Jr

rnznmi�E
AHADEffii
İstanbul 2016
 niZAffii�E Al{AOEffii
Fıkıh Serisi: 4
yayin@semerkand.com
ISBN: 978-605-159-225-1

Yazar : Ömer Nasuhi Bilmen

Hazırlayan : Prof. Dr. Abdullah Kahraman

Editör: Prof. Dr. Kemal Y ıldız

Redaksiyon : Dr. Hüseyin Okur

Dr. Yakup Sevimli

İmla Tashihi : Nedret Topçu

Kapak : Yusuf Poyraz

İç Düzen: M. Vehbi Ümit

Baskı : Elma Basım

Halkalı Cad. No:164 B4 Blok

Sefaköy/Küçükçekmece/İstanbul

Tel:0212 697 30 30

(yaygın dağıtım)

Ağustos 2016, İstanbul

1. Baskı

© Bu eserin tüm yayın hakları

Semerkand Basım Yayın Dağıtım A.Ş. 'ye aittir.

GENEL DAGITIM
B POZİTİF TÜRKiYE: Eyüpsultan Mah. Esma Sokak. No. 3 Samandıra-Sancaktepe-lstanbul
U o•omM Tel: 0216 564 26 26 Faks: 0216 564 26 36 online satış: www.semerkandpazarlama.com
mEF::::a CL AVRUPA EROL Medien GmbH Kölner Str. 256 51 1 49 Köln
ıuı;ıı M • 0 ' • •Tel: 02203/369490Fax: 02203/3694910www.semerkandonline.de
 ÖMER NASUHİ BİLMEN

FIKIH İLMİ &

İSLAM HUKUKU
TERİMLERİ SÖZLÜGÜ

Sadeleştiren ve Yayına Hazırlayan

Prof. Dr. Abdullah Kahraman

~
mzAmi�E
AHAaEmi
 İÇİNDEKİLER

Giriş ............................... ............................................................................................................................... 7

Müellif Hakkında ...................................................................................................... .......................... 7

Eserleri ...................................................................................................................................................... 8

Eser Hakkında ............................................................ ......................................................................... 10

İslam Hukuk Literatüründe Istılah Çalışmaları ................................................................ 11

İSLAM HUKUKU T ERİMLERİ SÖZLÜGÜ

A .................................................................................................................................................................. 21

B .................................................................................................................................................................. 39

C .................................................................................................................................................................. 49

D .................................................................................................................................................................. 57

E ........................................................................................... ....................................................................... 65

F .................................................................................................................................................................. 11

G .................................................................................................................................................................. 11

H .................................................................................................................................................................. 81

I .................................................................................................................................................................... 99

i .................................................................................................................................................................. 103

K ................................................................................................................................................................ 111
6 .İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü

L ................................................................................................................................................................ 129

M ...................................................................................... ......................................................................... 131

N ................................................................................................................................................................ 159

0 .............................................. ......................... .......... ............................................................................... 165

Ö ................................................................................................................................................................ 167

R ................................................................................................................................................................ 111

s ................................................................................................................................................................ 177

ş ................................................................................................................................................................ 185

T ................................................................................................................................................................ 193

U ................................................................................................................................................................ 205

Ü ..................................................................................... ........................................................................... 207

V ............................................................................................................................................... ................. 209

Y ................................................................................................................................................................ 211

Z ................................................................................................................................................................ 219
 GİRİŞ

Müellif Hakkında

Ömer Nasuhi Bilmen, 1883 'te Erzurum'un Salasar köyünde doğmuştur.

Babası Hacı Ahmed Efendi, annesi Muhibe Hanım'dır. Küçük yaşta iken ba­
basının vefatı üzerine Erzurum Ahmediyye Medresesi müderrisi ve nakibüleş­
raf kaymakamı olan amcası Abdürrezzak İlmi Efendi 'nin himayesinde yetişir.
Amcasından ve Erzurum müftüsü Narmanlı Hüseyin Efendi'den dersler okur.
İki hocası da yakın aralıklarla vefat edince İstanbul'a gider ( 1 908) ve Fatih
dersiamlarından Tokatlı Şakir Efendi' nin derslerine devam edip icazet alır
( 1909). Ayrıca Ders Vekaleti 'nce açılan imtihanı kazanarak dersiamlık şeha­
detnamesi alır ( 1 9 1 2). Bu arada Medresetü'l-kudat'ı da bitirir ( 1 9 1 3). Arapça
ve Farsça'yı çok iyi bilen, Türkçe ile birlikte üç dilde şiir yazabilen Ömer
Nasuhi Bilmen, dönemin yaygın öğrenilen dillerinden biri olan Fransızca'ya
da merak sarar ve bu dili de tercüme yapacak kadar öğrenir.

Eylül 1 9 12'de Beyazıt dersiamı olarak göreve başlar. Temmuz 19 13 'te

Fetvahane-i Ali müsevvid mülazımlığına tayin edilir. Bir yıl sonra başmüla­
zımlığa terfi edip Ağustos 1 9 1 5 'te Hey'et-i Te' lifıyye üyesi olur. 18 Ma­
yıs 1 9 1 6 'da Darülhilafe Medresesi Kısm-ı Ali f ıkıh müderrisliğine, Nisan
1 9 1 7'de Mahkeme-i Temyiz Şer'iyye Dairesi terekeye müteallik İ'lamat tel­
his mümeyyizliğine nakledildiyse de Mayıs 1 920' de tekrar Hey' et-i Te' lifıyye
üyeliğine getirilir. 1 922 yılında Meclis-i Tedkikat-ı Şer'iyye üyeliğine nak­
ledilir ve aynı yıl bu dairenin kaldırılması üzerine dersiamlığa devam eder.
8 · İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ SÖZ L Ü G Ü

1 923 'te Salın Medresesi kelam müderrisi olur; fakat bu medrese de bir yıl
sonra kapatılır. 14 Şubat 1 926'da İstanbul Mütfülüğü müsevvidliğine, 1 6
Haziran 1 943 'te d e İstanbul mütfülüğüne getirilir. 3 0 Haziran 1 960 tarihin­
de Diyanet İşleri başkanlığına tayin edilir ve henüz bir yılını doldurmadan 6
Nisan 1 96 1 'de emekliye ayrılır. Uzun memuriyet hayatı boyunca öğretmenlik
hizmetinde de bulunan Ömer Nasuhi Bilmen, Darüşşafaka Lisesi'nde yirmi
yıla yakın bir süre ahlak ve yurttaşlık dersleri okutmuş, İstanbul İmam-Hatip
Okulu'nda ve Yüksek İslam Enstitüsü'nde usı11-i fıkıh ve kelam dersleri ver­
miştir. Hayatının sonuna kadar ilmi çalışmalarını sürdürmüş ve sekiz ciltlik
tefsirini emekli olduktan sonra yazmıştır. 12 Ekim 1 97 1 'de İstanbul' da vefat
eden Ömer Nasuhi Bilmen Edirnekapı Sakızağacı Şehitliği 'ne defnedilmiştir.

Beş yıl süreyle bulunduğu Hey'et-i Te'lifıyye üyeliği Ömer Nasuhi Bil­
men'e tam bir hukuk formasyonu kazandırmıştır. Burada derleyip tanzim etti­
ği malzemeyi Hukük-1 İsliimiyye ve Istıliihiit-ı Fıkhiyye Kiimusu adlı eserinde
değerlendirmiştir. Bu çalışma yayımlandığı zaman akademik çevrelerde bü­
yük bir yankı uyandırmıştı. Onun Türkiye çapında tanınmasını sağlayan diğer
önemli bir eseri de Büyük İsliim İlmihali' dir.

Ömer Nasuhi Bilmen, eski dersiamlardan Cumhuriyet döneminde telifte

meşgul olan birkaç alimden biridir. Kendisi Erzurum ağzı ile konuştuğu halde
eserlerinde kullandığı üslup ağdalı fakat mükemmel denecek kadar sağlamdır.
Gençlik döneminde yazdığı Türkçe ve Farsça şiirlerinde de duygu, düşünce ve
ölçü açısından oldukça başarılıdır.

Eserleri

Hayatının büyük bir kısmını telifte geçiren ve temel İslami ilimler alanın­
da çok sayıda eser veren Ömer Nasuhi Bilmen'in başlıca eserleri şunlardır:

1.Hukuk-ı İsliimiyye ve Jstıliihiit-ı Fıkhiyye Kiimusu: Bu eser, mezhepler

arası mukayeseli sistematik bir İslam hukuku kitabı olup Latin harflerinin ka­
bulünden sonra Türkiye' de İslam hukuku sahasında kaleme alınmış ilk ve en
muhtevalı eserdir. İlk olarak İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi tarafından
basılan eserin (1-VI, İstanbul 1 949-1 952) daha sonra sekiz cilt halinde birçok
baskısı yapılmıştır. 1

Semerkand Yayınlan, alanında uzman akademik bir heyetin kontrolünde, aslına sadık kalı­
narak eserin sadeleştirme çalışmalarına başlamıştır.
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S ÖZ L Ü G Ü . 9

2. Büyük İslam İlmihali: Akaid hakkında özet bilgilerle başlayan kitapta

ibadetle (temizlik, abdest, gusül, kadınlarla ilgili konular, namaz, oruç, ze­
kat, hac ve umre gibi .. ) ilgili konulara geniş yer verilmiş ve fıkıh kitapların­
da "Kerahiyyet ve İstihsan" başlığı altında ele alınan yeme, içme, giyim ve
alışverişle ilgili dini hükümler açıklanmıştır. Eserin son kısmı İslam ahlakına
ve siyere ayrılmıştır. Önce fasiküller halinde neşredilen (İstanbul 1 94 7- 1 948)
kitap daha sonra tek cilt olarak birçok defa basılmıştır.2

3. Kur 'an-ı Kerfm 'in Türkçe Meal-i Alfsi ve Tefsiri (1-VIII, İstanbul 1963-
1 966): Eserde önce süreler ve muhtevaları hakkında kısa bilgi verildikten son­
ra ayetlerin meali yer almakta, ardından her ayetin sade bir üslupla izah ve
tefsiri yapılmaktadır. 3

4.Büyük Tefsir Tarihi (1-11, Ankara 1 955- 1 96 1 ): İki kısımdan oluşan ese­
rin birinci kısmı usül-i tefsire, ikinci kısmı ise tefsir tarihine ayrılmıştır. Bu
kısımda önce "mümtaz tabaka" diye adlandırdığı ashabı ele alan müellif, daha
sonra, vefat tarihlerine göre on dört tabakaya ayırdığı müfessirler hakkında
bilgi vermektedir. il. cildin sonunda 663 tefsir kitabıyla bunların müelliflerini
ihtiva eden alfabetik bir liste vardır. Bunu kırk altı tefsire ait ek bir liste takip
etmekte, daha sonra da Kur'an-ı Kerim' le ilgili çeşitli ilimlere dair 489 kitabı
ve bunların müelliflerini kapsayan bir liste yer almaktadır.4

5. Kur 'an-ı Kerfm 'den Dersler ve Öğütler (İstanbul 194 7). 5

6. Sitre-i Fethin Türkçe Tefsiri (İstanbul 1953, 1 972).6
7.Hikmet Goncaları (İstanbul 1963): 500 hadisin tercüme ve izahını ih­
tiva etmektedir. 7

8. Muvazzah İlm-i Kelam (İstanbul 1 955): Geniş bir girişle altı bölüm

ve sonuç kısmından oluşan eserde başlıca itikadi ve kelami konular yanında

İslam inançlarına ters düşen bazı modern felsefi akımlar da tenkit edilmeye
çalışılmıştır. 8

2 Eser, Semerkand Yayınları tarafından, üzerinde titiz bir sadeleştirme çalışması yapılarak
2005 yılında neşredilmiştir.
3 Semerkand Yayınlan tarafından eserin sadeleştirme çalışmaları devam etmektedir.
4 Eser, Semerkand Yayınları tarafından Eylül 2014'te basılmıştır.
5 Eser Semerkand Yayınları tarafından da neşredilmiştir (Aralık 20 1 0).
6 Eser Semerkand Yayınları tarafından da neşredilmiştir (Haziran 2010).
7 Eser Semerkand Yayınları tarafından da neşredilmiştir (Haziran 201 0).
8 Eser Semerkand Yayınları tarafından da neşredilmiştir (Ekim 201 5).
10 . i s LAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ

9. Mülehhas İlm-i Tevhid Akaid-i İslamiye (İstanbul 1 962, 1 973).9

ıo. Yüksek İslam Ahlakı (İstanbul 1 949, 1 964).
11. Dinf Bilgiler (Ankara 1 959): Diyanet İşleri Başkanlığı'nda çeşitli gö­
revler için yapılan imtihanlara girecek kimseler için sorulu cevaplı olarak ha­
zırlanmış bir eser olup tefsir, hadis, kelam, usül-i fıkıh, vakıf, feriiiz ve siyer
konularını ele almaktadır. 10

Ayrıca, İstanbul'un tarihini, fethini ve Fatih Sultan Mehmed'i anlattığı

İstanbul ve Fatih adlı eseriıı ile İslam ' ın üstünlüğünü, diğer dinler gibi tahrif
edilmediğini delilleriyle ve karşılaştırmalı olarak anlattığı İslam 'ın Diğer Din­
lere Üstünlüğü adlı 12 çalışmaları da Semerkand Yayınları 'nca neşredilmiştir.
Beyanülhak, Sırat-ı Müstakim ve Sebflürreşad mecmualarında çeşitli ma­
kaleleri yayımlanan Ömer Nasuhi Bilmen'in ayrıca gençlik yıllarında Farsça
olarak yazıp Türkçe'ye çevirdiği Nüzhetü '/-Ervah (İstanbul 1 968) adlı bir di­
vançesiyle 1 3 1 322'de ( 1 904) yazdığı İki Şükufe-i Taaşşuk (bk. Ahmet Selim
Bilmen, s. 99- 1 68) adlı bir romanı da vardır. Bu roman Semerkand Yayınları
tarafından, İki Aşk Çiçeği ismiyle Ekim 2007' de neşredilmiştir.

Eser Hakkında

Çalışma, Ömer Nasuhi Bilmen'in Hukuk-ı İslamiyye ve Istılah<it-ı Fıkhiy­

ye Kamusu adlı eserinin ıstılahlar kısmının yeniden düzenlenmesinden oluş­
turmaktadır. Müellifin dili bugüne göre anlaşılması zor Osmanlıca ifadeler
taşımaktadır. Bu da her bilim dalından insanın bu metni anlamasını engel­
lemektedir. Bu sebeple çalışmada, metnin anlamını bozmadan sadeleştirme
yoluna gidilmiştir. Bazı yerlerde motamot sadeleştirmenin de anlama zorluğu
meydana getirdiği anlaşılmış, bu kısımlarda fıkıh/hukuk diline uygun ifade­
ler kullanılarak metnin orijinalinde kısmen tasarrufta bulunulmuştur. Bilmen,
kitabını münhasıran bir kavramlar sözlüğü tarzında hazırlamadığı için bazı
kavramların altında sözlük boyutunu aşabilecek açıklamalar yapmıştır. Biz
bunları genel olarak dipnota taşıyarak metinde sözlük özelliğine daha uygun
bilgileri bıraktık. Dolayısıyla dipnotlarda (AK) rumuzu olmayan yerler Ömer
Nasuhi Bilmen'e, (AK) rumuzu taşıyan kısımlar ise bize aittir.

9 Eser Semerkand Yayınları tarafından da neşredilmiştir (Mart, 2008)

ıo Eser Semerkand Yayınları tarafından neşredilmiştir (Haziran, 20 1 5)
ıı Semerkand Yayınları, İ stanbul, Kasım 2007.
12 Semerkand Yayınları, İ stanbul, Mart 2008.

13 Eser Semerkand Yayınları tarafından neşredilmiştir (Nisan 201 2).

 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S ÖZ L Ü G Ü . 1 1

Bilmen'in çalışması, Latin harflerinin kabulünden sonra Türkiye'de İs­

lam hukuku alanında yazılan ilk ve en geniş muhtevalı çalışma olup klasik
fıkıh literatürünün sistem ve bütünlüğünü büyük ölçüde korumuş olmasıyla da
bu türün son örnekleri arasında yer almaktadır. Eser otuz ana bölümden mey­
dana gelmiş ve bu bölümler de kendi arasında alt bölümlere ayrılmıştır. Her
bölümün başında konuyla ilgili terimlerin tarifi ve kısa açıklaması yapılmak­
tadır. Sayıları 1400 'e yaklaşan bu terimler, esere lstılahiit-ı Fıkhiyye Kamusu
adının verilmesini haklı kılacak niteliktedir. Müellif, eserin önsözünde fık­
hın ibadetler, vakıf, vasiyet, miras gibi değişik dallarında Türkçe bazı eserler
bulunmakla beraber İslam hukukunun bütün konularını içeren kitapların yok
denecek ölçüde az olduğunu, Türkçe'ye çevrilen bazı fıkıh kitaplarının da ya
çok muhtasar ya da düzensiz şekilde kaleme alındığını söyleyerek bu alanda
kapsamlı bir eserin telifine olan ihtiyacı dile getirir. İslam hukukunu hakkıyla
bilen insanların çok azaldığı bir dönemde yazılan eser, hem müslümanların
çeşitli dini ve hukuki problemlere karşı İslam hukukunun çözümlerini öğren­
me ihtiyacını gidermiş hem de Türk hukuk tarihi ve İslam hukukunun klasik
doktrinini araştıracak hukukçular için önemli bir kaynak teşkil etmiştir.

Hukuk-ı İslamiyye ve lstılahdt-ı Fıkhiyye'nin sadece ıstılahlar kısmından

meydana gelen bu çalışma, özellikle bu alanda çalışmaya başlayanlara, genel
olarak hukuk ve İslam hukuku ile ilgilenenlere kavramların anlaşılmasında cid­
di anlamda rehberlik edecektir. Faydayı artırmak ve bazı kavramlar arasında
Latin alfabesinde yer almayıp Arapça ve Osmanlıca'da yer alan bazı harflerden
dolayı meydana gelebilecek karışıklığı önlemek amacıyla, her bir terimin Arap­
ça ya da Osmanlıca orijinal halleri çalışmada parantez içerisinde gösterilmiştir.

İslam Hukuk Literatüründe Istılah Çalışmaları

İslam hukukuna dair ıstılah çalışmalarının, temel fıkıh kitaplarının tedvi­

ninden sonraki dönemde başladığını söyleyebiliriz. Bu konuda Ebfı Mansur Mu­
hammed el-Ezheri'nin (v. 370/980) ez-Zahir, İbn Fürek'in (v. 406/1015) el-Hudud
fi '/-Usul ve İbn Faris'in (v. 395/1 004) Hilyetü 'l-Fukahd adlı eserlerini ilklerden
zikredebiliriz. Fıkıh ıstılahlarına dair çalışmalar, usul, füru ve mezheplerin kul­
landıkları kavramlara yönelik olmak üzere üç kısımda tahlil edilebilir. Bu sebep­
le yapılan çalışmaların bazıları sadece usuli ve kelamı ıstılahlara yönelikken ba­
zıları da sadece fürü-i fıkıh kaynaklarında geçen garib, az kullanılan kavramları
muhtevi olmuştur. Ayrıca müslümanların yaşadığı coğrafyaların gitgide artması,
1 2 . İ S L A M H U K U K U T E R i M L_ E_ İ_ S _Ö_Z_L_u·_ G_- _ü_
R_ _
_______ _ _

farklı kültür ve dillerle karşılaşma ve hatta fıkıh dilinin o kültüre aktarımı ve

buna mebni olarak yeni kavramların oluşumu üstelik ölçü, tartı ve alan ölçüle­
rinin değişime uğraması gibi sebeplerle bu kavramların ifade ettiği anlamların
tekrar gözden geçirilmesi gerekli görülmüştür. Ömer Nasuhi Bilmen'in çalışma­
sının, bir anlamda sahadaki yetersizliği kapatmak ve zamansal olarak gelinen
noktada terimlerin manalarına atfedilen anlamları, kullanılan dil açısından ifade
etmek için telif edildiği anlaşılır. Aşağıda da bir kısmına dağineceğimz üzere
fıkhi ıstılahlara dair çalışmalar, bazan müstakil çalışmalar halinde olmuşken ha­
zan da bir füru eserin şerhi ve kavramlarının analizi şeklinde de olabilmiştir.
İsimlerini vereceğimiz bazı çalışmalar hadis kitapları üzerine yapılmış çalışma­
lar olmakla birlikte, ilgili eserlerdeki fıkıh bablarının konularını takip ederek
işlenmesi sebebiyle fıkhi ıstılah çalışmaları arasında sayılmıştır. Çalışmamız es­
nasında tespit edebildiğimiz bazı fıkıh ıstılah çalışmalarını şöyle özetleyebiliriz:

Ebu Mansur Muhammed el-Ezberi (v. 370/980): ez-Zahir

Arap dil alimi, edip ve fakih olan Ebu Mansı1r Muhammed b. Ahmed
b. Ezher el-Ezheri el-Herevi, bugünkü Afganistan'ın kuzeybatısında yer alan
Herat'ta doğdu. Tahsilini Herat ve Bağdat'ta yaptı. Şafii fıkhının usul ve
fürüunu inceleyerek dil yönünden diğer mezhep imamlarından üstün bulduğu
İmam Şafü'nin kitaplarında geçen nadir ve garlb kelimeleri derledi. Fıkıh ve
dil çalışmalarının yanında tefsir, hadis, şiir, tarih ve diğer ilimlerle de ilgilenen
Ezberi bu alanlarda da eserler verdi. Herat'ta vefat etti. Onun ez-Zahirfi Gari­
bi Elfazi 'ş-Şafii adlı eseri, İmam Şafü'nin en yakın arkadaşı ve talebesi olan
İsmail b. Yahya el-Müzeni'nin İmam Şafü'nin kitaplarından kısaltarak mey­
dana getirdiği Muhtasarü '/-Müzeni adlı eserinde geçen garlb ve nadir kelime­
lerin açıklamalarını ihtiva eder. Bir fıkıh lugatı niteliğindedir. 1 4 Kendisinden
sonra onun metodunu belirgin bir şekilde takip edenler arasında, el-Muğrib fi
Tertibi '/-Mu 'rib adlı eseriyle Mutarrizi'yi (v. 6 1 0/ 1 2 1 3) ve e/-Misbtihu '/-Münir 'i
ile de Feyyümi'yi (v. 77011 3 68-69) zikredebiliriz. 1 5

14 Eser Muhammed Cebr el-Elfı tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (Küveyt

1 399/ 1 979). Selahattin Kıyıcı, Ezheri ve onun bu eseri üzerinde bir doktora çalışması
yapmıştr (bk. Selahattin Kıyıcı, Muhammed el-Ezherf, Hayatı ve ez-Zdhir fi Garibi Elfd­
zi 'l-İmdm eş-Şdjif [doktora tezi, 1 985], Atatürk Üniversitesi İ lahiyat Fakültesi, s. 42- 1 17).
15 (bk. Selahattin Kıyıcı, "Ezheri", Muhammed b. Ahmed, DİA, 1 2/65).
 İ SLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ . 13

İbn Faris (v. 395/1 004): Hilyetü 'l-Fukaha

Küfe dil mektebi dil ve edebiyat alimlerinden Ebü'l-Hüseyin Ahmed b.
Faris er-Razi el-Kazvini el-Hemedani Kazvin'de doğmuştur. Bir müddet Kaz­
vin'de öğrenimini sürdürdükten sonra tehsil için Zencan, İsfahan, Hemedan ve
Bağdat gibi ilim merkezlerinde birçok alimden dil, edebiyat, Kur'an ilimleri
ve hadis başta olmak üzere değişik alanlarda öğrenim görmüştür. Rey'de vefat
etmiştir. İbn Faris önceleri Şafü iken ömrünün sonlarına doğru Maliki olmuş­
tur. Onun fıkıh terimleri sözlüğü mahiyetindeki eseri Hilyetü 'l-Fukaha'dır.
Müzeni'nin, hocası İmam Şafü'nin kullandığı terimleri topladığı el-Muhtasar
adlı kitabının şerhi olan eser, fıkıh terimlerinin lugavi ve etimolojik açıkla­
malarını ihtiva etmektedir. Bundan dolayı bazı kaynaklarda Şerhu Muhtasa­
ri '/-Müzeni adıyla da geçer. Yöntem olarak Ezheri'nin ez-Zahir'ine benzer.

İbn Fôrek (v. 406/1 0 1 5): el-Hududfi '/-Usul

Tam adı Ebu Bekir Muhammed b. Hasan b. Fürek el-İsfahiini en­
Nisabı1ri'dir. İsfahan'da doğmuştur. Tahsiline İsfahan'da başlayan İbn Fürek
sonraları tahsil için Bağdat ve Basra'ya gitmiştir. İbn Fı1rek kelam, fıkıh, usül-i
fıkıh, tasavvuf, tefsir, tabakat ve nahiv ilimlerinde eser vermiş çok yönlü bir
alimdir. 1 20 civarında eser telif eden İbn Fı1rek'in eserleri fıkıh ıstılahlarıyla
bilineni, el-Hududfi '/-Usul adlı eseridir. Yaklaşık 1 30 kelam ve fıkıh terimini
açıklayan risale Mukaddime fi Nüket min Usuli 'l-Fıkh adıyla (Beyrut 1 342)
yayımlanmıştır. İbn Fürek kelamcı kişiliğiyle ön planda olması sebebiyle ese­
rinin önemli bir kısmını kelam ıstılahlarına tahsis ve yer yer fakihlerle usul­
cülerin ortak kullandıkları terimleri kelam cihetiyle tarif etmeye çalışmıştır.
Onun fıkha dair tarifini zikrettiği ıstılahlar ise tamamen usı11 - i fıkha aittir.

Ebü'l-Velid el-Baci (v. 47411081): Risale fi 'l-Hudud

Endülüs Miiliki fakihlerinin önde gelenlerinden Ebü'l-Velid Süleyman b.

Halef et-Tücibi el-Baci, aslen Batalyevsli'dir. Kurtuba'da tahsil görmüştür.
Hicaz'da hadis ve fıkıh okumuş, daha sonra Bağdat'a giderek üç yıl da fı­
kıh, hadis, kelam ve akli ilimlerle iştigal etmiştir. Dımaşk, Halep ve Mısır'a
da giden Baci, on iki yıl kaldığı doğuda hadis, fıkıh, kelam, cedel, usul ve
edebiyatta derin bir malumata sahip olarak Endülüs'e dönmüştür. Meriyye'de
(Almeria) vefat etmiştir. Baci'nin fıkıh ıstılahlarına dair olan eseri Risale
14.İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü

fi 'l-Hudud' dur. Fıkıh usulü kitaplarında geçen terimlere dairdir. 16 Yetmiş beş
adet keliim ve uslıl-i fıkha dair kavramı inceleyen Baci bazı kavramları uzun
uzadıya açıklarken bazılarını da gayet muhtasar bir şekilde geçmiştir. O, kimi
zaman hocalarının ve Maliki ulemasından çağdaşlarının kavramlara dair tarif­
lerini zikrettikten sonra bunları yeterli görmeyip ilavelerde de bulunmuştur. 17

Hubbi: Şerhu Garibi Elfazi '/-Müdevvene

Eserin tahkikini yapan Muhammed Mahfilz'a göre, müellifi hakkındaki

bilgiler çok azdır. Hatta sadece "Hubbi" mahlasıyla bilinmektedir. Hicri III.
ya da IV. asırlarda yaşadığı tahminen edilen Hubbi eserinde, Sahnı1n'un (v.
240/854) telif ettiği, Malik b. Enes ve ona ait ilim halkasının fıkhi görüşlerini
bir araya getirmek amacıyla tedvin edilen kitaplar arasında ilk sırada yer alan
el-Müdevvenetü '/-Kübra adlı eserde geçen fıkhi kavramları açıklamıştır. Harf
sırasına göre tertip ettiği eserde Müdevvene'nin konu başlıklarını esas almıştır.

Mahmud b. Zeyd el-Lamişi (v. 522/ 1 1 28): Beyanü Keşfi '/-Elfaz

Kaynaklarda hakkındaki bilgiler oldukça azdır. Semerkand'ın güneyinde

Fergana vadisinde bulunan Lamiş köyünde doğmuştur. Semerkand civarında
yaşamış, keliim ve fıkıh ilimleri ile uğraşmış bir Hanefi-Matüridi alimidir.
Beyanü Keşfi '/-Elfaz adlı eseri, usulcü ve fıkıhçılar tarafından sıklıkla kullanı­
lan kavramları şerheden bir çalışmadır. Usul-i fıkıh konularının tertibi üzerine
ve kısmen de kendi tasarrufu doğrultusunda tertip etmiştir. 1 8

Necmeddin en-Nesefi (v. 537/ 1 1 42): Tılbetü '!-Talebe fi 'l-Istılahiiti 'l­

Fıkhiyye
Hanefi fakihi, muhaddis, müfessir, kelamcı olan Ebı1 Hafs Necmeddin
Ömer en-Nesefi es-Semerkandi, Buhara yakınlarındaki Nesef (Nahşeb) şeh­
rinde doğdu. Karahanlılar döneminin önde gelen alimlerinden biridir. Semer­
kand' da vefat etmiştir. Onun, Tılbetü '!-Talebe fi 'l-Jstılahiiti 'l-Fıkhiyye adlı
eseri, öğrencilere yardımcı olmak üzere kaleme alınmış bir fıkıh terimleri söz-

16 Cevdet Abdurrahman Hilal tarafından (Revista del lnstituto Egipcio de Estudois lslami­
cos en Ma drid: Mecelletü'l-Ma 'hedi'l-Mısrf li'd-Diriisdti'l-İsldmiyye, il, Madrid 1 954,
s. 1 -37), daha sonra da Nezih Hamil.de tarafından Kitdbü'/-Usul fi 'l-Hudud (Beyrut
1 392/1 973) adıyla yayımlanmıştır.
17 (bk. Ahmet Özel, "Baci", DİA, 4/4 1 4-41 5).
18 bk. Muhammed Hasan Mustafa Şelebi, "Beyiinü Keşfı'l-Elfıiz" Mecelletü '/-Bahsi'l-İlmf
ve't- Türdsi'l-İsliimf, Ciimiatü Ümmi'l-Kurii, Mekke 1 398, s. 245-267.
 İ S L A M H U K U KU T E R İ M L E R İ SÔZ L Ü Ô Ü • 15

lüğüdür. Müellif eserin mukaddimesinde, pek çok kimsenin Hanefi fakihleri­

nin eserlerinde zikrettikleri, anlaşılması zor yahut ince nükteleri bulunan ke­
lime ve kavramların anlamlarını açıklayan bir şerh yazması hususunda ricada
bulunması üzerine telif ettiğini söylemektedir. Eser, fıkıh bablarına göre tertip
edilmiştir. Hanefi fürfı-i fıkıh kitaplarında geçen pek çok kavramın lugavl yö­
nünü incelemekte ve yer yer ayet, hadis ve istişhad olarak da şiire başvurmak­
tadır. Çok sayıda yazma nüshası bulunan eserin birçok baskısı yapılmıştır. 1 9

Kadı İyaz (v. 54411 1 49): Meşariku '!-Envar ala Sıhdhi '!-Asar

Maliki kadısı, hadis, fıkıh ve dil alimi olan Ebü'l-Fazl İyaz b. Musa
el-Yahsubl, Sebte'de (Ceuta) dünyaya gelmiştir. Endülüs, Mürsiye (Murcia)
ve Kurtuba'ya (Cordoba) ilim tahsili için yolculuklar yapmıştır. Sebte ve Gır­
nata'da uzun yıllar kadılık görevinde bulunmuştur. Merakeş'te vefat etmiş­
tir. Kaynaklarda çoğu hadis, usı'.'ıl-i hadis ve tarih sahasında olmak üzere kırk
civarında eser kaleme aldığı belirtilmektedir. Ayrıca ricalü'l-hadis, kıraat ve
Kur'an ilimleri, fıkıh ve usı'.'ıl-i fıkıh, kelam, ensab, Arap dili ve edebiyatı alan­
larında da söz sahibi olduğu belirtilen Kadı İyaz, devrinin hadis imamı diye
anılmıştır. Onun fıkıh ıstılahları alanında sayılabilecek eseri, Meşariku '!-En­
var ala Sıhdhi '!-Asar' dır. Buhari ve Müslim'in el-Camiu 's-Sahih 'leri ile Ma­
lik'in el-Muvatta'ında geçen garib kelimeleri açıklamak ve hatalı yazılan ke­
limeleri düzeltmek maksadıyla alfabetik olarak düzenlenmiştir. 20

Mutarrizi (v. 6 1 0112 1 3): el-Mugrib fi Tertibi'!-Mu 'rib

Ebü' l-Feth Burhaneddin el-Mutarrizi, Harizm'in merkezi Cürcaniye'de

(Gürgenç) doğmuştur. Harizmşahlar Devleti'nin parlak döneminde yaşamış­
tır. Türk asıllı olduğu tahmin edilmektedir. Birçok alimden dil, edebiyat, söz­
lük, fıkıh, tefsir, mantık alanında dersler almış ve "halifetü'z-Zemahşeri" diye
tanınmıştır. Harizm'de vefat etmiştir. Fıkıh terimleri sözlükleri arasında ismi
zikredilen el-Muğrib fi Tertibi '!-Mu 'rib adlı eseri, usı'.'ıl-i fıkıh ve füru ala­
nında terimleşen kavramlardan ziyade, Hanefi fıkıh kitaplarında geçen gar'ib
kelime ve tabirlerin açıklandığı geniş bir sözlük çalışmasıdır. Zemahşeri'nin

19 İ stanbul 1 3 1 1 ; nşr. Halil el-Meys, Beyrut 1 986; nşr. Halid Abdurrahman el-Ak, Beyrut
1 4 1 6/ 1 995, 1 997, 1 999; nşr. Muhammed eş-Şafii, Beyrut 1 997.
20 Çeşitli baskıları yapılan eseri (1-II, Fas 1 328; I-II, Kahire 1 332; I-II, Tunus 1 333) son olarak
Ahmed Yeken el-Bel'amşl Rabat'ta neşretmiştir (I-II, 1403/1 982) (bk. M. Yaşar Kandemir,
"Kadl İyaz, DİA, 2411 1 7).
1 6 . İ S LAM HUKUKU TERİMLER İ SÖZLÜGÜ

Esasü '/-Belaga sında olduğu gibi kelimeler köklerinin ilk iki harfine göre al­
'

fabetik sıralanmış, kökü üç harften fazla olanlarda son harf de alfabetik dizi­
me tabi tutulmuştur. Önceden açıklanan kelimelerde atıf yapılmak suretiyle
tekrardan kaçınılmıştır. Lisanü '/-Arab ve e/-Kamusü 'l-Muhft gibi sözlüklerde
yer almayan manaları içermesi eserin önemini artırmaktadır. el-Mugrib, ayet,
hadis, şiir, sahabe ve fukaha kavilleri, muarreb kelimeler, Farsça kelimeler,
yer adları, şahıs isimleri ve emsale dair açıklamaların yoğun şekilde geçme­
siyle ansiklopedi niteliği taşıyan bir eserdir. 21

Battal b. Ahmed b. Süleyman er-Rakbi (v. 630/ 1232): en-Nazmü '/­

Müsta'zeb fi Şerhi Garibi 'l-Mühezzeb.
Yemen'de yaşamıştır. Kabilesine nisbetle Rakbi denilmiştir. Habeşistan
asıllı olduğu rivayet edilmektedir. Rakbi eserinin mukaddimesinde, meşhur
Şafii fakihi Ebı'.'ı İshak eş-Şirazi'nin (v. 476/ 1 083) el-Mühezzeb'inde gördüğü
garib kelimelerin açıklanmaya olan ihtiyacından söz etmiş, üzerine yapılan
çalışmaların bu ihtiyacı gidermediğini ve bu sebeple böyle bir çalışma yaptı­
ğını ifade etmiştir. Çalışması el-Mühezzeb'deki kavramları açıklamaya yöne­
lik olanların en iyilerindendir. Bundan başka el-Mühezzeb'deki garib kelime
ve kavramları açıklamaya yönelik pek çok telif yapılmıştır. Bazıları şöyledir:

Ebu Abdullah Muhammed b. Ali el-Kali (v. 630/1232): el-Laktu 'l­

Müstağreb min Elfazi 'l-Mühezzeb.

İmadüddin Ebü'l-Mecd İsmail b. Batiş (v. 650/ 1 252): el-Muğnffi 'l-İnbti

an Garibi 'l-Mühezzeb ve '!-Esma.

Ebu Zekeriyya Yahya en-Nevevi (v. 676/ 1277):

Meşhur Şafii fakihlerinden Nevevi'nin fıkıh ıstılahlarına dair iki eseri

bilinmektedir. Bunlardan Tehzfbü '/-Esma ve 'l-Lugi'ıt adlı eseri, Ebı'.'ı İshak eş­
Şirazi'nin et-Tenbfh'i ile şerhettiği el-Mühezzeb, ihtisar ettiği Ravzatü �-Ttili­
bfn, Müzeni'nin el-Muhtasar, Gazali'nin el-Vasft ve e/-Vecfz gibi eserlerinde
geçen isim, nadir kullanılan kelimeler, ıstılah ve fıkhi lafızları açıklamak üze­
re kaleme alınmıştır.

21 el-Muğrib, ilk defa Hindistan'da basılmış (1-II, Haydariibiid 1 328) daha sonra Mahmud
Fiihüri - Abdülhamid Muhtar (1-II, Halep 1399/1979) ve Diirü'1-Kitiibi 'I-Arabi' de (ts.) neş­
retmiş, M. Sadi Çöğenli doktora çalışması olarak tahkikini yapmıştır ( 1 986, Atatürk Üni­
versitesi İ slami' İ limler Fakültesi).
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü . 17

Onun aynı sahadaki diğer çalışması ise Tahriru Elfdzi �-Tenbih (et-Tahrirfi
[Şerhi] Elfdzi �-Tenbih, Tahrirü �-Tenbih) adlı eseridir. Ebfı İshak eş-Şirazl'nin
et-Tenbih'indeki nadir kullanılan kelimeleri ve fıkhi ıstılahları açıklamak mak­
sadıyla yazılmış olup eserde kelimeler kitapta geçtiği sıraya göre şerhedilmiş­
tir. Şafii fakihi Hamza b. Ahmed b. Ali el-Hüseyni'nin eser üzerinde el-izah
ala Tahriri �-Tenbih adlı bir çalışması vardır. Abdülgani ed-Dakr da kitabı tah­
kik ederek Tahriru Elfdzi �-Tenbih ev Lugatü 'l-Fıkh adıyla yayımlamıştır. 22

Nevevi'nin ıstılahlar hakkında yaptığı bir diğer çalışma ise Dekdi­

ku 'l Minhdc'dır. Eser üzerinde çalışma yapan İyaz Ahmed el-Gavc, metnin
-

ona aidiyetini çeşitli yönlerle ispat ettikten sonra Nevevi'nin Minhdc adlı
eserinde de bu çalışmasına değindiğinden söz etmektedir. Minhdc'da geçen
fürfı-i fıkıhla alakalı kavramları açıklayan orta hacimli bir eserdir. 23

Muhammed b. Ebü'l-Feth el-Ba'li (v. 709/1309): el-Mutii' ala Ebw:ibi '/-Mukni'

Muhammed el-Ba'li Ba' lebek'te doğmuş, Kahire'de vefat etmiştir. Dı­

maşk Camii'nde Hanbeli mezhebinde olanlara uzun süre imamlık yapmış,
Sadriyye Medresesi'nde hadis dersleri okutmuştur. Sonraları Hanbeli mez­
hebinin fıkıh dersleri okutulan medreselerde ders vermiştir. Takıyyüddin
es-Sübki, Ba'li'den ilim öğrenenler arasındadır. Onun fıkıh terimleri saha­
sında önemli sayılabilecek eseri, meşhur Hanbeli fakihi, Muvaffakuddin İbn
Kudame el-Makdisi'nin (v. 620/1223) Hanbeli uleması tarafından hayli rağbet
görmüş, birçok şerh, haşiye ve ihtisar çalışmasına konu olmuş el-Mukni' adlı
eserinin üzerine kısmen şerh mahiyetinde olan ve daha ziyade fıkıh bablarına
göre el-Mukni 'de geçen kelimeleri, kavram ve gramatik açıdan tahlil ettiği
el-Mutii' ala Ebvabi'l-Mukni' adlı eseridir.24

Feyyômi (v. 770/ 1 368-69): el-Misbdhu '/-Münir

Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Feyyfımi el-Hamevi Irak'ın Fey­

yfım kasabasında doğmuştur. Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. lrak'tan
Kahire'ye giderek devrinin en büyük alimi kabul edilen Ebfı Hayyan el-En­
delüsi'nin yanında öğrenimini tamamladığı ve Suriye'nin Hama şehrine yer­
leşip burada imam-hatiplik yaptığı bilinmektedir. Hama'da vefat etmiştir

22 Dımaşk, 1 408, Diirü'l-Kalem.

23 tah. İyılz Ahmed el-Gavc, Beyrut, 1 996, Diiru İ bn Hazın.
24 Muhammed b. Ebü'l-Feth el-Ba'li, el-Mutii ' ala Ebvabi'l-Mukni', Beyrut, 1 98 1 , Mektebe­
tü'l-İ sliimi.
18 • İSL A M HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ

Feyyfıml'nin, Mutarrizi'nin el-Muğrib fi Tertibi '/-Mu 'rib adlı eserine benzer

nitelikte bir fıkıh sözlüğü çalışması bulunmaktadır. el-Misbdhu '/-Münir fi
Garibi 'ş-Şerhi 'l-Kebfr li 'r-Rafif isimli bu eserinde Şafü fıkhının önemli kay­
naklarından biri ve Gazall'nin el-Veciz adlı eserinin şerhi olan Rafü'nin (v.
62311 226) Fethu 'l-Azfz fi Şerhi '/-Veciz adlı kitabındaki garlb kelimeleri açık­
lamıştır. Müellif kelimeleri, Zemahşeri'nin Esasü l-Belaga 'sında olduğu'

gibi kök harflerine göre birinciden başlayarak son harfine doğru sıralamıştır.
el-Misbtıhu 'l-Münfr'i daha önce kaleme aldığı geniş bir eserden özetlediğini
söyleyen Feyyümi, kelimelerin sözlük anlamlarının yanında fıkhi manalarını
da zikretmiş, bu arada bazı sarf ve nahiv meselelerini de açıklamıştır. 25

İbn Arafe (v. 803 / 1 40 1 ): Hududü İbn Arafe

Tam adı Ebü Abdullah Muhammed b. Arafe el-Vergammi et-Tünisi olan

İbn Arafe, Tunus şehrinde doğmuştur. Maliki fakihlerindendir. Kuzey Afri­
ka' da Maliki mezhebinin önde gelen simalarından olan ve fetvaları, eserleri,
talebeleri vasıtasıyla İslam dünyasında ve özellikle Kuzey Afrika'da İslami te­
fekkürün gelişmesine önemli katkısı bulunan İbn Arafe Tunus'ta vefat etmiştir.
Onun tanınmasında en büyük katkıyı sağlayan, el-Muhtasar fi 'l-Fzkh adlı beş
ciltten meydana gelen eserdir. Fıkıh ıstılahlarıyla ilgil olan meşhur eseri Hu­
dudü İbn Arafe (Kitabü 'l-Hudud, el-Hududü 'l-Fzkhiyye) ise el-Muhtasar'daki
fıkhi terimlere ait tarifi.erin derlenmesiyle meydana gelmiştir. Muhammed b.
Kasım er-Rassa' tarafından yazılan el-Hidayetü 'l-Kafiyetü 'ş-Şafiye li-Beyani
Hakdiki İbn Arafe adlı şerhiyle birlikte yayımlanmıştır.26 İbn Arafe Hudud'un­
da fıkıh babları tasnifini takip etmiştir. On iki varaktan oluşan eserin bir yaz­
ma nüshasında gözlemlediğimiz üzere,27 "taharet, necaset, ma-i tahür, vudü,
gusül, hayız, nifas" gibi temel başlıklara yer vermiştir. Örneğin namaza ait
kavramlarda sadece, vakit, salat, ezan, imam, salatü' l-cum'a, salatü'l-havf,
salatü'l-ideyne yer vererek zekat bahsine geçmiştir.

25 Eser ilk defa Kahire'de ( 1 278), daha sonra da çeşitli yerlerde basılmıştır. Abdülazim eş­
Şiniivi tarafından yapılan harekeli baskısı en sıhhatli olanıdır. Hızır el-Ceviid'ın gerçek­
leştirdiği neşir de Beyrut'ta 1 987 yılında neşredilmiştir (bk. Hüseyin Elmalı, "Feyyı1mi,
Ahmed b. Muhammed, DIA, 12/5 1 6).
26 Fas 1 3 1 6; Tunus 1 350/193 1 ; Muhammediye 1 4 1 2/ 1 992; nşr. Muhammed Ebü'l-Ecfiin,
Beyrut, 1 993, Diirü'l-Garbi'l-İ sliimi.
27 el-Mektebetü' l-Ezheriyye, nr. 304722. Temellük kaydı Muhammed b. İ sa Elbii el-Kadiri, is­
tinsah tarihi ise 1 1 06 hicri olarak gözükmektedir (bk. Sa'd Gurab, "İ bn Araf', DİA, 1 9/3 1 7).
 İSLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ • 19

Seyyid Şerif el-Cürcani (v. 8 1 6/1 4 1 3): et-Ta 'rifat

Meşhur Arap dili, kelam ve fıkıh alimlerinden olan Ebü'l-Hasan Ali b.

Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerif el-Cürcanl el-Hanefi, Cürcan yakın­
larındaki Takü'de doğmuştur. Başta Arap dili ve edebiyatı olmakla beraber
felsefe, mantık, astronomi, matematik, mezhepler tarihi, fıkıh, hadis, tefsir,
tasavvuf gibi dini ve akli ilimlerin hemen hepsine dair telif, şerh ve haşiye tü­
ründe eserler vermiştir. Şiraz'da vefat etmiştir. Onun et-Ta 'rifat isimli terimler
hakkındaki meşhur eseri, başta kelam ve dile usule ait pek çok kavramı ihtiva
etmektedir. Alfabetik sıraya göre tertip edilmiştir.

Musannifek (v. 875/1470): el-Hudud ve 'l-Ahk<imü 'l-Fıkhiyye

Tam adı Aiaeddin Ali b. Muhammed el-Bistami eş-Şahrlıdl'dir. Horasan'a

bağlı Bistam kasabası yakınlarındaki Şahrlıd köyünde doğmuştur. Genç yaşta
eser telif etmeye başladığı için Musannifek (küçük yazar) lakabıyla tanınmış­
tır. Sultan il. Murad zamanında Anadolu'ya geçerek Konya' da ve Bursa'da­
ki Sultaniye Medresesi'nde müderrislik yapmıştır. Fatih Sultan Mehmed'in
sadrazamı Mahmud Paşa'nın daveti üzerine İstanbul'a gitmiş ve burada vefat
etmiştir. Eyüp Kabristanı 'na defnedilmiştir.

Musannifek velud bir müelliftir. Başta medresede okutulan sarf ve nahiv

eserleri olmak üzere hemen hemen tüm alanlarda eser telif etmiştir. Onun fı­
kıh ıstılahlarında dair eseri, el-Hudud ve 'l-Ahkamü 'l-Fıkhiyye'dir. Hanefi fı­
kıh kitaplarının sistematiği dikkate alınarak fıkıh bablarına göre düzenlenmiş­
tir. Fıkıh terimleri sözlüğü tarzında yazılmakla birlikte zaman zaman konuyla
ilgili fıkhi hükümler de zikredilmiştir. Ele aldığı kavramlar olarak oldukça
azdır. Örneğin taharet başlığı altında abdest, gusül gibi temel ana kavramlara
işaret edip bu kavramlara dair füru hükümlere değinmiş ve teyemmüm bah­
sine geçmiştir. Buna rağmen hemen hemen bütün fıkıh bablarını ele almış ve
öz tarifler vermiştir. 28

Kasım b. Abdullah el-Konevi er-Rumi (v. 885/1480): Enfsü 'l-Fukaha fi

Ta 'rifati 'l-Elfazi 'l-Mütedavileti beyne 'l-Fukah<i

Bağdatlı İsmail Paşa'nın verdiği bilgiye göre müellifin vefat tarihi 978 'dir
(1570-7 l ). Kasım b. Abdullah el-Konevl'nin eserinde Molla Hüsrev'in (v.

