik ma­
kale. Bir mesele hakkmda tamiki fikr
ve istidlâl tariki ile söz söylemek.
Münazara âdabma riayet etmeyenler
ile bahs etmek hatadır,
c<Baihsi ilm eyle bevechi â'^p»
«(Danhp mağ latayı etme şitap»
«Hasmmı eyler isen de ilzam»
«Yine itatyibine eyk ikdam.»
Vehbi
^ ı ı h t = Hisset): Cimrilik, tamahkâr­
lık, malını lâyık olan mahalle sarfet-
mekten insanı men eden bir ruhî me­
leke.
1 Rağıbı İsfahanı diyor ki: Buhl: Şim p
kufrandır. Küfran ise mukaddimeî kü-
fürdür.>^
«Buhl ile olduğuyçün pek merdut»
«Girmedi mushafa ı^m i Nemrat»
Vehbi
(Baht): Tali, kısmet hüsni tesadüf.
Takdir-i İlâhînin nef’i İnsanîye muva­
fık surette tecellisi.
Meşru emellerine, nail olan her in­
san, bahtiyardır.
<i d^ odnr k i,etmeye tağyir vazmı»>
«Ddıal-ü baht kendine yâr obnı^
olmamış»
Seyit Vehbi
(Bedahet): Bedihîlik, vazıh ve aşikâr
olmak. Düşünülmeksizin birden bire söz
söylemek. Bir şeyin delil ve isbattan
müstağni bir halde bulunuşu.
Bedahete karşı münakaşa, bir heze­
yandır.
«Sun^t hakkı bil^bed^dK gösterir»
«Bir mükemmel ievb-i kudretken
«Görmüyor bu levh-i h^Hanıet perveri»
«Bk bıkun çe^nanı zuhnet iktiran»
Nasuhî
(Birr): Takva. Hayır ve hasene, ih­
san, fi’li hayırda tevessü .Hak Tealâ’ya
ziyadesile itaat gösterilmesi.
v ^ a y a , babaya itaat ve merhamet
hususundaki tevessüe «birrür;galideyn»
denir. Mukabüi «ukuk» tur.
Hak’ka ziyadesil^ muti olana, hak
kullahı eda ve nezri ifa edene «bar» de­
nir. Cem’i «ebrar»dı^
Bir; hem itikadî, hem de amelî ola­
bilir. Birrü tekva insan için Hak Tealâ’
nın pek büyük bir lütuf ve üısâmdır.
€<£y eden perverdigârın bkr-ü ihsânm
ümit»
«Bir şfl^este simedot ref’i melâl
ettim nü hiç»
İffet Mufaemed efendi
(Beşaret): Müjde. İnşirahı kalbi mu­
cip olup eseri yüzde z ^ r olan surûr
aver haber.
Nefs, mesrur olunca kan intişara baş­
layıp beşerede alâmeti zahir olur. Bu
münasebetle meserretaver habere beşa­
ret denilmiştir.
Ruhları temiz olan kimseler başkala­
rına befaretli haberler vermekten mah-
zuz olurlar.
ccNedamettir k u su ru n d a hicap eylerse
bu* adem»
cfSalâh-ı nefse istid^ıııa! mt
beşarettir»
Safa
(Beşaşet): Şadlık, güler yüzlülük, ta-
lâkatı vecih. Ruhtaki neşve ve safiye­
tin simada tecellisi.
Beşaşet ,hüsn-i ahlâk alâmetidir.
«Her dem küşade çehre-i feyzibeşaşet
ol»
«Gösterme halka rûyi huşunet
Kerim isen»
Hersekli Arif Hikmet
(Basiret): Feraset, marifet, delil, göz
açıklığı .Kalbe muhtes bir kuvve-i müd­
rike. Kalp gözü ile görmek hasleti.
Basiret ve intibahı mucip jibretâver
hallere delâil ve berahine «besair» de­
nir.
Ebsara ziyabahş olan sey’e de «mub-
sire» denilir.
Mukaddesatı inkâr etmek, nur-ı ba­
siretten mahrumiyetin bir neticesidir.
«Bî baisiret olantaz UNkfaiSM feyzi
(Udar»
«H ^kese nur göriimnez cebeli
Musada»
Rahmi Pır Mehmet Çelebi
 AHLÂK LÜGATÇESÎ
(Bataet): Ağır davranışı deruhde edi­
len bir vazife ve hizmeti ifa hususunda
gösterilen ağır hareket.
Bataet, ruhî rehavetten neş’et eden
vahîm bir Ulettir ki, sahibinin yüksek
derecelere suuduna mâni olur.
«Kaza he rfeyzâni, ber lûtfımu bir
vakt için saklar»
«Fütur efme sakın devletteki za’f-u
bataetten>}
N am ık Kemâl
(Batalet): Atalet ,işsizlik, kahraman­
lık, muhtelif maişet ve marifet meslek­
lerinden birine salik olmayıp âvâre bir
hâlde bulunuş.
Batalet, sefalet ve mezelletle tev’em-
dir.
«finin batalet-ü gayret ne hâsıl
eder»
«Bakın şimendüfer’c, kârvanı görün»
MnaUinı Naci
(Batş): Kuvvet, cesaret, savlet, unf
ve şiddetle tutuş, insandaki satvet ve
celâdet hassesinin kuvveti galibânesi.
Erbabı batş ile pençeleşen, kendi ha-
yatma kast etmi şolur.
«YıMınm da olsa gaddi^ın ne
kıymeıt hatşine»
«Hakkın uğrar akıbet k^ıhar
mıknatısıııe»
Nasuhî
(Buğz): Adavet, kin, nefsin hoşlan­
madığı bir şeyden nefret etmesi. Muka­
bili «hub» dur.
Şiddetli buğza, düşmanlığa «beğza»
denir.
İrfandan, vicdan selâmetinden mah­
rum olan kimseler, diyanet ve fazilet
eshabma karşı buğz ve hasetten kendi­
lerini alamazlar.
«Görülüp durmaz idK buğzı-u hasetten
bir eser»
«Ruhlar hikmeti takdire nüfuz etse
idi»
Nasuhî
19
<Bağy): Azgınlık, serkeşlik, itidal had­
dini tecavüz talebi, bilfiil tecavüz bu­
lunsun bulunmasın.
Bağyler iki türlüdür; Biri adUden ih­
sana tecavüz gibi memduh olan bağy-
lerdir. Diğeri de haktan bâtıla tecavüz
gibi olan bağylerdir ki, bunlar mezmum-
dur.
Bir veliyyül emre karşı isyan eden
şahsa bağı denir. Cem’i bugattır.
Fuhş ve fücura düşen bir kadına da
merei bağiye denilir. Cem’i: Bağiyat’dır!
Bir şeyi kemâli içtihat ile talebe de
«iptiğa» denilir. Matlûp olan şey mem-
dûh ise, bunu talebe «iptiğai memduh»
nâmı verilir. Vech-i İlâhîyi "Ştiğa gibi.
H ak’ka karşı yapılan bir bağy ve is­
yan, mücasirinin felâketini intaç eder.
«Kendin ne zanneder o beyabanni-
şin gol»
«Bağı ve tağı olduğun anmaz, o
bül’fuzul»
Sami
<Bakaı): Sebat, ebediyyet, bir şeyin ilk
haü üzere kalması. Zıddı «fena»dır..
Ahirete «darı baka» denir. Baka ile
muttasif olana da «bakı» denilir.
Bakı olanlar, iki kısımdır. Biri bilâ
müddetin bizatihi baki olandır. Bu, Hak
Tealâ Hazretleridir ki, ezelîdir, ebedî­
dir ,onun hakkmda fenâ mutasavver de­
ğildir. Diğeri de Cenab-ı Hak’kın ipka
buyurması ile bakı olandır. Cennet, ce­
hennem gibi.
Namaz gibi sevabı insan için bakı
olan amâli hayriyeye de «bakıyatLsali-
hât» nâmı verilniiştir.
İnsanların bir baka âlemine mütevec­
cih olduklarını bilip tasdik etmeyenler,
kendilerinin birkaç gün sonra ebediyen
sönüp mahv olacaklarından müteessir
olmayan bi şuur, atiyi görmekten mah­
rum kimselerdir.
20 DİNÎ VE FELSEFÎ
«Bakayı faak tanıyan, sa’yi bir vazife
bilir»
«Çalış çalış ki, baka sa’y olursa hak
edilir»
Akif
(Bükâ): Ağlamak, hüzün ve elemin
tesirile kalbi ngaleyanı ve onun netice­
si olarak ref’i savt ile gözyaşlarmm se-
yelânı. Gözyaşlarmm seyeİânı anmdaki
savt.
Bir âfetzedenin bükâyi hazinini tes­
kine çalışmak, bir büyük ibadettir.
ccSefahettir hayattın intifası neşve
halinde»
«Bükayi rûktur ki, çehreye aksi
şetarettir.»
Safâ
(Belâ): Gam, musibet, âfet, ceza, ga­
yet müşkül iş, elem ve ıztıraba sebep,
zarar ve ziyane vesile olan hâdise.
Esasen elbisenin eskiyip yırtıkaasma
«belâ» denir. Gam ve keder de cismin
yıpranıp nehafet bulmasına sebep oldu­
ğu için belâ nâmını almıştır.
Meşakkati mucip olması itibarile tek­
life, imtahan ve ihtibara da «belâ» de­
nilmiştir. Bazı belâlar, sahiplerinin kö­
tü hareketleri neticesidir. Bu gibi ceza
mahiyetinde olan belâlardan tahaffuz
etmelidir.
Hazreti Cüneyt diyor ki: belâ, arifle­
rin siraci, müritlerin vesılei intibahi, ga­
fillerin de sebebi helâkidir.
«Şem’ı giıyâm ^ le suzaın^ gonca hoa
alûdedir>ı
«Var nu bir dil kim belâyı dehrden
asudedir»
Seyit Sabfi
(Beladet): İzansızlık, kalın kafalılık,
basiret nurundan mahrumiyet.
Faziletle reziletin beynini tefrik ede­
memek, belâdetten neşet eder.
«Arifâne ta’n eden ahmaklan
mazur gör»
«Lezzeti irfanı bîman beladet
anlamaz»
Nasuhî
(Belâhet): Hamakat, bönlük, fehim-
de kıUet, sözde teşevvüş, tedbirde fesat­
tan ibaret olan bir keyfiyet.
Belâhet sahiplerinin hâllerine kız­
maktan ziyade acımak lâzım gelir.
«Mücessem bir belâhatken vücudi
nahvet alûdlu»
«Nice âlimleri ehli cehalet zan îder
cahib>
Nasuhî
(Bül’fazûl): Boş boğaz, lüzumsuz ye­
re söz söyleyen. Fazi füruşlukta bulu­
nan şahıs.
Bulfuzul olanlardan selim tabiat sa­
hipleri teneffür eder.
«Mebhaısi vahdette seraser fuhul »
ccMüttehidür’reydir olma fazûb>
Hersekli Arif Hikmet
(Bıüıalemuın): Renkten renge giren.
Bir meslekte, bir fikirde sebat etmejren
mütelevain adam.
Bukalemun olmak, bir eseri cünûn-
dur.
tcEbnayi zama», desti televvünd®
zebundur»
«Bîr renkte sebat eylemez bukale­
mundur»
Nasuhî
(BüPheves): Hevesatma uyan. Yeni
varlık bulmuş olduğu cihetle hevaperes-
tâne harekette bulunan kimse.
Bül’heveslik, asaletten mahrumiyet
alâmetidir.
«Fehimâ şairam bül’heveste kalmîunış
insaf»
Kanaat eylemez manzume divanı
çalar çarpar»
Fehîm
(Behaıra): Sebep, vesile, kusur, asıl­
sız özür. Bir şey hakkında dermeyan
edilen gayrı hakikî sebep ve illet.
Hak, zahirdir. Onu bilmemek husu­
sunda hiç bir behane kabule şayan ola­
maz.
«Herkes zamanını gözetir irtihsıl
için»
 AHLÂK LÜGATÇESİ
«Vakti gelince hastalığı bir
behanedir»
(Beht): Şaşkınlık, şaşalama, bir şeyi
ansızın çekip almak, yalan söylemek,
iftira etmek, dehşet ve hayretin galebe­
si. însana ârız olan hayret haleti.
İşitenlere beht ve hayret veren yalan
ve iftiraya «bühtanı azîm,» denir.
Faziletleri inkâr, fazihaları tervice
T H arfi
(Teessür): Acı duymak. Hüzün ve
keder. İnfial. Birini takip etmek. Bir
şeyin tesiri altında kalmak.
Nâhoş hâdiseler, en ziyade hassas
rulıları teessüre düşürür.
«Sinirlerind eteessür denen îenalık
yok»
«Tabiatında utam nakk aşinalık yok»
Akif
(Te’dip): Uslandırma, edep ve terbi­
ye. Adâbı insaniye ile terbiye. İsaetten
dolayı muakabeki, fazilete, hüsni riya­
zete vesile olur.
Ana, babanm te’dip etmediğini za­
mane te’dip eder.
«Haddizatında kim ohnazsa edip»
c<FeIeğin siUesi eyler te’dip»
Vehbi
(Teenni) Temkin ile hareket. Yavaş
gitmek. Bir iş hakkında acele etmeyip
dûr endişâne harekette bulunmak. Bu­
na «teöde» de denir.
Fevtünden korkulmayan işlerde teen­
ni lâzımdn-.
«Teenni, maye-i ikbâli ehUi istika-
metto'»
Pertev Paşa
(Teemmül): Tedebbür ve tefekkür.
Güzelce anlamak için bir şeye tekrar
tekrar atfı nazar. Şayam dikkat veya
mahalli şüphe olan mes’ele. Husulü
uzak görülen bir emri hayri ümit.
Teemmülsüz iş gören, teessürden kur­
tulamaz.
«YUksetmede ila n ım ı ettikçe
teemmül»
21
ikdam eden kimselerin insanlarm ara­
sında yaşayıp durmaları, vicdan sahip­
lerini beht-ü hayret içinde bırakmaya
kâfidir.
«Kâinatın seyre daldıkça garip
etvaruu»
«Çehre-i vicdanıma bir beht>ü hayret
gelmede»
Nasuhi
«Arşi azametgâhina feryad-ü emnim»
«Ümit ederim ki, getiıir cuş-u
Huruşe»
«Gufranmı Yârabbi! Müıuıcatı
hazinim»
Nasuhi
(Tebzii'): Dağıtmak, serpmek, israf
yolu ile malları sarfetmek. Bi rşeyi sarfı
lâyik olmayan mahalle sarf edivermek.
Tebzir de takdir de ahlâken mez-
mumdur.
«Müncer olur zamanı İmzin bir
iKdamete»
«Gencinei hayatım debzir edenlerin»
Nasuhi
(Tebessüm): Gülümseme. Gülmenin
mebadisi ki, bu hâlde nihayet ön dişler
açılıp görünür.
Tebessüm derecesini geçen gülme­
ler, vakara münafi, ciddiyete mugayir­
dir.
«Handesi idi tebessüm o gülün»
«Yâni Sultam mülûki Ri^ülün»
Hakanı
(Tecazıüp): Tenazü, çekişmek, çeki­
lip uzamak, iki şey arasındaki temayül
ve incizap. Kalplerin biribirine karşı te­
mayül ve takarrübü.
^Bâzı ruhlar arasındaki tecazüp ve
tealüf, ervah âlemindeki muarefenin bir
nişânesidir>.
«Cihîme rahm-ü şefkatle mvraır kıl ki,
sana karşı»
«Bütün kalpterde bîr hissi tecazüp
parlasm dursun»
Nasuhi
22 DİNÎ VE FELSEFÎ
(Tecahül); Bilmez gibi görünme. Bir
şey hakkmda gafil ve cahil gibi bir va­
ziyette bulumnak.
Tecahüii arifâne, bir meziyettir..
Umur-i hayriyede tecahül câiz değil­
dir.
«Get arif ol ki, marifet olsım
tecahülün»
Şeyh Galip
(Tecrübe); Denemek, görgü. Bir şey
veya bir kimse hakkmda malûmat edin­
mek için vuku bulan mükerrer atfı na­
zar.
Defeat ile tecrübe etmediğin kimse­
lere pek itimat eyleme.
«Tecrübe eMi bunu böyle bilür»
«Kim ki çok söyöye ol çok yanılır»
Ataî
(Tebşir): Müjde vermek. Surur izha-
rma, yüzümün beşerisini basta vesile
olacak bir şeyi bir kimseye haber ver­
mek.
Tebşir; memduh, tenfir ise mezmum-
dur.
«Tuttu giilbaıddzafer arşı azimi öyle»
«Etti CibrOi Emin, ruhî üveysi tdbşir»
Hakkı Bey
(Tecerriid); Soyımmak, yalnız olmak.
Teehhülü terk ile sebükbârane teayyüş.
Masivadan alâkayı keserek barigahi
ahadiyete tevecciih.
«Teehhül şartlaırmı camı olmayatar
hakkında tecerrüt bir vecîbedir.»
«Kim üıtiyar eıfo^rse makâmı
tecemidi»
«İsahi zinde gibi refiıd’mıekan oIur>>
HUdayi
(Tecessüs): Teftiş. Araştırmak. Nasin
ayıplarmı veya esrarını anlamaya ça­
lışmak. Halkın hususî hallerini dikkat­
le taharri etmek.
Tecessüs, bayağı insanlara, satıkaış
vicdanlara has bir zemîmedir.
«Eüne nar-ı tecessüsü ^ab>
«Nefeiıû teddyeyle kıl işgal»
Ahmet Şakir
(Tecelli): Baht, taU, kader, ^ ılıp gö­
rünmek. Bir hakikatin zuhuru. Feyzi
İlâhînin kalbi mü’minde lemeam. Gu-
yup nurlarından kalplerde münkeşi'f
hâlet.
Kalp bir teceUigâhi İlâhîdir, onu ma-
siyet ile kirletme.
«Tecellî neşvesin ehli şikem idrâk
kabil mi»
«EcMst andıkça zahit ekl-ü şUrbün
lezzetin söyler»
Rs^ıp
«Tecellî neşvesin ehM şikem idrâk
mak, birisini cehle nisbet etmek. Der-
meyan edilen bir mes’eleye vakıf olma­
dığını iddia suretile birisinin cehaletine
kail oknak.
Herkesi techil etmek, cehaletten neş’
et eder.
«Eyleme kimıseyi kalfa techiL>
«Etme mahluk-ı hüdayı tahcO»
(Tahkir): Hakaret, bed: muamele, hor
ve zelil görmek. Bir kimseye kadrini
tenzil edecek surette muamelede bulun­
mak.
Bir zatm veya bir meslek erbaıbmın
fazilet ve ulviyetini isbat için bir takım
esafilin tahkir ve tezyifine uğramakta
ohnası kâfidir.
«Güzel ahlâklait m atınım olanlar pek
değersizdir»
«Bozuk tıynetidir ol kimseler, tah­
kire lâydGtu»
NasuJıi
(T^ıakküm): Hakimane bir vaziyet
almak. Keyfince harekette bulunmak.
Bir madde hakkında nufuzi hükm. Biri­
ni dürüstâne muamelât ile hüküm ve
nüfuzu altına almaya çalışmak.
Nasa tahakküm etmek isteyenleri,,
tehekküme müstahik olurlar .
«Fazilet ehline dâim tahakkümdü
cühelâ»
«Cihanda kaidedir tâ cihan' cihan
olalD>
Arif Hikmet
(Tehalli): Donanma, zinetlemnek.
Mekârimi ahlâk ile, âlîadap ile tezey-
yün.
«Cevheri ismetle mütahalU olmayan
 AHLÂK LÜGATÇESİ
kadınlara takındıkları îıuByyâf, kıy­
met vennciz.»
«Ki bilip tahlıye-ü tahliyeyi»
«Veresin zâtına hoş terbiyeyi»
Vehbi
(Tahammül): Yüklenmek, katlan­
mak. Nâhoş ahvâle sabır ve metanetle
mukavemet. Teveccüh eden, ahvâl ve
mezahime katlanarak ses çıkarmamak.
Mukadderata tahammül, vazife-i ubu
diyettir.
«Her kim eylerse li^ihammüli sade-
matı dehre»
«Bulur elbette umuruiıda hiidadan
behre»
(Tedai); Birbirini çağırm'ak, bir fik-
etmek. Hak’tan meşgul eden şeylerden
iraz. Mesaviden, rezail-i ahlâktan te-
cerriit.
Tahalli, tehaUiden mukaddemdir.
<cNeyyir-i vahdet olur mu incilâ
bahşiderûn»
«Masivadan e tm e k ç e beytt-i kalbi
tahliye»
Nasuhî
(Tedai): Birbirini çağırmak, bir fik­
rin. diğerini dâvet etmesinden, hatıra ge­
tirmesinden ibaret bir fi’li zihnî. Tedaii
efkâr.
Tedaii efkâr usulünden istifade ede­
rek muhataplarına bâzı şeyler söylet­
mek isteyenler; çok kere maksatlarım
gizleyemiyecekleri cihetle muhatapları­
nın inkisân hatırma esbebiyet vermiş
olurlar.
«Hürşk olunca garip, faıı%eti dhanı»
«Bir kuvvei tedai ,iBta eder deruna»
Nasuhi
(Tedbir): Bir işin başa çıkması içia
kurulan düzen. Bir şeyin lâzım gelen
esbabmı evvelce düşünüp hazırlamak.
Hayrı şerden ayırmak için um ânm akı­
betlerine nazar.
Tedbire, mukarin olmayan bir mu­
vaffakiyet, sahibinin fetanetine delâlet
etmez.
23
«Vakıa her kâr hasıldır yed-i
takdirden»
«Akdân geçmez yine serriştei
tedbiridıca»
(Tezellül): İzhari zillet. Onun bunun
huzurunda müdahene veya celbi men­
faat maksadı ile kendini hakir ve zelil
göstermek.
Tezellül; zahiren tevazua müşabih,
haddizatında ise denaeti tabi’dan mün-
bais bir rezilettir.
«Ne çirkin bir tezellUdür, aman sıen
sakla AUâhun!»
«Perestiş eylemek dünya için her
ziilli mevhûme»
Nasuhi
(Terbiye); Akştumak. Besleyip bü­
yütmek. Hafi fbir cezaya uğratmak..
Birinin ahlâkını, etvarım usûlü daire­
sinde islâh ve tanzim. Talim ve tehzıp
semeresi olan güzel haslet.
Terbiye-i etfal, efdal-i amâldir .
«Feyz-i enzarm senin bi kadri
kıymettar eder»
«Terbiyetle rîze-i senki eder gevher
güneş»
Ali Ruhî
(Tereddi); Fenalaşma. Tabiatmı de­
ğiştirme. Maddî ve manevî kıymetini,
meziyetini gaib etmek. Ahlâkî bir sukut.
Hakikî rehberlerin izlerini bırakan
milletler, tereddi ederek medeniyet âle­
mindeki mevkilerinden mahrum kalır­
lar.
«Payidâr olmaz hayatı mahv olur
bir milletin»
«cSarsılıp bünyanı ahlâkı tereddi
eylese»
Nasuhi
(Terakki): Artmak, ilerlemek, yük­
selmek, ilmen, ahlâken, iktisaden da­
ha iyi bir hâle gelmek. Zıddı «tedenni»
dir.
Terakki etmeyen cemiyetler; ya te­
denni eder, ya tavakkuf. Tedenni ile
tavakkuf ise mukaddime-i izmihlâldir.
Fazilete mukarin olmayan bir terak­
ki, ihtizar halind e parlayan bir sıhhat
lem’asına benzer.
24 DİNÎ VE FELSEFÎ
«Cihan cihan terakki, zaman zaman
utıun»
«Olur mu cehl ile kabil bekayi
cem’iyyat»
Arif Hilunet
(Tezkiye-i Nefs): ^ e fs i tathir etmek.
Nefsi hâli salâha getirmek. Nefsi ilim
ve irfan üe, mehasini ahlâk ile islâh ve
tasfiye eylemek.
Bir kimsenin hüsni hâl esbabından
olduğunu isbata ve mahn zekâtini ver­
meğe de tezkiye denir.
Bir kimse kendi nefsinin salahma ka­
il olup da iftihar makâmmda olarak öy­
le bir iddiada bulunmamalıdır. Bu ba­
kımdandır ki, «tezkiye-i nefs caiz de­
ğildir» denilmiştir.
İslâhı hâl manâsında olan tezkiye-i
nefs, ik ikısımdır. Biri fi’len tezkiyedir
ki, nefsin taharet ve nezahatini temin
edecek şeyleri araştırmaktır. Bu pek
mahmuttur.
Diğeri de kavlen tezkiyedir ki, bir
kimsenin kendi nefsinin taharetine, sa­
lâhına kail olması, Nefsini medh-ü se­
nada bulunmasıdır. Bu tezkiye ise mez-
mumdur-’J
«Gâh tahd^i niem eıi amma»
«Eykme tezkiye-i nefs aslaı»
Vehbi
(Tesanüt): Biribirine dayanmak. Bir
cemiyet efradının biribirine muzaheret
ve muavenet etmesi. Aralarmda tesa­
nüt bulunmayan cemiyetler, nihayet pe­
rişan olurlar.
«Yüz gösteren sıkıntıları iktıham
için»
«İcap eder tesanüdü efradı mîlletin»
Nasuhî
(Teselli): Acıyı unutmak. Bir acıyı
unutturmak için avutmak. Mağmum
olan bir kalbin nasihatla veya bazı hâ­
diseleri mülâhaza ile yahut taltif ve
tebşir ile açılması.
İnsan musibet amnda kendisinden
daha feci, vaziyetlerde olanları görüp
düşünmekle müteselli olmalıdır.
«Bu mazmunu hayal eyler teselMyap
olur gönlüm»
«Bana derdi veren bir gün verir elbet
te dermanu>
Hâzık
(Tesliye); Avutmak, teselli vermek.
Bir kimsenin hüznünü izale, inşirahını
temin edecek veçhile tatyibi kalbine ça-
hşmak.
Tesliyeti hakimâne, kalbin en ateşin
âlammı teskin eder.
«Az çok hayâlden gelir insana
tesliyet»
«Hep iğbirardu-, yüzü gülmez
hakikatin»
Abdülhak Hamit
(Teslim): İnkiyat, rıza, boyun eğme.
Bir şeyi birinin hıfz ve himayesine ver­
mek, selâm ve tasliye. Bir dâvanm sıh­
hatini itiraf. Bir emre bilâ’itiraz inkiyat,
Kazayı rıza ile istikbal. Emr-i İlâhîye
inkıyat ve bihase bizzahir tabı ve mas­
lahata mülayim görülmeyen şey hakkm-
da terki itiraz.
Hakka teslimi umur edenler, nimet­
le mihneti, red ile kabulü, ikbal ile id-
barı müsavi görürler.
«Rindanı Hûda, perverimana bu
mahalde»
«Ne çarha^ ne kavli hükemaya nazar
eyler»
«Vermez feleğin d«vrl çep endazıma
hükmü»
«Kor hikmeti teslimi kaza-ü kader
eyler»
Nef’i
(Teşeüm)^[Bir şeyi uğursuz saymak.
İnsanın rûyet ve semai dairesine dahil
olup hilâfi tabii olduğu cihetle nefsi­
nin teneffüsünü celbedeın bir hâdiseyi
şum, uğursuzluğa alâmet addetmesi.
«Tatayyür» de bu kabildendir.
Müslümanlıkta tefeül câiz ise de te:_
şeüm ve, tatayyür câiz d e ğ ild ir^
ccSenin eyo^Im eniş güCtaruıa ben
iltifa:t etmem»
«Teşeüm eybmem, bin kerre bay­
kuşlar gibi ötsem>
Nasuhî
 AHLÂK LÜGATÇESİ
(Teşedduk): (;^Fesahatfuru§luk içiîi
avurd çatlatmak ve ağanı eğip bükmek
suretile söz söylemek.
Teşedduk suretile konuşmak, sakin
ruhları davul sedası gibi müteellim
eder„^
r«Bilürüz çok müteşeddık çelebL>
icNazigaıne açılır gönce gibi»
«Istılâh üzre ıtekeUüm ej'ler»
«Bakıp etrafa tebessüm eyler»
«Bi maıhal fıkraya ağaz eyler»
«Zan eder kim hüner ibraz eyler»)
Vehbi
(Teşvik); Fışkırtmak. Şevka getir­
mek. Meyil ve rağbeti tahrik edecek su-
retet bir kimseyi bir cihete sevka çalış­
mak.
Dost odur ki, insanı ilim ve fazilet
yoluna teşvik eder.
«Nazrai şehvetle bakma çehre-i na-
m ^em e»
«Nefsi emmaren seni şiddıetle teşvik
etse de»
Nasuhi
(Tesadüf): Biribirine rast gelmek,
rastgele vaL olan hâdise.
İşlerini tesadüfe bırakmak istemiyen-
1er, hilkatin daimî kanunlarmdan istifa­
de yollarmı keşfe çalışmalıdırlar.
Eğer buhar kuvveti keşfedihnesey-
di engin denizlerde seyr-ü sefer, rüzgâr­
ların inayetine bağlı kalırdı.
«Hafice hikmete ,kanun-ı hakka
makrundur»
«Tesadüfi samJan hadisat^ı gûna gün»
N ^uhî
(Tesaddür); Göğüs kabartma. İleride
yürüme. Sadr-ı meclisi işgâl etmek. Bir
meclisin en yukarısma geçip kurulmak.
Lâik olmadıkları makâma tesaddür
edenler, az sonra o makâmı terketmek
mecburiyetine uğrarlar.
(cTesıaddür eylemek sadre değit âli
nesepdendir»
«Oturmak ziri merdümıde haya-ü hem
edeptendir»
(Tasarruf): Bir şeyi bissalaha zapt ve
idare. Bir malı idare ve iktisat daire­
sinde kullanmak. Malları güzel bir su­
25
retle idare ve siyanet.
Servet, zade-i tasarruftur.
«Mülkünde hak tasarruf eder
kcyfemayeşaa>
«İsterse kevni yok eder isterse var
eder»
Ziya Paşa
(Tasannu-ı kelâm): Seci ile, ıstilâhat
ve istiarat ileT^müzeyyen ibareler ile söz
söylemek hevesi.
Âkil, mütefekkir zatlar, tasannü-ı
kelamdan kaçınırlar.
^Ulemadan bir zat, mukaffa ve ım -
secca bi rsurette dua eden~^ir adama:
«Ne yapıyorsun? Rabbine fesahat mı
satıyorsun?» diye üıtarda bulunmuştur. >
Tabiî bir halde olan seci, tasannudan
sayılmaz.
/içKıymet verir mi insan, beyhude
kılü kale»
«Ehli şuur olanlar, bakmaz tasannü-ı
kelâme»3
Nasuhî
(Tasavvur): Niyet, meram, fikri dü­
şünce, hatıra getirmek. Mülâhaza et­
mek, bir şeye zihinde bilâ hüküm suret
vermek.
Akıllarmm her ermediği şeyi inkâr
edenler, güzel bir fikir ve tasavvurdan
mahrum kimselerdir.
«Nücûm»i na mütenâhi bütün
çalışmaktaı>
«Sükûn tasavvuru kabil mi budı
mutlakta»
(Tasavvuf): [^Şeriat adabı ile zahiren
ve batînen tahalli semeresi olarak hu­
sule gelen feyz-i İlâhî!)
<^Cenab-ı Hak’ka raptı kalb ile ma-
sivadan alâkayı kesmek. Terk-i deavî ve
kitm anıjnaani, alâiki n e f s iy ^ n tecer-
rüd. Zemaimden teberri. Hakikî ilimle­
re taalluk. İlâhiyat ile ve batmî umur
ile iştigâl eden bir felsefe şubesi. Kalb
hânesini tasfiye ve tahliye.
Şer’i ilimleri tahsil etmeden tasavvuf
ile iştigâl etmek, daha hâne tedarik edil­
meden t e ^ ı ş ve tezyine kalkışmak de­
m ekti^
26 DİNÎ VE FELSEFİ
«Tasavvuf nefsini pâk eylemekti]-»
«Fena ile am hâk eykmektk»
Hüidaî
(Tatyip); Gönül almak. Lütûf ile mu­
amele. Güzel söz ile veya lütuf ve ihsan
ile bir kimsenin hâtırmı hoş etmek.
Müteessir bir kalbi tatyip etmek, fa­
kir bi rşahsı ihtiyaçtan kurtarmaJt ka­
dar memduh bir harekettir.
«Herkesi faalince kıl tal^ibe saff-ı
makderet»
«Çehre-i feyzinde renki ademiyet
parlasm»)
Nasuhî
(Tazallüm): Mazlûmiyet göstermek,
zulme veya musibe İve felâkete duçar
olduğunu beyan etmek. Birinin zulmün­
den, haksız hareketinden şikâyet gös­
termek.
Tazallum-ı hâl, ruhun his ettiği bir
ihtiyaçtır.
«Bh-er lisanı tazallüm uzattı her
makber»
«Zavallı taşlara lâkin batkanı mı var»
Akif
(Tfflia:): Söz dokundurmak. Dokuna­
cak söz söylemek. Muammalı bir su­
rette yazı yazmak, bir şeyin kusuruna
îmada bulunmak. Birine ait olmak üze­
re kinaye tariküe söz söyleyivermek.
Ciddiyete münafi, inkisar-ı hâtu-a bâ-
di olacak tarizlerden kaçmmahdır.
«Var iken ekte delili kafî»
«Tigi lâ yüsıelü amuna y ef al»
«Ukaliâ bir yere gelse butamaz»
«HMuneti Haldc’a tarize mab^>
Şeyh Vasfı
(Taziye): Taziyet, karibi ölen bir
kimseye teselli verecek sözler söylemek.
Bir musibet vukuımda sabır ve taham­
mül tavsiyesinde bulunarak hüzün ve
kederi izaleye çalışmak. Nasin örfünde
mevt hâline tahsis edilmiştir.
Taziye, İçtimaî bir vazifedir.
«Etme^ sırrını akim temyiz»
c<Hamıe-i hayreti ettim tehziz»
«Ne ac^pdir ki ,yazarmış âd>em»
«Taziyetnâmeyi tebirk âmız»
Hâmit
(Taassup): Bir şey ile iktifa edip hoş­
nut olmak. Milletine, akrabasma veya
zulüm görenlere müzaheret kaydmda
bulunmak. Âdetlerde ve maddî, mane­
vî hususlarda fazla sebat ve gayretkeş­
lik göstererek taraftarlıkta bulunmak,
'^ a a s s u p iki türlüdür .Biri ta^n ü tten ,
temerrütten ibaret olup mezmumdur..
Diğeri de salabetten, metanetten ibaret
olarak memduhdur.""
Taassup, lâfzı, pek ziyade sui istima­
le uğrayan bir kelime olmuştur^
Muhik olan bir mes’elede, meselâ di­
nî ahlâkî bir vazifede sebat etmek, gay­
retkeşlik göstermek bir meziyettir ki,
buna «salabeti Ahlâkiye» nâmı da ve­
rilir.
İşte böyle bir meziyeti «taassup» diye
tezyife çalışanlar, meziyeti ahlâkiyeden
mahrum olduklarını göstermiş olurlar.
«İsnadî ta a ^ p olunur merdi gayura»
ccDinsizlere tevcihi reviyet yeni çıktı»
Ziya Paşa
(Taizim): Büyüklemek. Hürmet et­
mek, büyük sayılan bir zat hakkmdaki
hürmet ve tekrim .Bir şey hakkmda bü­
yük sayıldığına delâlet edecek surette
muamele yapmak.
Emr-i İlâhîye tazim, mahlûk-ı hüda-
ya şefkat; müslümanlarm şıandır.
«Peder-ü> madere tezim eyle»
«Yâni î&at ile tekrim eyle»
Vehbî
(Tayip); Ayıplamak, takbih. Bir kim­
seye ayıp ve kusur isnat etmek.
Kendi aybmı gören, başkalarmı ta­
yip edemez.
«Elihazer kimseyi kılma tayip»
«Gelmesin başına ol aybı acîp»
«Kılma noksao-ı viicu& handle»
«Yoksa mayup olursun sen dte»
Vehbi
(Tegafiil): Gafilce hareket, bilmez gi­
bi görünmek. Nasin mesavisine ait bir
şeyi görmemezlikten gelmek.
Yerindeki tegafül, hakîmâne hareket­
lerden sayılır.
 AHLÂK LÜGATÇESİ
«Etsen ne olur biraz temayiil»
«cLâyık mı buna beca ttegafiil»
AU Ulvî
(Tefeiil): Uğur sayma, fal açma. Bir
hadiseyi hayır mukaddimesi, muvaffa­
kiyet nişânesi ad etmek.
Bir gencin akılâne ,edibâne yaşama-
.sı ile istikbâlinin müemmen olduğuna
tefeül edilebilir.
«Her ne dem hâli perişanım lefeiil
eylesem»
«Hande eyler güyiya mecmuayi
falim benim»
Esrar Dede
(Tefahur): Mübahat, öğünme, servet
ile hüsn-ü an ile veya aba-ü ecdat ile
l'ahr-ü gurur izhar etmek.
Kabili zeval olan şeyler ile tefahür,
belâhet nişanesidir.
«Ne İ2Z-Ü cah>ü neseple, ne k e^ i
mal S^Jr»
«Fakat tefafaür-ı ehli dilin Kemal
iledk»
Velıbi-i Kadi.ni
(Tefrit): Taksir, ilımâl, itidal nokta­
sından'aşağı kalmak. Bir hususta itidr^l
haddini noksan suretile tecavüz etmek.
Mukabili ifrattır.
Cahil, ya müfrit veya müferrit olur.
«Madem ki, kurtulup bize ezdadldan
m u h al»
«Olsaydı ban anda da bir haddi-i
itidi^>
fcTe&îttir anın daM e£sus gayeti»
«İfrata yaki müncer olur hep
nihayeti»
Halil Edip
(Tefekkür): ^^Düşünmek. Derince mü­
lâhaza. Bir mes’ele hakkında imali fik-
retmek. Kuvve-i fikriyenin nazar-ı akıl
hasebile cevelân etmesi.\
^Ilalpte sureti hâ^ıd olmayacak şey
bakk:nda tefekkür mümkün olamaz. Bu­
nun içindir ki, Cenaib-ı Hak’km nimet­
leri tefekkür olunur, zâtı akdesi tefek-
klır c.ıunamaz.)
Acaibi hilkati tefekkür sayesinde gaf­
let pder, kalp tenevvür eder .
Bir takımı cühelâya mütefekkir denil­
mesi, tehakküme mahmtüdaır.
27
«l)ü$i<p ti;feîiLüre pirâne kudtetiii
lâhî»
«Kemâli acz ile tıflâne ağlarmı gahi»
Ekrem
(Tefviz): Bk işi birine havale etmek.
Bir işi birisinin uhdeisne vermek. Husu­
lü temermi olunup ademi husulünden
havf edilen bir şeyi Cenab-ı Hak’ka ha­
valede bulunmak.
Umurunu alîm ve kadîr olan Hak
Tealâ’ya tefviz eden, muvaffakiyete na­
il olur.
^Hakka tefvizi umur et, ne elem çek
nc keder»
«Gelir elbette zuhura ne ise hükm-i
kad^r»^
Vasıf
(Takdir): Beğenmek, kadrini bilmek,
kıymet biçmek, farz ve tahmin. İtayi
kudret.
Cenab-ı Hak’kın vaki olacak şeyleri
âlemi ezelde müktâzavı hikmetme gore'
miktarı fnahsus ve vech-i mahsus üze-
re tayin buyurmuş olması.
""'î^TcaîrTllaEm m 'bİr tecellisi demek
olan bu manzume-i kâinat, bir takım
esbap ve müsebbebat silsilesinden mü­
teşekkildir.
Binaenaleyh, takdire itikat, tedbire,
esljıaba tevessüle mâni değüdirj
«Değil tedbir ile bir ferd kadir
mahv-ü isbata»>
«Sııtûri nüshai takdire kimdir h ^ e
uydurmuş»
(Taktir): (Nafakayı azaltmak. İnfak
ve iaşe hususunda kadr-i marufa riayet
etmeyip bilâ zaruretin tazyik göstermek.
Taktir, hassetten, Cenab-ı Hak’ka
ademi itimattan neş’et edeceği için mez-
mumduı^ı
«Ne tebzir eyle emvalin, ne de ılak-
tir’e meyi eyle»
«Bulun her bir işinde sen Kemali
itidal üzre»
Nasuhi
(Taklit): Takınmak, kuşanmak, nü-
mune ittihaz etmek. Bir şeyin sahtesi­
ni yapmak. Bir şeyin nazirini vücuda
28 DÎNÎ VE FELSEFÎ
getinnek ameliyesi. Başkasının sözünü
veya tarzı ameilni müstahsen görüp bilâ
burhan kabul ve o veçhile hareket et­
mek.
Eazim-in asârını, mehasinini taklit;
şayânı takdir bir harekettir. Nasin me-
savisini taklit ise bir eser-i hamakattır.
uEhl-i taklid ile ruşendil edier mi
ülfet»
«Berki gül gonceitasvîrde, şebnem
mi olm'»
Ragıp
(Takva): [Günahtan sakınmak. Ce-
nab-ı Hak’km emirlerine, nehiylerine ri­
ayet. Adab-ı şeriatı muhafaza. Dergâtıi
ulûhiyetten tebit edecek şeylerden k -
tinap. Ukubatı ilâhîyeden tevakki. Tak­
va bir âli h a ^ ttir ki, insanın suretini
tezyin, siretini tenvir, uhrevi saadetini
temin eder^
«Besdif erbabı fikrete bu hitap»
«Fettekullabe ya ülil ebsar!»
Ahmet Şakir Paşa
(Tekasül): Üşenmek, yapılacak işte
tenbelcesine, âtılâne bir surette davran­
mak.
İlim ve irfan yolunda tekâsül göste­
renler, fazilet sahasına kavuşamazlar.
«Tekasül ayıptır insıana he rmeslekte,
her yerde»
«Çahşmakıtır medarı mâzhaıriyet
cümle amale»
Safa
(Tekâmül): Pek mükemmel bir hâle
gelmek. En son mertebe-i kemale ka-
\’uşmak.
(Yanlış telekkiyata u la y a n hâdisattan
biri de kâinatta hissedilen tekâmiUdür.
Bütün bunlar birer eser-üçudrettir/
«Yükselir evvel güneş somra zevale
yüz tutar»
«Mebde-i idbar olur evci tekâmül
saındığtn.»
Naisuhi
(Tekebbür): Kibirlenmek. Müteazzi-
mâne bir vaziye talmak. Tekebbür, iki
veçhiledir: Biri, bir zâtm güzel fiilleri­
nin hadd'izâtında çok, başkalarmm me-
hasinine galip olmasıdır. Bu memduh-
tur.
Diğeri de bir kimsenin güzel fiil­
leri, başkalarmm mahasininden fazla
olmadığı hâlde kendisini öyle yüksek
görmesidir ki, bu mezmumdur.
Ukûbeti büyük olan günaha «Ke­
bîre» denir. Cem’i «Kebair»dir.
I Mahlûkı hüdaya karşı tekebbürde bu­
lunanlar, hiç beklenilmeyen bir badire­
den dolayı hâki mezellete düşer giderleri)
«Huasadi aşna etme nazar, güftü-
gûsuna»
«Şir iltifat eder mi kilabm gulusuna»
«Lâzı mdeğil inayeti ehl^i tekebbü­
rün»
«Bahşeyledim atasmı vedı^i
übusuna»
(Tekdir): Azarlamak. Bulandırmak.
Birisi hakkında hüzün ve kederini mu­
cip olacak surette muahezede bulun­
mak.
Hakimâne bir tarzda yapılmayan
tekdirler, tesirsiz kalır.
«Nash ile yola gelmeyeıü etmeli
tekdir»
«Tekdir ile uslanmayanın hakkı
kötektir»
Paşa
(Tekclliif): Külfetli iş yapmak. Gös­
teriş için özenmek. Meşakkatli bir işe
katlanmak. Usuli muaşerette ,hayat-ı iç-
timaiyede âdetten ziyade külfet ve zah­
met ihtiyar etmek.
Tekellüf, samimiyete münafîdir.
«Çün hâne s^nindh- ey dK)sb>
«TekÜf-ü tekellüfe ne bacet»
(Taltif): Lütfetmek, yumuşatmak. İyi­
lik ile gönül ylmak. Bir kimse hakkm-
da kavlen veya filen lütuf ve nüvazişte
bulunmak.
Mahalline masruf olmayan taltif, za­
ittir.
«İltiyiim ile o güftan fâtif»
«Daim eylerdB Kulûbu taltif»
Hflicaitt
(Temellük): Tebasbus. Müdahene.
Yaltaklanmak. Bi rkimse hakkmda ze-
 AHLÂK LÜGATÇESÎ
lilâne evzaa mukarin sözlerle cemile
göstermek.
Nasin temellûkuna aldanan, akılsız­
dır. MütemelJik, umduğuna eremez,
gösterdiği denaette yanma kâr kalır.
«Etme temeUûk sakm çaı-faı denî
ptrveve»
«Lûtfımun, ihsainuun ak«i numaj'an
olur»'
(Televvün): Döneklik. Renkten ren­
ge girmek. Bir, hâlde sebat etmeyip va­
kit vakit tebdili fikir ve harekette bu­
lunmak.
Mütelevvin olanlar, seciyesiz kimse­
lerdir.
Televvün; ahlâkm zafmdan, menfa­
at düşkünlüpnden neş’et eder.
ccHezar ahbap ola nehl4 televvünden
vefa gelmez»
Ragıp Paşa
(Tevazu): Mahviyet. Alçak gönüllü­
lük etmek. Müstahak olduğu mertebe­
nin dununa tefazzulan razı olarak o veç
hile muamelede bulunmak.
Tevazu, itilâya vesiledir. Mütekeb-
birlere karşı tekebbürde bunlumak, te-
vazua’ münafi değildir.
^Rufaî Hazretleri demiştir ki; dâvâlıla­
rın patırdısı, Hak Tealâ’ya tevazuan
ses çıkarmayanların şerefini iskat et­
mez.)
«O rütbe mürtefi bünyaddu* k a^ ı
tevazu kim»
«Riyazi cennete nczzare kabÜdir
zemininden»
Faizî
«Ruşen olmaz mı tevazu pişekânın
izzeti»
«Afitap oldukça gevher çini şebnem
haktan»
Sami
«M azhan feyz olamaz düşmiyecek
hâke nebat»
ccMiitevazi olanı rahmeti rahımın'
büyütür»
(Tevfae): Günahtan rücu. Dinen mez-
mûm olan şeyden memduh olan şeye in­
tikâl. Beşeriyet hasebile yapılan bir ma-
siyetten — masiyet olduğu için— na­
29
dim ve kalben müteellim olup o masi-
yeti bir daha işlememeye azm etmek.
Samimî, halisane, azimkârane olan bir
tövbeye «tevbe-i nasuh» denir.
Nasuh, çok halis, çok temiz veya pek
ziyade nafi ve muslih demektir. İsm-i
mensûbu (Nasuhî) dir.
«Tevbe Yârabbi! Hata yoluna
gittiklerime»
«Bilip ettiklerime, bilmeyip
ettiklerime»
Nizamüddin
«Kerime mücrimin inkân cürm-i
diğerdir»
«Olur mu tevbe günahkâre itirafı
kadar»
Hâmi
(Tevbih): Tekdir, azarlama. Bir kim­
se hakkmda ayıplarını saymak suretile
levm ve tekdirde bulunmak.
Hakîmâne bir tab’a mâlik olanlar,
katî lüzum görülmedikçe kimseyi tev­
bih etmezler.
«İykaz eder ekser bizi hamuşi-i
emvat»
«Bir makber olur n^ıM Hevbihi
semavat»
Hamit
(Teveddüt): Sevmek, dostluk, taaş-
şuk,. Bir kimse hakkında temellük ve
müdaheneden berî olarak muhabbet iz­
har etmek.
Beyinlerinde teveddüt bulunmayan
bir cemiyet efradı, müttehit, mütesanit
bir kitle halinde bulunamazlar.
«Eşyaıda tenanül-ü tevalüt, hükm-i
ceryâni hikmetindir»
«Fıtraittaı temayül-ü teveddüt, feyz-l
seryâni hilanetindir»
Ekrem
(Tevfik): Münasip düşürmek. Avn-i
İlâhî. İbadet-ü taat kudretini yaratmak.
Cenab-ı Hak’km kendi rızay-i şerifine
kulunun işini muvafık kıknası.
Tevfik lâfzi, esasen saadette de şaka-
vette de, müstâmel iken muahharen sa­
adette, müstahsen umurda mütearef ol­
muştur.
30 DİNÎ VE FELSEFÎ
Binaenaleyh filân kimse şu fenalığa
muvaffak oldu, denilmez. Belki şu iyi­
liğe muvaffak oldu denilir.
Sa’y ile tevfik, iki refiktir.
«Hak yol, aramak vacibedir akli
selîme»
«Tevflkinl isterse Hûda rahbe reyler»
Nefî
(Tevkır); Ağırlamak, izaz. Bir zat
hakkında gösterilen kemâl-i ihtiram ve
tazim.
Lâyik olan zatları tevkır etmeyen
bir cemiyet, tevkıre lâyık olacak zatlar­
dan mahrum kalır.
«Eyle ı^iranı bcgayet tevkır»
«Seni de pîr id® ol rabbı kadk»
Vehbi
(Tevekkül); ^ a k k a itimat. Cenab-ı
Hak’ka bilkülliyye ikbal ile masivadan
iraz. Kudret-i beşeriyenin yetişemediği
hususlarda sa’yi terk ile hakka teslimi
umur. Esbaba tevessül etmekle bera­
ber işin muvaffakiyete iktiranım Cena­
bı Hak’tan beklemek.
Esbaba tevessül, tevekküle mâni de­
ğildir. Esbaba tevessülü terk edenlere
«mütevekkilîn» değil «müteekkilîn»
d e n ir ^
Hak’ka tevekkül edenler, metin,
azimkâr, sahibi seciye olacakları cihet­
le her işte muvaffakiyete nâü olurlar.
«Sal keştii vücudunu bahn teveMUI»
«Aç baıdüıbıâm bimmeti yan gel de
seyre bak»
(Tehzibiaıhlâk): Ahlâkı düzeltmek,
güzel, safî bir hâle getirmek. Ahlâkî
melekelerin fenalarmı tarh ve izale, iyi­
lerini tenmiye ve i’lâ ameliyesi.
Tehzibi ahlâka muvaffak olanlar me­
sutturlar.
«Hüsn«i a h l^ ile kaimdir Kemalâti
beşer»
c<Kabili tebaptir her veçhyie
ahlâklınız»
«Müstait kılmış bizi kesbi kemal-ü
hikmete»
«Kadri insaniyeti i’lâ eden
Hallakmuz» })
Nasuhi
(Tehekküm): Deprenmek; yıkılmak,
ziyâde gazap. Ciddî bir tavır ile istih­
zada bulunmak.
“ Halka karşı tehekkümde bulunmak,
fazilet-i ahlâkiyeden mahrumiyet ese­
ridir,
«Fazilet ehUne daim tchekkümü
cühelâ»
«Cihanda kaidedir tâ cihan cihan
olaıl»
Arif Hikmet
(Tehevvür): Ziyade hiddet. İfratı ga­
zap. Bir hâdise üzerine sonunu düşü-
nülmeksizin birden bire hiddetlenmek.
Muvafık olmayan yerde ikdam etmek.
Bir işe mülâhazasızca saldırmak.
Tehevvür, kuwe-i gazabiyeye ait bir
halettir ki, insan bu yüzden ikdamı mu­
vafık olmayan şeylere ikdam edip atı­
lır. Bir insanm bir cemiyete karşı mu-
kateleye kıyam^ etmesi gibi.
Tehevvürün neticesi, nedamettir.
«Olmaz bu hiddetinle çehre-i maksud
cilveger»
«Öğret sen itidial, ruhi tehevvür
şiarına»
Nasuhî
(Teyakkuz): İntibah, uyanmak, gaf­
lete mağlûp olmayıp uyanık, mutâbas-
sır bir hâlde bulunuş.
Zamanın muhtelif hâdisatından mü­
teyakkız olmayanlar, emvata mülhak
demektirler.
«Şuunatı dhan tykaz ederken halkı
gafletten»
«Neıfen mıahnım kaldm huftc ruhum
sen teyakkuzdan»
Nasuhî
 AHLÂK LÜGATÇESt
(S e) harfi
(Sar): Kin tutmak. İntikam almak,
maktulün velisi, kan dâvasmda bulu­
narak katil hakkmda kısas icra ettir­
mek.
İntikam almaya «ahzi sar» denir.
Bir mücrimi afvetmekten mütahassıl
zevk, ahzısardan husule gelecek zevk­
ten daha ziyadedir.
«Leîm odür ki, hemen kaydı alızı
sare düşer»
«Felek nüfuzuna tesîritam verdikçe»
(Sebat): Kınuldamamak. Bir halde
durmak, ahdinde sebat etmek. Bir mes­
lekte, bir kanaatte, bir fikirde ber ka­
rar almak. Basar ile veya basiret ile
görülebilen mevcut. Zıddı, «zeval»dir.
Sebatsız kimseler ile arkadaş ohna, son­
ra yarı yolda kalırsın.
«Mamendi şecer naibit olur sabit
olurlar»
f<Herlıangi eMi isen anda sebat
et»>
Ziya Paşa
(Servet): 2Lenginlik. Emvalin kesreti.
Menkul ve gayri menkul mallarm he-
yet-i mecmuası.
Bir kimsenin hâiz olduğu fazi ve ma­
rifet. Haysiyet ve fazilete manevî ser­
vet denir.
Meşrû servet, büyük bir nimettir.
«Ezdiyat nüfus, servettfa^>
«Baisi izz'ü mülk-ü miOettir»
«Haıngi bir yerde say okv mıûtat»
«Olmaz evlâddan güzel kat»
Mustafa Sabri
(Cim) H a r f i
(Cah): Mansıp, menzilet. Mehabet.
Nufûzu kelâm. Nas yanmda uluvv-i
kadr.
CahU olanlar, cah ile şerefyap ola­
mazlar.
<^«Ne cah iledir, ne mal itedir>>
«Beğtm ululuk kemâl iledir»/
31
(Si’ka): Mutemet, sözüne, özüne ina­
nılacak kimse. Sözüne, işine itimat olu­
nan zat. Cem’i «sikat»dır.
Yemin ile müekket olan akıt ve ahde
«misak» denir.
Zamanımızda bir kimseye «si’ka»
dir diyebilmek için bin vesika lâzım­
dır.
«Fecri kâzip gibi her söyled^in çıkîı
yalan»
«Sika sannuş seni, aldanııuşım ey
köhne felek»
Nasuhî
(Sena): Medih. Tazbn ile yâd. Bir
zâtı mehasinini zikr ve tadat suretile
meth etmek.
Lâyik olmayanları senada bulun­
mak, ya cahüden veya müdaheneden
neş’et eder.
«Gaibâne beni zem eyleyen a’da
yeğdir»
«Yüzüme karşı sena ham olan
ihvanımdan»
(Sevap): Ecr, yapılan ibadet ve ta-
atın mükâfatı. Nezd-i İlâhîde makbul
ve ecr-i uhrevîyi calip olan amel.
Herkes niyetinin güzelliğine göre se­
vap kazanır.
«Lisanı pâk NebevMen yalanlar
uyduruyor»
«Siıkılimadan da sevap işin im diyip
duruyor»
Akif
(Cebanet): Cübün, korkaklık, yürek­
sizlik. Havf ve haşyet melekesi. Bir şe­
ye havf dolayısiyle ademi iktidar. Kavi
olması lâyık olan bir hususta kalbin
zafiyet göstermesi.
Erkeklere cebanet yakışmaz.
32 DİNİ VE FELSEFÎ
«Meydanı yazık bir sürü divaneler
aldı»
«Yerleşti cebanet ,gökünü her yere
saldı»
«Yârap!. Bu günün akşamı îerdaye
mı kaldı»
Akif
(Cebir): Kırığı düzeltmek, zorlamak.
Gurur, kahır ve unf ile muamele. Riya­
zi ilimlerin bir şubesi olan muameie
ilmi. Bir şahsm rızasmı almaksızın ken­
disini bir fiile sevk ediş. Bir nevi kahır
ve şiddet suretilc bir şeyi islâh etmek.
Başkasını kahren islâh etmesi için di­
ğer bir şahıs hakkında yapılan cebre
«icbar» denilir. Lâkin bilâhere mücer­
ret ikraha da icbar Itlak olunmuştur.
^Abdin ihtiyarını selb ve inkâr edip
Cenab-ı Hak’ka cebir isnat eden bir
taifeye «cebriye, mücbire» denilmiştir^
Cebr ve kahr iî? vücuda getirilen bir
müessese payidar olamaz.
«İtilâi mülke hadimdir adalet,
m e rb a ^ t»
«Cebî^ü tazyik ik olmaz bir terakki
mÜDceli»
NasuM
(Cedel): Cidal, hırçmlık gösitemıek.
Münazaai fikriye. Münazaa ve m ügal^
be tankı l e yapılan miibahese ve müna
zara.
Cedel’in asıl lügavi manâsı, fitili bü­
küp muhkem yapmaktır. Veya bir kim­
senin arkadaşını katı bir yere bırakma­
sıdır. Mücadele yapanlardan her biri-
de kendi fikrini takviyeye çalıştığı ve­
yahut arkadaşını hâli mağlûbiyete dü­
şürmek istediği cihetle o husustaki mü-
na^erei mahsusaya bu cedel adı veril­
miştir.
Hakkı izhar ve ilâya hadim olmayan
bir cedel, hodbinlikten ve kalp kırmak­
tan ibaret bir harekettir .
«Kesmiş atmıştır anı etme ced^I»
«Tiği lâyüselü amma yefab>
Hakanı
(Cezbe); Coşkunluk. Meczubiyet. Ru­
hun heyecanı. Ruhun hayret ve meser­
rete kapılarak sanki cesetten hariç bu­
lunuyormuş gibi olması.
Cenab-ı Hak’kın bir insanı taraf-ı
mânevisine cezbetmesinden husule ge­
len kûdsî bir halet.
(Bu mükevvenatm her levhası, ruhu
cezbedar edecek kadar lâtif, bedî bir
eser-i kudrettir^
«Ey ehli cezbe himmet edin kuşça
canıma»
«Ol damığehten avnile şayetki kur>
tula»
Beliğ
(Cerbeze):\Natika perdazlık. Becerik
li olmak. Mahcubiyeîîen beri, kemali cü
retle kelâma, tavzihi fikre kadir olmak
melekesi.^
Cerbeze, kuvvei müdrikenin ifratıdır.
Edebe karin ,hayre müteveccih olma­
yan bir cerbeze şarlatanlıktan sayılır.
«Hıfzetmek ile cerbezeî felsefiyatı»
«Zaımetmeki oldun rehi tahkikte
âkıb>
Sami
(Cürm): Günah, Suç, Emr-i İlâhîye
muhalif yapılan herhangi bir hareket.
Cürme cüret, ne büyük bir cehalettir.
«Sevadı cürm ile kesmem ümidi
nuri rahmetten»
«Hicabı zulmeti bir lâhzada lienvir
edier mehtap»
Hami
(Ceza): Terbiye, ukubet. Suç sahibi­
ne mahsus eziyet. Bir amel’e tekabül
eden şey —^mükâfat veya mücazat— ki,
âmilini ya hayr ile tebşir eder veya şer
ile tevıd eyler.
Ceza kelimesi türkçede yalnız azap,
ukubet, manâsında kullanılmaktadır.
Kıyamet gününe «ruzi ceza» denil­
miştir.
Herkes yaptığının cezasını ergeç gö­
rür.
«Dursun kefi hükmünde terazuyi
adaleli»
«Havfun var ise maıhkeme-i ruri
cezadan»
Ziya Paşa
 AHLÂK LÜGATÇESİ
(Ceze’): Feryadüzarî, Ağlayarak şi­
kâyette bulunmak. Sabırsızlıkla telâş
asarı göstermek. İnşam sadedinde bu­
lunduğu şeyden men ve kat’eden hü-
zâin.
Ceze’, hüzünden ehastır. Aslında ipi
ortasından kesmek manâsmadır.
'Metin olan zatlar; öyle her nâhoş
hâdiseden dolayı ceze’ ve feze’de bu­
lunmazlar.
«Mâbudunu münkir bulunan şahsa
ahiren»
«fFeıyadü ceze’ etmesi bir fâide
vermez»
Nasuhî
(C^aaret): Cüret, yiğitlik, cesur, bî
perva olmak, mühataralara, mehlekele-
re karşı ruhun müttasif olduğu muka­
vemet melekesi.
Çok kerre cesaıret, vesîlei muvaffaki­
yet olur. Cüreti câhilâne ise mezmum-
dur.
ttCüıhiIüm ettiğim cesarellür»
c<Af edin kılmayın beni taİK;îb>
Hamid
(Celâdet): Metanet, şecaet, kuvvet,
yeğitlik. Şiddet ye metanete mukarin
olan bahadırhk. İslâm mücahitlerinin
nasiyelerindie parlayan celâdet leması,
bulutların çarpışmasından mütehassıl
saikalardan daha dehşetlidir.
« N ^ es odur ki havf ile kuvvet
perest iken»
«Erbabı acze karşı celâdet nümün
olur»
N a^î
(Celâl): Celâlet. Ululuk. Hiddet, fe­
veranı Gazap, azamet-i kadr. Beynen-
nas mehabet. Hak Tealâ’nm kahr ve
şiddetle tecellisi.
Cenab-ı Hak’km celâlinden cemâli­
ne sığınırız.
«Namıik CeMl-ü caıhi tenezzülle
is t^ e z »
«Baş eğmez asûmam uluvvi
cenabımız»
Kemal
(Cemal): Hüsnüan. Yüz güzelliği.
Zahirî ve batınî güzellik. İstihsane, şa­
33
yan olan şey.Zatî ve suverî güzellikten
ibaret olan nezih bir sıfat. Cenab-ı
Hak’kın rıza ve lûtf ile tecellisi.
Akil olan, seriüzzeval olan bir cema­
le mağrur ohnaz.
«Bir dilbere dil verki, cemali ola
baki»
«Meyi eylediğin sureti dilber mi
sanırsın» Nâci
^(Cemiyet): Encümen, h e /e t, cemaat,
düğün, topluluk, bir yere toplanış. Ef-
rad-ı beşerden bir kısmınm bir yerde
beraberce yaşayış hâli. Sözün münse-
cim, ahenkdar olması.
Cemiyetlerin ruhu, diyanet ve fazi­
lettir.
«O cemiyet ki, vkdanında hâkim
havfi yezdlandır»
«Bütün dünyaya sahiptir, bütün ak­
vama sultandır»
Akif
(Cinnet): Cunun, Delilik. Muvazenei
akliyenin bozukluğundan mutahassd bir
haleti ruhiyedir ki, ef’al ve akvalin ta­
rîki akl üzere cereyanına mâni olur.
Akîl suretinde görülen bir takım kim
selerin tarzı hareketleri tetkik edilirse,
mecnun olduMan tahakkuk eder.
«Münevver sandığın bir çok zeva­
tın tarzı etvan»
«H^dkat bin olanlorca bker
burhanı cinnettir»
Naısuhî
(Cud): Cömertlik, sahavet, nasa arzı
hacet etmelerine meydan vermeksizin
lutûf ve ihsanda bulunmak meziyeti, id
d ih 4 edilen şeyleri, ister mal ve ister
ilim, olsun bezi etmıek.
Ömerülfaruk hazretleri buyurmuşlar­
dır ki: İmarete o kimse yakışır ki, ken­
disinde şu dört haslet bulunur. Bilâ §e-
refcud, bilâ buhl insak. BUâ za’f mü-
layemet, bilâ’unfı şiddet.
«Bahşiş nabem ^al, cuddan olmaz
madut»
«Sıfn makûsu ile artaımu hesabı
rakamın»
Yehbü Kadîm
F :3
34 DÎNÎ VE FELSEFÎ
(■(Csvdet): Ciyadet. İyi olmak. Bo­
zukluktan berî bulunmak. Halis olma.
Zihnin, fikrin, Karîhanm sıhhat ve in­
tizamı^
CeVaeti fehm; suhuletle, sıhhatle te­
fehhüm melekesi, melzumdan lazime
sıhhati intikâl demektir.
Cevdeti fehme, sıhhati fikre mâlik
olmayanlar, eâzimin asârını takdir ede­
mezler.
«Hamei rengimmi ku-dı nihayet
rûzigar»
«Cevdeti efkânm mahv eyledi dfcvîi
zaman»
Nasuhî
(Cehalet); Cehl. Bilmemek. İlim ve
marifetten mahrumiyet. Suiahlâk. Bir
şeye mahiyetine muhalif bir surette iti­
kat.
( H ) harfi
(Hacet): İhtiyaç, zaruret, lüzumlu
şey. İnsanın kendisini severek müftekır
olduğu husus. Cem’i: hacat ve havaiç’
tir.
Mürüvvet sahipleri herkese arzı ha­
cat edemezler.
«Kendini görmeğe yoktur hacet»
(cBümeye arif Oe nadâni»
«Zâdtei tab’ı ile zahir olur»
«Herkesin meıtebei irfanı»
(Hazırcevaplık): Yerine göre alelfevr,
münasip, zarifâne cevap verebilmekten
ibaret bir hassedir ki, zihnin kuvvet ve
sür’atından neş’et eder.
Tabiî olmayan, tekerrür eden hazır­
cevaplık; nâhbş bir his uyandırır, sahi­
binin hafifliğine delâlet eder.
«Göz ucuyla âşııka gâh lût{ eder gâhi
itap»
«Bir fliale yer komaz ol gamzeî
haizar cevap»
N e îl
(Hal): Keyfiyet, mecal. Kuvvet ,ta-
kat, cezbe, derd-ü keder. Oluş, bulu­
nuş. Her şeyin içinde bulunduğu müte-
gayyir vaziyet. İnsana vakit vakit, arız
Bir şahsın kendi cehlini bilmesi bir
cehli basittir. Bunun izalesi umulur.
Cehlini bilmemesi ise bir cehli mürek­
keptir ki, bunun izalesi müşküldür.
Bütün fenalıklarm menşei, cehalet­
tir.
Aristotalis demiştir ki: Dünyada en
büyük saadet, sıhhat ,orta halde taay­
yüş ve izale-i cehalettir.
«Etme ar öğren oku ehlinden»
«Her şejin ilmi güzel cehlimdıen»
Vehbi
«Cihanda gün görelim bizd® derse­
niz şayet»
«Zulamı cehli nııhıusıet nişaıu
kaldmnız»
Muhyeddin Raif
olan ruhanî, seriüzzeval keyfiyet. 2^vk
ve hacalet gibi. Mazi ile istikbâl ara­
sındaki mevhum zaman.
İnsanın hâli kalime uygun olmalıdır.
«Kimdir bu rüzgârda asûde hal
olaib>
«Tarihi sergüzeşti selef ezberîmdiedir»
Hazik
(Hal&î): Hal. Suret. Keyfiyet. Bazı
ruhî hâdiselerin gayrı sabit bir surette
kalpte tecellisi.
Bir kimsenin mahiyetini anlamak is­
terseniz, haleti nahiyesine güzelce dik­
kat ediniz.
«Ekser kişinin suretine sireti uymaz»
«Yarap bu ne hikmettir, ılâhî bu ne
halet»
Ziya Paşa
(Hubbi Vatan): Yurt sevgisi. İnsa­
nın doğup büyüdüğü mahalle, milleti­
nin hükümran olduğu arazi sahasına
kalben mail ve mıünoezip olması.
Bir milletin tarihî an’anelerini, mad­
dî ve manevî bütün varlığını sineî ih­
tiramında saklayan vatandır. Bunun i-
çindir ki, her millet kendi vatanına
kalben mümcezip ve merbuttur.
 AHLÂK LÜGATÇESÎ
«Hatkı âlem bittabi’ hubbi vatan
mecluptur»
«Hin giUistâna değişmez bum bk
vkaneyî»
Esat Mublis Paşa
(Hicap): Mahcubiyet. Utanmak. Per­
de. Nahoş ,edebe münafi bir halden do-
îayı kalbin üzülüp sıkılması.
Hicap, temiz kalplerin harice akse­
den bir rengin lemasıdır.
ccistemjez ehli sala rengi hicabı
imtihan»
«Vecfai erbabı hayaıdia ar kendin
gösterir»
Leskofçali Arif
(Hiddet): Öfke. Dargınhk. Titizl'k.
Ruhu tchyiç eden nâboj bir haletten dj~
!;'ıyı kuvvc-i {iazabîyetin feveran et­
mesi.
Hiddetle oturan, nedametle kalkar.
«Rabı salaha gidip, sulh-ü süllûk
eMi ol»
(dFIisse uyup herkese, hiddetü şiddet
neden»
Hüdai
(Hazaket): Ustadlık. Bir mesleğin bü­
tün dekayıkma vakıf olacak surette ka­
zanılan ihtisas ve maharet. Sahibine
«Hazık» denir.
Tabibin, hazakati kavMnde değil, fı-
ündedir.
«Doktorun gerçi hazakattan nasibi
yoksa da»
«Bir nazarda kurtarır biman renci
rubton»
Nsföuhî
«Elden çıkınca kadrini anlar sipıhri
dun»
cfHazık gibi sühanveri hayli zaman
arar»
Hazık
(Hırs): Tamah, aç gözlülük. Şiddetli
arzu. Bir şey hakkında ziyadesile rağ­
bet ve meyelan göstermek.
Adi şeyler hakkmdaki hırs, bir fakrı
kalbîdir. Mealî halkındaki hırs ise ru­
hun ulviyetine delildir.
«Tefâşî hırsı bîca, âdemi mahrumi
kâm eyler»
35
«Ki desti raşedar iîe dolu pey
manecem olmaz.»
Santi
(Haı-am): Memnu, yapılması gayrı
caiz şey. Bir şeyin memnuiyeti ya tes­
hiri İlâhî ile olur. Hazreti Musanm ço­
cukluğunda süt annelerin sütlerinden
imtinai gibi. Veya bir beşerin men’i ile
olur. Kanunî memnuiyetler gibi. Veya
akıl cihetinden olur. Habaisten insan­
ların içtinabı gibi veyahut şer’i şerif ci­
hetinden olur. Bilcümle müharematı di
niye gibi.
Halâl ve haram tammayan bir şak­
sa hiç bir hususta itimat edüemez.
«Kasidem hâlimi arz eylemişken»
«Deriga sormaidın bir kere h a l^ »
«Şu son mısraımı olsım son hitabım»
«Haram olsun sana sihri hatalim»
i j a l f e j . . , . , Naci
(Hürmet): itibar, şeref ve haysiyet.
Bir zat hakkında yapılan riayet ve ih­
tiram. Bir şeyin şer’an haram olması.
Ebeveynine hürmet etmeyen, evlâ­
dından hakaret görür.
«Hürmet et hünmet et aman kaleme»
«Olima mağrur.dcvlet-ü haşeme»
Halil Edip
(Hürriyet): Azadelik. Kendi salâhiye­
ti zatiyesini istimal edebilecek. Kudre­
te mâlikiyet. Alâiki kat’, hakayıka te­
veccüh. Malı meşru surette kazanıp
müstahsen mahallere sarfa, gayrı meş­
ru surette kazanıp gayrı müstahsen yer­
lere sarfetmeden men’i nefse kudret.
Her istediğini yapmak hürriyet değil,
behimiyyettir. Asıl hürriyet, şehevata,
heva-ü hevesata esir olmamaktır.
«Kendi istikbâlM temine gayret
Omeyen»
«Akıbet bin parça eyler cevher-i
hürriyeti»
Nasuhî
(Hazm): Hazamet, sebat. Doğru rey.
Rüşt ve basiretle muntazam ,ihtiyatkâ-
rane bir surette hareket ve umuru ida­
re.
Akıbeti meçhul veya meşkuk işlere
girmek, hazme münafîdir.
36 DİNÎ VE FELSEFÎ
Hazm ile azm. İM kanat mesabesin­
dedir. ŞaMkai amale yükselmek bu iki­
sinin birleşmıesiyle kabil olabilir.
«İltizami kemali hazm eyle»
«Ralli ihlâsa öyle azm eyle»
Naci
<Hüzün) : Gam, keder, gusse, mah-
zuniuk hâli. Gamdan dolayı nefiste hu­
sule gelen huşunet. Bir mekruhun vu­
kuu veya bir mahbubun fevti dolayısiy-
le insana arız olan inkisarı kalp.
intikam arzusu ile galeyana gelen
kalp kaıu, mıafevka karşı mımkaıbiz olup
hüzne ve maduna karşı münbasıt ve
münteşir olarak gazaba sebep olur. Bi­
naenaleyh hüzün ile gazabın menbaı
birdir.
Halk için hüzün, ruhun hummasıdır.
Hak için hüzün kalbin ziyasıdır.
Sokrat daima şad ve handan bulu­
nurdu. Sebebini soranlara demişti ki;
ben hiç bir şeye kalben merbut olmam
ki, fıkdanından mahzun olayım. Ve
dünya metamdan hiç bir şeyin husulü­
nü gözlememki ,ademi husulünden do­
layı elem çekeyim.
«Teessüf e y l^ e mağlûp isen dıe
leşkerii hüzne»
<ıHüd>a imdat eder mansur olursun
böyle kabnazsm»
Şemsettin
<Hfâ): Duygu. Anlama. Ruhtaki duy­
ma kuvveti hasse cihetinden husule ge­
len 'liın ve fehm. Havas vasıtası ile
haricî eşyanın tesirini duymaya yara­
yan meleke. Beş hasseden biri üe vuku
bulan anlama. Hasse; arazi cismiyenin
bilinmesini temin eden bir kuvve-i nef-
siyedir.
İnsanlarda görme, işitme, koklama,
tatma, dokunma namiyle beş hasse var­
dır. Bunlara «havassı haniise», «meşairi
hams» denir. Vukua gelecek bir şeyi
şevki tabii ile müphem surette evvel­
den anlamaya da «hissi kablelvuku»
denilir,
Selimülkalp olanlar, rakikulhis olur­
lar.
Hissi haya, hissi merhamet gibi duy­
gular, birer asabî maraz değil, birer
fazileti ruhiyedir.
«Ağlanm ağlatam^am, his ederim
söyleyemem»
«Dili yok kalbimin ondan ne ladat
bizarım» Akif
«Acımak nâili rahm olmayı mtaç
eyler»
«Bunu bizzat beyan eylemede
peygamber»
«fAcıjan ki; acısuüaır size de emri île»
«Merhamet hissini talim ediyor
ümmetine»
Tahirül Mevlevi
(Hassasiyet); İçU, duygulu bir hâlde
bulunmak. Ruhun çokça duygulu bir
hâlde bulunuşu.
Mâkul olan bir hassasiyet, memduh-
dur.
«Bak ne engin ruha mâliktir zamane
âdemi»
«Hiç duymaz gark olur da en
mukaddes g3 yesi»
«Pek talatum hiz olur ammaM
hassasiyeti»)
«Ger batarsa beş kunışlıiik bir
küçük sermayesi»
Nasuhî
(Hasep): Asalet. İyi soy. Şerafeti za­
tiye. Bi rkimsenin bizzat hâiz olduğu
fazilet ve irfan. İnsamn kendisine ve-
âba-ü ecdadına ait mefahir. Şan ve
şeref.
İnsanın hakikî şerefi ,hasebile değil,
edebi iledir.
«Hakka minnet, o şehi ziilhasebiib>
«Yâni peygamberi âli neseWn»
«Eyledi makdemi ferruh fali»
«Paye-j ali Kureyşi âli»
H ^nî
(Hasbıhal): Ahibba ve asdika ile
dertleşmek, hikâyeî halde bulunmak.
Hasbıhal, naireyi teessürü teskin
eder.
«Tefe’ül eyleyip dıU, mushafî hath
izarından»
«Scvadi âyeü nur oldu zahir hasbi
halimde»
Sami
 AHLÂK LÜGATÇESt
(Haset): Kıskanmak, çekememeK.
Başkasının bilistihkak nâil olduğu ni­
metlerden müteellim, bihuzur olup o
nîmellerin zevalini istemek.
Haset bir ateşdir ki, hasidin kalbini
yakaı. Mahsudun sahai ikbalini parla­
tır.
Abdullah il Ensarî hazretleri demiş­
tir ki: Her kim kassami ezlin yaptığı
kısmette zulüm ve hata etmediğini bi­
lirse hasedden kurtulur.
«Hasedi kalbi adu, lûtf ite zâil
ohnaz»
«Seniki de muzmer olaıı aleşe ab
erimez eser»
(Hasret): İştiyak, iç çekme. Görece­
ği gelmek. Ahbabm iftirakından müta-
hassıl elîm bir halet. Telehhüf ve tees­
süfte son dereceye vasıl olmak, bir hal­
deki kalp tamamen melhufi teessür
olur. Fevt olan veya husulü beklenilen
bir şey için' şiddeüi bir arzudan mün-
bais teessüf ve ızturap.
Hasretle geçen günler, hayattan ma-
dut- olamaz.
«Kanaai eytemezken mazrai didm na
evvel»
«Değil mektuba şûndi, b» selâına
hasret oMtnn ben»
(Hüsün): Sun güzellik. Maddî ve
manevî letâfet. Bir şeyin tab’a mülâyim
veya sıfatı kemal veyahut motih-ü sena­
ya mahal olması. Dünyada medhi, uk-
bada savabı müstelzim olan şey.
Hüsn-i suri insana şeref vermez.
Sureti hasen, siyreti kabih olanlar
hakkmda.
«Hane güzel amma, içinde oturan
çirkin» denir.
«Fikri neyli' arzu, hüsn-i mecazklen
abes»
«Nefhai maksut almmaz goncai
tasvirden»
Hersekü Arif Hikmet
(Hüsnihıulk): Huy güzelliği. Bir me-
lekei nefsiye ki, kendisinden daima
müstahsen fiiller suhuletle sadır olur.
Nefsin evsaf ve melekâtmda itidal.
37
Mukabili «sui hulk»dir. Cem’i mahasi-
ni ahlâk, mesavi ahlâktır.
Hüsni hulk, sahibi için pek büyük
bir nimettir.
«Oku bin can ile ihyai ulum»
«Hüsni hulk anda serapa malûm»
Vehbi
«Cunun aılâmetidir sui hulk ey
Hilmi»
«Nlşone-i ukalâdır mahasini ahlâk»
Hibni
(Hüsni semt): Güzel siyret. Nefsin
kemalini temin eden şeylere muhabbet
ve rağbeti.
Hüsni semte mâlik olmayanlar, bedî
eserleri müşahededen zevk alamazlar.
«Zahirî W hüsni bî aram ile
fahrtemesin»
«Hüisini semt-ü hüsni tiynetten
mücerret sineler»
Nasuhî
(HUsini şirket): Ortaklık güzelliği.
Şeriklerin ve diğer muamelecilerin is-
tihsanmı celbedecek bir tarzda hareket­
te bulunmak.
Hüsni şirket sahibi hayatta muvaf­
fak olur.
«Hüsnü fıtrattan muatra olduğun
ilan edıer»
«Etmeyenler itina dünyada hüsni
şirkete»
Nasuhi
(Hüamzian): Zan güzelliği. Bir kimr
senin veya bir hâdisenin iyiliği hakkm­
da vicdanî kanaat.
Hüsnizan ,kalbin safvetinden neş’et
eder. Şu kadar var ki, hazme münafi
olduğundan daima memduh olamaz.
Mukabili «Sûizan» dir.
«Suizantdan ictiırap eyk veliâkiiı
elhazar»
«Herkesin haikku^a gösterme zâ^de
hüsnizaiı»
Nasuhi
(Hüsnikaza): Hakka riayet güzelliği.
Güzelce hüküm. İhvanm, ahibbanm ve
sair insanlarm haklarına hüsn-i suretle
riayet ve bu hususta minnet ve neda­
metten tecerrüt.
3S OİNÎ VE FELSEFÎ
Hüsn-i kaza, bir eseri fazL-ü zekâdır.
«Kalbimde hüsnü niyet mevcut ise
mubakkak»
«Hüsn-i kaza}^ eyler Allâh seni
muvaffak»
Nasulîî
(Hüsn-i nazar): Güzelce bakış. Bir
hasse-i kalbiye ki, sahibi daima halkın
mahasinini görür, uyubunu görmez.
Nasin zahir olan ayıplarını da ifşa et­
meyip bir sureti hakîmanede setr ve
izalesine çalışır.
Hüsn-i nazar, ruhun nezahat ve saf-
vetinden neg’et eder.
«loîtinaa etme ö^ale hazer et»
«Rahm-ü ^fkat üe hüm4 nazar et»
Vehbi
(HEşroet): Tantana. Etba ve ensar
sebebi ile husule gelen azamet ve me­
habet. Debdebe ve ihtişam.
Büyüklük haşmetle değil, faziletledir.
«Ey mtiıaızzanı felek!. Ey mesti
giKur-u nafıvet»
«O ufûl eyleyen ecramına mağrur
olmît»
«Ben senin şa’şaai şânma kıymet
vermenii»
«Güvemp haşmeü bî suduna me^ur
ohnai»
Nasuhî
(Hasafiet); Metaneti rey. Doğru dü­
şünüş. Akıl ve rüşdün kuvveti. Diraye­
ti kâmilei
Nazarı hasafet, perde-i istikbâli kal­
dırarak umurun avakıbine nüfuz eder.
«Faziletkâr olan ehli kesnale peyrev
olmazda»
ffiSelehkârasıe (liaklidi hasafet zanne­
der cahil»
Nasuhî
(Haz): Hisse, meserret. Hoşlanma.
Zevk ve lezzet. Hayır cilietinden olan
mukadder nasip. Cem’i huzuz ve huzu-
zat’dır.
Ulvî, ruhanî hâdiselerden mahzuz
olmayanlar; güzel bazlardan, manevî
zevklerden mahrum kimselerdir.
«Ey muhterem refiklsrffi?' hazz-u
§e\'k ile»
«Tahsili fernı-ü daniş’e ikdamı tam
edin»
Hamdi bey
«Huzuza sakm hasrı aefs eykme»
«Ki hep zevk için gelmedik âiems»
(Hak): Cenab-ı Allâh. Adil ve in­
saf. Doğruluk. Bir adamın emeğine
mukabil lâyık olduğu maddî ve mane­
vî ecir. Sabit, vakıa mutabık şey. Bir
kimse içi nsabit olan meşru iktidar. İn­
sanın sahip olduğu manevî kuvvet,
sanm bazı şeyleri icra veya mütalebe
edebilmeğe salâhiyettar olması. Cem’i
«hukuk» tur.
Bu salâhiyet bakımından hakkın
menşei hususunda müteaddit nazariye-
1er vardır. Şöyle ki:
[(Hakkın menşei; Fransız feylesofların­
dan «Helvetiyus»a göre «şevk» dir.
Despot Dotrasi’ya göre «ihtiyaç»tır.
HollandalI «Spinoza»ya göre «menfa­
ati içtimaiye»dir. îngiliz feylezofların-
dan «Hops»a göre «kuvvet» dij^
TBu nazariyeler pek mecruhdur. Fey­
lesofların cumhuruna göre de «akıl ile
hürriyet»tir. Mademki, insan bir takım
vazifelerle mükelleftir, artık o vazife­
leri kendi hürriyeti dairesinde yapa­
bilmek hakkına da mâlikti»^
<[^Felsefei diniyeye nazaran ise hak­
kın menşei; Cenab-ı AUâh’m lihikmetin
tecelli eden bir atıfeti süphaniyesidir..
Beşeriyetin vücudu, cîe^m ı, selâmet ve
saadete mazhaiı^eti bir takım haklara
nâiliyetine vabeste olduğundan hâkimi
mutlak hazretleri beşeriyet, bu haklan
ihsan buyurmuştur.^
Hak ile vazife arasmda büyük bir
münasebet vardır. Hak çok kere vazi­
fenin bir neticesi olur, Bazan da vazi­
feden ayrılır. Meselâ: İnsan başkala­
rın m hürriyetine riayetle muva2zaftır.
Bunun neticesi olarak kendi hürriyeti­
ne de başkalarının riayet etmeleri hak­
kına mâliktir. Fakat insan, ihsan: üe de,
 AHLÂK LÛGATÇESİ
muvazzaftır. Halbuki, bunua mukabi­
linde bir hakka mâlik değildir.
Hak lâfzı, şöyle birkaç veçhile müs-
iâmeldir.
(1): Hangi bir şeyi hikmet mukte-
zasına göre icad eden zat. Bu cihetle
AUâh-ü Tealâ Hazretlexine «Hak» de­
nir.
(2); Hikmet muktezasma göre icat
edilmiş olan şey. Bu itibarla «ölüm
haktır» Be’ıs haktır denilir.
(3); Vakıa mutabık surette olan, iti­
kat. Bu cihetle şu zatm akidesi haktır,
denilir.
(4); İcabı veçhile ,icabı derecede ve
icap eden zamanda vaki olan kavi ve
amel. Filân zatm §u hususta kavli ve­
ya fiili haktır denilmesi gibi,
(5): îfası dinen, ahlâken vacip, lâ­
zım gibi olan şey. Dindaşlarımıza yar­
dım etmek üzerimize bir hakür, denil­
mesi bu kabildendir.
Hak, gayTi kabili iptaldir. Hak, kuv­
vete muvakkaten mağlûp olsa da niha­
yet galebe eder.
«ZeviUıayata bakın, koşmuyor mu
hakkı hayat»
«Peşinâe cümle nebatat, cümle
hayvanab>
«Müessiratı tabiatla dâim uğra^rak»
«Bütün cihan gibi onlar da istiyor
yaşamak»
(Hakkamyct)-. Adalet, insaf, Hak ve
hakikata mutabık muamele,
İnsaf sahipleri hiç bir işde hakkani­
yetten ayrılmazlar.
«Bir münevver nıfatan elbet olurlar
bî nasip»
«Bakmayanlai' çehrei pür nurı
hakkaniyete»
NaiSuhî
(Hakikat): Sadakat, vefadarlık. Hu­
kuk şinaslık hassesi. Bir şeyin sabit
mahiyeti. Bir lâfzın mevzuı lehinde isti­
mali, İnsanı hakka takrip, masıvadan
teb’it ede nve kalbi ihya Ve tenvir ey­
leyen şey. Vakıa mütabık itikat. Riya-
kârane olmayan kavil ve amel. Zeval­
den masun olan şey.
39
Hakikat o kadar şa’şaalı bir simaya
mâliktir ki, onu görmeye her göz ka­
dir olamaz, ^
«Hakikat sene emeçhul olsa da
bence müberbendii'»
«Güneş b a l a r a pünhan ise biynaya
S'uşendir»
Namık Kemâ9
(Hıkd): Kin. Gizli buğuz, Filhal ah-
zi intikam ile teşeffii sadr edilemediğin
den dolayı kalpte muzmer olan adavet
ve hissî intikam.
Hıkd, sahibini daima bî huzur eder.
«Çok zaman kin tutmadır hıkdiU-
cemel»
«Hasleti mezmmnedîr sanma güzel»
Vehbi
(Hikmet): Bilgi, felsefe. Sırrı hafî,
İlim Ue amelin içtimamdan husule ge-
. len bir âli sıfat.
Adap ve ahlâka, mevizelere müteal­
lik muhtasar, beliğ fıkralar. Temyiz ve
idrak kuvvetinin itidal halinde bulun­
ması. Her veçhile mühezzep olup ken­
disinden itidal üzere e fal sadır olan
kuvvei nazariye .İlim i e fül ile hakka
isabet.
Cenab-ı Hak’ka isnat olunan hik­
metten murat, «Bütün diziyat ve kül­
liyatı bilmesi ve bunları som derece
ihkâm ve itkan üzere icat etmesi» de­
mektir.
İnsanlara nazaran hikmet, eşyanın
hakayıkmı bikaderU imkân bilmek ve
hayrata çalışmak demektir.
Hikmetle muttasıf olan zata ve hik­
meti mutazammm olan şey’e «hakîm»
denir. Lokman hakîm, Kur’an-ı Ha­
kim gibi^
Cah ve mansıp erbabmm her sözü­
nü hikmet sanmak, zengin bir adamın
yüzüğündeki adî bir taşı pırlanta elmas
sanmaya benzer.
«İsterim her yerde bir hurşidi hik­
met parlasın»
«Her cîhatten pertevi iltm^ü îaz^iet
parlasın»
Nasırfıî
40 DİNÎ VI. 11LSEFÎ
(Hilm); Tabiat yavaşlığı. Hiddeti
terk, şiddete tahammül. Gazab naire-
stni itfa. Gazabm heyecanından, nefsi
zapt ve imsak.
Hilm, yeriade olmak şartı ile pek
memduhtur. Onun bunun hakaretine ve
zulmüne tahammül etmeye «iozilam ve
hlimi hımarî» denir ki, mezmumdur.
uSıfâtı büsme çalış olma gazup»
«Haik seni lataıaya ta kim mağzup»
«G«rçi hilm oldu pesendidie nUma»
ccOlmaya hilmi hımarî anmut»
Vehbi
(Hamaset): Bahadırlık. Kahramanca
şiir. însanın fıtraten haiz olduğu şeca­
at ve metanet. En büyük hamaset, nefs
ile mücahede uğrunda gösterilen meta­
net ve gayrettir.
«Görüfsün^ bi^edtersin var^ vic-
danwlaı îmaıun»
«Ne müthiş bir hamaset çarpıyor
göğsünde Kur’anıa»
Akif
(Hamakat): Ahmaklık. Budalalık.
Avanaklık. Zihinde mütemerkiz olan
durgunluk.
Aklen mümteni olan şeylere inan­
mak, hamıakatten. ileri geldiği gibi ak­
len mümteni olmayan herşeyi hemen in
kâr edivermekte hamakatten başka de­
ğildir.
(jsm aî; zekâvet ve faısahatine hayret
ettiği bir çocuğa; «Şendeki bu zekâyı
alı pyüzbin altın verseler razı olur mu­
sun?» der. Çocukta şöyle cevap verir:
«Vallahi razı olmam. Çünkü o hâlde
hamakatim cihetile bir iş işlerim ki, yüz
bin altım mahv eder de yanıma yalnız
hamakatım kalır.».^
«Kemaıtât ehlinni tenkide cür’et
eyleyen cahil!»
«Senînçin kurtuluş yoktur hama-
katten, cebalelı^en»
Nasuhi
(Himaye): Koruma, esirgemek, siya-
net etmek. Birisini fenalıktan ,tecavü-
zattan muhafazaya ikdam.
Bir zatm dinini, mukaddesatmı, na­
musunu himayeye çalışması, hamiyet
ve şahametinin parlak bir nişanesidir.
«Söz tut, keremü inayet eyle»
«Esrarı deme ,himayet eyle»
Galip
(Hamiyeti); Hiddet ,şiddet, dinî mu­
hafaza, milletin hukukunu himaye, na­
mus ve haysiyeti töhmetten vikaye hu­
susunda gösterilen gayret ve ihtimam
hassesi.
Hak ve hakikata karşı bâtıl akidele­
ri muhafaza için gösterilen cahilâne
gayrete «Hamiyeti Cahüiye» denir.
«Tefevvuk yabi irfan eylemek aMadı
elzemdir»
«Hamiyet meslekindi gayreti ecdiat
lâzımsa»
Kemâl
(Hamd): Meth-ü sena. Şükran. Bir
zat hakkında muttasi folduğu fazıl ve
keremden, mezayay^^^cemileden dolayı
lieclittaziın] senada bulunmak.
Hamd; medihten ehas, şükürden
eamdır. Şöyle ki: Medh; hem lutûf ve
ihsan gibi ihtiyarî, hem de hüsnü ce­
mal gibi gayri ihtiyarî şeyler mukabi­
linde carîdir, Hamd ise yalnız ihtiyarî
olan şeyler mukabilinde caridir.
Şükre gelince; Bu yalnız nimet mu­
kabilinde ifa edilir. Hamd ise hem ni­
met mukabilinde, hem. de nimet kabi­
linden olmayıp mahmudun zatına ait
âli evsaftan dolayı yapılır.
Hamd lâfzı, zatı bariye karşı istimâl
edilen bir kelimeî tazim ve şükrandır.
Biz her an Cenab-ı Hak’km nimetle­
rine müstağrak bulunmaktayız. Bina­
enaleyh ona daima hamdü senada bu­
lunmak bizim için bir vecibei ubudi­
yettir.
«Hamıd o baraka lâ, kıüdı Susan»"
«Bir avuç toprağa şekli insan»
Vehbi
«Hamdı Huda, ayinei n^tun>
«Babı hüda hamidte meftuhtur»
Baki
(Haya): Edep, mahcubiyet, utan­
mak. Ar ve namus. Nefsin çirkin şey­
lerden sıkılması ve bunun için o ka-
bih şeyleri terketmesi.
 AHLÂK LÜGATÇESİ
Nâhoş bir hâdisenin zuhur veya te-
vakkuundan kalpte husule gelen bir rik
kat ve iztiraptır ki, eseri yüzde nüma-
yan olur.
Haya; herkese nasip olmayacak ka­
dar kıymettar olduğundam bir dürr-i ye
tim gibi nedret kesbetmededir.
«Şermdir gazel ruyi îman»
«Bi hayaldi iki âlemd« yaman»
Nabi
(Hayat): Dirilik, yaşayış tarzı. Bir
canlı mahlûkun müddeti ömrü. İnsan­
da his ve hareketi, ilim ve iradeyi te­
min eden kuvvet.
Hayat, şöyle birkaç veçhile müsta­
meldir.
(1): Nebatat ve hayvanattaki kuvvei
namiye.
(2): Hayvanata ha solan kuvvei hes-
sase. Canlı mahlûkata «heyevan» de­
nilmesi bu itibar iledir.
(3): Kuvvei amilei âkile .
(4): Gam ve gussenin kalkmasından
ibaret olan halet. «Hüzün ve keder ile
geçen bi rzaman, hayattan madut de­
ğildir» denilmesi bu itibar iledir.
(5): Ebedi olan uhrevî yaşayış.
(6): İlim ve kudretle ittisafı muktazı,
mevtin ve zevalin uruzuna münafi olan
bir sıfatı celile.
Bu manâca olan hayat, AUâh-ü Te-
alâ Hazretlerine muhtastır.
Dünya hayatı, menbaı kurumuş seri-
ülcereyan bir nehre benzer. Buna mağ^
rur olmamalı.
«Bir ufki itÜllâ ajçılır, yüİGselir hayat»
«Yükselmeyen düşer ya terakki, ya
inhitat»
(Haysiyet): Değer. Namus. Şeref vc
itibar. Adap ve mekâi'imi insaniyete ri­
ayetten mütahassıl âli bir haslet.
Sözde durmamak, haysiyete münaf
dir.
«Nesin bilmem, ne buhium noldun
aya»
«Ne haysiyette istikbar edersin»
H erekti Arif
41
(Hayret): Şaşırmak. Bir işde gösteri­
len tereddüt ve tahayyül haleti. Bir hu­
susta vechi savabı bilmeyecek bir hâle
gehnek.CjBazı âli hissiyatın galeyanın­
dan roünbais rûhanî bir neşve üe balın
istiğraka dalmak.^)
Mütehayyır kimseye «hair» denir ki,
asimda suların toplanıp biriktiği mevzi
demektir.
<Hilkatin kndretin hedialart-
nı mülâhazadan mütahassıl hayretler,
sahiplerinin ulvî nazarlara sahip olduk­
larına şahadet ettiği için pek memduh-
tur. Adî umurun müşahede ve mütala­
asından husule gelen hayretler ise sa­
hiplerinin fikren zayıf, kalben marîz ol-
duklarma delâlet edeceği cihetle mez-
mumdur.)
«Esrar! Ehli hayrete bas ıstıla>h var»
«Her bî haberle söyleşilir sanma
hali dil»
Esrar Mehmet Dede
«Eğer maksut eserse mı^aı
berceste kâfidir»
«Acep hayretteyim ben şeddi İsiken-
der hususunda»
(Hiyle): İhtiyal. Desise. Mekr, Du­
bara, sahte oyun. Birini aldatma niye-
tile yapılan şey. Kuvvet, çare. İnsanı
kerih gördüğü şeyden sevdiği şeye tah­
vile vesiJe oJari şey. Umur ve mesalihin
tasarruf ve idaresinde gösterilen haza
kat ve kudretle cevdeti fikir ve nazar.
Mahlası şerî.
Menahi irtikâbma hail olacak bir
hiyle, memduhtur. Halkı mutazarrır
edecek hiyleler ise mezmumdur.
«DeğiMîr muı^ı zâtok, hiyM sayyad-
dkn gafil»
«Niiraız^ üe akıl mekri diişmandan
emin olmaz»
Beliğ
 DİNÎ \ I I FLSEFÎ
(Hı) H arfi
(Hatır): Gönül. Fikir. Zihin. Kuvvei
hatiza. Keyf. Hal, itibar. Düşünce ve
hıfz etme kuvveti.
Hatır için hakikat feda edilemez.
«Kesri hatır, giinehin ekberidû-»
«CüBÜeten masiyetin bedderidir»
«Eyk hatırlan tamire şitap»
«Eyleme arşı İlâhîyi harap»
Naci
(Hâtıra): Fikir. Hatırda kalmış olan
husus. Kalbe varid olan ruhanî hitap,
gerek rabbani, melekî olsun ve gerek
nefsanî ve şeytanî olsun.
^Eslâfın uluvvu kadrine en büyük şa­
hit, asırlardan beri milyonlarca halkm
lıaîıra-i ihtiramında yaşamakta olma-
larıdır.v
«Vekarı çoktan unutlun, hayayı
kaid^dln»
«Mukaddesatı ısırdın, hudaya
saldırdın»
«Ne hatıratına hüırmiet, ne ananatınl
yad»
«Deden de böylemi yapmıştı ey
sefil evlât»
Akif
(Hacalet): Utanma, şaşırma. Fartı
hayadan dolayı nefsin hayrete düşme­
si. Mahcubiyet. Gayri ahlâkî bir hare­
ketten dolayı sahibine teveccüh eden
zillet.
Hacaleti müstelzinn olacak şeyler­
den sakınmak, her kimse için lâzım­
dır.
«Ey mürtekibi har, bu ne zilet ki,
çekersin»
«Bir kaç kuruşa müddeti ömrünce
hacaleb>
(Hud’a): Aldatma. Dubara. Desise.
Muktazai zahirisinin hilafı maksut olan
bir fiil. Bir maksadı temin için kavlen-
veya fiilen yapılan saniakârane hare­
ket.
Hayra müteveccih olan hud’alar
memduh, şerre müteveccih olan hud’a­
lar ise mezmumdur.
«Hud’a a ı u ^ yaraşırken çenge»
«Boyamak halkı siezamı renge»
Vehbi
(Hizmet): Vazife. Birinin hesabına
veya menfaatına yapılan iş. Büyüklere
bir hürmet hissi ile görülen iş.
Hak için yapılan hizmet, zayi olmaz.
«Medan izz-ü refah ihtiy^ı
mihnettir»
«Hükümet ise garaz halka hizmet
edelim»
Kemâl
(Hızlan) : İmdattan, muavenetten
mahrum kalmakla zelil olmak. Kendi­
sinden yardım umulan zatm yardunı
terketmesi. Kudreti masiyeti halk et­
mek.
Vadil hizlan’a düşenleri Cenab-ı Hak
tan başkası kurtaramaz.
«Oteaız alûd£Î çirM hızlan»
«Camei ilmü Uhası irfan»
Nabi
(Hasasct); Bayağılık. Soysuzluk. Fru-
mayelik. Mürüvvet erbabmın tab’ına,
tarzı hareketine muhalif olan bir has­
leti zemime.
Kötü huya, fena tabiata; «hasise» de
nir.
Neslen hasaset, insanm elinde değil­
dir. Fakat fikren, ahlâken hasaset in­
sanın ©lindediir. Bundan çalışırsa kur­
tulabilir.
«Hayır umma eğer sadn cÜıan olsa
d^ bilfarz»
«Herkim ki, hasiaıset ola iık-u
güherinde»
Ziya Paşa
(Hisset): NakesUlc. Cimrilik. Behillik
hasleti zemimesi.
Hisset erbabmın gözlerini topraktan
başka hiç bir şey doyuramaz.
«İhtiraz eylîye gör hıs»tten»
«Kendini kurtar o süfüyyeten»
Vehbi
(Huşu): Sükûn ve tezellül. Tevazu
göstermek. Gönül alçaklığı. Hakka in­
 AHLÂK LÜGATÇESÎ
kıyat, kalpte daim olan havf, havf-ü
muhabbetle miknteziç edibâne bir va­
ziyet.
t'AIelekser cevarihte asan görülen te-
zMlül ve tevazua «Hu§u» kable bulıı-
nan.huzu ve tezellük de «zaraa» deni­
lir. i
Huşua mukarin olmayan ibadetler,
atebei ülûhiyete lâyık olamaz.
«Yüzünü sui" o ulu dsrgâlıa»
«Kıl huşu ile niyaz Aüâh’a»
Vehbi
(Huşumet); Sertlik. Katılık. Tabiatta
mevcut gılzet. Mukabili «Lin»dir. Bun­
lar yerine göre bazan memduh, bazan
da mezmum olur.
Huşunet, ağaçları deviren kasırga
rüzgârına benzer. Rıfk ve nezaket ise
çiçeklerin açılmasına yarayan nesimi
andırır.
«Güzel bir maiksadı temin eğer
maksut ise sence»
«Ha2 ier kıl muihtoem dostum!. Bu
beyhude huşunetten»
Nasuhî
(Haşyet)r Korku, Tazim ile mümte-
ziç, batına raci havf. Kendisinden ale-
lekser korkulması iktiza eden bir şeye
ilimden münbais bir saygı ve sakınma.
CHaşyetuUah ile tenevvür etmeyen
bir kalp, zulmet ve kasvetten kurtula-
m azj
«Bir girdibadı haşyet, teşkil eder
önümde»
«Ervahı afilinin tekbiri itilâsı»
Ferit
(Haslet): İyi veya kötü huy. Mah­
sus veya gayrı mahsus olan mutat sı­
fat. Cem’i «hisab> dir.
İnsamn kıymeti zatiyesi, haiz oldu­
ğu hasletlere göre taayyün eder.
«Ri)d(a mani deseler de faraza»
«Müminiîi feasîetidir şerm-ü baya»
Vehbi
Dâvacılıkta bulunmak. Bir kimsenin
hakkında beslenilen adavet hissi.
Âkil odur ki, hiçbir kimsenin husu­
metine meydan vermez.
(Husumet): Münazaa, düşman olmak.
43
«Bütün nevi beşer hakkında vicda­
nen hayu-hah ol»
«Esirge safveti ruhiyenl hissi
husumetten»
Nasuiîi
(Hasise): Haleti mahsusa. Birinin
zâtına veya sıfatına has olup başkasın­
da bulunmayan keyfiyet. Cemi «hasa-
is» dir.
Hakikati tahaırî, bir İnsanî hasise­
dir.
«Ey Mtifatım hiç bir zaman
unuîmaidığım»
«Gelir mi müddeti ömründe bu
kuîmı yade»
«Kibara yadı sigar adet olmamış
iken»
«îHaısiaedîr sana bu fazli harikulâde»
Muallim Feyzi
(Huzû): Tevazu. Sükün ve inkıyat.
Ser furu kılmak. Esnayi ibadette göste­
rilen mahviyetkârane vaziyet.
Namaz kılarken huzû ve huşûa pek
ziyade riayet etmelidir.
«Ulviyeti vekarı, ciddiyeti edası»
«Bidar olan kulübü eyler huzua
dav0î»
Ferit
(Hata): Günah, kusur, bir cihetten
udul etmek. Kasde mukarin olmayan
yanlışlık.
Hata bir kaç kısma ayrılır. Şöyle ki:
(1): İradesi lâyık olan şeyin gayrisini
irade edip yapmak. Bu tam bir hata­
dır. Sahibi bununla muaheze olunur.
(2): Yapılması lâyık olan şeyi irade
ettiği halde yanhşlikla bunun hüâfmı
yapmak. Bunun sahibi iradesinde mu-
sip, fiilinde muhti olmuş olur. Böyle
bir muhti, muaheze olunmaz, (rtifia an
ümmetiy elhata-ü vennisyan) hactısT^ri
fi bunu natıktır. Müctehitlerin hatala­
rından dolayı muaheze olunmamaları
da bundan dolayıdır.
Gafletten münbais hataya «sehiv»
namı da verilir ki, bu da iki kısımdır.
Biri, vücuduna insanın sebebiyet ver
mig olduğu sehivdir. Bundan dolayı
44 DİNÎ \ £ FEÎ^EFÎ
sahibi muaheze olunur. Sarhoştan bilâ
kast zuhûr edeni müıLkerat gibi.
Diğeri, vücuduna insanın sebebiyet
vermediği sehvdir. Bu mafûdur.
(cDünyayi müstaiddi beka anladın
gönüb>
c<Sehv eykdin savabı hata anladın
gönül»
Naibî
(Hazık alûdei isyan ve hatayım
ancak»
«Kesniıem ümidimi şaliinşelıi
levlâkimden»
Hazik
(Hiffet): Hafiflik, hoppalık. Sebat­
sızlık, şuursuzluk. Vekardan, temkin­
den mahrumiyeti hali.
Meşreplerinde hiffet olanlar, kimse­
den hürmet göremezler.
«Ne tekebbür ederek âleme nakvet
göster»
«Ne d® pek hoppa olup herkese hif ­
fet göster»
Nasuhî
<HalâiS): Kurtuluş. Kurtulmak. R^-
hun rezaili ahlâk ile mülevves olma­
dan beraeti.