28 bk. nşr. A dil Ahmed Abdülmevcı1d - Ali Mahmud Muavvaz, Beyrut 1 4 1 1 / 1 9 9 1 , Diirü '1-Kü­
tübi'l-İ lmiyye (bk. M. Kamil Yaşaroğlu, "Musannifek", DİA, 3 1 /239-340).
20 • iS LAM H UKUKU TE Ri ML ERi SÖZLÜGÜ

885/1 480) Dürerü'l-Hükkam 'ından yaptığı bolca alıntılar da bu bilgiyi doğrular

mahiyettedir. Son dönem teracim kitaplarında, müellif hakkında sadece ismi
ve eseri zikredilmiş, eserin ona aidiyetini teyit edecek mahiyette de baş ve son
kısmından nakillerde bulunulmuştur. Kasım b. Abdullah eserin mukaddime­
sinde, gerek başlangıç gerekse ileri seviyede olsun fün1-i fıkıh sahasından telif
edilen eserlerde çokça anlaşılmayan kelime olduğunu ve bu sebeple eseri telif
ettiğinden söz etmektedir. Fıkıh bablarına göre telif ettiği eserinde, daha önce
yazılmış tarifat türü fıkıh ıstılahı çalışmalarından istifade etmiş, sözlüklere
referansta bulunmuş, ayet ve hadislerden istifade etmiştir. 29

İbnü'l-Mibred (v. 909/1 503): ed-Dürrü'n-Nakffi Şerhi Elfazi'l-Hırakf

Bir Hanbeli fakihi ve muhaddis olan Ebü'l-Mehiisin Cemaleddin Yusuf

b. Hasan b. Ahmed el-Makdisi Dımaşk'ta dünyaya gelmiştir. Hanbeli mezhe­
binin gelişimine önemli katkılarda bulunan Beni Kudame ailesine mensuptur.
Kur'an, tefsir, hadis, fıkıh, tasavvuf, nahiv, tıp ve tarih gibi ilimleri okumuş ve
özellikle hadis konusunda temayüz etmiştir. Dımaşk'ta vefat etmiştir. İlmi ve
eserleriyle kendi çağdaşları arasında seçkin bir mevkie sahip olan İbnü'l-Mib­
red, usul ve füruda Hanbeli mezhebinin görüşlerine sıkı sıkıya bağlı olmuştur.
Onun fıkıh sözlüğü mahiyetindeki eseri, ed-Dürrü'n-Nakifi Şerhi Elfazi'l-Hı­
rakf30 Hanbeli mezhebinde yazılmış ilk temel metinlerden biri olan Hırakl'nin
el-Muhtasar 'ındaki garib kelimelerle fıkıh terimlerinin açıklandığı bir eser
olup tanımlar sırasında ayet ve hadisler yanında Arap şiirinden de deliller ge­
tirilmiştir. Usül-i fıkıh, mantık ve dil terimlerine de yer verilen eser, fıkıh bab­
larına göre düzenlenmiş bir nevi fıkıh terimleri sözlüğüdür.

Zekeriyya el-Ensari (v. 92611 520): e/-Hududü'/-Enfka ve't-Tarifatü'd­

Dakfka
Şafii fakihlerinin meşhurlarından olan Ebu Yahya Zeynüddin Zekeriyya
el-Ensan el-Hazrec!, Mısır'da doğmuştur. Ezher'de okumuş ve 150'yi aşkın
alimden dört mezhep fıkhı ve Arap dili ve edebiyatı, hat, astronomi, hesap,
cebir, tıp gibi ilim dallarında ders okuyup icazet almıştır. Şafii fıkhında oto­
rite seviyesine ulaşınca çeşitli eserleri medreselerde okutulmuştur. Kahire' de
vefat etmiş, İmam Şafii'nin kabrinin yakınına defnedilmiştir. Pek çok saha-

29 bk. Kasım b. Abdullah el-Konevi er-Rumi, Enisü'l-Fukahafi Ta 'rifati 'l-Elfazi'l- Mütedavi­

le beyne 'l-Fukaha (tal ı. Yahya Murad), Beyrut 2004, Darü'l-Kütübi'l-İ lmiyye.
30 nşr. Rıdvan Muhtar b. Garbiyye, 1-III, Cidde 1 4 1 1 /1 99 1 .
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü .2 1

da eser kaleme alan Zekeriyya el-Ensarl'nin fıkıh ıstılahları alanındaki eseri,

el-Hududü 'l-Enfka ve 't-Tarifatü 'd-Dakfka'dır. Yaklaşık 200 fıkıh teriminin
açıklandığı bir risaledir.3 1

Zeynüddin İbn Nüceym (v. 970/1563): Hududü 'l-Fıkh

Hanefi fakihlerinden Zeynüddin b. İbrahim b. Muhammed el-Mısri Kahi­

re'de doğmuştur. Döneminde Mısır' ın önde gelen Hanefi alimlerinden biri ol­
muş, eserleri kendisinden sonra yapılan pek çok çalışmaya kaynaklık etmiştir.
Kahire'de vefat etmiştir. Hududü 'l-Fıkh adlı eseri, fürü-i fıkha dair bazı temel
kavramları incelediği muhtasar bir çalışmadır; er-Resailü 'z-Zeyniyye adıyla
meşhur Resailü İbn Nüceym el-İktisadiyye içinde basılmıştır. 32

Ebü'l-Beka el-Kefevi (v. 1 09511 684): el-Külliyyat

Osmanlı alimlerinden olan Kefevi'nin hayatı hakkında fazla bilgi yoktur.

Aslen Kırımlı ' dır. Tahsilini Kefe' de tamamlamış ve uzun süre burada müftülük
yaptıktan sonra davet üzerine İstanbul'a gitmiştir. Ayrıca Birgi ve Filibe kadı­
lığında bulunmuştur. İstanbul'da vefat etmiş ve Eyüp Sultan Türbesi yanına
defnedilmiştir. Onun el-Külliyyat ya da Külliyyatü Ehi 'l-Bektı ismiyle tanınan
ve Merzifonlu Kara Mustafa Paşa'ya ithaf edilen eser, başta Kur'an ve hadis
olmak üzere İslami ilimlerde kullanılan terimleri açıklamak üzere kaleme alın­
mış bir sözlüktür. Otuz bir fasıldan meydana gelen eserin yirmi dokuz faslında
-köklerine bakılmaksızın- ilk harfleri aynı olan kelimeler, daha sonraki harfleri
arasında alfabetik bir sıra takip edilmeden kaydedilip açıklanmaktadır. Açıkla­
malar sırasında kelimelerin gramer, felsefe, mantık, fıkıh, hadis, tefsir, kelam
gibi ilimlerde ifade ettiği manalar üzerinde durulmuş, bunların eş anlamlılarıy­
la olan mana ve kullanım farklarına işaret edilmiştir. Ayrıca çeşitli mezheplerin
anlayışları tartışılarak muhaliflere cevaplar verilmiş ve tercihler yapılmıştır. 33

31 Beyrut 1 4 1 1 11 99 1 , Dfuü'l-Fikri'l-Muasır.
32 bk. Beyrut 1 999, Dfuü's-Selam.
33 Eser ilk defa 1 253 'te ( 1 837) Bulak'ta basılmış, daha sonra yine Bulak'ta ( 1 255, 1 2 8 1 ),
ayrıca İ stanbul ( 1 278, 1286) ve Tahran' da ( 1284, 1286) çeşitli baskıları yapılmıştır. Adnan
Derviş ile Muhammed el-Mısri eseri el-Külliyylit adıyla tenkitli olarak neşretmişlerdir (1-V,
Dımaşk 1 975- 1 976; 1981-1 982); daha sonra bu neşir tek cilt halinde de basılmıştır (Beyrut
1 412/1 992, 1 4 1 3 / 1 993). M. Halil Çiçek, Ebü'l-Bekô el-Kefevi'nin Külliylit'ında Tefsir ve
Kur 'an İlimleri adıyla bir doktora tezi hazırlamıştır (Selçuk Ü niversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 1 992) (bk. Hulusi Kılıç, "Ebü'l-Beka el-Kefevi", DİA, 1 01298).
22 • i S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü (; Ü

Muhammed A'la b. Ali et-Tehanevi (v. 1 1 58/1 745'ten sonra): Keşşafü

Jstılahati 'l-FünCın ve 'l-U/Um
Tam adı Muhammed A'la b. Ali b. Muhammed Hamid et-Tehanevl'dir.
Hindistan ' da Delhi şehri yakınlardındaki Tehane'de (Tahane) doğmuştur.
Arapça ve dini ilimleri babasından tahsil ettikten sonra başka hocalara gitme­
miş, mantık, hikmet, felsefe, tıp, hey' et, hesap, hendese gibi ilimlere dair top­
ladığı eserleri okuyarak kendini yetiştirmiştir. Bu arada terimlere merak saran
Tehanevi her ilmin özel terimleri bilindiği takdirde ilim ve fenlerin tahsilinde
hocalara "teberrüken" ihtiyaç kalacağını düşünerek bütün ilimleri kapsayan
bir terimler ansiklopedisi telif etmeye karar vermiştir. Eserin müsveddesi
1 158 'de ( 1 745) tamamlanmıştır. xvııı. yüzyılın ortalarında vefat eden müel­
lifin kabri Tehane 'dedir. Müellif eserinde ilimleri çeşitli bakımlardan tasnife
tabi tutmuş, haklarında ansiklopedik bilgi vererek bunları üç ana başlık altın­
da toplamıştır. ı. Arap dili ve edebiyatıyla ilgili ilimler (sarf, nahiv, belagat,
beyan, bedi, aruz, kafiye, hat, inşa, muhadariit gibi). 2. Şer'i ilimler (keliim,
tefsir, kıraat, hadis, fıkıh ve ahliik gibi). 3. Hakiki (akli) ilimler (mantık, hik­
met, ilahiyyiit, matematik ve tabii i limler). Ayrıca fizik, kimya, tıp, veteri­
nerlik, ziraat ve astronomiyle birlikte rüya tabiri, sihir, tılsım ve simya gibi
birçok ilim de bu başlığın altına girmiştir. Elli beş kadar ilim konusu, çeşitli
bölümleri, amacı ve faydası, diğer ilimler arasındaki yeri, öğretim notları gibi
yönleriyle tanıtılmıştır. Eserde 3045 terim açıklanmıştır. Fıkın usul ve fürı1una
dair pek çok kavramı da ihtiva etmektedir. 34

***

Tafsilatını vermeye çalıştığımız bu eserlerin yanında, Kadı Ebu Bekir

b. Arabi'nin (v. 543/1 1 48), Kayrevanlı Maliki fakihlerden ve mezhep fıkhına
dair yazdığı er-Risale eseriyle meşhur olan Ebu Muhammed Abdullah b. Ebu
Zeyd' in (v. 386/996) er-Risale'sinin üzerine yazdığı Şerhu Garibi 'r-Risale 'si,
eserde geçen garib ve nadir kullanımda olan kelimeleri şerheden bir fıkıh söz­
lüğü çalışması mahiyetindedir.

34 Keşşaf ilk defa, Aloys Sprenger ile William Nassau Lees'in nezareti altında Mevlevi M.
Vecih, Mevlevi Abdülhak ve Mevlevi Gulam Kadir'in tashihleriyle Bengal Asya Cemiyeti
tarafından iki cilt olarak Kalküta'da basılmıştır ( 1 278/1 862) (bk. Nasuhi Ünal Karaarslan,
"Keşşafü Istılahati'l-Fünı1n ve'l-Ulı1m", DİA, 25/330).
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü .23

İbn Ebü Zeyd el-Kayrevani'nin (v. 3 86/996) er-Risale'si üzerine yapılan bir
başka çalışma da Ebu Abudullah Muhammed b. Mansur b. Hamame el-Mağ­
ravi'nin (v. 386/996), Gurerü'!-Makale fi Şerhi Garfbi'r-Risale adlı çalışması­
dır. Kadı Ebu Bekir b. Arabi'nin (v. 543 / 1 1 48) çalışmasına benzer özellikler ta­
şıyan eserde, er-Risale'de geçen garib kelimeler lugavi olarak şerhedilmiştir.

Garib kelimeleri açıklama hususunda pek çok çalışma yapılmıştır. Bunla­

rın ekserisi Muvatta üzerine olmuştur. Bazıları şöyledir:

Ebu Abdullah Asbağ b. Ferec el-Mısri (v. 225/839), Tejsfru Garfbi'l-Muvatta,

Abdülmelik b. Habib es-Sülemi el-Endelüsi (v. 238/852), Tejsfru Gari­

bi 'l-Muvatta,35

Ahmed b. İmran b. Selame (h. 11.), Tejsfru Garfbi'l-Muvatta,

Ebu Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Sid el-Batalyevsi (v. 52 1 /1 1 27),

Şerhu Garibi'l-Muvatta.
***

Muasır çalışmalar arasında, Muhammed Amim İhsan el-Müceddidi

el-Birketi'nin, harf sırasına göre göre etrtip ettiği ve füru ve usul kavramları­
nın pek çoğuna yer vermeye çalıştığı, et-Tarifatü'1-Fıkhiyye adlı eserini36 ve
usul-i fıkıh ıstılahları arasında önemli bir çalışma olan Abdülkerim b. Alevi
en-Nemle'nin eş-Şamil fi Hududi ve Ta 'rifati Mustalahiiti İlmi Usuli'l-Fıkh
adlı çalışmasını37 ve yine sahasında yazılmış mufassal çalışmalardan Refik
el-Acem'in Mevsuatü Mustalahati Usuli'l-Fıkh'ını,38 Halid Ramazan Ha­
san'ın Mu 'cemü Usuli'l-Fıkh'ını,39 Halef Muhammed el-Muhammed'in Mus­
talahiitü İlmi Usuli l-Fıkh 'ını,40 Mahmud Hamid Osman'ın el-Kamusü'l-Mü­
'

beyyen fi Jstılahiiti'l-Usuliyyfn'i,41 Kutub Mustafa Sanu'nun Mu'cemü Mus-

35 Riyad 20 1 1 , Mektebetü Abyekiin.

36 Muhammed Amim İhsan el-Müceddidi el-Beki, et-Ta 'rifı:itü 'l-Fıkhiyye, Beyrut 2003, Dii­
rü'l-Kütübi 'I-İlmiyye.
37 Abdülkerim b. Alevi en-Nemle, eş-Şamil fi Hududi ve Ta 'rifati Mustalahı:iti İlmi Usu-

li'l-Fıkh, Riyad 2009, Mektebetü'r-Rüşd.

38 Refik el-Acem, Mevsuatü Mustalhı:iti Usuli'l-Fıkh, I-11, Beyrut 1 997, Mektebetü Lübnan.
39 Halid Ramazan Hasan, Mu'cemü Usuli'l-Fıkh, Mısır, ts., Diirü'r-Ravda.
40 Halef Muhammed el-Muhammed, Mustalahı:itü İlmi Usuli'l-Fıkh, Beyrut 2004, Mektebetü

Reyyan.
41 Mahmud Hamid Osman, el-Kı:imusü'l-Mübeyyenfi Istılı:ihı:iti'l-Usuliyyin, Riyad 2002, Dii­
rü'z-Ziihim.
24 • İ SLAM HUKUKU TERi M LERİ SÖZLÜGÜ

talahtiti Usuli 'l-Fıkh'ı,42 Heysem Hilfü'in, Mu'cemü Mustalahi 'l-Usul'ini, 43

Muhammed SankCır Ali'nin el-Mu 'cemü 'l-Usulf adlı eserini,44 usul ve füru ıs­
tılahlarından daha çok dört mezhep içinde kullanılan şahıs ve kitap ve benzeri
terminolojilere değinen Muhammed İbrahim el-Hifnavi'nin el-Fethu 'l-Mübf
f i Ta'rifi Mustalahtiti 'l-Fukahti ve 'l-Usuliyyfn adlı çalışmasını,45 aynı minval­
de Meryem ez-Zafırl'nin Mustalahiiti 'l-Mezahibi 'l-Fıkhiyye'sini,46 Muham­
med Revvas Kal'aci'nin Mu'cemü Lugati l-Fukahii 'sını,47 Sa'di Ebu Ceyb' in
'

el-Kamusü 'l-Fıkhf'sini48 ve dört mezhep arasında mukayeseler yaparak fıkhi

ve usull kavramları açıklayan gayet başarılı ve hacimli bir çalışma olan Abdur­
rahman Abdülmün'im'in Mu 'cemü 'l-Mustalahdt ve 'l-Elfazi 'l-Fıkhiyye'sini,49
Mehmet Erdoğan' ın Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü50 ile Nezih Hammad'ın
İktisadi Fıkıh Terimleri Sözlüğü5 1 adlı çalışmalarını örnek gösterebiliriz.

Bu çalışmanın hazırlanmasında yardımlarını esirgemeyen Dr. Ahmet

Ekşi ve Dr. Hüseyin Okur'a teşekkür ederim.

Prof. Dr. Abdullah KAHRAMAN

42 Kutub Mustafa Samı, Mu ' cemü Mustalahati Usüli'l-Fıkh, Beyrut 2000, Darü'l-Fikr.
43 Heysem Hilal, Mu' cemü Mustala hi'l- Usül (tah. Muhammed Tunci), Beyrut 2003, Da­
ru'l-Cil.
44 Muhammed Sankür Ali, el- Mu 'cemü'l- Usüli, Menşüriitü 't-Tayyar, Beyrut 2007.
45 Muhammed İbrahim el-Hifnavi, el-Fethu'l- Mübifi Ta 'rifi Mustalahdti 'l-Fukahii ve'l-Usü-
liyyin, Kahire 2009, Darü's-Selam.
46 Meryem ez-Zafıri, Mustalahiiti 'l-Meziihibi'l-Fıkhiyye, Beyrut 2002, Daru İ bn Hazın.
47 Muhammed Revvas Kal'aci, Mu'cemü L ugati 'l-Fukahii , Lübnan 1 988, Darü'n-Nefiiis.
48 Sa'di Ebu Ceyb, el- Kiimüsü 'l-Fıkhi, Dımaşk 1 988, Darü'l-Fikr.
49 Abdurrahman Abdülmün'im, Mu 'cemü'l- Mus tala hii t ve 'l-Elfazi'l-Fı khiyye, Kahire, ts.,
Darü'l-Fazilet.
50 Mehmet Erdoğan, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, Ensar Neşriyat, İ stanbul, 20 1 3 .
51 Nezih Hammad, İktisadi Fıkıh Terimleri (çev. Recep Ulusoy), İ z Yayıncılık, İ stanbul, 1 996.
 İS LAM H U KU KU
TE RİMLE Rİ SÖZLÜ GÜ
 A
ABD (�): Köle, hürriyetten mah­
rum ve başkasının mülküne giren er­
kek insan. Çoğulu, "abid"dir.52
ABD-İ DAL (JL.b �): Kasıtsız ola­
rak yolunu kaybederek barınağına ve
ikametgahına gidemeyen köledir.
ABD-İ MAHCUR (J� � ): Ev­
lenme ve ivazlı işlemler gibi tasar­
ruflardan engellenmiş olan köledir.
Böyle bir kölenin yapacağı nikah,
alışveriş, karşılıksız borç (karz)
verme ve rehin bırakma efendisinin
önceden icazeti olmayınca geçersiz
(batıl) olur.
52 Kulluk demek olan "ubudiyyet" esasen
kendini alçak tutmak ve alçak gönüllü
olmak manasına gelir. Hürriyetini kay­
betmiş olan şahıs da kendini alçak tut­
maya ve alçak gönüllü olmaya arzetmiş
ve efendisine boyun eğmeye mecbur
olacağından kendisine, "abd" yani "kul"
denilmiştir.
ABD-İ ME'SUR (J_,......t. �) : Düşma­
na esir düşmüş olan köledir.
ABD-İ ME'ZUN (.'..ıJ �t. �): Mutlak
olarak ticarette bulunmasına veya
bir bedel karşılığında azat olması
için çalışmasına açıkça veya işa­
ret yoluyla müsaade olunan köle­
dir. "Me'zi'ın-ı kebir" ve "me'zi'ın-ı
sagir" kısımlarına ayrılır. Efendisi
tarafından, "Bana şu kadar meblağ
ödemek üzere hürsün" denilen bir
köle, kabule bağlı olmaksızın işaret
yoluyla kazanmaya izinli olur. Buna
göre, o meblağı kazanıp efendisine
verince azat olur. Hatta o meblağı
efendisinin engel olmadan elini uza­
tıp alabileceği bir yere bırakmasıyla
da azat olur. Buna "tahliye" denir ki
engelleri kaldırmak demektir.
ABIK (J:İ): Efendisinden, bir kor­
kusu, meşakkatli işlerde çalıştırılma
endişesi olmaksızın sırf arzusuna
28 • İ S L A M H U K U KU T E R İ M L E Rİ S ÔZ L Ü ÖÜ
uyarak itaat dairesinden çıkıp kaçan
köledir. Efendisi tarafından kiralan­
mış, emanet veya ödünç verilmiş
kimsenin yanından kaçan köle de
"abık" hükmündedir. Bir kölenin
böyle bir şekilde inat ederek kaçma­
sına da "ibak" denir.
ACİR (r.-İ): Bir şeyi kiraya veren
kimsedir. Buna "mucir" ve "mükri"
de denir.
ADALET (4.11.lı> ): Doğruluk, baskı ve
zulümden beri, istikametle nitelen­
miş ve yapılması lazım gelen şeyleri
yapmaya bağlı (alışık) olmak anla­
mına gelir. 53
ADALET-İ ŞÜHUD (.)� 4.11...ls>) :
Şahitlik yapacak kimselerin büyük
günahlardan kaçınması ve küçük
günahlarda ısrarcı olmaması duru-
53 Adaletle nitelenmiş olan zata "adil" denir.
Çoğulu, "udı1l"dür. Adaletin zıddı zulüm­
dür. Yani, "gadr"dır, haksızlıktır, hakka te­
cavüzdür ve bir şeyi olması gereken yerin
ve konumun dışına koymaktır.
Adalet, iki çeşittir. Biri, güzelliği akıl ge­
reği olup hiçbir zamanda ve hiçbir yerde
yürürlükten kaldırılamayan (neshedileme­
yen) ve değiştirilemeyen adalettir. İyiliğe
karşı iyilik yapmak gibi. Diğeri de şer'-i
şerif ile bilinen adalettir ki bazı zamanlar­
da şari'-i mübin tarafından neshedilmesi
ve değiştirilmesi mümkün olmuştur. Cina­
yetlere ait diyet ve kısas gibi bir kısım ce­
zalar böyledir. Nitekim geçmiş ümmetler
hakkındaki bazı cezalar, İ slam şeriatında
bir hikmetten dolayı değiştirilmiştir.
mudur. Yahut şahitlerin iyiliklerinin
kötülüklerine galip olmasıdır.
ADEDİ C.p�) : Sayılan şeydir. Çoğu­
lu, "adediyyat" tır. Buna, "ma'dı1d" da
denir.54 Ceviz, yumurta, karpuz gibi.
ADEDİYYAT-1 MÜTEFAVİTE
(�J\A::... ..::.J 4.)�) : Adet ve fertleri ara­
sında kıymetçe farklılık bulunan ve
sayı ile satılan şeylerdir ki, hepsi de
kıyemiyyattandır. Karpuzlar, kavun­
lar gibi.
ADEDİYYAT-1 MÜTEKARİBE
(�.Jl.4.::..o ..::.J 4 .).lı>) : Adet ve fertleri ara­
sında kıymetçe mühim farklılık bu­
lunmayan ve sayı ile satılan şeylerdir
ki hepsi de misliyattandır. Ceviz ve
yumurta gibi.
ADET (ö.)�) : Nefislerde yerleşik, selim
tabiatlarca makbul olan, tekrar eden
durumlardan ibarettir. Örf ile eş an­
lamlı gibidir. Adete "teamül" de denir.
ADETLERİN VAKFI (_jiJ �).)�):
İki sayıdan her birinin ortak böleniy­
le bölünmesinden meydana gelen ha­
rici taksim. Mesela, 1 5 ile 1 O sayıla­
rının ortak bölenleri 5 sayısıdır. Bun­
lardan 1 5 sayısı beş ile bölününce
harici taksim 3 eder. Yine 1 O sayısı
da 5 ile taksim edilince harici taksim
2 eder. Bu halde 3 sayısı 1 5 'in, 2 sa­
yısı da 1 O'un vafkı olur. 55
54 Çoğulu, "ma'dı1dat"tır.
55 Bu iki sayı arasında "muvafakat bil-
 İ S LA M H U K U K U T E R İ M L E R İ SÖZ L ÜG Ü
ADİLE {4.b\.&.): Ashab-ı feraizin pay­
larıyla payda eşit olur veya ashab-ı
feraizin payları paydadan az olursa
da aralarında asabe bulunarak geri
kalanı almakla yine paylarıyla payda
arasında eşitlik bulunur.
ADL (J�): Doğruluk, istikamet ve
eşitlik manasındadır. Adaletle nitelen­
miş olan zata da mübalağa maksadıy­
la, "adil" denir; "adil şahid" denilmesi
gibi. Adaletle hükmetmeye, şahitleri
tezkiye etmeye ve bazı şeyleri eşit bir
halde tutmaya da "ta'dll" denir.56
ADL (�) : Sözlükte "menetmek"
anlamına gelen adi, terim olarak bir
kadının kocaya varmasına zulmen
engel olmaktır. Örneğin kendisine
denk ve münasip olan biriyle evlen­
meye karar veren bir kadını, mehr-i
misliyle evlendirmekten velisinin
kaçınması bir "adl"dir.
AFi {ıj l.&. ): Yapılan bir kusuru, bir
hums" yani beşte bir oranında tevafuk
vardır. Çünkü 1 0, beşin humsu ( l /S ' i) 3,
I O'un humsu ( l /S ' i) 2 'dir.
56 Ş ahitleri tezkiye edenlerin tamamına
"adele" iki veya daha çok şey arasında
bir eşitlik, bir denge ve bir birlik meyda­
na getirmeye de "muadele" denir.
"Adil ve ıdl" da misi ve nazir vezinde
ve miktarda eşitlik demektir. "İtidal" ise
bir şeyin uygun, sınır ve üslupça uygun,
nicelik ve nitelik itibariyle orta bir halde
bulunmasıdır. "Udu!" da yoldan sapmak,
haktan ayrılmak ve geriye dönmek ma­
nasındadır. "Ma'dil ve ma'dül" da dönüp
varacak ve sapacak yer demektir.
• 29
kabahati veya bir cinayeti affedip,
örtüp suçu işleyeni hesaba çekmeyen
kimsedir.
AFÜV (p) : Lugatta "silmek" anla­
mındadır. Bu yönüyle bir şahsı affet­
mek, onun irtikap ettiği bir kusuru,
bir cürmü silmek ve ortadan kaldır­
mak, onu yapılmamış gibi saymak
demektir. Affedilen şahsa "ma'füv­
vün anlı" denir.
AFÜV ANİ'L-CERAHA (y _p
4->-l.r.JI): Hakkında cinayet yapılmış
olan kimsenin, yaralanmadan dolayı
sahip olduğu kısas, diyet veya "hü­
kümet-i adl" hakkını almayı talep et­
meyip caniyi bağışlamasıdır.
AFÜV ANİ'L-KAT' {� I y p ) :
Bir uzvu kesilmiş olan kimsenin, bu
sebeple sahip olduğu kısas veya di­
yet hakkını caniden düşürmesidir.
AFÜV ANİ'L-KISAS (y _p
if WI): Öldürülenin velisinin veya
bizzat hakkında cinayet işlenmiş
olan kimsenin, sahip olduğu kısas
hakkını düşürmesidir.
Caniyi bir bedel karşılığında affeden
veliye de "ma'füvvün leh" denir. Bu
takdirde afüv, "fazilet ve ihsan" an­
lamına gelir. Öldürülenin velisinin
veya bizzat mağdurun (mecniyyün
aleyh) icap eden kısası veya di­
yet hakkını iskat etmesine de "afüv
ani 'l-cinaye" denilir.
30 . i S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü Ô Ü
p):
AFÜV ANİ'Ş-ŞECCE (� 1 :_r:-
Mağdurun (mecniyyün aleyh) cani
üzerine lazım gelen kısas, diyet veya
"hükümet-i adl" hakkını almayı talep
etmeyip caniyi bağışlaması demekdir.
AHFAD (�L.i.>1): Evladın ila nihaye
evladıdır. Yani oğulların ve kızların
çocukları ve bu çocukların çocukları
demektir. Tekili, "hafıd"dir ki Türk­
çe'de torun denilir.
AHİR (�� ): Başkasının nikahlı
hanımıyla gayri meşru ilişkide bu­
lunma çirkinliğini irtikap eden fikir
kimse demektir. Ahir tabiri, lugatta
fısk, fücur ve gayri meşru cinsel iliş­
ki manasını ifade eden "#" kelime­
sinden alınmıştır.
AHKAM-ı NİKAH Cc� r l5:>- ı):
Nikahın akdedilmesine bağlanan
mehir ve nafaka gibi hukuki sonuçlar
ve semereler.
AHZ (..i.>1): Bir kimsenin bir şeyi al­
ması, tutması, tahsil edip kendine ait
kılması. Alız bazan meşru şekilde,
bazan da zorbalık ve baskı yoluyla,
gasp veya hırsızlık suretiyle olur.
AKÇE (�İ): Hesap ve feraiz ıstılahı
olarak bir paranın üçte biridir. Akçe
tabiri, dilimizde nakit, para, meb­
lağ, servet manalarına geldiği gibi,
vaktiyle tedavülde bulunan küçük
gümüş sikke manasında da kullanıl­
mıştır. Bir kese akçe, 500 kuruştur.
Vakfiyelerdeki akçelerin kıymetleri
zamanlarına göre farklıdır. 57
AKD (...W>) : Evlenme, hibe, vasiyet,
alışveriş gibi şer'! (hukuki) bir mu­
ameleyi iki tarafın yüklenmeleri ve
taahhüt etmeleridir. Akid kab ile ka­
bulün mutabakatından ibarettir. Ayrı­
ca "kab ile kabulün, ilgili oldukları
şeyde sonucu ortaya çıkacak şekilde
birbirine meşru surette bağlanması­
dır" diye de tarif edilir. Böyle bir iş­
leme "mün'akid" denir. Bunun böyle
57 Akçe, ilk önce Sultan Orhan tarafından
726 ( 1 326) tarihinde Bursa' da basıl­
mıştır. Bu akçe, vaktiyle çeyrek miskal
(rub'-i miskal) ve ayarda %90'dan ibaret
imiş. Fatih ve Bayezid sultanlar zama­
nından itibaren bu akçenin hem vezni
hem de ayarı sürekli değişmiştir.
Eski akçelere nazaran bir dirhem gümüş
2x3/4 akçeye eşit imiş, bazı akçeler de
bir şer'! dirhemin yirmi beşte ikisine eşit
olmuştur.
1 1 50 ( 1 737) ve 1 1 55 ( 1 742) tarihlerin­
de kullanılmış akçelerin gümüş paraya
kıyasla kıymetleri 1 1 1 O ( 1 699) ve 1 143
( 173 1 ) tarihlerinde kullanılan akçelerin
aynısı imiş. O tarihte dört farklı kıymette
tedavül etmiş olan akçelerin birinin 1 927
tarihlerindeki gümüş rayicine nazaran
nakdi evrak (kağıt para) ile dengi 8,5-
6 tara raddesinde bulunduğu Darphane
Damga Müdürlüğü 'nün bir müzekkere­
sinden anlaşılmaktadır.
1 234 ( 1 8 1 9) tarihinden sonra akçe kesil­
memiştir. Vaktiyle Osmanlı sikkelerinde
birim (vahid-i kıyasi) akçe iken il. Sul­
tan Süleyman zamanına denk gelen 1 099
( 1 688) tarihinde kuruş üzerine kurulu
usul kabul edilmiştir.
 İSLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ . 31
meydana gelmesine de "in'ikad" de­
nilir. Mesela, bir nikfilı muamelesi,
iki tarafın 'icab ve kabulüyle mey­
dana gelir. Akid yapanlardan birine
"akid", ikisine "akideyn", daha faz­
lasına çoğul sigasıyla "akidı1n" de­
nir. Hakkında akid yapılan şeye de
"ma'kı1dün aleyh" denilir.
AKD-İ NİKAH (c_LS::; �) : İki tarafın
nikahı üstlenmeleri ve taahhüt etme­
leridir. Bu husustaki icab ve kabulün
birbirine bağlanmasından ibarettir.
Buna "nikah kıymak" denir. Akid, esa­
sen lugatta "düğmelemek ve düğme"
bağlamak anlamındadır, "hissi akid"
ve "manevi akid" gibi kısımlara ayrılır.
AKIB ( ._Qs.): Bir kimseye babaları
yönünden mensup olan şahıstır. Şöyle
ki bir kimsenin sulbünden gelen ev­
ladı kendisinin akibi olduğu gibi er­
kek evladının evladı da akibidir, fakat
kız evladının evladı kendisinin akibi
değildir. Çünkü onlar babaları yönün­
den başka sülaleye mensupturlar.
AKİLE (ati.&>): Diyeti yüklenip öde­
yen asabe, aşiret, divan ehli vesaire­
dir. Bunlar, kendi efradından birinin
hata benzeri (şibh-i amd) veya hata
suretiyle yapdığı cinayetin diyeti­
ni veya "gurre" denilen tazminatını
ödemekle mükellef tutulur. Diyeti
yüklenenlerden her birine "akil" de­
nir. Bunların oluşturduğu topluluğa
da "akile" denir. Bu, "cemaat-i akile"
manasındadır. Çoğulu, "avakil"dir.
İslam hukukunda bir cinayetten do­
layı icapeden diyeti vermeye "akl"
denildiği gibi, bizzat diyete de "akl"
adı verilmiştir. Çoğulu, "ukı1l"dür.58
Bununla beraber diyet verilmesi, kan
dökülmesini engelleyecek bir yaptı­
rım gücü mesabesinde olduğundan
bu münasebetle de diyete "akl" de­
nilmiş olması düşünülmüştür. İnsa­
nın hareketlerini tanzim ve kendisini
fena şeylerden engellemesi yönüy­
ledir ki insandaki yüksek bir kuvve­
te de "akl" denilmiştir. Bir caninin
akilesi tarafından ödenen diyete de
"ta'kule" denir. Çoğulu, "teakil"dir.
ALAMET ( �')!.&>): Lugatta, "emare
ve nişane" anlamındadır. Istılahta,
kendisine bir hükmün varlığı bağlı
olmayıp yalnız bir hükmü bildiren,
ona delalet eden şeydir. Mesela bir
kimse, "Hanemi gelecek haziran ayı
başından itibaren bir sene müddet­
le kiraya verdim" dese haziran ayı
58 Esasen "akl" lafzı, tutmak (imsak) ve
kendini tutma manasındadır. Devenin
ayağını büküp bilekçesini koluna bağla­
maya "akl" denir. Devenin dizlerini bağ­
ladıkları ipe ve bir sene içinde deve ve
koyundan verilmesi lazım gelen zekata
da "ikal" denilir.
Vaktiyle Arabistan'da geçerli bir adete
göre caninin akilesi, diyet develerini,
öldürülenin velisinin (veliyy-i cinayet)
hanesi önüne geceleyin götürüp bağla­
dıklarından bu diyet develerine de, "akl"
denilmiştir. Sonra mutlak olarak diyetle­
re bu ad verilmiştir.
32 . i S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
bu kira hükmünün müddeti için bir
"emare" olur.
ALİC (� ): Güçlü, kuvvetli, iri
yarı, iş ehli, kendini savunmaya, te­
cavüzleri defetmeye gücü yeten kim­
sedir. Çoğulu, "uh1c"dur.
AMDEN CERH (c_r. 1-4.&-) : Bir insa­
nı gerek yaralayıcı alet ile ve gerekse
başka bir şey i le haksız yere kasten
yaralamaktır.
AMDEN KATL (j=-9 1 -4.&-): Öldürül­
mesi meşru olmayan bir insanı, ya­
ralayıcı aletlerden biriyle kasten öl­
dürmektir.
ALET-İ CARİHA (� J� d..l \ ): Bede­
nin parçalarını birbirinden ayıran
alet anlamına gelir. "Siliih"tan daha
geneldir. Kılıç, kama, süngü, mız­
rak, kurşun, balta, keskin taş, keskin
ağaç, keskin cam ve ateş gibi şeyler
aliit-ı ciiriha sayılır. Gerek demirden
ve gerekse bakır, tunç, gümüş gibi
bir şeyden olsun yani hangi madde­
den yapılmış olursa olsun vücudu
parçalayan, delen her şey, alat-i ciiri­
ha hükmündedir.
AMME ( '-..�1): Etin kesilip beyin ile
kemik arasındaki derinin meydana
çıktığı bir yaradır. Kemiğin altında,
beynin üstünde bulunan bu deriye
"ümmü'r-r'es" ve "ümmü'd-dimağ"
denir. Bu yaraya "me'mı1me" de de­
nilmiştir.
AMME HUKUKU (_} � �� ) : Bir
toplumu oluşturan re'rtlerin sahip ol­
dukları ortak güç ve yetki ile o fertleri
idare ve himaye eden devlet arasın­
da gözetilmesi gerekli münasebetleri
düzenleyen hukuk ilminin bir dalı.
Bununla birlikte şahıslar ile devlet
arasındaki münasebetleri ve alakaları
gösteren ve şahısların devlete karşı sa­
hip oldukları yetkileri ve yapmakla yü­
kümlü bulundukları vazifeleri tayin ve
tanzim eden, bu şekilde hukuk ilminin
bir şubesini oluşturan usul ve kaidele­
rin ve bir kısım mesele ve hükümlerin
tamamına da "amme hukuku" denil­
mektedir. Ammenin zıddı "hiissa"dır.
AN'ANE (�) : Lugatta" nakledilen
şeyler, ağızdan ağıza nakledilen söz"
demektir. Istılahta, "bir haberin veya
bir hadis-i şerifin 'an fülanin an fülan ... '
diye nakledilmesidir" demektir.
ANVE (öy ): Zor kullanarak ezerek
ve yok ederek galip gelmek. Bu şe­
kilde meydana gelen fethe "anveten
feth" denir. Bununla birlikte bu keli­
me, zıt anlamlı kelimelerdendir. İtaat
ve boyun eğme manasında da kullanı­
lır. Bu halde de anveten "fetih, sulh ve
yumuşaklıkla (rıfk) feth" demek olur.
ARAZİ-İ HARACİYYE (�1)
�I_?) : Müslümanlar tarafından sa­
vaş yoluyla (anveten) zabt ve fethe­
dildiği halde eski gayri müslim ahali
elinde bırakılan veya dışarıdan ge-
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü (; Ü
tirilen gayr-i müslim ahaliye temlik
edilen ya da sulh yoluyla fethedilip
de bir vergi koyularak gayri müslim
ahalisine terkolunan arazidir. 59
ARAZİ-Yİ MEMLEKET (�1)
�): Müslümanlar tarafından vak­
tiyle fethedilip de kimseye temlik
edilmeksizin süresiz müslümanların
geneli için bırakılan arazidir. Vak­
tiyle arazl-i öşriyye veya haraciy­
yeden iken daha sonra sahiplerinin
tamamen yok olmasıyla beytülmale
intikal eden arazi de bu kabildendir.
Şam, Mısır gibi yerlerin birçok ara­
zisi, daha sonra "arazi-i memleket"
haline gelmiştir. Arazl-i memlekete
"arazi-i emiriyye", "arazi-i milliye",
"arazi-i havz" adı da verilir.60
ARAZİ-İ MEMLUKE ("-5� �1)):
Arazi-i memleketten sayılan, beytül­
ma!e ait iken daha sonra bir bedel
karşılığında hükumetten satın alın­
mış olan arazidir. Bunlara "sırf mülk
arazi" de denir.
ARAZİ-İ MEVAT (..::.ıl_,.. lr"'i)): Yer­
leşim yerinden uzakta olup herhangi
bir şekilde kendisinden yararlanma
59 Vaktiyle Şam ve Mısır arazisi, ariizi-i
hariiciyyeden olduğu gibi Seviid-ı Irak
yani Basra hariç olmak üzere Bağdat ile
Kfıfe köyleri de bu kabildendi.
60 Üç mezhep imamına (eimme-i seliise) göre
Seviid-ı Irak, ariizi-i memleket kabilinden-
dir. Bu arazi umum müslümanlar namına
bir vakıf mahiyetinde bırakılmıştır.
• 33
imkanı bulunmayan sahipsiz arazi.6 1
Mevat (ölü) denilen yerlerden olup
kamu otoritesinin izniyle ihya edi­
len arazidir. İmam Ebfi Yusuf'a göre
arazi-i mevat, arazl-i öşriyyeye kom­
şu ise öşriyye, arazi-i haraciyyeye
tabi ise haraciyye olur. Fetvaya esas
(müfta bih) olan da budur. İmam Mu­
hammed'e gelince bu arazinin mahi­
yeti, kendisini sulayan suya tabidir.
Şöyle ki haraç suyu ile sulanıyorsa
haraciyye, öşür suyu ile sulanıyorsa
öşriyye olur.
ARAZİ-İ MUHTEKERE (lr"'I)
ö� ) : Ödünç alan tarafından üzeri­
ne bina yapılmak veya ağaç dikilmek
üzere yıllık bir meblağ karşılığında ki­
raya verilmiş arazidir. Kiracısı takdir
edilen kira bedelini her sene arazi sa­
hibine vererek o araziyi elinde tutar.62
ARAZI-İ ÖŞRİYYE (�� �ı)):
Vaktiyle müslümanlar tarafından fet­
hedilerek ya mücahitlere veya diğer
müslümanlara temlik edilmiş arazi­
dir. Cezlretü' l-Arab ile Basra arazisi
bu kabildendir.
61 İsliim diyarında bir kimsenin mülkü veya
vakfı ve bir kasabanın veya köyün mera-
sı veya baltalığı veya mezarlığı olmadığı
halde, imarlı yerin en uzağından uzak
bulunur. Şöyle ki kasabanın veya köyün
en kenarındaki hanelerden yüksek sesle
seslenen kimsenin sesi işitilmeyecek ka-
dar uzak olur.
62 Bu bir istihkar muamelesi demektir.
34 • i SLAM HU KUKU TERi M L ERi SÖZLÜÖÜ
ARİYET (�).�)63: Ariyet ıstılahta,
"Menfaati birine meccanen yani bir
bedel mukabilinde olmaksızın dö­
nülebilir olmak üzere derhal temlik
olunan maldır." "Meccanen" kaydıy­
la icare, "derhal" kaydıyla vasiyyet,
"dönülebilir olmak" kaydıyla da hibe
tariften hariç kalmıştır.
ASABE (6......as-) : Sözlükte baba tara­
fından olan yakındır. Bir ve birden
fazla erkeğe ve kadına denir. 64 Asa-
63 Ariyet tabiri "ya" nın şeddeli ve şedde­
siz şekliyle de okunur. Bu lafız, "teavür"
kelimesinden masdar ismi olan "are"
kelimesine aittir. "Teavür" ise tenavüb,
tenavül, yani "nöbetleşme ve birbirinden
alma" manasındadır. Ariyet verilen şey,
veren ile alan arasında nöbetle kullanıl­
ması sebebiyle bu adı almıştır.
Bir de ariyetin süratle gidip gelmek ma­
nasına olan "are"den alındığı görüşün­
de olanlar da vardır. Yahut ariyet, "ara,
ya'ri" fiilinden bir isimdir, meccanen ve­
rilip bedelsiz olduğu için bu ismi almıştır.
Bazı zatlara göre de ariyet "ar" lafzına
aittir. Ar, "ayıb" demektir. Ariyet mal
istemekte bir nevi zillet ve ayıp bulundu­
ğundan ariyet, "ar"a nisbet edilmiştir. Fa­
kat bu nisbet, pek doğru görülmemiştir.
64 Böyle bir yakınlığa, "usfıbet" denildiği
gibi, bir kimseyi asabe kılmaya, bir şahsa
asabe mirası vermeye de "ta'sib" denilir.
Asabe tabiri esasen kuvvet ve şiddet ma­
nasını içermektedir. Baba tarafından olan
birtakım akraba arasında bir irtibat mey­
dana geleceğinden ve bir müdafaa kuvveti
geçerli olacağından kendilerine bu ad ve­
rilmiştir. Nitekim sinirlere "a'sab" denil­
mesi de beden parçalarını kaplaması ve
takviyesine hizmet etmelesi itibariyledir.
benin büyük kısmını erkekler oluştu­
rur. Çünkü güç ve yardım etme ehli
olanlar erkeklerdir.65 Terim olarak
asabe, "ashab-ı feraiz ile beraber bu­
lundukları halde onların paylarından
geri kalan terikeden almaya hak ka­
zanan ve ashab-ı feraiz bulunmadığı
takdirde terikenin tamamını alan ya­
kınlar" demektir. İki kısma ayrılır.
ASABE Bİ-NEFSİHİ ( � �) :
Ölüye yakınlıkta kadınların dahil
olmadığı erkek kimselerdir. Baba,
oğul, babanın babası (ceddü'l-eb) ve
oğlun oğlu (ibnü'l-ibn) gibi.
ASABE Bİ-GAYRİHİ (·� �):
Ölünün asabeden olan erkek kardeş­
leriyle beraber bulunan kız kardeşle­
ridir.
ASABE MAA GAYRİHİ (<'.:" �
•y-}-): Asabeden olmayan bir kadın
ile beraber bulundukları takdirde
asabeden olan kadınlardır. Bunlar
ölünün kızıyla beraber bulunan ana
baba bir (li-ebeveyn) veya baba bir
(li-eb) kız kardeşleridir.
ASABE-İ NESEBİYYE (� �):
Ölüye neseben yakınlığı olan kimse­
lerdir. Bunlar binefsihl asabe, bigay­
rihl asabe, maa gayrihl asabe kısım­
larına ayrılırlar.
ASABE-İ SEBEBİYYE (� � ):
Mevla'l-ataka ile onun bi-nefsihi
65 Asabe lafzı da cemaat manasındadır.
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü Ô Ü . 35
asabesinden olan erkeklerdir. Mev­
la'l-ataka unvanını alan şahıs, erkek
olabileceği gibi kadın da olabilir.
Çünkü bir köleyi azat eden, erkek
olsun olmasın onun mevla'l-atakası­
dır. Fakat mevla'l-atakanın erkek ol­
mayan asabesi, asabelik yoluyla azat
edilen köleye varis olamaz.
ASHAB-1 FERAİZ (�1) '"-:"'L>...,,, i ):
Mirastan hisseleri nas tarafından ta­
yin olunan varislerdir. Bunlar dördü
erkek, sekizi kadın olmak üzere on
iki kimsedir.
ASHAB-1 RED (�.J '"-:"'L>...,,,İ) : Neseb
cihetiyle ashab-ı feraizden olan ve
kendilerinden başka asabe bulunma­
dığı takdirde hem belirli payları alan
hem de geri kalan paylara red yo­
luyla hak kazanan kimselerdir. Koca
(zevc) veya kadın (zevce) ile beraber
bulunan kız gibi.
ASL-1 MESELE (4..1;_. j..&>İ ): Bir mi­
ras meselesinde hisselerin paydaları
olan ve hisseleri kapsayan miktardır.
AŞIR (� ) : Uzunluğu ve genişliği
birer kasaba miktarı olan yerdir ki
otuz altı zira-i mi'marl eder. Bu, bir
kafizin onda birine eşittir. Aşir, yüz­
de bir manasında da kullanılır.
AŞİR (,..;. ıs. ): Lugatta "onuncu" anla­
mına gelir. Istılahta, ticaret malların­
dan sadaka yani zekat adıyla alına­
cak vergiler için memleket dahilinde
icabına göre bir veya birden fazla
yerde meydana getirilen bir mali mü­
essesenin baş memuru demektir.
Öşür ise "onda bir" anlamına gelir.
Fakat ıstılahta onda bir anlamında
kullanılmaz. Şöyle ki aşirin muhte­
lif miktarlarda tahsil ettiği vergiler
"sadakalar" manasında bir cins ismi
olarak kullanılır. Bu bakımdan onda
bire öşr denildiği gibi yirmide bire,
kırkta bire de öşr adı verilir.
Aşir, böyle bir vergiyi tahsile memur
olan zat demektir. Yoksa ticaret mal­
larından onda bir oranında vergi alan
bir memur demek değildir. Alacağı
vergi, ekseri öşr, nısf-ı öşr 1 /2, rub'u
(dörtte bir) öşr oranında olacağından
bu alaka ile kendisine aşir denilmiş­
tir. Çoğulu, "uşşar"dır.
ATIK (�) : Azat edilmiş olan köle
veya cariye. Çoğulu, "utekıl"dır. Bu­
nunla birlikte azatlı cariyeye "atlka"
da denir ki çoğulu, "ataik"tir. 66
AVARIZ AKÇESİ ( '-:?" �İ V""')_y):
Vaktiyle bir mahalle veya köy aha­
lisinin belirli ihtiyaçlarına, mesela
fakirlerin cenazelerine, fakir kız­
ların çeyizlerine sarfedilmek üzere
66 "Atik" kelimesi, esasen cömert (kerim)
ve güzel olan veya zaman, mekan veya
rütbe itibariyle kıdemli bulunan şey de­
mektir. Azatlı kimse de hürriyet, şeref ve
saygınlığına nail olacağı yönüyle "atik"
namını almıştır.
36 • i S L A M H U KU K U T E R İ M L E R İ S ÖZLÜ Ô Ü
yardım ve saireden meydana gelen
meblağlara bu ad verilmiştir. Önce­
den her mahalle ahalisinden fevkala­
de olarak alınan vergiye de bu isim
verilmişti.
AVARIZ-1 MÜKTESEBE (__,..;)y
�): İnsanın fiili, irade ve tercihi
ile meydana gelip ehliyetine az çok
tesir eden engellerdir. Cehalet, sar­
hoşluk ve tehdit/zorlama (ikrah) gibi.
AVAİD-İ VAKIF (......iiJ J.:1\y-): Vakfın
artıcı gelirinden (nema) ve vakfa ait
girdilerden ibarettir ki iki kısma ay­
rılır. Bir kısmı "aviiid-i şer'iyye"dir
ki vakfın meşru surette hasıl olan ge­
lirinden ibarettir. Vakfın şer'! masraf­
larına sarfedilir. Diğer bir kısmı da,
"aviiid-i örfıyye"dir ki alakadarların
vakıf namına verdikleri bağışlardan
ve diğer şeylerden ibarettir. Şöyle
ki bir vakfın mesela arazisini ekip
biçenlerin vakıf için her sene bir
şey bağış olarak vermeleri eskiden
beri alışılagelmiş ise bu alınıp vak­
fın işlerine sarfedilir. Fakat bunla­
rın mütevelli namına yağ, yumurta,
zahire gibi bir şey vermeleri rüşvet
olacağından caiz olmaz. Şu kadar
var ki vakıf arazisinin hasılatından
bir miktarının, mesela onda birinin
mütevelliye verilmesi eskiden beri
biliniyor ise mütevelli bunu alabilir
ve bu, mütevelli hakkında "aviiid-i
örfıyye"den sayılır.
AVARIZ-1 SEMAVİYYE (__,..; )y­
�Jl-... ) : İnsanın fiili, irade ve terci­
hi olmaksızın meydana gelip vücüb
ehliyetini ve eda ehliyetini tamamen
veya kısmen ortadan kaldıran en­
gellerden ibarettir. Bunaklık (ateh),
unutma, hastalık ve ölüm gibi.
AVARIZ VAKIFLARI (__,..;) y­
.ŞfoJ): Gelirleri bir köy veya ma­
halle ahalisinin ihtiyaçlarına sarfe­
dilmek üzere tesis edilmiş vakıflar­
dır. Köydeki fakir kimselerin, teçhiz
ve tekfınine (cenaze masraflarına),
hastaların tedavisine, fakir kızların
çeyizlerine, su yollarının tamirine
sarfedilmek üzete vakfedilmiş pa­
ralar veya vakıf mahallar bu cümle­
dendir.
AVLİYYE (4.)y-) : Ashiib-ı feriiizin
toplam paylarının meselenin payda­
sından fazla olmasıdır.67
AYAR C4� ) : Vezin, "derece, merte­
be, altın ve gümüş gibi şeylerin saflık
derecesi, sikkelerin tam vezinli ol­
ması, terazilerin doğru olması, saatin
doğru gitmesi" demektir.
AYN (�) : Dışarıda mevcut, muay­
yen, müşahhas olan şeydir. Çoğu­
lu, "a'yan"dır. Mesela bir kitap, bir
hane, bir at, meydanda mevcut mu-
67 Bu tabir, sözlükte kaldırmak, galip gel­
mek, zulme meyletmek manasına olan
"avl" lafzından alınmıştır. Böyle bir me­
seleye "iiile, farize-i kiisıra" da denir.
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü . 37

ayyen bir miktar akçe veya bir mik­

tar buğday ve ev eşyası "ayn"dır.

AZİMET (�f") : Kulların özürlerine

dayanmaksızın baştan itibaren meşru
kılınan hükümlerdir. Sefer halinde
ramazan-ı şerif orucunun tutulması
gibi.

BAC Cc4): Halktan alınan öşr, ha­
raç, tacirlerden alınan temettü, re­
sim (gelir vergisi) ve gümrük vergisi
gibi vergilerden ibarettir. Büyük bir
hükümdarın kendisinden daha aşağı
mertebedeki hükümdarlardan aldığı
aidata da "bac" adı verilmiştir.
BARS/MÜBAHASE (�� �): İki
veya daha fazla kimsenin, bir mese­
le hakkında mütalaaya kalkışıp bir
tarafın iddiasını ispata kalkışmasına
karşı diğer tarafın itirazcı bir vaziyet
almasıdır. Böyle bir itiraza karşı o
işin bizzat kendisine uygun ve hak­
kı ortaya çıkarmaya hizmet edecek
şekilde verilecek cevaba "tahkiki ce­
vap" denir. Aksine o işin bizzat ken­
disine uygun olmayıp sırf hasmı ve
itirazcıyı susturmak maksadıyla ve­
rilecek cevaba "cedeli cevap", sahi­
bine de "müci'ıdil" denilir. Böyle sırf
hasmı düşürmek ve mağlup etmek
B
için devam eden münakaşaya "ce­
del" denildiği gibi, bu yolda getirilen
delile de "iknai delil", "ilzami delil"
adı verilir.
BAGİ (.j-4): Haklı, hakkı yerine
getiren bir devlet başkanına (veliy­
yü'l-emr) veya yardımcısına karşı
bir tevile, yani kendisince doğru
görülen bir delile dayanarak isyan
edip itaat dairesinden çıkan kimse.
Bununla beraber "müslümanların
öldürülmesini, mallarının müsade­
resini, zürriyetlerinin esir edilmesini
heli'ıl görmeyen güç sahibi" anlamına
da gelir. Çoğulu, "buğat"tır. Bağile­
rin genel topluluğuna "ehl-i bağy",
"fıet-i bağiyye" de denir.
BAGY (�): Lugatta "talep ve ka­
zanma" manasındadır. Sonra lugat
örfünde, "haksızlık ve zulm gibi ic­
rası heli'ıl olmayan bir şeyi istemek"
manasında meşhur olmuştur. Bu ke-
40 • i S LA M H U KU KU T E R i M L E R i S ÖZLÜ G Ü
limenin zulüm, haddi aşma, fesada
koşma, günahlara dalmak ve haktan
ayrılma manalarında kullanılması da
bu bakımdandır.
Fıkıh ıstılahı olarak bağy, "kamu oto­
ritesinin (veliyyü'l-emr) itaat dairesin­
den bir yoruma dayanarak haksız yere
çıkarak zorbalık yapmak" demektir.
BA'L (�): Koca (zevc). Çoğulu
"bu 'Ule"dir.
BATIL ( jk 4): Şartlarını, rükünlerini
ve vasıflarını tamamen veya kısmen
taşımayan fiildir. Aslen ve vasfen
meşru olmaz. Mümeyyiz olmayan
bir çocuğun alışverişi ve hibesi gibi.
BATN (�): Karın, nesil, sülale. Ço­
ğulu "butfm"dur. Bir kimsenin evlat
ve torunları kendisine nazaran birer
butundur. Şöyle ki sulbünden gelen
evladı birinci batnı, evladının evladı
ikinci batnı, bunların evladı da üçün­
cü batnı teşkil eder.
BAYİ ( � 4): Bir malı başkasına satan
kimsedir. Başkasından bir malı satın
alan şahsa da "müşteri" denir. "Şira",
"iştira" da satın almaktan ibarettir.
BAZİK (J�4): Ateşte veya güneşte
pişirilip üçte ikisinden noksan mikta­
rı giden ve sarhoş edici bir hale gelen
üzüm öz suyu.
BAZIA' (�4): Deri ile beraber etin
de kesilmesiyle oluşan yara.
BEDEL-İ RAKABE (�J J�): Köle
veya cariyenin şahsının yerine geçen
kıymeti veya kendisine karşılık ve­
rilmesini üstlendiği azat olma veya
azat olmasını belli bir miktar para
ödemeye bağlayan anlaşma (kitabet)
bedelidir.
BENÜ'L-AHYAF (.jl::>-)1 1 _,:.:): Ana
bir erkek ve kız kardeş. 68
BENÜ'L-A'YAN (��)'\ \_,:.:): Ana
baba bir erkek ve kız kardeşler.69
BENÜ'L-ALLAT (..:..ı ')W I _,:.:): Baba
bir erkek ve kız kardeşler. 70
BERAET (-.Sl_r.): Bir şahsın zimme­
tinin bir şeyin zorunlu ve bağlayıcı
olmasından beri olması ve iddia edi­
len hak ile meşgul olmaması. Buna,
"beraet-i zimmet" de denir.
Beraet tabiri, bir şahıs hakkında id­
dia edilen bir suçtan beri olduğuna
veya kendisine isnat edilen suçun
haddizatında bir suç teşkil etmediği­
ne dair hakim tarafından verilen hü­
küm manasında da kullanılmaktadır.
BERİD (�_r.): 1 2 mil, yani 48.000
zira-i mi 'maridir.
Bugün uzunluk ölçülerine göre
berid, 4 fersah, yani 30.000 otuz =
68 Bunlara, "evliidü'l-ümm" ve her birine
"ah li-ümm, uht li-ümm" denir.
69 Bunların her birine, "ah li-ebeveyn, uht
li-ebeveyn" denir.
70 Bunların her birine, "ah li-eb, uht li-eb"
denilir.
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü · 41
bin zira-i mi'maridir ki orta yürüyüş
ile dört saatlik bir mesafe eder.
BEY' (c:.J Malı mal ile değişmektir.
İki kısma ayrılır: Mün'akid ve gayri
mün'akid. Bunların da kendi arala­
rında şu kısımları vardır.
A) Mün'akid
1. Sahih
2. Fasit
3. Nafiz
3a) Lazım
3b) Gayr-i lazım
4. Mevkuf
B) Bey' Gayr-i Mün'akid. Batıl bey'
demektir.
Bey', mebi' itibariyle de şu dört kıs­
ma ayrılır:
a) Bey' -i mutlak
b) Bey'-i sarf
c) Bey' -i mükayaza
d) Bey'-i selem.
BEY'-İ BAT (..:.ı4 �): Kesin satış
demektir ki bey' bi'l-vefü ile bey'
bi'l-istiğlalin zıddıdır. Bazan da "bey'
bi'l-hıyar"ın zıddı olarak kullanılır.
BEY'-İ BATIL (J14 �): Kendisin­
de in'ikad şartları tamamen veya
kısmen bulunmadığı için asla sahih
olmayan alışveriştir. Hiçbir hüküm
ifade etmez. Laşe gibi mütekavvim
olmayan bir şeyi satmak gibi.
BEY' Bİ'L-İSTİGLAL(J� \1 4 �) :
Bir kimsenin bir malı bizzat kendisi
kiralamak üzere birine vefaen (geri
almak şartıyla) satıvermesidir. Mese­
la, bir kimse evini 1 000 liraya vefaen
satıp aylık 1 O lira ücretle müşteriden
kiralasa bu, bir bey' bi'l-istiğlal mu­
amelesi olur.
BEY'-İ Bİ'L-VEFA ( ..ts }4 �): Bir
malı, semenini geri verince iade et­
mek üzere bir kimseye satmaktır.
Satan satış bedelini müşteriye geri
verince müşteri de satın almış olduğu
malı satana iade eder. Bu muamele,
müşterinin satın aldığı maldan fayda­
lanması bakımından sahih alışveriş
hükmündedir. İki tarafın bunu feshe
muktedir olması bakımından da fiisit
alışveriş hükmündedir. Müşterinin bu
şekilde satın aldığı şeyi başkasına sa­
tamaması yönüyle de rehin hükmün­
dedir ve rehin olma yönü galiptir.71
BEY'-İ FASİD (..L..ı lS �): Esasen sa­
hih olup vasfı itibariyle sahih olma­
yan, yani bazı harici vasıfları bakı­
mından meşru olmayan alışveriştir.
Bedelin gayri mütekavvim bir mal
olması gibi.
BEY'-İ GAYR-İ LAZIM (İj \' � �):
Kendisinde muhayyerliklerden biri
bulunan nafiz alışveriştir. Yalnız mu­
hayyer olan taraf onu feshedebilir.
71 Vefa, "yapılan ahde, verilen söze riayet
etmek" demektir. Bu bey'e, "bey' bi-şar­
ti'l-vefıi" da denir.
42 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü Ô Ü
BEY'-İ GAYR-İ MÜN'AKİD (� C::
�): Kendisinde in'ikad şartları ta­
mamen veya kısmen bulunmamakla
batıl olan bey'dir. Mesela akıl hasta­
sında in'ikad şartlarından olan tasarruf
ehliyeti bulunmadığından onun alım
satımı mün'akid olmaz, batıl olur.
BEY'-İ LAZIM (ij 'l c::): Hıyar-ı
şart, hıyar-ı rü'yet gibi muhayyer­
liklerden birini taşımayan nafiz alış­
veriştir. İki taraftan yalnız biri bunu
feshedemez.
BEY'-İ MUKAYAZA (�LA.. c::) :
Nakit kabilinden olmayan bir malı,
diğer bir mal ile değiştirmektir.72
Buna, "trampa" denir. Bir kitabı di­
ğer bir kitap ile değişmek gibi.
BEY'-İ MURABAHA (�1_,,.. c:: ): Bir
kimsenin almış olduğu bir malı, ken­
disine kaça mal olduğunu söyleyerek
ondan fazla bir bedel ile başkasına
rıza yoluyla satmasıdır. Bir malı 1 00
liraya aldığını söyleyerek 1 1 O liraya
satmak gibi. Böylece 1 O lira kar et­
miş olur.
BEY'-İ MÜSAVEME ( �JL... c::): Bir
kimsenin almış olduğu malı kendisi­
ne kaça mal olduğunu söylemeksizin
bir bedel ile başkasına rıza yoluyla
satmasıdır. Bir tacirin elindeki bir
malı kaç liraya almış olduğunu söy-
n Altın ve gümüşten başka bir malı, diğer
bir mal ile değiştirmektir.
lemeksizin başkasına satması gibi.
Satışlarda en çok geçerli olan budur.
BEY'-İ MEVKUF (..J}y c::): Başka
şahsın hakkıyla ilişkili olup nafiz ol­
ması, o şahsın iznine bağlı bulunan
alışveriştir. Bey' -i fuzı111 gibi. Fuzı111
ise, başkasının hakkında bir şer'i
izne dayanmaksızın tasarrufta bulu­
nan kimsedir.
BEY'-İ MUTLAK (J.ik.. c:: ): Alışıl­
mış şekilde daima yapılan satış mua­
melesidir. Bir malı bir bedel mukabi­
linde derhal satmakla meydana gelir.
BEY'-İ MÜN'AKİD (� c::):73
Mebi' ile semende hukuki sonucu
görülecek şekilde birbirine bağlan­
masıyla meydana gelir. Bu hukuki
sonuçtan maksat da satanın semene,
satın alanın da mebie sahip olmasıdır.
BEY'-İ NAFİZ (.lit.; c::): Başkasının
hakkıyla ilişkili olmayan alışveriştir.
Üzerine derhal mülkiyet bağlanır.
Nefaz ise bir şer'1 tasarrufun hukuki
sonuç doğurmasıdır. Binaenaleyh
başkasının hakkıyla ilişkili bulunma­
yan böyle münakid bir alışveriş he­
men mülkiyet ifade eder. Yani satan,
semene, satın alan da satılan şeye
sahip olur.
73 İn'ikad olan bey'dir ki bey'a mahsus icab
ve kabulün birbiriyle ilişkili olmasına denir.
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü . 43
BEY'-İ SARF ( .jrP <'.'.1-): Nakdi nak­
de satmak. 74 Örneğin gümüşü altına
ve altını gümüşe satmaktır ki buna
"para bozma" denir. Bir altını verip
de 100 kuruş gümüş para almak gibi.
Sarf kelimesi, sözlükte "bozmak, dö­
nüştürmek (tahvil) ve değiştirmek"
manasındadır. Bununla meşgul olana
"sarraf' ve "sayrafı" denir.
BEY'-İ SAHİH ( � <'.'.1-): Zatı ve
vasfı itibariyle meşru olan alışveriş­
tir. Buna bey'-i caiz de denir. Zaten
meşruiyet, lcab ile kabulün hukuka
uygun bir şekilde birbirine bağlan­
masıyla meydana gelir. Vasfen meş­
ruiyet, tarafların rızalarıyla ve bede­
lin belirlenmesiyle gerçekleşir.
BEY'-İ SELEM (� <'.'.1-): 75 Peşin
para veya peşin verilen başka bir mal
ile veresiye bir mal satın almaktır.
Selem, sözlükte "öne almak (tak­
dim)" anlamındadır.76 Bu nedenle
seleme "selef' de denir. Ancak selef
tabiri "karz-ı hasen" manasında da
kullanılmaktadır. Bu bakımdan se­
lem tabirinden daha geneldir ve Irak
ehlinin lugatıdır.
74 Sikkeli veya sikkesiz altını altına veya
gümüşü gümüşe ve tersine olarak sat­
maktır.
75 Vadeliyi vadeliye satmaktır.
76 Peşin para veya mal veren müşteriye,
"sahibü's-selem" denir. Veresiye mal ve­
recek olan satıcıya da, "müslemün ileyh"
denir. Böyle satın alınan mala, "müsle­
mün fih" ve peşin verilen paraya ve mala
da, "re'sü'l-mali selem" denir.
BEY'-İ TEVLİYE (� y <'.'.1-): Bir kim­
senin almış olduğu bir malı kendi­
sine kaça mal olmuş ise onu söyle­
yerek tam o kadara satmasıdır. 1 00
kuruşa aldığını söyleyerek yine 100
kuruşa satması gibi.
BEY'-İ VAZIA (�.J <'.'.1-): Bir kim­
senin bir malı kendisine kaça mal
olduğunu söyleyerek ondan noksana
satmasıdır. Bir malı 100 liraya almış
olduğunu söyleyerek 90 liraya sat­
ması gibi.
BEYAN/AÇIKLAMA (0�): Lugatta
"açığa çıkarmak" demektir. Bildirme
(ilam) ve açıklama (tebyin) mana­
sında da kullanılmaktadır. Istılahta
'
"Söz olsun iş olsun vuku bulan şey-
den muradın ne olduğunu o şeyle
ilgisi, münasebeti bulunan bir söz
veya fiille açığa çıkarmaktır. Mesela,
"Namazınızı kılınız" emrini Resül-i
Ekrem kendi fiilleriyle, yani kıldık­
ları namazlar ile beyan etmiş ve bu
hususta, "Namazı benim nasıl kıldı­
ğımı gördüğünüz gibi kılınız " diye
emir buyurmuştur.
BEYAN-1 TAGYİR (� .:.ı�): Sö­
zün evvelinin gerektirdiği manayı,
bundan muradın ne olduğunu diğer
bir lafız ile izhar ederek değiştir­
mektir. Tahsis, istisna, sıfat, gaye,
bedel denilen şeyler, birer "beyan-ı
tağyir" demektir. Mesela, "Alışveriş
44 . i S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü Ô Ü
helal faiz haramdır"77 ibaresindeki
'
ilk cümle, yani, "Alışveriş helaldir"
cümlesi, faiz suretiyle yapılan bir
alışveriş muamelesini de kapsamak­
tadır. "Faiz haramdır" cümlesi ise bu
kapsamı değiştirerek (tağyir ederek)
alışverişin helalliğini faiz (ribıi) yo­
luyla olmayan alışveriş işlemlerine
tahsis kılmıştır. Aynı şekilde, "Şu
paranın beş yüzü müstesna olmak
üzere hepsi Zeyd'e aittir" sözünde
de istisna, bir beyan-ı tağyirdir, "Şu
paranın hepsi Zeyd'e aittir" ibaresi­
nin gerektirdiği anlamı (mfıcebini)
değiştirmiştir.
BEY AN-1 TAKRIR (_r..,.Z .Jl:!): Bir
sözü, mecaz ve hususilik ihtimalini
kesecek bir şey ile pekiştirmektir.
Mesela, "Kanatları ile uçan kuşlar da
sizin gibi birer ümmettir" 78 sözünde­
ki "kanatları ile uçan" vasfı, bir pe­
kiştirmedir. Bu vasıf kuşlardan meca­
zi bir mana kastedilmediğini gösterir.
BEYAN-1 TEBDİL (J.� .Jl:!): Fer'i
hükümlerden olan ve ebediliği gös­
teren bir kayıt ile kayıt altına alın­
mamış olan şer'I bir hükmün aksine
ondan sonra gelen şer'i bir delilin
delalet etmesidir. Buna "nesh" de
denir. Bu halde sonra olan şer'i de­
lile "nasih", bununla kaldırılan şer'i
hükme de "mensfıh" denilir. Mesela,
önceleri ana babaya vasiyet yapıl-
77 bk. Bakara 2/275.
78 bk. En'am 6/38.
ması farz idi, daha sonra bu farziyet,
şer'i bir delil ile neshedilmiştir.
BEYAN-1 TEFSİR (� .Jl:!): Ken­
disinde kapalılık (hara) bulunan bir
şeyi izah etmektir. Şöyle ki, kendile­
rinde kapalılık (hara) bulunup müc­
mel, müşkil, hafı gibi kısımlara ayrı­
lan sözler, bu beyan-ı tefsir sayesinde
açıklanmış olur. Mesela, "Zekatınızı
veriniz"79 mealindeki bir emir, müc­
meldir, miktarı muayyen değildir.
Resfıl-i Ekrem Efendimiz'in, "Mal­
larınızın kırkta birini zekat olarak
veriniz" 80 mealindeki emirleri ise
zekatın miktarını tayin ettiğinden bu
hususta bir beyan-ı tefsirdir.
BEYAN-1 ZARURET (ö.JJ� .Jl:!):
Bir şeyi lafzi olarak açıklamak için
vazedilmemiş bir şey ile bir nevi
izah etmektir. Bu beyanın bir kısmı
mantfık hükmündedir, bir kısmı da
ihtiyaç anındaki sükfıttan ibarettir.
Mesela, "Vefat edip sadece annesiyle
babası bulunan bir kimsenin tereke­
sinin üçte biri annesinindir" denilse,
bu terekenin geri kalanı da babası­
nındır, denilmiş olur. Aslında bu son
söz, kelamda zikredilmeyen şeydir
(meskfıt-i anlı). Fakat bağlamı (si­
yakı), cümle itibariyle örfen mantfık
hükmünde bir beyan-ı zaruretten
ibarettir. Yine, buluğ çağına gelmiş
bekar bir kızı, babası bir şahısla ev-
79 Bakara 2/1 1 0.
80 bk. Ebfı Davud, Zekat, 5; İbn Mace,
Zekat, 4.
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R i S Ö Z L Ü (; Ü
lendireceğini söylediği halde o sükı1t
etse bu sükı1t, evlenmeye onay ver­
mekten ibaret olur. Aslında bu sükı1t,
açıklama yapmak için konulmuş bir
şey değildir. Fakat söze ihtiyaç bu­
lunduğu durumda meydana geldiğin­
den bir beyan-ı zaruret sayılır.
BEYNUNET-İ KÜBRA (.ş.r.5 ��):
Mutlak olarak üç talak ile meydana
gelen ayrılıktır. Buna "beynünet-i
kat'iyye" de denilir. Bu şekilde ayrı­
lan eşlerin hülle olmaksızın yeniden
evlenmeleri mümkün değildir.
BEYNÜNET-İ SUGRA (.ş_;....,, ��):
Bir veya iki talakı bain ile meydana
gelen ayrılıktır. Eşler ancak yeni bir
nikah akdiyle tekrar evlenebilirler.
BEYT-İ MAL-İ MÜSLİMİN (JL. �
� ): İslam hükümetinin maliye
hazinesi demektir ki bu, bütün müs­
lümanlara aittir.
BEYYİNE (4.): Delil, şahit, bir da­
vayı ispat için ibraz edilen hüccet,
vesika anlamındadır. Adaletli kimse­
lerin şehadetlerine "beyyine-i adile"
denilir. Hakkın ortaya çıkmasına ve
tecellisine hizmet ettiği için şahitliğe
"beyyine" adı verilmiştir.
BİA (�): Hıristiyanlara ait kilisedir.
Çoğulu, "biya"'dır.
BİD'AT (�J.:): Din hususunda
sahabe-i kiram ile tabiinin takip etme-
• 45
diği ve şer'i bir delilinin de gerektir­
mediği, sonradan icat edilen şeylerdir.
İslam mezheplerinden birine aidiyet
iddiasında olup Ehl-i sünnet Ve'l­
cemaat'in akidelerine aykırı itikadda
bulunan şahsa da "mühtedi'" denir.
BİKR (�): Kocaya varmamış olan
kızdır. Çoğulu "ebkar"dır. Bikr, ha­
kiki ve hükmi kısımlarına ayrılır.
BİKR-İ HAKİKİ (� �): Erkek
ile asla cinsel ilişkide bulunmamış
olan kızdır. Kocaya varmamış ol­
makla beraber hiçbir sebeple beka­
reti zail olmamış olan bir kız, bikr-i
hakiki olduğu gibi kocaya vardığı
halde zevcinin mecbüb81 veya innin82
olmasından dolayı kendisine tekar­
rüb vuku bulmaksızın zevcinden
talak veya vefat sebebiyle ayrılan bir
kız da bikr-i hakiki sayılır. Yüksek
bir yerden atlamak veya çok hayız
görmek veya uzun bir müddet evlen­
meksizin yaşamak veya cerahat gibi
bir sebeple bekaret zarı zail olan bir
kız da yine bikr-i hakiki olur.
BİKR-İ HÜKMİ (� �): Teker­
rür etmemek ve hakkında zina haddi
(cezası) icra edilmiş olmamak şar­
tıyla zina fiilinde bulunduğu malum
olan kızdır.
81 Mecbı1b: Erkeklik organı veya husyeleri
kesilmiş.
82 İ nnin: İktidarsız, kısır.
46 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
BİR (_r.): Lugatta, "sevap, hayır, lu­
tuf, ihsan, ibadet, taat, doğru sözlü
olmak" manalarını ifade eder. Istı­
lahta, "Bir kimsenin yeminine sadık
kalmasıdır. Lutuf ve ihsan sahibine
ve yemininde sadık olana da "bar"
denir. Çoğulu, "ebrar"dır. Baba ve
anaya hizmet ve ihsanda bulunma­
ya da "birr-i valideyn" denir. Zıddı,
"ukuk"tur ki hukuka riayet etmemek­
ten ve hukuku zayi etmekten ibarettir.
BUHTEC (&.): Pişirilmekle kabarıp
ekşiyerek sarhoşluk vermeye müsait
bir hale gelen yaş üzüm suyu. Şara­
bın tortusundan damlatma (takdir)
suretiyle elde edilen ve "arak" adı
verilen rakı da buhtec hükmündedir.
BULÜG Ct:,A): Lugatta "varma ve
kavuşma" demektir. Istılahta, çocuk­
luk çağının son bulmasıdır. Buluğ
çağına eren erkeğe "baliğ", kadına
da "baliğa" denir.
Buluğun başlangıcı kızlarda dokuz,
erkek çocuklarda on iki yaşın bitimi­
dir. Bulı'.'ığ yaşının son sınırı, İmam-ı
Azam'ın son ve en meşhur kavline
göre ihtiliim (rüyalanma), hamile
bırakma ve meni gelmesi gibi bir
sebeple biiliğ olmayan erkekler için
on sekizdir. Hayız, ihtilam, hamile
kalma gibi bir sebeple buluğu ortaya
çıkmayan kızlar için de on yedidir.
Çünkü bu yaştaki bir insan reşid ola-
cağından artık onun baliğ sayılma­
ması uygun değildir.
Kadınların gelişme ve erginleşmesi
erkeklerden daha hızlı olduğundan
erkeklerin buluğ yaşı bir sene fazla
olmuştur. İmameyn'e göre gerek er­
kek ve gerek kızlar için buluğ yaşı­
nın sonu on beştir. Bu yaşa ulaşan bir
şahıs, kendinde buluğ alametleri gö­
rülmese bile hükmen biiliğ sayılarak
hakkında o yolda hükümler geçerli
olur. Çünkü bu yaşta olanlar genel­
de ve yaygın olarak buluğa ererler.
Bununla beraber insanların ömürle­
ri kısa olduğundan kendilerinin bu
süreden daha fazla tam ehliyetten
mahrum tutulmaları uygun görü­
lemez. Bu görüş, fetvaya esas olan
(müfta bih) görüştür, Mecelle'de de
bu kabul edilmiştir. Üç imama göre
de buluğ yaşının sonu on beştir (bk.
"HACR" ve "İKRAH").
BURHAN (0\...ı. _r.): Kati olan delil. Ke­
sin olan öncüllerden (mukaddimat-ı
yakiniyye) oluşması ve mantıki kıya­
sın şartlarını taşıması sebebiyle neti­
ce hakkında kesin bilgi ifade eder.
BÜR' ( �_r.): Bir yarığın, bir yaranın
veya kesilmiş bir uzvun tamamen
veya kısmen iyileşip kapanması.
Bu bakımdan "bür-i tam" ve "bür-i
nakıs" kısımlarına ayrılır. Esasen
"hür" kelimesi bir şeyin başkasın­
dan ayrılıp hiilis bir halde bulunması
 i S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü . 47

anlamındadır. Bu münasebetle hasta­

lıktan iyileşmeye ve nekahet halinde
bulunmaya da "hür'" denilmiştir.

BÜZU' (�): Nikah anlamındadır.

Kadının cinsel organını ifade etmek
için de kullanılır. "Mübazaa" da cin-
sel ilişkiye girmek demektir.
 c
CABİ-İ VAKF {....iJi &.�): Vakfın geli­
rini toplamaya memur edilen kimsedir.
Vakfın tahsildarı sayılır. Vakfın girdi­
lerini toplamaya da "cibayet" denir.83
CAİFE {:W� ): Karın boşluğuna ka­
dar nüfuz eden yaradır. Göğüste,
arkada, karında açılan yaralar gibi.
Karın boşluğuna nüfuz etmeyen bir
yaraya da "gayr-i caife" denir. Elde,
ayakta, boyunda meydana gelen ya­
ralar gibi.
CAİZ (;�): Yapılması geçerli (sa­
hih) veya mubah olan herhangi bir
fiil veya akiddir. Bazan bir fiil, bir
akid, sahih olduğu halde caiz olmaz.
Mesela, cuma namazı için ezan oku­
nurken namaza koşmayan mükellef
bir müslümanın yapacağı bir satış
muamelesi dünyevi ahkam itibariyle
sahihtir. Fakat uhrevi ahkam itiba-
83 Çoğulu, "cibayat"tır.
riyle caiz değildir. Çünkü ilahi emre
muhalefeti gerekli olmakla uhrevi
mesuliyete sebeptir.
CAMEKİYYE (��): Vakfın geli­
rinden görev sahiplerine verilmesi dü­
zenli olarak verilen aylık bağıştır. Bu,
bir yönüyle ücret ve bir yönüyle de
hediye mahiyetindedir. Elbise parası
adıyla verilen paralar bu kabildendir.
Camekiyye, vazifenin aylık kısmın­
dandır. Yıllık kısmına da "ata" denilir.
CANİ ( ıj � ): Kendisinden cinayet
sadır olan şahıstır. Kendisi üzerine
cinayet vuku bulan kimseye de "me­
cniyyün aleyh", "men aleyhi'l-cina­
ye" denilir.
CAR-i MÜLASIK (�')l. J�): Bir
akara bitişik akarı bulunan komşu­
dur. Bir akarın duvarı altındaki yere
ortak olan komşu ise o akarın ken­
disinde ortak sayılarak birinci de-
50 • i SLAM HUKUKU TERi M LERi SÖZLÜGÜ
recede şüf'adar bulunur. Çünkü bir
akarın müşterek hissedarları, o akara
bitişik akarları olanlardan daha çok
hak sahibidirler. Şüf'a hakkı evvela
o hissedarlara ait olur.
CARİH (c)�) : Cerheden, yarala­
yan, bir kimsenin başından ve yü­
zünden başka herhangi bir uzvunda
yara meydana getiren şahıstır. Bu
şekilde yaralanan kimseye de "mec­
ruh" veya "cerih" denir. Cerihin ço­
ğulu "cürhii"dır.
CARİYE (�).:�· ): Bir kimsenin köle­
si (memluke) olan genç veya ihtiyar
kadındır. Çoğulu, "cevari"dir.84
CEBR/İCBAR U-:�I ·.rf':') : İkrah.
Cebredene, "mücbir" denir. Velayeti
altındaki kimseler hakkında tasarru­
fu geçerli olan veliye, "veliyy-i müc­
bir" denir. 85
84 Cariye, esasen denizde seyretmesi itiba­
riyle gemi manasındadır. Cariyeler de
efendilerinin emir ve hizmetleri dairesin­
de hareket edecekleri yönüyle bu namı
almışlardır. Bununla birlikte hür kadınla­
ra da "cariye" denildiği olmuştur. Vakıf­
lar gibi menfaati kamu (amme) hakkın­
da devam eden bir sadakaya da "sadaka-i
cariye" denilir.
85 Zorba, baskın çıkan (galip) ve kibirli
(mütekebbir) kimseye "cebbar" denilir.
"Cübar" da heder olmak, tazmini lazım
gelmeksizin telef olmak manasındadır.
"Cebr" lafzı, ıslah ve telafi manasına da
gelir. Nitekim, "cebr-i mafat" denir. Ceb­
rin zıddı ihtiyardır. Kerahatin zıddı da
rızadır.
CEDD-İ FASİD (..t... l.9 �) : Ölüye nis­
betinde anne dahil olan dededir. An­
nenin babası, babanın anasının baba­
sı (ebü'l-üm, ebü ümmi'l-eb) gibi ki
zevi' 1-erhiimdandır.
CEDD-İ SAHİH (� � ): Ölüye
nisbetinde araya kadınların girme­
diği dededir. Babanın babası, baba­
nın babasının babası (ebü' l-eb, ebü
ebi'l-eb) gibi. Bu kimseler ashab-ı
feriiizdendir.
CEDDE-İ SAHİHA (� ts o�): Ölü­
ye nisbetinde cedd-i lasid dahil olma­
yan ninedir. Ölüye nisbeti gerek kadın­
lar ve gerek erkekler ve gerek her ikisi
vasıtasıyla olsun farketmez. Annenin
annesi (ümmü'l-ümm), annenin an­
nesinin annesi (ümmü ümmi'l-ümm),
babanın annesi (ümmü'l-eb), babanın
babasının annesi (ümmü ebi'l-eb) gibi.
Bunlar ashab-ı feriiizdendir.
CELD (�): Lugatta deri üzerine
vurmaktır. Her bir vuruşa "celde" de­
nir. Deri ile yani kamçı gibi deriden
yapılmış bir şey ile vurmak manası­
na da gelir. Fıkıh ıstılahı olarak celd,
"muhsan olmayan mükellef zinakar
erkek veya kadının belirli organları­
na özel bir şekilde değnek veya kam­
çı ile vurmaktır." Bu ceza, suçlunun
cildi, yani derisi üzerine tatbik edil­
mesi yönüyle "celde" adını almıştır.
CEM'-İ MÜNEKKER (� �) :
Bir vaz' ile sınırsız çokluğu ifade
 İ SLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ · 51
etmek için konulmuş olan lafızdır.
Üç ve üçten fazlaya da delalet eder.
Rical (JG:- J), nisa ( ..L...; ) lafızları gibi.
CENİN (� ): Henüz anasının rah­
minde bulunan çocuktur. Cenin lafzı
esasen örtme ve gizleme manasını
hissettiren "cen" ve "icnan" madde­
lerinden alınmıştır. Bu bakımdan he­
nüz anasının rahminde yani ana kar­
nında oğlan yatağı denilen mahalde
bulunan çocuğa cenin denilmiştir.
CENIN-İ GAYR-İ MÜSTEBi­
Nİ'L-HİLKA (ül.>JI � _r.i:- � ) :
Organları henüz belirmemiş olan ce­
nindir. Bu, alaka, kan parçası mesa­
besindedir.
CENIN-İ MÜSTEBINİ'L-HİLKA
(ül.>JI � � ) : Yaratılışı ve or­
ganları belirmiş olan cenindir.
CENIN-İ GAYR-İ TAM HİLKA (�
ül.>JI i l; _r.i;-): Azası kısmen teşekkül
etmiş olan cenindir.
CENIN-İ TAM HİLKA ( i l; � sanda bir ayıp, bir eksiklik teşkil ede­
ül.>Ji): Azası tamamıyla teşekkül et­
miş olan cenindir.
CENIN-İ zi HAYAT (ö� .s) :_r..;:-) : Ana­
sının rahminde canlanmış olan cenindir.
"Cenin-i gayr-i zi hayat" ise henüz ken­
disine ruh üflenilmemiş olan (canlılık
belirtileri bulunmayan) cenindir.
CERiB ('-:-"-!?.): Lugatta "vadi" anla­
mındadır. Sonra dönümlük yerler ve
seçkin (mütemeyyiz) arazi parçaları
için kullanılmıştır. Bunun miktarı,
beldelerin örfüne göre değişir. Bazı
beldelerde l cerib, l 0.000 zira mik­
tarıdır. Bazılarınca da 1 cerib, 3600
zira karedir. Türkiyede bir dönüm,
1 600 zira-i mi'mari kare yer demek­
tir. Türkiyemiz'de arazinin yüzeyi­
nin ölçülebilmesi için her bir kenarı
1 0 zira-i a'şariden ibaret bir karenin
kapladığı miktar yer, birim alınıp
buna "murabba'-ı a'şari" yahut "ar"
ve 10.000 zira-i a'şari kare (murab­
ba') yere de "cerib" yahut "hektar"
denilmiştir.
CERH <c_.� ): Esasen "ayıplı/kusurlu
hale getime ve eksiltme" anlamında-
dır. Bir kimse hakkında sövüp sayma-
ya, tenkit ve ayıplamada bulunmaya
ve şahitlerin şehadetlerini hiikimin
reddedip düşürmesine de cerh denir.
Bir şahidin şehadetini redde sebep
olacak bir kusurunu meydana çıkar­
maya da cerh denilmiştir. Yara da in­
ceğinden bunu meydana getiren fiile
de cerh denilmektedir. Bununla bir­
likte cerh, yaralanmak manasında da
kullanılmaktadır. Fıkıh ıstılahı olarak
ise cerh, "baş ve yüz dışındaki uzuv­
lardan herhangi birini yaralamaktır."
CERH-İ MÜSHIN (� (.?.): Yaralı
olan şahsın bir gün veya daha az bir
müddet yaşaması düşünülemeyecek
şekilde aldığı yaradır.
52 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü

CERH-İ MÜHLİK ( .!.l4- (_?.) : Ki şi­ olan büyük ordulara "asker-i azim"
nin ölmesine sebep olan yaradır. adı verilir.

CERH-İ ŞÜHÜD (.)� (_?. ): Şahit­ CEZA ( ..ı?.) : Mücazat, mükafat, bir
lerin fiisık (günahkar) olduğunu ve işe aynıyla karşılıkta bulunmak. Ta­
adil olmadıklarını iddia etmek ve or­ atin sevabı, masiyetin de azabı ve
taya koymaktır. 86 cezası gibi. Ceza tabiri, Türkçe'de
daha çok "yaptırım" (ukubet) mana­
CEV ARİH ((_).?.") : Yırtıcı kuşlara,
sında kullanılmaktadır. Bu anlamıy­
vahşi hayvanlara ve insanların el ve
la ceza, "suç işleyenlerin hakkında
ayak uzuvlarına denir. Tekili, "cari­
uygulanan yaptırım" demektir. Ceza
he"dir. Bu, dişiye de erkeğe de de­
hapis, darp ve hareket serbestisinden
nilebilir.
engelleme vb. şekilde uygulanır.
CEYŞ (�) : En az 400 nefer süvari
"İctiza" bir kimseden ceza ve müka­
ve piyadeden oluşan bir askeri kıta.
fat istemektir. "İcza" da bir şeyin
Bunun devlet başkanına veya gazi­
başkasının yerine yeterli olmayacak
lere ait olması arasında fark yoktur.
şekilde geçmesidir. "Tecziye" de bir
Çoğulu, "cüyi'ış"tür. 1 2.000 kişilik
şeyi parçalamak ve parçalara ayır­
bir kuvvet, bir "ceyş-i azim" sayılır.
maktır. Varlığı veya yokluğu bir şar­
Bu kadar ve daha çok kuvvete sahip
ta bağlanan ve onunla ilişkilendirilen
şeye de "ceza" denir. "Bir kimse dü­
Bu iki kısma ayrılır. Bir kısmı, "cerh-i
86
rüst olursa yükselir" denilmesi gibi
mücerred"dir ki şahide belirli bir şekilde
Allah hakkını veya bir kul hakkını içer­
ki yükselmek dürüst olma şartına
meyen şekilde yergide bulunmaktır. "Bu bağlı bir cezadır.
şahitler rasıktırlar. Bunlar yalan yere şe­
hadet eden kimselerdir" denilmesi gibi. CİHAD (��): Lugatta, "imkanı ve
Aleyhinde şahitlik yapılan kimse, sırf bu gücü sonuna kadar harcamak, ceh­
bu cerhi hakime gizlice haber verir ve
detmek, bir işte aşırlık göstermek"
şahitler getirerek ispat ederse hakim, cer­
hedilen şahitlerin şehadetlerini reddeder.
demektir. Herhangi bir hususta faz­
Evvelce tezkiye edilmeleri etkili olmaz. lasıyla çalışmak manasına da gelir.
İkinci kısım, "cerh-i mürekkeb"dir ki bu,
ya belirli bir Allah hakkını veya bir kul
Istılahta cihad, "Hak yolunda mey­
hakkını kapsayan cerhtir. "Bu şahitler bir dana gelecek savaşlarda, can mal, dil
şahsı kasten öldürmüşlerdir. Veya yalan ve diğer vasıtalarla çalışarak imkan
yere şehadet için şu kadar para almışlardır" ve gücü sarfetmek demektir. "Müca­
denilmesi gibi. Aleyhinde şahitlik yapılan
kimse, bu cerhi beyyine ile ispat ederse bu
hede" de çalışmak ve cenk etmek an­
şahitlerin şehadetleri reddolunur. lamındadır. Nefsiyle veya kendisine
 İSLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ
karşı savaş edenlerle mücahede ve
muharebede bulunan bir müslümana
da "mücahid" denir.
CİHAT (..::.ı � ): İmamet, hitabet,
müezzinlik, kayyımlık, müderrislik,
vaizlik, hafız-ı kütüblük gibi vakıf
müesseselerine ait hizmetlerdir. Te­
kili cihettir. Zaruri ve gayri zaruri
kısımlara ayrılır.
CİHAT-1 GAYR-İ ZARURİYYE
(�..>__,__,...; __d:- ..::.ı � ): Vakfın tali dere­
cede yararlarından olan hizmetlerdir.
Cibayet, hazin-i kütüblük hizmetle­
ri gibi. Bir vakfın gayri zaruri olan
imaretleri de bu kabildendir. Bir vak­
fın geliri müsait olmadığı takdirde
zaruri hizmetlere öncelik verilir.
CİHAT-1 ZARURİYYE (..::.ı �
�..>__,__,...; ) : Vakfın başlıca yararlarından
olan, başka bir tabir ile vakfın başlı­
ca gayesini temin eden hizmetlerdir.
Mescidlere nazaran imamet, hitabet
müezzinlik hizmetleri gibi.
CİHAZ (.;�): Kocaya varan kadın
için hazırlanması adet olan eşyadır.
Elbise, sergi, yatak takımı ve takılar­
dan oluşur (Kelime günümüzde "çe­
yiz" şeklini almıştır).
Yolcunun erzakına, eşya ve mühim­
matına, ölünün kefenine de "cihaz"
denir. Çoğulu "echize"dir. "Cehaz"
lafzı da hem zikredilen şeylere hem
de kadınların cinsel organına denir.
• 53
Kadınların, yolcuların, ölülerin muh­
taç oldukları eşyayı hazırlamaya,
tertip ve tanzim etmeye de "teçhiz"
denilir.
CİNAYET (��): Sözlük anlamı
ağaçtan meyveyi düşürmektir. "İc­
tina" gibi. Sonra insanların cüret
gösterip yaptıkları herhangi bir şer­
re isim olmuştur. Bu bakımdan ci­
nayet, "Azarlamayı ve sorgulamayı
gerektiren herhangi bir cürüm (suç)"
demektir. Buna göre insanların can­
larına, uzuvlarına, kuvvetlerine, mal­
larına, ırzlarına yönelik işlenen her
yasak fiil, bir cinayettir. Ancak canlı
ve cansız mallara ilişkin cinayetler,
"gasp, nehb, sirkat, itlaf' gibi isim­
lerle anılır.
Fıkıh ıstılahı olarak cinayet, "kısas
veya tazminatı gerektirecek şekilde
insanın canı veya bedenine yönelik
işlenen her türlü haksız fiil" demek­
tir.
CİNAYET ALE'L-BEHİME (��
�\ Js-): Bir hayvan hakkın­
da gasp veya itlaf suretiyle vuku
bulan cinayettir. Çoğulu "cinayet
ale 'l-behaim"dir.
CİNAYET-İ BEHİME (4. ��):
Bir hayvanın basması, çarpması, ısır­
ması, sıçraması, ön ayağını vurması,
arka ayağını tepmesi veya kuyruğunu
çarpmasıyla meydana gelen cinayet­
tir. Çoğulu, "cinayetü'l-behaim"dir.
54 • i S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü (; Ü
CİNAYET ALE'R-RAKİK (J.ı'- �l.:..:-­
JJ)1): Köle veya cariye hakkında
vuku bulan cinayettir.
CİNAYET MA DÜNE'N-NEFS (�l.:..:-­
�I 0J:J \...) : İnsana organları, insani
özellikleri gibi canı dışında yönelik
olarak işlenen cinayettir. Yaralama,
kesme, organlardan birini işlevsiz
bırakmak suretiyle meydana getirilir.
Buna "cinayet fi 'l-etraf' da denilir.
CİNAYET Fİ'N-NEFS (_) �l.:..:-­
�1): İnsanı yaşamaktan mahrum
bırakan cinayettir ki haksız yere
vuku bulan bir öldürme hadisesinden
ibarettir.
CİNAYET-İ HAİT (.kil>. �L:..:--) : Bir
duvarın yıkılarak bir kimsenin telef
olmasına sebebiyet vermesidir.
CİNAYAT-1 MÜCTEMİA (..:..ı 4 L:..:-­
�): Bir şahsın bir anda bir fiil ile
yapmış olduğu farklı cinayetlerdir.
Atılan bir kurşun ile birkaç kimsenin
öldürülmesi gibi.
CİNAYAT-1 MÜNFERİDE (..:..ı 4L:..:-­
Ö:J)wo ): Bir şahsın başka bir şahsa iş­
lediği cinayetlerdir.
CİNAYAT-1 MÜŞTEREKE (..:..ı 4 L:..:-­
�_;:.!..o) : İki veya daha fazla kimsenin
bir şahıs hakkında birlikte işlemiş ol­
dukları cinayettir.
CİNAYET-İ NAHİS C..r·>- lj �L:..:--) :
Bir şahsın bir hayvana vurmak veya
dürtmek suretiyle oluşmasına sebe­
biyet verdiği cinayettir.
CİNAYET-İ RAKİB (�IJ �L:..:-- ) : Bir
kimsenin binmiş olduğu hayvan vası­
tasıyla meydana getirdiği cinayettir.
CİNAYETLERİN TEDAHÜLÜ
(.j>- 1..ı.; .!.l);:L:..:-- ) : Farklı farklı cina­
yetlerin yalnız bir cinayet gibi sayıla­
rak bunlardan yalnız birinin kısas ve
diyet gibi bir cezaya çarptırılmasıdır.
CİNS (� ): Sözlükte "eşyadan bir
sınıf, bir kısım" demektir. "Nevi"den
daha geneldir. Mesela "deve" hay­
vanlardan bir cinstir. "Tüylü deve"
ise deve cinsinden bir nevidir.
Fıkıhta ise cins, kapsadığı efradı
arasında maksat bakımından fahiş
farklılık olmayan şeydir. İnsan gibi
ki bunun nevileri erkekler ile kadın­
lardır. Bunların arasında ise fazla bir
farklılık yoktur. İnsanlık mahiyetin­
de tamamen ortaktırlar. Fakat insan,
at, deve, koyun ve diğer hayat sahibi
mahluklar ise aralarında maksat bakı­
mından büyük farklılık bulunduğun­
dan başka başka cinslerdir. Mantıkta
ise bunların hepsi bir cins sayılır. Her
biri ise canlı cinsinin bir nevidir.
CİNS-İ NAFAKA (ü4; � ): Para,
et, ekmek, un, yağ ve giyim eşyası
gibi şeylerdir. Ticaret eşyası, akar,
hayvanlar, ev eşyası ise nafaka cin­
sinden olmayan mallardandır.
 İ SLAM H U KUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ • 55

CİZYE (�?.) : Gayri müslimlerin "Ceile" ve "ciale" de "cu'Ul" anla­

mükellef olan erkeklerinden sene­
de bir defa alınan şahsi bir vergidir.
Buna "haracü'r-rüus" da denir.
Esasen cizye, "ivaz ve yeterlilik" ma­
nasına gelir. Müslümanların zimmeti­
ne, ahd ve emanına nail olan ve müs­
lümanların lehinde ve aleyhindeki
birçok hukuka iştirak eden gayri müs­
lim tebaadan alınan cüz'i bir vergidir.
Nail oldukları nimet ve salahiyete bir
nevi bedel olmak üzere yeterli görül­
düğünden cizye adını almıştır.
Bununla birlikte "cizye" lafzı ceza
manasına da gelir. Ceza ise hem
mükafat hem de mücazat yani ceza
(ukubet) anlamına gelir. Taatin se­
vabına, "ceza" denildiği gibi kötü­
lüğün/günahın (masiyet) cezasına da
"ceza" denir.
CU'L (�): Hizmet karşılığında
verilen ücrettir. Abıkı yani efendi­
sinden kaçmış olan köleyi efendisine
yani sahibine geri döndürmek üzere
şahit göstererek yakalayan kimsenin
bu hizmeti karşılığında hak ettiği üc­
rete de "cuül" denir.
mındadır.
CÜND (�): "Asker, çeri ve yardım­
cı" manasındadır. Tekili, "cündi",
çoğulu, "cünud ve ecnad"dır.
CÜNHA (� ): Masiyet, cinayetten
aşağı mertebede kabahattir (yüz kı­
zartıcı suç).
CÜRH-CİRAHA (�1?.-c_?.) : Baş
ve yüz dışındaki uzuvlardan birin­
de meydana gelen yaradır. Çoğulu
"cüruh, cirah, cirahat"tır.
CÜRM (r?. ): Günah, yapılması ya­
sak olan şey. Buna "cerime" de denir.
Çoğulu, "ceriiim" <lir. Cürüm sayılan
herhangi bir fiili irtikap edene de
"mücrim" denir.
CÜZAF ( ...J I_?. ): Götürü pazarlık
usulü yani, bir şeyi tartmaksızın, ölç­
meksizin tahmin ile satıp almak. Bir
yığın buğdayı şu kadar kuruşa almak
veya saymaksızın gösterilen bir avuç
para ile şu kadar buğdayı almak gibi.
Buna "mücazefe" denir.