Nefsü havanm pençei kahrından ha­
lâs olmak için bir çok mücahedeye lü­
zum vardır.
«Bir halâs imkânı var: Ahlâkımın:
yükselineli»
«Sade bir sözdür fakat hikmetlerin
en mücmeli»
Akif
<Hulf)s Sözde durmamak, vade ria­
yet etmemek. Verilen sözü yeirne getir­
meyip muhalefette bulunmak.
Vadinde hulf edenin dostluğuna
mağrur olma.
p<Hakka testimi vücut eden teessüf
'eytemez»
«Öyle bir ikânı keremdir vadine
hırif eylemezrt
pcBh- ^puyu-Deıtdiederse bin kapu
^ y le r k ii^ >
«Hazreti Allah, efendi! fâtihül
ebvabtır»)
Şemsettin Mehmet
(Hulk):(Huy, tabiat, meleke-i ruhiye.
İnsanın metbu olduğu seciye. Kendi­
sinden it’abı fikre muhtaç olmaksızın
suhuletle fiiller husule gelen bir rasih
hey’eti nefsiye. Kendisinden bilihtiyar
efali hasene sadır olan hey’eti_rasiha-
ya «hulki hasen» denir. Kendisinden
ef'ali kabiha husuel gelen hey’eti rasi-
hayada «hulki kabih» denilir. Mahaza
bu hey’etlerden sudur eden fiillere de,
<-hulki hasen», «hulki kabih» adı veri­
lir. Cemi; «ahlâkı hasene», «ahlâkı ka­
biha» dır. «Ahlakı hamide», «ahlâkı
zemime» tabirleri de bu cümledendir..
Güzel huylu kimseye «haluk» denir.^>
Hulkuni tahsLn v etehzibe çalışma­
yan kimse, insaniyet şerefini muhafaza
edememiş olur.
«Say eder hulıkum etmeye fıelızip»
«Saliki rafai din olan dana»
«Hüsıni hulk için buyurdu resul»
«Ekmelül müminime imana»
Okcuzade
(Hatk): Yaratmak. İcad. Ahali. Bir
şeyi müstakim bir halde takdir etmek.
Bir şeyi bir asıldan intikâl suretile ol­
maksızın ibda eylemek. Bir şeyi başka
bir şeyden vücuda getirmek.
Halk, mahlûk manâsında da müsta­
meldir. Halk üe hulk esasen birdir.
Ancak halk; basar ile müdrek olan hey’
ete, surete, eşkale mahsustur. Hulk ise
basiretle idrak olunan kuvvetlere, se­
ciyelere muhtas olmuştur.
insanın hulk Ue iktisap ettiğüi fazi­
lete «halak» denir.
Bütün hulk, bir bediayı kudrettir.
Bu bediayı güzelce muhafaza etmelidir.
«Halkı âlem dört şeyi etmiş bina»
«Ben yiyeyhn sen yeme, ben İyiyim
sen fena»
(Halvet); Tenha mahal. Tenhaya çe­
kilmek. Hasseleri muhafaza. Nas ile
istinası terk, kalbin nefsanî hadseler-
den, İnsanî hatavaittan halî olması.
Cemiyet içinde halvet, eazime has bir
meziyettir.
 AHLÂK LÜGATÇESİ 45

«Şehi halyetsarayı limajalkdı nun mülâhazasından mütehassıl ıztırabı

]Vfohaınjn^İ£a ' kalp. Havfın zıddı «Emn»dir.
« H a r imS ikahp Kav.«ap.Ynîii jy>hinyılıı Havf kelimesi, dinî ve dünyevî umur­
MıÜSSnîtınet^irH. da müstâmeldir.
Şeyh Rıza Allâh-ü Tealâ’dan havfın manâsı,
«Hüner halvetnişiıu encümen masiyetlerden içtinap ile ibadet ve ta-
tadır yoksa» atı taharrî etmektir. Yoksa bununla me­
«Kemingâfaı riyadır Kûşegoi inziı^a selâ; Arslandan anlaşılarak kalbe hutur
olmak» eden havf gibi bir şey murad olunmaz.
Rıza Ali Paşa Bir hadisi şerifte «Hikmetin başı
(Hulus): Doğruluk, saıtıirniyet. Safi­ mehafetuUahtır» diye buyuruhnuştur.
lik. Kalbin gill-ü gişten berî olması. İba Hak Tealâ’dan havf, vesileî saadettir.
deÛerde, taatlerde gösterilen güzel ni­ Halktan havf ise, bir meskenet nişane­
yet ve samimiyet. sidir.
Zamanenin hulûskârlığma aldan­ «Olur mu gevheri maksûda destres
mak, saf detuuluk alâmetidir . hirkiz»
«Biganelerin birbirine arzı bubısu» «Bu bahri pür baterin havf eden
«Çinganckrin şüpheli imanıııa; nihenginden»
Hami
benzer»
(Hınnud:): Bir ârıza bulunmaksızm (Hayâl): Hayalet, tahayyül ve tasav­
bekârlığı LHtiyar etmek. Şehvet şerare­ vur. Esassız bâtıl şey. Mütehayyıledc
sini imha, tabiî meyelani inkisaraı duçar mürtesem olan sûret. Mütehayyilenin
ederek mütecerridane yaşamak. bittersim gözönüne getirdiği şekU. Su­
Mühim bir maslahata müstenit ol- reti mücerrede. Rüyada veya aynada
n?adıkça humud keyfiyeti, istihsana, şa­ veyahut merinin gaybubetinden sonra,
yan olama/. kal'bde görülüp tasavvur olunan suret..
Bir şeyin hayalinin nefiste husulüne
«Fırsat dü^nce ^ stine pür iltihap de «tahayyül» denilir.
olur» «Zebi tasavvuru bâtıl, zehi hayali
«Aldanmayın siz ateşin n e£^
muhal»
bumuduna» Ahmet Paşa
Nasuhî
Nasin mezarları hakikatten ziyade
(Havzıbâtıt): Faidesiz sohbetlere dal­
hayâle müteveccihtir.
mak. Fısk ve fucura, müstehcen lâtifele «Olmıaisın ta;b’ı lâtifin zulniıEli alûdı
re, işret meclislerine, gayri meşru aşk
haj'al»
ve sevda hikâyelerine, zalemenin jyş ve
«Levhai fikrinde bir rengi hakikat
tereffühüne müteallik bâtıl lâkırdılar ile
parlasın»
iştigâl. Havz kelimesi, esasen suya dal­ Nasuhî -
mak, su içinde yürümek manasınadır.
Havzı bâtıl, ruhu âtıl bırakır. (Hiyanet): Hainlik, nankörlük, ema­
nete ademi riayet. Ahde ademi vefa.
«Lâyık d ^ l tdıalüküıııüz havzı
Gizlice nakzı ahd ile hakka muhalefet.
bâtıla»
Nasin hukukuna, namus ve haysiyetine
ccÇıkmıaz anukıbalıra düşenler
tecavüz. Mukabili «emanettir»
sevahilö»
Hıyanet, cezasız kalmaz, hain olan­
Nasuhî
lar, mes’ut olamazlar.
(Haıvf): Korku, istenilmeyen bir şe­ «Haini uğratır Alfâh kabre»
yin âtiyen husule geleceği zanni veya «Bulur erbabı sadakat behre»
kat’î emareye binaen beklenilerek bu­ Vehbî
46 DÎNÎ \ ' L TJ']S,SEFÎ
«Hıyanet ketm olıuunaz mutlâka
eî-geç zuhur eyier»
«Kapılma tali’in gösterdiği cüzîce
imhale»
Safâ
(Kayır): İyilik. Herkesin muhabbet
ve rağbet ettiği nafi şey. Rızayi İlâhîyi
isticlaba vesile olan amali hasene.
Hayır iki kısımdu'. Birisi' hayrı mut­
laktır ki, herhalde ve herkesçe mergup
bulunur. Cennet gibi, diğeri hayri mu-
kaj'yettir ki, bazı kimseler hakkında ha­
yır olduğu hâlde diğer kimseler hakkın­
da şer olur. Servet gibi. Bunun içindir
ki, Kur’anı Hakimde mal hem hayır
hemı de şer olmak üzere tavsif buyurul-
muştur.
Çok mala «hayır» ıtlak olunur. Di­
ğer bir İtibarla da hayır şöylece iki kı­
sımdır;
(1): Hayrı mutlak. Bu haddi zâtında
iyi, nafi olan şeydir. Servet, hüsnü ma­
işet gibi.
(2); Hayrı ahlâkî. Bu, Kanunî ahlâ­
kînin teklif ve tasvip ettiği şeydir. Mah-
za bir vazifei ahlâkiye olmak üzere isti­
kamet dairesinde hareket gibi.
Hayrı mutlâk ile hayrı ahlâkî bazan
içtima eder, bazan etmez. Meselâ: Rı-
zayi hak için fakirlere muavenette her
iki hayır mevcuttur. Gösteriş için mua­
venette ise yalnız hayrı mutlak vardır.
Hayrı ahlâkî yoktur.
{DJ
(Daiye): Bais, medar, cazim. ve k a ti
sebep. Saika^kalbiye. İnsanı bir husu­
sa teşvik ve imale eden kuvvetli bir ha­
leti derûnî.
Bazı daiyeler, birer haile tevlit eder.
eZalİHie o, hakkııı ne senin ohnağa
ezîenı»
«Hep daiyei cah imiş, oldum işe
sgâh»
Abffoftsji Hsîîîiî
(Dua): Nida, Cenab-ı Allâh’a yalvar­
Hayrı ahlâkî ile haz ve menfaat ba­
zan ittihat eder, bazan etmez. Meselâ:
İfayı vazifeden mütahassıl bir inşirahı
kal'bî, hem hazdır, hem de bir hayrı ah­
lâkîdir. Fakat vazifeye münafi bir hâl­
den müteve]!it bi rlezzet, her ne kadar
bir haz ise de bir hayrı ahlâkî değildir.
Ahlâkiyatın müteveccih olduğu en
büyük hayra, en büyük kemale «hayrı
âlâ, sultanülhayır» ünvanı verilmişriı^
Hayrın zıdSî şerdir.
Hayrı âlâ; en büyük bir gayedir. En bü­
yük bir mefkûreî ahlâkiyedir.
Hayır; nefsimizin hevesatına tabaiyet-
te değil, rabbımızın evamirine riayet­
tedir.
«Bfr hayrm olmadan dedim eyvah
masdan»
«Gitli heva yolunda hayatım yazık
günah»
Elcrem
(Hayırhahlık); Nasin hayır ve menfa-
atına nail olmasını istiyerek bu uğurda
elden geldiği kadar çalışmak.
Hayırhahlık, insaniyetin en parlak te-
celliyatından mâduttur.
Tecrübe etmediğin kimselerin hayır-
hahlığma pek inanma.
«Adem oMıır ki, hayırhah olaraık»
«Herkesin dierdîrae bir çare arar»
«Bir felâketzedeye baksa olur»
«Gözîeri hüzıı ile eşkâbe misar»
Nasuhî
Harfi
mak, Cenab-ı Hak’tan hayır ve rahmet
niyaz etmek. Şer’an câiz olan bir şeyi
barigâhi kibriyadan istirham.. Dergâhi
İlâhîye arzi ihtiyaç etmek ve lisanı *13^
zarrû ile acz ve meskenet izhar eylemek.
»Takdire iktiran eden dua, karini ica­
bet olur. Resûl-i Ekremı, sallallâh-ü te-
alâ aleyhi ve sellem efendimiz; «Yâısb-
bü. Ben şikaktan, nifak ile suî ahlâk­
tan sana sığmırım» diye dua buyur­
muştur.
 AHLÂK LÜGATÇESI
«Esiri keşmekeşi ızhrap iken ebli»
«Bakayı caha dua bed dua değil de
nedir»
Naibî
(Dâva): İddia. Hallimüşkül bir mcs’
ele. Bir hakkı müdafaa için mahkeme­
ye müracaat. Varhk, fazıl ve kemal id­
diasında bulunmak haleti.
Delilsiz dâva abestir.
«Varsa asarın buak erbabı takdir
eylesin»
«Adleme dâvayı irfan hücceti
hüsranıdır»
Naci
(Davet): Dua, celp, ziyafet. Birinin
teveccüh ve ikbalini talep. Bir kimseyi
ziyafet için bir mahalle çağırmak.
çDavetlere icabet, muktezayı m ürü\-
vettir. Meğerki menahiyi irtikâba vesi­
le olsun.^
«Dünyada zuhur eden fecayi»
«Eyler bizi intibaha dâveb>
Nasahî
(Dirayet): Zekâ, temkin. Becerikli­
lik. Tecrübeye mukarin zekâvet ve fe-
tanet. Mukaddimeyi ihzar, icalei hatır
ve istimali nazar gibi vesileler sayesin­
de husule gelen marifet. Binaenaleyh di­
rayet tabiri Cenab-ı Hak’ka isnat edi­
lemez.
Yüzsüzlük veya seciyesizlik sayesin­
de kazanılan bir mevkii dirayete hami
etmek, dirayetsizlik nişanesidir.
Dirayetli kimselerin lâik oldukları
mevkiden mahrumiyetleri, dirayetsiz
kimselerin müstahik olmadıMarı mev­
kilere nâiliyetlerinden hayırlıdır.
«Beybu^dir Kemal ve dirayet
zemanede»
«Babı kibaırı asra hüner intisaptır»
Herseldi Arif Hikmet
(Dilikat): İncelik. İhtimam ile bak­
mak. Bir hususta ihtimam: Ee sarfı zihin
de bulunmak. Tecessüs ve ehemmiyet
vermek.
Her işte dikkat, vesilei muvaffakiyet­
tir.
47
«Iztırabım dikkati endişedendir kim
edeı-»
«Fartı riıkkat, mübtelayi inkisar
ayineyi»
(Delâlet): Alâmet. Yol göstermek.
Erbabı hacete rehberlik etmek. Hayırlı
işlere tergip ve teşvikte bulunmak.
Başkalarının delâletine muhtaç olan­
ları delil ittihaz etmek hatadır .
«Perhizi gaıraalût, şu eyyamı cefada
«Aklımca delâlet küar edvan
bakaya»
«Pür dert göçüp ehli salah ermemek
olmaz»
«Bir âlemi diğer de mükâfat! hü-
daj'a»
(Delil): Rehber, alâmet, kılavuz. Bir
dâvayı, bir meseleyi isbata yarayan şey.
Birnice adî işlerde delile muhtaç
olan insanların hak yolunda kendileri­
ni delilden müstağni görmeleri kadar
cehâlet olamaz.
«Terakkiden, temeddünden dem
vurmak faide vermez»
«Burnu ispat için elbette bh- parlak
delil ister»
Nasuhî
(Denaet): Zillet, alçaklık. Bir şahsın
muttasif olduğu mezelleti_ahlâkiye.
Kendi menfaatim başkalarmın mazar
ratında aramak pe kbüyük bir denaet-
tir.
(^«Müini zalimin düny^a erbabı
dlenaettiı-»
Köpektk zevk alan sayyadı bî insafa
hizmetten»)
Namık Kemâl
(Dünya): Küre-i arz. İçinde yaşadı­
ğımız bu âlem. İnsanı fikri ahirettert
zahil, zikri İlâhîden gafil bırakan şey"
>.Sakinidünya; rahilrB'nîiisı da mera-
hildir.
İnsan yaşadıkça dünyası için çalış­
maya mecburdur. Elverir ki, dünyayı
bir g^aye değil, bir vesile telâkki etsin.
«Âdem oldUr ki, ayağm çekicek
dünyadan»
«Zikri bÜhayr ile âltemde güzel adı
Kala» Naâbî
48 DİNÎ VI i Î LSEFÎ
(Dostluk): Hûllet. Arkadaşlık. İki
veya daha ziyade kimse arasında husu­
le gelen samimâne muhabbet ve irtibat.
Dostluğun devamı; sebebinin devam
ve ademi devamına tabidir.
Kendi efradı âilesile iyi geçinmeyen,
kendi menfaati uğrunda en âlî gayeleri
fedadan çekinmeyen kimse ile dostluk
rabıtası tesis edilemez.
«İştirak eyle abibbanın sururu
hümüne»
«Böyledir nezdi ekâbirde şiarı
dositî»
Nasuhi
(Devlet): Baht. Tah. Saadet. Serve-
tü sâman. Bir hükümete, bir memleke­
te mâlik olan bir İçtimaî hey’et.
Devlet ile dövlet birdir. Bazılarına
göre devlet, mülkü- cahde, dövlet ise
malda müstâmeldir.
Bazılarınca da devlet masdardır. Döv
let ise biaynihî elde^n ele dolaşıp duran
şeyin ismidir.
Bir devlete nâiliyet, büyük bir bahti­
yarlıktır.
«Asudelik ümidin edıer zıUı asırdaıı»
«Asrm devamı devletim© itimat
eden»
Nabi
(Deha): Harikulâde zekâ. Kuvve-i
nazariyenin ifratından mütahassıl, hari-
kûlâde zekâvet. Sahibine dâhî denir.
Cemi dühattır.
^Bir dehâ, milyonlarca zekânın heyeti
mecmuasına muadildir.
Dahîlerin hataları da dehaları kadar
büyüktür. Dehâ elektrik şeraresine ben­
zer. Ne kadar parlak ise o kadar da
hatarnâktu-^
«Yoktur dühat içinde ölürken uiûl
eden»
«Maısmuıdur hayatı eazim düşün-
cedjen»
Abdülhak Hamit
(Diğerkâmlık): Başkasmm muradını
iltizam. Başkasının maksadını, arzusu­
nu kendi maksadı üzerine tercih etmek
hasleti.
Diğerkâmlık; bir mahviyet ve teva­
zu, bir hayırhahlık eseridir.
«Ammenin netini lemine şitap eyle­
meyen»
«Kendi amalini terk ile diğerkâm
olamaz»
Nasuhî
(Din): İtikat. Ceza, şeriat. Millet,
İbadetü taat. Hakka iman yolu. Her
hangi bir cemaatin Cenab-ı Hak’ka arzı
ubudiyet için ihtiyar ettiği tarik. Pey-
gamberanı Zîşan Hazeratmm tebliğine
memur oldukları ahkâmı celilei ilâhîye-
nin hey’eti mecmuası.
Ebedî saadet din ile kaimdir.
Bir dinî İlâhînin feyzi lahûtisinden
müstafiz olamayan kalpTerSe marifet
ve hikmet çiçekleri küşayış bulamaz.
insanlara, hayvanlara, ecramı feleki-
yeye veya herhangi bir mahlûka prestiş
edenler; hakikî bir dinden mahrum kal­
mış, pek bedbaht kimseler demektir.
«He rcemaatten beş on dinsiz zuhur
eyler, bu ha^>
«Pek tabiidir, fakat ilhadı bir
kavmin muhal»
«Hangi milkttir ki, efraıdlnda yoktur
hissi din»
«En büyük akvaniia bir bak, dini
her şeyden metin»
Akil
(Diyanet): Din. Dindarlık. Hissi dinî.
Dinin ahkâmına riayet, muktezasmca
hareket.
Diyanetsiz kimselerin ufki amâli
mahdut, istikbali mefkut, kalplerinin
kapıları bütün faziletlere mesduttur.
«Diyanet bahş edıerken hal-ü
istikbale emniyet»
ciDiyanetaz nasıl bilmem yaşar
âlemidte bir millet»
«Hayat-i milleti temin edlen kuvvet
diyanettir»
«Bunu taröı tesbit eyliyor maJızı
hakikattir»
Nasuhî
 AHLÂK LÜGATÇESI
( Z a l ) h a r fi
(Zekâ): Zireklik, zihin keskinliği.
Fehm ve idrakteki sür’at. Bir şeyin kün-
hüne sür’atle intikâl etmek. Mukaddime
lerden neticeleri kolaylıkla çıkarmak
melekesi.
İnsan zekâsına mağrur olarak teen­
ni ve tefekkürü terketmemelidir.
«Bir katibi pür zekântn faunıneti»
ccKarşısında titretir bir mitleti»
Mehmeıi: Celâl
(Zikr); Anma, hatıra getirme. Kısa­
ca kayd. Beyan ve ifade. Mahfuzatı is­
tihzar^ Gaflet meydanından müşahede
fezasına huruç. Cenab-ı H^k’km ismi
celili_ile lisanı ubudiyeti tezyirij;
fC eî^ - ı Hakkı zikr: ~ vâ^~ aZ am e^
trfekkur suretile olur. Bundan îıeyBH
veicIâl hasıl olur. Ya kudretim mülâha­
za tariki ile olur. Bundan, hâvf ve hü-
zün tevellüt eder. Veya niâmir celilesi-
ni tezekkür suretile olur. Bundan şükür
\g Timndrwcûda g e fc Y ahut^^^ i ba­
da ibret~velntibah husule gelir.
T5iger bir itibar il© z ik rık i kısımdır.
Biri mahfuzatuı kalpte huzurudur. Bu­
na z ik r i^ k a lp denir. Diğeri de mah-
fuzatın Im n a gelmesidir. Buna da
riMlisan deniliri
B u iki kısımdan her biri ya nisyan-
dan sonra veya nisyansiz olarak idamei
hıfz suretUe vaki olur.
^ Bir ismin, bir zatın methü sena ile
yâdolunmasma «zikri cemil» denir.
Ruhun gıdası, zikri ılâhîddr J
«Uyandır çeşmi cam halbı gafletten
seher hiz ol»
«Çemen bülbülleriyle sıtpbudem
zikreyle meviâyı»
(Zillet): Zül. Denaet, Alçaklık. Ha-
kirlik. Meskenet. İnsanın namus ve hay
siyetini, şerefi İnsanîsini ihlâl eden ve
başkasmm kahrından husule gelen ha­
let.
Başkasmm kahrı yüzünden olmayıp
ta insanm bililtizam nefsini hemcinsine
karşı bif lütuf ve merhamet maksadı ile
mütevazı göstermesi haline «zül» denir
49
ki, bu memduhtur.
Mu’minlerin bû: birine karşı «ezilJe»
olması bu itibar iledir.
Servetini, kudretini suiistimâl eden
bir kimise zilletten kurtulamaz.
(«cHaki^rii hüner pişeyi zillet sanma»
«Pertevi mitıryere düşse de pamat
olmaz>^
Raşidî Kadtm
(Zem): Çekiştirme. Takbih etme. Bi­
risinin aleyhinde fena lâkırdılar söyle­
mek.
Zemm-ü kadh; nişânei adavettir. Teşef
fü sadr için müracaat edilen çarelerin
en fenasıdır.
«Zemm-ü gıybet eder ehlini
bedlnam»
«Behre mend olduğu yo'kîur nem-
mam» Nabi
(Zimmet): Borç. Ahdüeman. Hima­
ye. Hak ve hürmet. Muahede ve misak.
Kefalet ve zaman. Bir vasıftır ki, insan
o sâyede lehin© ve aleyhine olan hak­
ların vücubuna ehl olur.
Beraeti zimmet, asildir.
«Kaıdhn hııkuka rkyet, bir vedbei
zimmettû'»
«Mep-eb»î ehK mürüvvette vefa
zinunettû'»
«Zevla erbabı muhabbette dem
adetdr» Vasıf
(Zevk)îi^Tatmak. Hoşlanmak. Eğlen­
ce. İstihza. Haz ve sürür. Kuvvei zaika.
BLr şeyin lezzetini duymak keyfiyeti.
Bir sözün ahengini, derecei belâgatini,
nüket ve mezayasmı anlamaya vesile
olan bir kuvvei ruhiye, zevki hakikî,
fezail sayesinde temin edilen hazzı ru­
hanîdir.]
Zevki sıurî, mekülât ve meşrubat gibi
maddî sebeplerden biri ile husule gelen
hazzı cismanîdir.
Zevk lâfzı; Kur’anı Kerim’de alelek-
ser azap, bazan da rahmet hakkmda
varit olmuştur.
(Zuku azabennar), (ve lein ezaknel-
insane na’maye bâ’de darrae messethü.)
F : 4
50 DLNI VE FELSEFÎ
n a ^ ı şerifinde olduğu gibi.
İnsan zevki hakikîye nâiliyete çalış­
malıdır. Zevki sûr! rü’yadaki hayalete
benzer, nazarı ahlâkta hiç bir kıymeti
yoktur.
icihtilâfalile uğraşmakta d^hrin zevk
yok»
«Zevk anın mirsadı ibrelttea temaşa-
sındaıdıi'»
Naci
(Zihin): Hatır, anlama kuvveti. Kuv-
vei hafıza. Kuvvei müfekkire. Ulûm
ve fununu idrake vesile olan kuvvi'.i
nefsiye. Dimağı beşerde fıtraten mevcut
olan anlajyış.
Eslâfin sergüzeştini mütalâa saye­
sinde zihin münceli olur.
(R e) Harfi
(Rabat): Dinlenmek. İstirahat, asû-
de. Müsterih. Iztırap ve kederken beri
olmak. Amalin husulü, ihtiyaçlarm ze­
vali sebebi ile husule gelen sükûneti
ruhiye.
Mihnetsiz rahat, bulutsuz rahmet ol­
maz.
«Gelir mi âleme insan ya sade raüu^t
için»
«Araımıadıaıiı bulunur mu define!
âmıaJ»
Tevfîk Fikret
(Rastgû) : Doğru sözlü, bîperva, mü-
dahenesiz kimse. Rastgûluk, huşunete
mukarin olmamak şartile büyiik bir
meziyyetdir.
«Zem edıenter ehli irfanı bugün
ulki^lanır»
«l'a’nci cüîthalctğrar lıer edibi
rastgu»
Nasuhİ
(Refet): Acıma, esirgeme. Lütuf ve
merhamet. İkram edihnesi istenilen kim
seyi beşaşet ve istinas suretile taltif.
Re’fetkâr olmayandan hayır gelmez.
Necip olan kimselerin kalpleri şefkat
ve re’fetin bir teoelligâhı bulunur.
«Zihni veikkadınm evsafını yazdıkça
şenim»
«Geceler gölgemin etrafına pervane
gelir.»
Nedim
«Zûhûl): Müsamaha, hayrette kal­
mak. Hüzün ve nisyan iras eden meş­
guliyet. Bir şeyi unutur gibi görünerek
kasden terketmek.
Münevver, mütefekkir zatlara zûhûl
yakışmaz.
«Bitmede ömırün s«nin, artık bu
gafletten uyan»
«Eylemek Jâyık mıdır yahu vazi-
fendlen zûhûl»
N a^tıî
«{Gemûi hurşidi gamdan dergehi
icIâldfe»
«Saye-i Ummetpenaiıi re’fefiiıdk
maitlabım» Rıza
(Rey): Nazar, müşahede, mütalaa,
görüş. Neticei tefekkür olan hüküm,
marifeti amiyâne, istenilen bir şey hak-
kmda icalei hatır.
Musib olmadığı zahir olan bir reyde
İsrar etmek, insafsızhk alâmetidir.
Hayatî şuunun en muzlim safhaları
Uim ve tecrüte erbabının barikai re’yi
ile tenevvür eder.
«Kimse takdir edemez âlemde»
«Kendi mahiyetini re’yi ile»
fcMüınferit vasıtai ru’yet iken»
«Göremez kendisini dide bile»
Kemâl Bey
(Rütbe): Sıra, derece, mertebe ve
menzile.
İnsanın ilim ve irfan, fazilet ve mezi­
yet itibarile haiz olduğu manevî mevki.
İlim rütbesi, bütün rütbelerin fev-
kindedrr.
Surî, itibarî rütbelere mağrur olmak,
hakikî rütbelerden mahrûmiyet nişane­
sidir.
 AHLÂK LÜGATÇESİ
«Ayin«si iştir kişinin lâfa bakıbnaz»
«Şahsm görünür rütbei aMı e^riudei^
Ziya Paşa
(Reca): Yalvarma, umma, maznun
veya malûm olan bir emareye binaen
mahbup olan bir şeyin husulünü bekle­
mek, ümit etmek. Cenab-ı Hak’km rah-
meti,_vasıasma nazar, kerem ve ihsânı-
nı bilip kuvvetle ümit etmek.
Müminin kalbi havf ile reca beynin­
de bulunmalıdır.
Reca kesildiği gün hayatı şerare sö­
ner.
«Demi mesihten et^ıt recayi himmet
der»
«Bu deyri köhnede bizdie duaya
muhtacız»
Ragıp
«Ederse de müsaade viran edbr dün»
«Nev devletanı asr katında reca
galat»
Nabi
(RaAmet); Acımak, esirgemek. Ta­
hin meylü rikkati. İsaili hayri irade. Ce-
nab-ı Hak’km kuluna badelmevt lütuf
ve ihsanı.
Rahmet bir rikkattir ki, haline açını­
lan bir kimse hakkında ihsanı iktiza
eder, bazan mücerret rikkat, bazan da
mücerret ihsan yerinde kuUamlır.
Halka merhamet etmeyen, halikın
rahmetme müstahık olamaz.
«Kavli kudsidk ez Usauı Nebevi»
«Sebekat ralımeti alâ ga^bı»
Abmıet Şakir Paşa
«Bu kadar oünmü seyyiatımla»
«Rahmet Ümidimin budıu' sebebi»
«Ki buyurmuş Hüd^yi azze ve ceb>
«Sebakat raihmcti alâ ga^bi»
Mehmet Emin
(Rabavet): Gevşeklik. Tembellik. İh­
mal. Vazifeyi ifâ hususunda gösterilen
atalet.
Uzayıp giden bir rahavet, ruhî ma-
radardan sayılır.
«Bu meskenet, bu rahavet tarîki
Hak’da neden»
«Tariki nelsii havada koşup dwur-
ken sen»
Naisuhî
sı
(Redaet): Kötülük. Fasitlik. Bir kim­
senin tab’mda, simayı ahlâkında görü­
len bayağılık.
Hangi bir bâtılı tervice çalışmak,
nefsin redaetinden neş’et eder.
«Güftan haber verir şeririn»
«Tab’ında olan redaetinden»
Nasubi
(Rezalet): Alçaklık, maskaralık. Pek
ziyade çirkin ve nasin takbihini müs-
telzim olan ve redaetinden dolayı ken­
disinden içtinap olunan halet.
İffet ve haysiyete ademi riayet, pek
büyük bir rezalettir.
«Ilûbdur vaız’ı vekar-ü temkin»
«Olasın cümle rezaletten emin»
Vehbi
(Rezilet): Kötü şey. Haddizatmda
mezmum. İnsan için noksam müstelzim
olan huy. İtidal mertebesinden hariç
olup ifrat veya tefrit dairesine dahil
bulunan haslet. Cem’i «rezail»dir.
Adalete, marifete, iffet ve şecaete
münafi olan he rhareket, bir rezUettir.
«Uluvvi kaıdrini izhar edıen îazlm
rezilettir»
«Ziyanım şânını itam eden â&ka
zûlmettB»
Nasuhî
(Rüşt): Baliğ olmak. Doğruluk, doğ­
ru yolda yürümek. Hidayet ve salâh.
Malda hüsnü tasarruf. Dinde zahiren
ve bâtmen vücûhi salaha ihtida. Sahi­
bine «reşit» denir. Rüştün hilâfı «Gay»
dır.
Dinî ve İçtimaî hayatında istikamet
görülmeyen kimse pîr olsa da reşit ola­
maz.
c<Dadışi fıtrîdir ehli servete dad-ü
sited»
«AklU rüştü âdeme hak m al^n ew£İ
v^ir»
Beliğ
(Rişvet): İş görmek için birine veri­
len hediye. Hakkı iptal için veya bâtı­
lı terviç için yahut mutlâka maksadı te­
min için müstahak olmayan kimseye ve-
rUen akçe vesaire.
52 DİNÎ VE FELSEFÎ
Rişvet almakta vennekte aynı dere­
cede bir denaettir.
Adaletin tecellisine mâni, kalplerden
insaniyet ve merhamet hislerinin zevali­
ne bais olan en muzlim arıza, rişvettir.
«Ceımıeti almak olmaz aJcçe ile»
«{Girmek olmaz behişte rişvet ile»
Fuzûii
«Feylesofaımı şikest ohnıış bütün
nabunlan»
aHaM^ü akdi kâri devlet hep ye^
rişvettedir»
Beliğ
(Rıza): Razı olmaık, hoşnutluk, mem­
nuniyet. Muvafakat. Mukadderata bo­
yun eymek. Ahkâmı kazayı na hoş gör­
meyip ferah ve surûr ile istikbal etmek.
İsabet eden belâdan veya fevt olan
emelden dolayı mutayye bülkalp ohnaik.
Rıdvan da rıza manasınadır. Rızayi-
azîm, rızayı İlâhî olduğundan Kur’anı
Kerîm’de rıdvan lâfzı rızayı İlâhîye tah­
sis buyurulmuştur.
Cennet© «Ravzaî Rıdvan» deoüdiği
gibi cennetin kapıcısı olan meleke de,
«Rıdvan» ismi verilmiştir .
Ahlâkı İslâmiyeninı en büyük gayesi,
rızayı ilâhîyeye nâiliyettir.
(cSakini deırgebi tesümü nza ol daim»
«Ber muıad etmeye hizmcılte mukîm
i^ rler»
Ruhî
(Riayet): Gözetme, saygı, hürmet.
Bir adete, bir an’aneye, W thnî kaide­
ye muvafık hareket.
Hakka riayet, dünyada da ukbada da
vesilei saadettir.
<cHak söyleyen evvel dahi menfur
îdi gerçi»
«Hainlere ammaj ki, riayet yeni çıktı»
Ziya Paşa
(Rağbet): Arzu, istek, dilemek, hüsnü
kabul. Hangi bir şey hakkında gösteri­
len kuvvetli, vasi temayül.
''Zaman, âlimdfen ziyade cahile rağ­
bet eder. Çünkü mahiyetinin bilinmesi­
ni istemez.\
«Görmedik, gûş ederiz çarhı kühende
hazık»
«Bir zaman var imiş erbabı kemâle
rağbet»
Hazık
(Refahiyet): Refahet, refah, suhuletle
dirlik. Hayatî sebeplerin husulü ile ma­
işetin vüsat kesbetmesi hali. Yaşayış­
ta bolluk ve kolaylık. Siai sadre huzu­
ru kalbe mazhariyet.
Müsrif, muhteris, hevesatma mün-
hemik olan kimse, refahi hale nâil ola­
maz.
«Riyasız cemi esbabı refahat sa?b
im^ Hazık»
{«Fakiri sardı bir köhne hasıra bu
riyasizhk»
Hazık
(Refakat): Yoldaşlık. Maddî veya
manevî bir tankta teşriki mesaide bu­
lunmak.
Süfeha ile refakatta bulunan, menzi­
li maksuda kavuşamaz.
{«Düşsen d l^ bir refiki hasa»
{{Eyler seni dağdar firkat»
««Âlemde kusursuz hüMsa»
«İnsanai kemâl eder refakat»
Naci
(Rîfat): İtibar, yükseklik. İnsanın za­
hiren veya batinen mazhar olduğu yük­
sek mertebe.
Hakikî bir rifat, mal ile değil, kemâl
iledir.
«İlmü irfan sebebi rifaıttir»
««Âlim olmak ne büyük devtetür»
Vehbi
«Balâ n e ^ rifat olan gerçi çoksa
«{Bu âlem içre az bulunur ehli hal
olan»
Şeyhülislâm Muhamıneıt Mekki
(Rıfk): Mülâyemet. Yavaşlık. Tatlı­
lık. Nezaket ve nevazişle, hayırhahane
muamele. Cemile müeddi olan şeye hüs
ni inkıyat.
Rıfk üe hareket, vesile-i muvaffaki­
yettir .
 AHLÂK LÜGATÇESİ
<cHüsıı-ü bulkı, ruyi rabm-ü şeStatin
pirayesb>
«Lutf-ü tab^ı, kimyayı nfk*u hümin
cevheri»
Çevri
(Rekabet): Gözlemek. Engel olmak.
Başkasının husulü meramına mâni olu-
vermek suretile kendi şöhretini, men­
faatini temine çalışmak.
İlim, sanat ve ticarette emsaline te­
fevvuk etmek daiyesüe faaliyet göster­
mek.
İktisat sahasındaki rekabet, terakki-
yata saik olabUir. Fakat gayri me§ru re­
kabetler, ahlâka münafi, husumet ateşi­
ni teşdide badidir.
Bazan iki zümre arasındaki reka­
betten üçüncü bir zümre müstefit olur.
«cSay’ü gayıret etm eyenle mabv ohır»
«Bir rekabetgâhtır sahıû câıan»
Nasubi
(Rikkat): İncelik. Naziklik. Acımak.
Kalbin seriüMnfial bir halde - bulunuşu.
Başkalarma_arız olan ezadan: müteezzi
olmak hasleti.
Rikkat, nezih kalplere has bir mezi­
yettir.
Rikkat, tecessüm etşe soluk yaprak­
lar üzerinde parlayan berrak jaleler şek­
linde numayan olur.
«Salibi aramıdır Naci diU rikkat
şirişt»
«Mâlik oisam kaşki bi rkalbe senki
hareden»
Naci
(Rıdı):fCaıı. Kuvvet. Cevvaliyet. Nef­
si natıkar Mabihil hayat olan kuvvet.
Bir maddeden çıkarılan hülâsa. Haki­
kati insaniyeden ibaret olan bir lâtif
emri rabbani\ ,
Kur’anı Kerim, uhrevî lıayata sebep
olduğu, İsa Aleyhisselâmda ölülm üıya
eylediği cihetle «Ruh» tesmiye edilmiş­
lerdir.
Ruhumuz ebediyet âlemine mütevec­
cihtir. Kendisini fezaü ve kemalât ile
teçhiz etmeye çalışmalıyız.
53
«Bu bicran böyle kalmaz nur-i vusîlât
berk urur birgün»
« B u r u duymaktayım ben ruhumun
gizli hitabındiaıı»
Nasubî
(Rüya):tUyku esnasında görülen şey.
Uvku halinde ruhun iltihak ettiği âlemi
gayptan bâzı hakikatlara ıttılaı.
•'IRuyalar, rüyayı sadıka ,rüyayı kâzi-
be kısımlarına müınkasemdir. Sadık rü­
y a ] ^ ruhun melekût âlemine iUis^i şu-
rüyalar da uyanıklık esnasındaki
ktîruntulS^an, mizacın bozuKluğûndan,
bazı şeytanî ükaattan neş’et eden asılsız
şeylerdi^
Birçok rüyalarm parlak bir surette
zuKuru, rutıun viıcudıma ve başka hır
âlemin mevcudiyetine pek güzel bir şa­
hittin ■
^B u âlem şöyle bir rüya imiş, yahut
muvakkatmiş»
«Evet ukbada antarsm ne müthiş bii'
Akif
(Rüyet): Fikir, bir şeyi dikkatte mu­
ayene, basiret. İsabetkârano düşünmek
ve tedbiri umurda bulunmak hassesi.
Eshabı rüyetten olmayanlar, umurun
neticelerini güzelce tahmin edemezler.
<cGaye-i hiıikatini rüy«t için insana»
<cÇeşmi irfan Ue bir nûr-i r e v ^ e t
^zuıt»
Nasuhî
(Rehber): Yol gösteren. Klâvuz. Mür­
şit, fazilet ve marifet sahasmda insana
yol gösteren, delâlette bulunan zat.
Bir kimse ümen, irfanen ne kadar
yükselse de yine bir çok hususlarda
rehberden müstağni olamaz. Mihaniki
bir hâlde hareket eden bir saatin bile
rehberliğine muhtaç olmuyor muyuz?
«Mizana vur ^riiştUğün ahbabı
elbazar»
«Rehber tasavvıu- eylediğin rehzen
olmasııı»
Nevresi Kadim
 54 DİNÎ VE FELSEFÎ
(Riya): Yalandan gösteriş, iki yüdii-
lük. tabasbus. Nasin teveccühünü celb
için kendisini muttasif olmadığı bir hâl­
de göstermek. Cenab-ı Hak’tan başka­
sını mülâhaza suretile amelde ihlâsı
terketmek.
Riya, şirki hafidir. Sahibinin hamaka
tine, hasaseti tab’ına delâlet eder.
(,«Bchcy sufi sen otmazsaın seza
dehlizi Mana»
«Hasır asa yüzün zerd eyleme gel
bu riyadan geç»\
Hazık
(Riyazet): Nefsi kırmak, yiyip içmeyi
azaltmak suretile nefsi terbiye etmek.
Şehvanî garadardan iraz, hükmi şeri­
ata inkıyat, emrazı tabiatı müdavat.
( Z i ) harfi
(ZebunkeşUk): Kuvvetsizleri ezmek,
nâsa aciz hallerinden bilistifade gerek
fiilen ve gerek kavlen eziyet ve hakaret
etmek hasleti leimânesi.
Zebunkeş '^' olanlar bilmelidirler ki,
kendileri de bir gün daha kuvvetli bir
pençenin zebunu olacaklardır.
«Siyaısetin fcamı servet, hayatı
satveltir»
«Zebunkeş Avrupa bi riıak tanır ki,
kuvvettir»
Akif
(Zahmet): Mihnet. Zor, yorgunluk.
Sıkıntı, ruhu muztarip edecek meşak­
katli halet.
Tahsili maali hususundaki zahmetler,
vesile-i rahmettir.
«Rûşioa tıynet olan harrii gurbet
geçmez»
«Mihr tebdil buruç etm e^ zahmet
geçmez»
Hâmi
(Zum): Doğru veya yanlış bir fikir.
Zannı mercuh. Zannı fasit .Bir şey hak-
kmda (felile mukarin olmaksızm tahas-
sül eden fikir ve kanaat.
nefsü hevaya muhalefet, tehzibi ahlâka
gayret etmek.
Bedenî hareketlere, talimlere «Riya­
zeti Bedeniye» denir. Riyazetle meşgul
hesap ve hendese gibi müsbet üimlere
ve bu ilimlerde mütehassıs olan kimse­
ye de «Riyazi» denilir. Cem’i «Riya-
ziyun»dur.
îtidal dairesinden hariç, îslâmiyetin
taalimine münafi olan riyazetler mez-
mumdur.
«Şeş c iltte n semine vechüUâh
nurun görmeyip»
Rüyeti dünya için zalıit rizaJetter
geçer»
Hayali Melunet Bey
însanın kendi zumuna büyük bir
kıymet vermesi, kibir ve gururundan
neş’et eder.
«Hud prestanı zum ite aUâmeî
devran olur»
«Mektebi irfana gelse tıfh ehcet
han olur»
Hazık
(Zelle): Sürçüp kayma. Cüzîgünah.
Bilâ kasdin ve bilâ ilmin vuku bulan anî
hata.
Rızaya şayan olmayacak bir hâle bi­
lâ kast mâruz olmak.
Eazimin zellesi, kalben teellümlerini
mucip olacağından mânen teraJckılerine
vesile olur.
«Görmüyor kendisinin pür hezeyan
kellesiııi»
«Görüyor başkasınm zerre kadlar
zellesini»
Nasuhî
(Ziynet): Süs. İnsana ne dünyada ne
de ahirette şîngetirmiyecek: halet.
Ziynet, üç nevidir. (1): Ziyneti nef-
siye. İlim ve güzel itikat gibi. (2): Ziy­
neti bedeniye. Kuvvet ve Sabaliat gibi.
 AHLÂK LÛGATÇESİ
(3): Ziyneti hariciye. Cah ve mal gibi.
Manevî ziynetten mahrum olanlara
maddî ziynetler bir şeref ve kıymet
vermez.
«Zeynep Ko meyU ziyneti dünyaya
zen gibi»
«Merdane var, sade dil ol, terki
ziynet et»
Zeynep Haımın
(Züht): 2Lehadet, Takva. Perhizkâı-
hk. Menhiyattan kaçmarak ibadete ev-
katı hasretmek. Hakkm rızasına, ahiı-et
nimetlerine nâiliyet için teveccüh eden
dünya varlığına, huzuzatına ademi rağ-
b0t.
Züht, dünyayı celbe kudret' haünde
tasavvur olunur/îbnül Mübarek kendi­
sine zahit!, diye nitap edenlere demiş­
tir ki: «Ben nasıl zahit olabilirim ki, za­
ten hiç bi rşeye mâlik değilim. Zahit,
Ömer ibnül Aziz’dir ki, kendisine dün­
ya saltanatı teveccüh ettiği halde ona
(Sin) H a r f i
(Saika): Sevk eden, iten hal. İnşam
hangi bir fi’le sevk eden keyfiyet. Ha­
leti derûnî.
İnsanların faaliyeti ahlâkiyesinin baş
hca saikleri; lezzete meyi, menfaat, ih­
tisas vazife fikri, hayır ve kemâle, ve
rizayı İlâhîye nâUiyet emelidir. Bu sâ-
ikalara göre muhtelif ahlâkî meslekler
teessüs etmiştir.
Nazarı islâmda ahlâkın en birinci sâ-
iki, en metin esası, en ulvî gayesi nzayi
İlâhîye nâUiyettir. Binaenaiteyh insan
vazifeî ahlâkiyesini maddî bir lezzet ve­
ya menfaat için yapmamalıdır, belki rı­
zayı Hakka nâiliyet için yapmalıdır.
«Mülitezemdi geceler her dîH zulmet
hahe»
«Düşman olmuştu cihan, pertevi
mihrü maıhe»
«HaleiÜ halkı çalıştıkça ben
i«tiknahe»
«Başladım saikai yes öfe âh^ vahe»
55
asla rağbet etmemiştir^
Zehadet, kazancı terk üe ataleti ih­
tiyar etmek değildir. Belki dünyanm
varlığına, fanî lezzetlerine kalben rağ­
bet etmemektir.
«Hilyei ehli dîn, zehadettîr»
«Zahit olmak, büyük saaıd'ettk»
Naisuhî
(Ziyaret): Birini gidip görmek. Sîn-
nen, ilmen veya mevkien büyük olan
bir zatı görmeye gitmek. Hürmete şa­
yan bir şey’e tebrik kasdile takarrüp et­
mek.
Ziyaret muhabbeti arttırır. Büyükle­
ri ziyaret, baş ağrısı verecek kadar sıkı
sıkı olmamalıdır.
«Gâh ahbabı ziyaret eyle»
«Leyk etvarıma dikkat eyle»
«Sezicek şaibeî istMıal»
«Kalka gör durma oturma filhal»
VehW
«Çeşuıi im’an ile bir kez nazar
ettim gittim»
«Bu gam abat cihandan güzıer ettiın
gittim»
Nasuhî
(Seb): Şetim. Söğüp sayma. Bir kim-
serun mezmum sıfatlarmı apaçık söy­
lemek. Bir şahsı naks ve is;tihkarmı
müstelzim olan bir haletle yad etmek,
seb ve şetmin, lisanı edebe yakışmaz.
fMeşahirden «MuhaUep» bir herifin
ve şitmine uğrar, fakat hiç cevap
vermez. Ne için bu kadar Mim göster­
din? diye sorarlar. Derki, ben onun
mesavisine vakıf değLldm, belki bir şey­
le ona bühtanda bulunmuş olurum ,di­
ye sükût ettim.)
«Eslâfe sebb-ü şetm eyleyen se£ih»>
«Ahlâfının şütumuna ohnaz mı
müstahik»
Nasuhî
56 DtNÎ VE FELSEFÎ
(Seciyye): Huy, tabiat ,şahsiyeti ah­
lâkiye. Alüâkiyat hususunda sabit bir
kanaat v emesieke sahibiyet hâli.
Seciyye bir kabiliyettir ki, insan o
sâyede kendini idare eder. O sayede
hürriyeti fikre mâlik olur. Yine o saye­
de onun bunun hevesatma âlet olma­
dan, vicdanma muhalif hareketlerde bu­
lunmadan kurtulur.
Dünyada nedret kesbeden mıezaya-
dan biri de seciyyedir.
«AfakunızdaM zerrin televvüiLat»
<tBir kvlıai gurubu demektir sedj-
yenin»
Nasuhî
(Sahafet): Bozukluk, zayıflık, fikirde,
akidede olan fesat. Kariha darlığı, akıl
gevşekliği.
Sahafet bir marazdır ki, sahibini ebe­
dî hayattan mahrum bırakır.
«Fıkriııdeki sahafete bakmaz db bî
edtep»
«Ibnü fazUet ehlini tenkide say eder.'>
Nasuhî
(Sahavet): Seha. El açıklığı. Cömert­
lik. Bezli lâyık olan şeyi münasip ma­
halline suhuleti© sarf ve isal etmek me­
lekesi.
Sahavet, tıynetteki feyz ve nezaha-
tın bir nişanesidir.
«Sebebi izzet olur cudii ata»
«Halka şirin görünio' ehU safaa»
Vehbi
(Sır): Gizli iş veya söz. Gizli kalma­
sı istilzam edilen husus. Akhn eremi-
yeceği iş. Bir şey hakkmda başkasma
mahremâne surette tevdi edilen haber.
Cem’i «esrar»dar.
Ebrarın kalpleri, esrar hâzineleridir.
Insanm kıendî mahremâne tasavvur­
larım baş.kalarmdan saklaması bir hazm
ve ihtiyat mukte^rasıdır,
Başkalarmm esrarmı ketmetmesi de,
vefa ve kerem ieaplarmdandır.
«Raıhat etmekse eğer maksadrü
mafilb’ülin»
<cSımnı kelm«de gör nezdi abibbada
bile»
Faik
(Serbestlik): Azadlık. Hüküm altın­
da bulunmamak. Lâkaydâne hareıket.
Lüzûmsuz yere mahcup davranmamak
hali. İstikametten, malûmattan münba-
is serbestlik meanduhtur. Terbiyeye mü-
nafi, mugalataya mukarin olan serbest-
hali. İstikametten, malûmattan münba-
lik ise hayasızlıktan maduttur.
«Millete serbestli efkâr lâzımdır ki,
Hak»
«Kârgâhi akh hürriyetle tninyat
eylemiş»
Hersekli Arif Hikmet
(Sebep):\j3ais. Bahane. Bir şeyin vü­
cuda gelmesini intaç eden vesile. Kâi­
natta lihikmetin carî olan alelâde vası­
ta. Cem’i: esbaptır.)
Yağmurlar nebatatm neşv-ü nemasma
sebep olduğu gibi insanm çalışması da,
tefeyyüzüne bir sebeptir.
€«lerki esbap değil gerçi savap»
«Bî müsebbip neye kadir esbap»
(Sür’ati fehm): Çabuk anlayış. Der-
meyan edilen mes’eleyi bilâ tevakkuf
anlamak. Levazimden melzumata, ka­
ziyelerden akislerine sür’atle intikâl me­
lekesi.
Bi rtakım büyük keşifler, sür’atı
fehm eseridir. Ârşimit prensipleri, cazi^
be kanunları bu sâyede vücuda gehniş
değil midir?.
«Feyzi fıtratla mücehhez bulunan'
merdi hakînu>
«Sür’atı fehıninie âlemkıri haıyran
eyler» Nasulıî
, (Serkeşlik): Baş kaldırmak. İnatçılık.
İz’an ve itaat dairesinden bî edebâne
bir surette çıkmak.
Serkeş olanları zamanenin siUei te’
dibi bir gün yola getirir.
«Serfıeşlik etme böyle ey tevseni
zamane»
«Destinde rûzigarın bir gün zebun
olıu-sun»
Nasuhî
(Sürür): Meserret. Sevinç. Gizli tutu­
lan ferah. Bir emelin husulünden veya
mütekarrıbilhusul olmasından mütevel­
lit ruhanî bir neşve.
 AHLÂK LÛGATÇESÎ
İlim ve irfan sahasındaki muvaffa-
kıyyetten mütahassil bir siirur, cihanın
bütün lezzetlerine faiktir.
«Bin gûn« gam mukabil olur her
sünınıma»
«Sanmış fazilet ehli felek galiba beni»
Erzunmılu Vehbi
(Saadet): Bahtiyarlık. Mutluluk. Ahi-
ret nimetlerine nâiliyet. Servet ve sıh­
hatin fazileti nahiyenin içtimaından mü-
tahassıl matlup bir halet. İnsanın hay-
re nâiliyeti için takdiri İlâhînin mua­
veneti. Her ferdin kendine has olan
kemâle nâiliyeti.
Saadet; bir hayrî İzafîdir. Bk kimse
hakkmda saadet sayılan bir şey, diğer
bir kimse hakkında saadetten madut
olmayabilir.
Fisagor’sa, Bokrat’a, Eflâtun’a göre
insan, nefsi natıkadan ibarettir. Bu ci­
hetle nefse ait olan faziletler, insanın
saadetim temine kâfidir.
Aristoya, revakıyyun’a, tabiiyûndan
bir cemaate göre insan, ruh ile bedenin
mecmuundan ibarettir. Binaenaleyh bir
insanın kemali saadeti hem ruhan hem
de bedenen mes’ud olması ile kabildir.
Hakikî saadet; hayatm gayesidir, akıl
ve faziletin de semeresidir.
«Sa^eti ezelî kabili zeval olmaz»
€«Güneş yer üstüne düşmekle payimal
Oiimaz»
Fuzulî
(Sa’y): Emek. Çahşmak, çabalamıak.