CU'L ALE'L-CİHAD (� �
.)�\): Gazada bulunmak üzere alı­
nıp verilen ücrettir. Cihadına yardım
olmak üzere mücahidlere verilen
bahşişe de, "cuul" denilmiştir. Sulh
karşılığında verilen bir nevi tazmi­
nat manasında da kullanılmaktadır.
 D
DAİN (�b ): Alacaklı, bir vade ile ala­
cak sahibi, bir kimsenin zimmetinde
alacağı olan şahıs. Buna, "garim" de
denir. Çoğulu, "gurema"dır.87
DAL (JL.,.;): Yolunu şaşırmış insan. Giiib
olmuş, yerinden uzak düşmüş yitik hay­
vana da bilhassa "dalle" adı verilir.
DAL Bİ'D-DELALE (4.l\l...U 4 Jb):
Aralarındaki ortak ve lugat bakımın­
dan anlaşılan bir illet vasıtasıyla asıl
vazolunduğu mananın gereğine dela­
let eden lafızdır. Mesela, "Anana ba­
bana öf deme! " sözü, ebeveyne karşı
"öf' diye usanç göstermenin yasak­
lığına ibaresiyle delalet ettiği gibi,
dövmenin ve sövmenin yasaklığına
87 "Medyun" da borçlu, ödünç almış kim­
sedir ki, buna "medin" de denir. Borç
vermeye "idfıne", borç edinmeye de "is­
tidfıne" denilir. "Müdfıyene" de karşılıklı
borç edinmek, birbirine borç para ver­
mek yerinde kullanılmaktadır.
da lugat yönündeki delaletiyle dela­
let eder. Çünkü öf demekte eziyet
vermek vardır. Bu eziyet, öf deme­
nin yasaklanması için re'y ve kıyas
yoluyla değil, belki lugatın delale­
tiyle bir illettir. Bu illet, dövmede ve
sövmede de ziyadesiyle vardır. Bina­
enaleyh bu ortak illet dolayısıyla "öf
demek" yasak olduğu gibi dövmek
de sövmek de yasaktır.
DAL Bİ'L-İBARE (•):-�4 Jb): Dela­
let-i mutabıkıyye veya tazammuniyye
ile ya da iltizamiyye ile sevkedildiği
manaya ibaresiyle delalet eden lafız­
dır. Mesela, "Zekat, müslümanlann
fakirlerine verilir, hiçbir zengine ve­
rilemez" ibaresi, zekatın yalnız müs­
lüman fakirlere verileceğine delalet-i
mutabıkıyye ile delalet eder. Zengin
olan kişiye verilemeyeceğine de dela­
let-i tazammuniyye ile delalet eder.
Zekat hususunda fakirler ile zenginler
58 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
arasında fark bulunduğuna da dela­
let-i iltizamiyye ile delalet eder.
DAL Bİ'L-İKTİZA ( .. Wci� � Jb):
Şer'an kendisine ihtiyaç olan bir ge­
rekliliğe delalet eden lafızdır. Başka
bir ifade ile: "Vazolunduğu manadan
önce ispatına şer'an lüzum ve ihti­
yaç bulunan bir medlUle delalet eden
ibaredir." Mesela, bir kimse bir şahsa
hitaben, "Köleni şu kadar kuruşa be­
nim namıma azat et" deyip o şahıs da
azat etse köle, o kadar kuruş karşı­
lığında o kimse namına azat edilmiş
olur. Çünkü bu sözle, "Köleni şu ka­
dar kuruşa bana sat, sonra onu benim
namıma azat et" denilmiş olur. "Kö­
leni azat et" emri bir muktezidir (ge­
rektirici). Kölenin satılması da muk­
tezıldır. Bu mukteza olmadıkça böy­
le bir emrin manası hükümsüz kalır.
Artık öyle bir emrin doğru olması
için evvelce bir muktezanın varlığına
lüzum ve ihtiyaç vardır. Binaenaleyh
o emir, bu muktezaya iktiza yoluyla
delı1let etmekte bulunmuştur.
DAL Bİ'L-İŞARE (ö).!N� Jb): Üç
nevi delaletten biriyle sevkedildiği
mananın haricinde bir manaya, yani
söylenince asli maksat olmayan bir
manaya delalet eden lafızdır. Mese­
la, "Allah Teı1la, alışverşi helı11 , fai­
zi haram kılmıştır" ibaresi, alışveriş
ile faiz arasında fark bulunduğunu
beyan için sevkolunmuştur, bundan
asıl murat budur. O halde bu ibare,
alışveriş ile faiz arasında fark bu­
lunduğuna delalet-i mutabıkıyye ile
delalet ettiği gibi, alışverişin helı11,
faizin haram olduğuna da yine dela­
let-i mutabıkıyye ile delı1let etmiş
olur. Bir malın Zeyd'e verilmesini
veya verilmemesini isteyen bir kim­
seye karşı, "Bu malı hiçbir şahsa ver­
mem" sözü de bu malın Zeyd' e de
verilmeyeceğine delı1let-i tazammu­
niyye ile işaret yoluyla delalet eder.
"Evladın nafakaları baba (mevlüdün
leh) üzerinedir" ibaresi de çocukların
neseplerinin babalarından sabit ola­
cağına delı1let-i iltizamiyye ile işaret
yoluyla delı11et eder. Çünkü babanın
"mevlüdün leh" olması, nesebin ken­
disinden sabit olmasını gerekli kılar.
DAMAN (.JW ) : Başkasının üzerin­
deki vacip bir hakkı taahhüt etmek,
bir şeyin misilliyattan ise mislini
ve kıyemiyattan ise kıymetini ver­
mektir. O şeye de "mazmun" denir.
Daman, kefil olmak anlamındadır.
Kefile "damin" denir.88
DAMİA' (wb): Başa veya yüze isa­
bet eden ve kendisinden akmadan
göz yaşı kadar kan çıkmış olan yara.
88 Tazmin de bir kimseyi susturma (ilzam)
yoluyla borçlu etmek ve bir şeyi hakkına
göre/borçlu olarak (garameten) ödemek
manasındadır. Tazmini kabul etmeye de
"tazammun" denilir. Tazammun bir şeye
şamil olmak, onu kapsamak yerinde de
kullanılır. "Zımn" da bir şeyin içerisi ve
arası demektir. Nitekim, "Bu mesele, bu
kaidenin zımnında mündemiçtir" denilir.
 İSLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ
DAMİGA (�1.)): Derinin yırtılması
ve beynin yaralanması şeklinde başa
veya yüze isabet eden yara. Bu yarada,
"ümmüddimağ" denilen deri yırtılmış,
beyin yaralanmış olur. Bu yaradan
sonra hayatın devamı genelde müm­
kün olmadığından bu aslında "şecce"
yani yara değil, bir öldürme demektir.
DAMİYE (4.::-o b ): Başa veya yüze isa­
bet edip kendisinden göz yaşı mikta­
rı kan çıkıp akan yaradır.
DANİK-DENK (�b): 1 dirhemin al­
tıda biridir. Çoğulu, "devanik"tir. 1
denk, 8 habbe ile 1 habbenin beşte
ikisine denk sayılmaktadır.
DARÜLADL (J..WI Jb): Bir kamu
otoritesinin yönetimi, adalet ve haki­
miyeti dairesinde bulunan herhangi
bir İslam beldesi.
DARÜLBAGY (�I Jb): İsyancıla­
rın idaresi ve hakimiyeti altında bu­
lunan bir İslam beldesi.
DARÜLEMAN (.:.ıL..\r ı Jb): İslam
ordusu tarafından fethedilip içinde
zimmilerin ikamet ettirildiği belde­
dir. İslam hükümetinin himayesi ve
hakimiyeti altında bulunacağından
İslam ülkesine dahildir.
DARÜLHARP ('-:'_rJI ).)): Müslü­
manlar ile aralarında barış ve anlaşma
bulunmayan gayri müslimlerin ülkesi.
DARÜLİSLAM (r')L., )'1 ) .)): Müs­
lümanların eli altında ve hakimiyeti
• 59
dairesinde bulunan yerler. Müslü­
manlar bu yerlerde emniyet ve güven
içinde yaşarlar.
DARÜRRİDDE (ö.) )1 Jb): Mürtedler­
den oluşan bir taifenin istila ederek
hakimiyetleri altına aldıkları yerlerdir.
DARÜZZİMMET (4.. ll l Jb): Müslü­
manların ahdini, emanını ve himaye­
sini kabul etmiş olan gayri müslimle­
re ait yerler. Vaktiyle idare muhtari­
yetine kavuşan bir kısım eyaletler bu
kabildendir.
DAVA {ı.ş_y.))89: Bir kimsenin bir
hakkı hakimin huzurunda başkasın­
dan talep etmesi.90
DEF'-İ DAVA (ı.Şy.) t9.)): Müddea
aleyh tarafından müddeinin (davacı)
davasını bertaraf edecek bir dava or­
taya konulmasıdır.91
DELİL (}.h): Üzerinde doğru bir
değerlendirme yapılınca haber cin­
sinden istenen bir sonuca (matlCıb-i
haberi) ulaşmayı mümkün kılan şey-
89 Sözlükte "dua, talep, niyaz, temenni,
nida ve rağbet" manasındadır. Davanın
çoğulu "deavi"dir. Bir kimsenin çekişme
(münazaa) halinde bir şeyi kendine izafe
etmesi örneğin, "Bu mal benimdir!" de­
mesi de bir davadır.
90 Dava şöyle de tarif edilmiştir: Başkasının
elinde veya zimmetinde olan bir şeye ait
hak sahipliğini (istihkak) bir insanın ken­
dine izafe etmesi. Mesela, "Şunun elin­
deki şu mal benimdir" demek böyledir.
91 Esasen "def" tabiri, bir şeyi zor ile öteye
savmak ve bertaraf etmek manasındadır.
60 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
dir. Mesela, "Emanetleri sahiplerine
iade etmek dinen lazım mıdır?" soru­
su, bir matlilb-i haberiyi içermekte­
dir. "Şüphesiz Allah, size emanetleri
ehline vermenizi emreder . .. "92 ayet-i
kerimesi de bu hususta bir delildir.
Bu delil doğru bir şekilde değerlendi­
rilirse emanetlerin sahiplerine iadele­
rinin gerekli olduğu anlaşılmış olur.
Delilin çoğulu "edille"dir. Deliller,
"şer'i deliller" (edille-i şer'iyye) ve
"akli deliller" (edille-i akliyye) ol­
mak üzere iki kısma ayrılır. Edille-i
şer'iyye dört tane (edille-i erbaa)
olup bunlar; Kitap, Sünnet, icma-ı
ümmet ve kıyas-ı fukahadan ibarettir.
DELALET (4.l')I)): Söylenilen bir sö­
zün -nasıl bir manaya konulduğunu
bilenlerce- anlaşılır olmasıdır. Dela­
let lafzı, bir şeyin varlığını veya yok­
luğunu gösteren alamet anlamında
da kullanılır.
DELALET-İ İLTİZAMİYYE (4.l')I)
�l_rll): Bir lafzın vazolunduğu ma­
nanın gerektirdiğine (lazımına) dehi­
letidir. "İnsan" lafzının, bilme ile
yazmaya kabiliyetli bulunmaya dela­
leti bu kabildendir. Bu kabiliyet, in­
sanın manasının tamamı veya cüz'ü
değil, belki mahiyetinin gereğidir.
DELALET-İ MUTABIKIYYE (4.l')I)
�Lla.o): Bir lafzın vazolunduğu ma­
nanın tamamına olan delaletidir. "İn-
92 Nisa 4/58.
san" lafzının tam mahiyeti olan "ko­
nuşan canlı"ya delaleti gibi.
DELALET-İ TAZAMMUNİYYE
(� 4.J')I)): Bir lafzın vazolundu­
ğu mananın bir cüzüne delaletidir.
"İnsan" lafzının yalnız canlıya veya
sadece konuşana delaleti gibi.
DERB (..._,.J)): Lugatta büyük sokak,
mahalle, kale kapısı veya herhan­
gi bir geniş kapı demektir. Çoğulu
"dirab" ve "dürilb"dur. Örfen der­
bend, yani harp ülkesinin (darüharp)
girişidir. Bu giriş aynı zamanda İs­
lam ülkesi ile harp ülkesi arasındaki
sınırı oluşturur.
DEVERAN (.Jl.Jp): Bir şeyin diğer
bir şeye varlık ve yokluk bakımın­
dan yakın olmasıdır. Mesela, akıl ve
buluğ mevcut olunca mükellefiyet de
mevcut, bunlar yok olunca mükelle­
fiyet de yok olur.
DEYR (r.)) : Hıristiyanların mabed­
lerine verilen bir isimdir. Çoğulu,
"edyar"dır.
DEYN (:r.)): Borç alma (istikraz), tü­
ketme ve helak etme (istihlak), satın
alma ve kefalet gibi bir sebeple zim­
mette yani bir şahsın uhdesinde sabit
olan şeydir. Mesela borç alınan 100
kuruş bir deyn olduğu gibi, helak
edilen (tüketilen) ve ölçü veya tartıy­
la alınıp satılan herhangi bir mal da
 İ S LA M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü · 61
sahibine karşı tüketenin zimmetinde
sabit bir deyndir.93
DEYN-İ HAİL (JL>- ıJ..::ı ): Vadeli iken
müddeti bitip ödeme vakti gelen bor­
çtur.
DEYN-İ MUACCEL (� ,J..::ı ):
Derhal verilmesi lazım olan borçtur.
Peşin para ile alınan bir malın zim­
mete ilişen bedeli gibi.
DEYN-İ MÜECCEL (�_;.. ,J..::ı ) : Bir
müddetle tecil edilmiş olan borçtur.
Bir sene müddetle ödünç verilen
para gibi.
DİN (,J..::ı ): "Taat, adet, yol, alamet,
şan, ceza, mükafat" manalarını ifade
eder. Istılahta, "Allah Teala'ya kulluk
yolu" demektir. Dindar olana, "müte­
deyyin" denir. "Diyanet" de "emanet,
istikamet, itaat ve dini hükümlere ri­
ayet" demektir. Dinler, başlıca şu iki
kısma ayrılır:
Hakiki Dinler: Peygamberler tara­
fından insanlara tebliğ edilmiş olan
i!ahi dinlerdir. Bunlara ulviyetlerine
dayanarak, "semavi dinler" de de­
nilir. Bunların sonuncusu ve en mü­
kemmeli İslam dinidir.
93 Aynı şekilde, bir akdin karşılığı olup
meydanda mevcut olmayan şu kadar ku­
ruş veya sayılabilenlerden şu kadar yu­
murta deyn olduğu gibi, meydanda mev­
cut olan akçenin ve misliyyattan bir şe­
yin mesela, bir yığın buğdayın mülkiyete
geçmesinden evvel muayyen bir miktarı
da deyn kabilindendir.
Batıl veya Tahrif Edilmiş Dinler: İn­
sanlar tarafından icat edilmiş veya
daha sonra değiştirilmiş olmakla bi­
rer i!ahi din olma mahiyetinden mah­
rum olan dinlerdir. İs!amiyet haricin­
de kalan dinler bu kısma dahildirler.
DİN-İ İSLAM ((>l... l ıJ..::ı): Bütün pey­
gamberlerin sonucusu, en faziletli ve
en şereflisi olan Muhammed Musta­
fa Efendimiz'in [sallallahu aleyhi ve­
sellem] Allah Teala tarafından bütün
insanlık alemine tebliğine memur ol­
duğu din-i mübindir. Hükümleri, bü­
tün insanlığa yöneliktir ve kıyamete
kadar bakidir.
DİNAR (_,l�::ı): 1 0 şer'i dirhem halis
gümüş kıymetinde sayılan altındır.
Bir miskal ağırlığında altın sikkeye
de dinar denir. Çoğulu "denanir"dir.94
94 1 dinar, Mekkeliler'e göre 24 ve Iraklı­
lar'a göre 20 kırat ağırlığındadır. Diğer
bir itibar ile dinar, şeriata göre 1 00 arpa,
örfe nazaran 80 şaire yani arpa ağırlığın­
dadır. Malikiler'e göre 1 dinar 72 orta
büyüklükte arpa miktarıdır. Her dinar,
zekat hususunda 10 dirheme karşılık ge­
lir. Hanbeliler'e göre dinar, miskalden
küçüktür. Dinarlardan zekat nisabı, 25
beş dinar ile 1 dinarın yedide ikisiyle 1
dinarın dokuzda biri kadardır.
Örfte zaman zaman dirhemlerin değişi­
me uğraması yüzünden dinar ile dirhem­
ler arasındaki bu oran değişmiştir. Me­
sela bir aralık 1 dinar, 1 8 dirhem sayıl­
mıştır. Zamanımızda da altın fiyatlarının
artması üzerine bu oranda daha büyük bir
değişim meydana gelmiştir.
62 • i SLAM HU KUKU TERi ML ERi SÖZLÜG Ü
DİRHEM-İ CEYYİD (� ("""" J ::.): Bo­
zuk ve mağşuş (karışık) olmayan dir­
hemdir ki dirhem-i halis demektir.
DİRHEM-İ HALİS (_,.aJL>. (""""J::.) : Sırf
gümüşten ibaret olup başka bir ma­
den ile karışık olmayan dirhemdir.
DİRHEM-İ MAGŞUŞ (_}� \"""".;::>) :
Sırf gümüşten ibaret olmayıp başka
bir maden ile karışık olan dirhemdir
ki dirhem-i züyfıftan daha geneldir.
Zekat ve diyet gibi hususlarda gü­
müşü, karıştırılmış maddesine galip
olan dirhemler, halis dirhemler hük­
mündedir. Bu cihetledir ki vaktiyle
83 ayarında, yani yüzde seksen üç
oranında halis bulunan bütün gü­
müşler ve Osmanlı sikkeleri, halis
dirhemler hükmünde tutulmuştur
(bk. DİYET).95
95 1 937 Ağustosunda Maliye Vekaieti Nü­
kud İ şleri Umum Müdürlüğü'nden Diya­
net İ şleri Riyaseti'ne yazılan cevabi bir
tezkirede şöyle denilmiştir:
"Eski gümüş mecidiyelerde 1 9 gram 966
santigram (ki 6 dirhem, 226 kesir) ve
gümüş Cumhuriyet liralarında 9 gram
960 gram (ki 3 dirhem, 1 05 kesir) halis
gümüş bulunduğu Darphane ve Damga
Matbaası Müdürlüğü'nün bildirmesin­
den anlaşılmıştır."
Türkiye'de yüzey ölçülerine (mesaha),
kilelere, cedid vezinlere dair 20 Cema­
ziyeliihir 1 283 ve 14 Eylül 1 285 tarihli
kanunnameye nazaran ağır şeylerin mik­
tarlarını tayin için dört derece ısıda bu­
lunan damıtılmış sıvının, ziram onda biri
(aşir-i zira) mükabının ağırlığı birim (va­
hid-i kıyasi) kabul edilip buna "dirhem-i
DİRHEM-İ ÖRFİ ().r- \"""" J::.) : On altı
kırattan ibarettir. Bazı zevata göre
zekatta, mehirde, diyetlerde ve sair
hususlarda her beldenin örfi dirhemi
muteberdir. Şu kadar var ki bu dir­
hem, şer'! dirhemden noksan olma­
malıdır, olursa şer'! dirhem muteber
olur. Örfi dirhem, 1 6 kırattan ve her
kırat 5 arpa ağırlığından ibaret oldu­
ğuna göre örfi dirhem, şer'! dirhem­
den büyüktür. Çünkü 1 şer'! dirhem
70 arpa ağırlığında olduğu halde 1
örfi dirhem 80 arpa ağırlığında olur.
Fakat örfi dirhemin her kıratı 4 arpa
ağırlığında değerlendirildiğine göre
şer'! dirhem, örfi dirhemden büyük­
tür. Zira bu takdirde 1 şer'! dirhem
70 arpa ağırlığında olduğu halde, 1
dirhemi örfi 64 arpa ağırlığında olur.
"Darphane-i Amire usulünce 1 kırat,
4 buğday sayılmıştır. Bu 4 buğday
ise ağırlıkça, fukahanın 5 arpa say­
dıkları şer'! kırata eşit bulunmakta­
dır." 3 1 2 örfi dirhem 1 kilodur.
a'şari" yahut "gram" denilmiştir. Onluk
dirhemin yani gramın kısımlarına da
"öşr-i dirhem" veya "desigram, aşir-i dir­
hem" yahut "santigram, mi'şari dirhem"
ya da "miligram" denilmiştir.
Yine, 1 000 grama da, "vukye-i a'şari"
yahut "kilogram" adı verilmiştir. Bu hal­
de bir vukye-i a'şarinin ağırlığı, dört de­
rece ısıda bulunan bir damıtılmış sıvının
onda bir mükaab miktarının ağırlığına
eşit olur. "Ö şr" onda bir, "aşir" yüzde bir,
"mi'şar" da binde bir demektir.
 i SLA M H UKUKU TERi M LERİ SÖZ LÜGÜ
DİRHEM-İ RAİC ( � IJ r-"'J:> ): Halk
arasında halis dirhemler gibi alınıp
verilen dirhemdir. Gerek ceyyid ve
gerek züyılf olsun farketmez.
DİRHEM-İ ŞER'İ (if_r- r-"'J:>): 14 kı­
rattan ibarettir. Zekatta, mehirde, di­
yetlerde, hırsızlığın nisabında mute­
ber olan da bu dirhemdir.96 1 şer'i dir­
heminin 1 4 kırat miktarında olduğun­
da icma vardır. Hatta Hz. Peygamber
zamanında Mekke-i Mükerreme'de
dirhemlerin 6 denkten, yani 14 kırat­
tan ibaret olduğu ve şer'an buna itibar
olunageldiği de bazı kitaplarda ayrı­
ca açık şekilde yazılmaktadır. 356,5
şer'i dirhem 1 kilodur.
96 Hz. Peygamber zamanında 1 0, 12, 20
kırat ağırlığında üç türlü dirhem varmış.
Bunlar Hz. Ömer zamanında toplanmış,
üçünün ortası olan 14 kırat, 1 İ slam dir­
hemi olarak kabul edilmiştir. Diğer bir
rivayete göre Asr-ı saadet'te dört türlü
dirhem kullanılmıştır:
Birincisi: Dirhem-i Beğali ki 8 danik
yani denktir, Bu, "re'sü' l-Beğal" denilen
bir krala nisbet edilmiştir.
İ kincisi: Dirhem-i Taberi ki 4 denktir. Bu
da Taberistan'a nisbet edilmiştir.
Üçüncüsü: Dirhem-i Mağribi ki üç denktir.
Dördüncüsü: D irhem-i Yemeni ki, 1 denk
ağırlığındadır.
Hz. Ömer bunlardan en raic olan dirhem-i
Begali ile dirhem-i Taberl'yi birleştirerek
ortası olan 6 denki 1 İ slam dirhemi ola­
rak kabul etmiştir. Bu iki rivayet, netice
itibariyle birdir. Çünkü 6 denk, 14 kırat
demektir. Bu birleştirme işinin Emevller
devrinde vaki olduğu da rivayet edilmiştir.
• 63
DİRHEM-İ ZÜYUF (..JY-j r-"'J:>):
Kendisine bakır veya başka bir ma­
den karıştırılarak saflık vasfını kay­
betmiş olan kalp ve mağşuş dirhem­
dir. Bu, riiic olsa da hırsızlık nisabın­
da itibara alınmaz. Bu hususta İmam
Ebıl Yusuf hazretleri farklı görüşte­
dir. Ona göre riiic olan ve çalınan 1 O
mağşuş dirhemden dolayı hırsızlık
cezası lazım gelir.
DİVAN-1 A'MAL (Jwi ı:.>IY-:>): Ver­
gilere (rüsuma), hukuka, şehirler ile
kasabaların, mezraların ve diğerle­
rinin ahvaline, bunların ne şekilde
fethedilmiş olduğuna dair malumatı
içeren sicillerdir.
DiVAN-1 İSTİFA ( .. �ı ıJIY-:>): Bey­
tülmale mahsus gelirleri ve masrafla­
rı içeren sicillerdir.
DİVAN-1 MEZALİM (r-ll.12.. ı)\Y-:>):
Halk arasında meydana gelen bir kı­
sım suçları ve yolsuzlukları engelle­
mek için bazı idari ve siyasi tedbirler
almaya izinli ve yetkili olan zevatın
memuru bulundukları kurumdur.
nivAN-1 UMMAL (Jw ı:.>IY-:>): Dev­
let memurlarının tayinlerine, azil­
lerine (memurluktan alınmalarına),
terceme-i hallerine (özgeçmişlerine)
ait sicillerdir.
nivANÜ'L-cüvuş (J-.r.':' ı:.ııY-:>) :
İslam mücahidlerinin adlarını, ne­
seplerini, ırklarını, kabilelerini ve
64 • İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü

her birine idaresine yetecek miktar­ DİYET-İ MUGALLAZA (� �.)):

da verilecek maaşları ve vazifelerini Şibh-i amd (kasıt benzeri) suretiyle
içeren sicillerdir. Bunlarda kayıtlı vuku bulan bir öldürmeden dolayı
olanlara "ehl-i divan" denir. verilmesi lazım gelen diyettir. Bu di­
yet, diyetler deve cinsinden verilece­
DivA.Nü'S-SALTANA (4.:.k.Uı .:ııy...)): ği zaman dikkate alınır.
İslam hükümetinin idari, askeri ve
mali işlerine ait malumat ve kayıtla­ DUHUL (J_,.>-.)): Kocanın hanımına
rı içeren defterlerden ve sicillerden yaklaşması ve cinsel i lşkiye girme­
oluşur. İlk önce Hz. Ömer' in hilafeti sidir. Zifaf olma durumu. Kendisine
zamanında "divan" unvanıyla böyle kocası tarafından yaklaşılan hanıma
bir müessese kurulmuştur. "medhülün biha" denildiği gibi yak­
laşılmayan hanıma da "gayr-i me­
DİYET (�.)): Cinayet sebebiyle mağ­ dhı1lün biha" denilir.
dura (mecniyyün aleyh) veya varis­
lerine bir nevi tazminat mahiyetinde
verilmesi icap eden maldır. Bir diğer
ifade ile diyet, öldürmek suretiyle
vuku bulan cinayette maktulün canı­
na bedel ve uzuvlarda yapılan cina­
yette de yaralanan veya kesilen uzva
bedel cani veya cani ile akilesi üze­
rine lazım gelen belli miktar maldır.
Çoğulu, "diyat"tır.

Mağdurun velisinin kısas icrasiyle

intikam almaya kalkışmayıp diyet
almakla yetinmesi haline "ittida"
denir. Üzerine diyet ödemesi lazım
gelen şahsa "men aleyhi'd-diye", di­
yeti hak eden kimseye de "men le­
hü' d-diye" denilir.

DİYET-İ KAMİLE (ll.. l5 �.)): Öldü­

rülen şahsın canına bedel caniden
veya cani ile beraber akilesinden alı­
nan tam diyettir.

ECR (,.�1): Mükafat. Ecire verilecek
ücret ki iki kısma ayrılır: Ecr-i mü­
semma: Akid zamanında tarafların
belirledikleri ücret. Bir evin bir aylık
kirası olan 50 lira gibi. Ecr-i müsem­
ma, ecr-i misile eşit veya ondan fazla
veya noksan olabilir. Ecr-i misil: Ki­
ralanan ile kiralayanın dahli olmadan
bilirkişinin takdir ettiği ücret
ECİR (ff-1): Bir işi yapmak için eme­
ğini (kendini) kiraya veren kimsedir.
EciR-İ HAS (..,.., \.:.:. ff-1): Yalnız kira­
layana çalışmak üzere tutulan ecirdir
(işçi). Aylıklı hizmetkar gibi. Buna
"ecr-i vahd" da denir.
EciR-İ MÜŞTEREK (.!l� ff-1):
Kiralayandan başkasına çalışma­
mak şartıyla kayıtlı olmayan işçidir.
Hammal, terzi, saatçi, iskele kayıkçı­
sı, köy çobanı gibi. Böyle bir kimse,
başkasına bilfiil iş görmese de yine
E
müşterek ecir sayılır. Çünkü bu işi
görmeye salahiyeti vardır.
EDA ( .. bİ): Emirle vacip olan şeyin
yani, me'mı1run bihin aynısını hak
sahibine teslim etmektir. Mesela, be­
lirli vakitte kılınması emrolunan bir
namazı o vakitte kılmak bir edadır.
Gasbedilmiş bir malı aynen sahibine
iade de bir edadır.
EDA-İ ŞEHADET (•.)I+!- .. bl): Bir
kimsenin haberdar olduğu şey hak­
kında mahkemede bilfiil şehadette
bulunması.
EF'AL-İ HİSSİYYE (4:-> JWI): Var
olmaları için yalnız his ve müşahe­
denin yeterli olduğu fiillerdir. Mese­
la hırsızlık, adam öldürme, zina gibi
fiillerin gerçekleşmesi için şer'i şe­
riften bir takım kaidelerin elde edil­
mesine ihtiyaç yoktur.
66 • İ S L A M H U KUKU T E R İ M L E R İ S ÖZLÜ Ö Ü
EF'AL-İ ŞER'İYYE (�_r, JWI):
Varlıkları birer şer'i hükme bağlı
bulunan filllerdir. Örneğin namaz,
oruç, alışveriş (bey'), kira akdi (ica­
re), hibe fiilleri şer'i şartlar dairesin­
de birer şer'i fiil olurlar.
EHL-İ ADL (J� j;>İ): Adaletle nite­
lendirilen kimseler. "Buğat"ın zıddıdır.
EHL-İ BAGY (� j;> İ): Asiler top­
luluğu.
EHL-İ BEYT (� j;-1): (Vakıf terimi
olarak) Bir kimseye, babası tarafın­
dan İslamiyet devrine ilk yetişmiş
olan en üst dedesine kadar neseben
bitişen insanlardır. Bu en üst dedenin
müslüman olması şart değildir. "Al",
"cins" de bu manada kullanılır.
EHL-İ oiv AN (.JIJ:!� j;>İ): Bir sancak
altında hareket eden ve bir divanda
kayıtlı bulunan, belirli bahşişleri,
hediyeleri (atıyye) alan kimselerin
oluşturduğu topluluktur. Bu heyet, o
divanda kayıtlı olan bütün şahısların
akılesi sayılır.
EHL-İ EMANET (;\;L..İ �İ): Hıyanetten
uzak ve itimada şayan olan kimsedir.
EHL-İ UKUBET (�_,A>- j;>İ): Yaptık­
ları yasak işlerden dolayı haklarında
ceza düzenlenmesi mümkün olan
akıl baliğ kimselerdir.
EHL-İ VAKF (._.üJ �\): Vakfın ge­
lirinden fiilen hisse alan kimselerdir.
EHLİYET (�İ): Leh ve aleyhe olan
şer'i tekliflerin yöneltilmesine ve va­
cip olmasına salahiyetli bulunmaktır.
"Ehliyet-i vücüb" ve "ehliyet-i eda"
kısımlarına ayrılır.
EHLİYET-İ EDA (�bİ �İ): Mü­
kellefin, kendisinden şer'an mute­
ber olacak şekilde fiillerin meydana
gelmesine salahiyettar olmasıdır.
"Kamil ehliyet" ve "kasır ehliyet"
olmak üzere iki kısma ayrılır. Me­
sela, akıl ve baliğ bir insan, kamil
ehliyete sahiptir. Kendisinden evlen­
me, alışveriş, kiralama gibi fiillerin
meydana gelmesine salahiyeti vardır.
Mümeyyiz bir çocuk veya bir ma'tüh
(bunak) ise kasır (kısıtlı) ehliyet sa­
hibidir. Kendisinden meydana gelen
fiillerin bir kısmı geçerli (sahih) ve
muteber olur, bir kısmı olmaz.
EHLİYET-İ vücirn ( '-:"'y.J �İ):
Mükellefin kendi lehine ve aleyhine
ait, meşru hakların vücı1buna salahi­
yettar bulunmasıdır. Mesela insanlar,
varis ve miras bırakan (müverris)
olma haklarının yüklenilmesine sa­
lahiyetli bulunmaktadırlar.
ELFAZ-1 KİNAYE-İ TALAK (J;,Ll.Jİ
J')U, '4l:S): Talak için konulmadığı
halde hem talakta kullanılan hem de
başka manalara ihtimali olan lafız­
lardır. "Bırakmak, terketmek" gibi.
ELFAZ-1 SARIHA-İ TALAK (J;,Ll.Jİ
J')U, t?"'-r' ): Yalnız kadını boşa-
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü · 67
makta kullanılan lafızlardır. "Boşa­
mak, tatlik etmek" gibi.
EMAN (0L.I): Korkusuzluk ve endi­
şeden uzak olmak manasındadır. Zıd­
dı, "havf (korku)" tır. Korkusuz, en­
dişeden beri, hayatı korunmuş kim­
seye de "emin, amin" denir. Bununla
birlikte itimat edilen, haksızlık ve hı­
yanetten beri, güvenilir ve başkasına
itimat eden kimseye de "emin" denir.
Bu aileden olarak "emanet" kelime­
si de "bir zatın emin ve itimat edilen
olması" manasına geldiği gibi, "emin
bir zatın korumasına tevdi edilen
şey" manasına da gelir. "Emaneti eda
etti" denir ki "kendisine tevdi edilmiş
olan şeyi sahibine iade etti" demektir.
Savaş ıstılahı olarak eman, "emniye­
te ulaşması hakkında düşmana veri­
len söz veya yapılan işaret"ten iba­
rettir. "İsti'man" da eman istemek ve
emana nail olmak demektir.
EMAN-1 AMM ( i � 0L.I): Bütün düş­
mana verilen genel bir emandır. Bu
bir dostluk ve barış mahiyetindedir.
Buna göre bu emanı verme yetkisi,
yalnız devlet başkanı ile yardımcısı­
na aittir.
EMAN Bİ'L-KİNAYE (4:�� 0L.1):
Emanı kapalı bir ifade ile bildiren ve
anlatan bir tabir ve bir işaret ile veri­
len emandır. "Geliniz, korkmayınız"
diye hitap edilmesi gibi ki bu şekilde
kendilerine hitap edilen şahıslar, bu-
nun eman olduğuna kanaat getirdik­
leri takdirde emana nail olurlar.97
EMAN Bİ'L-KİTABE (�l.::SJ � 0L.I):
Savaşanlara (ehl-i harbe) emanname
gönderilmek suretiyle verilen eman­
dır. Şu kadar var ki bu emannameyi
gönderen zatın emin, müslüman ve
diğer şartları taşıyan bir kimse oldu­
ğu malum olmalıdır. Bu, açık delil
(beyyine) ile bilinmedikçe eman ger­
çekleşmiş olmaz.
EMAN-1 HAS C..r' L> 0L.I): Müslü­
manlardan şartlarını taşıyanan her­
hangi bir ferdin düşmandan herhangi
bir şahsa veya bir taifeye vermiş ol­
duğu emandır.
EMAN-1 MUTLAK (Jlh... 0L.1): Müd­
det ile sınırlandırılmayan emandır.
EMAN-1 MUVAKKAT (...:...iy 0L.I):
Muayyen bir müddetle verilen eman­
dır. Bu eman, müddetin son bulma­
sıyla sona erer. Bir kaleyi kuşatan bir
İslam kumandanının o kale içindeki
düşmana vermiş olduğu on, on beş
günlük bir eman bu kabildendir.
EMAN-1 MÜEBBED (�_;.. 0L.I): Bu,
"muvadaa ve musalaha" demektir.
İki tarafın biribirine karşı savaşma­
mak üzere silahlarını terketmeleri ile
97 Parmakla semaya doğru işaret edilmesi
de bu kabildendir. Bu işaret, "Sen gökle­
ri yaratanın hakkı için benden eminsin"
veya, "Sana gökleri yaratan yüce Allah' ın
zimmetini, ahd ve emanını veriyorum"
gibi bir manayı kapalı şekilde anlatır.
68 • i S L A M H U K U K U T E R i M L E R i S Ö Z L Ü (; Ü
meydana gelir. Savaşan bir kavmin
zimmet akdini (zimmi' olarak yaşa­
mayı) kabul etmesi de bu kabildendir.
EMAN-1 SARİH (e:.r" 0l.ol): Bir
kimseye karşı, "sana eman verdim,
siz eminsiniz, size bir zarar yoktur"
gibi bir tabirle verilen emandır.
EMANET (6.;L..İ ): Lugatta, "emin ol­
mak" anlamındadır. Istılahta, "Emin
sayılan veya emin kabul edilen kim­
senin yanında başkasına ait bulunan
maldır." Çoğulu, "emanat"tır.
EMANNAME - KİTABÜ'L-EMAN
(0Lo\fl '-:"'l:S- �� 0Lol): Eman verildi­
ğini bildiren belge.
EMARE (ö.Jl.ol): Sözlükte, "alamet,
nişan, eser" anlamına gelen emare,
öncüllerinden biri veya her ikisi de
zanni bir kıyas olması hasebiyle ne­
tice hakkında zanni bilgi ifade eder.
EMİN (0:-°İ): Doğru, dürüst, kendisi­
ne emniyet ve itimat olunan kimse.
EMİR (.)::""'İ): Komutan, devlet başka­
nı (veliyy-i emir) tarafından bir hu­
susa, mesela askeri sevk ve idareye,
savaş işlerine bakmaya tayin edilen
kişi. Buna "emirü'l-ceyş" denilir.
EMR/EMİR (__,... ! ): Kendisiyle, kesinlik
ve üst makamdan gelip buyurma (is­
ti' la) yoluyla bir fiilin yapılması iste­
nilen sözdür. Bir fiili kesin şekilde ve
buyurma yoluyla isteyen zata "amir"
böylece istenilen fiile "me'mı1rı1n
bih", kendisinden böyle bir fiil isteni­
len kimseye de "memur" denilir.
EMR-İ MUKAYYET (� rİ): Ken­
disiyle istenilen fiilin bir vakitle ka­
yıtlı bulunduğu emirdir. Bu türden
emirlerin vaktinden sonra yapılma­
sı ya kaza sayılır veya gayri meşru
bulunur. Mesela, namaz hakkındaki
emir mukayyettir. Vaktinden sonra
kılınan bir namaz, kaza olur. Bir akid
hakkındaki icabın (teklifin) belirli
mecliste kabul edilmesine dair olan
emir de mukayyettir. O meclisten
sonraki kabul, meşru ve akdin sıhha­
tini gerektirici olmaz.
EMR-İ MUTLAK (Jlk..o rl): Ken­
disiyle istenilen fiilin, belirli bir va­
kit ile kayıtlı bulunmadığı emirdir.
Zekat ve fitre hakkındaki emirler
gibi. Umumilik, hususilik ve tekrar
karineleri taşımayan emirler de bu
kabildendir.
EMVAL-İ BATINA (ö� Jlyİ): Sa­
hiplerinin ikametgahlarında veya
ticarethanelerinde bulunan ve bu ba­
kımdan gizlenebilen altın, gümüş ile
ticaret eşyasından ibarettir.
EMVAL-İ ZAHİRE (ö _,.,ı,\.1. Jlyİ):
Gizlenmesi mümkün olmayan mal­
lardır. Ekinler, meyvelar, "mevaşi'"
( saime) denilen hayvanlar gibi. İs­
lam ülkesinde bir memleketten diğer
bir memlekete, bir beldeden diğer
 İ SLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZ L ÜG Ü
bir beldeye ticaret için giden tacirle­
rin ellerindeki altın, gümüş ile ticaret
eşyası yani uruz da "emval-i zahire"­
den sayılır.
ERŞ C..Y.)) : Yaralanan ve kesilen
uzuvlardan dolayı verilmesi lazım
gelen diyettir98 •
ERŞ-İ GAYR-İ MUKADDER (.})
.J...l.i. .r.f:- ): Uzuvlara ait, miktarı şer'an
belirlenmemiş olup bilirkişinin (ehl-i
vukuf) takdir ve tayinine bırakılmış
bulunan diyettir. Buna, "hükümet-i
adi" de denir.
ERŞ-İ MUKADDER {.J...1.i. Jı)) :
Uzuvlara mahsus olup miktarı şer'an
belirlenmiş bulunan diyettir.
ESARET (ö.JL..İ): Bir savaş sonucun­
da veya başka bir şekilde mağlubiyet
eseri olarak düşman eline düşme ve
hürriyetten mahrum kalma hali. Zıd­
dı, "hürriyet"tir.
ESiR (.r.-"İ): Savaşta canlı olarak ele
geçirilen savaşçı. Çoğulu, "üsera'',
"üsara"dır.
EVKAF-1 MAZBÜTA (.U.� .....; ı.; Jı):
Doğrudan doğruya vakıflar bakanlığı
98 Erş lafzı, esasen "fesad" manasındadır.
Sonra eşyadaki noksanları ifade etmek­
te kullanılmıştır. Bu münasebetle diyete,
"erş" denildiği gibi kusuru açık olan bir
malın bahasından indirilen miktara da
"erş" adı verilmiştir. Erş kelimesi "niza,
ihtilaf, rüşvet, hulk, tırmalamak, fışkırt­
mak ve diyet istemek" manalarına da gelir.
• 69
(evkaf nezareti) veya müdüriyeti ta­
rafından idare edilen vakıflardır ki
iki kısımdır:
Birinci kısım: Osmanlı hükümdar­
larıyla onların çocuklarına ve yakın
akrabalarına ait vakıflardır. Bunların
mütevellilikleri hükümdar olacak
zatlara şart kılınmış olup bu hususa
vakıf bakanları vekil kılınagelmiştir.
İkinci kısım: Vakıf yapanların zürri­
yetlerinden ve yakın akrabalarından
olup mütevelli olmaları şart kılınan
kimselerin hayatta kalmaması sebe­
biyle evkaf idareleri tarafından zapt
ve idare olunan vakıflardır.
EVKAF-1 MÜLHAKA (� ..jljJI):
Evkaf idarelerinin nezaretleri altında
olarak hususi mütevellileri tarafın­
dan idare olunan vakıflardır.99
EVLAD (�'l!JI): Oğullar ve kızlar. Bir
insanın bizzat kendisinden türeyen
evladına "evlad-ı sulbiyye" denir.
99 Vaktiyle birtakım vakıfların nezaretle­
ri, vakıfları tarafından sadaret, meşihat,
fetva emaneti, Anadolu veya Rumeli
sadareti makamlarına veya darüssaade
ağalığına veya vilayetlerin kadılıklarına
şart kılınmıştı. Bilahare bu gibi vakıfların
nezareti de evkaf nezaretine veya ona ha­
lef olan evkaf müdüriyetlerine verilmiş­
tir. Böyle lehine şart kılınmış kimseleri
bulunan vakıflarda, evkaf idarelerinin,
tasarruflarının meşru olabilmesi için bu
lehine şart koşulanlardan vekalet almala­
rı icap eder. Çünkü mütevellilik (tevliyet)
ve nezarette vekalet geçerlidir.
70 • İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü (; Ü

B inaenaleyh torunlar, evlad-ı sulbiy­

yeden sayılmaz. Evladın tekili "vele­
d"dir. Bu tabir doğumdan (veladet)
türemiş olduğundan dolayı oğlanı
da kızı da kapsar. Ve genel bir tabir
olduğundan bir kişiye de cemaate de
söylenir.

EVLAD-1 BUTUN (0� �';JJ\): Bir

kimsenin kızlarından ve kızlarının
erkek ve kız evladından ibarettir.

EVLAD-1 ZUHUR (;� � ';J JI): Bir

kimsenin kendi erkek ve kız evla­
dıyla oğullarının erkek ve kız evladı
demektir.

EYYİM (r-:t): Kocasız kadındır. Ge­

rek bakire ve gerek dul olsun; büyük
ya da küçük yaşta olsun farketmez.
Çoğulu "eyama"dır.

FEDA-FİDA ( ..1..1.9): Düşmandan alı­
nan esirleri bir mal ile veya İslam
esirleri ile değişmektir. ı oo
FARK (J}): Asılda bulunup illet
olmada katkısı olan bir vasfın, fer'
sayılacak bir şeyde bulunmamasını
beyandan ibarettir. Bu halde o asıl
,
bu fer' için makisün aleyh olamaz.
FARAK (J}): 36 rıtl, yani 4680 dir­
hemlik bir miktardır. ı o ı
FARİS (._,...J I.!): Atlı ve süvari demek­
tir. Ata binen İslam mücahidi.
ıoo "Fida" lafzı, sözlükte "verme, esirgeme­
den vermek, başkasını kendisine tercih
etme (isar) ve bedel vermek" manalarını
ifade eder.
ı o ı Çoğulu, "efrak"tır. Bazılarına göre 1 fa­
rak, 1 6 rıtldır. Medine-i Münevvere'de
üç sa' yani 3 1 20 ve 2080 dirhem ağırlı­
'
ğında hasılat kaplayan bir ölçeğe de farak
denilmektedir.
F
FARZ (__,..;} ): Yapılması şari'-i mü­
bin tarafından emrolunduğu kesin
delille sabit olan herhangi bir vazi­
fedir. Farz-ı ayın ve farz-ı kifüye kı­
sımlarına ayrılır.
FARZ-1 AYIN (� __,..;j): Her bir
mükellef için yapılması farz olan va­
zifedir. Beş vakit namaz gibi.
FARZ-1 KİFAYE (�Li.5 __,..;)) : Mü­
kelleflerden bir kısmının yapmasıyla
diğerlerinden farziyeti düşen vazife­
dir. Cenaze namazı gibi.
FASİD (.ı...... 1.! ): Aslında meşru olduğu
halde gayri meşru bir şeyle beraber
bulunması sebebiyle meşruiyetten
çıkan fiildir. Aslen caiz olduğu halde
vasfen caiz olmaz. Meçhul bir şeyi
satmak gibi.
FASL, FİSAL (JL..a! �): Fitam gibi
sütten kesmek anlamındadır.
72 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
FATM, FİTAM (rl..k.i �): Çocuğu
sütten kesmektir. Sütten kesilecek
çağa giren çocuğa da "mufüm" denir.
FAZIHA (�): Ayıp, yüz kızartıcı,
rüsvaylık, rezilane iş. Sır kabilinden
olan kötü hallerin ifşa olması. Buna
"fezahat" de denir. Çoğulu, "feza­
yih"tir.
FEDAİ DİYET (�� .. 1..u): Bir kölenin
işlediği bir cinayetten dolayı ödeme­
si gereken diyeti efendisinin üstlene­
rek diyet alacaklısına ödemesidir.
FEDDAN (01..U): Bir çift öküz ile sü­
rülüp ekilebilen yerdir. Çoğulu, "fe­
dadin"dir. Feddan, esasen ziraatta
kullanılan bir çift öküz ve çift deni­
len ekin aleti demektir. Mısırlılar'ca
1 feddan, dört yüz kasaba miktarı tar­
laya denir. Her kasaba ise 6 zira ile 1
ziram altıda ikisi miktarı sayılmıştır.
FEKK-İ HACR (_r.-> CÜ): Hacri or­
tadan kaldırmak, hacredilmiş kişiye
tasarruf izni vermek ve tasarruflarına
müsaade etmektir.
FEKK-İ REHN (�J CÜ): Rehni iza­
le etmek, borcu verip rehin akdini
sonlandırmak. 102
102 Merhı1nu rehniyetten kurtarmaktır. "Fü­
kuk", "iftikak" kurtarmak manasındadır.
"Fikak" da rehni veya esiri kurtarmak anla­
mındadır. Aynca malı rehin olmaktan kur­
tamaya sebep olan şey manasına da gelir.
FERAG CeJ)103: Vakıflarda ferağ,
"Bir kimsenin vakıftaki (müstagallat
veya müsakkafüttaki) tasarruf hakkı­
nı başkasının uhdesine terk ve havale
etmesi" demektir. 104
FERAG ANİ'L-CİHAT (� eJ
..:..ı � I): Bir kimsenin uhdesindeki
hizmetlerden el çekerek (kasr-ı yed)
onları başkasına terketmesidir. Haki­
min onayı ile geçerli olur.
FERAG Bİ'L-İSTİGLAL CeJ
J")\;.;;....:J�): Vakıf olan müsakkafat
ve müstegallattan birini mutasarrıfı
yine kendisi kiralamak üzere başka­
sına vefaen ferağ etmektir.
FERAG-1 KAT'İ ( � eJ): Bir şart
bulunmaksızın yapılan ferağdır ki
derhal kesin şekilde terk ve havale­
den ibarettir.
FERAİZ (..,.4) 1 )): Farz lafzından tü­
remiş olan "fariza"nın çoğuludur. ıos
103 Sözlükte "boşaltmak, bir işten kurtulmak,
bir işi terketmek" manasındadır. Ferağ,
hukuk bakımından bir kira mahiyetinde­
dir. Çünkü menfaati temlikten ibarettir.
104 Haviile eden kimseye "fliriğ'', uhdesine
haviile edilen kimseye "mefrfığun leh",
ferağ olunan müstegal veya müsakkafa
"mefrfığun bih" denir. Bu haviile karşı­
lığında ferağ yapanın lehine ferağ yap­
tığı kimseden aldığı bedele de "bedel-i
ferağ" denilir.
105 Farz, sözlükte "takdir, beyan, vakit belir­
leme ve bir şeyin parçası" manasındadır.
"Sünnet ve kıraat" manasında da kulla­
nılmaktadır.
 ISLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ
Terim olarak, varis için takdir edil­
miş olan nasip ve ödenmesi nas ile
açıkça beyan olunan herhangi bir
fariza demektir. 106 Fen1iz tabiri, va­
rislerin hisselerini bildiren ilim ma­
nasında da kullanılmaktadır.
FERSAH (t:---j ): 3 mil, yani 1 2.000
zira-ı mi 'maridir. Çoğulu, "ferasih"tir.
Normal yürüyüşle bir saatlik yol yani
5544 metredir. İmam-ı Azam'dan ri­
vayet edildiğine göre, yolculuk mesa­
fesi üç konaklama mesafesinden veya
1 8 ya da 1 5 fersahtan ibarettir. Fetva­
ya esas olan da 1 8 fersahtır. Çünkü bu
miktar, normal yürüyüş ile üç günlük
mesafeye denktir. Bugün uzunluk
ölçülerine göre 1 fersah, 3 mil, yani
7500 zira-ı mi'maridir ki orta yürü­
yüş ile bir saatlik mesafedir.
FESAD-1 İ'TİBAR ().�·I .)W): İd­
dia edilen bir meselenin kıyasa konu
olması ve aksine var olan bir nastan
dolayı yasak olmasıdır.
FESAD-1 VAZ' (c::-"'J .)W): Bir illet
(sebep) üzerine onun gerektirdiği şe­
yin zıddının icap etmesidir. Mesela,
bir şey hakkında haramlığı gerektirir
gibi görülen bir illet üzerine o şeyin
helalliği gerekli olsa bu, bir "fescld-ı
vaz"'dan ibaret olur.
106 Fariza da, "takdir olunmuş şey, miktarı
belirli miras hissesi, yüce Allah tarafın­
dan ödenmesi kesin olarak beyan buyu­
rulan vazife" manasındadır. Bağış "atıy­
ye" manasına da gelir.
• 73
FESH <e:...s) : Lugatta, "zafiyet, ce­
halet, re'y ve tedbiri bozmak, bir
şeyi elden atmak, bir akdi ve ahdi
bozmak, azayı yerinden ayırmak"
gibi manaları ifade eder. Nikah ıstı­
lahı olarak fesh, "kocanın sebebiyeti
olmaksızın yalnız kadın tarafından
meydana gelmesine sebebiyet veri­
len yahut koca tarafından meydana
gelmekle beraber aynı sebebin ka­
dın tarafından da meydana gelmesi
mümkün bulunan ayrılma"dır.
FETH (�): Bir beldeyi veya bir
ülkeyi sulh ya da baskı ile ele geçir­
mektir.107
FETVA-FÜTYA (�-.şp): Bir me­
selenin halledilmesi ve açıklanması
kapsamında meydana gelen sorunun
cevabıdır. Şer'i meselelere dair sual­
lerin cevaplarına genellikle, "fetva"
ve "fütya" denilmiştir. ıos Fetvanın
çoğulu, "fetava" ve "fetavi"dir.
FEVR/İVEDİLİK (J_,.9): Emredilen
şeyi ilk imkan anında eda etmektir.
Böyle bir şeye "fevri" denir. Karşıtı
"terahi"dir ki emredilen şeyin hemen
edası gerekmeyip sonradan yapılma­
sının da yeterli olmasıdır.
107 Bu kelime esasen kapalı bir şeyi açmak
ve bir işgali gidermek manasındadır, hem
maddiyatta, hem de maneviyatta kullanılır.
Kapıyı fethetmek, kalpleri fethetmek gibi.
108 Bunlar, genç ve kuvvetli manasına olan
"feta" maddesinden alınmışlardır. Çünkü
fetva ile de bir meselenin hükmü beyan
edilmiş; müşkil bir olay halledilmiş olur.
74 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
FEY C:�): Lugatta, rücu yani dönmek
demektir. Güneşin doğudan batıya
doğru dönmeye başlayan gölgesine
de "fey" denilmiştir. Bu, bir "zeval"
vaktidir. Tam bu zeval anında güne­
şe karşı dikilmiş bir şeyin yere düşen
gölgesine de "fey-i zeval" denir. Batı­
şa kadar olan gölgeye de "fey" denilir.
Haraç, cizye, ticaret vergisi, gayri
müslimlerden savaşmadan alınan sulh
(musalaha) bedelleri ve onlardan tam
olarak alınan diğer mallar da "fey"'
adıyla anılır. Beytülmalde mevcut
olan herhangi bir mala da fey denilir.
FIKDAN (01...ill ) : Fıkdan, fukı1d ke­
limeleri de fakd gibi "kaybetme,
kaybolma, var olduktan sonra yok
olmak" manalarını ifade eder. Bun­
ların zıddı, "vücı1d" ve "vicdan"dır.
FIKIH (w): Lugatta, "bilmek, an­
lamak, bir şeyi şuurlu bir halde id­
rak etmek, bir şeyin künhüne vakıf
olmak, kapalı bir şeyin hakikatine
nüfuz edebilmek, kendisine hüküm
bağlanan gizli bir manaya muttali ol­
mak" gibi anlamlara gelir.
Istılahta fıkıh, "İnsanın amel yönün­
den lehine ve aleyhine olan şer'i hü­
kümleri bir meleke halinde bilmesi"
demektir. Diğer bir tarife göre fıkıh
ibadat, ukı1bat (ceza) ve muamelata
ait şer'i hükümleri her birine ait de­
taylı (mufassal) delillerle bilmekten
ibarettir. Bu iki tarif, sonuç itibariyle
aynıdır. Zira fıkıh, ameli meselelerle
ilgili şer'i hükümleri tafsili delille­
riyle bilip kavramaktır. O halde bu
ahkamı böylece bilmeye, "fekahet"
ve bu ahkamı böylece bilen zata da
"fakih" denir. Çoğulu, "fukaha"dır.
Fıkıh ilmini tahsil etmeye de "tefek­
kuh" denir.
Fıkıh ilmi ise, ameli hükümlerle ilgi­
li şer'i hükümleri her birine mahsus
detaylı (mufassal) deliller ile bildi­
ren bir ilimdir. Bununla beraber fıkıh
ilmi, "İbadetlere, muamelata ve ce­
zalara (ukı1bata) ilişkin şer'i mesele­
lerin tamamı" diye de tarifolunabilir.
İmam-ı Azam hazretleri fıkhı, "4.ÜJI
�Lo.J 4-JLo �I �..,...... " 109 diye tarif
etmiştir. Bu tarife göre fıkha inanç
(itikad) ve ahlak meseleleri de dahil
bulunmaktadır. Ancak, bu meseleler,
zamanla çok genişleyip gelişmiş, ko­
nuları başka başka olmuş olmakla
"
fıkhın tarifine "J-11 � 1..r4 "amel
yönünden" kaydı ilave edilmiştir.
Böylece itikada ve ahlaka dair konu­
lar fıkhın kapsamından çıkarılmıştır.
Binaenaleyh, bugün fıkıh ilmi, kelam
ilmi ve ahlak ilmi birer müstakil ilim
halinde bulunmaktadır.
FISK-I ŞÜHlJD (.)�I J,-i): Şeha­
detlerinin kabulüne mani olacak gay-
1 09 Biz bunu günümüz ifadesiyle, "Kişinin
hak ve vazifelerini bilmesidir" şeklinde
tercüme ediyoruz.
 İ SLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ • 75

ri meşru bir masiyetle ve kötü bir hal

ile şahitlerin nitelenmiş olmalarıdır.

FÜRU ((!}): Alt soy. Yani erkek ve

kız evlat ile bunların sonsuza kadar
evlat ve torunlarıdır. Tekili "fer"'dir.

FÜTÜH Cc..P): "Açmak ve açılmak"

anlamındadır. "Zafer, nusret, ha­
kikatleri keşf ve ortaya çıkarmak"
manalarında da kullanılır. Çoğulu,
"fütı'.'ıhat"tır.

FUZÜLÜ'L-GANAİM (�L:.;J\ J_,....2j ) :

Ganimet mallarının belirleme ve da­
ğıtımından sonra geriye kalan az bir
miktar maldan ibarettir ki fakirlere
dağıtılır.
 G
GABN (�) : Sözlükte "hile, aldat­
mak, bir şeyin miktarını eksiltmek"
anlamındadır. Terim olarak iki kısma
ayrılır. Biri, "gabn-i :fühiş"tir ki ticaret
mallarında yirmide bir, hayvanlarda
onda bir, akarda beşte bir, dirhemde
kırkta bir veya daha fazla aldanmak­
tır. Mesela bir ev hakiki kıymeti 1 000
lira olduğu halde 1 200 liraya veya
daha fazlaya satılsa veya 795 liraya
veya daha aşağı bir fiyatla alınsa bu
işlemde fahiş bir gabn bulunmuş olur.
Diğeri, "gabn-i yesir"dir ki gabn-ı
:fühişteki derecelerden noksan bir
miktarda aldanmaktır. Mesela, hakiki
kıymeti l 000 kuruş olan bir hayvan
1 050 kuruşa veya 950 kuruşa satılıp
alınsa birgabn-iyesirbulunmuşolur. 1 1 0
GADR (JJS.) : Hıyanet, ahdi ve anlaşma
hükümlerini bozmak anlamındadır.
ı ıo Böyle bir muamelede aldanmış olan şah­
sa, "mağbı1n" denir.
GARRE (ö_}'): Aybını veya başka­
sının iddetlisi olduğunu saklayarak
kendisine evlilik teklifinde bulunan
erkeği aldatan kadın demektir.
GALLE-İ VAKIF (W,;J �): Vakfın
girdileri (varidat) ve ürünleri (mah­
süliit) demektir. Buna "rey-i vakıf'
da denir. Vakıf bahçelerinin meyve­
leri, vakıf akarlarının kiraları, vakıf
paralarının karları bu cümledendir.
GANİM (�LÇ. ): Savaşta hazır bulu­
nup ganimete nail olan, zafer kazan­
mış İsliim mücahidi demektir.
GANAİM-İ GAYR-İ MAKSUME
(�_,_A.. � � �):Düşmandan gani­
met olarak alınıp da henüz taksim
edilmemiş ve dağıtılmamış olan mal­
lardır.
GANAİM-İ GAYR-İ ME'LUFE (� �
�yıl. � ) : Harp sebebiyle düşman­
dan baskı yapılarak (mağlup edile-
78 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
rek) veya barış yoluyla alınan gayri
menkul mallardan, yani düşman top­
raklarından ibarettir.
GANAİM-İ HALİSE (�\.>. � � ):
"Enfal" denilen ganimet mallardır.
Mücahid askerlerden bir kısmına
ganimet (tenfil) olarak verilir (bk.
TENFIL).
GANAİM-İ ME'LÜFE (�_,JL � � ):
Savaş esnasında düşmandan baskı
yapılarak (mağlup edilerek) alınan
menkul mallardır.
GANİMET-MAGNEM (�-y) :
Savaşta, savaş esnasında veya sava­
şan iki ordunun karşılaşması sırasın­
da gazilerin kuvveti ile baskı yapıla­
rak (mağlup edilerek) alınan maldır.
Çoğulu, "ganaim, meganim"dir.
GANAİM-İ MAKSUME ( ��
4... � ) :
Beşte biri beytülmale alın­
dıktan sonra, gerisi dağıtılan ganimet
mallardır.
GASP ( �): Sözlükte başkasına ait
bir şeyi kullanmak için düşmanlık ve
zorbalık yoluyla alıvermektir. O şe­
yin mal olup olmaması arasında fark
yoktur.
Terim olarak, bir kimsenin mütekav­
vim ve muhterem bir malını açıkça,
işaret veya adete göre izni olmaksı­
zın haksız yere elinden veya tasarruf
dairesinden almaktır. ı 1 1
ıı l Gasbın sözlük manası, terim manasından
geneldir ve daha kapsamlıdır. Mesela,
GASIP ( '-:--" l&>) : Başkasının malını
elinden veya tasarrufu dairesinden
zorbalık yoluyla haksız yere açıkça
alan kimsedir. ı ıı
GAYR-İ MENKUL (J_,A;.. _d-): Akar
denilen hane, dükkan, arsa gibi baş-
hür bir insanı alıp kaçırmaya sözlükte
gasp denilirse de ıstılahta gasp denilmez.
Gasp yerine, "iğtisab" da kullanılır.
Malikiler'e göre terim olarak gasp, baş­
kasının malını zorbalık ederek ve saldırıp
haddi aşmak (teaddi) suretiyle haydutluk
(hirabe) yapmadan almaktır. "Haydutluk
(hirabe)" kaydıyla yol kesiciler tarif dışı
bırakılmıştır. Çünkü yol kesicilik de söz­
lük bakımından bir gasp ise de özel hü­
kümlere tabi olduğundan ıstılah itibariyle
gasp değildir.
Şafüler'e göre gasp, sözlükte bir şeyi
zulüm yoluyla almaktır. İ sliim hukuku ta­
biri olarak, istiladan yani başkasının hak­
kına zulüm ve haddi aşarak el koymaktan
ibarettir.
Hanbeliler'e göre de gasp, müslümanlar­
la savaş halinde bulunan ülke vatandaşı­
nın dışında başka bir şahsın, örfen istila
sayılan bir fiil ile bir kimsenin hakkına
haksız yere zorla musallat olmasıdır.
Harbinin istilası, gasp değildir, o istila
ettiği bir mala sahip olur.
Hırsızlık, yağma, bir şeyi zimmete ge­
çirme (ihtilas) da gasp değildir. Çünkü
bunlarda zorbalık ve istila yoktur. Gasbın
mücahereten yani açıktan açığa olması
da şart olarak gösterilmektedir.
112 Mesela bir kimsenin emin elde bulunan
bir malı, kendisinin tasarruf dairesinde
bulunmuş olur. İ şte bu malı başkası­
nın haksız yere zorbalıkla alması da bir
gasptır ki o kimsenin elini kasretmiş yani
bu malında tasarruftan engellemiş olur.
 i SLAM HUKUKU TERiM LER i SÖZLÜGÜ • 79

ka yere nakli mümkün olmayan şey­
dir. Mülk arsa üzerindeki binalar,
ağaçlar da o arsaya tabi olarak gayr-i
menkuldür.
"Akar" fıkıhta, "gayr-i menkul" de­
mektir. İnsanlar arasında ise kiraya
verilip gelir getiren şeylere denir.
GAZA-GAZVE (.J)'-1)' ): Savaşmak
maksadıyla düşmana doğru yönel­
mek, sefere çıkmak, gayri müslimler
ile savaşmaktır. Tekili, "gazve", ço­
ğulu, "gazavat"tır.
önce hıyanet yoluyla bir şey almak
demektir.
GURM-GARAMET (�1�-� ) : Bir
kimsenin üzerine edası lazım gelen
şeydir. Borç ve diyet gibi. "Garim"
de borçlu kimsedir. Dayine yani ala­
caklı olan kimseye de, "garim" denir.
Çoğulu, "gurema ve "gar:lim"dir.
GURRE (ö�): Düşürülen bir cenin­
den dolayı verilmesi gereken mali
tazminattır. Bunun miktarı Hanefi­
ler' ce500, Şafiiler' ce600dirhemdir. 1 14

GEDİK ( 4...15) : Bir kısım esnafa ve

sanata mahsus olup daimi surette kal­
mak üzere kiralanmış mülk veya va­
kıf bir dükkan veya benzeri bir akar
içinde kiracının malıyla ve mülk sa­
hibinin veya mütevellinin izniyle ya­
pılmış bazı binalardan, dolaplardan,
raflardan ve içerisine konulmuş olan
gerekli aletlerden ibarettir. 1 13

Vakıf musakkafütta (han, dükkan

gibi) kiracıları tarafından mütevelli­
lerin izniyle karar üzere yapılmış raf­
lar, dolaplar ve benzerleri birer ge­
dik olup bunlara "kirdar" da denilir.

GULÜL (Jfa): Ganimetlerden çal­

mak, ganimet mallarından taksimden
1 14
113 Gediklerden bir kısmının müstakarrün
fihi, yani içine konulduğu dükkan vesa­
ire vakıf olur. Bu halde bu vakıf dükkan
vesaireye de örfte, "mülk" denilir. Mülkü
yanmış olan bir gediğe de örfte "miistah­
las gedik" denilir.
Gurre, esasen "her şeyin ön tarafı" demek­
tir. Bu bakımdan kameri aylann ilk günle­
rine, "gurre-i şehr" denilmiştir. Köle cariye
ve mallann en güzidelerine, "gurretü'l-em­
val" denir. Güzel ve parlak yüze "vechi
eğar", açık nurani alına "cebhe-i ğarra"
denilir ki aynı harflerden türemişlerdir.

HABBE (�) : 1 dirhemin kırk sekiz­
de birine eşit bir miktardır. ' 1 5 Türki­
ye' de sıvıları ve hububatı hacim ola­
rak ölçmek için öşr-i zirai mükaab
yani 1 desimetre mükaab "küb" bi-
rim olarak alınıp buna "ölçek" yahut
litre denilmiştir. Litrenin onda birine
"zarf' yahut desilitre ve ölçeğin yüz
misli hacme de "keyl-i a'şari" ve­
yahut "hektolitre" adı verilmiştir. 1
İ stanbul kilesi = 4 şinik, 1 şinik 2
kutudur. Bu halde 1 kile 3 7 ölçek, 1
kutu 4,625 ölçek olur.
=
HABER (r.>-): Herhangi bir
rivayet olunan sözdür. Hadis ilmi
ıstılahı olarak haber, sünnet ve ha­
dis tabirlerinin eş anlamlısıdır. Buna
"eser" de denir. Bazı zevata göre
haber, Resı11-i Ekrem'den [sallalla-
115 Çoğulu, "habbat" ve "hubı1b"dur. Habbe, lu­
gatta "buğday, arpa gibi mahsulllerin dane­
lerine ve herhangi bir şeyin parçasına" denir.
H
hu aleyhi vesellem] başka zatlardan
mesela, sahabe-i kiramdan rivayet
edilen sözdür. Eser kelimesi de saha­
binin veya selefin sözü makamında
kullanılmıştır.
'
HABER-İ AHAD (-l>İ _r.>-): Bir zatın
veya iki üç gibi belli sayıda zatların
yine bir zattan veya iki üç gibi belli
sayıda zatlardan naklettiği haberdir.
Böyle ahad yoluyla Resül-i Ek­
=
rem'den rivayet edilen bir habere de
"hadis-i ahad" denir. Nebiyy-i Ek­
rem' den bir zatın rivayet ettiği bir ha­
zattan dis-i şerifi, o zattan bir cemaatin nak­
letmesi de haber-i iihad kabilindendir.
Tevatür şartlarını taşımayan bir ha­
bere de "haber-i ahad" denilmiştir.
Bu itibarla, meşhur haber de esasen
ahad haber kabilindendir.
Ahad haberin ravileri pek sınırlı ol­
duğundan onun kendisinden haber
82 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
verilene bağlanmasında hem şeklen
hem de manen şüphe bulunur.
HABER-İ MEŞHUR (J� y:>-): İ lk
başta ikiden fazla, fakat sınırlı sayıda
kişiler tarafından rivayet edilmiş iken
daha sonra ikinci ve üçüncü asırlarda
şöhret bulup yalan üzere ittifakları
düşünülmeyen bir cemaat tarafından
naklolunan haberdir. Buna "müstefiz
haber" de denir.
Bu şekilde nakledilegelen bir hadis-i
şerife "meşhur hadis" denilir. Resül-i
Ekrem' e ulaşmasında ilk ravilerin
sınırlı sayıda olmasına dayanılarak
şeklen bir şüphe var ise de daha son­
ra meşhur olup ümmet tarafından
kabul edilip benimsenmesine dayalı
olarak manen şüphe yoktur.
HABER-İ MÜTEVATİR (}ip y:>-):
Yalan söylemek üzere ittifaklarını
aklın caiz görmediği bir cemaatin
verdiği haberdir. Böyle mütevatir
olarak rivayet olunan bir hadis-i şe­
rifin Resülullah'a ulaşmasında, yani
onun mübarek sözü olduğunda ne
şekil ne de mana bakımından şüphe
bulunmaz. Buna "mütevatir hadis"
unvanı verilir.
Mesela, Kur'an-ı Kerim'in bir ilahi
kelam olmak üzere Hz. Peygamber
tarafından ümmetine tebliğ edildiği
böyle mütevatir surette nakil oluna­
gelmiştir. Zekatın miktarını beyan
eden, "Mallarınızın kırkta birini zekat
olarak getirip veriniz " hadis-i şerifi
de mütevatir olarak nakledilmiştir.
HACB (�): Sözükte "engellemek"
anlamındadır. Terim olarak, "Belirli
bir şahsın terikeden payını diğer bir
şahsın varlığına bağlı olarak tamamen
veya kısmen engellemek" demek­
tir. Bu halde tamamen engellemeye
"hacb-i hırman", kısmen engelleme­
ye, "hacb-i noksan" denildiği gibi
hacbeden şahsa "hacib'', hacbolunan
şahsa da "mahcfıb" denir. Kölelik ve
din ayrılığı gibi bir sebeple mirastan
engellenen şahsa da "mahrum" denir.
HAD (..L>): Lugatta "engellemek" an­
lamındadır. İ nsanları girip çıkmaktan
engellediği için kapıcı ve gardiyana
da "haddad" denilmiştir. Bir şeyin
mahiyetini tarif ve tayin eden şeye
de had denir. Çoğulu "hudfıd"dur.
Gayri menkullerin bitiş noktalarına,
yani sınırlarına da "hudfıd" denilir.
Çünkü bunlar gayri menkullerin yani
arazinin sahalarını tayin eder ve baş­
kalarına karışmalarını engeller.
İ şte bu münasebetle bir kısım ceza­
lara da "hudfıd" adı verilmiştir. Zira
bu cezalar, mazarratları (zararlı olan
şeyleri) bütün beşeriyete dokunan
birtakım fena hareketlerden insanları
engeller. Hadler, suçlular (mücrim)
hakkında birer ceza olduğu gibi dı­
şarıdan bakan diğer insanlar için de
birer ibret ve uyanma vesilesi teşkil
 İSLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ
eder ve ammenin menfaatlerini kap­
samış bulunur.
HADD-İ HAMR (_r-> ..1>-): Az veya
çok miktarda kendi tercihiyle şarap
denilen sarhoş edici sıvının içilme­
sinden dolayı tatbiki icap eden ceza­
dır. Hür erkek ve hür kadın hakkında
seksen, köle hakkında da kırk sopa
( celde) vurularak tatbik edilir. Buna
"hadd-i şürb" de denir.
HADD-İ KAZF ( ..J..i.9 ..1>- ):
Bir muh­
san veya muhsaneye yani mükellef,
hür, müslüman, zinadan nefsini ko­
rumasıyla bilinen bir kimseye, adalet
diyarında ayıplama ve sövme kastıy­
la zina isnat eden mükellef bir şahıs
hakkında tatbik edilecek cezadır. Bu­
nun miktarı hür erkek ve hür kadın
hakkında seksen, köle hakkında da
kırk değnek vurulmasıdır.
HADD-İ SEKR (� ..1>- ):
Şaraptan
(hamrdan) başka sarhoş edici içecek­
lerden birinin, kendi tercihiyle içil­
mesinden meydana gelen sarhoşluk­
tan dolayı gereken cezadır ki miktarı
şarap içme cezası gibidir.
HADD-İ SİRKAT (4.9 .r" ..1>- ): Şartla­
rı mevcut ve usulü dairesinde sabit
olan bir hırsızlıktan dolayı sarik yani
hırsız hakkında organ kesme suretiy­
le uygulanacak bir cezadır.
HADD-İ ZİNA (\,;j ..1>-):
Şartları dahi­
linde sabit olan zina rezaletinden do-
• 83
layı bu suçu işleyen hakkında tatbik
edilecek cezadır. Bu ceza, muhsan ve
muhsane olanlar hakkında recimden,
"muhsan" sıfatını haiz olmayanlar
hakkında da sopadan ibarettir. Bu so­
paların adedi, hür erkek ve hür kadın
hakkında yüz, köle hakkında da ellidir.
HADEME-İ EVKAF (..Jl.9_,İ &--l>):
Vakıfların hizmetlerini gören kimse­
lerdir. İmamlar, hatipler, müezzinler,
müderrisler ve mütevelliler bu cüm­
ledendir.
HADİS (�..1>-) : Lugatta "söz, haber,
sonradan meydana gelen şey" anla­
mındadır. Istılahta, Resul-i Ekrem' in
buyurmuş olduğu herhangi mübarek
bir sözdür. Sünnet-i nebeviyye ma­
nasında da kullanılmaktadır. Birçok
nevileri vardır. Çoğulu, "ehıidis"tir.
HADİS-İ GARİB (�� �..1>-): Züh­
ri ve Katade gibi rivayet ettikleri ha­
disler birçok zevat tarafından topla­
nan meşhur imamların birinden yal­
nız bir kişinin rivayet ettiği hadistir.
Böyle meşhur imamlardan nihayet
iki veya üç kişinin rivayet ettiği ha­
dise de "aziz hadis" denilir.
HADİS-İ HASEN (� �..1>-): Sa­
hih hadis ile garib hadis arasında bir
mertebeye yerleşen hadistir. Ravile­
ri arasında yalan söylemekle itham
edilen kimse bulunmaz ve bu hadisin
benzeri diğer kanallardan da rivayet
edilmekle kendisi şaz sayılamaz.
84 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
Bazı muhaddisler bir kısım hadisle­
ri başka başka noktalardan bakarak
"hasen, sahih hadis" diye yadederler.
Hasen olan hadis-i şerifler de "li­
zatihl hasen" ve "li-gayrihi hasen"
kısımlarına ayrılır. Şöyle ki: Ravi­
sinin yalnız zabtında bir nevi kusur
görülüp başka kusur bulunmazsa "li­
zatihi hasen" olur. Ravinin adaletin­
de, zabtında ve senedinin kesintisiz
oluşunda bir nevi noksan bulunursa
veya esasen zayıf hadis iken zaafı ri­
vayet kanallarının çokluğu ile olursa
"li-gayrihi hasen" sayılır.
HADİS-İ MAKTU ( � �..b-): Te­
beu't-tabiinden birinin kavline veya
fiiline ait olmak üzere kendilerine
bir rivayet silsilesiyle varmış olan
haberdir.
HADİS-İ MERFU <u ./' �..b- ): Se­
nedi, Resül-i Ekrem Efendimiz'e
açıktan veya hükmen ulaşan hadistir.
Mesela, "Resülallah şöyle buyurdu'',
"Nebiyy-i Zişan'dan şöyle işittim"
diye rivayet edilen hadisler açıkça Re­
sul-i Ekrem'e dayanan birer "merfü
hadis"tir. "Biz Resülullah zamanında
şöyle yapardık", "Şöyle yapmak sün­
nettir" tarzında rivayet edilen haber­
ler de hükmen merfü hadistir.
HADİS-İ METRUK (!.!_,_;..- �..b-):
Güvenilir (sika) ravilerden hiçbirinin
rivayetine aykırı olmamakla beraber
yalan söyleme, günahkarlık (fısk),
gaflet veya çok hata (kesret-i galat)
ile itham edilen bir raviden naklolu­
nan hadistir.
HADİS-İ MEVKUF (..J_,.9_,... �..b-):
Sahabe-i kiramdan birinin kavline
veya fiiline yahut takririne ait olan
ve bütün ravileri zikredilerek naklo­
lunmuş haberdir.
HADİS-İ MEVZU (er"_,... �..b-) :
Resul-i Ekrem namına gerçeğin ak­
sine olarak uydurulmuş hadistir. Di­
ğer bir tabir ile bir kimse tarafından
herhangi bir maksatla tertip edilerek
Nebiyy-i Zişan tarafından beyan
buyurulmuş gibi gösterilen hadis­
tir. Buna "muhtelak hadis" de denir.
Buna cüret etmek büyük bir günahtır.
HADİS-İ MUALLAK (J.L-..o �..b-) :
Bir muhaddisin baş taraftaki ravi­
lerden bir ikisini, yani kendi şeyhini
ve şeyhinin şeyhini terk ile onlardan
sonraki raviden işitmiş gibi bir tarz­
da rivayet ettiği hadistir. Mesela bir
zat bir hadisi İmam Malik'ten, o da
Nafı'den işitmiş olduğu halde o ha­
disi "Nafi' dedi ki" diye rivayet etse
bu bir "muallak hadis" olur.
HADİS-İ MUALLEL (jL-.- �..b-) :
Hakkında tenkidi (kadh) gerektire­
cek kusurlardan kurtulmuş görül­
mekle beraber, gerçekte sahihliğine
dokunabilecek gizli bir kusur (illet)
ve bir tenkit sebebi bulunan hadistir.
Böyle bir hadisin illetini bulan mu­
haddise de "muallil" denir.
 i SLAM HUKUKU TERİ M LERİ SÖZLÜGÜ
HADİS-İ MU'DAL (� ..:.:-l>- ) :
Sahabe-i kirama varıncaya kadar
ravilerden iki veya daha fazlası zik­
redilmeyip düşürülmüş olan hadistir.
Bu da usulcülere göre "mürsel"dir.
HADİS-İ MUAN'AN (� ..:.:-l>- ): Se­
" "
nedinin bir veya birkaç yerinde ,y
kullanılan hadistir. Mesela, "�...l.>­
� '.)l.i ._r.I ,y ..ı.ll> ,y �" diye rivayet
edile� hadistir. Buna "an'ane yoluyla
rivayet" de denir. Böyle bir rivayette
bulunan zata da "muan'in" denir.
HADİS-İ MUHARREF
...;/"-" ):
Metninde veya senedinde
yazı ya da şekil bozulmamakla be­
raber bir veya birden çok harfinin
harekesi değiştirilip ve bu sebeple
başka bir kelimeye dönüştürülmüş
olan hadistir.
HADİS-İ MÜNKATI' (� ..:.:-l>-) :
Tebeu't-tabiin tarafından vasıtaları
terk ile Resül-i Ekrem'e [sallallahu
aleyhi vesellem] ulaştırılarak nakledi­
len hadistir. Mesela, böyle bir zatın
tabiini ve sahabiyi zikretmeksizin,
"Resülullah (s.a.v) şöyle buyurmuş­
tur" diye naklettiği bir hadis "mün­
katı "'dır. Usulcülere göre münkatı'
hadis de "mürsel" demektir.
HADİS-İ MUSAHHAF
� ): Metninde veya senedinde
yazım şekli bozulmamak üzere yalnız
bir harfinin veya birden çok harfinin
noktası değiştirilmiş olan hadistir.
• 85
HADİS-İ MUTTASIL (� ..:.:-l>-) :
Bütün ravileri sırasıyla zikredilmek
üzere nakledilen hadistir.
HADİS-İ MUZTARİB ( '-:"__,.h..a... ..:.:-l>-) :
Birbirine metin veya sened itibariyle
muhalif olmak üzere iki suretle riva­
yet edilen hadistir. Bu durum,
- Hadisin metninde veya isnadında
öne alma (takdim) ya da tehir,
- Hadise ilave veya ondan eksiltmekle,
- Ravisinin yerine başka ravi veya
metninin yerine başka metin koy­
makla meydana gelir.
HADİS-İ MÜBHEM (t+:-4 ..:.:-l>-) :
Ravisinin zikredilen adı, künyesi, la­
kabı, sıfatı, sanatı veya nesebi güve­
nilir raviler (sikat) arasında meçhul
bulunan hadistir. Böyle bir hadis, ra­
visinin bilinen ismi zikredilmedikçe
kabul olunmaz.
..:.:-l>-) :
HADİS-İ MÜDELLES C.,,.J ...1..o
Ravilerinden birinin ismi, hadis
imamlarının uzmanlarından başkası­
nın bilemeyeeği kadar "an'aneden"
düşürülerek, o vasıta mevcut de­
ğilmiş gibi bir tarzda rivayet edilen
hadistir. "Tedlis" diye isimlendiri­
len bu şekilde rivayet, mekruhtur ve
zemmedilmiştir. Bu şekilde rivayette
bulunana da "müdellis" denir.
HADİS-İ MÜDREC (c..ı...1..o ..:.:-l>-) :
Metnine veya senedine hariçten bir
86 • İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü (; Ü
şey eklenmiş ve sokulmuş olan ha­
distir. "Müdrecü'l-metin" ve "müd­
recü' l-isnad" kısımlarına ayrılır.
HADİS-İ MÜNKER (? �.J.>.): Za­
yıf bir ravinin rivayetine muhalif ola­
rak ondan daha zayıf bir ravinin riva­
yet ettiği hadistir. Zayıf bir ravinin tek
başına rivayet ettiği hadise de "mün­
ker" denir. Bu halde güvenilir (sika)
ravinin rivayetine "ma'n1f' denilir.
HADİS-İ MÜRSEL (j-..r �.J.>. ):
Tabiinden, yani sahabe-i kirama ye­
tişmiş zatlardan birinin, sahabi ismi­
ni zikretmeksizin (senedi) Resül-i
Ekrem'e kadar ulaştırıp isnad ettiği
hadistir. Mesela Hasan-ı Basri bir ha­
dis-i şerifi İmam Ali ' den işitmiş ol­
duğu halde onu zikretmeksizin: "JL;
"
.uıı J_,.,.J yani "Resül-i Ekrem şöyle
buyurdu" diye rivayette bulunsa, bu
mürsel hadis olur. Böyle kendisinden
rivayet edilen ile ravi arasındaki va­
sıtayı terketmeye "irsal" denir.
HADİS-İ MÜSNED (..l..:-4 �..1.>-):
Görünürde (zahiren) kesik olmayan
(muttasıl) bir sened ile ve nihayet
sahabe-i kiramdan bir zat vasıtasıyla
Resül-i Ekrem'e ulaşan ve isnad olu­
nan hadistir.
Hadis kitaplarından bazılarına "müs­
ned" adı verilmiştir. Çoğulu, "mesani­
d"dir. İmam-ı Azam 'ın ve İmam Ah­
med b. Hanbel'in müsnedleri vardır.
HADİS-İ SAHİH (� �.J.>. ) :
Adaleti ve zabtı tam olan zatlar ta­
rafından şaz ve muallel (kusurlu)
olmayan, kesintisiz (muttasıl) bir se­
ned ile naklolunan hadistir.
"Sahih li-aynihi" ve "sahih li-gay­
rihi" kısımlarına ayrılır. Şöyle ki:
Ravilerinin adalet ve zabtında hiçbir
kusur bulunmazsa "li-aynihi" olur.
Ravilerinin adaletinde ve zabtında
bir nevi kusur görülmekle beraber
başka kanallarla da rivayet edilmiş
veya başka sahih bir hadis ile teyit
edilmiş ise "li-gayrihi sahih" olur.
HADİS-İ ŞAZ (�L!. �.J.>. ): Makbul
olan bir ravinin kendisinden daha
makbul bir ravinin rivayetine aykırı
şekilde rivayet ettiği hadistir. Bu hal­
de daha makbul ravinin rivayet etmiş
olduğu hadise "mahfuz" denilir.
HADİS-İ ZAİF (� �.J.>. ): Sahih
olma şartları taşımayan hadistir. Me­
sela, ravileri arasında yalancılık, ada­
letsizlik, çok hata yapmak (kesret-i
galat), bid'at ve cehalet gibi özel­
likleriyle bilinen bir kimse bulunan
veya şazhktan ve nekrelikten (mün­
kerlik) kurtulmuş bulunmayan hadis­
tir. Muallak, mürsel, mu'dal, münka­
tı' , müdelles, muallel, şaz, münker,
metruk olan hadisler bu kabildendir.
HAFIZU'L-HADİS (�..WI .k.9L>.):
Hadis ilminin usul ve fürı1unu ezber­
leyen ve bir görüşe göre yüz bin ha-
 İSLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜÔÜ
disi senedleriyle beraber ezberlemiş
olan zattır.
HAFİ (_;> ): Sigasından değil, bir
arızadan dolayı manası kapalı kalan
lafızdır. Mesela "sarik" lafzı yanke­
sici (tarrar) ile kefen soyucuya (neb­
baş) nazaran hafidir. Yankesici de
kefen soyucu da hırsızdır. Fakat bun­
lar, başka birer isimle ifade edildik­
leri için "sarik" yani hırsız tabirinin
bunları içerecek şekilde kullanılması
hafi bulunmuştur.
HAK (J.> ): Bu tabir, birçok anlam­
ları içerir. Zira hak lafzı, çeşitli açı­
lardan bakıldığında farklı anlamları
ifade etmek için kullanılır. Bunların
bir kısmı şöyledir:
Hak, gerçekte sabit olup inkarı
mümkün olmayan şey demektir. Al­
lah Teala'nın varlığı sabit, Rab oluşu
kesin olması yönüyle Celil isimlerin­
den biri de "Hak"tır.
Hak, esasen "mutabakat ve muvafa­
kat" (anlaşma ve uygunluk) demek­
tir. Bu anlamda hak, bir şeyi hikmeti
gereğince icat eden zata ve hikmetin
gereğince yaratılmış olan şeylere
denir. Bu yönüyle Allah Teala'ya
"Hak" denildiği gibi, Allah Teala'nın
her fiiline de "Hak" denilir.
Hak, İ slam, Kur'an, vahiy, hikmet,
yardım etmek, yardımcı olmak, des­
teklemek, büyük iş (emr-i azim),
düzgün niyet manalarında kullanıl­
maktadır.
• 87
Hak, sübut, uygunluk ve var olanın
gerçekleşmesi demektir. Zihinler ile
görünen şeyler (ayan), iç alem ve dış
alem (enfüs ile afak), bilgi ile bilinen
şey arasındaki uygunluk "hak" keli­
mesi ile ifade edilir. 1 1 6
Hak, hikmetin gereğine göre meyda­
na gelen hüküm manasına gelir. "Bu
karar haktır" denilmesi gibi.
Hak, halledilmiş, ayrılmış ve hükmü
verilmiş olan herhangi bir işe denir.
Kader ve kaza gereğince meydana
gelmiş olaya, "emr-i Hak" denir.
Hak, adalet anlamına gelir. "Hak yeri­
ni buldu" denilmesi buna örnek veri­
lebilir. Bu yönüyle adalet sahiplerine,
"ehl-i hak" denir. Bu manada "hakka­
niyet" tabiri de kullanılmaktadır.
Hak, vacip ve gerekli olmak anlamı­
na gelir. Mesela "Şöyle yapılması bir
haktır" denildiğinde bu, bunun yapıl­
ması gereklidir, anlamına gelir.
Hak, bir şeyi sabit ve vacip kılmak
manasına gelir. "Filan davasını hak
etti" denilmesi gibi.
116 Hak kelimesi, sözlere, inançlara, dinlere
ve mezheplere vasıf olup bunların doğ­
ruluğunu ifade etmek için kullanılır. Ör­
neğin hak mezhep, hak din, hak söz vb.
hariçte olanın inanca uygun olmasına,
"hak" denilmektedir. "Sıdk" (doğruluk)
tabiri ise bilhassa yaygın olarak kullanı­
lan sözleri ifade etmek için kullanılmak­
tadır. "Hak itikad" (doğru inanç), "sadık"
yani doğru söz gibi.
88 • İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
Hak, mal ve mülkü ifade etmek için
kullanılır. "Şu filanın hakkıdır" de­
nilmesi gibi.
Hak, bir kimseye faydalı ve ondan
zararı engelleyici olan şey manasına
gelir.
Hak, bir akarın irtifaklarına (mera­
fık) denir. Mesela; bir eve tabi olan
şeylerden olup ondan ayrılamayacak
olan şeye denir. Yol hakkı (hakk-ı ta­
rik), atık suyu tahliye hakkı (hakk-ı
mesil) gibi.
Hak, bir kimseye özgü olan manevi
güçtür. Kişi bu güç sayesinde tasar­
ruf salahiyetini veya sahiplik (mali­
kiyet) vasfını kazanır. Başka bir tabir
ile "hak", bir şer'i (hukuki) yetkidir.
İnsanlar bununla bazı şeyleri icra ve
talep etmeye yetkili olurlar. Bu an­
lamda "hak"ın çoğulu, "hukılk"tur.
Bu haklardan bahseden ilme de "hu­
kuk ilmi" denir.
HAKK-1 MESIL (J:.-4 J.>-): Bir evin
veya başka bir yerin suyu ve selinin
başkasının mülküne akmasıdır. Buna
damlalık hakkı da denir. Mesil, su­
yun aktığı ve geçip gittiği yerdir. 1 1 7
HAKK-1 MÜRUR (;Jf" J.>-): Mürılr,
merre fiilinin masdarı olup, "geç­
mek, gitmek ve uğramak" demektir.
Mürılr hakkı, bir kimsenin kendi ev,
arsa, bahçe ve arazi gibi gayri men­
kulüne ulaşabilmek için, başkası-
1 1 7 Teshil "akıtmak" manasında da kullanılır.
na ait bir gayri menkuldeki yoldan
geçiş hakkını ifade eder. Bu yol, ya
umumi, ya da kendisine veya üçüncü
şahsa ait özel bir yol olabilir.
HAKK-1 ŞEFE ( � J>-): Sahibi bu­
lunmayan sulardan herkesin sahip
olduğu içebilme hakkıdır.
HAKK-1 ŞİRB ( "":"'_,..!. J>-): Umumi
veya hususi bir ırmaktan bir tarlayı,
bağı veya bahçeyi veya hayvanları
sulamak için zamanı ve miktarı ma­
lum belirli pay ve haktır.
HAKİKAT (� ): Bir şeyin zatı ve
mahiyeti demektir. Kesin olarak ve
manen sabit olan ve mahallinde yer­
leşik bulunan şeye de denir. Istılahta,
"esasen vazedilmiş olduğu manada
kullanılıp başka bir manaya nakledil­
memiş bulunan söz" demektir. Kar­
şıtı (zıddı) mecazdır. Mesela, "salat"
lafzı lugat bakımından "dua" mana­
sında hakikattir, "namaz" manasında
mecazdır. Ancak dini terim olması
bakımından bu lafız, dua manasında
mecaz, namaz manasında hakikattir.
HAKİKATEN DEYN (.:y..) � ) :
Borç alınan para ve kira bedeli gibi.
HAKİM (r5l>): Bir şeye olumlu
veya olumsuz olarak hükmeden ve
karar veren zattır. Şer'i hükümlerde
asıl hakim olan Allah Teala' dır. Akıl
da bazı şeylerin iyi (hasen) ve kötü
(kabih) olduğuna hükmeder veya şa-
 İ S LA M H U K U K U T E R İ M L E R 1 S ÖZ L ÜGÜ
ri'-i mübinin hükmündeki hikmetleri
dikkatle gözetleyebilir.
HAKİMÜ'L-HADİS ( �..1.>JI r5l>) :
Rivayet edilmiş olan bütün hadisleri
metinleriyle, senedleriyle, ravileri­
nin tarihleriyle, cerh ve ta'dilleriyle
ezberleyen zattır. Zannolunduğuna
göre hakim, yalnız İ mam Buhari' dir.
Çünkü "Buhari'nin bilmediği bir ha­
dis, hadis değildir" sözü, alimler ara­
sında yaygındır.
HALİF (....A.l l> ): Bir kimse ile yemin­
leşen kimse.
HALILE (�) : Bir erkeğe hanım­
lık veya cariyelik yoluyla helal olan
kadın demektir. Çoğulu "haliiil"dir.
Böyle bir erkeğe de "halil" denir.
HALIT (.la).>-): Su hissesi ve yol his­
sesi gibi bir mülke ait haklarda ortak
olan kimsedir. Mesela bir ırmakta su
hissesi bulunan iki kimse birbirinin
halitidir.
HALITAN (0Lk).>): Karışık olarak
azca pişirilmiş olan hurma ile kuru
üzüm suyundan ibarettir. Bu mad­
denin ekşiyip 1 1 8 kuvvetlenmiş olup
olmaması arasında fark yoktur.
HALVET (ö_#): Koca ile karısının
izinleri olmadıkça üçüncü bir şahsın
göremeyeceğinden emin bulunduk-
ı ı s Bu kelimenin orij inalinde geçen "işti­
dad" sözcüğü "aşın gitmek, haddi aşmak
gibi anlamlara" gelmektedir. Herhalde
bir madde ekşiyince çoğalıp taştığı için
böyle bir kelime kullanılmış.
• 89
lan bir yerde yalnızca bulunmaları­
dır. İki kısma ayrılır:
HALVET-İ SAHİHA (� ö)>) :
Koca ile kansının hiçbirinde yaklaş­
maya mani bir sebep bulunmadığı hal­
de birbiriyle bir arada bulunmalarıdır.
HALVET-İ FASİDE (ö..ı...... l.9 ö_#):
Koca ile karısının herhangi birinde
yaklaşmaya mani bir sebep olduğu
halde birinin diğeriyle bir arada bu­
lunmasından ibarettir.
Yaklaşmaya mani olan şeyler, "hissi
maniler", başka bir tabir ile "hakiki
maniler" ile "tabii maniler" ve "şer'i
maniler" kısımlarına ayrılır. Mesela,
kocanın halvet esnasında hasta bu­
lunması hissi bir manidir. Halvet es­
nasında akıllı (akıl) üçüncü bir şah­
sın bulunması da tabii bir manidir.
Koca ile kadından birinin ramazan-ı
şerifte oruçlu bulunması veya kadı­
nın hayız veya nifas halinde olması
da şer'i engellerden sayılmıştır.
HAMİL (J..a l>) : Gebe olan kadındır.
Gebe olmayan kadına da "hiiil" denir.
HAMiS (� ): Büyük ordu demek­
tir. Vaktiyle ordular, "mukaddime,
kalb, meymene, meysere, saka" na­
mıyla beş kısımdan oluşması yönüy­
le "hamis" adını almıştır.
HAMR (� ): Kendi kendine yanı
pişirilmeksizin kaynayıp kabaran, iş-
90 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü Ô Ü
tidad eden, yani kuvvetlenip sarhoş
edici bir hale gelen yaş üzüm suyu­
dur. Köpüğünü atmış olsun, olmasın
farketmez. Bu tarif, İ mameyn ile
diğer müctehidlere göredir. İ mam-ı
A zam'a göre böyle bir üzüm suyu
köpüğünü atmadıkça had cezası hu­
susunda şarap (hamr) sayılmaz.
HAMULE (.dJ.r->): Yük çeken deve,
at vesaireye denir. Üzerinde yük bu­
lunsun veya bulunmasın farketmez.
İnsanların eza ve cefasına tahammül
eden kimseye de "hamül" denir.
HAPİS (ı..r.>") : Tutmak, tevkif etmek,
tutuklamak, meneylemek, bir şahsı
veya bir malı bir mevkide nezaret altın­
da bulundurmaktır. Bu bakımdan hapis,
"habs-i nefs" ve "habs-i ayn" kısımla­
rına ayrılır. Hapsin zıddı tahliyedir.
Hapsedilen şahsa veya mala "mahbus'',
hapsedilen yere de "mahbis", "hapisha­
ne" veya "tevkiflıane" denir.
Gaziler için at ve kamu (amme)
için akar ve ağaç vakfedilmesine de
"habs" ve "hubüs" denir. Piyadelere
de süvarilerden geri kaldıkları için,
"hubus" denilmiştir. "Mahbes" de
"habs" anlamındadır. Tam bir günlük
habs, uzun bir hapis sayılır.
HARAÇ (c_I.;>-): Lugatta "kira" ve
"gaile" manasındadır. Istılahta, haraç
arazisinden ve ihya edilen bir kısım
mevat araziden belirli yüzölçümüne
(mesaha) göre beytülmal namına alı­
nan vergidir ki iki kısma ayrılır:
HARAC-1 MUKASEME (c_l.;>­
�L.i.): Arazinin hasılatından yerin
kaldırabilme gücüne göre alınacak bir
vergidir. Bu haraç, hasılatla ilgilidir.
Bir sene içinde hasılat çok olursa bu
haraç da tekerrür eder. Fakat mahsulat
mevcut olmayınca bu vergi alınamaz.
HARAC-1 MUVAZZAF (....41Y' c_I.;>-):
Arazi üzerine her dönüm başına sene­
lik maktü olarak muayyen bir miktar
meblağ olarak alınacak bir vergidir.
Buna, "harac-ı vazife" adı da verilir.
Bu vergi, zimmete bağlanır ve arazi­
den sadece fiilen faydalanmakla değil,
faydalanma imkanı olmakla da ger­
çekleşir. Binaenaleyh böyle bir araziyi
sahibi kasten atıl bırakacak olsa hara­
cını yine vermekle yükümlü bulunur.
HARAM (i l?): İ şlenilmesi şari'-i
mübin tarafından menedildiği kati
delille sabit olan söz ve fiillerdir.
"Li-aynihi haram" ve "li-gayrihi
haram" kısımlarına ayrılır. Şöyle ki
bizzat kendisi haramlığın kaynağı
olana "li-aynihi haram" denir. Sarhoş
eden maddeler gibi. Bizzat kendisi
haramlığa kaynak olmayıp başka bir
sebepten dolayı haram olan bir şey
de "li-gayrihi haram"dır. Başkasının
malını izni olmaksızın yemek gibi.
HARB-MUHAREBE (4.:JL:..... -�?):
Savaşmak, düşman ile cenk etmek.
Çoğulu, "hun1b ve muharebat"tır.
Cengaver ve bahadır kimseye de
"harb-mihrab" denir. "Mihreb ve
 İ SLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ
mihrab" kelimeleri de "şiddetli sava­
şan bahadır kimse" demektir.
Hatiplerin, cami-i şerifte hutbe oku­
dukları makama da "mihrab" denilir.
Sanki (mihrab), şeytan ile heva ve
heves ile muharebe edilecek, insan­
ların diyanetini ve ahlakını korumak
ve savunmaya çalışılacak yerdir.
"Muharabe, hirab, tehiirüb, ihtirab"
kelimeleri de "birbiriyle cenk ve sa­
vaş edip savaşmak" anlamındadır.
HARBi (-ş...r-) : Müslümanlar ile ara­
larında dostluk ve barış antlaşması
bulunmayan gayri müslimlere ait
ülke ahalisinden her biri. Dişil kalıbı,
"harbiye"<lir.
HARİÇ (cJl>): Bir eşyayı elinde bu­
lundurmayan ve onun üzerinde mülk
sahiplerinin tasarrufları gibi tasarruf­
ta bulunmayan kimse. ı ı9
HARİSA (�)>-) : Kan çıkmaksızın
yalnız deri yırtılmasından ibaret olan
başa veya yüze mahsus yaralar.
HAŞİME (�1..>) : Başa veya yüze
isabet eden ve kemik kırılması da
bulunan yara.
1 19 Mesela bir şahsın elinde bulunan bir malı,
bu mala el koymadığı halde, "benimdir"
diye dava eden bir kimseye "hariç" denir.
Bir maide eşit derecede tasarrufta bulu­
nan iki kimseden her biri zilyed sayılır.
Fakat tasarrufları eşit derecede olmayıp
da birinin tasarrufu daha kuvvetli ve daha
açık ve baskın bulunursa bu zilyed sayı­
lıp diğeri hariç kabul edilir.
• 91
HATTATI ()'l.b:.): Şam'da miktarı
ekinciler arasında malum bir dönüm­
lük yerdir.
HATAEN CERH <c..r:- �l.b:.): Bir in­
sanı kasıtlı olmaksızın yanlışlıkla ya­
ralamaktır. Av zanniyle atılan bir kur­
şunla bir insanın yaralanması gibi.
HATA HÜKMÜNDE CERH (•� l.h>.
c_..r:-): Kasıtlı olmayan bir fiil ile mey­
dana gelen yaralamadır. Buna "hata
mecrasına cari cerh" de denir. Bir kim­
senin kastı olmaksızın arkasındaki yükü
düşerek bir şahsı yaralaması gibi.
HATAEN KATL (j::.! �l.b:. ): Bir insa­
nı kasıtlı olmaksızın yanlışlıkla öl­
dürmektir.
HATA MECRASINA CARİ KATL
(j::.! '-,?Jl::- 4.:-... l_r.-.o l.b:.) : Kasıtlı olma­
yan (gayri ihtiyari) bir fiil ile meyda­
na gelen öldürmedir. Bir hamalın ar­
kasındaki veya elindeki yükün kaza­
en düşerek bir insanı öldürmesi gibi.
HAVAİC-İ ASLİYYE (�İ � ly-):
Bir kimsenin hayatta oldukça muh­
taç bulunduğu bir takım şeylerden
ibarettir.
HAVALE (4.liy-): ııo . Istılahta, "Bir
zimmet borcunu (deyn) bir zimmet­
ten diğer bir zimete, yani bir zattan
diğer bir zata nakletmesidir. Artık o
1 20 Sözlükte mutlak nakil ve tahvil mana­
sındadır. Eşyada (ayn) ve borçta (deyn)
kullanılır.
92 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
borç, zimmetine nakledilen ikinci şa­
hıstan istenir.
HAVALE-İ CAİZE (öJ� ..Jly):
Sıhhat şartlarını taşıyan havil.ledir. 1 2 1
HAVALE-İ FASİDE (ö..ı...... L; .,.J\y):
Sıhhatşartlarınıtaşımayan hava�1ed"ır. 122
HAVALE-İ GAYR-İ MÜBHEME
(� _.r.? .,.d.J\y): Borcun peşin veya
vadeli olmasına dair açıklama bulu­
nan havaledir.
HAVALE-İ MUKAYYEDE ( .. Jly
ö..W...) : Asıl borçlunun, havil.leyi ka­
bul eden kişinin zimmetindeki veya
elindeki tazmin edilebilen veya edil­
meyen malından verilmek üzere ya­
pılan havil.ledir. 123
HAVALE-İ MUTLAKA ( .. Jly
� ): Asıl borçlunun, havil.leyi ka­
bul eden kişinin bir malından veril­
mekle kayıtlı olmayan havaledir. 124
121 Muhalün ileyhin satılacak bir malının se­
meninden verilmek üzere mukayyed olan
bir hava!edir ki bu caiz olabilir.
122 Muhilin satılacak bir malının bedelinden
(semen) verilmek üzere kayıtlı olan havale
gibi ki muhalün aleyh, bunun ifasına güç
yetirememesi yönüyle bu havale fiisiddir.
Çünkü muhiilün aleyh, muhilin mülkünde
izni olmadıkça tasarrufta bulunamaz.
123 Bir şahsın zimmetindeki 1 000 kuruş
borçtan veya elindeki emanet veya gas­
bedilmiş (mağsup) bir maldan verilmesi
kaydıyla yapılan haviile gibi.
124 Muhilin muhalün aleyhte alacak malı bu­
lunsun veya bulunmasın farketmez.
HAVALE-İ MÜBHEME ( ..Jly
�): Borcun peşin veya vadeli ol­
masına dair açıklama bulunmayan
havil.ledir.
HAVALE-İ LAZİME (4-oj'� .,.J\y):
Bütün taraflarca kabul edilip şartla­
rını taşıyan havil.ledir.
HAVAŞi (.,5�\y): Usul ve fürudan
olmayan akraba demektir. Kardeşler,
amcalar, dayılar vesair yakınlar gibi.
Babalar, dedeler, analar, nineler ise
usuldendir. Oğullar, kızlar, torunlar
da fürudan ibarettir.
HAVL-İ HAVELAN (.:.ı';; y Jy): Bir
kameri senenin geçmesidir. Mesela
ticaret mallarından zekat verilmesi­
nin lüzumu için havl-i havelan, yani
bir kameri senenin geçmesi lazımdır.
HAYIZ (*" ): Lugatta, "akmak" ve
"cereyan" anlamındadır. Fıkıh ıstılahı
olarak, kadınlardan doğum sebebiyle
olmaksızın sağlık (sıhhat) hallerinde
ve belirli vakitlerde rahim yoluyla
akıp gelen, yaratılıştan olan bir kandır.
Diğer bir itibar ile hayız, vasıfları
belli bir kan sebebiyle meydana ge­
len ve bu kanın muayyen müdde­
tince devam edip bir kısım dini ve
ailevi vazifelerin ve tasarrufların ic­
rasını erteleyen şer'! bir engeldir.
HAYVANAT-! EHLİYYE (...:..ı \.;\_r.-­
�İ): Koyun, sığır, deve, at gibi insan­
ların nezdinde beslenilen ve medeni
 İ S L A M H U K U K U T E R i M L E R i S Ö Z L Ü (; Ü
hayata hizmet eden hayvanlardır. Bun­
lara "hayvanat-ı ünsiyye" de denir.
HAYVANAT-I SAİME (..::.ı l,;l_r.>
WL...) : Senenin yarısından fazlasında
meralarda otlamak suretiyle barınan
ve kendilerinden süt ve döl alınması
veya kendilerinin semizlenip yağlan­
ması için beklenen koyun, sığır, deve
gibi hayvanlardır. Bunlara "hayva­
nat-ı siiiyye" de denilir.
HECİN (�): Babası Arap atı, anası
Acem atı olan attır. Babası Arap, anası
cariye olan veya babası anasından ha­
yırlı bulunan şahsa da "hecin" denir. 125
HIML (�) : Bir deve yükü, 300
men, yani 78.000 dirhemlik bir mik­
tardır. Çoğulu, "ahmal"dir.
HINS ( � ): Günah manasındadır.
Yapılan bir yemine riayet etmeyip
aksine hareket etmektir. Yemine ri­
ayet etmeyip aksini yapan şahsa da
"hiinis" denir.
HIRZ Ü?): Bir malın adet olduğu
şekilde muhafazasına mahsus yerdir.
HIRZ Bİ-NEFSİHİ ( � j_;-> ) : Eşya
saklanmak üzere hazırlanıp içerisine
izinsiz girilmesi yasak olan herhangi
bir yerdir. Evler, dükkanlar, çadırlar
gibi. Sandıklar, kasalar da bu hü­
kümdedir.
1 25 Hanbeli fakihlerine göre hecin atı, hem
anası hem de babası Arap atı olmayan at­
tır. "Mukrif' gibi.
• 93
"Hırz bi-gayrihi" ise esasen eşya
saklamak üzere hazırlanmış ve izin­
siz girilmesi yasak olmayıp içerisi­
ne konulacak malların yanı başında
muhafızı bulunan herhangi yerdir.
Mescidler, yollar, sahralar bu kısım
hırzdan sayılır.
HITBE (� ) : Bir kadının nikahına
talip olmaktır. Evlenmeyi talep eden
erkeğe "hatıb'', evlenmesi istenilen
kadına da "mahtübe" denir.
HIYANET ("-.;l:>-): Güveni kötüye
kullanarak hilekarlıkta bulunmaktır.
Güveni kötüye kullanan şahsa hile­
baz veya hain ve mübalağa kalıbıyla
"hiiine" denir. Çoğulu, "havene"dir.
Emanet bir maldan haksız yere bir
miktar almak veya böyle bir malı
saklayıp inkar etmek bir hıyanettir.
HIYAR (J l:> ): Muhayyerlik demek­
tir. Bir akdi geçerli kılmak (tenfiz)
ile fesih arasında seçme hakkına sa­
hip olmaktan ibarettir. Kendisinde
böyle muhayyerlik bulunan kimse,
yaptığı bir akdi diğer tarafın rızasına
hacet kalmaksızın bozabilir. 126
HIYAR-I AYB (� J l:>): Bir şey­
de mevcut olan bir kusurun akidden
sonra ortaya çıkmasından dolayı akid
yapanlardan biri için sabit olan mu-
126 Hıyar lafzı esasen, "ihtiyar"dan masdar
ismi olup iki işin hayırlısını talep mana­
sındadır. Bu salahiyeti haiz olan kimseye,
"muhayyer ve men lehü '!-hıyar" denilir.
94 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
hayyerliktir. Mutlak surette satılan
bir malın ortaya çıkan eski ayıbından
dolayı müşteri için sabit olan muhay­
yerlik gibi.
HIYAR-1 BULUG (t_r. Jl:>- ): Baliğ
olmakla velayet altından kurtulan bir
şahsın, hakkındaki nikahı kabul veya
feshettirebilme salahiyeti demektir.
Buna, "hıyar-ı idrak" da denilir.
HIYAR-1 ITK (� Jl:>-): Azat edil­
miş bir cariyenin, efendisi tarafından
yapılmış olan nikahı devam ettirme
veya fesh etme hususunda yetkili
olmasıdır. Buna "hıyar-ı ataka" da
denir.
HIYAR-1 NAKD (.ıA; Jl:>-): Satılan
bir şeyin semeni muayyen bir za­
manda satana verilmek veya satın
alacak şahsa iade edilmek, semen sa­
tana verilmediği veya satın alacağa
iade edildiği takdirde satış muame­
lesi olmamak üzere yapılan pazarlık­
tan ileri gelen muhayyerliktir.
HIYAR-1 RÜ'YET (4.oJJ Jl:>-): Bir
şey hakkında görülmeden yapılan bir
akidden dolayı akid yapanlardan biri
için görüldüğü zaman sabit olan mu­
hayyerliktir. Mesela bir malı görme­
den satın alan kimsenin onu gördü­
ğünde yani onun satın alınmasındaki
asıl maksadı bildiren hal ve mahal­
line vakıf olduğunda muhayyer ol­
masıdır. Onu böyle görünce dilerse
kabul eder, dilerse reddeder.
HIYAR-1 ŞART (.1__,...;. Jl:>-): Akid
yapanlardan birinin veya her birinin
akdi muayyen bir müddet içinde fe­
sih veya izinle geçerli kılabilme hu­
susunda muhayyer olmasıdır.
Hıyar-ı şart, bey', icare, kısmet, ke­
falet, havfile gibi feshedilebilen la­
zım akidlerde sahihtir. Nikah, talak,
ikrar, yemin, nezir gibi fesholunama­
yan akidlerde sahih değildir. Vekfilet,
vasiyet, hibe, vedia, ariyet gibi gayr-i
lazım akidlerde de sahih değildir.
Rehinde mürtehin için hıyar-ı şart da
böyledir. Çünkü rehin, mürtehin için
lazım değildir, dilerse bunu rahine
iade edebilir.
HIYAR-1 TAGRIR (_r.fa J l:>): Akid
yapanlardan birinin diğeri tarafından
aldatılarak bir malı gabn-i fahiş ile
satmasından veya satın almasından
dolayı satış muamelesini fesih husu­
sunda muhayyer olmasıdır.
HIYAR-1 TA'YIN (� Jl:>-): Kı­
yemi' mallardan olan ve pahaları ayrı
ayrı beyan olunan iki veya üç şeyden
dilediğini müşterinin almak veya di­
lediğini satıcının vermek üzere mu­
hayyer olması demektir.
HIYAR-1 TEFRİK (.Y._}; Jl:>-): Ha­
nımın, ayrılma hususunda muhay­
yerliği yani, bazı sebeplerden dolayı
nikahı ortadan kaldırma ve yok edip
etmemekte serbest bulunması de­
mektir.
 İ S L A M H U K U K U T E R i M L E R İ S Ö Z L Ü (; Ü
HIYAR-1 VASIF (�J Jl.z>): Bir
akidde bulunması şart kılınan veya
örfen şart kılınmış, rağbet edilen bir
vasfın mevcut olmaması sebebiyle
akid yapanlardan biri için sabit olan
muhayyerliktir. Sağılır diye satılan
bir ineğin sütten kesilmiş olması gibi.
HİDAD-İHDAD (�l...1.> - �l...1.>1): Koca­
sından vefat veya hain talak ile ayrıl­
mış olan mükellef, müslüman bir ka­
dının iddeti içinde süslenme ve koku
sürünmekten kaçınması demektir.
HİKMET (�) : Sözlükte "fayda,
maslahat, bir şeyin yapılmasına ve
icat edilmesine sebep ve hedef olan
şey (gar illet)" anlamına gelen hikmet,
"eşyanın hakikatlerini olduğu gibi
bilmek ve muktezasına göre hareket
etmek" demektir. Çoğulu "hikem"dir.
Bir mesele hakkında şer'i hüküm ile
hedeflenen maddi ve manevi fay­
da, kamu yararı (maslahat-ı amme)
o hükmün şer'i hikmetlerindendir.
Bunlara "hikmet-i teşriiyye" denir.
HİSSE-İ ŞAYİA (�L!. <--....a>- ) :
Ortak
bir malın her parçasına şamil olan
paydır. Hisse, sehim ve nasip anla­
mındadır. 127
HİYAZE (ö.J l:>-): 128 Sahipsiz veya
herkes için alınması mubah olan bir
malı alıp kendi mülküne katmaktır.
127 Çoğulu, "hises"tir.
128 Bir şeyi almak ve mülkiyete geçirmek
(ihraz).
• 95
HUDÜD-İ ŞER'İYYE (�r. �J...1.> ) :
Kamunun maslahatı için yani ce­
miyete ait kötülükleri def ve men­
faatleri celp için yerine getirilmesi
icap eden ve miktarları şer'an belli
bulunan hadlerdir. Bunlar hadd-i sir­
kat, hadd-i sekr, hadd-i hamr, hadd-i
kazf, hadd-i zina ile yol kesicilere
mahsus hadden ibarettir. Bunlara
"hudı1d-i halise" denildiği gibi "hu­
kukullah" da denir.
HUDÜDDA VELAYET-İ İSTİFA
( .. �ı �'lJ .��J...l> ): Hırsızlık ve şarap
içme gibi haddi gerektiren suçları işle­
yen mükellef şahıslar hakkında gere­
ken şer'i hadleri tatbik etme yetkisidir.
Bu yetki, amme namına hareket eden
veliyyü'l-emr ile hakimlere aittir.
BUL '-MUHALEA (Wl>.... - &-) :
Nikah mülkiyetini hanımın kabulüne
bağlayarak özel lafızlardan biriyle
ortadan kaldırmaktır. Muhalea, be­
del (ivaz) karşılığında olup olmamak
itibariyle iki kısımdır. Mutlak olarak
hul' denildiği zaman, bu ifade şer'an
bir örfi hakikat olarak bedel karşılı­
ğındaki muhaleaya ait kılınır.
HÜCCET (�): Delil, ister kesin ol­
sun ister olmasın mutlak olarak delil
anlamına gelir. Bu manada senetler,
vesikalar, mahkemelerden verilen
bir kısım ilamlar birer "huccet" tir.
HUSUMET-MUHASAME (.._.,l>....-
4...y.a>-) : Anlaşmazlık, mücadele, çe-
96 • İ SLAM HUKUKU TERi M LERİ SôZLÜGÜ
kişme ve davada bulunmak. Birbiriy­
le husumette ve davada bulunmaya
da, "ihtisam ve münazaa" denir. 129
HULÜV (}> ): Bir kişinin bedel al­
ması caiz olmayan bir hakkından bir
bedel karşılığında vazgeçmesidir. Bir
akarın evvelce el konulmuş ve ma­
lum bir bedel ile kiralanmış bulun­
masına karşılık olan mücerret menfa­
atten ibarettir. Mesela, bir kimse için
kiralamış olduğu mülk veya vakıf bir
dükkandan dolayı sabit olan yarar­
lanma hakkına "hulüv" denir. 130
HÜKMEN DEYN (lf-� �): Mis­
liyle veya kıymetiyle tazmin edilen
eşya gibi. Gasbedilmiş veya rasid
bey' ile teslim alınmış bir mal bu ka­
bildendir.
HÜKÜM (� ): Lugatta karar ver­
mek, bir şeyi diğer bir şeye olumlu­
luk veya olumsuzluk suretiyle isnat
129 Hasım tabiri de husumet manasına geldi­
ği gibi hasim manasına da gelir. Hasimin
çoğulu, "husema"dır.
130 Emsal ücretten daha aşağı bir bedel ile
tutulan bir akar mutasarrıfına "hizmet"
namıyla verilen meblağa da "hulüv"
denilir. Bu meblağ da ücret olacağından
akar vakıf ise mütevellisinin bu meblağı
vakfa sarfetmesi lazım gelir. Bu anlamda
"hulüv", sahibine hiçbir hak bahşetmez.
Bazan gediklere de hulüv adı verilir. Peş­
temallık ve hava parası adıyla verilen ve
haddi zatında bir rüşvet mahiyetinde bu­
lunan meblağlar da bir "hulüv" demektir
ki veren kimseye kiraladığı akar üzerinde
bir hak vermez, müddetin bitiminde akan
tahliye etmesi gerekir.
etmektir. Mesela, "Bu kitap Zeyd'in­
dir" denilse kitap Zeyd'e olumlu yol­
la isnat edilmiş olur. Aksine, "Bu ki­
tap Zeyd'in değildir" denilse olum­
suz olarak isnat edilmiştir. Bir şeye
bağlanan esere de "hüküm" denilir.
Çoğulu "ahkam"dır.
Şer'i hükümler inanca (itikada) ait
olursa "asli hükümler", ibadete ve
muamelata ait bulunursa "fer'i hü­
kümler" adını alır. F er'i hükümler,
"mükelleflerin fiillerine iktiza, yani
talep veya seçme hakkı vererek (tah­
yir) veya vaz' yoluyla bağlanan ilahi
hitabın eseridir" diye tarif olunur.
HÜKÜMET-İ ADL (J� 4...� ): Be­
lirlenmemiş bir erş demektir. Yani
miktarı şer'an muayyen olmayıp bi­
lirkişinin (ehl-i vukuf) usulü daire­
sinde takdir ve tayin edeceği diyettir.
Buna "hükmü '1-adl" de denir.
HÜKÜMETÜ'L-ELEM (r3�1 4..o� ):
Yarası iyileşip kapanmış ve eseri kal­
mamış olan kimsenin çekmiş olduğu
acı ve ıstırapların neden olduğu mane­
vi zararlara karşılık bilirkişilerce tak­
dir edilen tazminat. Buna "erş-i elem",
yani acı bedeli de denilmektedir.
HÜRMET-İ GALIZA/AGIR HA­
RAMLIK (� 4..or- ): Hür kadın
bakında üç, cariye hakkında iki talak
ile meydana gelen haramlıktır. Buna
"hürmet-i kübra, beynfınet-i kübra,
beynfınet-i mugalliiza" da denilir.
 İ S LAM H UKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ • 97