Hızlı yürümek. Bu: maksadın husulünü
temin için elden gelen cehdü gayreti
sarfetmek.
Meşhudumuz olan bütün terakkiler,
sa’yü gayretin neticesidir.
■^«îîîsaıM kâmil obnağa sa’yeyle,
adem ol»
«Bakı! Kalan bu kubbede bir hoş
sada ûîîiş»ı]>
Baık!
«Sen terakkiyata sa’y-ü gaiyret et ki,
rûz-ü şeb»
«Dehre karşı Mlayi şaüi millet
parîasm»
Nasuhî
(Sefalet): Aşağılık, düşüklük. Maddî
57
ve manevî yoksulluk neticesi olan haki-
râne vaziyet. Bayağı, aşağı işlere süfli-
yat denir.
Ataletten ayrılmayan, sefaletten ku r ­
tulamaz.
«Temaşa eyleyince tarzı isti^ıamı
âlemden»
«O yüksek hali bir vaz’ı sefalet
zanneder cahil»
Nasuhî
(Sefahet): Budalalık. Süse, eğlenceye
inhimak. Hiffeti akıl. Nefsin hevesatı-
na kapılarak zevk-u safa âlemlerinde
yaşayıp durmak.
Noksanii akıldan dolayı nefse an /
olan hiffete «sefeh» denir.
Sefahetin sonu iflâstır. Sefahet, mi­
rasyedilerin şiarıdır.
«BiUd sefahet denilen haile»
«Parçalamıştır nice bin âik»
Nasuhî
(Safsata): Batıl ve yanlış kıyas. Doğ­
ru gibi görünen sakimünnetice akval.
Safsata; aciz alâmeti, haksızlık nişa­
nesidir.
«Bin safsata, bir mısraı b«rcesteye
değmez»
«İndimde esaiiiri Felâtûn hezeyandın»
Avni
(Sükût): Susmak. Lüzumsuz yere söz
söylemeyi büihtiyar t^-k etmek .
Sükût, medarı selâmettir. Heyecan
engiz hâdiseler karşısında sükût edebil­
mek bir mücahede demektir.
Büyük bir mahzur olmadığı hâlde
haktan sükût etmek caiz olamaz.
«Cedetkârame hamuşu kadar rengm
cevap olmaz»
«Sükûtun merdidâoa hasmını ilziam
için saklar»
Raşit
(Sükûn): Sükûnet. Durmak. Durgun­
luk. Rahat. Asayiş. Hareketsizlik. Ha­
reketten soma husule gelen sebat. Hu­
sumetlerde, muharebelerde hafiflik gös-
termeyip maksadı temin için müteenoi-
yâne harekette bulunmak.
Sükûn ve vekara mukarin olmayan
bir hareket, sahibinin kadrini tenzile,
58 DÎNÎ VE FELSEFÎ
maksadını tavika badi olur.
«Nucûm-i namüteııahi Iriitün
çalışmakta»
«Sükûn liasavvuru kabil mi bu’di
mutlakta»
Akif
(Sekine): Sekinet. Rahat. Aram. Ve-
kar ve temkin. Kuvveti kalp. Azîm hâ­
diseler karşısında muztarıp olmayıp sü­
kûnet ve itminan ile ittisaf.
Herkesin metaneti ruMyesi, mesaip
muvacehesinde gösterdiği sekinetle mii-
tena&iptir.
«Beyhude çaı^pmasın yıkamaz sad-
mei zamaıı»
«Dağlar gibi medn olan ehli sekinıeti»
NasuM
(Selamet): Sag ve salim olmak. Ha­
yırlı âkıbet. Zahirî ve batmî âfetlerden
arî ohnak. İnsaniyete münafi, refah ve
saadete mâni hallerden beri bulun­
mak.
Bedenin selâmeti sıhhat ve servetle,
ruhun, selâmeti de diyanet ve faziletle
kaimdir.
«Sokarsa burnunu herkes dü^nıne-
den ber işe»
«Kahr selâmeti müliyemiz öbür
gelişe»
Akif
(Semahait): Cömertlik. Hilm ve rıfk.
Bezü vacip olmayan şey’i tafazzûlan i’ta
etmek. Tabii ve gayrı tabiî surette vu­
ku bulam cömertlik hâli. Sahibine «Se­
mih» denir.
Semih odur -ki, yaptığı lutûf ve ih­
sanı istisgar eder, istiksar etmez.
«Lâkin bu mu şivei mıdiabbet»
«İnsaf kıl ey mebi semahat»
Galip
Ç'(Sema’): İşitme. Tarikat erbabınm
suveri mahsusada zikretmeleri. Güzel
bir savtı insanın li&anmdan veya başka
bir şeyden işetip telezzüz etmel^
Semadan hâsıl olan harekat, eğer na
mevzun ise ıztrrap ve eğer mevzun ise
raks ve tasfık namırii alır.
Ruhanî bir cezbe tesirıle olmayıp su­
nî, iltizamî suretle olan semalar, birer
taklitten ibaret olduğu için memduh de
ğildir.
«Aşinayı rûhı kudse halet efzadır
sema»
«Teşnegam be^oni aşka şevk bahşa-
dır sıema’»
Enis Recep Dede
(Sulta): Kahır. Galebe. Bir kim iy e
karşı yapılan müdahale ve tahakküm.
Hakkın sultasmdan kaçman, halkın
sultasına tutulur.
Nefsin sultasmdan kurtulan başkası­
nın sultasmdan emin olur.
«İnkişafatına mâni ftkrtn»
«Sar san sultasıdif eşrann»
«Yıkılır baıkmaz isen bir günde»
«Hırzi can eylediği asamb>
Nasuhî
(Suizan): Fena kuruntu. Bir kimse­
nin ef’al ve harekatı hakkında tahas-
sül eden kötü zan.
İhtiyatkâr olanlar, kuvvetli karinele­
re mukarin olmadıkça hiç bir kimse
hakkında ne sui zanda ne de fazla hüs­
nü zanda bulunurlar.
«Olma anhar ey rehini suizan»
«Münkiri ehli dilit hatır şiken»
Cevrî
(Sui karin): Kötü yoldaş. İnsanm ken
dişile hem sohbet olduğu fena, ahlâk­
sız arkadaş.
Sui karinden kaçmıltnıalıdır.
{(Semtine uğramtasm sui karın»
«Şerlerinden seni hak etsin emin»
Vehbi
( «Seyyiat insana nefsi kemterininden
gelür»
«Her bacalet âdeme sui kaiiinindten
gelür»
«İzzetli zilet mekâiKi hep mekinin'
den gelür» /
«İSiiikamet müştekimülhale düninden
gelür»
«Müştakımı ol Hazretl Allâh utan­
dırmaz şeni»'.
I Sait P a^
(Sevda): Aşk. Hüzün. Merak. Mali-
hülya. Ahlatı erbaadan biri. Mütezayit
heves. Bir şey haJckmda his edilen şid­
 AHLÂK LÛGATÇESİ
detli meyil ve indzap.
Bazı gençlerin sevdadan hayır um­
maları, pervanelerin ateşi nur sanma-
larma benzer.
«Müebbet rıdu sevdadır, rühı ziba
muvaikkattır»
«Mühali^dıdıir güneş, tayfi nukuş
efza, muvaklrattır»
Yaşar Şadî
(Suai): Sonnıak. Dilenmek, üoruian
şey. İştibah edüeü bir meselenin künh
ve hakikatini anlamak maksadı ile vu­
ku bulan bahis ve istifsar.
Bilinmesi hikmet ve maslahata muva
fık olmayan şeylerden sual etmemelidir.
Saile sui muamelede bulunmak, mes’
uliyeti aMâkıyeyi muciptir.
«Atıbna dur süham ehli bâM anla­
madan»
«Cevaba etme tasaddi suaJi a n l^ a *
dan»
Naci
(Suhuleti taallüm): Kolaylıkla öğre­
niş.
İstenilen hangi bir mes’eleyi saye
muhtaç olmaksızın kolaycaı anlayabil­
mek kuvveti. Nefsin bir takım havatır
ve alâikı bertaraf ederek matlup olan
meselelei’e tamamiyle teveccüh etmesi.
Mutabahhir âlîrnler, o bî payan ma­
lûmata suhuleti taallüm sayesdnde nail
olmuşlardır.
«Atiyyeî hüdadlır suhuleti taalUm»
«Fas^etiî hünerdi setikai tekelMim»
Nasnhi
Şın Harfi
(Şeamet): Uğursuzluk. Yüm^ ve bere­
ketten berî. Nuhuset alût bir halet.
Şeamet baykuş tadeğildir. Belki bay­
kuş sedasının bülbül sedasına tercih
ediİmesindedir.
«Düştük meşami! raic-ü ina-ü
şeamete»
«Bir haneline geldik egerçi ikamete»
Meşami
59
(Siya^t): Ceza, mücazat icrası. Bir
devleti idare etmek sanatı. Politika. Dip­
lomatlık. Amme umurunu lisan ve si-
nan ile zapt ve idare. Milletin umıuru-
nu, devletin mesalüıini mihveri lâyıkın-
da cereyan ettirmek suretile olan hâ­
kimlik.
İçtimaî ahengin nazımı, hüsni siya­
settir. Ferd için en güzel siyaset, siya­
setle ademi iştigâldir.
Henüz ilim ve irfan ile mücehhez ol­
madan siyaset sislerine dalanlarm di­
mağı bir daha ilim ve irfan ziyalarına
makes damaz.
ccEtme siyasetle sakın işügâi»
«Berki siyasetle yanar perr-ü bal»
NâiS'Uİi!
(Sîyret): Meslek. Sünnet. Ahilâk ve
etvar. Tercümei hâl. Hey’eti nefsiye.
İnsanın mânen tuttuğu hayırlı veya ha­
yırsız yol.
İnsanın kıymeti sureti üe değil, siy-
reti iledir.
«Çiğnenîrsek biz bu gün çiğnenmek
istilıkaknnız»
«Çünkü inızet nerd^, bir bak nerde-
dir ahlâkımız.»
«Miişiiimanliik pâk sıyretten ibaret­
ken yazık»
«Öyle saplandık ki, levsiyyata hâlâ
çdcmadA»
A!df
(Şecaet): Yiğitlik. Bahadırlık. Meta­
neti kalbiye. Korkulacak ahvâlde kork­
mamak ve indeUı^ûm mehalike ikdam
etmek hassesi. Kendisinden mutedil ah­
vâl zuhur edecek surette kuvvei gazabi-
yenin mühezzep olması.
Şücan ile muaşeret, şecaatle ittisafa
hadimdir.
60 DLNÎ VE FELSEFÎ
«M«yani güftiigûda bed meniş iyhaıtı
eder kuphun»
«Şecaet arz ederken jmeıdi kıplî
sirkatin söyler»
Ragıp
(Şuh.): Tama, fazla cimrilik. Hırsa
mukarin buhul. Başkalarmm malmdan
infaJc ve itayı men edecek derecede his­
set.
Ehli şuhun tabmdaki habaset, sözle­
rinden tereşşuh eder.
«Bedmeniş tezyit ederken kendi
bulılii şubbunu»
«Hiç utanmaz da dbauı bubi ite
tavsif edter»
Nasufaî
(Şahsiyet): Mevcudiyeti ferdiye. Bir
adamın şahsı ve zatı itibariyle mevcu­
diyeti, hüviyeti. Meziyet veya vukufu
veyahut nüfuz ve mevkü itibariyle bir
ehemmiyet ve temayüzü hâiz insan.
Esasen uzaktan görülen ayaktaki bir
insanın karartısına «şahıs» denir. Şah­
sa ait sözlere ,işlere de «şahsiyat» de-
nilmıektedir.
Herkesin şahsiyetine riayet edip şah­
siyat ile meşgul olmamak, şerefi insa^
niyeti muhafaza icaba^mdandır.
«Herkesin ehvaluun, etvamun»
«Bir güzel miratıdır şahsiyyeti»
Nasuhî
(Şer): Kötülük. Fenalık. Muzur. Hay
re münafi, tab’a gayri mülayim olan
şey. Bazan şer sanılan şey, mualecatta
kullanılan bir zehir gibi nâfi olur.
«Çok bayır olur kim çeldlürsiin
kiril amfeiB»
«Her tab’uıa boş gebBİyeni şer mi
saıiırsım>
Muallim Naci
(Şeriat): Şer’i şerif. Tarikatı İlâhîye.
Kanuni üâhî. Dinin ameliyata ait ah­
kâmının hey’eti mecmuası.
Şeriatı garra; insanı abi hayat men-
baıtıa isal eden bir muazzam, mübarek
yoldur.
«Şer’a san! ki, harekatı ümem»
«Feyzi şeriatla oIih- muntazam»
Nasub'ı
(Şeref); Mecd. İzzet. Mümtaziyet.
Ululuk. Mehasin ve fezaU sayesinde
husule gelen ve seOıibi için mübaihata
vesile olan manevî yükseklik.
İnsanın şerefi nukut üe değil, cud
ve sucut iledir.
«Merdi kâmil şerefin ber ter eder
gurbette»
«Kadri artar gıUıerin çdssa eğer
kânuiıdlaın»
Sezai
(Şereh): Şerahet. Ziyade hırs. Gale-
beî şehvet. Bir şey’e ziyade düşkünlük.
İffet ve nezahete münafi haleit.
Birçok facialar, birer zadei şerehtir.
«Dünyaya tapaa^r, bütün erbabı
cünundiur»
€<Hus - u şerehin pençei kahrında
zebundur»
Nasuhî
(Şelaıret): Şenlik. Kurnazlık. Neşve.
Ruhun inbisatmdan mütehassıl, neşve-
li, beşaşetaver bir halet.
Şen ve şatır olanlar, bulunduldan
raechslere inşirah bahş olurlar.
«Büübül şetareti handam
güldürür»
«Takfidi zag, hepki hıramaım
güldürür»
Yahya
(Şiar): Nişan. Alâmeti farika. Paro­
la. Eser. Bir cemaatin, bir milletin ha-
saisinden olaaı memduh veya mezmum
bir amel veya sıfat.
Kendi şiarını tezyif eden bir millet,
kendi milliyetinden istifa etmiş olur.
«Misali mah televvün değ3 bize»
«Felekte m ^ kemaliz nümudumıız
bn -^»
Nabi
(Şetaat); Aıaya girmek. Bir suçlu ve­
ya muhtaç kimse için tavassut eyle­
mek. Suçlu veya muavenete muhtaç ve­
ya atıfete sezavar olanlar haMcmda vu­
ku bulan afv veya lütuf ve ihsan ricası.
 AHLÂK LÜGATÇESİ
Elden gelen şefaati diriğ etmek, bir ne­
vi hasaset eseridir.
c<Daıiişşi£ai haşirde biman ma’siyet»
«Şehdişefaattnden umar şerbeti şifa»
Fuzûli
(Şefkat): Acıyıp esirgeme. Esirgeye­
rek sevmek. Havf ile mümteziç, rikkat
ve rahmetten münbais derûnî bir halet
ki, başkalarına âtız olan veya olması
melhuz bulunan nâhoş ahvâl muvace­
hesinde tecellî eder.
Şefkatsiz bir kalp, rahmetsiz bir bu­
lut gibidir.
«Her acize şefl^t et, şefi ob>
«Mahluka tavazu öt, refi ol»
Abdullah Vassıf
(Şakavet); Şakilik. Haydutluk. Bed
tıynetlik. Fısk ve fucura inhimak. Hi­
dayeti ilâhîyeden, saadeti ezeliyeden
mahrumiyet hali.
Akıbet bizce meçhul olduğundan
kimsenin ebedî şakavetine kat’i surette
hüküm edemeyiz.
«Şîhabi nahısi bir mihri saadlet zam-
nedıer cahü»>
«Şaikavet beı^ını nuri hidayet zan-
nı^ie]* cabib>
Nasuhİ
(Şek): Şüphe, tereddüt. İki nakızin
insan indinde mütesavi bir hâlde bulu­
nuşu. Filân şey mevcut mudur. EteğU
midir diye tereddüt edilmesi gibi. Han­
gi bir hususta neSsin kat’î bir hüküm
vermeyip isbat ile nefi arasında tered­
düt etmesi.
Neticesi meşkûk olan bi rişe mübaşe­
ret; kârı akıl değildir.
«Haiki dergahın ararlar bî şek»
«Maktan mahiye dlek muIkü melek»
Hakaui
(Şikâyet): Şekva, İştikâ. Kendisinin,
veya başkasının derdine, âdemi hoşnu-
ddsine müteâllik mutazahlmâne ifade..
Mafizzamiri izhar.
Her şeyden şikâyet, havsalanın dar­
lığından neş’et eder.
Acizlere şikâyette bulunmak abestir.
Şikâyeti mucip olan hâl, ne kadar dil-
61
sûz olsa da şikâyet edecek mahallin bu-
lunmamaa, andan daha düsûzdur.
«Baisi şekva bana hüzra umumîdir
kemâl»
«Kendi derdi güıdümiin bilâhi gel­
mez yadıma»
Namık Kemal
(Şükür): İyiliğe karşı minnetdarlık
gösterilmesi. İyiliğe karşı kavlen veya
fiilen izhar olunan kıymetşinaflhk. Gö­
rülen nîmet ve muaveneti lisaıni sena
ile yad ve mukabilinde münasibi veçhi­
le güzel hizmet.
Görülen bir lûtü fve nimeti biltitasa-
vur izhar etmek bir şükürdür. Zıddı kü­
für ve küfrandır ki, nimeti nisyan üe
setir ve inkâr eylemektir.
Şükür, nimetin artmasma vesiledir.
Görülen iyiliğe şükretmemek, tabiattaki
leametden İleri gelir. Minnete veya şah
si bir fayda düşüncesine mukarin olan
iyilikler, şükre lâyık olamaz.
«Şukr eder nimeti gayet efzun»
«Kaüri ımnet olur pek melun»
Vehbi
(Şemail): Ahlâk. Tahsine şayan olan
sıfatı kerîme. Yüksek şemail, sahibinin
safhai hayatım bir hâle gibi tezyin
eder.
«Geldikçe semaili hayâle»
«Gözgark oluyur sirişki ale»
Naci
(Şematet): Düşmanm sevinç gürültü­
sü. Bir kimseye isabet eder beliyyeden
dolayı düşmanlannm surur izhar etme­
si.
Şematet, musibetlerin cihamşumul ol­
duğunu bilmemekten miitevellet bir ca-
habttir.
«Ademi gayret ik bazı umur»
«tntikainı almağa eyler mecbur»
«Ba husus ede semaltet ada»
«Ana taikait getirilmez aslâ»
Vehbi
(Şevk): Neşve. Şiddetli arzu. Nefsin
şiddetle alâkadar olduğu şeye incizabı.
Likayı mahbube nâiliyet hususunda kal
bin niza ve heyecanı.
62 DİNİ VE FELSEFÎ
Bazı şevkler, birer şihap gibi seriüz-
zeval olur.
€<Bii bağda nice mümkündür istiarei
şevk»
«Tefavüt olmayacak bülbül-ü
gurubında»
Nailî
(Şahadet): Şahitlik etmek. Delalet
eylemek. Basar veya baısiretle olan mü­
şahededen mütahassıl ilimden sadır
cian söz. Hakkın varlığım tasdik ve iti­
raf. Dinî İslâmî müdafaa, hududı İslâ-
miyeyi muhafaza için adayı din ile ya­
pılan cihatta bir müminin zuln^n öldü­
rülmesi. İslâmm şartlarından olan (Eş-
hedüen Jâ ilâhe illâllâh ve eşhedü enne
Muhammeden abdühu ve resûlühu) ke­
lâmı şerifi.
Hak Tealâ Hazretlerinin mukaddes
varlığına bütün zerrati kâinat, şahadet
edip durmalctadır.
E l gıpta o muhterem şühedaya ki,
vücutlarından serpilen lâtif kan katre-
leri, birer zülaHebediyet gibi İslâm mil­
letinin devamı nayatma hadim bulunu­
yor.
«Ömerî eyledi şahadet gû»
«Âyeli tâ ilahe illâ hu»
Safi
(Şehamet): Kuvvet. Zekâ, riüfuzi na­
zar. Şecaat ve haşmete mukarin olan
şiddeti zekâ. Zekâ ile memzuc şecaet ve
basalet. Zikri cemili istilzam eden bü­
yük işlere mübaşeret hırsı.
Ca’li şahametler, daha yükselmeden
sukut eden balonlara benzer. Hakikî şa­
hametler ise asırlardan asırlara intikâl
edesn muazzam âbideleri andırır.
«Şehamet dini, gayret dini ancak
miislümıanhktır»
«Hakild miislüinanılık en büyük bir
kahramıanlıktır»
Akif
(Şöhrcil): Önlenme. Ad ve san. Mah-
les veya lâkap. Nas arasmda zıdıur. Bir
hususta nam kazanarak halk arasında
marufiyet kesbetmek.
Şöhret, âfettir. Esası çürük olan şöh­
ret, sukut mukaddimesidir.
«Kaka acep mi şöhreti dillerde
halemin»
«Merdi sahiyi akıbet ihsâm andmr»
Osman Vasıf
(Şehvet): Arzu, istek, tab’a mülâyim
olan şeyi talep için nefsin hareketi. Ha­
yat sahiplerinin biribirine olan meyli
tabiîleri. Kendisi ile bir şeye karşı me­
yil ve iştiha husule gelen kuvvet.
Akla galebe eden şehvet, çirkini gü­
zel gösterir. Şehvetine esir olan, neşvei
hürriyete nâil oL-unaz.
Şehvet iki kısımdır. Biri şehveti sâ-
dıkadır ki, bunsuz beden miuhtel olur.
Açlık zamanında taama olan iştiha gi­
bi. Diğeri de şehveti kâzibedir ki, bu­
nun temin edilmemesinden dolayı be­
den muhtel olmaz.
«Alır mı söylesen bin kıssadan bir
hissei ibret»
«E ot İ gafletü şehvet olan merdi
sefahıe^âr»
Nasuhî
(Şeyf£a»et): Hiyle. Fesat. Kurnazlık.
Kuvvei mümeyyizenin ifratından ibaret
desisekârane bir haslet.
İnsandaki her kuvvei zemimeye «şey­
tan» denilmiştir. Çünkü bu kuvvetlerde
insaaaı şeytani recîm gibi fenalığa sevk
etmek ister. Bir hadisi şerifte, (Elhase-
dü şeytanün) buyurulmuş olması bunu
gösteriyor.
Şeytanetine güvenen, akıbet bir gün
döğünür.
«Terk edip şeytaneti safderun ol
zira»
«Aldatır sonra seni al ile ayyar
felek»
HUmî
 AHLÂK LÜGATÇESI
(Sat) Harfi
(Sabır); Acıya katlanmak:. Darlıkta
imsâki nefs. Tab’a gayrı mülâim olan
halata telâş göstermeyip bilâ ıztırar ta­
hammül ve mukavemet. Akıl ve şer’in
iktiza etmediği hususlarda hapsi nefs.
Sabr anümeası, masiyetlerden bitte-
vekkı nefsin bu baptaki temayülâtma
mukavemet etmektir.
Sabralel’mesaip, teveccüh eden musi­
betlere, "hederlere bilâceze tahammül
eylemektir.
Sabır bir lâfzı umûmidir. Yerine gö­
re şecaat, kanaat, kitmam sır, rahtas-
sadr natnmı alır.
Musibetten dolayı hapsi nefse ise yal
nız «sabır» denilii' ki, mukabili «ceze»
dir.
Sabır eden zafer bulur. Müdafaası
mümkün olan haksızlıklara karşı ta­
hammül etmek ise sabur değil, meske­
nettir.
«Saıbırdiır ukde kuşayi her kâr»
«Er%ir sabır ile subha şeb-i târ»
Nabi
(Sohbet): Görüşüp konuşma. îhtilât.
Münasebet. Tabiat ve seciyeleri muva­
fık olan zatlarm toplaşarak teatii ke­
lâmda, müdavelei efkârda bulunmaları.
Hava sıhhat üzerinde ne gibi tesir­
lerde bulunursa sohbet de ruh üzerinde
aynî tesirlerde bulunur.
«Naıdfaınliar edier sobbed nadm h
telozzüz»
«DivaneJeriıı hemdenin divane
gerektir.»
(SıMtat): Sağhk, doğruluk, gerçeklik,
vücudun illetlerden, marazlardan selâ­
meti. Sahibinden sudûr eden ef’al ve
asarm selâmet ve intizamımı istilzam
eden keyfiyeti mahsuBa.
Sıhhata münafi her hareket, bir nevi
intihardır.
«Halk içiiMİe mtılteber bir nesne yok
devlet gibi»
<cOıhnaıya devlet ctbanda bir nefes
sıhhat gibi»
Sulton Süleyman
63
(Sadakat): Doğruluk. Samimî dostluk.
Meveddette itikadın sıdkı. Garaz şaibe­
sinden hâli ve her ve/çhile halis mu­
habbet. Zahiren ve batmen doğrulukla
ittisaf.
Zamane dostlarının sadakat ve ciddi­
yetine itimat, safderunluktur.
«Kâr etmiyor sadakat-ü iffet
zamıaını&die»
«Sermayei husuli rica, irtikâp imiş.»
Hersekli Arif Hikmet
(Sıdk); Doğruluk. Hulûs. Selâmeti
kalp. Kelâmın nefsiiremre muvafakati.
Hükmün vakıa, mafizzihnin harice mu­
tabakatı, Sözün hem' mıafızzamire hem
de muhberün anha birlikte mutabık ol­
ması.
Bir kalbin bir sıdk ve safa menbaı
olduğunu sahibinin asârı, harekâtı hâri­
ciyesi pek güzel gösterir. Güneşin bit
merkezi nur olduğuna neşrettiği ziyadan
büyük şahit mi olur?
«Sidk-u sebai: m«.sleğimizdir ki
eylemez»
«Bin tig^ karşı tehallüf zehaibımız»
Nanuik Kemal
(Sadâkaı): Rizayi hak için fakirlere
verilen para ve saire. Cenab-ı Hak’tan
sevab ricası ile vücuda getirilen mües­
sesçi hayriye. Buna (Sadakai cariye) de
denir.
İnsanm ömrü içinde görebileceği ni­
hayet bir iki günlük bir mesudiyet, za­
manın bir sadakası demektir. Fİkat bu­
na nâiliyet için bir çok yalvarmak, göz
yaşları dökmek icap eder.
«Sıdk-u iMâs ile ver kim sa^kat»
«Malına, ömrüne gelsün berekât»
Vehbi
(Safa): Safilik. Berraklık. Edence,
endişesizlik. Kederden hâli, kalbin neş-
vesine bâdi olan halât. Bir şeyin şaibe­
den halis bulunması.
Herkes zevk-u safaya inhimaki nis-
betinde elem çeker.
64 DİNÎ VE FELSEFÎ
«Cihanda h®r salayı bin keder teksp
edler ahir»
«Ç ıkam ı sineden derdi köhen
âheste aheste»
NasuM
(Satayi Zihin); Fikrin berraklığı. Mat
lubu büâ teşevvüş ihraca, meseleleri ol­
duğu gibi idrake nefsin istidadı.
Safayı zUın Ue yapılmayan ihm mü­
zakereler hederdir.
«Safayi zihn Ue mecmuaı ekvana
baıkdıkça»
«cNice es'ari ulviyet tecelUsaz olur
birden»
Nasuîıî
(Sıfat): Hâl, bir mevcudun hâiz oldu­
ğu vasıf veya suret ve keyfiyet.
Kibriya ve azamet, sıfatı üâhîyeden
olduğu cihetle insanların bu sıfatlarla
ittisafa yeltenmeleri pek büyük bir had
na şinaslıktır.
«O gazal-i harama nâfe ısıfat»
«Hali müşkini verirdi zineb>
Hakanı
(Safh); Uzaklaşma. Yüz çev irm e.^
mazia/yn. Bir kimsenin yaptığını başma
kalkmayıp hakkında afv ile muamele­
de bulunmak.
Safh, afüden eblağdır. Çünkü insan,
bazan afv ederde safh etmez.
Afv ve safh ile ittisaf nezüıül’kalp
zevata has bir meziyettir.
«Ref edier cephei sîyalıondan»
«Desü kudret ,bicaibı masiycti»
«Tejinimiıni afv-ü safh-ü merhameti»
«Yetişir kurtarır günabımdiaıa»
Emîn Hakî
(Safvet): Safilik. Temizlik. Kalbin
gill-ü gişten berî, nezîh ihtisasları havi
olması.
Kalbinde saffet olmayandan hayır
bekleme. Bulanık su, harareti teskin
edemez.
«Âdemıde ne piraye ne ziver ist®r»
«Mablûk idiği surete mazhar ister»
«Bî fâidedir ziynet ve arayişlfer»
«Bak ayineye safveti cevher îstCT»
(Salâbet): Metanet. Katılık, sağlam­
lık. Mukaddesatı, akaidi diniyeyi, güzel
an’aneleri muhafaza ve siyanet husu­
sunda insanın muttasif olduğu kuvveti
kalbiye.
Salâbet ile taassubi cahilaneyi bir
görenler, kendi cehaletlerini teşhir et­
miş olurlar.
«Taassîiıp sanma bizlerdte tecelli ey­
leyen halet»
«Mukaddes bir salâbettir, muazzam
bir şabamettir»
Nasuhî
(Salâh): İyilik. İyi hal, ademi fesat,
hüsni tertip. Her hayricami, faziletlerin
içtimamdan hâsıl olan âlî bir sıfat.
Salâh tabiri ,bazan fesat ,bazam de
seyyie mukabilinde kullanılır.
Salâhı hâlden, mahrum' olanlar, fe­
lah bulamazlar.
«Günler gelip geçmekkiedir»
«Kuşlar gibi uçmaktadW.»
«Ebü fesiadın yeri yar»
«Ehli saEh uçmakt^ir»
Hüdai
(Sılairabm): Akrabayı arayıp sor­
mak. Ziyarete gitmek. Gurbetteki kim­
senin memleketini ziyarete gitmesi.
Akraba üe güzelce görüşmek, onlar­
dan muhtaç olanlara muavenet etmek,
hasta olanlarım iyadette bulunmak, gâ-
ib olanlarmı araştırmak, isaette bulu­
nanları af eylemek; vefa ve mürüvvet­
ten mümbais, İçtimaî vazifelerin en gü­
zellerinden mıâduttur.
«Sıliaidır mıusiiliei raıbmeti Rab»
« I^ t’ı rateı etmek olur buüde
sebep»
«Akraba olsaı da faraza düşmeib>
«Ecnebiden yine elbet ehven»
Vehbi
(Salef): Hububatm âdemi nemiası.
Birinin mıekanet ve haysiyetten mahru­
miyeti. Birine hoşlanmadığı sözü söyle­
mek. Lâfü güzaf üe. beyhude yere öğün-
mek. Bir kimsenin, keııdi kudiret ve is­
tidadı fevkinde kiyaıset ve zarafet iddi­
asında bulunması.
 AHLÂK LÜGATÇESÎ
Tasallüfde yaltaklık ve haddinden
hariç fazlü zarafet iddiasına çalışmak
mahâsmadır.
Şüeranm bir çok fahriyeleri tasallüf
kabilLndendir.
Salef, kizb ile ucübden mürekkep bir
rezilettir ki, sahibi başkalarına nazan
hakaretle bakar.
«Bir l a f t ı r , bir yalandır hodfıuruş-
luk doğrusu»
<cÂdemı Ken yüz çevirme sen teva-
zadm saloib»
Nasuîıî
(Savap): Doğru, dürüst hareket. Doğ
ru fikir ve rey. Hakka isabet. Akü ve
ger’in mıuktezası veçhile cevap. Haddi-
zâtında mahmut ve merzı olan şey, adlü
ihsan gibi. İnkârı kabü ohnayacaik bir
veçhile nefsul’emirde sabit olan emr.
Seylabei havadise tutulanı rahi sava-
bı taldp edemez.
«Öldümiıe ey avüMmin AltâM ekberî»
fiNunmla ki^fi rahi sava^ eyliyen-
leri»
Naci
D v e Z© Harfi
(Dılık): Gülmek. Gülenin işitip etra-
fındakilerin işitemiyeceği veçhile gül­
me. Nefsin sümrundan dolayı veçhin
inbisatı ve dişlerin inkişafı suretiyle
olan gülümsemek. B ir şeyin hoşa git­
mesi sebebi il© ruhun, harice hareket
etmesinden mütehassü bir halet.
Yerinde olmayan dıhk, hiffet alâme­
tidir.
«MudbOiâtı dehre ben ölsemı de
tasvirimi güler»
Nad
«ttüba etmiş, kaza ehB salip»
«Dıhki Istilızayaı l^ ık , pek garip»
Mebmet Celâl
(Zarar): Ziyan. Hasar. Noksan. İn­
sanın menfaatine münafi. Ziyamnı mu­
cip hal.
En büyük zarar, zararı kâr sanmak­
tır. Çünkü bu halde zarardan^ kurtul­
mak kabE olmaz.
65
(Sofi): Zahit, mütteki. Ehli tasavvuf­
tan olan veya onlardan geçinen kimse.
Şeriat ve tarikat-Jdgt^ üe mnttasif, saf-
vetj,-afelâkiy£j^ mütehalü zat.
<^«So£î giM mağrurı ibadet d ^ liz biz»
«Miiskin ve giinakkârU syehrû
zuafayız»^
Hilmi
Her sofî görülen safi oknaz. Her par­
lak gördüğün taş, ehnas değildir.
(Sıyîmet): Himaye. Hıfz. Korumak.
Mukaddesatı, namus ve haysiyet saha-
sini başkalarmm tecavüzlerinden vika­
ye.
Nakesleri sıyanet, yılan yavrularını
beslemeye benzer.
«Sıyanıet beklesin bizd«n diehalet
eyteyen âdâ»
«Mürüvvet beklenir etbette erbabı
a d etten »
Hüseyin' Haşim
«Feryadı bırak, kendine gel^ çünkü
zaman dar»
«Uğraş ki telâfi edecek bunca zarar
var»
(Dalal):/Dalâlet. Hak’tan bâtıla
udul. Tarîki müstakimden, caddeî diya­
netten huruç. Fısk ve i^van vadisine
duhûl. Matluba lysaTedSeE^ şeyinTlik-
dam. Matluba, gayei hayatiyeye iysal
edemiyecek olan bir tarîka sülük. Neh-
ci istikametten kasden veya sehven az
veya çokça udûl etmek .Salikin mak­
sadına asla yol bulamaması.^:
Dalâletin mukabili hidayettir.
Fransuva Bakon; zihni hataya düşü­
ren bâtıl fikirleri «dalâlet = hayalet»
namile şu dört kısma ayırmıştır:
(1 ):(«Kabile dalâletleri»; Insanm ta­
biatından münbais umumî hatalardır.
İnsanlarm kendilerini merkezi kâinat
ad etmeleri gibij
^ F ; 5
66 DİNİ VE f e l s e f i
(2): «Mağara dalâletleri» Eşhasa ait
olup tarzi terbiyeden .itiyattan ve sâi-
reden neg’et eden hususî hatalardır.
(3): «Meydan dalâletleri»: İçtimaî
münasebetlerden ve bahusus sahte be-
lâgatlardan mümbais hatalardır. Bir
maksadı terviç için irad edilen nutuk­
lar, gazetelerde yazılan mak:aleler ba-
zan bu hatalara sebebiyet verir.
(4): «Temaşa dalâletleri»; Nazariye-
lerden, mesleklerden mütevellit haitalar-'
dır. Felsefî veya siyasî bir meslek hak-
kındaki yaldızlı södere bakarak o mes-
leke karşı gösterilen incizap çok kere
böyle bir hata teşkil eder.
Dalâlet: Basirete ârız ruhanî bir ma­
razdır ki, insana zulmeti nur, şuru sü­
rür gösterir.
Dalalete düşürmeye, doğru yoldan
çıkarmaya da «idlâl» denir.
Mamafih idlâl, şöylece üç manâya
gelir:
{ ! ) : Bir kimsenin vuku bulan dalâ­
letine hükmetmek.
(2): Bir kimsenin kendisine mevdu
olup dalâlet ve hidayete seviyyen müs-
tait bulunaıa bir kuvvet ve cibilleti da­
lâlete sarf ile dalâleti iktisap ettiğinden
dolayı o kuvvetin mucidinin o dalâlete
( D İ ) H a r fi
(Taat): İtaat. İbadet. Zühtü takva..
Cenab-ı Hak’kın emir ve nehyine ria­
yet. Emre taven muvafakat. Mürseliy-
nin sünnetlerini ihtiyar, ülemânm sebi­
line sülük, emrin nuzûlü, hükmün hu­
lulü anında izharı inkiyat,
Hayatm iğtimam edilen en kıymetli
zamanı,, ibadet ve taate masruf olan
vakitlerdir.
«Cürmüne muterif ol ,taate ma^-ur
olma»
«Kîşifaıhaınıei hikmette sakım isterler»
Ruhi
(Tabiat): Mizaç, huy, âdet, zevk. Ci-
billet. Zerafet. Cevher. Yaratılıştaki hâl
ve keyfiyet, fe sa n m mintarafiHâh mef-
tur olduğu-iseciyye. Mahlûkatın mâhi-
yeti. Kâinatm hey’eti mecmuası. Mü-
bu veçhile vücut vermiş olması. Bu iki
manâya olan idlâl, adalet ve hikmet
muktezası olduğundan Cenab-ı Hak’ka
isnat olunur.
(3): Batili bir şeyi tezyin ederek o şe­
yi yapmaya insanı sevk ve imâle et­
mek. Bu hâlde idlâl, dalâlete sebep ol-
nmış olur. Bu manâca idlâl, Cenab-ı
Hak’ka isnat olunamaz. Hak Teaiâ,
bundan münezzehtir.
Dini İslâm, hidayet yolunu da, dalâ­
let yolunu dai bizlere açıkça göstermiş­
tir. Altık dalâlet yolunu iltizam eden­
ler. Kendilerini hiçbir veçhile mazur
sayamazlar.
«Hazer kıl gıtm e^n ralli dalâle»
«fSüIûk eyle lârîkı itidâle» Hiidaî
(Ziys^et): Yemeye dâvet etmek. Bâzı
zievata ikram maksadı ile dostâne bir
surette yemek yedirmek. Misafire se­
mahat tariki ile mechûdu bezi eyle­
mek.
Dünya bir ikametgâh değH, bir ziya-
fethanedir. Onun içindir ki, insan dün­
yadan tehi dest olarak çıkar gider.
«Bir dan 2%afetki cihan huni
behini»
«Naçîz hevanunda olur nzkına
kâfib> Eltrem
kevvenat arasmdaki âhenk ve intizam.
Eşyayi kevniyede mündemiç kuvvet.)'
tTabiatm fevkinde ve haricinde olan,
yâni gayrı tabiî bulunan haUerdfen bah­
seden, felsefeye «mafevkattabia = me­
tafizik» denilir.^
Tabiatı talih edenler, kendi nâçiz şah
siyetlerine birer hisse-i ülûhiyet ayır­
mış olurlar. Ne cahilane cür’et!.
«Olaulaar feyziyabi intibah âsan
kudretten»
«AlU'lar hissel ibret Itemaşayı
tabiattein» Elo-em Bey
(Taraıb): Sevinç. Şenlik. Maddî veya
manevî bazı lezzetlerin husulü dolayı-
süe izhar edilen meserret ve iptihaç.
Ruhlarm tarabma, kederine sebep
 AHLÂK LÜGATÇESİ
olan, zamamıı muhtelif teceUiyatıdır.
Bahartn feyzi kudûmiyle pürahenik olan
bülbül, hazan gelince sükûta mecbur
olur.
«Eğlen dbanla çekme taab ol iarb
giirân»
«Danittarptır ehli^te her zaman
zemiıı» Naci
(Tarikat): Manevî yol. Din büyük­
leri ıtarafmdan tutulup gösterilen mane­
vî yollardan her biri. Mesaliki sufiye-
den hangi birisi. Hak yolunun salikleri-
ne has olan âlî siyret.
Han:gi bir hususta insanm sülük etti­
ği iyi veya fena mesüek’e «tank» de­
nir.
Şeriata muhalif olan herhangi bir ta­
rikat, bir rahi dalâlettir.
«Samnıa kim rabi şeriat başka»>
«MesleJci ehli tarScat başka»
Vehbi
<;Ta’!ıı): Ta’ne, teşni. söğme. Söz vur­
ma. Bir kimseyi zebandarazlık suretile
zem ve ta’yip. Birisinin adaletten, şa­
hadete ehliyetten mahrumiyetine kâil
olmak.
Ta’mn asıl manâsı, bir şeye mızrak­
la, boynuz ile ve bu gibi bir şey ile vur­
maktır. ! ' I
Nasin ta’n ve teşnünden korkan, hiç
bir mevcudiyet gösteremez.
«Sen dc aiklm var ise bir nesne
tahsS et yürib>
«Âlemiırtai’n etme th^ak i^e,
ayyaşîna»
Seyit Vehbi
«Mekalü. Ta’ni cahÜdten ne gam er­
babı irte a »
ccAUiarlar taşı elbette dirahh meyvc-
dar üzre»
Mekali
(Talâikat): Selaset. Serbest söyleyiş..
Güleryüzlülük. Fesahati lisaniye. Mak­
sadı Kemali vuzuh ve intizamı ile ko­
layca ve serî bir hâlde ifade etmek kud­
reti.: I : 1■ M i
Bâzı kimseler mücerret hsamlarmda-
ki talakat sayesinde bir takım mugala­
talara hakikat rengi verirler.
67
«HUsni beyana, şive-vü âhenge
dikkat eb>
«Tezyin eder kelâmı hatibin
talakalli»
Nasnhî
(Tama): Hırs, aç gözlülük, harîsane
ümit. Bir şeyin husulünü hisset ve ha-
sasetle mümtaziç bir halde istemek.
Nefsin bir şeye şehvetindien dolayı meyi
etmesi.
Tama; gözü kör, kulağı sağır eder.
Tama ile izzeti nefs bir arada içtima
edemez. Arslanın pençesinden kurtu­
lan, artık derisine tama etmemeli.
«Sahibi hırsuı tama rüsvâdır»
«Kimyayı şeref, istiğııadv»
«Âliet hnnmetim har ohna»
«Gördüğüm şeye talepkâr olma»
Nabi
(Taharet): Temizhk. Yıkanmak. Mad
dî veya manevî nezafet. Azayı mahsu-
sayı vechi mahsus üzere yıkamak.
İnsan yalnız bedeninin değil, ruhu­
nun da taharetine dikkat etmelidir. Ta­
haret haldcındaki bütün ayati Kur’ani-
ye, bu iki kısma hami olunur.
«Ehü imâna nezafet lâzım»
«Came de yâıni< taharıet tâzun»
«Giyme süfüyet ite kirK libas»
«Pak esvaba nazar eyler nas»
Vehbi
(Tiyb): Güzel koku. Sürünülecek gü­
zel kokulu şey. Helâl mal. Lezzetli şey.
Hasselerin istilzaz ettiği maddî veya
manevî şey.
Eğer tiyb şeyler ile iktifa olunsa
idi fertler, cemiyetler ara&mda müna-
zaattan eser görülmezdi.
«Dilerhn haktan aya necli necip»
«Bağımızda olasın sünbüli <îyp»
Vehbî
Amali salihadan, nufûsi zekiyeden
her birine de «tîyb» denir. Muİkabili
«hubs» tur ki, mahsus olsun, makûl ol­
sun hasase.t ve redaetinden dolayı ke­
rih görülen şey demektir. Bu; itikatta
ki butlana, sözdeki yalana, fuldeki çir­
kinliğe şâmildir.
68 DİNÎ VE FELSEFÎ
Mahzurattan olup nefse tevafuk et­
meyen şeylere «habais» denir.
(Tayyip): İyi, hoş, âlâ. Lâtif. Helâl
olan şey. Gayet pâkize. Lezzetâver olan
husus.
C Fıtratında nezahat olmayan kimse,
habis şeyleri tayyibata tercih eder. Hün-
fesanm pis böceğinin hali buna şahittir.)
««Cism-ii caıun senin ey kudı^ti rab»
«Gül gibi tayyip-U ılabirdir Jıep»
Hami
(Z) Harfi
(ZaraM ): Kibarhk, incelik. Letâfet.
Yakışıklılık. Zekâya mükarin, hoşayen-
de kavi ve fiU ite ittisaf keyfiyeti.
Fıtrî zarafetler, zekânın harice akse­
den birer lem’asıdır. Cali zarafetler, su­
nî ^çeklerden dâha taravetsizdir.
«Harfgir obna, zarafet satea»
«Sözüne kizb>U denığu katma»
Vehbi
(ZuMim): Gadr, Haksızlık, Adalete
münafi hareket. Hak’tan bâtüa intikâl.
Bir şeyi mavüzia lehi olmayan mahalle
vazı. Bir hakkı müstahıkkından men’i.
İnsanın uhdesine teveccüh eden şah­
sî, İçtimaî; İlâhî vazifelerden hangi bi­
rini terketmesi bir zulümdür. Zıikn ate­
şi dünyada mazlunu, ukbada zalimi ya­
kar.
^Sokrat idam için götürülürken ağla­
makta olan refikasına «n© için ağhyor-
sun?» dipe sorar. Kadmcağız: «Zuknen
katiolunuyorsun» deyince Sokrat: «Ya
sen arzu eder misin ki, ben bihakkın
katlolunayım» dîye tesellide bulunur^
Ayın Harfi
(Âite): Familya. EhHbeyt. Zevç, zev­
ce, evlât ve sair yakın akrabadan müte­
şekkil küçük bir cemiyet.
Âüe hayaıtımn saadeti, efradı arasın­
da muhabbet ve tesamüdün vücudu üe
tecelli eder.
(Tıynet): Yaratıhş. Fıtret. CibiUet.
İnsanın hilkaten hâiz olduğu mahiyet
ve kabiliyet.
Tıynetleri bozuk olanlara yaklaşma-
malıdır. Tıynetleri berbat olanlar, çir-
kâb^ı sefahatten dilşat olurlar.
«Nadir bulunur tıyneti kâmilde
kusur»
«Kemi mayeden eyler ne kim eylerse
zuhur»
ıcSenkbaozubn olan taıhribi kalbi
âlenae»
«Haşrolur Haccac ^ bin Kabe
bünyat etse de»
Kemâl
(Zan): Sanmak. Farz ve tahmin. Ta­
savvur. Karinelerden mütahassıl gayri
kat’î marifeti. İki nakizten ikisini de da-
ire-i ihtimâlde görmekle beraber biri­
nin hakkmdaki ihtimâli daha galip gö­
rüp onun vücuduna kâil oİmak. Bıma
«itikadı râcih» de denir.
İki nakızden yahıız birine kaü olup-
ta diğerini hiç hatıra getirmemek ise
«husban» dır. Böyle bir hüküm ve iti­
kat ise tareyanı şekke mâruz bulunur.
Kendi zanniyatuu birer sabit haki­
kat mahiyetinde telâkki etmek; hodpe­
sent, gayri münısif kimselere has bir
nakısadır.
«fiudur zaıtnım bu imsalc ile ey şufai
cüıan^ıaı»
«Güneş olsan zâya endazi farkı
âlemi olmazsın»
Hami
«Evet mücalıede mahsulüdiir hayatı
beşer»
«O olmadıkça ne efrad olur ne
âileler»
Akif
(Âdiet): Usûl. Görenek. Alı§ıl™ı§ Şey-
Nüfusta mütakarrer, selîm tabiatlar in­
 AHLÂK LÛGATÇESİ
dinde makbul olup nas arasmda mü-
kerreren icra kılınan şey. Tekerrür
eden fiiller. Tabiaıt mesabesinde olup
teatisi, sühulet kesbeder. Bunun için­
dir ki, âdete «tabiati saniye» denihniş-
tir.
Âdetlere muhalefet muvafık değildir.
Çünkü âdetler efkârı umumiyenin mu-
hassalasıdır. Binaenaleyh, âdetlere mu­
halefet, efkârı umumiyeye hürmetsizlik
demektir.
Muzir, gayri ahlâkî jeyler müstemir-
ren irtikâp öiüse de âdetten mıâdut ol­
maz.
(cHuıyibed, âdeiiS bed, meşrebi bed»
«Edler erbabuu merdudiebed»
Nabi
(Ar): Hayâ. Hicap. Şîn. Utanmak,
utanacak şey. Halkın tayibini müstel-
zim olacak bir şeyi irtikaptan husule
gelen inkisarı nefs.
Arlanmak hissi, ahlâkın güzel bir mü
eyyidesidir. Yazıldar olsun bu nezih
histen mahrum olanlara!
«Etme âr öğren, oka ehJândleıı»
«Her şeyin Omi güzel cebMncten»
Nabî
(Afiyet): Sıhhati beden. Nasa ihti­
yaçtan vareısjte, halkın eza ve cefasm-
dan azade olarak asûde bir hâlde ya­
şayış.
Hazreti Şiblî diyor ki; «Afiyet, di­
nin bid’atten, amelin âfetiten, nefsm §eh
vetten, kalbin ünmiyeden selâmetidir.
Afiyetin en b ü y ^ bir nimet oMuğu
zevalinden sonra anlaşıhr.
«Zınuıindla eğeır ohnasa ümidi afiyet»
<cHa2iD eylemezdi vaz*ı etibbayı
faastallar» Nabi
(Akıbet): Son. Bir işim neticesi. Bir
amel üzerine terettüp eden savap. Ba-
zan izafet hallinde ukubet manâsma ge-
lir.
Bir amelin kıymeti, çok kere bidaye
tiyle değU, âkıbetiyle mütenasip olur.
«KâritevveMe kişi âkıbet e n ^
gerek»
«Her işin âkıbeti âkile derpiş gerek»
(İbadet): Kulluk. Tapmak. İnkıyat.
Diyanet. Cenabı Hak’km emir ve neh-
69
yine imtisal. Mükellef olanlarm Cenabı
Hak’ka tazim için yaptıkları amel, ta-
at, takva.
Kudret bedialarmı ibretle temaşa,
ruhanî bir ibadettir.
İbadet iki kısımdır. Biri, ibadeti bit-
teshirdir.
Bu itibar üe bütün kâinat kendisine
mahsus bir hâl üe Cenabı Hak’ka iba­
det etmektedir.
Diğeri de bilihtiyar ibadettir. Bu veç­
hile ibadet ise akıl ve iz’an sıahipleriae
mahsustur.
İbadet, ubudiyetten eblağdır. Çünkü
ibadet, gayei tezellüldür. Buna kâina-
tm haliki ve razık ve mürebbisi olan Ce­
nabı Haktan başkası müstahık olamaz.
«Yok bî garaz muamelie ehli
/amanedle»
«Kimse ibadiet etmez Mi (%ıuiiet
ubıtasa» Nabi
«Beyhude gezip başını hülyalara
salma»
«Cemiyeti kalbin ile sen eyle ibadet»
«Ey Hamdi! Cihan lezzetini terk
ediversen»
«Bir zevk ile it Hazreti Kuır’anı
tiMret» Erzurumlu Ahmet Hamdi
(Ubudiyet): KuHuk^ TezeUül izhar et­
mek. İtaati müfrita. Âlemlerin halik ve
mâliki olan Cenab-ı Hak’km emirleri,
nehiyleri dairesinde hareket. İbadetler
ve taaüer hususunda taksiri rüyet.
Ubudiyetin hülâsası, ahidlere vefa,
mefkuda sabır, umuru habîr ve basir
olan zatı ehadiyet© tefvizdir.
«Maızban feyzi uibudiyet damdır
«Yoksıa manide kişi şekl ile insan
olimaz» Gaü{> bey
(Abes): Malâyani. Beyhude şey. Saç­
ma. Boş şey. Fâidesiz oyun. Fâidesi
gayri malûm veya sahih bir garaz ve
gayeye gayrı müstenit şey.
Abes ile iştigalin neticesi nedamet­
tir.
«Var iken eMle müdara cenkü
kavgadır abes»
«Düşmaıni bed 9îyııete amimai muda-
Hazık
70 DİNÎ VE FELSEFÎ
<cAkü etiDıez abes yere hande»
Baki
(İbret): îhtar. Ders almacak hâdise..
İntibaM mucip vaka. Ahlâkı tehzip için
nümune ittihazına lâyık husus. Bir hal­
den diğer bir hâle geçmek. CüziyatB
fenâsmı müşahede He., bütün mükejCTe-
natm fenâsma intikâl.
Geçmişlerden ibret a<lmayanlar, ge­
leceklere ibret olurlar.
Hâdisattan ibret almamaması, bu
mıüzahim hâdiselerden her birinin baş­
ka bir ibret olup insana hayreti verme­
sinden olmalıdır?.
<cBir göz ki anm obuaya ibret
nazannda»
«Ol düşmauıdtr sahibiniıı baş
üzeriııde»
«Çeşmi zevilbesaire her senM
makbere»
cdVUr’atı saf çehrei ibret değil midir»
Şeybüiislâııiı Arif Hikmet
(Abus): Nahoş. Keıüh şey. Çatık çeh-
reU. Somıurtgan. Ekşi yüzlü. Yüzü hiç
gülmeyen. ı süe insana ârız olan halet. Binaenaleyh
Abusulvech olanlardan hayır bekle­
me. Berdi hazandan' safa umıulmaz.
«Çehreni kıhnıa taaıssıupla abus»
«Demıesmter bu ne şaıhısı menhus»
«Eyleyip kâhiçe harhı külEeb>
«Eyle akran üe hüsni üMet»
Vehbi
(Ubus): Ubuset. Çehre çatıklığı. Gö­
ğüs darlığındam mütahassıl takgttub ~
yüz ekşiliği.
Suihulk veya helecani kalp neticesi
olmak üzere yüzde nümayan olan na­
hoş bir vaziyet.
Ubuset erbabı ile sohbet; rujaa sıkjet,
tab’aj>urudet iras eder.'^
« H u s ^ i asnn etme nazar güftü-
gûsımfl»
«Şir iltifaıt eder mi küâbın gulnama»
«Lâzım değil inayeti ehli tekebbü-
riin»
«Bahşeyledûn atasım vechi ubusıuna»
Nahîö
(İtap): Tekdir. Azarlamak. Paylamak.
Kendisinden sudur eden gayri münasip
bir hân terketmesi için sevüen kimse
hakkında serdedilen hitap.
Dostların itabı acı ilâca benzer. Dos­
tunun ıtabma tahammül etmeyen, düş-
manmm, şematetine giriftar olur.
Hahsâne c^ ay an itap, muhabbet ra­
bıtasını kat eder.
«Satveti cahüıe biUâh edemez»
«Kimse bir bi medede lûtfu itap»
«Kdlamıaz cuşişi abı gevher»
«Ne haisi gark ve ne mûri sîrap»
ŞeyhûÜslâm Arif Hikmet
(Ateh): Bunamak. Sersem olmak. İh
tilâü şuuru mucip bir âfet ki, sahibinin
fehmi_ka]îl, sözü^üşevveş, tedbûU a-
sit olur. Sahibine «matuh» denir.
Akülarınm kesdiğine de kesmediği­
ne de karışmak cüretini gösteren nîm
münevverler, matuhîn zümresinin ,sera-
medanmdan sayılırlar.'
«Ma’na bulunmıaz yıazdıklanndla»»
«Maıtuha benzer hep nev siibanlar»'
(A c ^ ): Şaşma, derin hayret. Taac­
cüp. Bir şey hafckındaiki bir cehl dolayı-
Allâh-ü Tealâ’ya taaccüp isnat oluna­
maz. Çünkü o allamürguyubtur.
Acep lâfzı, şaşılacak garip, acip,
müthiş, harikulade şey manâsında da
müstâmeldir. Acaba yerinde de kuHanı-
lır.
Müstakbel hayatı dstib’ad edenler,
acaba ilk devrei hilkati bir kene dü­
şünmezler mi?
<cGörüıken keyfe yabyil’aırz-ı her yıl
didei inkâr»
«Ufaımuaz mı acep bir keme me
yuhyiPiizamjndan» Eşrefi Cedit
«Keneni eyliyor bugün takdte>
«Size bir şairi edep perver»
«Size karşı bu KİIki pür tazim»
«İbtiramiaıtmııı beyan eyler»
«A<^ba şairâni İstanbı^»
«Nezdinkde olur muyum m ^bıd»
Nasuhî
<Ucüp): Gurur. Kendini bdr şey san­
mak. İnsanm kendi nefsini müstahık ol­
duğu mertebenin fevkinde tasavvur et­
mesi.
 AHLÂK LÜGATÇESİ
Ucüp; hubbijıefsten neş’et eder.
Dalkavukların alkışlarına aldanan,
ucüpten kurtulamaz.
«Yüz K^uhıtuş ifcen benUğiınK semti
zevale»
«Düşmek ne revadır güzelim ucb-ü
gurura» Nasuhi
(Acefe); Çabukluk, sabırsızlık, bir
şeyi vaktinden evvel elde etmeğe çalış­
mak, nazar ve fahmi bitterk sabırsız­
lıkla hareket etmek, acelelik, bir garaz
ve şehvet muktezası olduğundan butun
Kurani Kerîmde mezmum olarak zikr
olunmuştur.
Acele işin sonu, nedamettir. İcap
eden hususlarda sür’at göstermek, ace­
leden sayılmaz.
^«Tutulur avcı da bir dame sen etme
acele»
«Bir gün dbette düşer pençei gîri
ecele» ^ Nasulıî
(Adi): Adalet. Doğruluk, insaf, isti­
kamet. Herkesin hakkına riayet, zul­
mün zıddı, İçtimaî vaılığm ruhu, ada­
lettir. Adaletten mahrum kalan bir ce­
miyet, ölüme mahkûmdur.
«Hakknt ohır adaleti hıer yerde
müncetî»
« Ahır bulur fenalık edenler cezasını»
Naisuhi
(Adaıvet); Garaz. Buğz. Düşmanlık.
Bir kimseye karşı kalpte temekkün
eden izrar ve intikam hissi.
Fitratlarmda safvet ve nezalıet olan
insanların kalpleri gayri meşru adavet­
lere mahal olmaktan mütealidir.
«Kimseye etme adaıvet izhar»
Şayet ol dostun olur alıır kâr»
«Halin anlatma dahi dostuna sen»
«GM^rek beHd olursun düşman»
Vehbi
(Udvan): Zulüm. Di^mankk. Hııkur
ka tecavüz. Başkasmm haklanna teca­
vüz meyli derûnîsi.
İrfan ile hissi udvan ,bir kalpte içti­
ma edemez.
«Eder vesilei udvan huluâ niyyetiıü»
«Mukarin etmeye AUâh> bed' kümane
seni» Sajt Paşa
71
(Özür): Mazeret .Bahane. Mâni. Bir
işin vuku veya ademî vukuu için der-
meyan edilen sebep. Bir kimsenin uh­
desinden mükellef Oilduğu bir vazife^
nin sukutunu müştekim olan halet.
Hakikî özürleri kabul etmemek, ma­
zur görülmiyecek bir kusurdur.
«Var ümidim ki ede ehli usul»
(Özrümü şayestei hüsni kabuL>
Çevri
(Örf); Âdet. Veliyülemrin hükmü.
Bir yerin âdetine ve icabı hâ,le göre ce­
reyan eden hüküm ve icraat.
Akıllarm şahadetiyle sabit, selîm ta-
biatlarm kabulüne mazhar olup nas
arasında müstemirren cereyan eden şey.
Örf ve âdetin makbul olması, İçtimaî
hayatın inkişafmı temin hikmetme meb-
nidir.
c<Sureti kal’iyede sabit iken bir
hükmi din»
«Câiz olmaz bir mufaaUf örfe etmek
ittübaı» NsisuM
(İrfanı): Bümıek. Anlayış. î^Hakikata
vukuf. Hijlkatin müsaadesiyle insanda
husule gele5~5îaTifgt-TO- iz’a!nrfaalirE?an
ul^ v e te . hakavijd eşyaya, m e le k ti
ila v e y e ıtola. Bîr~~5e^. eserini tedeb-
bür ve tefekkür ile idrak etmek^
İrfan, ilimden ehasür. Zıddı inkâr­
dır. Bu cihetle Cenab-ı Hak’ka irfan is­
nat olunamaz. Meselâ, «AUâhüYâ’le-
mü» denir, «AUâJıü, yarrfü» demlemez.
^Hiç bir insjinı tasavvur olunamaz ki,
k^Lbinde bir irfan lem’ası tecelli etsin
de kendi halikinin vahdet ve azametini
tasdik ve tebcile şitaban olma&m>
^cÇeşmi insaf gibi âküie mizan ohnaz»
«Kişi noksanun bihnıek gibi irfan
olmaz»'>
(İzz); îzzet. Şeref. Kadrü kıymet. Ned
ret. Kuvvet. Vekar ve haysiyeti mıdıa-
faza zilleti müstelzim şeylerden nefsin
yüksek tiutuhnası. İnısanı üıanete, mak-
huriyet ve mağlûbiyete uğramaktan
men eden âlî bir haslet,
inade, hamiyyeti cahilâneye de tehek-
kümen izzet denildiği vaMdir.
İzzeti nefis eshabı âdi bir menfaat
72 DİNÎ VE FELSEFÎ
için esafili nasa serfurû edemez.
/«Yaşamıaktaıı cihanda zillet Üe»
Hıöimek evlâ değil mi izzet ile»*^
Nad
(Uzlet): İnziva. Bir tarafa çekilmek.
Tenhaca oturmak. Nas ile üıtüât et­
meyip küşeî vahdete çekilivermek.
Meydana atdanlar için bilkülJiye uz­
let kabil değUdir. Elverir ki, insan kes­
ret içinde kendi varhğmı gaip eümdesin.
«Kesrette zevki vahdeti idrâk sa^b
imiş»
(cŞirndS ferağı hatır ile uzlet etmişiz»
(Uzûbet): Ergenlik. Bekârlık. Alâık
kaydmdam mümkün mertebe azade kal­
mak maksadı ile teehhülü terketmek.
Bilâ mazeret uzubeiti ihtiyar edenler,
cemiyetin gayri müsmir uzuvlarmdan
sayılırlar.
İçtimaî hayatın nahoş safahatına şa­
hit olanlar, uzubet tarikini ihtiyarda
mâzur görülebilirler.
«Eğer yoksa güzel bir âite tesisine
im'kân»
«Teehhüldleın uzubet şüphesiz bin
kat n»üreccahtİD> Nasubi
<Azm): Azime. Kast. Kat’î niyet. Mü
ekket irade, ^ i rişe nefsi tavtm. Bir
ameli işlemeye raptı Jcalb ile kast ve te­
veccüh. Çok kere azm’ı kasıttan mukad
dem husule gelir. Şiddeti, zafı kabil
bulunuiji
En büyük muvaffakiyetler, azimkar
zevatın tarihi hayatmı tezyin etmekte­
dir.
«Âîiyi karanlık göm ek azmi bırak­
mak»
«BMntem ki ölüm var mıdır ondan
düdıa alçaik»
«Hüsrana rıza verme, çalış aamâ
bırakma»
«Kendin yatacaksan bite evlâdım
yakma» Akif
(Usr); Usret. Güçlük. Zorluk. Sıbn-
tı. İnsamm yaşadıkça mâruz kaldığı bâ­
zı müşkül. Takatfersa halet.
Hiçbir şeyde usret olmaısaydı mede­
niyetten eser buluomaadı. Çünkü o hâl­
de herkes aynî derecede bulunacağın­
dan muhtelif vazifeleri deruhte ederek
medeniyet hayatmı husule getiren muh­
telif İçtimaî tabakalar teşekkül etmiş
olmazdı.
«Kendi iâlikbalini temine dâim
gajTet et»
«Hadisatı âlemin sen b^ona u^u
y ü ^ n e» Nasuhî
(İşret); Sohbet. Muaşeret. İçki. Müs^
kirat istimali. Meşrubati küûliyeden bi­
rinin istimalile yapılan gayri meşru
zevk-u safa.
İşretin sonu, zillet ve nikbettir.
«İşret, beşeriyete belâdır»
«Ayyaşa büyük bir iptilâdlır»
«Muitlak bilelim ki, müskiratın»
«Her ıkatresi meskenet fezadır»
<cBir mıerdi nezihi pak tıynebı
«İşret ile hiç edcrmi üMet»
Nasuhî
(Aşk): Alâka. İptilâ. Çok sevnıek. İf
latı muhabbet. Çok hoşa giden ve se­
vilip ele geçirilmek istenilen bir şeye
doğru insanı muttasıl' sevk eden bir he­
yecan! hissî. Bir şey hakkında kalbin
pek ziyade alâka ve incizap göstermesi.
ı^Aşk, iki kısımdır. Biri aşkı hakikîdir
ki, mj^add^ a ta karşı olan şiddeti j nu-
habbmen lbMİtBîr=::Biına aşkı rahma­
ni de~05iöfîir^ayidar olur, pek mem-
duhtu^-
Diğeri de aşkı mecazîdir ki, âİelâde
şeylerden her hangi birine karşı olan
şiddeti alâkadan ibarettir. Bu, seriuzze
valdir ve mezmumdur. Buna aşkı şe-
hevanî de denir.
Merkezi aşk olaU' bir kalp. İndifaata
başlamış bir volkan gibidir. Bir aşkı
mecazîninj saihibi, maşukasma karşı gös
terdiği ubudiyet ve meskenetle kendi
kadrini tenzil, kuvvei aküyesini tatil et­
miş olur.
«Müptelâyı mıHıneti HIMar eder a ^
âdleml»
«Kâh olur mıensûr veş b e r ^ e ^ r
aşk âdeno»
«Hiisn ile kaim olduğuycün aşk»
«Olamaz istinade pek şayan»
Hamit
 AHLÂK LÛGATÇESİ
(İsmeli): Masumluk. İrtikâbına te-
meKkümie beraber masiyetlerden içti­
nap melekesi. Cenabı Hak’km siyaoe-
tiyie bü’cümle kabayihten mahfuziyet.
Bir muhaddereiiin yüzünde parlaym nu
ru ismet, kendisine pırlanta elmaslar­
dan yüzbin kat ziyaûe ziynet verir,
idahanunül eylemez zon havaya
perdei ismet»
«Giriban çakü gül, desti bidadı
sabadendir» Namdi Kemâl
ftKesrette zevki avhdeti idrâk sa’b
kümen izzet denildiği vakidir.
(isyan): Günah. Serkeşlik. Emre âde­
mi inkiyat. Evamire itaat etmeyip ayak­
lanma. Cenab-ı Hak’km emir ve nelıyi
dairesinde hareketi terk.
Mabudı kerîmine isyan eden bir rûh,
nezîh K is^ata teeeUigâh olamaz.
«Yeter jengaver otdu mıas^etle kalbi
nuraınî»
«Yeter çîrkabi isyan eyledi alûde
damanD> Mehmet Hazık
(Atalet): I>urgualuk. İşsiz kalmak.
İnşam faaliyeti hayatiyeden mahrum bı
rakan bir rehaveti ruhiye.
Atalet sahibi, daha ölmeden mevta­
ya iltihak etmiş sayılır.
Tabiat âlemini tenkil eden bütün
maddeler, haddi zâtmda atalete mah­
kûmdur. Bunlardaki bütün sükûn ve
hareket, 'bütün, faaliyet; tabiatm fevkin­
de bulunan bir kudreti fatıranm eseri­
dir.
İşsiz, tenbel, ataletle muttasif kim­
seye «âtıl» denilir.
<cSamna biter cehl>ü atalette iş»
«Kâ£üei sa’ya yürü sen yetiş»
Nasuhî
(İffet): Namus. Safiyet. Temizlik.
Zühdü vera. Perhizkâriıİc. Nefsi behimî
temayüllerden meni melekesi, f Muhar­
rik olan kuvvei şehvaniyenin mühezzep
ve mü^dep bir halde bulunuşu. Şeriat
ve mev^det veçhile umura mübaşeret^
Ruhlarını iffeti eUâ edemiiyen kadın­
lara bedenlerini tezyio eden mücevher­
ler hiç bir kıymet veremez.
En büyük sefih odur ki, otuz kırk
73
sene zarfmda kazanabildiği bk cevheri
iffeti behimî bir zevk için bir anda elin­
den çıkarır.
«Ziynetine, zevkine düşkün kadm»
«Nafiledir munaya değmez adut»
«Sevgili bir zevce için zib-ü fer»
«Sütrei iffetle bezenmek yeter»
Nasuhî
(Af): Bağışlamak. Suçtan geçmek. Azl
etmek. Günahkâr kimse hakkında lâyık
olduğu müahezeyi, ukubeti bü’ihtiyar
tafjzzulan terk etmek.
intikamın zevki nihayet bulur. Affın
neşvesi nüıayet bulmaz.
«Siyrabi afv olursa nola gülşeni
amebt
«Mecrayı cûyi rahmeti seyü günâh
açar» Vahidi
(Akıl): Tefekkür. Mülâhaza. Zihin.
Zekâ. Hatır. Rey ve tedbir. Kuvvei hâ-
fıza. Fehm ve idrâk. Anlamak. .Düşün­
me hassesi.
Akü iki kısımdır. Biri akli garizidir
bu sayede ısair hayvanlardanT' temayüz
eder. Nazariyatı idrake saadetine vesile
olacak hususları ihzara muvaffak olur.
Akıl iki kısımdır. Biri akli garirî dir
ki, ilmi kabul için hazırlanmif^bulunan
ruhanî kuvvettir. Diğeri de aUi müste-
fatdır ki, tecrübeler suretile veyi^iktisa
bi marifet ve tevarüs tarikiyle husule
gelen bir melekedir.
Diğer bir taksime göre de akli mead
İle akli maaş kısnuna aynlır.
Başka bir taksim e göre cb akıl iki
kısmıdır: Biri ilmi kabul için mütehey-
yi bulunan bir kuvvettir. Buna
matbu denir. Herkeste mevcuttur. Diğe­
ri de bu kuvvetle insanın iktisap ve is­
tifade ettiği ilimdir. Buna da akli mes-
mû denilir.
Kur’am Hakîm’de küffann ademi
akl Ue zem olunmaları bu ikinci mâna
itibariyledir.
Herkesin kıymeti insaniyesi, itilâyı
kadri akimın derecatı ile mütenasiptir.
Aklını istimâl etmeyen kimse, hâzi­
nelere malik iken açlıktan ölen, bîçare­
lere benzer.
74 DÎN! VE FELSEFÎ
«Dînîni, dünyasmı id r^ eden bir
âikılm»
ccBir takım eclâfa peyrev olması
kaıbil midir»
Nasulıj
«Âdiemi insaiDi eden idıaiktir»
«Akli safi-vü zamiri pakidir»
Çevri
«Eylemiş kendine isnad ukuli aşere»
«Özge mecnun imiş evvel gelen cî"
babı bikem»
«On dleğil cümlesi bir akla olaydı
malik»
«Böyle bîc^unı giderdi barekâb âlem»
Namık Kemâl
(Ukubet): Azap. Eziyet. İşkence. Gü­
nah mukabelesinde terettüp eden ceza,
ukûbetle kabahat beyninde bir müsa­
vat bulunması muktezayı hilonettir.
«Dokuıuna) ehli halin kalbine haıhr
şiken olma»
«Mükedder eyleyenler haılkı kurtul­
maz ukubetten» ’Nasuhi
(Ukuk): Anaya, babaya isyan. Ebe­
veynin emirlerine muhalefet, kendıileri-
ne eziyet etmek.
Ukukı_yâlideyn, pek büyük bir cina­
yettir ki, küfranı nimetten, kudsî umde­
lere ademi riayetten ileri geür.
«EUıazer obnayasm ehli ukuk»
«Ki odur ekberi erbabı fusuk»
Vehbi
(îlim): Vukuf. Bilgi. Bir §eyi hakkiy-
le bilmek. Meseleleri delilleriyle idrak
etmek. Bir şeyin- suretinin akılda hus.u-
lü. Aralarında münasebet ve alâka bu­
lunan bir takım kaidelerin, mes’elelerin
müdtevven hey’eti. Tetkik ve tetebbu
üzerine müesses malûmatm hey’eti umu
miyesi.
Yarasalar güneşin düşmanı olduğu
gibi cahiller de erbabı ilmin basmıdır.
İman ve amele mukarin olan ilim,
ahlâkı yükseltir.
«îlmin utuvri kadrini b erv e^
bîhteıiıii»
«îsbait eder şidıadeti bel yestevüle-
tm»
{îlmi Ahlâk): İnsanların seciyelerine,
vazifelerine, manevî terakkilerine müte­
allik mes’elelerin hey’eti mecmuasıdır..
İki kısma aytüu;
(1): İlmi Ahlâkı nazarî; Nazariyatı
ahlâkiyeyi ihtiva eder, ahlâk üe istih­
daf edilen hayri âlâyı tayine çalışır.
(2) İlmi ahlâkı âmelî; mesaili ahlâki
yenin tatbikatından ve ahlâkî vazifele­
rin aksam ve efradından bahseder.
Sıhhatimizi temin için ilmi tıbba ne
kadar ihtiyaç var ise fazilet tahsili için
de ilmi ahlâka o kadar ihtiyaç vardır.
^Kapüma dehıin iğfalâtma ahlâk
bahsindte»
«Sana ol fende vicdanın yeter ü ^ d
lâzımısa»!- Namık Kemâl
(Ulviyet); Yükseklik. Alicenaplık.
T abiattaki manevî j aÜYÜklük.
Rûhaniyata, maneviyata müteUlik
şeylere: «Ulviyat» denir.
Ulviyeti tab’a mâlik olanlar; âlî him
met, hayırhah, iffetperver olurlar.
«Buradla münzevî sükûnu edep»
«Burada canişîn demek azamet»
«Zahir olmıış kemâti kudreli Rab»
«Sanki bir kâinatı pür hayrat»
«Berk urur her taıâfta ulviyet»
Nazım
(Ulüvv-i himmet): Himmet büyüklü­
ğü, yüksekliği. B ir hassei rûhiyeki, in­
san o sâyede kemâli zatîye, cemâli ha­
kikîye nâiMyet için bir n a z a ra ^ â -
lik olur, cihanm seriüzzieval olan ikbal
ve idbarına iltifat etmez.
Adî umûr üe uğraşmak, menfaat mü­
lâhazası Ue ona buna perestiş etmek
ulüvvi himmetten mahrumiyet eseridir.
«UHivvı himmet îstignaı eder arzı
temellukta»
«^pehrl sufleye naz ettiren tab’ı
bütendimdir»
(Ömr): Yaşayış. Müddöti hayaıt. Be­
denin hayat ile imareti müddeti. İnsar
nm doğduğu günden öleceği güne ka­
dar olan müddet.
Ömrünün dakikalarmı beyhude yere
elden çıkaran, telâfisi gayri kabil za­
rarlara uğramış olür.
İnsamn dünyadaki ömrü, ebedî ha­
 AHLÂK LÜGATÇESÎ
yata nazaran bir şiliap yarıltısım andı­
rır. Elgıpta bu parıltıdan istifade çare­
sini bulanlara.
«An ol günü ki, âhir olur nevbahari
Ömr»
«Berki hazana dönse ger«k rûyi lâle
renk» Baki
«Kim iltifat ederse bu dehrin
safasma»
«Fash baharı ömrünü vakfı hazan
e<ier» Naısuhi
(Âmel): Meşgale. Kâr. İcra. Kasda
mukarin olan iyi veya fena iş.
Amel, fiilden ehastır. Çünkü fiü, bi-
lâkast vuku bulan herhangi harekete de
ıtlak olunur. Bu cüıetle hayvanata, ce-
madata da isnat olunabüir. Amelde ise
kast lâzundır.
Ameli sâlih; ibadet ve taattır. Başka
bir tabir üe halikın hakkını eda, mah­
lûkun hakkını murakabedir.
îlim ile amel, bir mahiyetin iki su­
rette tecellisidir.
Bir ümin; veya sam’atm kavait ve esa-
satma tatbikan bilfül yapüan bir işe
«amelî» denir ki, mukabili «nazarî»
dir.
İnşamın hareketini uyduaracağı kaidei
sâlûneye de «düstu^’amıel» namı veri-
«İtimi amel veş g örm ed i»
«Hoş meyveli bir b^içe»
«Ettim rtyazı âlemi»
«Nice zaman geştü güzar»
Vehbi
«Gehmez idi vücudla şu umran, şu
intizam»>
«Sayü amıel d e k le r i dünyaıda
olmasa» Reşat Bey
<ıİııat): Muhalefette sebat etmek. Sa-
vap olsun, olma,sın bir fikirde, bir işte
lüzumundan ziyade İsrar eylemek.
Bir mes’elede inat etmek, muaşeret
usulüne, münazara âdabma münafîdir.
Hüner o meseleyi tenvîr etmektir.
([Eşyaaun hakayıkını inkâr eden taife­
ye «inadiye» denilmiştir.^-
«Genhm Se mumıraya vmneyiz
cevaz»
75
«Yoktur şîrişti hilkatimizde
iua<hmız»
(İnayet): İtina. Himmet İltifat. İyi­
lik etmek. Kasda müsaade. Bir şeyin şâ
nma, muhafazasına itiaa. Lütûf ve ih­
san hususunda iltizama ihtimam. Sayü
gayret.
insan için en büyük felâket, bigâne­
lerin inayetine iltica etmektir.
«Gurûn nefs ile müstağrakı measi
iken»
«Kulum dediği hudanm bize inayet
imiş» Hazik
(An’ame): Eski âdet. Menkulât. R i­
vayet. Bir hususun ağızdan ağıza geçe­
rek nakoUunagelmesi.
Öteden beri rivayet edüegelen şeyle­
re «an’anat» denir.
An’aneleriiı makulünü gayri maku­
lünden fark ve temyiz edemiyenlerin
ananat hakkında söz söylemeleri büyük
bir cür’ettir.
«Ne hatıratma hüımet, ne ain’aııaitııu
yâd»
«Deden de böyle mi yapmıştı ey
sefil evMt» Akif
(Unf): Sertlik. Kabalık. Bir husus
hakkmda cebir ve şiddet göstermek.
Unf ile yapılan işler, akamete mah­
kûm olur. Unf ve şiddet kasırga gibi­
dir. Bununla bir çok şey yıkılırsa da,
hiç bir şey yapüamaz.
«Unf ile halkı kapm an sürme»
«Kiniiseye damem dıest öptürme»
«Ne kadar cahm olursa^ ah»
«Damenin buseden olsun halı»
Nabi
(Ahdi): Zaman. Devir. Söz vermek.
Yemin, misak. Müraatı lâzım gelen mu­
kavele, Bir şeyi muhafaza ve bir şey’e
halbehal müraat etmek.
Ahde riayet, şiarı insaniyettir.
c<Çeşmim görürdü âlemi bir güİKtan
o ifem»
«Ömrün bahar mevsimi, ahdi
şebaptır» Arif Hikmet
(Uhdle): Vazife. Söz vermek. Üstüne
almak. Hak ve mâlikiyet dairesi. Bir
işin hakkını eda edebilmek hâli. Bir işi
 70 DİNÎ VE FELSEFÎ
tekeffül etmekten zimmettie husule ge­
len bit haleti mahsusa. Mes’uliyet.
Uhde, yani mes’uliyet, rivayet edene
aittir.
Her işi ehlinin uhdesine tevdi etme­
lidir.
«Âkıbet mahcup kalmaz mı deruhte
ejieyen»
icKendi vüs’ü takati fevkindeki bir
hizmeti» Najsufai
(İyad®t); Hastayı ziyaret. Bir hasta­
nın hal ve haturmı gidip sormak.
İyadet, İçtimaî bir ibadet demektir..
Bu sayede muhabbetler artar, gizli hu­
sumetler zâil olur. Bu vazifeyi yapan
bir müslüman, rahmeti üâMyeye dalar.
«Ey munis ruhum! avdet eyle»
«Yaktın beni narı hasretinle»
«Ben hastayı gel ziyaret eyle»
«Sıhhat bulurum iyadetinte»
Nasuhî
(Ayıp): Leke, hata, kusur. Uıfâna-
cak şey. Çirkin görülen hal. Bir şeyin
kadrini, kıymetini tenkısa sebep olan
maddî veya manevî bir ârıza. Cem’i
uyuptur.
Nâsin uyubunu taharri etmek, büyük
bir ayıptır.
G ayın Harfi
(Gabaıvet): Budalalık. Kalın kafalı­
lık. Zekâdan mahrumiyet. Fehm ve fe-
tanetteki kusur. Bir şeyi anlamak hu­
susunda zihnin betaeti.
Gabi olanlar, kendi hâllerinden mü­
teessir olmazlar. Çünkü kendi hâlleri­
ni anlamalarma gabavetleri mânidir.
«Ey heykel gabavet-ü nekbet
yerinde dur»
Beyhûdle sözkrlnle bizi etme
bîh'uzıır»
Nasuhî
(Gıpta): İmrenme. Birisinin nâil ol­
duğu nimetin misline nâüiye tarzusu.
Âlî şeyler hakkmda gıpta müstah-
sendir. Şu kadar var ki, kuru gıpta fay­
da vermez. Gıpta edilen şeyin esbabı
husulünü temin© çalışmak lâzımdır.
Kendi uyubunu gören, 'başkalarmın,
ayıplarını göremez.
Ömer ibnil’hatap hazretleri: «Ayıp­
larımı bana ihda eden kimseye Allâh
rahmet buyursun» demiştir.
6<Ayıbi diğerden edip gazzı basar»
«Kendi aybm görür eslmbı nazar»
Vehbi
«N ^ır bulunma aybma âlemde
kbnsenin}> ^
«BedhaM nakesan bile olmaı Kerîm
iseib>^ Nâiliyi Kadîm
(İyş): Yaşamak. Tarzı hayat, Zevk-u
safa. Zevk ve neşve ile hayatı imrar.
İyş’ten müştak olan «maişet» de mabi-
hiliş olan levazımı hayatiye demekıtir.
İyş tabiri hayattan ehastır, hayat sa­
hibi olan mahlûkata muhtesdir. Cenab-ı
Hak’ka isnad olunamaz.
Hayat tâbiri ise hem zatı hakka, hem
de mahlûkata isnat olunur.
Mücerret iyşünuş ile geçen bir haya-
tm sonu hüsrandır.
«Bir kimâe<nin bu meclisi {anidte
Nabiya.»
«Görmek, müyesıser olmadı iyşi
dJemadtemin» Nabi
«Gıpta etme bakıp ehü caha»
«Düşme ol ka’n bulunmıaz çaha»
Vehbi
(Gaye): Âkıbeit. Son. Ecel. Matlûp.
Meram. İnsanm istihdaf ettiği •netice.
Mefkûre. Gayei hayaliye. İ d ^ .
Bir insıamn fikrindeki ulviyet, takip
ettiği gaye ile mütenasiptir.
<cBir g ^ e i hayat olamaz hiç bir
zaman»
«B d' giilşeni safa-vü tarp sandığuı
dhan»
Nasuhî
(Gadf): Haksızlık. Vefasızlık. Cevr-ü
cefa. Ahdi terk. Bir şeyi ihlâl. Bir kim­
seye zarannı müstelzim olacak surette
yapüan hiyanet ve zulüm.
Gadr ile abat dan, az sonra berbat
olur.
 AHLÂK LÛGATÇESİ
«Çok görmüşüz zevalini gaiMar
olanlanıt»
«Hengam-ı fırsatında dil azar
nlanTann»
Nabi
(Gurbet): Gariplik. Yabancılık. Di-
yaıı gurbet. Yabancı yei’ .İnsanm do­
ğup büyüdüğü veya mUetiniıı hâkim
bulunduğu; malıalden başka bir yerde
bulunması.
Vatan muhabbeti cibiUîdir. Gurbet
bu mulıaıbbetin daha ziyade tecellisine
vesile olur.
«Zevki gurbetle geçer her keder
amTtifl muh]i^>
«Neyleyim mevkÜ şadîde vatan
ya dai geür»
Esat Muhlis
(Garaız): Arzu, maksat, hedef, idraki
araştırılan gaye. Bedhahane emel. Bir
şeyden beklenilen fayda .Failin fiile sev
kini mucip olan şey.
İnsanın ef’al ve harekâtı garazdan
hâli olamaz.
Elverir ki, bu garaz, gayri meşrû ol-
masm.
Şahsî husûmetlere, sui niyetlere «ağ-
razı nefsaniye» denir.
«E tm ed e vazı kitabı hikmet amuzi
^ cu d »
«İkti^bı ibıı-ii fahsiB mesaildir
garaz»
Nabi
(Guı*ur): Kurulma. Aldanma. Gaf­
let. Hüsün gibi, servet gibi fanı, seriüz-
zeval şeylere itimat ile fahr ve mıüba-
hat izhar etmek.
Mal, cah ,sehvot, şeytan ^bi insanı
tegrir edfen şey’e de «gurur» denilir.
Hergün ufûlüne şahit olduğumuz kev
kebeler, erbabı gururu uyandırmaya
kâfidir.
«Hazır ol bezmi miıkâfaıta eya mıesti
gurım>
«Rabuei senki siyeh, penbeî
mimıdaiitdır»
Sami
77
(^«Akla mağrur olma, eflâtum-i vakt
olsan eğer»
«Bir edibi kâmili gördükte bili
mektep ob>)
(Garize): Huy. Cibület. Şevki tabiî,
İnsanın meftur olduğu tabiat.
Bir kısun garizeler, muzlim görünür­
se de terbiye ve tehzip sayesinde nura-
niyet kesbeder, elmasa münkahp olan
fahmi mahsus gibi.
«Huzuri âlemi ihlâl eden derdi
hamakat»
€cGaıİ23 bir marazdır gayrı kabildir
tedavisi»
Nasuhî
(Gussa): KIygu. Tasa. Boğazda ka­
lıp teneffüise zorluk veren şey, her şey.
Bir şeyi mülâhaza neticesinde kalbe
ârız olan sıkıntı.
Bazan korkulan bir şeyin neticesi
hayır olur da insan boş yere gussa çek­
miş bulunur.
«Zevali gussesin geçsin diye nimet
VCTİr yoksa»
«Felek sanman ki erbabı dilin şad
olduğun i^tier»
«Etfale kıbllegâh analar kucağıdır»
«Zira o yer, vef-ü mürüvvet
ocağıdır»
«Korkar çocuk dahîl olur agûşi
madere»
Nenni teranesile uyur gussa dağıtır»
Ekrem Bey
(Gazap): Darılma, kızma. Teşeffiî
sadr husulü için kalp kamnm galeyanı
ânında vücuda gelen bir tegayyüri nef-
sanî.
Akla münkat olan kuvvei gazabiye,
bir memdüh kuvvettir fci, insan be sâ-
yede mehalike karşı mukavemet ve
müdafaada bulunur.
Ziyade gazap, nûri aklı söndürür, ba­
sar ve basireti kor eder .
«Nur idi âyine-i veçhi Nebi»
«Zahir olurdu nza-vU gazabı»
«Kemdi nefsi içm ol pak nesep»
«Etmedi kimseye ömründe gazap»
H ^an l
78 DİNÎ VE FELSEFÎ
«Pervane gerçi handesine şem’in
aldiamr»
«Bilmez aını ki ,çok kişi vakti gazap
güler»
Necati
(Gaflet): Dalgınlık. Boş bulunmak.
Bihaberlik, ihmâl. Sehiv ve terk. İbre­
ti mucip şeylerden mütenebbih olma­
yıp bî haberâne bir hâlde bulunuş.
GafleıÜe geçen günleri eyyamı haya-
tiyeden tenzil etmelidir.
«cGeçer ya haıbı gaflet, j'a gami
ke^bi mâişetle»
«Budur evkatı delirin ma hasal
leylü nehannd^}
Arif Hikmet
^(Haıbı gafletten uyanıp ziyneti
eşcara bak»
«Kudreti Haikka naızw kıl, revnakı
ezhara bak>^
Bayezidi Sani
«Gafletle hitama erdi ömniın»
c;Düştünt yere şeremsar feryat»
«Ey Mtfü azîm girdüganm!»
«Afv et beıâ pek gÜDahkânın»
Nasiiiıî
(Gıkeit:): Huşunet. Kabalık. Katı vü-
rekli olmak. Mülâyemete, nezakete,
hüsni muaşerete muhalif muamele.
Nezaket ve nezahet ne kadar mem-
duh ise mukabili olan gjlzette o kadar
mezmumdur.
«Hatırı yaranı kırma elhazer»
«Gılzetü şiddet yalkışmaz âdleme»
Nasıthî
(Guluv): Hücum. İsyan. Ayaklanma.
Bir şeyin tasvir ve tavsifmde göSîterilen
gayri makbul mübalağa. Din hususun­
da lüzumsuz yere müfrit ve mütaassıp
clmak. Haddi teacvü zetmek.
Guluv ,çehrei hakikati, setreder.
«Başlar hecaıya görmez lütf-u
cudkınn»
»MedhMkki guluvvuna aManma
Naisuhî
(Gam): Esef, Keder, kaygu ,tasa. Hâ­
sıl veya muntazar bir zararın tasavvur
veya itikadı sebebiyle kalbe ânz olan
elîm bir halet. Ruhen, fikren çekilen
manevî ıztırap.
Dünyada herkesin gamı, derecei irfa
niyle mütenasiptir. Cahilleri münşerih
eden bazı hadisat, âlimleri günlerce
gamnâk eder.
^«Neşve tahsil eMğûı sağar da sen­
den gambdır»
«Bir dbkuıi: bin ah dinle kâsei
fağfûrdan»\
Âli efendi
«Ey yan vefa ^ r feryat»
«Bir gamzedeyim hezar feryat»
«Sinemdeki derdi bilse eyler»
«Her nıh-ı safa medar feryab>‘
Nasuhî
«Devleti dünya için aslâ ne gankin
ol ne şad»
«Ber karar olmaz bilirsin, hali âlem
ey gömü»
Bakı
(Gamz): Siayet. Gammazlık. Göz
kırpma. Gözile, kaş ile, göz kapamak
ile yapılan işaret. Bi rkimsenin aleyhin­
de hafiyyen verilen bedıhahâne, müna-
fikâne malûmat.
Ahlâksız cemiyetler efradı arasmda
gammazlık pek revaç bulur.
G öA rim gamz eyliyor agyane gizli
hâtitni»
«Sözlerim faşeyliyor diüiii!>'aya
mafil’ballnıî»
Nasuhî
(Gay); Gavaye. Dalâl. Sapıklık. Fasit
itikattan neş’et eden cehl. Bâtıl olan şe­
ye inhimak.
Salikin maksadma îsal edecek müsta­
kim bir tarîkten mahrumiyeti. Mukabili
«rüşt» tür.
Gay ve dalâle müptelâ olan, bir nefs,
serkeş bir at gibidir ki, sahibini yerlere
atarak çiğner gider.
«İdlâl edlemez miilhit olan ehli
«Maksur kalır kendisine gayy-ü
âalâli»
Nasuhî
(Gıybet): îgtiyap. Çekiştirmek. Biri­
sinin aleyhinde söz söylemek. Birisi­
 AHLÂK LÜGATÇESİ
nin mesavisine veya işitince münfail
olacağı hangi bir hâJine dair giyabında
bilâ luzûm söylenilen lâkırdı.
Gıybet; mürüvvete münafidir, riş^i
muhabbeti keser, nairei adaveti te§fe
eder. " husule gelen hararet ki, dargmiığa mün­
«Gayret konuyor derde eder gıybete
aşaz»
«Ifşaıyi uyup etmemidiir gayreti
aihbap»
(Gayret): Sa’y ve ikdam. Kıskanmak.
Çekememek. Âile bayatmı himaye hu­
susunda, kuvvei gazabiyenin feveranı.
Muazzez ve mukaddesi bir şeye, namus
ve haysiyete veya vatan ve millete halel
verecek şeylere karşı galeyan eden bir
hissi âlî.
Gayret, himmet ve salabetten tevel­
lüt eder. Şer’i şerifini kabul etmediği
şeylerden nefsi haraset eyler.
Nefsi ve ehl-ü i ^ i hakimda gayret­
siz olan kimseden nezahatı hayatiye nâ-
mma bir şey bekleme!.
( F a ) H a rfi
(Facia): Afet. Felâket. Görüp işiten­
leri mahzun ve mükedder bırakan hâdi­
se. Nâsi derdnâk edecek surette tertip
edilen oyun.
Birçok hâdiseler; birer facia demek­
tir. Hayfaki, bunlardan müteessir olan
hassas ruhlar pek az bulunur.
«Pür zehr olan meşimei £isk-u
fücûrdan»
«Her gün (eveSüt etmede bin kanlı
facia»
Nasuhî
(Fail); Tali, uğur, yümün tutm'ak.
Beklenilen bir şeyin husulüne bir işaret
elde edebilmek maksadı ile kitap aç­
mak gibi bir teşebbüste bulunmak ve
böyle bir teşebbüsün gösterdiğ inetice.
Bir takım usul ile insanın taliine ait
şeyler söylenmek.
Fal ile istibşar tecviz edilebilir. Fa­
kat vehm ve teşvişe düşmemek şartiyle.
Bülbüllerin yerinde baykuşların ötüş­
mesi pek de fali hayır olmasa gerektir.
79
«Yine âdemde hamjyyet lâzım»
«Bazı halatta gayret lâzım»
Vehbi
(Gayz): Hışım. Kızgınlık. Mukaddi-
meî gazap. Kalp kanmın feveranmdan
tehi olur.
Cehalet ve ilhat sahiplerinin olanca
gayz ve adaveti, fazilet ve diyanet er­
babına müteveccihtir. Fakat bugayz ve
adavet, kendi sahiplerinden başkasına
zarar vermez.
«Ey sarsarı felâket-ü nikbet unutma
kim»
«İmba eder zamane senin de bu
gayzîni»
Naısuhî
«Hüısıü fikrefiten olanlar maibrum»
«Her'kesin fikrîni terviç eyi®r»
«Bir işi anlamadan hitanı etmek»
«Herkesin gayzini tebyiç eyler»
Nasubî
icİtilasiyçün güzel bir fâldir biı-
miU^m»
«HaMu takdir eyleyip bâtcldlan
etmek ihtiraz»
Naisufaî
(Fetret): Zaaf. Uyuşukluk. Hükûmet-
sizlik. Bir hükümetin munkati olduğu
zaman. Fasılaî saltanat. İki peygambe-
rizişan arasındaki cehaletle geçen za­
man.
İnsamn gaflet ve şehvetle geçen za­
manı, hayatınm bir fetret devresi de­
mektir.
«Hakkın en şa’şaalı nuru tecelli etti»
«Doğdu iman güneşi, leyılei fetret
bitti»
Nasuhi
(Fitne); Belâ. Mihnet. Fesat. Ayart­
ma. Kavga. Şuriş. İmtihan. Nâsin ah­
vâlini tebyine medar olan şey. Kendi­
sinden azap husule gelen hâdise. Nas
arasmda nifak ve şikakı ve ihtilâfı ara­
yı mucip halet, musibet.
80 DÎNÎ VE FELSEFÎ
Tarafı İlâhîden vuku bulan. fitn&.^alâ.-
vecİTılHikme vuloıbulacağmdan mem-
duhtufrteanîS~Caf2Iın<fan vuku buJan
fitne, emri İlâhîye müstenit oknaymca
hikmete mugayir ve binaenaleyh mez-
mum bulunmuş olur.
Fitne, asimda halisini redîsmden
ayırmak için altını ateşe sokmak de­
mektir.
Hayre müteveccih olmayan bir ha­
yat, bir servet sahibi için bir fitnedir.
«Fitnedir naimıei cayi hafa»
«Leane Allâh^ii limen eylıazaha»
(Füfüvvet): Merdlik. Yiğithk. Deli­
kanlılık. Gençlik. Şerefi nefs. Kerem ve
seha. dÇostlann aseı^atma karşı afv ve
safh ile muamele, Başkalarmm ^ n a -
fiini kendi menfaatlerine tercih edecek
derecede âlicenaplık^
Sahibini şeriat ve mürüvvete münafî
hâllere mübaşeretten siyanet eden bir
hey’eti nefsiye.
Yapılması icap eden bir fedakârlığı
kendisi kadir olduğu hâld© yapmayıp
ta başkalarına havale eden kimse fü-
tüvvetsizlik göstermiş olur.
«Şendedir mahzeni esran muhabbet
sende»
«Semdedir madeni envan fütiirvez
senden»
Şeyh. Galip
(Fütur): Rehavet. Zaf. Gevşeklik.
Bıkmak. Usanmak. Yes. İhtiyarlık gi­
bi, ruhî ıztırabat gibi hâUer sebebiyle
insanda husule gelen maddî veya ma­
nevî rehavet ve ye’s.
Hâdiselerin ulvî emellere muhalif te­
cellisi, hassas nıhları futur’a duçar eder.
^<Sen badirei delffe balcıp düşme
fütora»
«Haıfckın gelecektir nice eltafı
zıdıura>^
Nasubî
(İFücur); Fuhşiyat. Masiyeti irtikâp.
Tariki Hak’tan çıkmak. Bir heyeti nef­
siye ki, İnsanı şeriat ve mürüvvete mu­
halif umura sevkeder.
Fucur’a müptelâ olanlar, fecri saade­
ti göremezler.
«Bilmem sana ey menbaı iz’an olan
insan!»
«Dalmak yakışır mı bu kadar fı^ -u
fücura»
«Tabiise çalış nefsini girdabı
bevadan»
«At kendini irfan ile bîr lüccei
nura» NaisıM
<Fubuş); Fahişe. Kötülük. Haddi te­
cavüz. E fa l ve akvâlden kuphu azîm-
olan şey. îffet ve namusa muhalif ha­
reket. Faziha. Edebe muhalif, utamla-
cak iş.
Erbabı fuhuş ile görüşmek, zehirlen­
miş havayı teneffüs etmekten daha mu-
zırdir.
«Bir nûletio hayatım malıveyleyeB
zebir»
«E&admın tutuhnuş olduğu fubş-ü
fücurdur» Nasubi
(Fabşa): Tabı selimin nefret, aklı
müstakimin nakısa'-ad ettiği şey. Şeri
şerifin ruhsatı haricinde bulunan şeh­
vanî lezzetler.
Fahşa denilen hâüe, zührevî bir has­
talığa tutulmuş olan be^lika bir fahi-
şeden daha çirkindir. Hayfaki bu mü-
levves çehrenin görülmesine zulmeti
şehvet mâni olmaktadır.
«Düşen bir kimsenin kurtulması
gayette müşküldür»
«Hûda bıfz eylesin girda<bei fahşa
ve mıünkerden»
Nasuhi
(Faıhr): Meziyet. Teşerrüf. İz. Öğün-
mek. Böbürlenmek. Fezaili tadat sure-
tile İ2harı fazl. Menakıbı tadat ile nas
üzerine tetavül. Mal ve câh gibi insan­
dan hariç olan şeyler ile mübahat.
Seriüzzeval olan şeyler ile fahr ve
mubahatta bulunmak, insanın hamaka-
tma delâlet eder.
j(,«Dünya ile fahr etmeki, yeksan olur
ahir»
«Dervişi aba puş ik sultanı
cihanban»
«Cahilin fahn cem’î mal 3edtr»
«Arifin izzeti kemal üedÛT)^
Vehbi
 AHLÂK LÜGATÇESİ
(Feda): Kurban. Fidye. B irtsîri kur-
taımak için verilen şey. Esirgememek.
İnsanı bir bedel mukabilinde bir naibe-
den hıfzetmek. Bir şeye mukabil değer­
li bir şeyi bezi ve işar eylemek. Tevec­
cüh eden nahoş bir şeyden halasa mu­
kabil verilen şey.
Ulvî gayeler uğrunda feda edilemt-
yecek hiç bir şey yoktur.
<«Hâsılı ey şeM iklhni vefa»
«Sana caıımı da feda, ben de feda»^
Hakani
«Ey halikı arz-ii sema»
«Canım sana olsun feda»
«Kılma dili maJızunıunu»
«Feyzi lâtifinden cüda»
Nasuhi
(Firaset);fAnlayış. Sürati intikâl. Nu-
fûzi nazar. Bir insanın çehresinden ah­
lâk ve istidadını anlamak ilmi. İdrâk
nurlarmın sevatıı = yükselip meydane
çıkmasıdır ki, k^lpleıds_J£iB©aB-ed£liek
eşyayı müşahe ^ y e vesije-olşt^
-'Fîfa^et iki kısımdır. Biri sebebi bi­
linmeksizin husule* gelir. Bu bir nevi
ilhamdır. Diğgri de smaat tarikiyle,
muhtelif tabiatlara vukuf vasıtasiyle ta-
hassül eder. Bu kisbîdir.
Herkesin rey ve tahmini, derecei fi-
rasetinin miyandır.
«Sen ehli k&male hizmet eyle»
«Derâ edfep ol hitabetinden»
«Adaba riayet et M halin»
«Gizli kalamaz firasetindenjı
Nasuhî
(Ferağ): Feraget .Azadelik. Vaz geç­
me. Şugli, iştigâli terk etmek. Alâkalar­
dan, ihtiraslardan tecerrüt ederek hu-
tamı dünyaya karşı istignakârâne bir va­
ziyet olmak.
Ferağı kalbe mâlik olanlar, dünya­
nın âlâyışı ile bi huzur olmazlar.
^«Nemayi kalbe sebep, dtevleti kar
naat imiş»
«Cihamda cayi safa, kûşeî feragat
imiş>^
Fitnat
(Firak): Firkat. Hicran. Ayrılık. Dos­
tun dosttan ayrılarak'uzak düşmesi.
97
Firak ateşi ile tutuşan bir kalbi vus­
lat rahıkından başka bir şey teskin ede­
mez.
«Ol kadar yareledi tin firakın beni
kim»
«Ne belâ çektiğimi yaredıen Allah
büir» RuM
(Ferah):rHaz. Sevinmek. Sürür. Gö­
nül açıklığı/Tabın cereyanı veçhile nef­
sin dahilden harice inbisat etmesi. Bir
âcil lezzetten dolayı sadrm inşirahı. Bir
emele nâüiyetten veya m'ahasini tabiatı
temaşadan mütehassıl zevki kalbî.)
Ferah, alel’ekser dünyevfolan lezzeti
bedeniyede müstâmeldir.
Bu dünyada daima ferîh ve fahur
yaşayabihnek için ya deli veya her tür­
lü İnsanî duygulardan mahrum bulım-
malıdır.
«Sebatı yok bu âlemin ana kim
İtimat eder»
«Ferah gelir terah gider, terah gelir
ferah gidier»
Naci
(Fırsat): Nevbet. İstifade etmek sı­
rası. Bir maksadın husulüne ve bir hu­
susun icrasına elverişli hâl veya müsa­
it zaman.
Fırsat, berkin lemeanı gibi seriüzze-
valdir. Ebedî saadete nâiüyet için ha­
yattan daha kıymetli fırsat olamaz. El-
gıpî;a bu fırsatı fevt etmiyenlere.
«Goncaî bagı sabavet «»Smadân»
«Eyle tahsili kemalâtaı şitop»
«Bî hüner tazyü evkat etme kim»
«Had temlirrül’ fasatü mcrres
sehab»
Nasuhî
(Fürumaye): Soysuz. Alçak. Asalet­
ten mahrum. Bed tıynet kimse.
Furumayelerin parlaması, fecri kâzi-
bi andırır. Yazıklar olsam bunlardan zı­
ya umanlara!.
«İlıtiram eyle şerifüıuıesebe»
«Sahibi arzu vekarü edtebe»
«İhtüât etme fürumaye üe»
«Müpîbzel zümresi pes paye ile»
Vehbi
F : 6
98 DİNÎ VE FELSEFÎ
(Feryat); Figan. Ellıan. Ait-ü enîn.
Sızlama. Yaygara. Vaveyla. İstimdat
veya izharı teessür için çıkarılan bulent
avaz.
Bu dünyada rakık hissiyat eshabı
için feryat ve figan etmemek kabil de­
ğildir. Hayfaki bu feryat ve figandaa
müteessir olacak olan yine kendi has­
sas kalpleridir.
«Feryadı amdeBpe sebep nevbahiair-
diT.» Behai
«Dert ehline miilteca buluım^z»
ftBir pareye sad hezar feryat»
Naci
«Şüımaü cihaın vabestei hulkıni
meşiyyettir»
ftAb^tir desti gerdûni sit'sm bün-
yaıddian feryat»
Ziya
(Feza?): îs^ a se . Dehşet. Korku. Fe­
lâket muvacehesinde zaaf göstermek.
Haifâne gürültü. İmana korkunç bir
şey5en ârız olan nefret ve inkibaz.
Hayatmı şehvet ve gafletle geçiren
kimseye ihtizar anmdaki feza’ ve enîni
fayide vermez.
«Elde fırsat var ikejı ahlâkı tehzip
etmeİ»
«Fâide vernıez nedamet ehüııe ab~ü
feza’» Nasuhî
(Fesat): Bozulmak. Bozuklulc. Çü­
rüklük, Butlan. Ademi salah. B ir mad­
denin suretinin zevali.''Umumun istira­
hatını sâlip, zarar ve ziyamnı calip hâ­
dise. Bir şeyin itidal dairesinden az ve­
ya çokça çıkması. Zıddı salahdır.
Bir taraftan vücuda gelip hir taraf­
tan mahv olan bu cihana «âlemi gün-ü
fesat» denir.
Salah iddiasında bulunan ehli fesaı-
tan Allah’a sığın.
(«Zinhar etme çehreî na malffenıe
nazar»
«Zîrald çeşm, kalbine tohnu fesat
eker»^
(Fısık): Sefahata dalmak. Tariki Hak
itan çıkmak. Allâh-ü Tealâ’ya asî ol­
mak.
Fısk, az ve çok günah ile husule ge­
lir, Fakat mütearef olan çok günah ılz
husûlüdür,
Fısk’a devamın neticesi, sui hatime­
dir.