HÜRMET-İ HAFİFE/HAFİF HA­ insani haklara tamamen sahip olma

RAMLIK (� d... y>-): Bir veya iki halidir. Başkasının mülkü olmaktan
talak ile meydana gelen haramlıktır. kurtulmuş, insani haklara tamamen
Buna "hürmet-i suğra, beym1net-i
sahip olan kimseye "hür" denir. Ço­
suğra" da denir.
ğulu, "ahrar"dır. 1 31
HÜRMET-İ MÜEBBEDE ( ��_;.. d...?) :
Hükmü devam edip duran haramlıktır.
HÜSÜN (..:.,..-.>): Bir şeyin dünyada
Nikahı hiçbir zaman caiz olmayan ka­ övgüye, ahirette sevaba konu olma­
dınlar hakkındaki haramlık böyledir. sıdır. İ badet ve taat gibi. Bir şeyin
Bunlar hakkındaki haramlık sebebi tabiata uygun olmasıdır.
asla ortadan kalkmadığından evlenme
yasağı ebedi olarak devam eder. Bir
şahsa göre, kız kardeşiyle evliliği gibi.

HÜRMET-İ MUSAHERE (d...?

ö_,...ı> l,a...) : Sıhriyyet sebebiyle meyda­
na gelen haramlıktır. Bu durum nika­
hın sıhhatine engel olur.

HÜRMET-İ MUVAKKATE (d...?

öY') : Belirli bir zaman için geçer­
li olup daha sonra ortadan kalkan
haramlıktır. Nikahı bazı sebeplere
dayalı olarak bir müddet için yasak
olan kadınlar hakkındaki haramlık­
tır. O sebeplerin ortadan kalkmasıyla
haramlık da kalkmış olur. Bir şahsa
nazaran başkasının iddet bekleyen
hanımıyla evlenme yasağı iddetin
bitmesiyle ortadan kalkar.

HÜRMET-İ RADA' (tW.J d...y>- ): Bir

131
çocuğa süt vermekten meydana ge­
len haramlıktır. Bu yasak nikahın sa­
hih olmasına engel olur.
HÜRRİYET (�? ): Esaretten uzak,
Esasen başka şeyler ile karışmaktan kur­
tulmuş ve halis olan şeye "hür" denilir.
Buna göre başkasının mülkü yani köle
(memlük) olmayan bir şahıs da başkala­
rının esaret bağından kurtulmuş olacağı
yönüyle "hür" namını almıştır.
 1
ISKAT-1 CENİN (� 1LL.1): Henüz
anasının rahminde bulunan bir çocuğun
düşürülmesidir. Anasının rahminden
vakitsiz düşen çocuğa da "sıkt" denir.
iRS (l.l""__r ): Hanım (zevce) demektir.
Çoğulu "urüs"tur.
ISBA' (t;"'!): Parmak. Karınları biribi­
rine bitişik altı arpaya eşit miktardır. 132
ISTILAH (c_')\.k..,., 1 ): Lugatta "ittifak"
anlamına gelir. İ lim dilinde, "Belirli
bir topluluğun veya bir meslek erba­
bının bir lafzı lugat manasından çıka­
rarak başka bir anlamda ittifakla kul­
lanmaları" demektir. Mesela "ilim"
lafzı, lugatta "mutlak olarak bilmek"
manasına gelmektedir. Sonra bu la­
fız, "bir konuya dair birtakım tedvin
edilmiş meselelerin ve kaidelerin
tamamı" manasında kullanılmıştır.
1 32 Çoğulu, "esabi"dir. 1 ,925 cm.
İ lim erbabının ittifak ettiği bu ikinci
anlam, özel bir ıstılah olmuştur.
Bir lafzın sözlük anlamıyla ıstılahl
manası arasında bir ilişki (müna­
sebet) bulunursa, bu ıstılah! tabire
"menkul", bulunmazsa "mürtecel"
adı verilir. Diğer taraftan başlangıçta
birkaç manada kullanılmış olan bazı
lafızların daha sonra ilk anlamların­
da kullanılmaları terkedilmiştir. Bu
lafızlara da "menkul" denir. Lafızla­
rın anlamlarındaki bu değişimi yapan
ya şer' -i şerif ya örf-i anı ya da örf-i
has olmuştur. Birincisine "menkCıl-i
şer'i" denir. Mesela, "salat" lafzı lu­
gatta "dua" anlamına gelmektedir.
Daha sonra şeriat tarafından duayı
da içine alan "erkan-ı ma'lCıme ve
efal-i mahsfıse" şeklindeki namaz
manasına nakledilmiştir.
İkincisine, "menkı11-i örfi" denir. Ni­
tekim, "dabbe" lafzı, esasen yeryü-
1 00 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
zünde yürüyen her canlı için kulla­
nılırken daha sonra amme tarafından
dört ayaklı canlı mahlukat için kul­
lanılmıştır.
Üçüncüsüne de "menkfıl-i ıstılah!"
denir. Fakihler ve edebiyatçılar ile
ilim, fen ve sanat erbabının kullan­
dıkları bazı tabirler, bu "menkfıl-i ıs­
tılah!" cümlesindendir.
ITK (� ): Azat etmek, kölede şer'i
bir kuvvetin, bir ehliyetin ve yetki
gücünün sabit olması. Başka bir ta­
rifle, efendinin kölesi üzerinde olan
sahip olma (malikiyet) hakkının özel
şekilde düşmesinden ibarettir ki köle
bu sayede azat olarak hürriyete ka­
vuşur. Bununla birlikte "ıtk" kelime­
si, "i 'tak" manasına da kullanılır.
ITK ALA MAL (JL. J.s- � ): Bir
köle veya cariyenin kitabet şeklinde
olmaksızın cins ve miktarı belli bir
mal veya belli bir hizmet karşılığın­
da azat edilmesidir. Buna "ıtk ala
cu' l" da denir.
ITK-1 CÜZ (L>?. � ): Bir kölenin
tayin edilmeksizin bir parçasını azat
etmektir. Bu halde İ mam-ı A zam'a
göre azat eden, o parça ile ne miktar
kastettiğini açıklamaya mecbur olur.
'"Itk-ı ba'z" hakkında da hüküm
böyledir. İ ki ortaktan birinin kendi
hissesini azat etmesi de "ıtk-ı ba'z"
kabilindendir.
ITK-1 KÜL (JS �) : Bir köle veya
cariyeyi tamamen azat etmektir. Bir
efendinin müstakil olarak sahip ol­
duğu kölesine "Seni azat ettim" de­
mesi gibi.
ITK-1 MUALLAK (Jh.. � ): Bir
şarta bağlamak (ta'lik) suretiyle ya­
pılan azattır. Bir kimsenin kölesine,
"Şu işi yaparsan hürsün" demesi gi­
bidir ki köle o işi yapınca azat olur.
ITK-1 MUZAF (wL.a..o �): Bir za­
mana, bir vaktin girmesine veya
çıkmasına izafe edilen azattır. "Sen
gelecek ayın başında hürsün" denil­
mesi gibidir ki o ayın başında azat
hadisesi meydana gelir.
ITK-1 MÜBHEM (� � ): Farklı
sayıdaki kölelerden belirlemeden bi­
rini veya birkaçını azat etmektir.
ITK-1 MÜNECCEZ (� �): Bir
şarta bağlı veya bir zamana izafe edil­
meksizin derhal vuku bulan azattır.
Bir kimsenin kölesine hitaben, "Seni
azat ettim" demesi gibidir ki bununla
köle derhal hürriyetine kavuşur.
ITK-1 MÜŞTEREK (.!.l_r.!...o �): İki
veya daha fazla kimsenin malik ol­
dukları bir köleyi azat etmeleridir.
ITK-1 SEHM (r+-" �) : Bir kölenin
tayin edilmeksizin bir hissesini azat
etmektir. Bu halde İ mam-ı Azam'a
göre altıda biri, İ mameyn' e göre ta­
mamı azat edilmiş olur.
 İSLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ • 101

ITKNAME (4.. �) : Azat edilmiş olan

köle veya cariyeye azat edildiğini ifa­
de etmek üzere verilen vesikadır.