«Fasıkları, tacirleri taklide çalışma»
«Bir faciadır akıbeti fi^ -u i^cunııı»
Nasuhî
(Füsûle): Rezalet. Ademi himmet.
Dünya ve ahiret umuruna ademi ihti­
mam.
Fikri ahiretle füsulet ve atalet bir
yerde içtima edemez.
«İtaat etmemek emr-i hüdaya bir
filsulettir»
«Belayı felce ruhu uğratan m ii^ ş
atalettir»
Naısuhi
(Fezahat): (Fazüıa. Ayıp. Âr. Reza­
let. Rusvaylık. Mesaviden olan şeyleri
hiç sıkılmaksızm apaçık bir surette ic­
ra etmek denaetiT'.
Hangi bir muhitte fezahat erbabı­
nın çoğalması, o muhitte efkârı umu-
miyenin sükût etmiş olduğunu gösterir.
«Mucip ne ki suhre oldu halim»
«Hami oldu fezahata mıakalim»
Galip
(Fazl): Fazilet. Ziyadelik. Arlık. İyi­
lik. Mevhibe. Kerem' ve ihsan. İlim ve
marifet. İnsanın zatında tecelli eden
meziyeti mahsusa. Ahlâk ile beraber
Uim. Muka'bili «naks»tır.
İnsanın şerefi fazl-ü irfanı iledir, ser-
vet-ü samanı ile değildir.
«Erzan meta’ı fazl-ü hüner o rütbe-
kim»
«Bin marifelt zemamede bir afeıine-
dir»
«Ebnajı dehr her hünere aferin
verir»
«Yârap bu aferîn ne tiikenmez
hazinedir»
Nabi
(Faadlet): Yüksek seciye. Hajslet.
İlim ve marifet. Fazl cihetile olan yük­
sek derece. Ahlâkî vazifelere riayet me­
lekesi. Yaratılıştaki iyilik. Ruh ve di­
mağ temizliği. İ'vilik etmek. Fenalıktarı
yekinmek hususunda sabit ve müstemir
 AHLÂK LÛGATÇESİ
ıstiûaf. <Sıf-5.îı ham ide, eseri b aşk alan -
nu teaddi etsjıı etm esin. C em ’i; Fezailî
dir.
^F e^ zıl ise cud-ü Kerem gibi başka­
sına teaddi eden Kerim hasletlerdir:)
Fazilet; nefsin bütün melekeleri sra-
smda husule gelen bir âhenkten, bir in­
tizam ve imtizaçtan ibarettir - diye dc
tarif olunmuştur .
E f’ali fazılayı ifâ melekesine de fa­
zilet denilmiştir.
Fezaili asliye: Hikmet, adalet, şe­
caat, iffetten ibaret olmak üzere dörttür.
Bunlardan da bir takrm faziletler teşa’
up eder.
Faziletle hakikî saadet, tevemdir.
«Nedir cünni fazileıt kim ansn erba­
bım yarap!.»
«Perman lıal<4i matazun-ü haikıribî
neva gördüm»
Hersekli Arif
ifBir fazBetmidir behey cahil!»
«Başlamak ehli fazlı tenkide»
«Pek gülünç haldir ki bir şebtab»
«tNisbet etsin kusûr hurşide»
Na^hî
(Fetaııet):V^itnat, zireklik. Kolay an­
layış. Cevdeti istidat. İdraki fıtrî. Basi­
ret, k ^ s e t. Rumuz ve işaret ile veya
sair bir suretle işkâl edilmesi istenilen
hangi bir şeyi süratle anlamak mele-
Halkm aciz damarlarını bulup kanı­
nı emmek, bir fetanet işi değil, bir de-
naet ve habaset eseridir.
«Ne bir sni halef kim kendisi
mat’un iken kalkar»
«Bütün eslafa ta’m bir fetanet zan
eder cahib>
Nasuhi
(Fıtrat): Tıynet. , Hilkat, yaratılış,
kuvvei fatıra. -Dinî İlâhîyi kabule müte-
heyyi olan cibilleti asliye.
Hiç bir kimse fıtraıti asliyesini zayi
etmedikçe mülhid olamaz.
^«Baık kemali fıtrat>ü ulviyete»
«Bîr haırita arz ederler hazrete»
«Derki ol sultam afaki sebat»
«Bir şehe etmez kifayet kâinat>^
Mehmet Celâl
99
(Faz): Kötü sözlü. Natiraşide. Mua­
şeretinden insamn müeteezzi olduğu
bed huy. Hoyrat kimse.
Faz ve anit olan şahsa yaklaşma. O
bir volkan gibi etrafına ateş saçar.
«Düşman olur sadıkın»
«Fazz-u anit olursan»
«Yarin oluf adular»
«Halka müfid olursan»
NaKuM
(Feza^t): Kötü sözlülük. Kötü yara­
dılış. Kasveti kalp. Halka şiddetle mu­
amelede bulunmak. Gilzet ve fezazet
erbabı çok kere en adî bir sadme ile
yıkılır gider. Katı bir kayanm berhava
olmasına pek az miktar barut kâfidir.
<cDost ohna natiraşide eşhastan
kaçın»
«Nutkund^i fezazeti ruha elem
verir»
Naisuhî
(Fakr): İhtiyaç. Yoksulluk. Ademi
gma. Haceti zarûriyenin vucudu. Muh­
tacı ileyh olan şeyin fıkdanı. Sefahet
ve atalet neticesi olmayan fakr, insanın
kadrini tenzil etmez. Hazreti Cüneyide
sormuşlar ki: Nasin en azizi kimdir?
Haline razı olan fakırdır» diye cevap
vermiştir.
İnsanlar muttasil fakr-ü ihtiyaç için­
de çırpınıp durdukları hâlde azamet fu-
ruşluktan vazgeçemiyorlar. Ya ihtiyaç­
tan azade olsalardı neler yapmazlardı.
ctZevkıyabım fakr ile kanma etoem
serfuru»
«İzzeti dünya için gerduna etmem
serfuru»
Hazik
(Fikir): Fikret, düşünmek, hatır, id­
râk. İzmar. Tasavvun zihnî. Kuvva^
müfekkire. Düşünülen'şey. İtikat. Zu’m
niyet, rey. <JVIeçhule vusul için malû­
lüm umuru tertip. Dakik umuru idra­
ke vesile olan bir kuvvei nefsiye.?
Her söylenilen şeyi hemen tasdik ve­
ya inkâr edivermek, fikirsizlik alâme­
tidir. Akıllarmm kesmediği her haki­
kati hemen inkâr ediverenlere mütefek­
kir denilmesi istihzaya mahmuldür.
100 DİNÎ VE FELSEFÎ
«Olmasın tab’ı lâtifiıı zulmetâlûdi
hayal»
«Levhai filoinde bir rengi hakikat
parlasın»
Nasuhi
(Felâh): Necat. Zafer. Kurtuluş. Kor
kudan kurtularak selâmet ve rahata za-
feryap olmak. Matluba kavuşmak.
Felah, iki kısımdır. Biri dünyevî fe­
lahtır ki, dünya hayatmm kendisiyle
trjjp oldu^ saadete zaferdir. Tuli ha­
yat, gına, iz ve refah gibi^Diğeri de uh-
revî felâhtır ki, bu da şu dört şeyile
husule gelir: BUâ fena beka, bilâ fakr
gına, bilâ zül izzet, büâ cebi ilim.)
Zevale müteveccih olan bir güneşin
tluunu bir eseri felâh sanma. Asıl fe­
lah, zulmeti nefsü havadan ebediyyen
kurtuluşla kabü olabilir.
«Nedir muraıdı bilinnıez, fakat
haldmi ezeb>
«Cihanı mareke halk eylemiş, haiyatı
cedel»
«Kimin kolunda mesaî denen vefaiı
ccGörülmüyorsa ümit etmesin sonun~
da felah»
(Felsefe): Hikmet. Herkesin düşünce
tarzı. Hikmet^ ve marife^ muhabbeti,
îleli Jiv el ilmîTf^yanın hakikatlerini
takati bepiriye derecesinde idrak. Sa­
adete nâiliyeft içia takati beşeriye nis-
betinde ahlâkı İlâhîye ile ittisafa ik-
dar^ Mantık, ahlâk, ruhiyat, mabadet-
tabia, İlahiyat kısımlarına münkasem
bir ilmi âli. Eazımı hükemadan her bi­
rinin ittihaz etmiş olduğu meslekî mah
sus, usuli hakimane.
( Hikmete'müteâllik efkâr ve mütale-
ata: «Felsefiyat» denir)
İ^Kendi mahdut felsefelerine güvene­
rek bir çok hakayıkı inkâra yeltenenler,
meşimei maderi bir muhiti kül sanan
zavallı ceninlere benzerler\'”^
«Matlabm eyle mealii umûr»
«Vadii felsefeden eyle ubur»
Nabi
^cHıfz etmek ile cerbezei felsefiyatı»
«Zannetmek! oldun rehi ’^ hkikîe
âkil»
«Bildin mi nedir mebde ile semti
meadb>
«Hm anlama ey tîre derun! nakşı
sevadi>^
^■(Fena): Zeval bulmak. Devamsızlık,
^ fiy e lisanında fena; nairei şekvetin
itfasıdir.
Baka da sebili ibadete sülüktür.
Fena’; mezmum vasıflarm sukutu­
dur. Baka ise memduh vasıfların vücu­
dudur.)
l^Fena’: Hakkm azametinde, müşahe­
desinde müstağrak olarak mülk ve me-
lekût âlemini ademi ihsastır.
Masivadan tecerrüt ile deryayı_aha-
diyete istiğraka «Fena fUlâh» denir^
Bütün kuvayı kevniye yekdiğerine
, tahavvul ettiği gibi dünya hayatı da
büsbütjp fena pezîr olmayıp kudreti
İlâhîye ile bir ebedî hayata münkalip
olur.
Bir hikmeti üâhîye eseri olan baka-
yı kuvvet kanunu bunu muktazıdır.
«Bii'dîr Ziya! fena’da tahkik ile
taisavvur»
«Van yoğu d h ^ m hep emri Mbarî»
Ziya
«Ey zairi rûşen nazar»
«Fanidir efradı beşer»
«Daim budiur hükmi kader»
«Bak! kalır, fani gider»
(Fevz): Galibiyet. Muvaffakiyet. Ha­
lâs. Kurtuluş. Korkulan şeyden maaz-
zafer necat bulmak. Selâmet husûli ile
beraber hayre zaferyap olmak.
Marazi zevalde olan bir ikbali bir
sabahı fevzü felâh hayal edenler, uya­
nık iken tatlı tatlı rüya gören matuh­
lara benzerler.
«Bir kimse kim Allâhına teslimi
kalibeder»
«Amadldkii fevz He âsûde haldır»
AdanMı Arif Hikmet
(Fehm):^,^Vnlayış. Muhatabm lâfzın­
dan manâsını tasavvur. Haricî umur­
dan bir şeye sür’atle intikâl. Eşyayı cü-
 AHLÂK LÜGATÇESİ
ziyeyi idrak melekesi.")
\^Akıl küDiyatı anlar. Meselâ: Alelıt­
lak adlin güzel, zulmün çirkin olduğu­
nu idrak eder. Fehm melekesi ise han­
gi bir fiilin adi ve hangi bir fiilin zulm
olduğunu anlayıp tayin edçrj
^Fehmlerin mahdudiyeti de bir lulfi
İlâhîdir. Çünkü insan bir çok hâdisele
rin ledünyanmı tamamen anlayabilecek
olsaydı bir dakika bile yaşayamazdı.!^
C«Fehın etmeyen dtekayıkı naıkşı sa­
nayii»
«İbretsitani âleme amıa gelir gider»)
Aİıf
(Fen): Nevi, çeşit. Hile. İlimlerden
bir şube. Beşerî bilgilerin ameliyat ile
sabit olan kısmı. Cem’i «Fünun»dur.
İnsan kendi dimağım müteaddit ilim­
ler ve fenler ile tezyine çalışmahdır ki,
hakikaten münevver bir aHm olabilsin.
Meşhurdur ki, bir çiçekle yaz gelmez.
K af Harfi
(KabiHyet): Müstait oJmak. Fıtrî is­
tidat. İktidar. Liyakat. İlim^ ve hüner
iktisabma miiteheyyi bir hâlde bulu­
nuş.
Bâzı kabiliyetler henüz keşfedilme­
yen altın ve gümüş madenlerii gibi mes­
tur bir hâlde bulımur.
Bir şahsa kabiliyetinden ziyade vazi­
fe tahmil etmek, hem kendisine hem
de başkalarına zulümdür.
«Kabüyettir buısûti matlabm ser­
mayesi»
«Elde istidat olun^ kâr kendin
gösterâ»
Asım Çelebîzade
(Kanun): Kaide, Kaziye, usul ve ni­
zam. Malûm musikî âleti. Münasebatı
beşeriyeyi veya bir devlet içindeki ef-
râdın münasebatı şahsdyesini tanzim
edip riayeti mecburî bulunan kavait ve
usulün hey’eti mecmuası. Aynî şerait
101
«Saltasında itUâdan bir eser etmez
zuhur»
«Bir mubite tab-u revnak vermedik­
çe üm-ii fen»
Nasuhî
(Feyz): Kerem. Mevhibe. Tesir. İha­
ta. Varidat. Bolluk, ilerlemek. Çok su.
Yüm ve bereket. Manevî saadet. Ihm
ve marifet. Cûş-ü huruş. Zuhûr ve te­
celli. Saf ayi ruhanî. Nefsi natıkaya vu­
ku bulan îKaatıy İlâhîye, {^eyzi İlâhî;
Feyzi akdes, fey^ mukaddes kısımları­
na ayrılır. Feyzi akdes’e nâiliyet için
istidat şart değUdir. O bir İhsam süp-
hanîdir.y
Kuluh hazin hazin ıtazarruatı, feyzi
İlâhîyi cuş’u huruşa getirir. Nitekim
nesimin lâtif lâtifJıübûbi, bahri muhi­
tin talyumuna bais olur.
«Küşa<ylş yab ©edh efkân hep îeyzl
c3®Hndîr»
«Olur ezhar pür nüzhet semamn
afitabından»
Naısuhî
ahmda aynî neticelerin tevellüdü itiba­
riyle bir hâdisenin muntazaman ve mü-
kerreren vukuu.CBşyanm tabiatmdan
mütehassıl' levazımı zaruriye. Cazibe
kanunu gibi^
Kanuni fıtrattaki ittırat, bizlere her
şeyde sebat ve devamın lüzumunu gös­
terir.
Sehapasa yürürler yerdie camili
gördüğüm dağlar»
«Bütiin zerrat bir katnunı isthnrara
tabidir»
Ziya Paşa
(Kanımı Ahlâld): însanlarm uhdele­
rine ahlâken. terettüp eden vazifeleri
muhtevi bir kanundur. Bu kanun, in­
sanlara vazifelerini telkin eder. Bu su­
retle insanlarda bir «Mükellefiyeti Ah-
lâkıyye» vücuda getirir.
Kanum ahlâkî üe vazife bir itibara
göre bir mefhumun iki muhtelif safha­
sı mesabesindedir.
102 DÎNÎ VE FELSEFÎ
{jCanunı ahlâkî; feylesoflara göre bir
kanuni aklîûır, ehli edyana göre bir ka­
nuni akJî ve emidir.^
Kanuni <ıhıâkînın tatbik olunmadığı
muhıtıerûe insaniyet sukut eder, İçtimaî
manzume dağılır, umumî hayat fecî bir
surette söner gider. Gayri ahlâkî lâkır­
dılar pek fenadır.
«3u çirkin sözlerinle âbmi dilgir
edersin sen»
«Bunu tecviz eder mi bir düşüm
kanuni ahlâki»
Nasuhi
(Kabahat): Kusur, suç. Hafif cürüm.
Kötü iş’ Ser’i şerifin, tab’ı selîmin ka-
bih ad ettiği fiil.
Kendi kabahatini bilmemekte başka
bir kabahattir.
«Ne kabahat, ne de bir cünha,
cinayet işler»
«Hükmi vicdana muvafd^ hareket
elise Idşi»
AB Ulvî
(Kubfa): Kabahat. Şenaet. Çirkinlik.
Dünyada zemmi, ahirette ikabı müstel
zim amel.
Herkes kendi ahlâk ve etvarının
hüsn-^kuphuna tamamen muttali ola-
mıyaır"Kâşki insanın zahirini gösterir
maddî ayineler gibi batınım gösterir
aynalar da bulunsa.
«Ziyayı âkl ile te&ikı hüsnü kuph
olunur»
«Ki nûr-i mihrdir elvaiıi eyleyen
teşha-»
Şntasi
(Kath): Söğüp sayma. Birisinin ırzı­
na, nesebine dahi ve ta’n etmek.
Eğer insanlar bir insaf nazarı ile ken­
di nasiyei hallerine bakacak olsalardı
birbirlerini zem ve kad’ha cür’et ede­
mezlerdi.
«Müstenididir garaza medh ile kathı
halkm»
«Kuru bir lâf ile memnun-u
miikedder ohna»
Nasuhî
(Kadr): Mikdar, kemiyet, kıymet, de­
ğer. Meziyet ve haysiyet. Menzile. Rüt­
be. Bir şahsuı ilim ve irfan, fazilet ve
meziyet itibariyle hâiz olduğu mertebe.
Birçok zevatm kadri öldükten sonra
itiraf olunur. Çünkü artık rekabet ih­
timali kahnamış gibidir.
«Merdi dâima şerefin berter eder
gurbette»
«Kadiri artar güherin çıksa eğer
kânından»
Sezayi
(Kader): Kudret. Takat. Takdir. Kıs­
met. Miktar. Tali. Hüknıi ilâhî. Kaza­
yı Rabbani. Cenab-ı Hak’kın ilmi e ^ -
cut ve ademini biiip tahdit ve tayin bu­
yurması.
ve kaderin bir muktezayi
met oluğuna her mu'mın KâflldlFT^
C«Kim olıir zor ile maksûduna
rehyabi zafer»
«GelJr elbette zuhura ne ise hukm-i
kad^» ^
(Kudrei): İktidar. Mitaat. İktidar.
İmkân, vüsu, şevket, servet. ZL^hayatın
bir şeyi birirade terk veya ademi terke
kenaisTıTe mütemekkin, olduğu siîât.
HireJkâtımızın nazımı, kuvvetimizin
menbaı olan h ^ tım ız ı güzelce idare
ve muhafaza etmeliyiz. Aksi talcdirde
lokomotifini parçalıyarak vagonları mu
attal bir hâlde bırakan bir buhar kuv-
veıtine döner."'
^«Ey kudreti küliyeyi inkâr edfin
ahmak»
«Ba>zuy*i metinin mi eder âl^emi
tedvir»
«Baştan başa bî faidedir sa’y-ü
sebatın»
«Tedibirine uymazsa eğer şiveî
takdîr»^
(KadirdanIık)/îlerkesLn kadr ve me­
ziyetinin derecesini bilip ona göre hak­
kında muamelede bulunmak hasleti.
Kadirdanhk, msfet ve faziletten neş’
et ede^.
«Kesbi hüner âliemdıe değildir hüner
ancak»
«Ehli hünerin kadrini bülnekte
hünerdir» Beliğ
 AHLÂK LÜGATÇESÎ
(Kudisiyet): Manevî taharet ve neza-
het. Aziz, mukaddes olmak. Nakısalar-
dan tertemiz olarak fazail ve mahasin
ile hâizi memduhiyet olmak.
(^Câîâtî=ı HâTlca, meleklere, âlemi
lâhut ahkâmına müteallik umura «kud-
siyat» denir. Nerih itikadiyata, müba­
rek tarihî hatırata, dinî teberrukâta da
«mukaddesat» unvanı verilir.’)
Birçok zevatm kulûbi müsliminde
hürmet ve muhabbetle yaşamaları, hâiz
oldukları nezahet ve İcudsiyyetin bir
mükâfatıdır.
«Fikr olundukça uiuw-i payei
kudüiyetin»
«/Vrzı takdis eyleyip hayran olur in­
san sana»
«Ya Resul Allâlı!. Olurdum maısiyct
Ic ben tebah»
«Olmasa gönlümde ger Allâhîi bir
iman sana»
Müstecabîzade İsmet
(Kasvet); Kasavet, gam, gussa, me­
lal. Keder, sıkıntı, âdemi haJisiyet. Gaf­
let ve şehvetten münbais, merhamet ve
şefkat gibi rakık hislere münafi olan
yürek katılığı.
Kasveti kalp sahipleri, ölülerden sa-
yihrlar. Kasvetli bir kalp, suları kuru­
muş senkîn bir menbaı andırır.
«Ey tehi destti belâ dlite! Kasavet
çelone»
«Erişir gam yime vakti kerem,
Allâh-ü Kerîm»
Fazıl
(Kast): Niyet, arzu, gaye, matlup, ta­
savvur, azm, his eylediğimiz meyelanı
mahsus. Arzu edilen bir şeyin icrasına
teşebbüs..
( Cenab-ı Hak’ka irade, halk isnat
filıınur. kast, avm— f»l tma"
ınaz.
Kasta mukarin olmayan amel, kıy­
metsizdir.
Kastın nezaheti, maksadm ulviyyeti,
gayrı meşru vasıtalara meşruiyet vere-
m ezj
103
«Düşer ibrami ahıbbaiyk ya gaflet
iyle»
«Yoksa ben kastiyle tedbiri günalı
eyliyemem» Nabi
(Kaza): Takdir. Hükmi üâhî. Bela
ve musibet, hâkimlik. Hatadan neş’et
eden hal^Nagah zuhur olarak başa ge­
len musibet. Zimmette sabit olan şeyin
mislini teslim. Cepab-ı Hak’kın müm-
küna^ zamanı gelince takdiri ezelîsi
veçhile sahal vucude çıkarması. Rük-
mi ezelîsinin vuku bulması . >
(]p^aza, kaderden ehastır. Kader, tak­
diri sabıktır. Kaza ise bilfiil halM
fasıldır, icad ve ibdadır/"
Q.Hazxeti Ömer, Şam’da Taun olduğu­
nu haber alınca, şehre girmemiş^_«A1-
lâj>ü Tealâ’nın kazasından kaderine fi­
rar edl^rum» demişti. Uemelc"ki. ka-
za hâline gelmemiş oİan kaderin inaye­
ti İlâhîye ile bertaraf olması mercûdurD
^im m ei eşariyyeye göre kaza ile ka­
derin tarifleri makûstur. Yâni onlara
göre kaza takdü: manâsinadır. Kader de
biFfül icat demektir)
Kazayı İlâhîye rızadan başka çare
yoktur. Cihana meydan •okuyanlar da
yakaJarını pençei kazadan kurtaramaz­
lar.
«Ne mıümkündür bula ey nailî hükmi
kaza legyir»
«Bozulmak miimtemdır semUvüşti
hamei takdir»
Naiü
(Kalo): Gönül. Yürek. Bir şeyin mer­
kezi. Nefsi natıka. (Bedenirı içinde en
mühim hayajtî bir vazifeyi ifâ eden si-
nevberîüşşekil bir uzuv. Yürek denilen
lâhmi cîsmahiye taalluk eden bir lâtifei
rabbaniye.)
Merkezi hayat olan malûm uzva
kalp denilmesi, daima takaUüp etmesi
ve kendisine hâtıraların sür’atle ve aled-
devam vurud etmesi itibariyledir.
/fKalp öyle bir harikai kudrettir ki,
kendisi bedeni İnsanî Ue muhat görül­
düğü hâlde kâinatın bir çok esrar ve
Iprliinniyatınî 'mnHit alacâlT bir VTisata
104 DİNÎ VE FELSEFİ
«Etme hevayi gayre mahal kalbi
akdesi»
«Esnama mesken eyleme beyti
mukaddesi»
UsuJî
«lîakka tevcih etmedikçe kalbini»
«Kmtuluş yoktur çalışma nMüe»
«(Jvle çüanıaz pUrhatar bir râh ite»
«Vasıl olmaz maksada bir rabMe»
Nasubî
(Kanaat): İktisat, rıza, yemek içmek­
te itidal. Az şey ile iktifa. Muüâk’a rı­
za, kısmete razı olmak. Ülfet edilen
şeylerin fıkdanı indinde sükûn.(' Kefaf
üzere iktisar. Varidat ile masarifat ara-
stnı tesviy^
veM T^emektir. Yoksa muüâi^ az ile
biliktifa atalet dairesinde yaşamak de­
mek değildir.
Kanaat, aym gmadır. Çünkü gına,
ademi ihtiyaçtır. Kanaatli kimse ise bir
çok şeylere gayri muhıtaçtıç<^
«Fakuün kiiUü zi hırsın ganiyyün
küllü men yakna»
«Hûda aynnnasın bir kimseyi her
giz kanaatten»
«Vahdet güziaıi küşei kaifi kamaat nl»
«tAiEka "gîBî küşade peri evd
şöhi'et ob> Sami
(Kuvvet): Kudret. Liyakat. Nüfuz.
Salabet. Güç. Zor. Züıayatın meşak­
katli işlere temekkünü. Aslı «kuvve»-
dir.
Nefsi İnsanîdeki kuvvetlere «kuvayi
akliye» denir. Diğer bir itibar ile insan­
larda «kuvvei. âlime, kuvvçi amile» nâ
mı ile iki nevi kuvvet vardı^
Ç Kuvvei alimede iki kısımdır. Biri
hikmeti nazariye cihetile alim olan kuv
veıttir. Diğeri de hikmeti ameliye cihe­
tile alim bulunan kuvvettir. Bunlardan
birincisine «Akli İlmî», diğerine de «pk-
11 amelî» ıtlak oîunur.y
-(Aklı İlmînin eseri; külliyatı, hakayı-
kı, mevcudatı, envai makûlâtı idrâktir.
Akli amelînin eseri de smaatı fikriyeyi
bil’re’y edillesinden istinbat etmek ve
ahlâkı hasene ile amalı^salihayı ahlâkı
kabıha ile amali seyyieden tefrik ve se­
lâmet ve saadet sebeplerini tayin ey­
lemektir^
( Kuvvei amîle, makûl bir sebebe bi­
naen âza ve adaJâtı tahrik ederek hari­
cî fiillerin suduruna mebde ve illet
olan kuvvettir.
Kuvvei âmilenin bir şıkkı kuvvei şe­
heviye, diğer bir şıkkı da kuvvei^^Sa-
biyediç/
"Ç Akla tabi olmayan bir kuvvei âmile,
tahayyül ve tevehhüme müstenit olan
bir muharrik kuvvei hayvaniye mesa­
besindedir.
Kuvvei şeheviyenin eseri cezbi me­
nafi, tahsili lezaiz gibi şeylerdirTlKLuv-
vei gazab^enin eseri de mazarratları
def, muhataralı umura ikdam, tecebbür
ve tekebbür gibi şeylerdir.
Kuvvet, bazan löadret manâsmda, ba
zan da bir şeyi yapabilmek için müte-
heyyi bir halde, kabiliyetli bir hilkatte
bulunmak manâsında müstâmeldir.
Kuvvet, hakkı setredebilirse de im­
ha edemez. Hakkı teyit etmeyen bir
kuvvet, İçtimaî hey’et için bir musibet­
tir.)
«Çarpışmalı mı ta bu kadar hak ile
kuvvebı
«Çiğıteımeli mi ta bu kadar hak ve
hakikat»
Ekrem Bey
«KemaH kudretine sanı’in delîl
ohnaz»
«Anasırın hiribiriyle ibtilâfı k^lar»
(Kaltramanlık): Bahadırlık. Yiğitlik.
Hüküm ve ferman sahibi olmak hase­
biyle azimkârlık. Bir çok mehalike gö­
ğüs gerebihnek ve azûn ile hareket et­
mek hasleti.
Kahramanlık zorubazu ile değildir..
Belki nefsin ihtiraslarına, gayri meşru
temayüllerine galebe iledir.
«Ey Ömer!. Biz bir bölük merdaıu
aîıen peykeriz»
«PcfaJtivainı namdanz, k a b ra m ^
saf dieriz»
Safi
 AHLÂK LÜGATÇESİ
(Kahkaha): Yüksek sesle gülmek.
Hem gülenin hem de etrafmda bulu-
nanlarm işitecekleri derecede gülmek.
Kahkaha gafletten, hafiflikten neş’et
eder.
«Kati şermendi o dinia senedi»
«K ahk^a etmedi derler ebedî»
Hakanı
{Kıyasi ne£s): Başkaları hakkında ken
di nefsine tatbik ile hüküm vermek.
Kıyasi nefs ,insanı çok kere hataya
düşürür. Binaenaleyh her yerde kıyasi
nefs câiz değildir. Meselâ insan kendi­
sinin haksızlığa uğramasmı istemez..
Nefsine kıyasen başkalarmm da haksız­
lığa uğramasmı istememelidir. Bu bap­
ta kıyasi nefs pek memduhtur.'] Fakat
ahlâksız olanlar, kendi nefislerine kıya-
sen bütün âlemi ahlâksız zan ederler.
Böyle bir kıyas ise asla doğru değildir)
«İşte -gördün mü- bir vaziEe ^anas»
«Nefsine etme ehli azmi kıyas»
Naci
(Kaıyitsizlik): Lâübalî bir hâlde bu­
lunmak. Aldırma siz bir hâlde yaşa­
mak. Gâilesiz ,endi§esiz olmak. Hiçbir
şeyi kendine vazife edinmemek hali.
Kayıtsız bir adamın' hayatmda inti­
zamdan, halinde sebat ve istikametten
eser görülemez.
«Merdila kaydı giriftar edemez
damı em«b>
Eşref Muâitafa Paşa
«Yiiblur kevkebei şan-U şeref»
«Bu k^tsîzliğe dakbkça beşer»
«Dikkat et mevbîbei hükaline»
«Bozmadan nıbunu sen eyle hazer»
Nasuhî
K â f Harfi
(Kâm): Murat. Arzu. Maksut. Da­
mak. Umniye insan için gayei hayali­
ye ittihaz edilen şey. Sahibine «kâmü-
ver» denir.
^Dünyada bihakkın naili kâm olmuş
bir zata tesadüf olunamaz)
Birçok kimseler vardır ki, pek kâ-
105
(Kısicançlık): Çekememezlik. Birinin
şeref ve ikbalini çekememek. Kendisin
de olmasını istediği bir şeyin başkasın­
da olmasından müteessir ohnak. Bir
heyecanı kalbidir ki, insanm kalben
alâkadar olduğu şeylere başkalarının
münasebet ve ihtisas tedarik etmesi
endişesinden tevellüt eder.
Kıskançlık, vehme müstenit, rekabet­
ten mütevellit bir nevi cinnettir. Fakat
namus ve haysiyet hususundaki kıs­
kançlık, iffet ve gayretten madut bir
has,!eti merdânedir.
«Kendi ehli beytim kıskanmayan
bir âdemin»
«Pek bozuktur tıyneti ondian îazikt
bekleme»
Nasuhî
(Kılükal): Güftüğü. Dedikodu deni­
len faydasız lâkırdılar. Dünya umuru­
na ve sâireye müteallik lüzumsuz bahis
ve cidal.
Hakilerin ulviyat hakkındaki kılüka-
li, semavîlerin handesini celbeder. Nite
kim bülbüllerin sevda petestâne terâne-
si, güllerin tebessümü ile karşılanır.
«At riyayı elden isliâha çaihş efalini»
«Boşboğazlık etme t a ^ eyfe İolü-
kalini»
(Kıymet): Beha. Bedel. Değer. Bir
şeyin hâiz olduğu meziyet, itibar.
Mukaddesata ehemmiyet ve kıymet
vermeyen, her türlü kemalâtı insaniye-
den ebediyen mahrum kahr.
««Bir gevherbn ki hâki »yalı içre
kalmışım»
«Sarrafı dehr bitmez nda
kıymetim» Emri
müver sayıldıkları hâlde dünyanın en
bedbaht kimseleri bulunmuş olurlar.
^«Akıbet cümlemizin menzil hâk
olsa gerek»
«Kime etmiş bu feleik kâm ^ muram
üzere vefa»?
Reisiilküttap Arif
106 DÎNÎ VE FELSEFÎ
«Nadanı kâmperver eder taliı
büienb>
«Ehli kemâli sâil eder bahü vazgiin»
(Kibir): Büyüklük. Tecebbür ve aza­
met. Istikbar. Tekebbür. İnsan kendi
nefsini mertebesinin fevkmda görmek.
Kibir, insana muhtes icabı jıefsten
mütevellit bir halettir. Istikbar, şöylece
iki veçhiledir.
1— Bir insanm büyük olmayı iste­
yip araştırmasıdır. Bu vechi lâyıkı ile
olmak şartiyle memduhtur.
2— Bir insamn haddizatmda büyük
olmadığı hâlde kendisini büyük göster­
meye çalışmasıdır. Bu ise mezmundur.
Tekebbür de şöylece iki vechüedir.
1— Bir zatın ef’ali hasenesinin had­
dizatında çok ve başkalarmm mehasi-
nine galip olması. Bu memduhtur.
2— Bir insanin efali hasenesi baş-
kalarmın mehasininden zait olmadığı
hâlde kendisini öyle göstermeye çahş-
ması. Bu mezmumdur.
Kibr, hamakat ve cehalet eseridir.
Mütekebbirlerin yaranı, dalkavuklar­
dan başka değildir.
«Âhır yen® hâk olur bu tenler»
«Bilmem neye kibr eder edenler»
V asaf
{Kiberinefs): Asr-ü_üsre, fakr-^ gı­
naya, kiber-ü^sigara iltifat etmeyip ci­
hanın ikbal ve idbannı, nasin red ve-
kabulünü müsavi'^örmek. Ulüvvi him­
mete münafi ahvâlden berî bulunmak
hassesi.
Zamanede görülen bir çok müdahe-
nekârane hareketler, bütün kiberi nefs-
ten mahrumiyet neticesidir.
«Kiberinefs ile mümtaz olan erbabı
hüner»
«Pek fakir olsa da bir ferde temel­
lük etmez»
Nasııhî
(Kitman): Sır saklamak. Kendisine
veya başkasma ait olan mahrem husus­
ları saklayıp, bunların ifşa ve işaasma
meydan vermemektir.
Kitmam fazi, küfram nimeıttir.
Kitmanı sır; sabırdan hazm ve ih­
tiyattan neş’et eder. İfşayı su: ise sabır­
sızlıktan, zıykı sadırdan husule gelir.
«Keşiifaz eyleme bigânelere»
«Verme yol meclise divânelere»
«Herkesi mahremi esrar etme»
«Sırrım ziyveri bazar etme»
Nabi
(Keder); Gam. Gussa, kaygu. Bula­
nıklık. Safanm zıddı’ Sevilen ve arzu
edilen bir şeyin zıya ve fıkdanmdan hu
sule gelen kalp ıztırabı.
insanlar dünyada kedersiz kimse
bulunmadığını bildikleri hâlde yine ke­
dersiz yaşamak sevdasından vazgeç­
mezler.
gcÂbisteni ^fa-vü kederdir leyâl hep»
«Gün doğmadan meşimei şebden
neler doğar»Jf
(Kizp): Yalan söylemek. Bir şeyin
bile bile hilâfmı haber vermek.
Erbabı kizbin ikbali, fecri kâzip gi­
bi seriüzzevâldir. Kâzipten şehamet ve
ulviyet beklenemez.
Bir zat diyor ki, iki şey kizipten in-
fikâk etmez. Bu da kesretjjnevait ile
şiddeti itizardır.
İmamı Âzam Hazretleri «Ben asla
yalan söylemiş değilim» diyen bir ada­
ma: «İşte bu da onlardan biri» demiş
tir.
«Merd olan kizbe tenezzül etmez»
«Zilleti kîzbe tahammül etmez»
«Katı bi ar-u hayadır o habis»
«Ki eder kizb Ue ağzm telvis»
Nabi
(Keramet): (^Kerem ve üısan sıfatiyle
ittisaf. Tekrim_ye tebcili müstelzim ha­
let. Evliya ullâhtan sadır olan bazı ha-
rikul’âde akv^l ve^ef’al^
İnsan; insaniyet dairesince hareket
ettikçe mükerrem bir mahlûktur, ken­
disinden bazı kerametlerin suduru is-
tib’at olunamaz.
«Zalimlere izhan keraomeıt eser
etmez»
«Kıfanaz dil’i Ffravm mıiinevver
yedi beyza»
 AHLÂK LÜGATÇESİ
(Kerem): Mecd ve şeref. U lüw ^:e-
nap. İnsandan zuhur eden memduh ah­
lâk ve ef’al. izzeti nefs, sahavet. Neca-
bet. Huy güzelliği. Kadri azîm olan
şeyi bezi. Suhuleüe ve tıyb-i nefs ile
i’ta.
Cenab-ı Hak’ka isnat olunan kerem,
onun mütezahir olan ihsan ve in’amı
demektir.
{ Kendi zümresi arasmda şerefli olan
her şey «kerîm» diye tavsif olunur.
«Min külli zevcin kerîm» gibiJt
İnsan elinden gelen lütfü keremi lâ­
yık olanlardan diriğ etmemelidir.
«Hüner, ahran abd etmektir ifasan-ü
niivazişle»
«Kerem görmezse senden ibdî
memlûkiin «sir ofaıraz» Nasuhî
(Kesp): Kazanç, çalışıp kazanmak-.
Peyda etmek. Celbi nef’a veya def’i za­
rara musil olan amel.
Kesp, iktisaptan eamdır. İktisap yal­
nız insanın kendi nefsi için kazanıp
müstefit olduğu şey hakkında kullanılır.
Kesp ise insanın gerek kendi nefsi ve
gerek başkaları için kazanıp elde ettiği
şeye'itlak olunur.
Biz kesp ile memuruz. Tankı kespe
sulûk etmemek süneni ilâhîyeye muha­
lefet demektir.
ffŞehıdî rahat ıkesbeder tedbiri menzil
eyleyen»
«Aidi erbaıbı hikem bu ibreti
zenbûrdan»
(KülJet): Meşakkat. Ağır yorucu iş.
Zait merasim. Meşakkatli iş. Meşakkati
müstelzim amelde bulunmak. Zorlaya­
rak özenerek yapılan iş.
Hiç bir hususta külfet sevilmez. Tc-
kellüfle samimiyet bir arada içtima et­
mez.
ciEyleyip kâhiçe tarhı külfet»
«Eyle akran ile husn-i iiKet»
Vehbi
«Meraisim, meclisi ünsi sebiikrû
hana sıklettir»
«Miyanı asdıkada şarti ülfelt, terki
külfettir»
Şeyhülislâm Arif HOunet
107
(Kelâl): Yorgunluk. Bezginlik. Mü-
taleanm veya işitgâlin çokluğundan do­
layı zihne arız olan bitaplık.
Gayrı muntazan mesai, insana kelâl
verir.
«Kelâl verdi dile çevri devri süfle
nihad»
«Çekilmez oldu odanî cefası âlemde»
Kemâl
«Azminde sabit olmalıdır Kâmcuy
olan»
«Hırman olur nasıbei insan
kelâlden» Ali Ruhî
(Kelâm): Nutuk. Söz. Kuvvei nutki-
ye. Hars ve sükûna münafi olan sıfatı
mahsusa. Muhataba faideîJhaberiyyeyi
ifade eden lâkırdı. Akaidden bahseden
bir ilmi mahsus.
Akıl tamam olunca kelâm noksan
olur.
İnsanın derecei irfanını tayine kelâ­
mından güzel miyar olamaz.
«Üslûbi firenkâne dîyip haltı
kelâma»
«Yamtakla ne olmuş hû* iki magalata
nâme»
«Üsilûbumuzu mahv ediyor Avrupa
derdi»>
«Bir Avru|mlı görse bu üslûba
gülerdi» Naci
(Kemal): Fazilet. Mükemmeliyet. Er­
ginlik. İlimü irfan. Âli sıfatlar ile itti-
saf. Faziletlerin içtimai, nekıselerin fık­
danı. Bir nevin zaten veya sıfaten te­
kemmülüne medar olan hâl ve hassa.
İnsanın kemâli yalnız ilmi ile değil­
dir, belki ilme karîn olan ameliyledir.
İnsanın bütün faaliyeti hayatiyesi,
bir gayei kemâle müteveccih olmalıdır..
«Yine erbabı bilir ehli kemâlin
kadrin»
«Bezmi cülüıalde Hassan ile bakıl
birdir»
İzzet AU Paşa
«Zamanı eyler Cemal!. Ehli kemalin
kadUai tayin»
«01w kûhi bülendin irdfal dûrdan
peyda»
Cemâl
108 DİNÎ VE FELSEFÎ
(Kinaye): Kapalı söz. Telmihen ser­
zeniş. Bi rşey söyleyip ona münasebe­
ti olan diğer bir şeyi kastetmek. Manâ­
sı kapalı olup ancak karinei zaide ile
anlaşılabilen lâkırdı.
Bazı kinayeler; sarihten daha beliğ,
daha müessirdir.
«Zannum bu gaHba ademden
kinayedir»
€<Her kim ekabiıin nazarı kimya
demiş» Hami
(Kîmyayi Saadet): Nefsi rezilden iç­
tinap ve fezail iktisap suretile tehzip
ve tahüye etSek.
Fena cereyanlara kapılmayıp nefsi
muzu- temayüllerden men’e' muvaffak
olan bir zat, kunyayi saadete nail ol­
muş demektir.
L âm Harfi
(Lâübali): Lakayt. Gailesiz. Teklif­
siz. Saygısız. Çekinmez. Bir şey hak­
kında alâkadarlık göstermemek hâli.
Lâübali meşrep olanlarm hayatların­
da intizam görülmez.
«Lâübali vazi rahat bahşa manidir
hıred»
«Bunda hasretkeş olur vazı cununa
huşlar»
Ragıp
(Leame): ^ ç a k lık . Bazı kimselerin
tab’ınde merkûz olan fevkal’ade hasa-
seit, vo denaet .
Hayatınm büyük bir kısmı bahasına
kazandığı bir şeref ve haysiyeti adî bir
menfaat uğrunda fedadan çekinmeyen
kimse artık yaşadıkça leametden kur­
tulamaz.
«Yarap bu ne siizişi kıyamet»
«Hd^anfei basregni alâmet»
«Ol neM faansı pûr leâmeb>
«Eymez mi bu fUtne nediaınet»
Hamit
(Leim):!Qyle alçak kimse ki, servet
ve sâmana mâlik olduğu hâlde ne ken­
«Kimyayi saadet ister isen»
«îlmii irfana intisap eyle»
<rMaiksadinsa nezih bir yaşayış»
«Ehli şehveıiten içtinap eyle»
Nasuhi
(Kin): Buguz, Hıkd. Başkasmm ma-
zan-atmı gizlice arzu. Adavetten dolayı
kalpte tutulan gayz.
Esfiayi ümmetin kalpleri kin ve ga­
raz şaibeleriı^en müberradır.
«İzharî kin~şSîr3ilizanm ız değit»
«Ağ}^ar ile cidal bizim kânmız
değil» Nabi
«Olmasın vareste piyç-ü tabi gani­
den kinecû»
«Marı serma dldeye AUâh güneş
göstermesin»
Şehrî
disi yer ,ne de başkalarına yedirir. Be-
hîl ise malini kendisi yediği halde baş­
kasına yedirmez./
Leimin malmı el, kendisini yer yer.
«Kimse leime yar olamaz iltMat
ile»
«Sengi siyaha cazibei kehrülKi abes»
Beliğ
(Lezzet): Tareb. Haz. Çeşni. Lâtif,
his maddeten veya mânen taba mülâ-
yim gelen şeyi ihsas.
Kervanlı. Aristib ile Yımanlı «Api-
kür»e nazaran ahlâkm esası lezzettir..
çJnsan için gayei ahlâkiye, hayrı âlâ zevk
ve safadır. Bunlara göre insanm haz­
zını temin, meyelanmı tatmin eden her
şey, lezzettir, her lezzet ise hayırdır..
Ne bâtıl zehap !J)
Bu mesleği kabul edenler, hüsni ah­
lâktan teceiTÜt etmiş, behimiyet dere­
kesine düşmüş, beşeriyetin başına belâ
kesilmiştir.
Gayei^ayatiyesi, fanî lezzetlerden
ibaret olan kimseden cemiyeti beşeriye
faziletkârane hareket beklememelidir.
 AHLÂK LÛGATÇESİ
«Âmil ol bu hadîs ile bizzat»
«Eksim zilo-e hadimil’lezzat»
Ahmet Şakir
(Lütuf): Kerem, İnayet, İhsan. İyi­
lik, müsaade, gayeye isal, rifk ve nü-
vazişle muamele. Meveddete vesile olan
tuhuf ve hedaya.
Hassenin idrak edemiyeceği bazı §ey
lere «letâif» denir. Letâfet ise kesafe­
tin mukabili olup incelik, hoşluk, na­
ziklik demektir.
Nazik veya hafi hareketlere vakıf, da
kik umuru idrake kadir olan zata «Lâ­
tif» ıdak olunur.
Lûtf ile yapılacak bir şeyi unf ile
yaptırmak kârı akıl değildir.
«Elsonma hani lûtfi çarhı sij^eh
gelime»
«Baiıti leime gendim âli cenab
göster»
Naili
(Lâitfe): Mizah, şaka. Hoş ve güzel
söz. Hakikî olmayarak mahza eğlence
veya iltifat gibi bir maksada binaen bir
nükteyi havi olmak üzere söylenilen
söz Veya yapılan şey.
Lâtif olan lâtife, meclise kü§ayiş ve­
rir. Çok lâtife sohbetin lezzetini giderir.
«Herze gûyet, lâtife pindaret»
«Dediler ana lâtife zurefa»
«Ki mahallinde ola cilve nüma»
«Lâfzı endiek ola, mıanâsa keâr»
«Etmeye kimseyi asla d i ^ »
«Bûyi gül gibi aça sineleri»
«Sinelerden gidere knıeleri»
Nabi
(Lüb): Oyun. Sahîh bir maksada de­
lâlet etmeyen iş. Akıl ve hikmete mu­
halif eğlence. Bunun ash ağızdan akıp
salya denilmekte olan lüaptır.
Evkatını lehv-ü lu’ba hasreden, rene
ve teapten kıırtuFâmaz.
«Lüib^ lehv ile cü dünya meşbun»
İstemez âkil olan gayrı oyun»
«Carhı dûn kurdu acayip düzen!»
«Aldatır lü’bü ile merd-ü zeni»
Vehbi
(Lânc't): Lân, Nefr^, Matrudiyet.
Sahat tarikiyle tart ve ibat. Beddua.
109
Seb ve düşnam. Bir kimsenin rahmeti
ilâhiyeden mahrumiyetini temenni hu­
susunda söylenilen söz.
Tarafı İlâhîden olan lânet; ahirette
ukubet, dünyada hakkın feyz ve tevfi-
kıni kabulden inkıta demektir.
Ona buna lânet etmek şîmei edebe
münafidir,
«Bevvali çehi zemzemi lâneılle anar
halk»
«Sen kâbe gibi kendini hürmetle
benamet»
(Lağıv): Fesih. İptal. Saçma, çirkin
söz. Beyhûde, bâtıl lâkırdı. Muteddün-
bih olmayan şey.. Üzerine bir fayda
terettüp etmeyen zait, abes şey. Terk ve
ilgası icap eden hangi bir şey.
Boş lâkırdılara lâğviyyat., Tüırehat de
nir. Bu gibi sözler lüga.'yâni ıslık ve
kuşların savtı mesabesinde bulunur.
Diyanete, ahlâka muhalif sözler lâğv
den ibaret olup sahiplerinin çehrei ha­
yatında büyük bir leke vücuda getirmiş
olur.
«İgtinamı fu-sat et, uğraşma lehviyat
ile»
«Geçmesin kıymetli ömrün öyle
lâğviyat ile»
Nasuhi
(Levm): Fasi, kmamak, serzeniş. Bir
kimseyi yapmış olduğu bir muamele­
den dolayı ta’yip ve tevbih etmek.
Vaktinde yapılmayan tevm ve tev­
bih, nebatatı çürüten mevsimsiz yağmu­
ra benzer.
«Akseden takdire vechibed fıalindir
senin»
«Nefsini levn» eyle, göstermeı
kaderden iştâcâ»
Nasufaî
(Lehv): Oyun .Eğlence. Gaflet. İn­
sanın kendisini umurı mühimmeden
oyalandıracak şey ile işitigâl etmesi. İn­
sanın mütelezziz olduğu şey ki insanı
ilha, vaktim boş yere imha ettikten
sonra nihayet bulur.
Oyun ve eğlence kabilinden olan şey
lere «lehviyyât» denir.
 110 DİNÎ VE FELSEFÎ
Lehv ve lu’b ile iştigâl edip duran
kimseler, sinni şeyhuhata erseler de is-
batı rüşt etmiş olamazlar.
Mim Harfi
(Matem): Y e’s. Nevha. Hüzün ve ke
der. Vefat veya şâir güria bir nıusibet
vukuunda meyusiyet alâimi izhar ede­
rek ağlamakta, ah-y eninde bulunmak.
Binlerce dilsuz hâdiselere saha olan
dünya bir matem haneden başka birşey
değildir.
«Kimdir o murde rûh kt feryada
başlamaz»
«Matem şiari âleme ettikçe bir
nazar» Najsuhî
«EJ iydJ ekber eyledi ben mâlem
eyledim» Halim Giray
(Mal): Mülk ve servet, kıymettar şey.
İnsanm tasarrufu aJtmda bulunan eşya.
İnsanm tab’ı nâil olup ta hacet vakti
için iddihar olunan şey.
Bir yerden diğer bir yere nakli ka­
bil olan mallara «emvaiynenkule» nak
li kabil olmayanlara da «emvali gayri
menkule» denir.
En büyük felâket, kıÜeti mal ile kes­
retti iyaldir.
«Mal; hayatm vesilei refahıdır, yok­
sa gayesi değildir.
«Şöhreti mal iledir m^abedi
İstâmın da»
«Camii köhııei bî vaikfa cemaat
gehnıez» Nabi
(Maı^yam): Manasir, halen ve me-
alen fâidesiz boş lâkırdı. İnsan için
arzu edilmeğe lâyık olmayan beyhûde
şey. Kadri hacetten ziyade söylemeğe
lâkırdıyı lüzumsuz yere tekrar ve tat-
vîl eylemeğe. «Fuzûli kelâm» denir ki,
bu da malâ yâni cümlesindendir. Ma-
lâ yani ile vakt geçirenlerin natıkıyyet
vasıfları, nahikıyyete tebeddül etmiş
olur.
«Hüsn>i dûıdîr dedi şahi mâni»
«Terki lâyelzenn-U malâ yani»
Nabi
«Dâvayı buluğ eyliyoruz kUtehiz
el’ân»
şîriz» Muallim Naci
«Kim maili lehv-ü lüub-u şüld(er-ü
(Malihulya): Karasevda. Kuruntu. Me
rak. Daimî hüzün. Bâtıl ham hayal .
İnsanın kendisini bir kuruntu eseri ol­
mak üzere zengin tasavvur etmesi.
Gözleri makbereye müteveccih oldu­
ğu hâlde kalpleri tükenmez emellere
müstağrak bulunan salhürd^zevat, bi­
rer mücessem maliyülya addedilmeye
lâıyktırlar.
«Kim verir kıymet hayata maMhuIya
olmaisa»
«Kim eder rağbet bu hâke hubbi-
dünya olmasa» Nasuhî
(Me’yûsiyet): Yese düşmeklik. Takip
edilen bir emelin ademi husulü hakkın
daki kanaatten mütehassıl bir hâli nev-
midî.
Me’yûsiyet, faaliyeti hayatiyeyi sön­
dürür. Zamanenin muhtelif tahavvülâ-
tına şahit olanlar, uğradıklan bir nik-
bet ve mağlûbiyetten dolayı o kadar
me’yus olmamalıdırlar. Hiç bir' muz-
lim' gece yoktur ki, bir münevver fecre
müntehi olmasın.
«Me’yûsi sıhbat olm^ ne denlü
mariz isen»
«Hak’tan ümit kesmemedir kâri
agebî»
«Eksıer bulur devasını çok kimse
derdinin»
«Her inleyen öleydi kalırdı cihan
ftchî» Nihat Bey
(Mübalât): Dikkat. Takayyüt. Kayır
mak. Say-ü itina. Dinî veya dünyevî bir
husus hakkındaki fikir ve endişe.
Mübalâtı diniyesi olmayan kimse­
den hayır gelmez.
«Ahkâmı Hakka karşı mubalâtı
olmayan»
«Artık hukuki gayre riayet eder mi
hiç» Nasuhî
 AHLÂK LÜGATÇESİ
(Mübalağa): İzam. Bir şeyi büyüt­
mek. Çok çahşmak. Bir şeyin veya bir
kimsenin memduh veya mezmum olan
eysafmı müstebat veya muhal görüle­
cek derecede büyük tasvîr etmek. Bu
yoldaki tasvîr ve beyan; aklen ve âde-
ten mümin olursa «tebliğ» aklen, müm
kün, âdeten muhal olursa «iğrak» ak­
len ve âdeten muhal olursa «gulüv» nâ
mmı ahr.