IYNE (� ) : Riba, faizli işlemdeki

fazla miktar demektir. Bir kimsenin
bir malı bir şahsa bir bedel ile vere­
siye olarak satıp o malı, o mecliste, o
şahıstan, o bedelden noksan ile peşin
olarak satın alması manasına da gelir.
 .
İARE (öJl,ç.l): Ariyet (ödünç) ver­
mektir. 1 33
İBAHİYYET (�4!): Haramların
mubah olduğu kanaatinde olmak
veya bazı ibadetlerin yükümlülüğü­
nün düştüğünü iddiaya cüret göster­
mektir. Böyle bir iddiada bulunan
taifeye "ibahiyye" denir. Bunlardan
her birine de "ibahi" denilir.
İBANE (".;41): Bain olarak yapılan
boşamadır.
İBNİYYE (�l): Bir kimsenin oğlu­
nun öz kız evladı.
İBRA ( .. 1..r.1): Bir kimseyi bir davadan
ve bir haktan temize çıkarmak, onun
hakkında davada ve hak talebinde
bulunmaktan vazgeçmektir.
1 33 Bir malın menfaatini bir kimseye, o malı
geri alabilmek üzere derhal; meccanen
temlik etmektir.
İBRA-İ AM (İt,ç. .. 1..r.1): Bir kimsenin
zimmetini bütün haklardan ve dava­
lardan temize çıkarmaktır.
İBRA-İ İSKAT (.1.LA..... I .. 1..r.1): Bir kim­
senin zimmetindeki düşürülebilir
olan bir hakkı veya bütün hakları
düşürmek veya böyle bir hakkın bir
kısmını indirmektir.
İBRA-İ İSTİFA ( .. l...i:::.... 1 .. 1..r,\): Bir kim­
senin zimmetindeki bir hakkın alın­
mış ve kabzedilmiş olduğunu itiraf
etmektir ki bir nevi ikrar demektir.
İBRA-İ HAS C...r"' l>- .. 1..r.1): Bir kimse­
nin zimmetini belirli bir haktan, hu­
susi bir davadan veya bir kısım hak­
lardan temize çıkarmaktır.
İBZA (t_�I): Bir kimsenin karı ta­
mamen kendisine ait olmak üzere
başkasına sermaye vermesidir. 1 34 Bir
134 Bu sermayeye "bizaa" bunu veren kim­
seye "mübzi"', bunu alan şahsa da "müs-
1 04 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
şahsa karın tamamı kendisine ait ol­
mak üzere sermaye vermek suretiyle
yapılan bir akid ise bir "karz" mua­
melesidir.
İCAB ('-;-'�\): Bir akdi yapmak için
ilk söylenilen sözdür. Akid ve tasar­
ruf bu sözle ispat olunur. Mesela bir
mal sahibinin müşteriye, "Bu malımı
şu kadar kuruşa sana sattım" demesi
bir icabdır. Bununla müşteri için satın
almak salahiyeti ispat edilmiş olur.
icAB-ı NiKA.u (cıs::; '-:-'�ı): Nikahı
meydana getirmek için ilk söylenilen
sözdür. Nikah icab ile ispata başla­
nılmış olur.
İCAR (J�I): Kiraya vermektir. Me­
sela bir dükkanı bir sene müddetle şu
kadar kiraya vermek bir icar muame-
lesidir.
İCARE (ii.J�I): Sözlükte ücret mana­
sına olduğu gibi bir şeyi kiraya ver­
mek manasında da kullanılır. Istılah­
ta, cins ve miktar bakımından malum
bir menfaati, malum bir bedel karşı­
lığında satmaktır. Yani o menfaati
belirli bir zaman için başkasına tem­
lik veya mubah kılmaktır. Bu bedel,
bir eşya olabileceği gibi bir menfaat
de olabilir. Yeter ki kiralanan menfa­
atin cinsinden olmasın. Bir evi diğer
bir ev karşılığında kiralamak gibi.
tebzi"' denilir. Bu halde karın tamamı
sermaye sahibine ait olur.
İCARE-İ FASİDE (ii..l..... l! ı:>.J�I): İ n'i­
kad şartlarını bulundurduğu halde
sıhhat şartlarını tamamen veya kıs­
men bulundurmayan icaredir. Bu, as­
len meşru olduğu halde vasfen meşru
değildir. Binaenaleyh böyle bir ica­
reyi kiraya veren ile kiralayandan
herhangi biri feshedebilir.
İCARE-İ GAYR-İ LAZIME (ı:>.;�I
4-oj '1 �) : Kendisinde şart, ayıp,
rü 'yet,gabn ve vasf gibi muhayyer­
liklerden biri bulunan icaredir.
İCARE-İ LAZIME (4..j'l ı:>.J �I):
Şart, ayıp ve rü 'yet (görme) mu­
hayyerlikleri taşımayan sahih icare.
Kiraya veren ile kiralayandan biri,
bir özre dayanmadıkça bunu feshe-
demez.
İCARE-İ GAYR-İ MÜN'AKİDE
(ii..fu.:.... � ı:>)�I): İn'ikad şartları­
nı tamamen veya kısmen taşımayan
icaredir ki buna "icare-i batıla" da
denir.
İCARE-İ MEVKÜFE (�;y ı:>.J�\):
Başkasının hakkı ile ilişkili olup
sonradan icazet vermedikçe geçerli
(nafiz) olmayan icaredir. Fuzüli tara­
fından yapılan icare gibi.
İCARE-İ MÜN'AKİDE (ı:>.J�I
İ
ö..fu.:....) : n'ikad şartlarını tamamen
taşıyan icaredir.
İCARE-İ MÜNECCEZE (ı:>.;�I
•�): Bir şeyi icare akdi anından iti-
 İSLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ
haren kiraya vermektir. Akid zama­
nında kiranın başlangıcı söylenmezse
kira, iciire-i münecceze kabul edilir.
İCARE-İ MÜSANEHE
�Lo): Yıllık olarak yapılan iciire­
dir. Bir evin bir sene müddetle kiraya
verilmesi gibi.
İCARE-İ MÜŞAHERE
örıl!... ): Aylık olarak yapılan icare­
dir. Bir evi bir aylığına kiraya ver­
mek gibi.
İCARE-İ MÜZAFE (.ül.,a.,o t>1 l.:- I):
Bir şeyi belirli bir vakitten itibaren
kiraya vermektir. Mesela bir hane­
yi gelecek ayın birinden itibaren bir
sene müddetle şu paraya kiraya ver­
mek bir icare-i müzafedir. Bazan bir
şeyde icare-i münecceze ile icare-i
müzılfe cemedilmiş olur. Bir dük­
kanı akid zamanından itibaren bir
sene müddetle Zeyd'e, o sene bittik­
ten sonra da yine şu kadar müddetle
Amr' a kiraya vermek gibi.
İCARE-İ NAFİZE (ö..i.9'U t>1l.:-1): Ge­
rekli şartları taşımakta olup başka­
sının hakkıyla ilişkili bulunmayan
icaredir. Bunun zıddı, "icare-i gayr-i
nafize"<lir.
İCARE-İ SAHIHA (� t>1l.:-I):
İn 'ikad ve sıhhat şartlarını tamamen
bulunduran icaredir. 1 3 5
135 Şüyü'-i asil ve füsid kılan şart taşımamak
üzere m§.lum bir menfaati m§.lum bir be­
del karşılığında temlik etmekten ibarettir.
• 1 05
İCARE-İ TAVİLE ( 4.i:}o t>1 l.:- I):
Uzun bir müddetle yapılan icaredir.
İCARE-İ VAHİDE ( o..l>-lj t>1 l.:- I): Bir
şeyin menfaati mukabilinde alınan
belirli ücrettir.
İCARE-İ v AHİD ELİ EVKAF (t>1l.:-I
....J l.9JI J ö...L>- I J): Mütevellileri veya
evkaf idareleri tarafından ay veya
sene gibi birer kısa müddet tayiniy­
le geçici süreyle kiraya verilen vakıf
müsakkafat ve müstegallattır. Bu
gibi vakıflarda ferağ ve intikal geçer­
li değildir.
İCARE-İ ZEMİN (�j t>1l.:-1): Bir
arsa namına alınan kira bedeli.
İCARETEYN (� 1l.:-1): Bir şeyin
menfaati mukabilinde kısmen peşin
ve kısmen muayyen zamanlarda ve­
rilmesi şart koşulan kira bedeli.
İCARETEYNLİ EVKAF (J �1l.:-- \
....J l.9JI): İ careteyn ile yani peşin ve
vadeli kira ile kiraya verilen vakıf­
lardır. 1 36
136 Peşin alınan kira bedeli bir icare-i muac­
cele (peşin kira) olduğu gibi bir müddetle
mesela, seneden seneye alınan kira bedeli
de icare-i müecciledir. Böyle bir vakfın
kiracısına, "bi'l-icareteyn mutasamf' de­
nir. Bu mutasamf, bu vakfı kendi namına
başkasına kiraya verirse, kendisine de
meşhur kullanımla, "mücir" denir. İ care­
teynli vakıflarda ferağ, intikal ve başkası­
na kiralama muameleleri geçerlidir.
1 06 • i SLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ
İCMA (t_�I): Lugatta "ittifak, kasd"
anlamındadır. Istılahta, "Aynı asırda
yaşayan İ slam müctehidlerinin şer'i
bir hüküm üzerinde ittifak etmeleri­
dir." Buna "icma-ı ümmet" de denir.
Akil bir hüküm üzerindeki ittifaka ve
bilinmesi yalnız sarih nakle dayalı olan
şeyler hakkındaki ittifaka "icma" adı
verilmez. Alemin sonradan meydana
gelmesine, kıyametin vukuuna dair it­
tifaklar buna örnek verilebilir. Sıradan
insanların (avamın) bir şey hakkındaki
ittifakları da İcma sayılmaz.
İCTİHAD (.)�\): Fer'iyyata, yani
ibadet ve muamelata ait bir şer'i
hükmü delilinden çıkarmak (istin­
bat) için bütün gücü sarfetmektir.
Bu gibi fer'i hükümleri delillerinden
istinbat eden zata "müctehid" denir.
Asli hükümlerde, yani itikadi mese­
lelerde ictihad geçerli değildir. Onlar
kesin olan hükümlerdendir.
İCTİHAD-1 ÖRFI C j f' .)� \ ) : Hük­
mü örf ile sabit bir asıl nazarı itibara
alınmak suretiyle gerçekleşen icti­
haddır. Zıddı "ictihad-ı şer'i" dir ki
bunda hükmü şer'an sabit olan bir
asıl ve bir esas nazarı itibara alınır.
İDA' Ce.ı:ı): Bir malın muhafazasını
başkasına açıktan veya işaret yoluyla
ihale etmektir. Buna, "istida'" da denir.
İDARESİ MAZBUT EVKAF (ı..r").)\
._;t.;J\ J,�): Vakfiyeleri gereğince
lehine şart koşulan vakfın mütevel­
lileri bulunduğu halde kendilerine
birer muayyen miktar maaş tahsis
edilerek vakıf işlerine müdahale et­
tirilmeyip evkaf daireleri tarafından
idare olunan vakıflardır. 1 37
İDDET (ö�) : Lugatta sayı manasına
olan "aded"den alınmış olup "say­
ma, sayıp dökme, müddet" manaları­
nı ifade eder. Istılahta, "Bir erkeğin
veya bir kadının ayrıldıktan sonra be­
lirli bir müddet başkasıyla evleneme­
yip beklemede bulunması" demektir.
Buna göre "iddet-i rical" (erkek id­
deti) ve "iddet-i nisa" (kadın iddeti)
kısımlarına ayrılır. Fakat iddet tabiri
mutlak olarak zikredilince çoğunluk­
la kadın iddeti kastedilir. Böyle bir
müddet beklemeye "i'tidad" denildi­
ği gibi bu durumda bekleyen kadına
da "mu'tedde" denilir. Böyle bir ka­
dın, talakın nevilerine göre "mu'ted­
de-i ric'iyye" (rici talak iddeti bekle­
yen) ve "mu'tedde-i baine" adını alır.
İDDİA ( .. �.)\): 1 38 Bir kimsenin bir şey
için iddiada ve davada bulunmasıdır
ki bu iddia hak olacağı gibi batıl da
olabilir.
137 Köprülü, Çakalzade ve Şehid Mehmed
Paşa vakıfları gibi. Bu mütevellilerin
hıyanetleri sabit olmadıkça böyle vakfa
müdahaleden menedilmeleri şer'an caiz
değildir.
138 Sözlükte "birbirini defetmek (tedafu')"
manasındadır.
 i S LAM H U KU K U T E R i M L E Rİ S ÖZLÜ Ö Ü
İFLAS (.r"JÜ\): Bir kimsenin malı
tükenip muhtaç olması, 1 39 eli boş
kalması demektir. Böyle bir şahsa,
"müflis" denir. Bir şahsın iflasına
hakim tarafından hüküm verilmesine
de "teflis" denir.
İFKAD (.)W\): Bir şeyi kaybettirmek
manasındadır. Gaib (kayıp) olan bir
şeyi araştırmaya da "iftikad" ve "te­
fekkud" denilir.
İFTA (�bl): Fetva vermek, bir kim­
seye müşkil bir hususu açıklamak
ve izah etmek ve şer'i bir meselenin
hükmünü sözlü ve yazılı olarak açık­
lamaktır.
İGARE (ö)s·l): Bir malı başkasından
cebren ve alenen çabukça almak de­
mektir. Buna "şebhum" ve "çapul"
da denir.
İHKAK-1 HAK (� Jl.h-1): Bir şeyin
hak olduğunu delillerle ispat etmek
veya bir şeyin hak olduğuna hükmet­
mek demektir.
İHKAR us�;>\): Bir yeri, üzerinde
bina yapmak veya ağaç dikmek üze­
re alıkoyma şeklinde kiralamaktır.
Şöyle ki üzerinde kiracısı (müste'cir)
tarafından bina yapılacak veya ağaç
dikilecek olan arazinin yüzölçümü
tayin edilir ve her arşını için kira be-
139 Mallarının fülfıse yani pula, mangıra dönü­
şerek sıfru'l-yed olması. "Fels" pul, man­
gır, kıymetsiz paradır. Çoğulu, "fülfıs"tur.
• 1 07
deli olarak bir meblağ takdir olunur.
Kiralayan (müste'cir), artık kira ak­
dini yenilemeye muhtaç olmaksızın
her sene o takdir edilen meblağı arazi
sahibine vererek üzerindeki binaları­
nı, ağaçlarını saklar. Bu muamele,
bazı yerlerde kıyasa muhalif olarak
kabul edilerek bir teamül hükmünü
almıştır. 1 40
İHSAN (.Jl.a>-l): İhsan kelimesi,
'\:.r..a.>-" lafzından alınmıştır. "Hısn"
ise "müstahkem, yüksek, ulaşılmaz
yer" demektir. Böyle bir yere girip de
korunmaya sözlük açısından "ihsan"
denir. Sonra bu kelime, müslüman
olma, hürriyet, evlenme ve başından
geçerli (sahih) bir nikah geçmiş ol­
mak manalarında da kullanılmıştır.
İ slam hukukunda "ihsan" ise "şer'i
had" (ceza) icra edilebilmesi için bu­
lunması şer'an lazım gelen bazı vasıf­
ların bir şahısta bulunmasıdır ki iki
kısma ayrılır:
İHSAN-1 KAZF ( Jl.9 .Jl.a>-1): Bir
kimsede akıl, buluğ, hürriyet, müslü­
manlık, zina yapmamış olma vasıfla­
rının bir arada bulunmasıdır.
İHSAN-1 RECM (�J .Jl.a>-1): Bir
kimsede şu yedi vasfın bir arada bu­
lunmasıyla gerçekleşir: Akıl, buluğ,
hürriyet, müslümanlık, sahih nikah
ile evlenmiş olma, hanımının da bu
140 Zemin-i mukataalı vakıflar bu kabilden­
dir. Bu muameleye "istihkar" da denir.
1 08 • İSLAM H UK UKU TE Rİ MLERİ SÖZLÜGÜ
vasıfları taşıması, bu vasıfların bu­
lunmasından sonra da aralarında cin­
sel ilişki vuku bulmuş olması gerekir.
İHRAZ (jly>l): Bir malı "harz" deni­
len korunaklı bir yere koymak anla­
mındadır. Düşmandan alınan bir ma­
lın, alanlarca korunaklı olan ülkele­
rine sokmalarıyla ihraz edilmiş olur. 1 4 1
İHTİSAB MEMURLUGU (...., L;:;... I
_,&.}JJ-4t.) : Bir nevi belediye zabıtası,
ahlak zabıtası mahiyetinde bir kurum
memurluğudur. Bu memuriyeti üstle­
nen zata, "muhtesib" memuriyetinin
niteliğine de "velayet-i hisbe" denir.
İHTİLAS c_,... ")\::>.l ): Bir malı sahibi­
nin elinden veya evinden gafletinden
yararlanarak süratle kapıp almaktır.
İ sim hali "hulse"dir.
İHTİTAF (._jlk::>- 1 ): Bir malı sahibi­
nin elinden veya hanesinden açıkça
kapıp kaçmak demektir. Bu kelime
sürat ifade eder. Şimşeğe, "berk-i
hatif' (göz kamaştıran, kapıp götü­
ren şimşek) denilmesi bu sebepledir.
İHYA (.. l:>-1): Bir araziyi imar etmek
ve onu ziraata elverişli bir hale ge­
tirmektir.
İKALE (4..l li l): Sözlükte ortadan kal­
dırmak ve düşürmek anlamındadır.
141 "İhraz" lafzı maddi veya manevi bir şeyi
kazanıp elde etmek manasında da kulla­
nılmaktadır: "İhriiz-ı ganiiim" ve "ihriiz-1
zafer" gibi.
Istılahta, bey' ve icare gibi herhangi
bir akdin karşılıklı rıza ile ortadan
kaldırılmasıdır. 142 Mesela bir alışve­
riş akdinde satan, "Ben bu satış mu­
amelesini ikale ettim" deyip müşteri
de, "Kabul ettim" dese aralarında bir
ikale meydana gelmiş ve satış mua­
melesi bozulmuş olur.
İKRAH (ol_,.51): Sözlükte bir kimse­
yi istemediği bir sözü söylemeye
veya bir işi yapmaya zorlamaktır.
Terim olarak, bir kimseyi tehdit ve
korkutma ile rızası olmaksızın bir
sözü söylemeye veya bir işi işlemeye
haksız yere sevketmektir. Kendisine
böyle baskı yapılan kimseye, "mük­
reh" baskı yapılan şeye, "mükrehün
aleyh", mükrehin korkmasını ge­
rektiren ve rızasını ortadan kaldıran
şeye de, "mükrehün bih" denir. İ k­
rahta bulunan şahsa da, "mükrih" ve
"mücbir" denir.
İKRAH-İ GAYR-İ MÜLCİ (� ol_,.51
�) : Canı yok etme, organ kesme­
ye sebep olmayıp yalnız gam ve ele­
mi gerektirecek derecedeki darp ve
hapis gibi şeyler ile yapılan ikrahtır.
Mükrehin rızasını yok ederse de ihti­
yarını bozmaya sebep olmaz.
İKRAH-İ MÜLCİ (� ol_,.51): Canı
yok etme, organ kesme veya bunlar­
dan birine sebep olacak şiddetli darp
142 Alışverişi (bey'i) ikiile, sahih ve lazım
olan bir bey' akdini feshetmekten ve or­
tadan kaldırmaktan ibarettir.
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü (; Ü
ile yapılan ikrahtır. Mükrehin rızası­
nı ortadan kaldırır ve tercih hakkını
bozar. Ancak asıl tercih hakkı (ihti­
yar) yine sabit bulunur.
İKRAR ()}\): Sözlükte ispat etmek,
sallantıda olan bir şeyi yerinde dur­
durmak ve bir şeyi itiraf etmek an­
lamındadır. Istılahta bir kimsenin
kendisiyle ilgili olup başkasına ait
bulunan bir hakkı haber vermesidir.
Mesela bir kimsenin, kendisinin veya
vekilinin elinde bulunan bir malın fi­
lan şahsa ait olduğunu haber vermesi
bir "ikrar"dır. Zıddı, inkardır.
İKRAR-1 AM (i� )}\): Birtakım
şeylerin tamamı hakkında yapılan
ihbardır. Bir kimsenin, "Elimde bu­
lunan az çok her mal falanındır" de­
mesi gibi.
İKRAR Bİ'L-KİTABE ("-:l:SJ� )}\):
Yazı ile yapılan ikrardır. Borç senet­
leri ve hüccetleri bu ikrara girer.
İKRAR-1 HAS Cr:•\.:.:. )}\): Belirli
bir şey hakkında yapılan ikrardır. Bir
kimsenin, "Bu kitap falan zatındır"
demesi gibi.
İKRAR-1 SARIH (�J""' )}\): Baş­
kasına ait bir hakkı açıkça itiraf et­
mektir. Bir kimsenin, "Falan zata bin
kuruş borcum vardır" demesi gibi.
İKRAR-1 ZIMNİ ( � )}\): Bir
söz veya muamele zımnında, delalet
yoluyla olan ikrardır. Buna, "dela­
leten ikrar" da denir. Bir kimsenin
• 1 09
elindeki malı satın almak istemek
gibi ki o malın o kimseye aidiyetini
zımnen ikrardır.
IKTA (t_l..k.9 1): Memleket arazisinden
bazı parçaların yani çiftliklerin ver­
gilerini beytülmalden vazife alma­
ya hakkı olan bazı kimselere kamu
otoritesinin yönlendirmesi ve tahsis
etmesidir. Böylelikle bunların vergi­
lerini tahsil etme yetkisi o kimselere
ait olur.
İKTA-1 MEVKUFE (4..9;Y' t_l..k.9 1 ):
Kamu otoritesi tarafından beytül­
malden yararlanma hakkı olan bir
zata, temlik suretiyle verilmiş veya
beytülmalden kanuni cevaz dairesin­
de satın alınmış, yahut kamu otorite­
sinin müsaadesiyle mülkiyet olarak
ihya edilerek maliki tarafından vak­
fedilmiş arazidir.
iLA ( ..�!): Lugatta, "yemin etmek"
anlamındadır. Istılah olarak, "ha­
nıma yaklaşmamak üzere yapılan
yemindir" ki üç kısma ayrılır. İla,
yapan kocaya "mfıli", ila olunan ha­
nıma da " mfıla minhıi" denir.
ILA-İ MEÇHUL (J� .. �1): Belirli
bir müddetle veya ebedilik kaydıyla
kayıtlanmaksızın yapılan iladır. "Ye­
min olsun ki ben seninle cinsel ilişki­
de bulunmayacağım" denilmesi gibi.
iLA-İ MUVAKKAT (ciy ..�1): Dört
ay ve sekiz ay gibi bir müddetle ka­
yıtlı olan iladır.
I JO . iS LAM H UKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ
İLA-İ MÜEBBED (-4y ��D: Hanı­
ma ebediyen yaklaşmamak üzı;!re ya­
pılan iladır.
İLADAN FEY C:) ı:.ı��l): Hanım
hakkında yapılan yaklaşmama ye­
mininden dönmektir. Fiilen ve bazı
durumlarda sözlü olarak yapılır.
İ'LAM ( (>�1): Bir şeyi başkalarına
bildirmektir. Usulü dairesinde ya­
zılıp alt tarafı hakim tarafından im­
zalanan, mühürlenen ve bir hükmü
içeren yazılı vesika manasında kul­
lanılmaktadır. 1 43
İLCA (��ı): Sevketmek, bir şeyı
yapmaya mecbur etmektir. Birtakım
olayların meydana gelmesine sebep
olan şeylere "ilcaat-ı zemane" denir.
İLHAD c�wl): Hak yolundan yüz
çevirip küfür cihetlerinden birine
meyletmektir. Sahibine "mülhid" de­
nir. Küfrünü saklaması ile saklama­
ması ve önceden ulühiyyet ve risaleti
tasdik edip etmemesi farketmez. Bi­
naenaleyh "ilhad" kavramı, nifak, ir­
tidad ve inkar mefhumlarından daha
kapsamlıdır.
İLLET-İ KIYAS (U"'L:! � ):
Şer'i
hükmü nas ile sabit olan bir şeyin
kapsamına giren vasıflardan olup bu
şer'i hükme ictihad yoluyla sebep ve
alamet kabul edilen şeydir. Mesela, 1
1 43 Nitekim "ilan" tabiri de bir şeyi teşhir et­
mek ve başkalarına açıklamak demektir.
kile arpa yine 1 kile arpa mukabilin­
de veresiye olarak satılamaz. Bu bir
ribadır ve haramdır. Bu haram hük­
münün ictihadi illeti, arpadaki "cin­
siyet" ile "ölçü ile alınıp satılma"
vasıflarıdır. Artık buna kıyasen 1 kile
darının da 1 kile darı mukabilinde
veresiye olarak satılmasının haram
olduğu sonucuna varırız. Çünkü arpa
hakkındaki hükme illet olan "cinsi­
yet ve ölçülebilir" olma vasfı, darıda
da mevcuttur. İ şte bunlar bu illette
ortak olduklarından aynı hükme tabi
bulunurlar. Bu halde arpa asıl, darı
da fer' olmuştur.
Mutlak olarak "illet" lugatta "değiş­
tirici şey" anlamındadır. Fukahaya
göre illet, bir hükmün sübütu ilk ev­
vel kendisine nisbet ve izafe olunan
vasıftır. Mesela, satış akdi, müşteri
için mülkiyetin sübütuna illettir.
İLM-İ FERAİZ (�1) � ): İ slam
hukukunun mühim bir kısmını teşkil
eden ve mirasa (irs) ait bulunan birta­
kım meselelerin ve kaidelerin tedvin
edilmiş şeklidir. Bu, "ölünün terike­
sine ait haklardan ve terikenin belirli
hisseler (sehim) üzere taksiminden
bahseden bir ilimdir" diye de tarif
olunur. Bu haklardan maksat, ölünün
cenaze ve defin işlerinden (teçhiz ve
tekfin), borçlarının ödenmesinden,
vasiyetlerinin yerine getirilmesin­
den sonra kalan kısmı varisleri ara­
sında taksimden ibarettir. Buna "il-
 İSLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ . 1 1 1
mü'l-mevaris, kitabü'l-mevaris" de
denilmiştir. 1 44
İLTİKAT (J.. Ll.::J i ): Bir çocuğu atılmış
olduğu yerden alıp kaldırmaktır. Onu
alıp kaldırana "mültekıt" ve
"lakıt" denilir.
İLZAM (il)I): Hakimin bir hususa
hükmetmesidir. Davalının ikrarı üze­
rine aleyhine verilen hükme, "ilzam"
denilmesi de yaygındır. 1 45
İMAN (0�1): İnanmak, itikad etmek,
İ slam dininde katiyyen sabit olup "za­
ruriyyat-ı diniyye" denilen esasları ve
hükümleri kalben tasdik etmek ve kav­
rayıp teslim olmaktır. Bu şekilde tas­
dik eden kimseye de "mümin" denir.
İMARET (ö..>L..l): Beylik ve kuman­
danlık.
İMARET ALE'L-CİHAD (� ö..>L.. l
.)�\): Harp için kumandan tayin
edilmesi ve bu kumandanlık ma­
kamı. Bu imaret iki kısımdır: Biri
"imaret-i hassa"dır ki yalnız orduyu
idareye, harp işlerini yönetmeye ait
bulunan imarettir. Diğeri "imaret-i
amme" <lir ki harbi idare, ganimet
mallarını taksim, barış akdi gibi bü­
tün cihad işlerini kapsayan imarettir.
144 Feriiiz ilmini bilen zata, "farazi" ve
"feriiizi" denildiği gibi varislerin hissele­
rini takdir ve tayin eden hakime de "fa­
rizi" denilir.
145 Bununla davalı, aleyhine hüküm verilen
(mahkfımün aleyh) kimse olur.
İMARET-İ VAKIF (--A.9J ..:..ı..> W.):
Vakfedilen şeyin vakfedildiği zama­
nındaki hali üzere bulundurulması
veya şartlı bir hale getirilmesi ıçın
icap eden tamiratı yapmaktır.
İMZA-İ KAZA ( .. L.a.9 .. L.a.oı): Hakim
tarafından verilen hükmü fiilen infaz
ve icra etmektir.
İNFAK (JLi;i): Nafaka vermek, bir
malı bir yere sarfetmek demektir.
İRSAD-1 GAYR-İ SAHİH (_d- .)L.,.,J!
� ): Beytülmale ait bir mülkün,
kamu otoritesi (veliyyü'l-emr) ta­
rafından veya onun müsaadesiyle
başkası tarafından beytülmalden ya­
rarlanma hakkı olmayan bir kimse­
ye tahsis edilmesidir. Milli araziden
bir parçanın vergisini vakıf ve tahsis
gibi ki iptali caizdir.
İRSAD-1 SAHİH ( � .)l.,., J!): Bey­
tülmale ait bir mülkün menfaatini
kamu otoritesinin veya onun müsaa­
desiyle başka bir zatın beytülmalden
istifade hakkı olan kimselere tayin ve
tahsis etmiş olmasıdır. Cami, medre­
se vesair müslümanların maslahatına
tahsis edilmesi gibi.
ISA ( .. �ı): Vasiyet manasına geldi­
ği gibi vasi tayin etmek manasına da
gelir. Buna "tavsiye" de denir. Yani
bir şeyin yapılmasını birine sipariş
etmek ve ısmarlamak demektir.
1 12 . i S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü Ô Ü
İ'SAR (;wl): "Usur"dan alınmış
olup iftikar yani fakirlik demektir.
Sahibine "mu'sir" denilir.
İSMET (� ): Menetmek, koru­
mak. Malın, canın korunmasını ge­
rektiren özel bir nitelik. Masiyetler­
den imkan dahilinde kaçınma mele­
kesi. Yapılması güç dahilinde bulu­
nan günahlardan kaçınma yeteneği.
İSMET-İ MUKAVVİME (�
4-o _;.. ) : Şahsi dokunulmazlık. Buna
tecavüz edilmesi kısas veya mali taz­
minatı gerektirir.
İSMET-İ MÜESSİME (�L �) :
Şahsi dokunulmazlıktır ki buna teca­
vüzde bulunmak günahı celbeder.
İSRAF ( ..Jl.r"I): Bir şeyi layık olan
yerde münasip olan miktardan fazla
sarfetmektir. Sahibine "müsrif' denir.
İSTAR ().:..... !): Lugatta, "dört adet"
demektir. Istılahta, "dört buçuk
miskale" denir. Aslında 6,5 dirhem
miktarında kullanılmıştır ki 1 rıtlın
yirmide, 1 mennin kırkta birine eşit
bulunur. Çoğulu, "esatir"dir.
İSTİBDAL-İ VAKF (..AJ Jl� l): Bir
vakfı bir mülk ile veya para (nukud)
ile değiştirmektir ki şartları dairesin­
de caizdir.
İSTİDLAL (J':Lı.::... 1 ): Delile bakmak
ve onu değerlendirmektir. Eserden
müessire veya bilakis müessirden
esere zihnin intikaline de "istidlal"
denir. Güneşin yeryüzündeki ışığın­
dan güneşin doğmuş olduğunu anla­
mak gibi.
İSTİDLAL Bİ-ADEMİ'L-MEDARİK
(!..l) .WI i� J'::ı' ..ı.::... I ): Varlığına delil
bulunmayan herhangi bir şeyi nefy
ve inkar etmektir ki doğru bir delil
getirme (istidlal) tarzı değildir. Çün­
kü delilin yokluğu medlıllün (hak­
kında delil getirilen şeyin) yokluğu­
nu gerektirmez.
İSTİFA-İ KISAS (-.r'L,aj .. �\): Kı­
sas hakkındaki hükmün fiilen yerine
getirilmesinden ve cani hakkında
kısas cezasının tatbik edilmesinden
ibarettir.
İNTİHAR ( '-:"'�\): Bir şehirde veya
köyde bulunan bir şeyi cebren ve
açıkça almaktır. "Nehb" de bu mana­
da kullanılır. Bununla birlikte dileye­
nin kapıp aldığı ganimet malına da,
"nehb" denir. Bunu böyle dileyenin
kapıp alması ise "intihab"dır.
İRTİHAN (0�)): Bir hakkın alın­
masını temin için rehin almaktır.
İSTİHAZE (WL>..::.... !): Kadınlarda
bir hastalık sebebiyle tenasül organı
yoluyla akan kandır. Buluğ yaşından
evvel ve menopoz (iyas) yaşından
sonra gelen kanlar da istihazaden sa­
yılır. Kendisinden böyle bir kan ge­
len kadına "müstehaza" denir.
 İSLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ
İSTİHKAK (JlA.,...:,.... 1 ): Bir hakkın
talep edilmesi ve bir şeyin bir şahsa
ait bir hak olduğunun ortaya çıkması
anlamına gelir. İstihkak iki kısımdır:
İ stihkak-ı mubtil: Mülkü tamamen
iptal eder. Mesela, bir şahıs hürriyete
kavuşunca onun üzerinde başkaları­
nın malikiyet hakkı iptal olur.
İ stihkak-ı nakil: Bir mülkü bir şa­
hıstan diğer bir şahsa nakleder. Alım
satım muamelesi neticesindeki istih­
kak gibi.
İSTİHSAN (.JL>..:.... 1 ): Usulcülerin
terminolojisinde, "hafi (kapalı) kı­
yas" demektir. Bu kıyasın illetine
ve bu illetin belirlenme tarzına mü­
ctehidler çabucak nüfuz edemez, bu
kıyasın illetinin tespiti için tetkike ve
derin araştırmaya ihtiyaç duyarlar.
Fıkıh ıstılahı olarak ise istihsan, celi
kıyasa karşı ve muarız olan herhan­
gi bir delildir ki hafi kıyastan daha
kapsamlıdır. Mesela, fıkıhta bazı
hükümler, celi kıyasa muhalif görül­
düğü halde hadis veya icma gibi bir
delil ile sabit olur ve "Bu hüküm is­
tihsanen sabittir" denilir.
İRTİDAD (.>IX.;l): Lugatta "dönmek
ve rücu etmek" manasındadır. Is­
tılahta, İ slam dinini kabul ettikten
sonra bu dinden dönmektir. Yani esa­
sen müslüman olan veya daha sonra
İ slam dinini kabul etmiş bulunan bir
şahsın sonradan dönüp başka bir dine
• } 13
katılması veya hiçbir dine bağlı olma­
yıp sırf inkara sapması demektir. Bu
duruma "riddet" de denir ki esasen
hakkı yerine getirmekten kaçınmak
manasını ifade eder. Böyle bir hare­
kette bulunan yani, İ slam dinini ter­
keden şahsa da "mürted" adı verilir.
İSTİARE (ö).••.:.... 1): A riyet almak an­
lamındadır. 146
İSTİ'CAR (.;�1): Kiralamak anla­
mına gelir. Mesela bir evi içinde bir
sene oturmak veya bir şahsı bir ay
istihdam etmek üzere kiralamak bir
isti' car muamelesidir.
İSTİFTA ( .. �1): Fetva istemek ve
bir meselenin şer'! hükmünü müftü­
den sormak demektir. Böyle bir hük­
mü sorana da, "müstefti" denir.
146 Bir malın menfaatini meccanen istimlak
etmek ve bir malın menfaatinin mecca­
nen temlik edilmesini istemektir. İ mam
Şafii ile İ mam Ahmed'e, İ mam Kerhi'ye
ve Zlihiriyye'ye göre ariyet, bir nevi
menfaati veya intifaı mubah (serbest)
kılmaktan ibarettir.
Şafii fukahasınca iare, intifanın mubah
kılınmasını içeren bir akiddir ki ma'kı1-
dün aleyh olan malın aynı baki olmak
üzere yalnız menfaati ibaha edilmiş olur.
İ bn Hazm'ın tarifine göre de ariyet, bazı
şeylerin menfaatlerini ibahadan ibarettir.
Fakat ariyetin bir ibaha olması tercih edil­
memektedir. Çünkü ariyet, ibahiidan ibaret
olsa idi ariyet veren (muir), bunu başka­
sına iare edemezdi. Halbuki ariyetin mu'ir
tarafından başkasına iaresi bizce caizdir.
1 14 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü Ô Ü
İSTİLA (�� l) : Lugatta "galibiyet
ve üstünlük" anlamındadır. Istılahta,
bir kavmin mallarını veya ülkesini
diğer bir kavmin galip gelerek elde
etmesi demektir.
İSTILAD (.)�l): Cariyeyi üm­
mü '1-veled kılmaktır. Şöyle ki efendi
(mevla), cariyesinin kendi yatağında
doğurduğu veya hamile bulundu­
ğu çocuk hakkında, "Bu bendendir"
diye ikrar ve itirafta bulunsa istiladda
bulunmuş ve çocuğu kendi nesebine
katmış olur.
İSTİLHAK (J\,,...l;;,....l): Cariyeden do­
ğan çocuğun nesebini iddia etmektir.
Şöyle ki bir efendi (mevla), yatağına
almış olduğu cariyesinin doğurdu­
ğu çocuk hakkında, "Bu bendendir"
diye ikrar etse istilhakta bulunmuş,
o çocuğu kendi nesebine ilhak etmiş
(katmış) olur.
İSTİMT A' (tl.::.o.:.... 1 ): Faydalanmak ve
yatağına almak (istifraş) manasında
kullanılmaktadır.
İSTİNKAH ( c.K.::.... I ): Nikahlanmak
ve nikah talebinde bulunmak anla­
mına gelir.
İSTİNZAL (JI_;::... ! ): Düşmandan
teslim olmasını, hakkında verilecek
herhangi bir hükme muvafakat etme­
sini istemektir. Buna, "inzal" de de­
nir. B izzat düşmanın kendi hakkında
böyle bir muamele yapılmasını iste­
mesi de bu kabildendir.
İSTİRDAD (.)b_;....l ): Verilen şeyi geri
almak istemek, başkasının eline ge­
çen bir malı, bir yeri geri almak.
İSTİRKAK (J\j_;...... !) : Bir şahsın köle
veya cariye olmasını istemek, bir
kimseyi köle (rakik) edinmektir.
İSTİS'A (�t.-.::...1): Kölenin sa'yini
yani çalışıp kazanmasını istemek,
çalıştırmaktır. Kitabete kesilen veya
kısmen azat edilen bir kölenin kitabet
bedelini veya geride kalan kısmına
ait kıymeti ödeyebilmek için ücretle
bir işte çalıştırılması, bir "istis 'a" dır.
Kölesinin say' etmesini yani kazanç
sahasına atılmasını isteyen kimseye
"müstes'l'', say' etmesi istenilen kö­
leye de "müstes'a" denir. Dişi kalıbı
"müstes' at"tır.
İSTİSHAB ("-:"\.:......a:.. 1):
Geçmişte
sabit olan bir şeyin -değiştiği bilin­
mediğinden- halen de sabit ve baki
olduğunu söylemekten ibarettir. Me­
sela, on sene evvel hayatta olduğunu
bildiğimiz bir kimsenin vefatı hak­
kında bir bilgi bulunmayınca bugün
de sağ olduğunu söyleriz ki bu bir
"istishab" meselesidir.
İSTİSNA (�l:....,.:..::.. I ): Bir kısım şeylerin
hükmüne dahil olan bazı şeyleri "\il"
gibi bir edat ile hariç bırakmaktır.
Bu hariç bırakılan şeylere "müstes­
na", öbür kısım şeylere de "müstes­
na minh" denir. Mesela, "Akıl has­
talarından ve çocuklardan başka her
insan mükelleftir" (\il ...A.1.5:.. .JL;I JS
 İ S L A M H U KU K U T E R İ M LE R İ S Ö Z L Ü Ö Ü . 1 1 5
;lA...a.l ıJ ��\) denilse ".JL.;\ J5"
sözü kendisinden istisna edilen (müs­
tesna minh), ";lA...a.l ıJ ��\" sözü
de istisna edilen (müstesna) olur.
İ stisna da beyan-ı tağyir kabilinden
olup "istisna muttasıl" ve "istisna
münkatı"' kısımlarına ayrılır.
İSTİSNA' ( t_l:...,a;:... I ): Sözlükte, "sanat
ve işi istemek" anlamındadır. Terim
olarak da bir şeyi yapmak üzere sa­
nat ehliyle mukavele yapmaktır. O
şeyi yapana, "sani '" yaptırana "müs­
tasni '", yapılan şeye de "masnu"'
denir. Kumaşı ve diğer gerekli mal­
zemeleri ondan olmak şartıyla bir
terzi ile bir kat elbise dikmesi için
mukavele yapmak gibi. İstisna' , bir
nevi olmayan şeyi (ma'dum) satmak
demektir. Fakat insanların ihtiyacına
dayanılarak kıyasa aykırı olarak (is­
tihsanen) caiz görülmüştür.
İSTİSNA-İ MÜNKATİ' (� � l:!::...ı l):
İ stisna edilen şeyler ile kendisinden
istisna edilen şeylerin aynı cinsten
olmadığı istisnadır. Başka bir tabir
ile "cümlenin baş tarafı, ondan is­
tisna edilen şeyleri kapsamaz." "Her
hibe caizdir, gasp müstesna" (� J5
�\ ':ı'I)�) ibaresinde olduğu gibi.
Esasen, kendisinden istisna edilen
(müstesna minh) hibe, istisna edilen
(müstesna olan) gasbı kapsamaz.
İSTİSNA-İ MUTTASIL (J.a::.o �\.:.!::... \) :
İstisna edilen şeyler ile kendisinden is-
tisna edilen şeylerin aynı cinsten oldu­
ğu istisnadır. "Her hibe caizdir, kasırla­
rın hibeleri müstesna" (�':ı'I;� � J5
..:r.r"'WI) ibaresinde olduğu gibi.
İSTİ'RAZÜ'L-CEYŞ ( � 1_.,...:... l
�\): Komutanın orduyu teftiş ve
kontrol etmek istemesi ve resmi ge­
çit yaptırılması.
İŞHAD (.:ı4-!-1): Bir kimseyi bir husus
hakkında şahit tutmak ve bir olayı
ona şehadet edecek kimseye gösterip
anlatmak demektir. Buna "istişhad"
da denir. Ancak istişhad, şahit talep
etmek manasında da kullanılır.
İ'TAK (J�): Arap atlarının güzel ve
cevad olan kısmıdır. Tekili, "atik"tir.
İ'TAK (J�I): Azat etmek, yani kö­
lede şer'i bir kuvvet, bir ehliyet ve
sahiplik gücü ispat eylemektir. Baş­
ka bir ifadeyle köle üzerindeki sahip­
lik hakkını özel şekilde düşürmektir.
Bununla köle hürriyete kavuşur, ve­
layete, şahitliğe, diğer tasarruflara ve
kendi üzerinde başkalarının tasarru­
funu defetmeye güç bulmuş olur. 1 47
İ'TAK-1 CEBRi (-ş_r.:- J�I): Sahibi­
nin rızasına bakılmaksızın hakimin
hükmüyle bir kölenin azat edilmesidir.
147 İ 'tılk tabiri, esasen kuvvet ihdas etmek ma­
nasındadır. Köleliği düşürülen bir şahıs,
bütün hukuki tasarruflara güç bulmuş ola­
cağından bu düşürmeye "i'tılk" denilmiştir.
1 16 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L ERİ S Ö Z L Ü G Ü

İ'TAK-1 MAHZUR (J� J�\):

Gayri meşru bir şey için mesela, put­
lar adına yapılan azattır.

İ'TAK-1 MENDUB ('-:"J...l:..o J�I): Al­

lah rızası için yapılan azattır.

İ'TAK-1 MUBAH (el:-- J�\): Bir

şeye niyyet edilmeksizin yapılan
azattır.

İ'TAK-1 SARIH (�_,....., J�I): Azat

için konulmuş, sarih lafızlardan bi­
riyle yapılan azattır. "Seni azat et­
tim" ifadesi gibi.

İ'TAK-1 VACİB ( � IJ J�I): Adam

öldürmeden, zıhardan, yeminden,
oruç bozmadan kaynaklanan keffıret
olarak yapılması icap eden azattır.

İYAL (JL:>-): Bir kimsenin nafaka yü­

kümlülüğü altında bulunan insanlar­
dır. Kendisinin hanesinde bulunsun­
lar ya da bulunmasınlar farketmez.
"Haşem" de iyal anlamındadır.

İ Zİ N (0�1): Sözlükte salıvermek anla­

mına gelir. Mubah kılmaya, müsaade
etmeye, bildirmeye ve hacri kaldır­
maya da "izin" denilir. Terim olarak
"bir şahıs hakkındaki hacri kaldır­
mak, engelleme hakkını düşürmek ve
tasarrufta bulunmasına müsaade ver­
mek demektir. Kendisine böyle izin
verilen şahsa da, "me'zı1n" denir. 1 48