Lüzumsuz mübalağalar sözün kıyme­
tini iskat eder. Kailinin ciddiyet ve sa­
mimiyetten mahrumiyetini gösterir.
«Aldanma sen sitaj'işiıie şahsı
mügSlin»
«Mest etmesin sakm seni bir neşvei
gUTÛr»
«Rengi hulus'u sıdkıtan azade
olduğun»
«Kavlindeki mübalağalar gösterir
durur» Nasuhî
(Mübahat): Öğünmek. Nazlanmak.
Tefahür. Maddî veya manevî bazı es­
bap ve evsafa binaen fahrü gurur iz­
har edivermek.
Fenaya karîn olan şeyler ile meba-
hat, fikri hikmötten mahrtmıiyet neti­
cesidir.
«Var ise bir hünerin arz ile isbat
ejle»
«Otamaz mahzı mübahat bu dâvaya
delik) Ragıp
(Mebde): Asıl. Başlamak. Başlangıç.
Bir şeyin başlandığı zaman. Beşeriye­
tin dünyaya getirilmesi haleti.
Beşeriyet âleminde görülen bir çok
fazihalar, mebde ve meaddan birer gaf­
let neticesidir.
«Filhakika zille benzer mi memat»
«Zâil olmazken hakikaıtta hayat»
«Mevt vermez yâıri ömre hatime»
«Belki meb’de dir bu dievri daime»
Hamit
«Olur mu salîki agâha bir mesirei
îeyz»
<cVücu't âleminin meb’de ve meadı
kadar» NaMi K a d ^
(Metanet): Rüsuh. Sağlamlık. Daya-
mklık. İnsanm fikrinde sabit, azminde
kavi, akidesinde sahibi rüsuh olması.
111
Menfaat veya hatır için kanaatim
tebdil eden, metaneti kalbiyeden mah­
rumiyetini göstermiş olur.
(«Eder tedvki âlem bir mekinin
kuvvei azmi»
«Cihan titrer sebatı payı erbabı
mıetanettem») Kemal
(Mücadele): Münazaa, müşacere, kav
ga; atışma, hasmı ilzam ve ifham için
usulü dairesinde yapılan münakaşa ve
muaraza.
lüzumsuz yere yapılan mücadele,
bâiih terviçten başka bir şey yaramaz.
^«Çarpışmayan şüunı hayat ile tnahv
olur»
«Bir sahai mücadeledir sahnei
cihan»> Nasuhî
(Mücazat): Mutlaka ceza. İyiliğe mu­
kabil verilen mükâfat ve kötülüğe mu­
kabil terettüp eden ceza. Ekseri kötü­
lük mukabilindeki cezada müstameldir.
Bu dünyada hiç bir fenalığm müca-
zatsız kalmadığı emsâli tarihiyesile sa­
bittir. Binaenaleyh halka kötiilükte bu­
lunanlar, elde ettikleri muvakkat bir
fırsata mağrur olmasınlar.
«Zalimlere lâyıksa âdem neyliye
mazlûmi»
«Elyak görünür hal bu ki, gaddara
mücazat»
«Masuma didii görmemıek olsun mu
mükâfat»
«Yetmez bunu ifaya hayatın günü
malûmi» Hamit
(Mücamele): Güzelce ülfet ve mua­
şeret. Birisiyle samimî surette dost ol­
mayıp sureten güzelce, nazikâne mua­
mele edişmek.
Siyaset sahasında carî olan müca­
mele, bazan en galibâne muharebeler­
den daha ziyade maksadı temine hiz­
met eder.
«İkbal ederse ger sana dehr-l
desisekâr»
«Alıkıuna bn* mücamelei
kâzibânedm> Nasuhî
(Mecaz): Bir lâfzm bir karine ile
mevzun lehinin gayrinde istimali.
Manayi hakikat mütaazır olmadıkça
manâyı mecaza gidilemez.
112 DİNÎ VE FELSEFÎ
^ « S o fî mecaz anladı yare muhabbe-
thn»
«Âlemde kimise bilmedi gitti haki-
Edimeli Em?î
«Mecaz erbabıdır azerdei ağyar
olan yoksa»
«Hakikat bağınm verdi miitarrasında
har olmaz»
Şeyhülislâm İsmail Asını
(Miicahede): Uğraşma. Rene ve me­
şakkat. Nefsi emmare ile veya düşma­
nı din ile yapılan cenk-ü cidal. Nefs ile
muharebe ederek onu meşakkatli gör­
düğü hayırlı amale sevk etmek .Abdin
nefsinden infisali, kerîm olan Rabbına
mânen ittisali. Cehd, meşakkat, cülıd
ise vüsü ve takat manâsınadır.
Mücahede, hem el ile hem de dil ile
olur. Bir hadîsi şerifte: «Küffar ile el­
leriniz ve lisanlarınız ile mücahede edi­
niz» diye buyurulmuştur.
Nefsi ile mücahede edemeyen, âlî
mertebelere irtika edemez.
« D ^ il mi cenki hayatm zebunu
âdemde»
€<Mucalıedcyle yaşar çaresiz bu
âlemde»
«Evet., mücahede mahsulüdür
hayatı beşer»
«O olmadıkça ne efrat olur, ne
aileler»
(Muhabbet): Ülfet. Meveddet. (^Alâ­
ka, sevgi, dostluk telezzüz olunan veya
faziletten sayılan bir şeye ruhun meyelâ
nı. Nefsin hayır gördüğü veya hayır zan
nettiği şeyi irade etmesi^j Tabiatı insa-
niyenin kendisinden hazettiği veya ken­
disinde hayır ve kemal gördüğü bir şe­
ye meyi eylemesi)
Muhabbet, bir itibar ile iki kısımdır.
Biri, bir garaza ve n efi şahsiye müste­
nit olur. Paraya muhabbet gibi. Diğe­
ri de sevilen şeyin zatındaki bir kemal­
den mümbais olur. Bazı meşahir ve
menazir hakkındaki muhabbef, gibi Bi­
rinci kısım, seriüzzevaldir. Garaz feN't
olunca muhabbette nihayet bulur.
Muhabbet diğer bir itibar ile de iki
kısımdır. Biri, tabiidir ki, hem zevilha-
yat hem de cemadat arasında caridir.
Demir ile miknatıs arasmdaki cazibe
bu kabildendir. Diğeri, ihtiyar ve şuu­
ra mukarindir ki, yalnız insanlar ara­
sında carîdir.
Muhabbet, rûhı kâinattır.
«Tek olmasın esasi muhabbet
halelpezir»
«Mazurdur merasime dair kusurlar»
(Mihnet): Dert. Gam. Belâ. Musibet.
Eziyet. İnsan için vesile-i imtihan olan
belâ ve keder.
Muvaffakiyete nâiliyet için belâ ve
mihnete tahammül etmek gerektir.
YuiSüf gibi envai mihen çekmeye
muhtaç»
«Âsan değil ihvana veliyyünniam
ohnaık» Nabi
(Muhalefet): Uyumsuzluk. Uygun gel
memezlik. Başkasının kavline veya fi­
iline gayrı muvafık bir surette hareket
etmek.
Asıl ihtilâf, iki kimseden veya züm­
reden her biri diğerinin tuttuğu yolun
gayrisini tutup gitmesi demektir.
Kavlen olan ihtilâf, nas arasında ba
zan tenazuu muktezi olduğundan bu
cihetle muhalefet, münazaa ve müca­
dele manâsına istiare olunmuştur.
Nefsinin temayülâtma muhalefet ede
miyen, mabudunun mukaddes emirleri­
ne mütabaat edemez.
«Hakkm nesimi feyzine mazhar olan
zevat»
«Nefsin hevayı şumuna eyler
nudıalefet.» Nasuhî
(Meth): Öğmek. Sitayiş. BiUhtiyar
yapılan ef’ali cemileden dolayı lisanen
vuku bulan sena. Buna fiilde munzam
olunca «tazim» denilir.
Erbabı fazilet hakkındaki methü se­
na, kadirşinaslık nişânesidir. Edaniyi
methetmek, ealiye hakaret demektir.
«İndimde medihalar şereftir»
«Memduh değilse methe ehra»
Naci
 AHLÂK LÜGATÇESİ
(Madde): Asıl. Unsur. Cevher. Key­
fiyet. Maya. Cisim. El ile tutulup göz
ile görülebilen şey. Kanunların, nizam­
namelerin fıkraları.
Maddeye mensup, cismanî, fi’lî olan
şeylere «maddî» denir. Cem’i maddi­
yattır.
Maddiyat ile uğraşan, yalnız maddî
şeylere inanan şahıslara da «maddi-
yun» denilmektedir.
Maddenin ötesini göremeyenler, ha­
yattan mahrum, cemadat kabilinden sa
yılmaya lâyıktırlar.
( «Gözlere çmpaır dururken bir nice
a.'sân bak»
«Buınlan bir adî madde zen eder
gâHI beşer» !
Nasuhî
(MUdara): Müdaıat. Yüze gülmek.
Zahiren dostluk göstermek. Sulh ve sa­
lah üzere olmak. Nasa mücamelede, il-
tifatkârane muamelede bulımmak.
Müdara, muvaffakiyete vesiledir. Lü
zumsuz müdara; müdaheneden madut,
tenzili kadre baistir.
«Halavetyap olur mu nimeti civmıı
dünyadan»
«Dehen şu olmayanlar bûsi damanı
mUdaraı^n»
Ragıp
(Müdahene): Yüze gülmek. Dalka­
vukluk. Yalan yere muhabbet göster­
mek. Birinin yüzüne karşı kalbindeki-
nin hilâfına olarak muhabbet ve hulus
izhar etmek.
Müdahimler, seciyeden mahrum kim
selerdir. Bunlarm alkışlarına aldanan-
1ar ise humekadan madutturlar.
«Can sıikar dersin eğer bn’ kimse
doğru söylese»
«Bir müdahin bin yalan söyler de
sıkmaz canını»
Naci
(Medeniyet): Şehrilik. Ulum ve sa­
nayie, İçtimaî terakkıyata muvafık su
rette maişet. Millî, İçtimaî ve ferdî ha­
yatın yüksekliği. Ulûm ve fünunun, ti-
care tve sanayiin terakkisinden husule
113
gelen refah ve tealî manzarası. Vahşi-
yâne halleri terk ile faziletkârane bir
surette yaşayış.
Fazilete mukarin olmayan maddî te­
rakkiler, medeniyeti fazıladan madut
olamaz.
«Olmaz afakta nûri medeniyet lâmi»
«Doğmasa burci maarifle süreyyayi
edep»
(Medine): Şehir. Belde. Resûli Ek­
rem Efendimizin hicret buyurmuş ol­
dukları mübarek şehir. Medenî bir hey’
etin ictimagâhi olan büyük şehir. Cemi
medaindir.
Medineler şu iki kısma ayrılır.
1— Medinei fazıla. Bu hayrat ve ke-
malâta hizmet, İçtimaî mesaliha riayet
için ihrazı temeddün etmiş zatların ika­
metgâhı elan medinedir.
2— '^edine-i gayrı fazıla. Bu da şer
ve mefsedete cür’et, bâtıl akidelere ve­
ya gayrı meşrû şehvetlere inhimak için
kisvei temeddüne bürünmüş eşhasm
mukim bulundukları Medinedir ki, Me­
dinei cahile, Medinei fasika, Medinei
dallg^ nevilerine a y r ılır "
İslâmiyet nuru beşeriyet ufuklarında
parlar parlamaz yüzlerce Medinei gay­
ri fazıla birer Medinei fazılaya münka-
lip olmuştur.
«Malıkûm olur sıdoıta medaini
fazıla»
«Bir sabnei fazayih olunca erazıle»
«Bir merkezi fazilet-ii irfan olur
eğer»
«Islâhı hâl ederse medaini cahile»
Nasuhî
(Mezellet); Aşağılık. İtibarsızlık. İn­
sanın kadrini tenzil eden alçaklık hali.
Hâline kanaat etmeyen, çok kere
mezellete giriftar olur.
«Eşkim fUtaide oldu hadzı mezellete»
«Piraye olmadı o güher gûşi
rağbete»
Sâmi
(Mezemmet): Ayıp. Kabahat. Ayıp­
lama. Takbiha şayan olan fiil ve hare­
ket.
F : 7
114 DİNÎ VE FELSEFÎ
Mukaddesata muhalif söz, söyliyen-
1er, mezemmetd&n ebediyyen kurtula­
mazlar.
«Kimseyi fas>l>u mezemmet etme»
«Ehli gıybet ile ülfet etme»
«Gaynnın zemmin eden şahsı deni»
«Bilki metheylemez elbette seni»
Vehbi
(Mezhep): İtikat. Tutulan yol. Bir
dinin şubelerinden her biri. Din husu­
sunda ittihaz edilen tarik. İtikadiyata
ve ameliyata ait bazı ahkâm hakkmda-
ki ihitlâfat neticesi olarak zuhura ge­
len şubelerden her biri.
Ümmeti merhumenin icmama ikti­
ran etmiş olan mezheplerin gayrısma
salik olmiamalıdır.
«Yetişir sana tankı haıneâ»
«VeriK ol mezhebe A l ^ şere&>
Vehbi
«Ebnayı beşerde kalacak mı bu mıı-
adab>
«Bihnem ne zaman doğrulacak
mezhebi âlem»
Ziya Paşa
(MimO: Cidal. Münazaa. Başkası-
nm sözüne dahi ve taarruz ederek red
ve nakza çahşmak.
Mira ve riya ile vakitlerini zayi
edenlerin hâllerine pek acmılır.
«İzhan halkka say edter erbabı
marifeb>
«Her an ed^r ddal^ü miradan
mııcand>eb> Nasuhî
(Mııraat): İtibar, Saygı. Hifz etmek.
Riayette bulunmak, vakıtlan muhafa­
za, taatla iştigâl. Esbabı hayre tevessül,
devaii şerden tevaJckı.
Aba-ü ecdadından müntekü adap ve
fezaile muraatta bulunmayan bir cema­
at kendi millî hasailinden tecerrüt et­
miş olur.
«Hazir-ü nazır iken haa'eti Rab»
«Eyleme terki muraatı edeb»
Nabi
(Merak): îptilâ. Vesvese. Kuruntu.
Telâş. Üzüntü, Kara sevda. Bir şey
hakkında husule gelen iptilâkârane te­
mayül.
Ziyade merak aklın bir nevi muvaze­
nesizliğinden neş’et eder.
«Bazan bir itilâya bizi sevk eder
merak»
«Bazan da pek yorarak natUvan
eder» Nasuhî
(Mürakebe): Muhafaza. Göz altında
bulundurmak./Dinî vecd-ü istiğrak. Ma
siyadan kait’ı taallûkle barigâhi ülûhiye-
te kalben teveccühe
Bîr~dakikaİık mWakabe neşvesi, bu
fanî cihanm bütün lezzetlerine faiktir..
«Bahrimuhiti vıdıdete candan
atılmalı»
«Ruhani bir mik^ıabeye dalmak
isteyen»
Nasuhî
(Mürüvvet): Erkeklik. Yiğitlik. İnsa­
niyet muktezası olan şeyi yapmak. Müs
tahsen olan şeyleri ahz, mezelleti müs-
telzim olan hallerden içtinap. Evlâdın
bahüyarhğuu görmekten mütehassıl se
vinç. Şer’an, aklen örfen medhi calip
olacak ef’ali cemilenin suduruna meb’
de olan bir kuvvei nefsiye. Ahnef diyor
ki; Mürüvvet, açıkça yapılmasından uta
nılan şeyi gizlice de yapmamaktır.
Şedaidi ihfa, acezeye karşı kuvvet
ve ihtişam izharından imtina, mürüv­
vettendir.
«DUşmaındian ahzı sâr gibi var mı
bir safa»
«Ragıp bu zevka âh mürüvvet
komaz beni»
Ragıp Paşa
(Merhamet): Rahm. Acıma. Esirge­
mek. Şefkatte bulunmak. Bîçarelerin
hâllerine kalben acıyarak kendilerine
yardım edivermek.
Tamahkârların kalplerinde merha­
met nuru parlamaz. Merhametsizlerin
başkalarmdan merhamet ummaları ka
dar gülünç bir hâl olamaz.
 AHLÂK LÜGATÇESİ
^Sim urgı merhametten ben gönne-
aim nişâne»
«Ey hace sen görürsen benden
selâm söyle»)^
<cAcımak, nâili rahm olmayı intaç
eyler»
«cBunu bizzat beyan eylemede
Peygamber»
«Acıyın ki, acısınlar size de emri ile»
«Merbamet hissini talim ediyor
ümmetine» TahirüFmevlevî
(Mizah): Şaka, alay, insanlarm biri-
Zîhayat mahlûkatm muttasif olduğu de-
mevîlik, safravîlik gibi muhtelif keyfi­
yetlerin hey’eti mecmuası ki, münafir
unsurlarm tefaulüûden tahassül eder.
Herkesin mizacma göre hizmet eden
kimse bir dalkavuktan başka değildir.
«Mümteziç ol, olma hafifül’mizaç»
«Zcvcene arz etme sakın iht^^aç»
Nasııfaî
(Mizah): Şaka, alay, insanlarm biri-
biri ile lisanen veya kalemen yaptıkla­
rı lâtife. Mizahta lâtife yapmaktu'.
B î edebâne mizah, mizacı ifsat eder.
Sait binl’as hazretleri demiştir ki: Mi
zah hususunda muktesit ol. Çünkü mi­
zahın ifratı baha ve zarafeti giderir, ter
ki ise musahipleri tenfir eder.
«Hûbdur gerçi letâfetle mizah»
«Olmaya leyki mUeddiyi silâh»
Vehbi
(Meziyyet): Fazilet. Seciye. Rüçhan.
Bir inşam mükâfata, hürmet ve riayete
lâyık kılan haslet. İnsanda hususî bir
hâlde tecellî edip başkalarına tefevvu­
kunu icap eden faziletkârane bir haslet.
Şahsa ait kıymeti ahlâkiyenin teza-
yüt idişi. Cem’i; Mezaya ve meziyyat-
tır.
Mezaya ekseri sözdeki nikat ve me-
hasin hakkında kullanılır. Meziyyat ise
hem bütün fezaili insaniyede hem de
mehasini kelâm hakkmda kullanılır.
BaşkaJarının fazlü kemâlini görüp
itiraf etmek, büyük bir meziyettir.
«Asli re’fet, eşeddi rahmettir»
«Re’fet ebl^teri meziyyettir»
Ahmet Şakir
115
(Müsakmet): Biribii'iyle sulh yap­
mak. Barışık bir hâlde yaşamak. Hiç bir
kimse hakkmda husumet göstermeyip
herkes ile sulhü salah üzere bulunmaic.
Kendi ailesi efradı ile mücadelede
bulunup duran kimse, vatandaşlariyle
mesalemet dairesinde yaşayamaz.
«Mitletferin hayatı, suijtü müsale-
metken»
«Saik nedir bilfaunez harb-ü cidale
halkı»
Nasuhî
(Müsamaha): Tesahül. Tekasül. Aldr
mamak. Görmemezlikten gelmek. Dik­
katsizlik, bir hususta suubetle değil,
rifk-u suhuletle muamele etmek. Terk
edilmesi vacip olmayan bir şeyi tenez-
zühen terk edivermek .
Bâzı nalâyık hâlleri bir nazarı müsa­
maha ile görmek, büyüklük eseridir.
«Devran görürde fazlını iğmazı ayn
eder»
«Etmez fakat kusurunu görse
müsamaha»
Nasuhî
(Müsavat): Beraberlik. Tevazün. Fark
sızirk. Aynı vaziyette olmak. İki şeyin
bir hususta birliği. İnsanlarm hilkaten
olduğu gibi vezaif ve hukuk itibariyle
de aynı vaziyette bulunmaları hâli.
Maddî kuvvetlere tapanların müsa­
vatı hukukiye umdesine taraftar görün­
meleri, zuafayı iğfal içindir.
«Yekrenk ve müsavat gerektâ*
nazannjda»
«Tevbihi aıdu, dost nüvazii ahibba»
Sami
(Me«avi): Seyyiat. Kötülükler. Uyup
ve nakayıs. Şeri’ ve akla münafi, adabi
insaniyeye muhalif olan kötü hâllerin
hey’eti mecmuası. Müfredi: «Su» dur.
Mukabili hasenenin cem’i olan «me-
hasin»dir.
Bir çok insan mesaviden hâli olamaz,
Elverir ki, mehasini mesavisine galip
olsun,
«Beşerdir en ziyade müstaiddîniyk-ü
bed mahlûk»
c<Mesavisi mezayası kadar şayam
hayrettir» Safa
116 DİNÎ VE FELSEFÎ
(Müsahele): Yumuşaklık göstermek.
Kolay zan etmek, Rıfk ve sühuletis
muamele. Kendi umurunda lâübâliyâne
davranıp hiç vazifesi değil imi§ gibi mu
amelede bulunmak.
Vazifelerinde müsahelekâr olanlar,
mes’uliyeti ahlâkıyeden kurtulamazlar.
«İnsan dâlâle doğru ederken
müsaraat»
«cEyler tariki hakta ne dense
müsabele»
Nasuhî
(Meskenet): Miskinlik. Beceriksizlik.
Fakr-u zillet. Elden gelen mesaide ku­
sur ederek zillet ve atalet içinde yaşa­
mak hâli.
Pek az bir şeye mâlik olan kimseye
«fakir», hiçbir şeye mâlik olmayan kim
seye de «miskin» denir.
Meskenet, izzeti İslama münafidir.
«Ey koca şank, ey ebedi meskene!:»
«Sen de kımıtdanraaya bir niyet
c<Korikuyonıııt garbııı elindenı yarm»
«Kalmayacak çe^kmediğin' mePanet»
(Meslek): Usul. Tertip. Yol. Gidiş.
Mânen tutulan yol. Seciye. İnsamn dün
yaca veya dince ihtiyar ve takip ettiği
tarik.
En fena meslek, mesleksizliktir.
Mesleksiz kimseler, iki cami arasın­
da kalmış beynamazlara benzerler.
«Tebdili meskk ettiremez iptilâ
bana»
«Gönlüm sebal asasının kabrama-
mdır»
Naci
(Mesnet): Derece. Rütbe, Dayanıla­
cak şey. İnsan için kuvvet ve istmat te­
minine elverişli olan mansıp.
En büyük mesnet, memuriyete muh­
taç olmayacak miktarda bir servete
mâlikiyettir.
«Ey şebriyan mesnedi temkiiM Izzü
cah»
«Olmaz bk aısıımaıı iki burşide
cüvegâb»
(Mes’uliyet): Mes’ullük. Bil’ihtiyar
yapdan bir şeyden dolayı failine müca-
zat terettüp etmesi.
Mes’uliyeti beşeriye, söylece iki kı­
sımdır.
1— Mes’uliyeti kanuniye; Bu kanu­
nî hükümlere münafi hareket neticesi
olmak üzere tevbüı ve mUcazat sure-
tile teveccüh eden mes’uliyettir.
2— Mes’uliyeti ahlâkiye; Bu da ih­
tiyarî fiillerin hesabını vermek ve bu
fiillerin mahiyetlerine göre mükâfat ve­
ya mücazat görmek hali olup kanûnı
ahlâkiye ademi riayet neticesinde te­
veccüh eden mes’uliyettir.
Mes’uliyeti ahlâkiye, kanuni ahlâkî­
nin müeyyidesidir.
«Öyle bir gaflet nüfuz etmiş ki,
mhı milfete»
«Kalmamış kalplide bir yer Sıissi
mes’uKyete»
Nasuhî
(Müşahede): Rü’yet. Bir şeyi göz ile
göımek. Istibsar.fBir şeyin hakikatini,
illetini veyahut hassalannı keşf ve ta­
yin için hakkında vuku bulan nazar ve
mülâhaza, kalplerin safayı yakin ile
melekûti ilâhiyeyf mUtaiaasî ve Cenabı
Hak kın haber verdîli gavıplara~ıttıraı.^
Müşahedeyi yapan ruhtur. H aleler,
âletler ise bu hususta ruhun birer mu­
avinidir.
Ruhi irfandan mahrum olan gözler,
vechi hakikati müşahede edemez. Su­
retlerin manzaralara müteveccih nazar­
larından ne beklenir?
«Yoiktur gözümde perdei ikbal
zulmıetb>
«Ben hilimîyaı! müşahidi envao'i
hâimet&n»
Hilmi
(Meşrep): Tabiat. Seciye. Şime. Âdet
meslek, yaratılış. Bir şey hakkmda, in­
sanın tabiî meyil ve zevki.
Herkesin meşrebi kendi ruhunun saf
vet ve küduretini işraba kâfidir.
«Hi^fı tmetirodir Itab’ı ahbabaı ke­
der vennek»
({Değildir meşrebim manendi sahba
derdi ser veranek»
Ragıp
 AHLÂK LÜGATÇESİ
(Meşakkat): Iztırap. Güçlük. Yorgun
luk. Sıkıntı. Bir işten husule gelen ren-
cü, mihnet. «Şakkul’asa» cemaatten ay­
rılmak manâsmadır.
Allâh-ü Tealâ yolunda çekilen hiç
bir meşakkat, mükâfatsız kalmaz.
«Meşakkatsiz gelen bû* nimetin
kadiri bilinmezmiş»
«Ommçün vakti kıymetdiannı ıi:azyi
eıder insan» Nasuhî
(Meşveret): Müşavere. İstişare. Mü­
talâa. Müzakere. Danışmak. Tereddüt
edilen bir şey hakkında başkasının re’
yini istihsal. Bir hususun hayır, men­
faat veya zarar cihetini tayin için mü­
nasip görülen kimse ile müdavelei ef­
kâr.
Meşveret sâyesmde hakikat müm-
(kâşif olur.
Müşavir; sâdık, mücerrep, cazim, ha
yırhah, farigul’bal, gayrı mağrur, gay­
rı mütelevvm olmalıdır.
€<Akİ! üe oldu müşerref insan»
«Kahna manendi bahaim bajran»
«Leyk pek akla da mağrur ohna}>
«Meşveret eylemeden dur olma»
Vehbi
(Miisahabe): Konuşmak. Hemdem ol
mak. iki veya daha fazla kimselerin
bir yerde toplanarak sohbet ve muhab­
bette bulunmaları.
Herkes kendi fıtratındaki kimselerin
musahabetinden mütelezziz olur.
Musahabe âdabına riayet etmiyenler
ile hemsohbet olan, teessürden kurtu­
lamaz.
c<Revnak verir mecalisi ibnıü îazilete»
«EhM dilrâı musababel âri£âiKsi»>
NasuM
(Müsalaba): El ele tutmak. İki kim­
senin mülâkat anında ellerinin safhası­
nı vechi mâruf üzere biribirine temas
ettirmesi.
Müsafaha, tezyidi muhabbete hadim,
tahiyyetüi’ islâmı mütemmimdir.
«Bais oW ıtezayüdi hubb*ü
meveddete»
«İhvanı ba safa ite yapmak
müsafaha» Nasufai
117
(Maslahat): Meşguliyet. Kârlı iş. Bir
işin hayırlı olmasına bais olan şey.
Mefsedetten beri olup kendisinde mü­
kellef için fayda bulunan husus. Muka­
bili «mefsedet» tir.
Hikmet-ü maslahata göre hareket
etmeyen ,hüsrandan kurtulamaz.
Ehli kenıal^ü edebin her sözü»
«Maslahat-U hikmete maıkrun olur»
Nasuh!
(Musibet): Felâket. Nikbet. İnsana
teveccüh eden kaza ve belâ.
Hangi bir içtimai hey’ete teveccüh
eden musibetlerin en büyüğü, bir ta­
kım eclafın eşrafa galebesidir.
«FazU^tdien, diyanetten nasibedar
okm miUeb»
«Hatâs olmuş oluır etbetki clesti
musibetten»
Nasuhî
(Muaşeret): imtizaç. Biribiri ile hoş­
ça geçinmek. Cemiyetlerin münasebatı.
Nas ile ihtilat ve esdıka ve yaranı bilâ
sebep hicirden mwanebet.
Muaşeretin”bir takım adap ve şeraiti
vardır. Bunlara riayet edümesi insani­
yet muktezasıdır. Şu kadar var ki, bun
ların bir kısmı tekellüfe badi, samimi­
yete münafi bir mahiyet aldığmdan tâ­
dile muhtaç bulunmaktadır.
«Buıhnaz fauzûr başkasını bî huzur
«HaOa cihanla etm el hüsııi'
muaı^reb»
Nasuhi
(Meat): Avdet. Ahiret. Dönülecek
yer. Müstakbel hayat. Ahiret âlemi.
Mebdein| tezekkür, meadmı ^tefek­
kür etmeyen'^imse, vatanını özlemeyen
gideceği yeri tayin edemeyen serseri bir
seyyaha benzer.
«Bildm mi nedir mebde ile semti
meadi»
«Dm aıdama ey tire derûn ırakşi
sevaidi»
Sami
(Muaraza): Muhalefet. Muanede. İti
raz. Kavga. Biribirine karşı durma. Mü
bahase. Hasmın ikame ettiği delile mu­
118 DİNÎ VE FELSEFÎ
halif irad edilen delil ki, buna «mua-
raza bilgayır» denir. İki delîl sureten
biribiri gibi olursa «muara^a—bilmisil»
n â mı nı alır. Muarızm delili hasmının
delilinin aynı olunca da «kaJp» namiy-
le yâdolunur.
Güzel bir niyete mukarin olmayan
muaraza, fayda yerine zarar tevlit eder.
^(Gerdûn ile muarazaya venneyiz
^vaz»
«Yoktur sirişti hilkatünizde
Hazık
aTeslîmdir mmvrazanm seyfi saıuni»
Keçecizâde İzzet
(Muavenet): Teavün. Yardım etmek.
İnsanların biri birine hizmet ve ina­
yette bulunması.
İnsan kabre girmedikçe başkalarının
muavenetinden müstağni olamaz.
Yerine masruf olan muavenet, mün-
bit yere ekUen tohum gibi nema bulur.
^«Pamalı ruzigâr olan edıan dferdî-
ment»
«fİster lisaıu hâl il'e senden
mıuavenet»X
Nasıdiî
(Mucize): İnsanları acze düşüren ha­
dise. Tabiî kanunlara muhalif olarak
vücuda gelen fevkalâde bir şey. (|^Bir
Peygamberi Zîşan’dan sıdkını isbat jçin
kudreti İlâhîye île sadır olup herkesi
acze düşüren, hayrette bırakan, bir
mislini itjran kabil olmayan harikul’ade
bir şey.^
Mucizeler, aklî ve hissî kısımlarına
ayrılır.
Kur’an-ı Mübin, bir mûcizei akliye­
dir ki, fasahat ve belagatı ile bütün
üdeba ve bülegayı acz ve hayrete dü­
şürmüştür. İn^ıkakı kamer hâdisesi de
bir mucizei hissiyedir.
Cenab-ı Hak’kı tasdik, onun muaz­
zam kudretmi itiraf eden bir kimse, mu
cizeleri inkâr edemez.
«Her âyeti bî n a :^ Kur’an»
«Bu* mıucizei ebed karilidir»
«Füılıaını mübine uymamaktau»
(cÂleniıdc büyUk kebîre olmaz»
Nasuiû
(Marifet): Hüner. San’at. Bilgi. Ma-
hirâne oyun. Umi rabbanî. Bir şeyi vec
hi cüzî ile bilm ekrBir şeyi tefekkür ve
eserint4©d«bbü^-s«r6tile_Jdrâk-^imek..
MukabUi inkârdır. Tefekkür ve tedel)-
bür neticesinde insanın kavuşacağı il­
mi kasır.
Marifeti beşeriyenin dereceleri mü-
tefavittir.^Bir şeyi bilâdelil bilmek, bir
amiyâne marifettir. Delili ile, illeti ta-
liyesiyle bilmek, bir marifeti ilmiyedir.
Delili ile, gayesi ile,, illeti ûlası ile bil­
mekte bir marifeti felsefiyedicj
Süleymani Daranî diyor ki: Eğer ma'
rifet tasvîr ve teşhîr edilecek olsa ce­
mâlini temaşa âlemi beyhûş ederdi.
«İbkayı nama bais otur cevheri
îıüner»
«Elbet cihanda mai'ifet insanı
andırır»
Osman Vasıf Bey
(Maruf): Meşhur. Bilinmiş şey. Ha­
yır ve üısan. Akim idrâk ve şer’i şeri­
fin tahşin ettiği şey. Cenab-ı Hak’km
rızasını calip. Kitap ve sünnete muva­
fık olan her hangi bir husus. Mukabili
Münkerdir.
Hükemadan biri diyor ki: Kerîmler
hakkmdaki marûfi hayır, leîmler hak-
kındaki marûfi da şer takip eder. Bu
yağmur meselidir ki, ondan sedef için­
ce inci olur, yılanlar içince de zehir ke­
silir.
«Kabili ecr olursa çevri nola»
<fEmri maruf ve nehyi ımiıııkerdîr»
Fuzuli
(Masiyet): Günah. Suç. İtaatsizlik.
Cenab-ı Hak’km emirlerine ademi in-
kiyat. Tab’a mütabaat, şer’a muhalefet,
halayık ve fevahişi irtikaba mücaseret.
Cem’i measidir.
Eğer herkesin masiyeti kendi siması­
na aks etse idi, birçok kimseler, birer
ifrite dönerdi.
«Gurun nefs ile müstağrakı m eı^ı'
iken»
«Kulum dediği Hudanın bize inayet
imiş»
Hazık
 AHLÂK LÛGATÇESt
«Ederiz masiyeti, lütf umonz
mevlâdan»
«Biz bu mUmelgede de har ekeriz,
gül biçeriz»
Nevres
(JVlanevî): Takdirî. Mâna ve medlu­
le mensup. Kuvvede olup fiilî olmayan
husus. Maddiyata müteallik olmayıp
ruhiyata, ilâhiyata ait bulunan emir.
İnsanm hakikî varlığı, manevî bir
kuvvetle kaimdir.
^«Bu hisâztikle cemiyet yaşar dıer-
ierse pek yanlış»
«Biır ümmet göster, ölmüş mianevi-
yatite sağ kaImış»S
^ Akif
«Sezadır âdem için manevî bir
istikbal»
«Ki hiç görmediği bir cemale âşıktır»
Hamit
(Maişet): Dirlik. Yaşayış. İnsanın
kendisi ile geçineceği, hayatmı idame
edebileceği şey.
Mâişetin yarısı, hüsni tedbirdir.
E d ^ y e temellük ariyet bir ömr
için değmez»
«Bu sııretle teayyüş fikrini pek
nabeca buldum»
(Mugalâta): Sefsata. Yanlış muhake­
me. Birini galat’a düşürmek. Hakka §e-
bih mukaddimelerden mürekkep olan
bâtıl kıyas. Saçma söz.
Bazı kimselerin nutukları, yazıları
mugalâta için birer parlak misâl teşkil
eder.
Mugalâta ya cehâletten veya tabiat­
taki denaetten neş’et eder.
«Bahsi ibn eyle bivechi adap»
«Dm-ılıp maglataya ellime şitap»
Vehbi
(Mağfiret): Gufran. İğmaz. Setret-
mek. Yargılamak. Yapılan^irkin bir işi
muahezeye kadir olan zatın örtbas et­
mesi. Kullarmın günahlarım settarül’u-
yûp olan zatıbarinin setr ve ihfa buyur
ması.
Mağfiret ,ikap ve itaba münafidir, fa
kat izalei zünûbu müştekim değildir.
Af ise bazan ikap ve itaptan sonra
119
olur, lâkin izalei zünûlu müstelzimdir.
Birçok günahları apaçık bir halde
yapmaktan sıkılmayanlar, Hak Tealâ-
nm af ve mağfiretinden müstağni ol-
duklarmı lisanı hal ile söylemek iazi-
hasında bulunmuş olmuyorlar ım?.
(!^<Nurı rahmet neye güidürmiye rayı
siyehim»
«Tanrının mağfiretinden de büyük
mü günehim»^
Şinasi
(Mefkûre): Gayei hayaliye. İdeal. Bir
insanm hayatında takip ettiği yegâne
maksat. Bu, arapcadan uydurma bir
kelimedir.
Kendilerini mefkûre sahibi gösteren
bazı kimselerin hayatlarındaki televvü-
nat, kendilerinin mefkûreden mahrumi­
yetini gösterir.
Mefkûresine sadık adam pek azdır..
Adî bir menfaat uğrunda mefkûresini
ıferkeden kimse, bir dane için dame dü­
şen haris kuşlardan daha fikirsiz sayıl­
malıdır.
jaMiUeti ilâya dairdir bütün»>
«Ehli iM oı gayreti meşkiireâ»
«Kâinat etse tebeddiül eytemez»
«Hakp^estanm metin mefkûresi»^
Nasuhî
(Miıkâbere); Bile bile hakkm hilafı­
nı iltizam ve müdafaa. Birine kurula­
rak istihfaf ile muamele etmek.fllmî bir
mes’elede izharı sevap için d e ^ , ilza-
mi hasm için yapılan münazara.^
Kendi fasit re’yini terviç için âğız ka­
labalığı ile yapılan niza.
Mükâbere ekabire yakışmaz.
«Haıkkm önünde feâmil olan serfûru
eder»
«Erbabı îhn-ü fazla yakışmaz
mükabere»>
Nasuhî
(Mükaşefe): iı^ikâr etmek. Veliyyül-
lâtun kalbinde bazı umurı gaybiyenin
mütecelli olma^. Beyan ile kabili tas-
vir olmayan bir huzûri kalbî.J
Mükâşefe bahrme dalmayan, haka-
yık incilerim elde edemez.
120 DİNÎ VE FELSEFÎ
«Madûndur avalim-ü mevcuttur
Huda»
«Anlar bu sırn valıdeti ehli
mükaşefcş»
Nasuhî
(Mükâfat): Müsavat. İyilikle karşı­
lamak. ihsana misliyle veya daha ziya­
desiyle mukabele. Bir kimsenin hizme­
tini ve sayü gayretini takdiren kendisi­
ne verilen şey.
Mükâfatı görülmeyen faaliyet, atale­
te mübeddel olur.
«Sabret siteme ister isen hüsni
mükâfat»
«Fiikreyle ne zulm eylediler Yusuf’a
ihvan»
Ziya Paşa
(Mekânet); Mekîne. Müknet. Vekar.
Temkin. Metanet. Rütbe. Hüsni hal.
Manevî mertebe. Dayanıklık. İstikamet
dairesinde sebat.
Mekîn olanlar, en dehşetli rüzgârlara
göğüs geren yalçın kayalara benzerler..
Hafif meşrep olanlarm fikrinde se­
bat, kalbinde mekânet bulunmaz.
^«Şuleî ikbali dehte meylu rağbet
eylemez»
«Arifin pümûr olan kalbi mekânet
perveri»)^ı
Nasuhî
(Mitear): Miksîr. Geveze. Lüzumsuz
yere çok söz söyleyen şahıs.
Miksar olanlar; dostlarını bîzar eder,
bigânelerin de handei istihzasına uğ­
rarlar.
Serrişte bulup bir iki miksar»
«Dersi galatatı etti tekrar»
Galip
«Mikiâr-ü zemîm bir celisin»
«Gaybubeti bir azîm nimeı^to
Naci
(Mekr); Fend. Dubara. Birini hile ile
maksadından inhiraf ettirmek. Bir mak
şadın husulünü temin için hafi surette
yapılan muamele.
Hayre müteveccih olan mekr, mem-
duhtur. Hilei harbiye gibi. Şerre âlet
olan mekr ise mezmumdur.
Dünyanın ne derecelerde mekkâr ol­
duğu binlerce tecrübelerle sabittir. Ne
şayanı teessürdür ki, insanlar bunun
mekrinden yine gaflet edip duruyorlar.
«Âdâyı zebun sanma, zebun olsa da
âda»
«Cevelamna mâni kalemin bir seri
mûd^r.»
«Zinhar çalış olma emin mekri
aduvdan»
«İklimi dil-ü cana adu mefsede
cûdur»
Naci
(Mekremejt): Kerem. Necabet. İnsa­
nın zatında mütecelli olan izzet ve şe­
ref.
C Mekremet, insanın kadrini yükselten
bir'âtiyei süphâniyedir. Bunun kıyme­
tini bilme^nler sukuta mahkûm olur­
la^
«Mekremet, cümle beni âdeme ver­
miş mevlâ»
«Ki bujıırmuştur ezelden velekat
kerremna»
«Ve refa’na ile fazi ehlini kılmış âlâ»
«Kadir, ikanı akaidce olunsa tevkîr»
«Mekremetlû yazılır mı bize ey gil-
ki debîr»
Sıdkı
(Mükellefiyet): Bir şeyin icrası hu­
susundaki isteniliş. Bir vazifenin, bir
hizmetin, bir fedakârlığın ifa ve itası
hususundaki mecburiyet.
İnsanlarm şerefi, mümtaziyeti mü­
kellefiyetleri ile kaimdir. Kendisini mü
kellefiyetten azâde sayan kimse, behi-
miyete iltihak etmiş olur.
«Ey mültezimi heva-ü şehvet!»
«Mecnun musun ey esîri ;gaflet!»
«Etmekte iken bütün avalim»
«Kanımı üâhîye riayet»
(cŞahsmda tasavvur etmiyorsun»
«Mabuıduıta karşı bir mükellefiyelb>
Nasuhî
(Mülâhaza): Tefekkür. Endişe. Göz
ucuyla bakış. Bir işin hakikatına, âkı-
betine aynı basiretle nazar etmek .
Mülâhazasız lâkırdılar, ceviz takırdı
sı mesabesindedir.
Mülâhaza, nufuzi nazara mâlik zat­
lara has bir meziyettir.
 AHLÂK LÛGATÇESİ
«Bais jıedir tm mertebe kibm
guruFuna»
«£y nevresîde nazlı ni^ali tabiatın»
«Olmuş lebûıü kahrı biraz kM
mülâhaza»
«Binlerce salhurde şecerler
meş^etin»
Nasulu
(Mülâtafa); Nüvaziş. Şakalaşmak. Lu
tûf ve şefkatle muamele. Lâtife tarzın­
da vuku bulan nüvaziş ve iltifat.
Lâtif obnayan mülâtefa, tenzili kad­
re, inkisarı kalbe sebebiyet verir.
«Bais olur kulubumıuzıun inkişafına»
«Bir nefhai nesim demıektir
mülâtafa»
Nasııhi
(Melâl): Melâlet. Usanmak. Can sı­
kılmak. Bir şey ile çokça iştigalden
nefse ânz olan zaaf ve futur.
Zamanın muz’iç takallübatma şahit
olan hassas bir ruh için giriftarı melâl
olmamak kabil değildir.
«Vareste ohnak iaîeyen âdem
melalden»
«Aynlmasın işinde rehi itidal/den»
Ati Ruhi
(Melâmet): Azarlamak. Kmamak.
İtapta, serzenişte bulunmak. Bir kim­
seyi yapmış olduğu bir muameleden
dolayı tayip ve tevbih etmek.
Sefahatten mütehassıl yüz karalarını
gözlerden serpilen giryei melâmet izale
edemez.
«Nihali masiyetin meyvesi melâmet
imiş»
«Bu güılistanımızın bâsıh nedamet
nniş» Hazık
<^illet): Bir dine veya bir ırka men
sup cemaat. Bir toprak üstünde yaşa­
yan müşterek menşe ve lisana veya öte­
den beri müşterek menfaatlara mâlik
olan bir insan zümresi. Asıl manâsı:
Din ve şeriattır. Binaenaleyh bir ırka
mensup kimseler'm hey’eti mecmuası­
na millet denilmesi miiveUettir.
«MOletim nev’i beşerdir, vatanım rûyi
zemin» diyenlerden mensup oldukları
cemiye thayır bekelmemelidir.
121
«İş bitti, sebatm sonu yoktur, deme,
yılma»
«Ey milleti merhume! Sakın ye’se
kapılma»
Mehmet Akif
(MiHiyet): Kavmiyet. Bir milleti di­
ğer milletlerden tefrik ye temyiz eden
ahvâl ve hususatın heyeti mecmuası.
Kendi milliyetini tezyif eden, o mil­
liyetten istifa etmiş olur.
«MilUy^eti nisyan ederiz her
işimizde»
«Efkân firenge ılebaiyyet yeni çıktı»
Ziya Paşa
(Meleke); Mümarese. Tecrübe ile el
de edilen iktidar ve maharet. Hasse.
Alışkanlık. İnsanın nefsindeki sıfatı
râsiha. Bazı ef’al sebebi ile nefiste hu­
sule gelip adimüzzeval veya batiüzze-
val olan keyfiyet. “Cem’i melekatdır.
Melekâti nefsaniye; âlî, sâfil veya
fazıl, redi’ kısımlarına ayrılır. Şecaat
ve iffet melekâti fazıladandır. Haset,
hırs, hayasızlık ta melekâti rediyye-
dendir.
Melekâti nefsiye, kuvvei akliye,
kuvvei şehvaniye, kuvveî gazabiyedir.
Kuvvei akliyenin itidali hikmet, ifratı
cerbeze, tefriti belahettir. Kuvvei şeh-
vaniyenin itidali iffet, ifratı şereh, tef­
riti humûddur.
Kuvvei gazabiyenin itidali şecaat, if­
ratı tehevvür, tefriti cebanettir. Haddi
itidalde bulunan kuvvetler birer fazilet­
tir. İfrat ve tefrit halindeki kuvvetler
ise birer rezilettir.
İnsan kendi melekelerinin mâlikidir,
memlûkü değildir. Binaenaleyh mele­
kelerine güzelce hâkim olmalıdır.
«Kim için olsa fazilet meleke»
«YükseKr kaidti döıner bir m el^e»
Nasuhi
(Müm^at): Yoldaşlık. Beraber yü­
rümek. Uygunluk. Başkasmm fikrine
arzusuna hizmet edercesine muamele­
de bulunmak.
Yerinde olan mümaşat, hüsni idare­
den maduttur. Salabeti fikriyeye mâlik
122 DİNÎ VE FELSEFÎ
olanlar, onun bunun gayri meşru ama­
line mümaşat edemezler.
«Hakkı iptal ederek bâtılı isbat
edemem»
ccUnutup halikımı halka mümaşat
edemem» Nasulıi
(Mumatala): Borcu uzatmak. Uhde­
ye terettüp eden bir borcun edasmı ve­
ya bir vadin zamam ifasmı bilâ zaru­
retin uzatıp durmak.
Mumatala da bulunanlar, itimat ve
emniyete şayan olamazlar.
(cDeğmez sevabı -tecrübe ettim^
günahına»
«İlarazda buhınma mumaül
olanlara»
Nasuhî
(Münacat): Gizlice dertleşmek. Ce-
nab-ı Hak’ka yalvarmak. Allâh-ü Tc-
alâ’ya dua ve tazarruu havi manzume.
Hak Tealâ’nm manevî huzurunda yal­
varmak. Kemâli ibtüıal ile duada, tazar
ru ve niyazda bulunmak.
Yamk bir kalpten barigahi ülûhiyete
yükselen hazin, hazin münacaatlar, el­
bette kabule kârîn olur.
«İlâhî sensin ol kaza hacat»
«Ki lâzımdır sana arzı münacat»
Vehbi
(Münazara): İlm-i adap kaideleri da
iresinde mubahase. Hangi bir mes’ele
hakkmda mücerret izharı savap mak­
sadı ile iki taraftan basiret üzere vuku
bulan nazar ve mübahase.
Hodbin olanlar, münazara âdabma
riayetkâr olamazlar. Münazara usulü­
ne riayet etmeyenler ile mubahasede
bulunmak abestir.
cfizhan haikka çahşmaz zevat ile»
«Beyhûdedîr yapılan bir münazara»
Naisuhî
(Münafese): Rekabet. Muhasede ve
muaraza. Bir şeyi takipte biri ile yarı­
şa çıkmak. Nefîs, kıymettar bir şeyi
daha evvel elde edebilmek suretile te-
ferrüt ve kesbi imtiyaz etmek için kav-
len ve filen vuku bulan muhalefet ve
münakaşa. Başkasında görülen bir ke­
male imrenip ona yetişmek veya daha
ileri gitmek için nefislerin nefasette
yarışması hissi. Bu son manâca müna-
fese, muhasededen ayrılır, uluvvi him­
metten sayılır.
Bir cemaat efradı arasında yüz gös­
teren munafese; kemâlât sahasında mü
sabaka hissinden ibaret olursa o cema-
atm itilâsını, aksi takdirde ise sukutu­
nu intaç eder.
«Bu meclisi münafese âmîz âlemin»
«Değmez neşatı vuslatı, hüzni
vedama
Nabi
(Münakaşa): Atışma. Gürültülü mü­
bahase. Birinden mufassal hısap iste­
mek. Bir İlmî mes’ele hususunda hara­
retli mücadele ve münazaada bulun­
mak.
.'-jdihiyat hakkında bile münakaşa­
dan geçinmemek, nîm münevverler için
bir moda olmuştur.
«Değil hakayıkı şer’in, bugün
bedlhiyat»
«Bilâ münakaşa ikrar olunmıyor..
heyhat» Akil
(Minnet): Lutûf ve ihsan. Şükür ve
hamd. İyilik etmek. Yapılan iyiliği, lu­
tûf ve ihsanı birer birer sayarak başa
kakmak. Nimeti kesire.
Minnet iki veçhile olur. Birisi, bir
kimse hakkında bil’fiil ibzali nimette
bulunmaktır. Diğeri de yapılmış bir iyi­
liği lisan ile yad ederek başa kakmak­
tır. Bu minnet nas arasında müstak-
behtir. Meğer ki, küfrani nimet zama-.
nında olsun.
Minnet, Allâh-ü Tealâ’ya yakışır..
Nasin minnete mukarin olan iyiliği kö­
tülükten mâduttur.
Vaktiyle çalışmış olanlar, bir takım
esâfilin minnetine mâruz kalmazlar.
«Minnet Hiidâya devleti dünya
fena bulur»
«Bakı kalır sahîfeî âlemde âdımız»
Bakı
(Menfaat); Nefi. Fayda. Kâr, ka­
zanç. Hayrın artması, şerrin eksilmesi.
İnsanın dünyada veya ukbada selâmet
ve saadetine hizmet eden şey.
 AHLÂK LÛGATÇESİ
(^İngiliz feylesoflarından «Bantam»e
göre ahlâkın esası, menfaattir, kıymeti
nef’iyesi en ziyade olan, lezzettir. Ir­
maklar denize munsap oldukları gibi
bütün faziletler de hubbi nefse münte­
hi olur. Binaenaleyh insan kendi nefsi­
ni her şeyden ziyade sevmeli, kendi
menfaaü için ahlâkî vazifelerini ifa et­
melidir/
t^îstevart Mil’e göre de ahlâkm meb’
dei, saadettir. İnsan, azamî saadete nâ-
iliyet gayesini takip etmelidir.
Azamî saadet ise azamî menfaat
demektir.
Lezzete müstenid mesleki ahlâkî ile
menfaate müstenit meslekî ahlâkî esa­
sen müttehittir. İkisi de hubbi nefse,
lezzetleri taharriye müteveccihtir.)
Şu kadar var ki, birinci meslek, yal­
nız bir sevkı tabiî delâleti ile ezvaja_
tahariye sevk ediyor. İkinci meslek ise
bu yolda biraz daha mahirâne rehber­
lik ediyor. Hâsılı menfaat mesleki de,
doğru değildir.
Menfaat ,ahlâkın esası, gayesi değil­
dir. Belki kanûnı ahlâkîye riayetin bir
semeresidir.
Mücerret maddî bir menfaat mülâ­
hazası ile yapılan bir vazifenin kıyme­
ti ahlâkiyesi olamaz. Ahlâk daha sabit,
daha umumî bir esasa müstenit olmalı,
daha ulvî bir gayeye müteveccih bu­
lunmalıdır.
Kendi menfaatlerini başkalarımı!
mazarratında arayanlar, yırtıcı hayvan­
lardan daha demdirler.
f<Menfaatlef nıulttelif, efkârii ara
muhtelif»
«Ber taraf artık olur mu ihtisamâti
beşer>)
Naisuhî
«Umuma sûd bahş olmakla kesbi
menfaat eyle»
«Viicûhi imtifaın eşlemi zira bu
surettir» Safa
(Münker): inkâr edilmiş, tanmma-
mış şey. Haram ve çirkin görülen han­
gi bir hareket. Bir kuvvei gazabiyenin
asarını izhar hususundaki ifrattan iba­
123
rettir. Bir kimse hakkında lüzumundan
fazla hiddet göstermek gibi.
Dinen münker olan şeyler ile ülfet,
faziletten, insaniyyetten mahnuniyyeti
icap eder.
«Kendini mahv-U perişan eyter»
«İçtinap eylemeyen münkerden»
Nasubî
(Müvahat): Sadakat. Muhaleset. Ve­
dat. Biribirini kardeş edinmek. Bazı ze-
vatm biribirine mücerret rızayı barî
için kardeşçe muamele yapması.
Şahsî menfaatlerini her şeye tercîh
eden kimseler arasındaki muvahat, kurt
ile koyun arasındaki refakata benzer.
«Leyık sen büsjıi müvalât ede gör»
«Alü-aba ile muvahat edie gör»
Vehbi
(Miiaheze): Tenkit, Azarlamak. Bir
kimseye gayrı lâyık bir fiil veya kav­
linden ötürü itap ve serzenişte bulun­
mak.
Hakîmâne olmayan muahezeler, mat
lup olan tesiri gösteremez.
<cEhM fesaida âleti şer olma elhıaizer:>
«Vicdanın etmesin seni asla
muaheze» Nasuhı
(Müvasat): Birine yarlık etmek. Te­
sellide bulunmak. Muavenet eylemek.
Birine mâlen ve bedenen yarlıkta, gem
hurlukta bulunu vermek.. Başkasını
defi zarar, iysali nefi’ hususunda ken­
di nefsi menzilesinde tutmak.
Müslümanların müvasat vazifesine
riayet etmeleri, aralarmdaki uhuvveti
islâmiyye icaplarmdandır.
«Bize atfı nazar etmez m ı ^ ey
şahidi âmal»
«Garibiz yurdumuzda, lâyıkız lûtf-u
miivasata» Nasuhî
(Müvalât): Dostluk. Bazı kimselerin
arasmda teessüs eden tesahüpkârâne
muhabbet ve ünsiyet.
Menfaatları muhtelif milletler arasm
da vücuda gelen müvalât, biribirini al
datmak için bir âlet mesabesindedir.
«Bulamazsm bir eser Imyi
samimiyetten»
«İtimat etme miivatâtma halkm
şhndi» Nasuhl
124 DİNÎ VE FELSEFÎ
(Mevt): Memat. Ölüm. Hayvan ve­
ya nebattan kuvvei namiyenin zevali.
Ruhun bedenden müfarekatı ile beden
de tasarrufunun inkttaı.
Lisanı tasavvufta: «Nefsin havasını
söküp atmak.» ruh ile beden arasında­
ki muavenet ve müşareketin inkıta ve
infisahı.
I^Kıhçla ölüme «mevti^hmer», boğul
mak, suretile olan ölüme de «mevti
esvet» denir^
Tedarikli bulunanlar için mevt, b'
vesilei halâstır. Şerîr olanların mevti,
kendi haklarmda, bir felâket, başkala­
rı hakkında ise bir rahmettir.
«Bimarii h ic r^ ile bizarı hayatız»
«Ei minnetü liUâh müteheyyii
mematız»
Hersekli Arif Hikmet
«İntizainı âlemin kanunudur mevtü
hayat»
€<Mürtebittff kestî-vü nistîye
cümle kâinat»
(Meveddet): Sevmek. Muhabbet. Bir
kimse hakkında beslenilen dostluk his­
si.
Abbas ibni cerîr diyor ki: Meved­
det; kalplerin teatufı, ruhların itilâfı,
nefslerin ünsiyetidir.
Zamane adamlarının meveddeti, mal
lannın ser haddinde nihayet bulur. Fe­
dakârlığı icap eden noktada meveddet-
ten eser görülemez.
«Mevedidet samnta kalplerden taşan
şimdi adavettir»
«Güvenme y ^ sadık sandığın bir
öz hayalettir»
Nasıdiî
(Mev’Iza): İrşat. Öğüt. Nasihat ver­
mek. Dinleyenlerin kalplerini yumuşa­
tacak surette sevap ve ikaba dair irat
edilen söz. Kasvetli kalpleri yumuşa­
tan, donmuş gözleri ağlatan, bozulmuş
işleri düzelten hitabe.
Tahvife mukarin olan zecr ve mena
veya kalbe rikkat verecek surette hay­
rı hatırlatmaya «va’z» denir ki, mev’i-
za, bunvın ismidir.
«Müstefit olmak için mev’izaden»
«Kabiliyetli kulaklar ister»
«Kesbi feyz eyleyemez barandan»
«Kuruyup bitmiş olan meşcereİer»
Nasuhî
(Mevhibe): Atiyye. Bahşiş. Kisbe
mukarin olmaksızın husule gelen bir
hal, bir hassei cemile.
Güzel ses, bir mevhibei sübhâniye
olduğundan pek kıymetlidir. Binaen­
aleyh bunu sûi istimâlden sakınmalıdır.
«İlimdir maidei rabbani»
«İlimdir mevhibe-i yezdanî»
Nabi
(Müeyyide): Bir şeyi teyit ve takvi­
ye eden şey. Bir vazifeyi ifaya mükel­
lefi sevk eden maddî veya manevî bir
kuvvet .Tabiî, sıhhî, dinî, ahlâkî gibi
kısımlara ayrılır.
Meselâ: Muhabbeti İlâhîye bir müey­
yidedir ki, insanı vazifei diniyesinin
ifasına saik olur.
Zamanın garip cereyanlarına uya­
rak hadisat dalgaları arasında nabut
olan bir nice meşahirin şu elîm sergü­
zeştini mülâhaza etmek, hayatımızı hüs
ni tanzime hizmet edecek bir müeyyi-
deî tarihiye değil midir?
«Lâhûtî bir akîdei rıdiiyeden daha
metin»
«Ahlâk için tasavvur etme olur bir
müeyyi^»
Nasuhi
(Mehabet); Heybet, şan ve şukûh.
Ululuk. Korku. Bir şeyin haddizatında
hâiz olduğu celâl ve azamet, havfâver
halet.
Mehabet, fıtrî bir hassedir. Ca’lî olan
mehabet, duvarda mürtesem bulunan
bir arslan suretinden farklı değildir.
«Kemali havf^ zilletle taparken
ehli ikbale»
«Mübarek şahsını sahip mehabet
zanneder calıil»
Nasuhî
(Maharet): Üstatlık. Zireklik. Bir
kimsenin bir hususta hâiz olduğu haza­
kat ve ihtisas.
 AHLÂK LÜGATÇESÎ
Bir müesseseyi yıkmak için mihaııikî
bir kuvvet kâfidir, fakat yapmak için
büyük bir maharet ister.
«Pek maharettir ki, balka bir şihabı
zaili»
«Hamei sehhar bir hurşidi rahşan
gösterir»
Nasuhî
(Meyi): Meyelan. İncizap. Muhab­
bet. Eğilmek. Bir şey hakkmdaki tevec
cühi kalbî ve hahişi tabiî. Bir cismin
kendisini men eden şeye muvafık bir
vaziyet almasını temin eden bir key­
fiyet. Vasattan iki canibin birisine udul
etmek.
Meyi, cevr manâsında da müstamel­
dir.
(NUN) Harfi
(Waz): Şive. Cilve. İstiğna. Şımarık­
lık. Huysuzluk. Bir şeyden müstağni gö
rünmek. Kendisine daha ziyade kıymet
verdirmek için alınan tavır ve vaziyet.
Dünya, «naz ehline niyaz eder, ehli
niyaza naz»
«Bilen hâki sitanbuldur rusümi,
şive-ü nazı»
«Kenarın dilberi nazik te olsa
nazenin olmaz» Nabi
(Namus): Irz. İffet. Şeriat. Kanun.
Doğruluk. Edep ve haya, emniyet ve is
tikamet gibi faziletlerin muhassalası
olan nezih bir haslet.
Cibrili Emîne «Nanusi Ekber» de­
nir. Namus bir sâbit meziyettir, onun,
bunun telâkkisine tabi değildir.
Namus öyle nazik bir cevherdir ki,
en ufak bir ârıza ile münkesir olur da
bir daha yapılamaz.
«Olmasm farz eyle biç encamı kâr
endişesi»
«Elverir insan isen namûs-ü ar
endişesi» Ziya Paşa
(Nankörlük): Küfranı nimet. İyiliği
unutmak. Görülen bir iyiliğin kadrini
bilmemek ve şükrünü yerine getirme­
mek denaeti.
125
Tab’an müstakim olanlar, istikamet
ten mahrum olan kimselere meyi ede­
mezler.
«Zeynep ko meyli ziyneti dünyaya
zen gibi»
«Merdine vâr sade dil ol terki zivcr
et» Zeynep Hanım
(Mejınenet): Bereket. Yüm. Sad. Sa
adet. Uğur. Bir şeyde veya bir zatta
eseri görülen uğurluluk hali. Mukabi­
li Nahs = Nühuset’dir.
«Kendi hayatlarını meşru surette
tanzim edemeyen kimselerden meyme­
net beklenilemez.»
«Olma tebdili tarika mail»
«Meymenet yoktur olursun sâil»
Vehbi
Nankörlük, bedmayelerin şiarıdır.
«Bezi etme lûtf-u cudunu nankör
olanlaraı»
«Yağmur verir mi faMe pur şur
olan yere»
Nasuhî
(Necat): Kurtulmak. Tehlikeden ma
suniyet. Dünyada veya ahirette mih­
net ve azaba sebep olacak şeyden ha­
lâs bulmak.
Hakkıngösterdiği yolu takip etme­
yenler, bir necat sahiline kavuşamazlar.
«Yoktur hulustu sıdk giM mucibi
necat»
«Mihrabı sıdka rahat ed^ istinat
eden»
Fehmi Bey
(Necabet): Asalet. Aslı ve nesli te­
miz olmak, güzel huyluluk. İnsanın as­
len, neslen, neseben temiz kanlı, şerif-
ünnefs, ker’mürruh olması.
İnsanın necabetine sımayı halinde
parlayan bir fazilet leması şahadet eder
Necip kimselerin hacaletaver hâllere
cür’et etmeleri daha büyük bir kusur
teşkil eder.
126 DİNÎ VE FELSEFİ
«Bed asla necabef mi verir hiç
iinüforına»
«Zerdûz palan ursan eşek yine
eşektir»
Ziya Paşa
(Necdet): Necadet. Hamaset. Baha­
dırlık. Kahramanlık. Ruh ve kalp kuv-
veti. Mehalik ve mehavif anmda ceza’
telâş göstefîneyip i ^ r ı metanette bu­
lunmak hassesi.
Asıl necdet ve hamaset, nefsi emma-
reye galebe halinde tecelli eder.
«Kalır pürmevci necdıet, bürc-ii
baruyi diyanette»
«Birer takızafer her beyti ulvî
nezdi ünunetet»
Abdullah Atıf
(Nahvet): Gurur. Azamet. Tekebbür.
Büyüklenmek. Bir hususta insanm-ken
dişine mağrur oluu teazzüm gösterme­
si.
Neşvei nahvetin humarı, ölünceye
kadar devam eder.
€<Hİç lâyık mı tekebbür, n^vet-ii
gılzet bi^e»
«Her taraftan parlayıp dlurmakda
aczi halimiz»
Nasibi
(Nedamet): Nedm. Pişman olmak.
Yapılan veya fevt olan bir işten dolayı
akabinde husule gelen teessüf ve tahas­
sür.
İslahı hale yardım etmeyen neda-
metde başka bir felâkettir.
Geçmişe nedamet, fayda vermez.
Hüner telâfii mafata çalışmaktır.
«Lutf ile hasidi bedbaha nedamet
gelmez»
«Telh olan meyveye şükkerle
halâvet gelmez»
Nabi
(Nezaket): Zarafet. Kaba olmamak.
Muaşeret usulü hususunda kavlen veya
fi’len gösterilen lâtif, nazik, edîbane
muamele.
Nezaketsiz kimselerle konuşmak, gü
zelce bir dayak yemek kadar ruhu mü­
teessir eder.
«Lutfı suhen, nezaketi tab’a
nûmûııedir»
«Olmaz nümayişi arazm cevher
olmasa»
Sami
(Neza.het); Züht. İffet. Pâklık. Ayıp
lardan ve ahlâka münafi hâllerden ru­
hun uzak bulunması.
Sefihlere mukarenet, nezahete mü-
nafîdir.
«Bu bezmin eyleyenler himye cami
hoşgüvarından»
«Şifayabi nezabat oldular renci
humaınıdan»
Şeyhülistâm Arif Hikmet
«Her kim olursa sufehad^n bai6>
«Nûr-i nezahatten olur müstefit»
Nasuhî
(Nisyan); Unutmak. Bir şey hakkın­
da badel’ilm arız olan sehiv ve gaflet.
Nisyanın sebepleri üçtür.
1— Za’fi kalb ve hafıza. 2— Gaflet
ve zühûl. 3— Kasd, yâni bir şeyi biF
iltizam unutmaya, hafızadan çıkarma­
ya çalışmak. Böyle amden olan bazı
nisyanlardan dolayı insan muaheze olu
nur. Diğer iki sebeple olan nisyan, mâ-
zurdur.
Esasen nisyan, bir lûtfi İlâhîdir. Eğer
hayatın fecî tecelliyatı unutulmayacak
olsaydı insan bunların müterakim tesi-
ratı altında ezilir giderdi.
«MiHiyyeti nisyan ederiz her
İşimizde»
«EBıârı frenge taibaiyyet yeni çıktı»
Ziya Paşa
(Neşat): Keyf. Sevinç. Şadlık. Şenlik.
Kalpte husule gelen neşve ve surur.
Manevî zevklerden husule gelmiş ol­
mayan bir neşat ,seraptan mütehassıl
bir sevinç gibi seriuzzevaldir.
«Bu meclisi münafese amirâ âlemin»
«Değmez neşatı vuslatı hüzni
vedaina»
Nabi
(Nush): Nasihat. Va’z. Öğüt. Salaha
vesile olan hale sevk ve davet, fesadı
mucip olan halden tahzir suretile bir
kimse hakkında vuku bulan hayırhah­
lık.
 AHLÂK LÜGATÇESÎ
Nasihat dinlemeyen kimse, verilen
nafi ilâcı kabul etmeyen hastaya ben­
zer,
Dürüstâne olan nasihatlar, çok kere
aksül’amel husule getirir.
«Nuslı ile yola gelmeyeni etmeli
üekdBr»
«Tekdir ile uslamnayamm hakkı
kötektir»
Ziya Paşa
(Nutuk): Hitabe. Lâkırdı. Bir cema­
ata karşı ikna maksadı ile söylenilen
söz.
Fâidesiz nutuklar, muzır rüzgârlara
benzer.
«Eylesejı tutiye talimi edayi
İ«elimıât»
«cSözii insan olur am,ma özü insan
olmaz»
Fuzuli
«Nutki lâtifi ehli kemalât olanlarm»
«Mahzun kalblere vermekte inşkah»
Nasuhî
(Nezaiet): Temizlik. Maddeten ve
mânen nâpâk şeylerden berî olmak hâ
li.
Bedenin nezafeti taharetle, ruhun
nezafeti hüsni ahlâk ile kaimdir.
Cisminin nezafetine bakıp ta ruhu­
nun nezafetine bakmayan kimse, yalnız
bardağın temizliğine bakıp ta içindeki
suyun temiz olup olmadığmı araştırma
yan kimselere benzer.
«Beyhudedir çalışma bu sun’î
tuvaletin»
«Ruhumda yoksa lem’ai feyzi
nezafetkı»
Nasuhî
(Nazar): Zan. Fikir. Niyet. Teem­
mül. Mülâhaza. Teveccüh. Dikkat. Ba­
kış. İlme müeddi olan fikir. Bir şeyi
anlamak için basarı veya basireti tak­
lip ve tevdh etmek. Basiret gözü ile
görebilmek için bk şey’e tevcihi hatır­
da bulunmak.
Örefanm hüsni nazarı, geceleri ten­
vir eden kamer kadar parlaktır.
Hiç bir kimsenin mahiyeti,! rfan sa­
hiplerinin nazarlarından mestur kal­
maz.
127
«İki hasiyet eder batıi-ü hakkı
temyiz»
«Biri tetküd hab^dir, biri tamiki
nazar»
Namık Kemâl
(Nazarty^t)* Nazara mensup umur.
Amelî değil, sırf zihnî ve aklî bir esa­
sa rapt edilen fikirler.
Bir takım hâdiseleri izah için derıne-
yan edilen malûmat ve kavaidin hey’eti
umumiyesi.
Nazariyeler gide gide ya kesbi kati­
yet ederek bir hakikate münkalip olur.
Veya asılsızlığı anlaşılarak fen saha­
sından atılır.
Bir takım vahî nazariyata kıymet ve
renler, havada uçan şerareleri birer sâ-
bit, münevver yıldız sanan kimselere
benzerler.
«Nazariyata boğulmakla geçen ömre
yazık»
«Amelî kıymetidir kıymeti ilmin
artık»
Muhammed Akif
(Nimet): Na’ma. Refah. Servet. Ha­
yırlı mal. Mevhibe. İyilik. Fazl-ü ih­
san. Rahat. Haleti hasene. İnsanın hüs­
ni mâişetine intizamı hâline, ferah ve
meserretine vesile olan herhangi birşey.
Çok nimete «naîm» denir. Ve nimeti
tenim yerinde kullanılır.
Bir nimetin kadri, zevalinden sonra
daha iyi anlaşılır.
İşret gibi sıhhata muzır olan şeylere
cür’et, küfrâni nimettir. Haiz olduğu­
muz hasseleri, kuvvetleri gayelerinin
gayrına tevcih etmek. Cenab-ı Hak’kın
eltafına karşı küfrani nimet değil de
nedir?.
«Gerçi nimet çok veli hadden
tecavüz eünıe kim»
«İptilâ baîri^ândır bî huzur eyler
seni»
(Nifak): İki yüzlülük. Bozgunluk. Ri­
ya. Din hususunda hiyanet. Lisan ile
imanı izhar, kalben küfrü ihfa.
Nifak ile hiyanet birdir. Şu kadar
varki. hiyanet, ahd ve emanet itibariy­
le, nifak ise din itibarile olan hafî mu­
halefete itlak olunur.
128 DİNÎ VE FELSEFÎ
Nifak ehlinin hulûskârlığı, zehirli su­
yun berrak görünüşüne benzer.
«Sirişki çeşmine ehli nifakın itimat
etme»
«Esasında binanın reşhı âb olsa
metin olmaz»
(Nefret): Bir şejfden veya bir kimse--
den kaçınmak. Kerih görülen şeyden
tevahhuş ederek muhterizâne bir vazi­
yet almak.
Halkın nefretini celp edecek hâller­
den sakınmamak, mürüvvete münafidir.
İnsanlarda görülen her kusur, nef­
rete vesile olmamalıdır. Dikenden nef­
ret eden, güle vasıl olamaz.
ccHayrelteyim tagayyurı ahvâli
âleme»
«Bu haldir müvellidi esbabı
nefretim»
Hilmi
(Nefs); İnsan, şahıs, ferd, ruhi İnsa­
nî ve hayvanî.fBir şeyin hakikati. Tab’ı
İnsanînin dünyevî lezzetlere meyelanı.
Hayat, his ve hareket kuvvetlerini hâiz
olan ve nefsi natıka denilen bir lâtif
cevheri nuranî)
Tehzîbe mazhar olmayan nefsler, ne
fîs olamaz.
«Âdıayı adüVvün bulunan nefsini zapt
rapt et»
f<Geç her dii seraden dilini halika
r ^ t et»
(Nefes): Nefha. Okuyup üflemek.
Hayatımızın imtidadını temin için her
lâhza alıp verdiğimiz soluk. Soluk alıp
verecek kadar az bir vakit. Ağızdan be­
dene girip çıkan hava. Fereç = geniş­
lik.
Alıp verdiğimiz her nefes; bizi haya­
tımızdan bir hatve daha uzaklaştırmış
oluyor da biz yine nefeslerimizi boş ye­
re zayi edip duruyoruz.
«Hikmeti felsefeden eyle güzer»
«Evliya nüshasına eyle nazar»
«Nefesi pâki azîzâni tarik»
«Eder inşam karînîtalddk»
Nabi
(Nefi): Fayda. Menfaat. Hayır. Ka­
zanç. Hayre vusul için kendisinden is­
tifade olunan şey. Mukabili «zarar»dır.
Maddî bir nefi uğrunda manevî za­
rarlara katlanan kimseden daha sefîh
kim olabilir.
«Cehdıeyle kim mülâhazai nef’i
dünyevî»
«Hükmi kazada etmiye ehli hata
seni»
Fuzulî
(Nüfuz): Öteye geçmek. Carî ve me-
r’i olmak. Hatır sayılması. Bir kimse­
nin emir ve hükmünün beynen nas caıî
ve müessir olması.
Maddî kuvvete istinat eden nüfuz, o
kuvvetin devamı müddetince devam
eder.
«Sarfetme sen haşin olanlaı-a karşı
nüfuzunu»
«Senki siyaha çarpsa ziya münkesir
olur»
Nasuhi
■(Nemime): Siayet. Söz götürmek. Bir
kimsenin gıyabında aleyhine olarak
söylenilen lâkırdıları o kimseye eriştir­
mek.
Nemîme; denaetin delili, fikri melâ-
netin neticesidir.
«Muhyi! feleki nemîme kâre»
«Bir nefs için iltifat değmez»
Muhiddi» Raif
«Gelmesin semtine erbabı nifak»
«Şahsı nemmami rezili! ahlâk»
Vehbi
(Niyaz): Rica. Dua. Hacet. Rağbet.
Yalvarma. Bir şeyin husulunü istirham
kârane bir surette istemek.
Niyaza karşı naz eylemek, bir âdeti
müstemirredir. Dünyanın bize tevec­
cüh etmemesi, bizim dünyaya fazla iş­
tiyak ^östermemizdendir.
«Eyleme kimseye arzı hacet»
«Olma hamkeştei ban minneb>
«Dihenin hahiş için eyleme baz»
«Olma alûde lebi harfi niyaz»
Nabi
(Niyet): Kast, tasavvur, garaz, bir
maksat için bdr şeyin ifasma veya ter­
kine kalben azim ve teveccüh etmek.
İfâ edilen bir vazifei ahlâkiyenin,
knoneti, niyete göre tebeddül eder.
 AHLÂK LÛGATÇESİ
«İm tis^ cahidû îiUâh oluptuı
niyetim»
«Dini islâmın mücerret gayretidir
gayretim»
Sultan Fatih
V av Harfi
(Vecd); İstiğrak. Dalgınlık. Zevk ve
şevk haleti. Aşkı İlâhîden münbais bir
zevki ruhanî TTiTKîîa i k - toşırah
ve hey^an.
^ “Şu 'bedi kâinatın milyonlarca letâif
TC mehasiıjini bir nazarı istiğrak ile te­
maşa edip te vecde gelmemek, hassas
bir rulıtan mahrumiyet alâmetidi^
«Aşk-u şevk eMi vecd-u hal ister»
«Ne kemâl ister ve ne mal ister»
Ahi
(Vicdan): (Duygu. Bir hissi derunî.
Muhakeme iakliyenin neticesi. Tabiî
bir kuvvet. Hüsni ahlâk. Batınî bir his
ile duyulan şey. İyiliği fenalıktan, hay­
rı şeıden temyize medar olan bir va-
sıtai kalbiye)-^
Vicdanı ahlâkî, bir fiilin kıymeti ah
lâkiyesini takdir edebilecek rulıî bir
hassedir.
Vicdan; fıtnmidir, kisbî midir?
Bu hususta başlıca dört nazariye var
dır:
1—(_İskoçya mektebine göre vicdan,
bir hassei derûnidir. İnsan, vicdanî has­
se sayesinde iyiliğe rağbet eder. Kötü
şeylerden kaçınır.
2— Herbert spenser’e göre vicdan,
bir zadei tecarubîdir. İptidaî insanlar bu
hasseye bir takım amellerin mahiyetim
tecrübe ede ede nâil olmuş, bu hasse
onlardan da bizlere irsen intikâl ede­
rek tekâmüle mazhar olmuşturj>
3—( Tedaiyi havatır nazariyesine gö­
re vicdan ,t®übelerin mahsulüdür..
Tedai ve itiyatların neticesidir. Her İç­
timaî hey’ette velayet ve hâkimiyeti hâ­
iz olan zatlann emirlerine, nehiylerine
ittiba oluna gelmiş, bu suretle bir itiyat
vücuda gelerek vicdani ahlâkî teessüs
129
«Gözleri maziye baikan mîlletin»
«Ömrü temadisi olur nücbetin»
«Karşma müstakbeli dikımş huda»
«Görmeye lâikin daha yok niyeün»
Muhammed Akif
4— ^i^Akliyuna göre vicdan, tecrübe
mahsulü olmaktan daha ziyade fıtrîdir,
insan hilkaten bir vicdanî kuvvete mâ­
liktir. Bu nazariye diğerlerine faik gö­
rülmektedir
Vicdan, insanın yolunu tenvir eden
bir ,meş’alei_^erumdir. Sui misal ile,
sui telkinat ile televvüs eden bir vicdan,
kesif bulutlar ile mestur olan bir gü­
neşe benzer.
(«N e kabahat, ne de bir cünha, ci-
m yet eyler»
«Hükmi vicdana muvafıh hareket
etse kişi»
«Kimi vicdana Okundu, kimi cism^ü
can^>
«Zevk namiyle ne yapdımsa peşima;ı
oldum») Namık Kemal
(Vahşet): Yabanilik. Yalruzlık. Kor­
ku. Gam ve gussa. Halk ile ülfet ve in­
saniyete münafi, medeniyet usulüne
muğayir, mürdüm girîzane bir halet.
İnsanların âdî düşünceler dolayısiyle
biribirine düşman kesilmeleri, büyük
bir vahşet nişânesidir.
<cHalk^n gönlümün ol mertebedir
vahşeti kim»
«Ak^m âdem deyu mir’ata nigâh
eyliyemem»> Nabi
( V ^ y ) : İlhâm. Süratli işaret. lİâm.
Gizlice ihbar. Teshîr. Allâhü Tealâ ta­
rafından bir şeyin enbiyayı izamdan
birine bildirilmesi ve bu suretle bildi­
rilen şey.
Vehiyler, vahyi metlüv ile vahyi gay­
rı metlüv kısımlarma ayrılır. Kitf’an-ı
Azîm, vahyi metlüdür. Ehadisi Kudsi-
ye de vahyi gayri metlüdür.
Cibrile «Eminül’vahy» denir.
4. Evliyaullâhm mazhar oldukları par­
lak parlak ilhamat, tabi oldukları pey
F : 8
 o DESÎ VE FELSEFÎ
mberi zîşamn kalbini aydınlatan ney
i vahyin birer peyki mesabesindedir.)
«Başton başa gark eyledi envara
ciham»
«Aiâkı risalette doğan v ^ y i Uâbî»
Nasuhî
(Vera); Takva. Sakınmak. Günah-
a içtinap. MehafetuUah. Amali ha-
ideye mülâzemet. Arazı dünyayı elde
meye koşmayı terketmek.
Veram şöyle üç mertebesi vardır:
1— Haram olan şeylerden kaçm­
ak.
2— Şüpheli şeylerden tevakki etmek.
,3— Ihtiyaçlarm bir çoklarından nef-
men eylemektir.
Kendilerinin vera ve takvasmdan
im vurup duranlar, gürleyip giden
ığmursuz bulutlan hatıra getirirler.
«İbnü kfana karin otmaludir züM-ü
vera»
«Ciifaelanın v&ra-u züiılüııe alıbnma
sakat» Nasuhî
(Vesvese): Vehim, kuruntu. Dağd^
ai hatır. İç üzüntüsü. Nefs ve şeyt”^
m kalbe ilka ettiği muzır hatıra. Ce­
li, vesavistir.
SabitTıakİkatler muvacehesinde te-
îddüde, vesveseye düşenlerin dimağ­
ın tedaviye muhtaç demektir.
<cUmıır-ı aliirete ehli ziygi nnâemm»
«Olur vesaıvisi efzün ter işfibabı
fcatkıır» Hami
(Veraset): İrs. Tevarüs. Miras. Tere-
le ve emvalin varise kalması. Ana ve
»abadan intikâl eden haslet vesaire.
Asıl veraset, eslâfın malına değil,
;üzel ahlâk ve etvarma mâlik olmakla
ecıelli eder.
«Erebiyaı v a ı^ ofaıtuş ıılema»
«Anla kim bu ne veraset, ne guıa»
Vehbi
«N uh aymm çsd^p say ede gör sen
yoksa»
«Pederm ibn-ü kentali sana' kalmaz
mo'as»
Vehbi
(Vatan): Bir kimsenin doğup büyü­
düğü yer. Bir İçtimaî hey’et efradının
mensup bulundukları memleketin hey'
eti umumiyesi.
Mukaddesata merbut, eslâfe hürmet
kâr, hemşehrileri Hakkında Eâyırhah
olmayan kimselerin vatanperverlik id­
diası, delilsiz bir dâvadan başka değil­
dir.
«Kalsm mı gönüldte artık aram»
«Hicranı vatanla nalezendir»
«Her hatvei hâıkî pâki islâm<»
«İndimde eğerki bir vatandır»
Hüseyin Haşim
(Vaaife): Memuriyet. İş güç. Muay­
yen. Taam. Birinin deruhde ettiği hiz­
met. Kanum ahlâkinin ifasmı teklif et­
tiği hayır. Bir fiili kanuni ahlâkiye hür­
meten yapmak zarureti.
Vazifei ahlâkiye; lâzımdır, umumî­
dir, lâyetegayyerdir, kabili icradır, mec­
burîdir, bir şert ile, bir istisna üe mu­
kayyet olmayıp mutlaktır. Bunlar, va­
zifenin mümeyyiz vasıflarıdrr.
Vazifenin menşei, ahlâkı diniyeye
göre, kuvvei akliye ile teklifatı İlâhîye­
dir. Felsefî ahlâka göre fıtratı beşeriye ­
dir, kemal ve şerefi insaniyi temin fik­
ridir. Vazifenin esasına müstenit iki
meslekî ahlâkî vardır: Ahlâkî surî, ah-,
lâkı kemal. Şöyle ki: Vazife nazariye-
sine müstenid her felsefe, bu vazifeyi
ya vunumî, vacibüTifa bir kanun ile
izah ediyor, yahut bir âhengi umumî,
bir gayei hayr ve kemâl İle izahta bu­
lunuyor. Birincisinden «Ahlâkı surî»
İkincisinden de «Ahlâkı kemal ve ha:-
yn» mesleki vücuda geliyor.
1— < ^ lâ k ı surî, meslekini en mü­
kemmel izah eden «kant»dır. Kant’a
ve etbaına göre vazife; aklen mukad­
destir, ahlâkın gayesi ve yegâne esası­
dır. İnsan vazifesinin sureti amirânesi-
ne bakmalıdır, vazifelerini mücerret
vazife olduğu için yapmalıdır. Bu bap
ta hiçbir hisse tabi, hiç bir menfaat ile
alâkadar olmamalıdır.^
Kantm bu nazariyesi, tamamen doğ
ru değildir. Böyle bir ahlâk, hayalî in­
sanlar için mutasavver olabilir.
 AHLÂK LÜGATÇESİ
(2 Doktor «Güstav Löyun» diyor ki:
«Ahlâkı yalnız akli sırfa istinat ettir­
mek tehlikeli bir ıiayâld\r. Dini, tasav-
vufi, hissi istinatgahı bulumuiiyan ah­
lâk, muvakkattir.»
Filhakika kant ta büâhara kendi
mebnayi ahlâkîsini tadile mecbur ol­
muştu^
Vazifenin kudsiyeti mücerıcd akıl­
dan değil, belki her veçhile adil, kud­
ret ve h i^ e te rnili v v’lan zati ekda^i
İlâhînin iradei ezeliyesinden nej-et et­
mektedir.
Eğer vazife böyle bir iradenin eseri
olmasa idi, elbette kudsiyeti hâiz ola­
mazdı.
Vazifenin böyle ulviyeti hâiz olma­
sı ise onu ifa edecek insanın her türlü
ihtisaslardan, menfaat mülâhazasından,
tecerrüdünü icabetmez. Mücerret vazi­
fe fikrine müstenit olup bir gayei ha-
yaliyeye müteveccih olmayan hareket­
ler; beşeriyeti neşvei hayattan, zevki
emelden mahrum bırakır. Elverir ki,
ahlâk ile takip edilen gayei hayaliye,
meşrû olsun.
2— Ahlâkı kemal veya hayır mesle­
ğine gelince:
(^Bu, Eflâtunun «hakikiye» mesleğine
racidir. Bu mesleği en güzel izah eden
Alman feylesoflarmdan «Laypiniç» ile
«Volf» dür. Bunlara göre bir hayrı ta­
bii vardır. Bu hayı bizim irademize ik­
tiran edince «hayrı ahlâkî» olur. Bu,
hayr bizim tabiatımızm kemâlinden iba
rettir. Bizim vazifemiz de bu kemâli
fiile çıkarmakla bizi mükellef kılan bir
kanunî ahlâkîden başka değildir. İnsan
hem kendisi için hem de başkaları için
vusûlü mümkün olan en yüfeek kem â-,
li arzu etmelidi^
Kemalâtı insaniye ,bilcümle insanı
melekelerin melekei akla tabi olarak
âhengidar bir surette inkişaf etmesidir.
İnsan kendisinin kuvvei gazabiye ve
şeheviye gibi safil melekelerini âlî ıne-
lekelerine tâbi tutarsa o sâfil meleke­
lerden de meşrû surette müstefit ola­
bilir. Yoksa o safil melekelerden bil-
131
külye tecerrüt, kemâli insaniye müna-
fîdir.
Ahlâkı kemâl mesleği, aklı esas tu­
tuyor, ihtisasa da talî derecede mevki
veriyor. Bu cihetle hazza, nef’e, jlıti-
sasa müstenit meslekleri de makul bir
surette ihtiva etmiş oluyor. Binaenaleyh
bu meslek diğerlerine faiktır.
Maahaza bu meslek nazarında kemâl
i!e saadet arasında tam bir mutabakat
vardır. Halbuki bu mutabakat çok ke­
re hariçte mütecelli olmuyor. İnsan bu
dünyada istediği kemâle eremiyor, er­
se de o nisbette mes’ut olamıyor.
Bu hâlde mücerret kemal mefhumu­
na müstenit bir meslekî ahlâkî, beşeri­
yetin bu husustaki ruhî ihtiyaçlarını
tatmin edebilir mi? İnsanı hiç bir ye’se
düşürmeksizin mane\â bir kuVvetle şeh
rahi kemalâta sevk edebilir mi? Hey­
hat!.
Artık tebey^n ediyor ki, ahlâkı ke­
mâl mesleki de gayri kâfidir. Ahlâk için
daha ulvî, daha manevî bir esasa ihti­
yaç vardır ki, o da dini mübini İlâhîden
başka değildir.
Vazifenin cem’i «vezaif»tir. Ahlâkı
amelî kısmmda vazifeler şu nevilere
ayrılır.
1— Dinî vazifeler: Bunlar, insanla-
rm itikada, ibadetlere dair diaen mü­
kellef oldukları vazifelerdir.
2— Şahsî vazifeler; Bunlar insanın
kendi bedeni ile ruhuna müteallik olan
vazifeleridir. Hıfzıssıhha kaidelerine ri­
ayet, tenviri zihne gayret gibi.
3— Ailevî vazifeler: Bunlar âüe aza
ve efradının mütekabil vazifeleridir.
İtaat, rnuhabbet ,muavenet gibi.
4— İçtimaî vazifeler: Bunlar İçtimaî
hey’eti teşkil eden efradın karşılıkh va­
zifeleridir. Adalet ,ihsan, hayat ve hür­
riyet haklarma riayet gibi.
5— Medenî vazifeler: Bunlar da me
denî ve siyasî bir hey’et vücuda getir­
miş olan hükümetle efradı ahalinin mü
tekabil vazifeleridir. Ahaliyi himaye,
vatanı müdafaa, askerlik hizmetini ifa,
vergileri ita gibi.
132 DESÎ VE FELSEFÎ
timi ahlâk’m bu muhtelif vazifelerin­
den banseden akşamına: İlâhî, şahsî,
ailevî, İçtimaî, medenî ahlâk ünvanı
verilmektedir.
Bütün insanlar uhdelerine düşen va­
zifeleri lâyıkiyle ifâ edebilecek olsalar
yer yüzünde bir melekiyet sîması tecel­
lî eder durur.
«Kuluu vazifesi teslimdir, itaattir»
«Bana kulum dediği lûtfudur,
inayettir»
Nabi
(Va’d); Söz vermek. Söz verilen şey.
Bir kimsenin bir hususu ifâ edeceğine
dair vermiş olduğu söz. Matlup, fâide-
li şeyler hakkında müstameldir. Cem’i:
Mevaiddir.
Bir fenalığm geleceğini beyan ile kor
kutmaya da «vaîd» denilir. Vade’de;
Ecel, mevt, bir şey için tayin edilen
müddet manâsmadır.
Vade vefa, metaneti ahlâkiyenin mi­
yarıdır. Yalancı çıkmamak istersen ev­
vel düşün sonra vad et.
«DiÜ fn ^ tei vadei Idbaır etme»
«Büzürk naM köbendera ümidi bar
etme»
Sami
(Vefa): Sözü yerine getirmek. Borcu
ödemek. Dostlukta sebat göstermek.
Müvasat tankına mülâzemet. Halît=şe­
riklerin ahidlerini muhafaza. Şer’an ve
aklen vacip olan şeyin uhdesinden hu­
ruç.
Ademi vefa, kavlen ve fiilen bir ya­
landır.
Zamane dostlarmdan vefa ummak,
şurezardan mahsûlât beklemeye benzer.
c<Unutma hüsni üMet ettiğin ahimli
her yerde»
«Yefadlar d , vefa insana lâyık bir
m:eziyettİD>
Na!zm Paşa
(Vekahirt): Hayasızlık. Utanmamaz-
lık. Batılı hak suretinde görüp bî per­
va irtikâp etmek hâli.
Zamamn makûs tezahüratından biri
de bir kısım vekahetkârane hareketle­
rin birer fazilet sayılmasıdır.
ccTe^ir eder vekafaatini, sûi halini»
«Şahsı leîm, bunu bir hüner sanır»
Nasıdû
(Vakar): Heybet. Mekânet, Hüm,
sabır, ağırbaşlılık. Ağır meşreplik. Mat
lûba teveccüh hususunda temkin ve te­
enni göstermek.
Vakar, şimei ricaldir. Vakar üe te­
kebbür arasındaki fark, hakikî elmas
ile sun’î elmas beynindeki fark gibidir.
«İhtiram eyle şerifünnesebe»
«Sahibi ırz-ü vaikar-ii edebe»
Vehbi
(Vakit): Münasip zaman. Çağ. Ser­
vet. Bir iş için mefruz veya muayyen
zamanın nihayeti. însamn yaşadığı ha­
yatî anlardan her biri.
^ Zaman, az ve çok bir vakit, bir müd
det demektir. Dehr ise âlemin mebdei
vücudundan inkizasına kadar olan müd
dettir. Soma herhangi fazla müddete
de dehr denilmekte bulunmuştur;^
Vakit, telâfisi kabü olmayan bir fır­
sattır. Vaktini zayi eden, nakdini gayı
beyleyen kimseden daha bedbahtrr.
ciBize derlerdi vakti mazide»
«Senden edınaya bak ta şükr eyk»
«Şimdi aksi kaziyedir âlem»
«Send^ â^ya bak ta şükr eyle»
Akif
(Velâyet): Dostluk, karabet, hâkimi­
yet. Bir şeyde tasarrufa salâhiyettar ol­
mak.
Sâüh bir kulun Cenab-ı Hak’ka ma­
nen kurbiyet kazanması. Allâhü Tealâ’
nm zat ve sıfatına bikaderittaka mari-
tet. İbadet-ü taata muvazebet. Masiyet
lerden içtinap ve şehvetlere, fanî lezzet
lere inhimakten ıraz neticesi olan bir
kemali İnsanî.
Hazreti Rufaî diyor ki: Velayeti kâ-
müeye mazhariyet; akim kemaline,
uluvvi himmete, sıdkı taviyyete, fiilen,
kavlen sünneti seniyy^e mütabaata
merhumdur.
Vilâyette karabet, nusret, bir vali­
nin idaresindeki memleket ve Cenab-ı
Hak’ka mânen yakmiık manâsmadur.
Velîlik iddiasında bulunup duran
 AHLÂK LÜGATÇESÎ
kimselerin bu iddiaları, kendilerinin ve
lâyetten mahrumiyetlerine bir delildir.
«cSeherde feth oka: babı velayet»
«Üyan nalanni giryam ol seher dc»
Sezayi
(Veleh): Tahayyür. Mephûtiyet. Şa§-
kmlık. Şiddet ve hiddetten l^ y a ifratı
hüzünden aklın muvakkat gitmesi.
Bir takım züppeler, kendi büyükleri­
nin aküsızhğma kaildirler. Bu zehapla­
rı pek te esassız değildir. Çünkü ken­
dilerinin mecnunca hareketleri büyükle­
rini veleh ve hayrete düşürmüştür.
«G ^ıkı lem’ayı gufran ede revamıu
bak»
«Demekliğe velebjundeıı dilimde yok
t^£at»
Ekrem
H e Harfi
(Hecr): Hicran. Ayrüık. Firkat. Kat’ı
ülfet. Bir kimseni ndarıhp dostunu, ar-
kadaşmı terk etmesi. İnsanm başkasm-
dan ya bedenen veya lisânen veya kal­
ben müfarakat etmesi.
Bir hadisi şerifte: «Müslüman için
helâl olmazki, kardeşini üç günden zi­
yade hecr ede» buyurultnıu§tur.
Hicranm mukabili vuslattır.
«Bil kadn demi vustetiy^ffâm
Riyazi!»
«Her vuslatin aıhır sonu, hicran
olacaktır» Riyazi
(Hiciv): Heca. Bûrini şiir ile zem. Bi­
riyle eğlenmek. Birinin ayıplarını man­
zum söz ile tadat ederek şerefini ihlâle
çalışmak.
Lüzumsuz hiciv, hezeyan alûd dimağ
lara yakışır.
«Değil hicv eylemek şür, aşûraıyı
m e ^ eder şair»
«Kİ azar eylemez zuvvao sahib cah,
beytinde» Beliğ
(H ii^ ): Hidayet. Hidayet bulmak..
Hak yolu. Tarîki hakkı beyan. Doğru
yola gitmek. Matluba isal edecek şeye
delâlet. Tankı hakka bilfiil isal.
İnsanların hidayete nâniyetleri, su
dört veçhiledir:
133
(Vehim); Zan. Tahmin. Kuruntu..
Korku. Maksada muhalif olmak üzere
kalbe ârız olan nâ hoş, garip hâtıra.
Tereddüt edilen şeyin mercuh tarafı.
Radh tarafı «zan» dır.
Bu, insanda bir cismanî kuvvettir ki,
bununla mahsusata müteallik olan cü­
zî manâlar idrâk olunur. Tanıdığımız
zatlarm şecaat ve sadakat gibi vasıfla­
rı hakkmdaki vukufumuz bu kabilden­
dir.
Hayalî şeylere, hurafelere vehmiyat
denir. Vehmine tabi’ olan, akimı zayi
etmiş olur.
«Seninçün münker ohnak nm'-i hik­
met p(^ tabiîdir»
«Ne görmüşsün dhaıtda zuhneti
evhamdan başka» İsmet Bey
1— Akıl, fetanet, zarurî marifet ita­
sı. Bu bütün mükellefler hakkmda va­
ki ve şâmildir.
2— Hak yola bilfiil tevfik ve isal et­
mek.
3— Ahirette cennete bilfiil isal et­
mek.
Bu üç veçhile hidayet buyurmak. Ce-
nab-ı Hak’ka mahsustur. Ondan baş­
kası bu veçhile kimseye hidayet ede­
mez.
Mübarek Peygamberler lisanı
ile, kitaplar inzalile ve bu gibi vasıta­
larla nasi tariki hakka davet ve teşvik.
Bir hüda şahikası olan Furkam Mü-
bin, bütün beşerieyt için bir itüâ ve hi­
dayet rehberidir.
«cHidlayet menzilhıe yettiter :^y ile
akranın»
(cDalâlet içre sen kaldın sana ol ar
yetmez mi?» Fuzııli
(Hed^): Zayi etmek. Mubah otoak.
Bâtıl, naçiz olan ve yok yere giden şey.
Birinin kanını beyhude yere dökmek.
Harîs olanlarm hayatı; ya ermek is­
tedikleri ümniyelerinüı hayalile veya
erdikleri ümniyelerinin havfi zevalile
heder olur gider.
134 DİNÎ VE reLSEFÎ
«Alayişe meyi eyllyen âdem zarar
eyler»
«Kıymetli ollaıı ömrünü gayet heder
eylea»
Nasuhî
(Hezeyan): Beyhude, manâsız söz
söylemek. Fâidesiz, manâsız lâkırdı.
Kendilerini münevver, mütefekkir sa
nan bazı zavallı kimselerin ahlâka, di­
yanete nıünafi olan sözleri, yazıları, bi­
rer hezeyan nümunesi olmak üzere sa-
-hifei âlemde rntoesem bulunmaktadır.
^<Ey herzevekili kâinatm!»
« H ^ hezeyana kanmadın mı?»
«Can sıkmak içİB miâfa- hayatuı»
«Elverdi, henüz usamnadın nu?>0
Naci
«Dairende hezeyan söyletme»
«Ohır olmaza yalan söyletme»
«Haneni etme havadishaıne»
«Sana lâzım dieğil ol efsane»
Vehbi
(He^): Lâtife. Şaka tarzmdaki lâkır
dı. Söylenilen sözün ne hakikî manâ­
sını ne de mecazî manâsmı kasdetme-
mek. Mukabili «cid»dir. Hezle ait hikâ
yelere «Hezliyyet» denir.
Hezle düşMn olan kimse, zinane-
nin maskarası olur da bunun hiç far-
kma varamaz.
ccEyleme hezl-ü mizahı pî^»
«Düşürür do^lîm teşvişe»
Nabî
(Hem): Hüzün. Endûh. Gaile. İk­
dam. Kalbin bir şeye bilâ’azim meyli..
Tasmime mukarin olmayan kast. Tas-
mim bulunursa «azm» olur.
Seyyie hakkındaki hem, fiile iktiran
etmedikçe mes’uliyeti icap etmez. Ka­
sene hakkındaki hem, fiile iktiran et­
mese de sevabı müstelzim olur. Azm
ise herhâlde mes’uliyeti icap eder.
Denizler deltalardan vareste olama­
dığı gibi mutabahhır ,mütefekkir olan­
lar da hem ve gamdan bir dem azâde
olamazlar.
«Ruh için kabil değildir henım-ü
gamdan kurtuluş»
«Terk edip dünyayı eski yurduna
azm etmeden»
Nasulıî
(Himmet): Azim. Niyyet. Kasdı kal-
bî. Teveccühi /uhanî. Lûtfu k;erem. İra
dei bülent. Kalbin bütün runânî kuv­
vetleriyle canibi hakka veya sair âlî bir
gayeye teveccüh ve kasıdda bulunma­
sı.
Paıiak görülen bir takım nakesler-
den himmet beklemek, saikalardan zi­
ya ummaya benzer.
«Her zaman mir’atı ufviyata naıshi
dildtat et»
«Gözlerinden in’ikâsi berki himmet
parlasm»
Nasuhî
(Hüner): Marifet. San’at. Bilmek. In
sanın mümaresesi neticesi olaıak üzere
kazandığı san’atkârâne bir kemâl.
Kendi mahdut hünerlerini izam eden
1er, bir kıvılcım parçasını el çabukluğu
ile nuranî bir daire şeklinde gösterenle­
re benzerler.
«Hurşidi marifci mütecelU olur mu
hiç»
«Bir y^deki vesilei idbaır ohır
hüner»
«Zulmetle nuru, cehl ile kfanı bir
bilen»
«MiUetlerin sitarei ömrü söner
gider»
Nasuhî
(Heva): Arzu. Bâtıl şey. Beyhûde
arzu. Gelip geçici, anî heves. Nefsin
şehvetlerden istilzaz ettiği şeye şer’î bir
daiye olmaksızın meyelan etmesi.
Hevasına tabı olan kimse, kasırgaya
tutulmuş dümensiz yelkene benzer.
tfAvret gibi mağhıbi heva obna er
ol er»
«Nefsin seni ram etmeye sen nefsim
ram et»

(Heves); Şevk. Aîzu. İstek. Bir şey
hakkmdaki nakıs, ham aşk ve sevda.
Gelip geçici anî arzu.
Nev heveslerin göğüslerini kabar­
tan aşk ve muhabbet parıltısı, sabun
köpüğünden mütehassıl balonlar gibi
hemen söner gider.
«Desti âdadeyiz AUâh için ey ehli
vatan»
«Yetişir terk edelim gayn heva-ü
hevesi» Namık Kemâl
(Heyecan): Meyil. Taharrük. Zevk
(Y) Harfi
(Yeis): İyas. Meyusiyet. Ümitsizlik.
Rahmeti ilâhîyeden kunut, yâni kal’ı
ümit. Hangi bir şeyin husulünden ta­
mamen na ümit olmak.
Yeis, ruhi islâma münafidir.
« D o ^ mudur ye’s ile olmak tebâh»
«Yok mu gelip gayrete bn* intibâh»
«Beklediğin subhı kıyamet midîr»
«Gün batıyor, sen anyorsun saıbah»
Muhammed Akif
(Yiiısr); Kolaylık. Zenginlik. Bir şe­
yin fili veya terki hususundaki suhu­
let.
Gece ilegündüz, hazan ile bahar bi-
ribirini takip ettiği gibi usr ile yüsr de
yekdiğerini takip eder, elverir ki, insan
metin olsun.
«Bir birin takip eder subh-u mesa»
«Bi tavakkuf usr-u yüsrü âlemin»
Nasuhî
(Yakîn): Şekten halî olan ilim. Va­
kıa mutabık olan sabit. Cazim itikat.
Bir şeyin hakikati üzerine kalbin sü­
kûn ve tamanıneti. Safayi kulup ile mü
şahedei guyuptur.
Yakînin şöyle üç mertebesi vardır:
1— İlmelyakîn. Bu bir şeyi tevatür
ile veya sikatın kavilleri ile bilmektir.
2— Aynelyakîn. Bu bi rşeyi göz ile
görüp anlamaktır.
3— Hakkalyakîn. Bu da bir şeyin
135
veya kederden mütevellit her hangi coş
kun bir his. Kalpte husule gelen cuşiş
ve ıztırap. Manâsız. Saçma söz. Bir
hastalık sebebi ile vuku bulan sayıkla­
ma.
Ulvî gayeler uğrunda gösterilen he­
yecanlar, ne kadar memduh ise süflî
emeller peşinde gösterilen heyecanlar
da o kadar mezmumdur.
«Âlemin kanlı şüunatı gelince yâde»
«Heyecan vermededir sinei rUduat
zade» Nasuhî
mahiyet ve keyfiyetini cemi’i havas ile
kemayenbağı bilmektir. Diğer bir tarif
ile: sıfatları. Cenab-ı Hak’t ı
sıfatlarında fanî olup kendi onunTğ~~ti^
men ve suhûden~ve^ilen baka bul­
maktır.
Yakîn; marifet ve dirayetin ve emsâ
linin fevkında olan ilmin sıfatı olur. İl
mi yakîn denir, marifeti yakîniye de­
nilemez.
Bir şey hakkında düşünüp taşınma­
dan kanaati yakîniye hasıl etmişçesine
hüküm veren kimselerin sözlerine iti­
mat olunamaz. Öyle bir kimse, akrebi
yelkuvanından daha sür’atle hareket
eden bozuk bir saati andırır.
«Arif ol, zahidi b i ^ olma sakın»
«Hmunet et ta olasın ehüyakîn»
Vehbi
(Yemin): Kuvvet. Sağ cihet. Sağ el.
And. Bir haberi namı hüdaya kasem
ile veya talik ile takviye etmek. Mese­
lâ: Vallâhi ben doğru söylüyorum, de­
mek kasem suretile bir yemindir. Filân
zat gelirse kölem azat olsun demek te
şart4r4^k suretile bir yemindir.
Cenab-ı Hak’km namı akdesine ya­
pılan yeminler, şöylece üç kısımdır;
1— Yemini gamûs. Bu yalan yere
bile bile yapılâiTyemindir. Bu kebair-
dendir.
136 DİNÎ VE FELSEFÎ
2— Yemini lâğiv. Bu bilmiyerek
zanna binaen hakikata muhalif ola­
rak yapılan yemindir. Bunun affı umu
lur.
3— Yemini münakıde. Bu müstak­
bele ait bir ş^ T akkm d a yapılan ye­
mindir. Bu kısımda yemine riayet eden
«barr» olur, riayet etmiyen de «hanis»
olup kendisine keffaret lâzım gelir.
— SO N
AHLÂK LÜGATÇESİ
Vara yoğa yemin eden insan, halkın
itimadına şayan olamaz.
«İhtiraz üzre bulun olma emin»
«iktiza etse veli etme yemin»
Veîıbi
«Gönüldür sıdkı dâvayı hulusa
şahidii âdib>
«Meyanı rast gûyani muhaıbbette
ytmin olmaz»
Bursah Muhammed Talip
—