148 Me'zünün leh demektir. Bu izin, İ mam

Züfer ile İ mam Şiifıi'ye göre vekil (tev- kil) ve niiib kılmadır (iniibe).
 K
KABUL (J_r.9): Bir tasarrufu yapmak
için ikinci olarak söylenen sözdür.
Akid kabul sözüyle tamam olur. Mal
sahibinin, "Şu malımı sana şu kadar
kuruşa sattım" demesi üzerine müş­
terinin, "Ben de onu o şekilde satın
aldım" veyahut yalnız "Kabul ettim"
demesi gibi.
KABUL-İ NİKAH <c� J_r.9): Nikahı
inşa için ikinci olarak söylenilen söz­
dür. Nikah akdi kabul ile tamam olur.
Mesela, nikahta erkeğin "Seni tezev­
vüc ettim" sözü icab, sonra kadının,
"Ben de nefsimi sana tezvic ettim"
sözü kabuldür. Bilakis, evvela kadı­
nın, "Ben nefsimi sana tezvic ettim"
sözü icab, daha sonra erkeğin "Ben de
seni tezevvüc ettim" sözü kabuldür.
KABZA (�): Dört parmak mikta­
rıdır. 149
149 Çoğulu, "kabaz:lt"tır.
KADİM (r-:..ı.i): Bulunduğu halin ak­
sini veya evvelini görmek suretiyle
evvelini bilen kimsenin olmadığı
şeydir. Bir kadim kamuya zarar ve­
rici olmadıkça, bulunduğu hal üzere
bırakılır. Nitekim vakıflarda kadim
teamüle riayet olunur.
KADI (ş..; l.9 ): Hakim. İ nsanlar ara­
sında meydana gelen davaları şer'!
hükümlerine uygun olarak çözüme
kavuşturmak için kamu otoritesi (ve­
liyyü'l-emr) tarafından tayin olunan
zat. Ancak, "hakim" tabiri kadı tabi­
rinden daha umumidir. Çünkü hakim
unvanı, kadıya verildiği gibi veliy­
yü'l-emre de verilir.
KADR-İ MARUF NAFAKA (-.şJ.ıi
� JJ.r-): Kıt kanaatin üstünde,
israfın altında bulunan nafakadır.
Herkesin durumuna göre normal bir
halde takdir olunur.
1 18 • İ S L A. M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
KAFiZ ()::ii ) : 1 2 sa' miktarı ı kile, 144
zira miktarı yer, 1 ceribin onda biri,
yani 360/3600 zira kare. Kafız, hem
ölçülen hem de yüzey ölçü birimidir.
KAİDE (ö�\j): Birçok tikelin (cüz'iy­
yiitın) kendisine tatbik olunan kesin
(kat'i) ve tümel (külll) hüküm de­
mektir. Çoğulu, "kaviiid"dir. Mesela,
"Kelamda aslolan hakikat anlamıdır"
sözü, bir külll kaidedir. Biz birçok
sözü bu kaideye tatbik ederek onların
hakiki manalarına göre hükmederiz.
KAİF ( ._.i;\j): Sözlükte izleri ve şüp­
heleri araştıran ve takip eden kimse­
dir. Istılahta, Hak Teala'nın kendisine
vermiş olduğu bir özellik ve bir kabi­
liyet sayesinde nesepleri sahibine ait
kılan yani, hangi şahsın hangi şahsa
nesep bakımından bağlı olduğunu,
karışma anında, cismani alametler
yoluyla tayin edebilen kimsedir.
KAİMMAKAM-1 MÜTEVELLİ ( � \j
Jp i\1.. ) : Bazı hususlarda mütevel­
li yerine geçmek, mütevelliye ait iş­
leri görmek üzere hakim tarafından
atanan kimsedir. Bu vakfın gelirini
korumak için giiib olan mütevellisi
yerine geçici olarak tayin edilen kay­
yım bu kabildendir.
KAİMEN KIYMET (� wı.;): Bi­
naların veya ağaçların bulundukları
yerde olan kıymetleridir. Bunu tayin
için, bunların bulundukları yer; bir
kere bu binalar veya ağaçlar ile bera-
ber, bir kere de bunlardan arındırılmış
olarak değerlendirilir. Yani kendisine
kıymet biçilir, aradaki fark ne ise o,
bu binaların veya ağaçların, "kiiimen
kıymet"i olur. Mesela, bir arsanın
kıymeti üzerindeki bina ile beraber
bu binadan soyutlanmış olduğu halde
ise 500 lira olarak tespit edilse bu bi­
nanın kiiimen kıymeti 500 lira olur. 150
KANAT (öl;.;): Yerde su akıtacak
boru, künk ve karizdir. 1 5 1 .
KARABET ("-:!)): Yakınlık ve hısımlık
demektir. İki kısma ayrılır: Bunlardan
biri usul ile füru arasındaki yakınlığın
oluşturduğu "karabet-i viliidet"tir. Di­
ğeri ise "karabet-i gayr-i viliidet"tir
ki diğer akraba arasındaki karabettir.
"Karabet-i gayr-i viladet" de iki tür­
lüdür. Biri, "kariibet-i muharrime"dir
ki nikahı haram kılan akrabalıktır.
Kardeşlerin, amcaların, dayıların ya­
kınlıkları buna örnek verilebilir. Di­
ğeri "karabet-i gayr-i muharrime" dir
ki nikahı haram kılmayan yakınlıktır.
Amca, hala, dayı, teyze çocukları ara­
sındaki akrabalık gibi.
KARABET-İ NESEBİYYE (�!)
�): İki veya daha fazla kimse ara­
sında nesep itibariyle olan yakınlık
ve hısımlık demektir.
150 Binaların böyle kaimen kıymetine "meb­
niyyen kıymet" de denir. Ağaçların kiii­
men kıymetine de "nabiten kıymet" denir.
151 Çoğulu, "kanevat" ve "kana"dır. Süngüye
de "kanat" denir.
 İ S LAM H U KUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ
KARİNE (�)): Bir şeyin varlığını
gösteren emare. 1 52
KARZ (IJ"")): Ödünç verilen mal
demektir. Bir kimsenin nakit veya
ölçülen cinsten bir malını daha sonra
benzerini (mislini) almak üzere bir
şahsa vermesine de "karz" ve "ikraz"
denir. 1 53 Faizsiz olarak verilen borca
da "karz-ı hasen" adı verilmiştir.
KASABA (�): 6 zira miktarıdır. 154
KASM (�): B irden fazla kadın­
la evli olan erkeğin, iktidarı altın­
da olan şeylerde, sohbet ve beraber
yaşamak için geceleme hususunda
hanımları arasında adalet ve eşitliği
temine riayet etmesidir.
KASAME (d.... Ll ): Esasen güzellik ma­
nasında isimdir. "Sabihu'l-vech" olan
insana "kaslın" denir. "Kasem" gibi
yemin manasında da kullanılmaktadır.
"İksam" ise yemin etmek manasında­
dır. İsliim hukukunda "kasiime", katili
bilinmeyen ve üzerinde öldürme ese­
ri bulunan bir cesedin bulunduğu yer
1 52 Çoğulu, "karain"dir. Kuvvetli karineye,
"karine-i katia" denir.
Bu şekilde ödünç verene, "mukriz",
1 53
ödünç alana da, "müstakriz" adı verilir,
ödünç almaya, "iktiraz" da denir. "Teka­
rüz" de iki kimsenin birbirinden ödünç
alması demektir. "Kıraz, mükaraza" ise
"mudarebe" manasındadır.
Bir ödünç karşılığında alınan fazlalığa,
fazla miktara "rıbh" ve "Iaiz" denir.
1 54 Çoğulu, "kasabat"tır.
• 1 19
ahalisinden elli kişinin özel şekilde
yemin etmeleridir.
KAT'-1 TARİK (�> &): Yol ke­
sicilik. İslam ülkesinde ( diirülisliim)
müslümanların veya zimmilerin mal­
larını ellerinden baskıyla ve açıktan
almak, hayatlarına kastetmek, hal­
kı korkuya düşürmek için birtakım
kimselerin veya kuvvet ve ezici güç
sahibi bir şahsın yolları tutmasıdır.
Bu yüzden halk, gelip gitmekten çe­
kinerek yollar kesilmiş olur.
KAT'-1 UZV (� &): Bir kimse­
nin bir uzvunu veya uzvu mesabesin­
de bulunan kaş ve kirpik gibi bir şe­
yini kesip itlaf etmekten ibarettir. El,
ayak gibi uzuvları kesmek; göz, diş
gibi uzuvları çıkarmak; kaşları, kir­
pikleri yolmak kat' dan sayılmıştır.
KATl'-1 TARİK (�> 2'\j): İnsanla­
rın mallarını baskıyla ellerinden al­
mak üzere yol kesicilik eden şahıstır.
Bu şekilde yolları kesilen kimseler­
den her birine "maktüun aleyh" de­
nildiği gibi, alınan mala da "maktüun
leh" denir. Bu hadisenin cereyan etti­
ği yere de "maktüun fih" adı verilir.
KATl'-1 UZV (� 2-L;): Bir kim­
senin bir uzvunu veya uzvu mesabe­
sinde bulunan kaş ve kirpik gibi bir
şeyini kesip itlaf eden şahıstır. Böy­
le bir uzvu kesilen kimseye "mak­
tüu '1-uzv", kesilen uzva da "uzvu
maktı1" denir.
1 20 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
KATİL (_J.;Li): B ir canlıyı öldüren,
onun ruhunu cesedinden ayırmaya
doğrudan katılan şahıstır. Öldürülen
canlıya "maktul" ve "katil" denir.
Katil tabiri, vasıf olarak kullanılınca
kadına da denir, isim olarak kullanıl­
dığı takdirde ise kadın için "katile"
denilmek lazım gelir.
KATL (p): Cesetten ruhu yok eden
müessir fiildir. Başka bir tarife göre
katı, hayatın yok olmasında adeta et­
kili olan fiilin ismidir.
KAVED <�;): Mutlak olarak kısas
anlamındadır. Bununla birlikte çok
kere "kısas fı'n-nefs" manasında
kullanılır. Katilin boynuna ip takı­
larak kısas sahasına götürülmesi yö­
nüyle kısasa "kaved" denilmiştir.
KAVL Bİ-MUCEBİ'L-İLLE (J_,;
�I �.r-!): Hükümde ihtilaf baki
olmakla beraber iddiacının getirdiği
ve bununla karşı tarafı mağlup ettiği
şeyi kabul etmekten ibarettir. "Geti­
rilen delil, aslında doğrudur, fakat bu
delil, iddiayı ispata yeterli değildir
ve iddia edilen hüküm bununla sabit
olmaz" denilmesi gibi.
KAYYIM-1 VAKIF (.....ü_, �): Müte­
velli demektir. Çoğulu, "kuvvam"-
dır. Bir de kayyım, "Kendisine vak­
fın korunması, toplanıp ayrılması
havale edilmiş kimse" demektir ki
bu halde mütevellisinin idaresi altın­
da bulunmuş olur. Mütevellinin sala­
hiyeti ise daha geniştir. Çünkü müte-
velliye vakıfta tasarruf salahiyeti de
havale edilmiştir.
KAZA ( .. L;ı;): Emirle vacip olan şe­
yin benzerini (mislini) hak sahibine
teslim etmektir. Mesela belirli bir
vakitte tutulacak bir orucu o vakitten
sonra tutmak bir kazadır. Gasbedilen
bir malın mislini veya kıymetini sa­
hibine teslim de bir kazadır.
KAZA ( .. L;ı;): Sözlükte "hüküm, ah­
kam, imza, takdir, yaratma, infaz,
vahiy, ferağ, ölüm, iş, bir olayı sözlü
veya fiili olarak ayırma ve kesme,
bir hakkı sahibine ödeme, ilave ve
gerekli kılma ve bir şeyi bağlayıcı
kılma, arzu edilen şeye gönülden ve
isteyerek nail olmak" gibi anlamla­
ra gelir. İslam hukuk terimi olarak
kaza, özel bir yetkiden ibaret olan
hakimlik yapmak yani davaları hal­
ledip karara bağlamaktır.
KAZA-İ İLZAM (rl)I .. L,a;): Hakimin
yargılamayı özel şekilde bitirip karar
verdikten sonra, "Şöyle hüküm, kaza
veya ilzam ettim, iddia edilen şeyi da­
vacıya ver" gibi sözleriyle dava konu­
su olan şeyi davalıya zorunlu kılması­
dır. Buna, "kaza-i istihkak" da denilir.
KAZA-İ TERK (.!.\; .. L.a;): Davacı­
nın iddiasını ileri sürmesini haki­
min, "Hakkın yoktur, davalaşmadan
engellenmişsin" gibi sözlerle engel­
lemesi. Ayrıca kaza, "özel velayet
üzerine bağlanan hükümdür veya zo­
runlu tutmaya yetkili olan kimsenin
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü Ö Ü . 12 1
bir kimseyi şer'i hükümle zorunlu
tutması" anlamına da gelir. 1 55
KAZF (J.19): Lugatta "mutlak olarak
atmak" manasındadır. Hukuk ıstılahı
olarak bir kimseye ayıplama ve sövme
maksadıyla zina isnat etmekten ibarettir.
KAZF Bİ'L-KİNAYE (�l:SJ4 ...; .19 ):
Bir kimseye kinai bir tabir ile zina
isnat etmekten ibarettir. Bir kadına
hitaben, "Ey tacire ! " veya "Kocanı
rezil ettin" denilmesi gibi.
KAZF-1 SARIH (e::.r" ...;.19 ): Zinayı
açıkça ifade eden bir lafız ile yapılan
kaziftir. "Fülan zanidir" denilmesi gibi.
KAZİF ( ...;� L!): Bir kimseye zina isnat
eden şahıstır. Kendisine zina isnat
edilen kimseye, "makzfif ', zina isna­
dında kullanılan lafza da "makzüfün
bih", kazfın vuku bulduğu mekana
da "makzufan fih" denir.
KEFAET (�\.45): Lugatta "eşitlik ve
münasebet" demektir. Benzerlik ve
denkliği haiz olan kimseye "küfüv"
denilir. Çoğulu "ekfü"dır. F ıkıh dilin­
de kefüet, koca ile kansının birbirine
bazı hususlarda eşit ve denk olmaları
veya kadının şerefçe kocasından alt
seviyede bulunmasıdır.
KEFALET (;.J\.45): Sözlükte, "birleş­
tirmek ve ilave etmek" anlamındadır.
155 Dinen belirlenen vaktinde yerine getiril­
meyen bir ibadetin bu vakit haricinde ifa
edilmesine de "kaza" denilir. "Kazıyye" de
"hükümet" manasındadır. Kazanın çoğulu,
"akzıye", kazıyyenin çoğulu da, "kaziiya"dır.
Istılahta, "Bir şeyin talep edilmesi
hakkında (alacak hakkı konusunda)
zimmeti zimmete ilave etmektir." Yani
bir malın veya bir şahsın istenmesi hu­
susunda kendi zatını başkasının zatına
ilave ederek o başkasının hakkında
lazım gelen isteme hakkını kendisi de
üstlenmek ve taahhüt etmektir. 1 56
KEFALET Bİ'D-DEREK (;.J\.45
!l.J..U4): Satılan malın sahipli çıkması
durumunda, bu mal müşterinin elin­
den alınınca malın bedelinin müşte­
riye iadesine kefil olmaktır. Ayrıca
bir kimsenin şahsını müşteriye tes­
lime kefil olmak anlamına da gelir. 1 5 7
KEFALET Bİ'N-NEFS (_,...A:J 4 ;.J\.45):
Bir kimsenin şahsını mahkemeye
veya belirli bir yere getirmeyi ve tes­
lim etmeyi taahhüt etmektir. Buna,
"kefalet bi'l-vech" de denir.
KEFALET Bİ'L-MAL (JW4 ;.J\.45):
Halihazırda mevcut veya zimmette
sabitbirmalınedasınakefıl olmaktır. 1 58
Kefalete, "zeamet", "kabiile", "hamiile"
156
ve "daman" da denir. "Gariimet" de edası,
lazım olan şey ve böyle bir şeyi eda ma­
nasındadır; kefalet yerinde de kullanılır.
1 57 Kefiilet bi'd-derek, kefiilet bi'l-mal ile
kefiilet bi'n-nefs kısımlarına ayrılmıştır.
"Derek" ve "derk" lafızları ise lugatta
"bir kimsenin ardından yetişmek, ona ka­
vuşmak" anlamındadır.
158 Bu yönüyle mala kefalet, "kefiilet bi '1-ayn"
ile "kefiilet bi' d-deyn" kısımlarına ayrılır.
Deyn yani borç, zimmette sabit bir vasıf
ise de kabzedildikten sonra kendisinden
istifade olunacak bir ayn olacağı için o da
bu değerlendirmeye göre mal sayılmıştır.
1 22 • İSLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ
KEFALET Bİ'T-TALEB (4.JLlS
�4): Borçluyu teftişe ve onun
bulunduğu yeri göstermeye kefil ol­
maktır. Borçluyu getirip hazır bulun­
durma hususunda kefalet bi' l-vech
ile ortaktır. Şu kadar var ki kelalet
bi'l-vech yalnız borçlular hakkında
geçerlidir. Kefalet bi 't-taleb ise yal­
nız mala kefalete ve borçlulara kefa­
lete mahsus değildir. Kısas, had gibi
bedeni hakları da kapsar.
KEFALET Bİ'T-TESLİM (4.JLlS
�4): Eşya (a'yan) kabilinden
olan bir malın teslimine kefil olmak­
tır. O mal mevcut oldukça kefil onu
teslime mecburdur. Telef olduğu tak­
dirde kefil borcun kendisinden talep
edilmesinden kurtulur.
KEFALET-İ MEŞRUTA
4.1:._,_r..,.) : B ir şart ile kayıtlı olmak
üzere yapılan kefalettir. O şart, bili­
nen ve meşhur bir şart olunca kefalet
sahih ve şart muteber olur. Meşhur
ve bilinir olmayınca kefalet sahih
olur fakat şart muteber olmaz. ı59
1 59 Mesela bir kimse alacaklıya (dilin) hita­
ben, "Bu alacağını filan tacirin üzerine
haviile etmem şartıyla, ben senin filan şa­
hıstaki alacağına kefilim" deyip alacaklı
ile tacir de kabul etse, bu kefalet sahih,
şart da muteber olur. Bunu alacaklı veya
tacir kabul etmeyince de o kimseye bir
şey lazım gelmez. Fakat, "Filan ve filan
şahısların da alacağın şu miktarına kefil
olmaları şartıyla ben alacağına kefilim"
dese kefalet sahih olur, bu şart muteber
KEFALET-İ MUACCELE (4.JLlS
�): Bir şeye, kefalet akdinin ya­
pıldığı andan itibaren kefil olmaktır.
Yahut bir şeye peşinen eda olunmak
üzere kefalette bulunmaktır.
KEFALET-İ MUALLAKA (4.JLlS
W.....) : Kefalete elverişli bir şar­
ta bağlanmış olan kefalettir. "Filan
kimse başka yere çıkıp giderse bu
borcuna ben kefilim" denilmesi gibi.
KEFALET-İ MUKAYYEDE (4.JLlS
ö� ) : Bir şeyin talep edilmesine
belirli şartlar doğrultusunda kefil ol­
maktır. "Filan kimse borcunu verme­
den vefat ettiği takdirde o borca ben
kefilim" denilmesi gibi.
KEFALET-İ MUTLAKA (Ulk.. 4.JLlS):
Erteleme, peşin hale getirme ve tak­
sit şartı zikredilmeksizin yapılan ke­
falettir. Buna, "kelalet-i mürsele" de
denir. "Ben filanın borcuna kefilim"
denilmesi gibi.
KEFALET-İ MUVAKKATE (4.JLlS
ö_,,,. ) : Belirli bir zaman için yapılan
kefalettir. "Filanın borcunu edaya
veya şahsını teslime bugünden şu
güne kadar kefilim" diye yapılan ke­
falet buna örnektir. O günden sonra
kefalet ortadan kalkar.
olmaz. Çünkü bu şartı yerine getirmek,
ilk kefil ile alacaklının (mekfülün lehin)
gücü dahilinde değildir. Bu bakımdan bu
şart batıldır yani hükümsüzdür. Artık on­
lar bu kefaletten kaçınsalar da o kimse bu
kefaleti üstlenmiş olur.
 İ S LA M H U KU KU T E R İ M L E Rİ S ÖZ L ÜG Ü
KEFALET-İ MUZAFE (ül..a... 4.ll.6):
Müstakbel bir zamandan itibaren
muteber olmak üzere yapılan kefa­
lettir. "Ben filanın borcuna gelecek
ayın başından itibaren kefilim" de­
nilmesi gibi.
KEFALET-İ MÜECCELE
�__;... ): İleriye dönük bir tarih belir­
terek yapılan kefalettir, "Filanın bor­
cunu filan vakitte ödemek üzere kefil
oldum" gibi. Ayrıca belirli bir müd­
detten sonra muteber olmak üzere
yapılan kefalet de aynı anlama gelir.
"Filanın borcunu ödemeye veya ken­
disini teslime bir aya kadar kefilim"
denilmesi gibi ki kefalet, bu sözden
itibaren bir ay geçtikten sonra başlar. 1 60
KEFALET-İ MÜNECCEZE (4.ll.6
;;�): Bir şarta veya bir zamana
bağlı olmayan kefalettir. Bir borcun
edasına derhal kefil olmak gibi.
KEFALET-İ MÜŞTEREKE (4.ll.6
4.S';:..:... ): Bir hakkın edasına veya bir
şahsın teslimine iki veya daha fazla
kimselerin birlikte kefil olmalarıdır.
KEFALET-İ MÜTESELSİLE (4.ll.6
�): B ir haktan dolayı kefil olan
160 O bir ay içinde kefilden, kefaleti dolayısıy­
la borç talep edilemez. Çünkü bu müddetin
zikredilmesi, bu talebi tehir içindir. Hatta,
"Ben bir aya kadar kefilim, ondan sonra
kefaletten beriyim" denilse kefalet oluş­
maz. Zira bir aydan evvel kefalet meydana
gelmiş olmayacaktır, ondan sonra ise kefa­
letten beri olunduğu açıklanmıştır.
• 1 23
bir şahsa başka bir şahsın kefil olma­
sı demektir. 1 6 ı
KEFARET-İ KATL (J:.' ;;1\..6) : Bazı
öldürme suçlarından dolayı verilecek
diyetlerden başka, yerine getirilmesi
gereken bir kerarettir. Bir mümin kö­
leyi azat etmekten, bu bulunmadığı
takdirde peşpeşe iki ay oruç tutmak­
tan ibarettir. 1 62
KEFİL (J:.45): Kendi zimmetini başka­
sının zimmetine ilave eden kimsedir.
1 63 Başkasına ait olup ikrar edilen veya
edilmeyen bir borcun edasını üstlenen
kimse gibi. Kefile, "damin, garlın,
zaim, kabil" ve "sabir" de denir.
16 1 İ şte fıkıhta, "müteselsil kefalet" bu suretle
meydana gelir. Nitekim Maliki kitapların­
dan Şerhu Ebü'l- Berekdt'ta buna işaret
olunmuştur. Yoksa aynı haktan dolayı asi­
lin kefile kefaleti fazladan bir kefalet oldu­
ğundan buna kefıilet-i müteselsile denmez.
162 Kefıiret maddesi esasen "örtmek" ve "giz­
lemek" manasını ifade eder. İ şlenilmiş
günahları hiç işlenilmemiş mesabesinde
örtmeye ve gizlemeye "tekfır-i zünfıb"
denilmesi bu değerlendirmeye göredir.
Fıkıhta kefıiret, dinin belirli yasakları­
nı ihlal eden kimsenin hem ceza hem de
Allah'tan mağfiret dilemek maksadıyla
yükümlü tutulduğu köle azat etme, oruç
tutma, fakiri doyurma ve giydirme gibi
mail veya bedeni nitelikli ibadetlerin genel
adıdır. Bir yönüyle ibadet, bir yönüyle de
ceza mahiyetindedir. Kefıiret-i kati, kefıi­
ret-i zıhar, kefıiret-i yemin, kefıiret-i fıtr,
kefıiret-i cinayiiti '!-hac adıyla beş kısımdır.
1 63 Başkasının üzerine lazım gelen veya gel­
meyen bir talep hakkını (alacak hakkını/
mutalebe) kendisi için taahhüt eyleyen.
1 24 • i S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü (; Ü
KELA ( ..')IS): Ot, sapı olmayan ve bi­
tince yerlere serilen bitki. 164
KENİSE (L::;S) : Esasen yahudi ile
hıristiyanların mabedlerine verilen
bir isimdir. Bu isim daha sonra hıris­
tiyan mabedlerine tahsis edilmiştir.
Çoğulu, "kenais"tir.
KENZ (;:5): Define demektir. Yer
altında gömülü olup sahibi bilinme­
yen altın, gümüş sikkeler ile silahlar,
aletler, ev eşyası gibi mal ve eşyadan
ibaret olup üç kısma ayrılmıştır.
KENZ-İ CAHİLİ (�� _;:5): Üze­
rinde Cahiliyye simgesi bulunan,
yani, üzerinde put resmi veya gay­
ri müslim hükümdarlardan birinin
resmi mevcut olan gömülü sikke ve
benzerleridir.
KENZ-İ İSLAM (i')L.. ! _;:S): Üzerin­
de İslam simgesi ve alameti bulunan
yani üzerinde kelime-i şehadet yazılı
veya müslümanlara aidiyeti malum
bir nakşı içeren gömülü sikke ve
benzerleridir.
KENZ-İ MÜŞTEBEH ( � _;:S): Hu­
susi bir alameti olmayan veya darbı ve
nakşı karışık olup müslümanlara mı,
gayri müslimlere mi aidiyeti anlaşıla­
mayan gömülü sikke ve benzerleridir.
164 Ağaçları kapsamaz. Mantar da ot hük­
mündedir. Deve dikeni denilen otun sapı,
kök ile dallar arasındaki kısmı olup bir
derece yerden yükseldiği için fukahaca
ot sayılmayıp ağaç sayılmıştır.
KEYLİ (J-:5): Herhangi bir ölçekle öl­
çülebilen ·şeydir. 1 65 Buğday ve arpa gibi.
KIN (}): Rakik yani köle ve cari­
ye demektir. Dişi kalıbı, "kınne"dir.
Bazılarınca da "kın", alınıp satılması
caiz olmayan köle demektir. "Mü­
debber" gibi.
KIRAT-1 ÖRFİ (}f" .11� ): Bazı
fukahanın beyanına göre beş, bazıla­
rının beyanına göre de dört orta bü­
yüklükte arpa ağırlığından ibarettir.
Bu fark, ülkelerin farklılığına veya
örfün değişmesine dayanır. Kıratlar
hafif tartı ölçülerinden olup elmas
gibi kıymetli eşya ve cevher tartısın­
da kullanılır. Bir kırat ise 0,200046
gram yani 1 kırat, 1 gramın milyonda
iki yüz bin kırk altısına denktir.
KIRAT-1 ŞER'İ (/� .11� ) : Beş
adet orta büyüklükte arpa ağırlığın­
dan ibarettir.
KIRBA (�}): Süt veya su tulumu, 50
men, yani, 1 3 .000 dirhemlik veya 32
okkalık bir kap. Çoğulu, "kıreb" ve "kı­
rebat"tır. Bazı mahsullerin vergilerini
alma hususunda bu ölçü dikkate alınır.
KISAS (...,.,. L.ai ): Esasen eşitlik mana­
sını hissettirici olup "bir şeyin izine
tabi olmak ve onun bir benzerini/
dengini getirmek" demektir. Cürm
ile ceza arasında denklik (müma­
selet) olması istendiğinden bu özel
cezaya "kısas" denilmiştir. Şöyle ki:
165 Buna, "mekil" de denir. Çoğulu, "keyliy­
yat" ve "mekiliit"tır.
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü . 1 25
Kısas, şer'an katili maktule karşı­
lık öldürmek veya yaralanmış veya
kesilmiş olan bir organ karşılığında
yaralayan ile kesenin ona denk olan
organını yaralamak veya kesmektir.
KISAS Fİ'L-ETRAF () V"' L.ai
..-91)> )fi): Yaralı veya kesilmiş bir
organ karşılığında yaralayan ile ke­
senin denk organını yaralamak veya
kesmektir.
KISAS Fİ'N-NEFS (�\ d V"'L.ai):
Katili maktulün canı karşıİığında öl­
dürmektir.
KISASEN KATL (j.:j L,.. L,ai ): Kasten
katil olan bir şahsın şartları dairesin­
de öldürülmesidir.
Üzerine kısas icrası icap eden şahsa
"men aleyhi' l-kısas" denir. Hakkın­
da kısas hükmü bilfiil icra edilmiş
olan şahıs veya organa da "muktas­
sun minh" denilir.
KISMET (�): Taksim etmek ve
bir şeyi bölmek demektir. Yani, farklı
kimselerin bir şeydeki şayi hisselerini
bir ölçü ile tayin ve tahsis etmeleridir. 1 66
Aşağıdaki şekilde kısımlara ayrılır:
A) Kısmet-i A'yan
a) Kısmet-i cem'
Kısmet-i rıza
ı.
2. Kısmet-i kaza
b) Kısmet-i tefrik
B) Kısmet-i Menafi'
166 Mesela ölçülen şeylerdeki (mekilat) şayi
hisse ölçüyle (keyl), metre ile ölçülenler­
deki (mezn1at) şayi hisse zira ile ayırt ve
ifraz edilir.
KISMET-İ A'YAN (.J�I 4.....,..j) : Menkul
veya gayri menkul eşyalardaki şayi hak­
ları tayin ve tahsis etmekten ibarettir.
KISMET-İ CEM' (� �): Müş­
terek eşyaların kısımlara bölünerek
bunların her birinde şayi olan his­
selerin birer kısmında cemedilmiş
olmasından ibarettir. Üç kimse ara­
sında ortak olan otuz koyunu onar
onar üçe taksim gibi ki hisseler onar
koyunda cemedilmiş olur.
KISMET-İ GANİMET (� �):
Savaşta düşmandan alınan malların
İslam ülkesinde gaziler arasında kesin
olarak taksim edilmesi ve dağıtılma­
sıdır. Buna "kısmet-i mülk" de denir.
KISMET-İ inA' (e-41 �): Gani­
met mallarını küfür diyarında (da­
rülharpte) gazilere payları oranında
geçici olarak dağıtmaktır. Gaziler,
bu malları İslam diyarına (darülis­
lam) getirince hepsini tekrar bir yer­
de toplarlar, sonra bunları aralarında
yeniden taksim ederler.
KISMET-İ KAZA (�Wü �): Or­
taklardan bazılarının talebi üzerine
hakim tarafından cebren ve hükmen
yapılan taksimdir.
KISMET-İ MENAFİ' (�l:...o �):
Müşterek menfaatleri tayin ve tah­
sisten ibaret olup kıyemi mallarda
geçerli olur. Bu durumda aslı baki
olup kendileriyle faydalanma müm-
1 26 • İ S L A M H U KU K U T E R İ M L E Ri S Ö Z L Ü G Ü
kün olur. Ortak bir evde ortakların
belirli vakitlerde nöbetleşe ikamet
etmeleri gibi.
KISMET-İ RIZA ( .. L,.;.J 4..-9 ) : Ortak­
ların kendi rızalarıyla yaptıkları tak­
simdir. 167
KISMET-İ TEFRİK CY._,.A; 4..-9) : Or­
tak bir aynın taksim olunup her cü­
zünde şayi olan hisselerin birer kıs­
mında tayin edilmesinden ibarettir.
Bir arsanın ikiye taksimi gibi. Buna
"kısmet-i ferd" de denir.
KISSİS (�): Hıristiyanların ilim
ve dinde reisleri olan kimsedir ki,
"keşiş" denilir.
KITAL-MUKATELE (.ü;�-Jl:i):
Muharebe ve hasımlaşma (muhasa­
me) demektir. Bünyesi savaşa daya­
nıklı olduğu halde savaşmaya doğru­
dan başvuran veya hazır olan kimse­
ye "mukatil" denilir. 168
KIYAS-1 FUKAHA ( .. � ı..r" l:-9 ): Bir
şeyde (asıl) sabit olan hükmün ben-
167 Bu kişiler kendi aralarında nza ile taksim
ederler veya hepsinin nzası ve müracaa­
tıyla hakim taksim eyler.
1 68 Burada yer alan şu iki madde fıkıhla
doğrudan alakalı olmadığından dipnota
alınmıştır: 1 2 1 . Lihak (JW): Yetişmek,
kavuşmak, bir taifeye gidip katılmak,
iltihak edip tabi olmak. "Lühfık" da bu
manadadır. Yetişip tabi olana da "Iahik"
ve "mülhak" denilir. 1 22. Lika (.W):
Görmek, yetişmek, tesadüf etmek, karşı­
lamak demektir. "Tilkii" da "hiza", "mu­
vazi" manasındadır.
zerini aralarındaki ictihadla sabit olan
illet birliği sebebiyle diğer bir şeyde
(fer' de) re 'y ve ictihad neticesi olarak
ortaya çıkarmaktır. Mesela, buğdayın
faiz cereyan eden (ribevi) mallardan
olduğu nas ile sabittir. Bir miktar buğ­
day, o miktardan fazla bir buğday ile
satılamaz. Bu, asıldır. Bunun ictihaden
illeti ise ölçü ile alınıp satılması (key­
liyet) ile cinsiyettir. Bu illet ise pirinç­
te ve darıda da vardır. Bu da fer'dir.
Binaenaleyh buğdaya kıyas ile pirin­
cin ve darının da füiz cereyan eden
(ribevi) mallardan olduğuna re'y ile
hükmedilir. Bu, bir kıyas meselesidir.
Kıyasta "asl"a "makisun aleyh",
"fer"'e de "makis" denir. Kıyas-ı
fukaha, cüz'i meseleden cüz'i me­
seleye delil getirme (istidlal) yolu
olduğundan mantıktaki "temsil" ka­
bilinden sayılabilir.
KIYEMI (�): Çarşı ve pazarda
benzeri (misli) bulunmayan, yahut
bulunsa da fıyatça farklı olan şey­
dir. Yazma kitaplar, el yapımı kap­
lar, hayvanlar, karpuz ve kavun gibi
meyveler bu kabildendir. 169
KIYMET (�): Bir malın tam değeri
demektir.
KİNAYE (�l:S): Hakikat olsun me­
caz olsun kendisiyle ne kastedildiği
kapalı olan lafızdır. Kullanımı bıra­
kılmış ve terkedilmiş olan hakikatler
169 Çoğulu, "kıyemiyyat"tır.
 İSLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ
birer kinaye olduğu gibi, kullanımı
yaygın olmayan mecazlar da birer
kinayedir. Mesela, bir kimse zevce­
sine, "Benden kapan (tesettür et), git
ailene katıl" dese bu sözleri, niyetine
göre boşamadan kinaye olur. "Sen
hainsin" sözü de böyledir.
KİRA ( .. 1_,.5): Ücret manasına olduğu
gibi icare manasında da kullanılır.
Buna, "mükarat" da denir. "İktira" da
"bir şeyi kira ile tutmak" demektir. 170
Malikiler çoğunlukla "icare" lafzını
insanların, elbiselerin, kap kaçak gibi
bazı eşyanın menfaatleri hakkında­
ki akidlerde kullanılırlar. "Kira" ve
"ikra" tabirlerini de hayvan ve gemi
gibi bazı araçların icaresi hakkında
kullanırlar.
KİRDAR u�_,$): Bir kimsenin veliy­
yü'l-emr tarafından ziraat için ken­
disine havale edilmiş olan arazi üze­
rinde yaptığı binaya, diktiği ağaçlara
denir. Ayrıca kişinin kendi mülkün­
den naklederek tarla haline getirmek
üzere o arazinin çukurlarına ve ya­
rık yerlerine doldurduğu topraklara
da kirdar denir. Buna bazı yerlerde
"hakk-ı karar" adı verilmiştir. Bir
arazinin tarla haline getirilmesi için
çukurlarına doldurulan topraklara
"kibs" denir. Bir yeri sürüp aktarmak
ve ziraata elverişli bir hale getirmeye
de "kirab" denir.
1 10 Böyle bir şeyi kira ile tutan şahsa,
"mükri" denir. "Mükari" de ev ve hayvan
gibi bir malı kiraya veren kimsedir.
• 1 27
KİSVE (ö_,...5) : Elbise yani giyilecek
şey demektir.
KİTAP ( '"7'l::5) : Lugatta mektup, yani
"yazılmış şey" demektir. Fukahaya
göre, "Birtakım bablardan, fasıllar­
dan oluşmuş, fıkhi meseleleri içeren
yazıların bir araya getirilmiş şeklidir."
Usulcülere göre de kitap, "Kur'an-ı
Mübin'dir ki Hatemü' l-Enbiya Efen­
dimiz'e Allah tarafından Cibril-i
Emin vasıtasıyla vahiy ve inzal buy­
rulmuş olan ve mana ile nazm-ı ce­
lilden ibaret bulunan Kur'an ayetleri­
nin bir araya getirilmiş şeklidir."
KİTABET (�l::S') : Efendi ile kölesi
arasında bedel verme yoluyla geçer­
li olan bir akiddir. Buna "mükatebe"
de denir.
Başka bir ifadeyle köleyi zilliyet açı­
sından şimdi ve mülkiyet açısından
ileride azat etmektir. Yani köleyi,
borçlandığı bedeli ödemesi anında
azat olmak üzere şimdiden tasarruf
hürriyetine, mülk edinebilme (hakkı
temellük) hakkına kavuşturmaktır.
Köle bu sayede kendi hesabına çalı­
şıp kazanır, kitabet bedelini ödeyince
kölelikten kurtulur.
KİTABET-İ BATILA (�4 �l::S') : Ku­
ruluş (in'ikad) şartlarını taşımayan
mükatebedir ki bununla kitabet hü­
kümleri sabit olmaz. Teslimi imkan
dahilinde olmayan veya leş (meyte)
gibi maldan sayılmayan bir bedel
1 28 • İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
mukabilinde yapılan kitabet bu ka­
bildendir.
KİTABET-İ FASİDE (ö..L.,... \.; �l.:5):
Fasid şartla yapılan mükatebedir ki
filsid olarak kurulmuş olur. Mesela,
iki taksitte ellişer liradan yüz lira ve­
rilmek ve bir taksit zamanında veril­
mediği takdirde on lira daha ödemek
şartıyle yapılan bir kitabet bu kabil­
dendir ki bu bedelin ödenmesi halin­
de azatlık gerçekleşir.
KİTABET-İ MÜŞTEREKE (�l.:5
45�) : İki kimsenin müştereken
sahip oldukları bir köle veya cari­
ye hakkında bir akid ile yaptıkları
mükatebedir.
KİTABET-İ SAHIHA (� �l.:5):
Şartları belli ve kesin bir bedel üzeri­
ne yapılmış kitabet akdi.
KİTABET-İ ŞIKS (� �l.:5): Bir
kölenin bir kısmını, mesela yarısını
kitabete kesmektir.
KİTABİ (.f.l.:5): Esas itibariyle se­
mavi bir dine, indirilmiş bir kitaba
inanan gayri müslim kimse demektir.
Dişi kalıbı, "kitabiyye"dir. Geneline
"Ehl-i kitap" denilir. Yahudiler ile hı­
ristiyanlar bu cümledendir.
KUBUH (�): Bir şeyin aklen ve
şer'an çirkin olup dünyada kötüle­
meye, ahirette azaba veya azarlan­
maya konu olmasıdır. Küfür ve hür
kimseyi satmak gibi. Böyle bir şey,
li-aynihi "kabih"tir. Bir de "li-gay­
rihi kabih" vardır ki aslında meşru
iken bir sebepten dolayı çirkin görü­
len şeydir. Nehyedilmiş olan günler­
de oruç tutmak gibi.
KUDRET (öJJ..9) : İktidar ve kuvvet
demektir. Bu, bir şeyi yapabilmek
için bulunması gereken güç ve ka­
biliyetten ibarettir. Fiille beraber
bulunup onda etkili bulunan kudrete
"istitaat" ve "kudret maalfiil" denir.
Bu, fiilde etkili ve bu yönüyle fiilin
sebebinden sayılmıştır.
KUDRET-İ MÜMEKKİNE (öJJ..9
�): Bir şey yapabilmek için insa­
nı yetkin ve muktedir kılan; aletlerin
ve sebeplerin selametinden ibaret
bulunan kudrettir. Bu, her vacibin
edasının şartıdır.
KUDRET-İ MÜYESSİRE (öJJ..9
ö.r::-4) : Bir şeyi kolaylıkla yapabil­
meye vesile olan kudrettir. Bu kudret
bir kısım mali vecibelerin vücubu ve
zimmette devamı için şarttır. Mesela,
zekatın vücı1bu bu kudretin vücudu­
na bağlıdır.
KÜFR (_...i5) : Esasen örtmek ve giz­
lemek manasındadır. Istılahta, Allah
Teala'nın varlığını veya birliğini ya­
hut ilahi şeriatlardan ya da nebi ve
resı11 hazretlerinden herhangi birini
inkar etmektir.
KÜRA' (�.}"): At, deve, katır, eşek,
fil ve üzerine yük yüklemeye alıştı­
rılmış olan öküz gibi hayvanlardır.
Çoğulu, "ekari"dir.

LAFZ-1 AM (İL&. .1:...i.J ) : Gayri mahsur
yani, sayısız müsemmaları kapsamı­
na alan ve aynı cinsten birçok fertle­
re birden delalet eden lafızdır. Kavın,
cemaat, rical, nisa lafızları gibi.
LAFZ-1 HAS (.r:•I>- .1:...i.J) : Bir manaya
münferiden -başlı başına- vazolunan
lafızdır. Zeyd, Amr, insan, erkek, ka­
dın lafızları gibi.
LAFZ-1 MENKUL (J� .1:...i.J) : Bir
münasebet ve alakaya dayalı olarak
vazolunduğu şeyin haricinde bir ma­
nada kulanılması karinesiz olarak
anlaşılan lafızdır.
LAFZ-1 MUKAYYET (� .1:...i.J) : Bir
vasıf ile kayıtlanıp cinsine ait fertle­
rin tamamını kapsamaktan ve cinsi­
nin her ferdine şamil olmaktan çık­
mış olan lafızdır. Mesela, "peşpeşe
üç gün" denilse üç günün "peşpeşe"
vasfıyla kayıtlanmış ve sınırlandırıl­
mış olduğu anlaşılır.
L
LAFZ-1 MUTLAK (J.l.k... .1:...i.J ) : Kapsa­
mı sınırlandırılmamış ve cüzleri tayin
edilmemiş (cinsin tamamını bütün
cüzleriyle kapsayan) lafızdır. Has laf­
zın fertlerindendir. Mesela, "üç gün"
denilse bundan belirsiz üç gün kaste­
dilmiş olur. "Bir kitap okudum" de­
nilse bundan kitap cinsinden herhangi
bir kitap okunduğu ifade edilmiş olur.
Bunlar, birer mutlak lafızdır.
LAFZ-1 MÜŞTEREK (!l� .1:...i.J) : İki
veya daha çok manaya ayn ayn va­
zedilmiş lafızdır. Mesela "ayn" lafzı
hem göz hem de altın ve mahiyet
gibi manalara vazedilmiştir.
LAKİT ( .k:i]): Sözlükte "melkı1t"
(kaybolmuş) manasında, "mutlak su­
rette yerden kaldırılmış şey" demek­
tir. Daha sonra "menbüz veled" yani
atılmış çocuk manasında kullanılma­
sı yaygın olmuştur. Çünkü yere atılan
şeyler adet gereği yerden kaldırılır.
1 30 • i S L A M H U K U K U T E R i M L E R i S Ö Z L Ü (; Ü
Himayeye layık bir şey ise himaye
edilir. Bir yere atılan çocuk da oradan
kaldırılacağı için kendisine durumu­
nun sonucu itibariyle "lakit" adı ve­
rilmiştir. Bir şeye akıbetine göre ad
verilmesi sözlükte yaygın bir şeydir.
Yaş üzüme "hamr", ölecek bir halde
bulunan bir canlıya da "meyyit" ismi
verilmesi gibi. Lakit ıstılahta, ailesi
tarafından bir yere atılmış diri veya
ölü çocuk" demektir. Bu durum ço­
ğunlukla ya ihtiyaç veya zina töhme­
tinden kaçmak saikiyle olur.
LAZIM (ij�): Muhayyerlik hakla­
rından soyutlanmış olan bir akiddir.
Bu akde bağlanan sonucun kaldı­
rılması mümkün değildir. Mesela
bir kimse, tercih sahibi (muhayyer)
olmamak üzere bir malını bir şahsa
şartları dairesinde satsa bu muamele
lazım olur; artık bunu bozmaya sala­
hiyeti olamaz. Bunun zıddı, "gayr-i
lazım" dır ki kendisinde muhayyer­
lik bulunan akid demektir.
LEBEN-İ FAHL (� �): Bir erke­
ğin cinsel yaklaşımı neticesi olarak
bir kadında meydana gelen süttür.
Bu süt her ikisinin özel maddelerin­
den kaynaklanır.
LEHV (�): Oyun, eğlence, çalgı de­
mektir. Gafil olmaya, insanı gafil nef­
sinin heveslerine meyledecek şekilde
bırakan şeylere de "lehviyyat" denir.
LEYS (...:..._,J): Öldürülen bir kimsenin
velilerinin iddialarında doğru olduk-
!arına dair galip bir zan meydana
getiren hal karinesi veya fiil karinesi
demektir. Bu durum ortaya atılan id­
diayı takviye eder.
LİAN (.:ıW): Lugatta, lanetleşmek
yani iki kişinin birbirine lanet edi­
vermesi demektir. Buna, "mülaane,
telaun, iltian" da denir. Istılahta,
"Koca ile karısının hakim huzurun­
da şer'i usulüne uygun olarak dörder
defa şehadette bulunduktan sonra la­
net ve gazap okumalarıdır."
LU'B ( �): Oyun demektir. Çoğulu
"leib"dir. "Lu'biyyat" da denir.
LUKATA (4..bAJ ) : Sözlükte alıp kaldır­
mak manasına olan "lakit" lafzından
alınmıştır. Gfüb ve düşürülmüş bir
mala da adete göre alınıp saklanıldı­
ğı için, "lukata" adı verilmiştir.
Lukata, "canlı ve cansız yitik mal,
sahibi bilinmeyen yere düşmüş mal"
veya "yolunu şaşırmış hayvan, zayi
olmaya maruz, korunmayı hak eden
(masum) bir mal" diye tarif olun­
muştur. Bunlar sonuçta birdirler.
Lukatayı kaldıran kimseye, "!akit"
ve "mültekit" denildiği gibi bu yol­
daki harekete de "iltikat" denir. Bu
bakımdan lukatayı, "zayi olan bir
şeyi mülkiyetine geçirmek (temel­
lük) için değil, sahibi namına koru­
mak için alıp kaldırmaktır" diye de
tarif etmişlerdir. Bu, aynı zamanda
"iltikat"ın da tarifidir.
 M
MA-İ HARAÇ (�_,..>- ..Lo ) : Seyhun,
Ceyhun, Dicle, Fırat nehirleriyle Arap
olmayan kavimler tarafından vaktiy­
le kazılıp daha sonra müslümanların
ellerine geçmiş olan nehirlerdir. Bu
İmam Ebfı Yusuf' a göredir. Çünkü
bu ırmaklar üzerine köprü kurulur ve
bu şekilde himaye altında bulunurlar.
Fakat İmam Muhammed'e göre bun­
lar, kimsenin himayesi altında olma­
yan denizler mesabesinde olmakla
öşüre ait sulardan (miyah-ı öşriyye)
sayılırlar. Haraç arazisi dahilindeki
çeşmeler, kuyu suları da "ma-i ha­
raç"tır (haraç suyu).
MA-İ ÖŞÜR (� .. Lo): Yağmur sula­
rıyla harac arazisi haricindeki dere,
kuyu, çeşme sularıdır. Bir kimsenin
velayeti altında bulunmayan deniz
suları da bu kabildendir.
MADEN (0..loo...o) : Lugatta ikamet ma­
nasına olan "adn" maddesinden alın-
mıştır. 171 Istılahta yaratıldığı günden
beri yer altında yerleşik olarak bu­
lunan birtakım parça ve cisimlerden
ibarettir ki başlıca üç kısma ayrılır:
a) İzabe, yani ateşte eriyebilen ma­
denlerdir. Altın, gümüş, demir, bakır,
kurşun gibi.
b) İzabeye kabiliyeti olmayan yani
erime imkanı bulunmayan madenler­
dir. Kireç, alçı, yakut, zümrüd gibi.
c) Mayi (sıvı) halinde bulunan ma­
denlerdir. Su, tuz, zift, cıva, neft gibi.
MAGNEM (� ): Ganimet demektir.
Çoğulu, "mağanim"<lir.
MAGSÜB ( '":-'� ): Başkasından
haksız yere zorbalıkla ve açıkça alı­
nan şeydir. 1 72
1 7 1 Esasen bir şeyin istikrar üzere duracağı
yer demektir. Çoğulu, "ma'din"dir.
ı 72 Bunun terim olarak mağsüb sayılabilme­
si için mütekavvim ve muhterem bir mal
olması lazımdır. Gasb lafzı, "mağsüb"
manasında da kullanılır.
1 32 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
MAGSÜBÜN MİNH (4,;...o '-:"'�):
Elindeki veya tasarrufu dairesindeki
bir malı başkası tarafından zorbalıkla
ve açıkça alınan kimsedir.
MAHDÜD (.)J...1.:>...A) : Sınırları belirle­
nebilen akardır. Arsa, tarla gibi. Had,
"iki şey arasındaki sınır" demektir.
Çoğulu, "hudüd"dur.
MAHKÜMÜN ALEYH (Hükmün
Muhatabı) ( � iş.,._,.): Kendi filiine
şari'-i mübinin hitabı bağlanan mü­
kellef insandır.
MAHKÜMÜN BİH (Hükmün Ko­
nusu) ("-! iş.,._,.): Kendisine şari' -i
mübinin hitabı bağlanan fiildir. Yani,
mükellef bir kimsenin bu hitaba göre
yapacağı şeydir. Mesela, biz namaz
ve zekat ile mükellefiz. İşte bizim fi­
ilimiz olan bu namaz ve zekat, birer
"mahkümün bih"tir.
MAHKÜNÜ'D-DEM ( İ ..ı..l l 0 �) :
Hayatı korunmuş, öldürülmesi ya­
sak olan kimsedir. Zıddı, "muba­
hü 'd-dem"dir.
· ).
MAHREC-İ FURÜZ ( r;_J.;J. c..r-o ·
varislere taksimi icap eden terikedir. 1 73
MAHREM ( İ� ): Akrabalık yakın­
lığından dolayı nikahı haram olan
kimsedir. Bir kıza nazaran kardeşi
1 73 Bu bir birimdir (viihid-i kıyasi). Varis­
lere göre eşit kısımlara ayrılmış bir adet
halinde bulunur ve bu şekilde meselenin
tashihi meydana gelmiş olur.
gibi. Zıddı "gayr-i mahrem veya na­
mahrem"dir. Mahrem, "hürmet, ihti­
ram (saygı)" manasına da gelir.
MAKLÜAN KIYMET (� l>-fo):
Arsa üzerindeki bir binanın veya
ağacın yıkılmasından, koparılmasın­
dan veya sökülüp atılmasından son­
raki kıymetinden ibarettir.
MAKZIYYÜN ALEYH ( � �):
Aleyhine hükmolunan kimse. Buna,
"mahkümün aleyh" de denir.
MAKZIYYÜN BİH ( "-! � ): Haki­
-
min mahkümün aleyhe zorunlu kıl­
dığı şeydir. Buna "mahkümün bih"
de denir. Mesela Zeyd, Amr'dan 100
lira dava edip bunu beyyine ile ispat
etse ve hakim de bu 100 lirayı Amr' ın
vermesine hükmetse Zeyd, makzıy­
yün leh; Amr, makzıyyüna aleh; bu
100 lira da makzıyyün bih olur.
MAKZIYYÜN İLEYH (.ı.:JI �):
Lehine hükmolunan kimse. Buna,
"mahkümün leh" de denir.
MAL (J L..) : İnsanın tabiatı kendisine
meyledip de ihtiyaç vakti için de­
polanabilen (iddihar) yani toplanıp
saklanabilen şeydir. Menkul ve gayri
menkul, mütekavvim ve gayri müte­
kavvim kısımlarına ayrılır. Leş gibi
şeyler, insan tabiatının meyline konu
olmadığından mal değildir. Menfaat­
ler de saklanamamaları yönüyle Ha­
nefiler' e göre mal sayılamaz. Fakat
Şafüler'e göre mal sayılır.
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü . 1 33
MAL-1 MÜTEKAVVİM ( İ_;:... JL.):
Şer'an akidlere konu olması ve fay­
dalanılması mubah şeydir. Örfen de
mülkiyet altına alınan (muhrez) mal
demektir. Binaenaleyh mal-ı müte­
kavvim iki manada kullanılmaktadır. 174
Mesela besmele ile kesilmiş bir koyu­
nun eti şer'an mubah olduğundan bir
mütekavvim maldır. Denizdeki balık,
havadaki kuş ise mülkiyet altına alın­
madıkça (gayri muhrez) bulundukça
gayri mütekavvim olup bunlar avla­
nılmak ile mülkiyete geçirilince (ih­
diz) birer mütekavvim mal olur. İhraz,
"sahibi olmayan mubah bir şeyi meşru
surette ele geçirmek" manasındadır.
MAL-İ NA.Mi (..f° t.; JL.): Artma özel­
liğine sahip olan maldır. Nema, şer'-i
şerifte iki kısma ayrılır: Biri, hakiki
nemadır ki bir malın doğum, çiftleş­
me ve neslin artması ve ticaret yoluyla
artmasıdır. Diğeri, takdiri nemadır ki
bir malın artırılmasına güç ve imkan
bulunmasıdır. Sahibinin elinde veya
sahibinin yardımcısının ( naib) elinde
bulunan nakitlerin tedavül yoluyla
artmaya kabiliyetinin olması gibi.
MANİ' ( � L. ): Bir şey ile ondan hedef­
lenen şey arasına girip aralarını ayı­
ran durumdur. Mesela evlilik, eşlerin
birbirleri hakkında şahitlik etmeleri­
ne engeldir. 175
1 74 Mütekavvim, sözlükte "kıymetli" demektir.
Kanlık (zevciyet) hali, kocanın (zevc)
1 75
şehadetiyle onun kabulü arasına girerek
bununla zevcinin lehine hükmedilmesine
mani olur. Çoğulu, "meviini"dir.
MANTÜK (J }a:..-) : Bir lafzın söylen­
diği anda ifade ettiği hükme delalet
etmesidir. Mesela, "Şu kitabı satın
aldım" denilse bu lafzın mantılku o
kitabın satın alınmış olmasıdır.
MARAZ-1 MEVT (..::..ı_,... vP_,,.. ) : Has­
tayı zayıf düşürüp kendisinde ölüm
korkusu bulunan hastalık demektir.
Araya sıhhat girmeden bu hastalık
kişiyi ölüme götürür.
MA'REKE (.C__,......) : Harp meydanı
demektir. Çoğulu, "mearik"tir.
MARRE (öJL.): Kamuya ait yollardan
gelip geçenlerdir. 1 76
MASLAHAT (w..a...) : Bir işin yara­
rına, hayırlı oluşuna, sebep (bais ve
saik) olan şeydir. Dini ve dünyevi kı­
sımlara ayrılır. Zıddı "mefsedet"tir.
MASLAHAT-! DİNİYYE (4.::....L,a..
�.>) : Zihni, hurafelerden ve batıl
fikirlerden soyutlamak, fikri geliştir­
mek, nefsi tezkiye etmek, ahlakı ol­
gunlaştırmak ve terbiye etmek, ruhu
güzel inançlar ve güzel ameller ile
süsleyip kemale erdirmektir. Bu ga­
yelere hizmet eden her şey dini mas­
lahatı içermektedir.
MASLAHAT-I DÜNYEVİYYE (�
��.>) : Dünyevi işlerin düzenli hale
gelmesini (intizamını) temine hizmet
eden, birtakım zararlı şeylerin meyda-
1 76 Yoldan geçip gidene "giibir-i sebil" denir.
] 34 • İ S LA M H U K U K U TERi M L E Rİ SÖZL ÜG Ü
na gelmesine mani olan, sosyal haya­
tın refah ve saadetine vesile olan her­
hangi bir şeydir.
MASLAHAT-1 HACİYYE (�
�l>-): İnsanların zaruret derecesine
ulaşmayan ihtiyaçlarıyla ilgili olan
herhangi bir maslahattır ki bunun
kaybedilmesi halinde cemiyetin ha­
yatında meşakkat yüz gösterir. Ziraat
ortakçılığı (müzaraa), selem, istis­
na' , bey bi 'l-vefli gibi muamelelerin
meşruiyeti bu gibi maslahatlara da­
yanmaktadır.
MASLAHAT-1 MERDÜDE (W,,a..
•�J�_,..) :
Şeriatın iptal va ilga ettiği
maslahattır. Mesela, Iaiz (riba) ve sar­
hoşluk veren şeyler nasla haramdır.
Artık para kazanmak maslahatına da­
yanarak bunları irtikap etmek asla caiz
görülemez. Böyle bir maslahat mer­
duttur; bunun zararı karından fazladır.
MASLAHAT-1 MU'TEBERE (�
ö�): Bir hükmü vaz ve ispat husu­
sunda şer'-i şerifin itibar ettiği illet
ve maslahattır. Kumarın ve sarhoş­
luk veren şeylerin yasaklanması bu
maslahatla ilgilidir.
MASLAHAT-1 MÜRSELE (�
�_,..) : Şer'-i şerif tarafından itibar
veya iptal edildiği bilinmeyen, zikre­
dilmeden bırakılmış (mesküt-i anlı)
olan maslahattır. Bazı hususlarda bir
delil olarak kabul edilir. Hırsızlık
gibi bir cürümle suçlanan bir kimse-
nin cürmünü ikrar etmesi için hapis
veya dayak ile sıkıştırılması gibi.
İmam Malik hazretleri, maslahat-ı
mürsele ile amel etmiştir.
MASLAHAT-! TAHSİNİYYE (�
�): Bir zaruret veya hacetten
dolayı değil, sırf evla olanı tercih ve
insanın değerini yüceltme kabilin­
den olan maslahattır. Bazı haşaratın
ve insan tabiatının nefret edeceği pis
olan şeylerin (habais) haram olması
bu maslahata dayanır.
MASLAHAT-1 ZARÜRİYYE (�
�JJ_,....b) :
Nefsi, dini, aklı, nesli ve
malı korumaya hizmet eden herhan­
gi bir şeydir. Mesela, evlenmek, nesli
koruma, cihad da dini koruma masla­
hatına dayalı olarak meşru kılınmış­
tır. Sarhoşluk veren şeylerin haram
kılınması da aklı, malı ve şerefi mu­
hafaza gibi maslahatlara dayalıdır.
MA'SÜMÜ'D-DEM (r..UI İ �): Kı­
sası gerektiren bir cinayette bulun­
mamış olan müslüman veya zimmi
demektir.
MA'TÜH (•_,:....) : 1 77 Aklı kıt, anlayışı
zayıf, saçma sapan konuşan ve işleri­
ni düzenli yürütemeyen kişi demek­
tir. Böyle bir hale, ateh yani bunaklık
denir. 1 78
ı77 Şuuru karışık olan kimsedir.
178 Aklın noksanlığından ibarettir. Şu kadar
var ki ma 'tuh, onun bunun hakkında, deli
(mecnun) gibi dövme ve küfretme eyle­
mi yapmaz.
 İ SLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ
MEBI' (t:::"" ): Satılan şey. Bey'in asıl
maksadı olan ve satışta belirlenen
eşya. 119
MEBTÜTE (�?,): Kocasından üç
talak ile ayrılmış olan kadın. Henüz
iddet içinde bulunan böyle bir kadına
"mu'tedde-i mebtüte" adı verilir.
MECAZ (j� ) : Aralarındaki bir
münasebet ve alakadan dolayı va­
zedilmiş olduğu manadan başka bir
anlamda kullanılmış olan lafızdır.
Mesela, "vasiyet" lafzının miras,
hibe, sadaka manasında kullanılması
mecazdır. Boynun "�./' bütün be­
den manasında kullanılması da bu
kabildendir. Zıddı hakikattir.
MECLİS-İ NİKAH (cts:; �):
Nikah akdi için toplanılan mahal.
MECLİS-İ KAZA (�l...a! � ) : Haki­
min davaları yürüttüğü yer, mahkeme.
MECNUN (0�): Deli demektir. İki
kısma ayrılır: Mecnıln-ı mutbik: De­
liliği en az bir ay veya bir sene ara­
lıksız devam eder. Mecnıln-ı gayri
1 79 Bey'den asıl maksut olan da budur. Çün­
kü intifa, ancak eşyalar (a'yan) ile olur.
Semen (bedel) ise malların mübadelesine
vasıtadır. Bunun içindir ki bir kişi, belli bir
kitabı 1 00 kuruşa satsa bu kitap, bu satış
muamelesinde belirli hale gelir (taayyün
eder), onu müşteriye vermek lazım gelir.
Bunun semeni olan 1 00 kuruş ise belirli
hale gelmez (taayyün etmez); herhangi bir
1 00 kuruş semen olarak verilebilir.
• 1 35
mutbik: Bir ay veya bir sene içinde
aklı gelip giden kimsedir. 180
ı so Bazan deli olup hazan da ayılan ve delili­
ği aralıksız devam etmeyen kimse.
Mutbik (�): "İ tbak" kelimesinden
alınmıştır. Bir şeyi tamamen örtüp kap­
layan, bir şeyden asla ayrılmayan şey
demektir. Bu bakımdan sahibinden ay­
rılmayan bir deliliğe (cinnet), "cüni'ın-ı
mutbik", zaman zaman ayrılan deliliğe
de "cüni'ın-ı gayr-i mutbik" denilmiştir.
"Hüma-yi mutbika" ve "hüma-yı gayr-i
mutbika" tabirleri de bu kabildendir.
Cüni'ın-ı mutbıkin süresi, İmam Ebi'ı Yu­
suf'tan bir rivayete göre senenin çoğunu
kapsayan ve dönüp dolaşan deliliktir. Di­
ğer bir rivayete göre bir gün ve bir gece­
den fazla olan deliliktir. Çünkü bu kadar
uzayan bir delilikle namazların kazası
düşer. Diğer bir rivayete göre de tam bir
aydır. İ mam-1 A zam'ın bir görüşü de böy­
ledir. İ mam Muhammed'den gelen bir ri­
vayete göre, bir aydan az devam eden bir
delilik uzun bir delilik sayılmaz. Nitekim
bir kimse borcunu acilen veya yakın za­
manda ödeyeceğine yemin etse bir aydan
evvel ödeyince yeminini yerine getirmiş,
bir aydan sonra ödeyince yemini bozul­
muş olur. Ve bir ayı kaplayan bir delilik
ile o aya rastlayan ramazan-ı şerif orucu
düşer. Bundan noksanı ise böyle değildir.
Ancak İmam Muhammed' den gelen diğer
bir görüşe göre bu süre tam bir senedir.
İ mam-ı Azam'ın bir görüşü de böyledir.
Çünkü bu kadar uzayan bir delilik ile
zekat ve diğer bütün ibadetler düşer. Bir
de böyle dört mevsimi kaplayan bir süre
içinde ayılmayınca bunun asıl akılda bir
afet olduğu bilinerek delinin deliliği sabit
olur. Buna göre, tasarruflarda tercih edilen
de İ mam Muhammed'in bu görüşüdür.
136 . t S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü

MECUS (._,....Y':"-4 ): Ateşe tapan, ışık MEFHÜM-İ GAYE (�ts- r_n.io): Bir
gaye ile sınırlanmış ve ona bağlan­
ile karanlığı iki yaratıcı; hayır ve şer
mış olan bir hükmü o gayenin son­
kaynağı tanıyan müşrik bir kavimdir.
rasında yok kabul etmektir. Mesela,
Mecus mezhebine mensup olan şah­
"Güneş batıncaya kadar oruç tutu­
sa "mecfıs'i" denir.
nuz" denilse orucun vücfıbu güneşin
ME'CÜR (J�l.): Kiraya verilen batışına kadar devam eder, ondan
şeydir. Buna "mu' cer, müste 'cer, sonrasını kapsamaz, denilmiş olur.
mükra, müktera, müstekra" da denir. Bir mal bir kimseye bir ay müddetle
ariyet (ödünç) verilmiş olsa bu ariyet
MEDED (�_ı_.): Muharebe meydanın­
hükmü, o aydan sonra geçerli olmaz.
daki mücahidlere yardıma koşup ka­
Bu mefhuma, "mantfık-i işaret" de
tılan cemaat demektir. Çoğulu, "em­
denilir ve bunun, alimler arasında
dad"dır. Bu kelime, esasen "yardım,
üzerinde ittifak edilen bir mefhum
nusrat" ve "cemaat" anlamına gelir.
olduğunu söyleyenler de vardır.
Yardımcı olmaya "imdad", yardım
istemeye de "istimdad" denir. MEFHÜM-İ HASR (.J""2> İ_n.io): Bir
hükmün yalnız bir şeye veya bir şah­
MEFHUM (i_n,io): Bir lafzın söylen­
sa ait olmasına (kasr) ve tahsisine
diği anda doğrudan ifade etmediği
delaletten ibarettir. Mesela, "Fazilet­
bir şeyin hükmüne delaletidir. Me­
li Zeyd'dir" (..l:j j..b l.4l l) denilse fazi­
sela bir kimse, "Şu kitabımı sattım"
let vasfı yalnız Zeyd'e tahsis edilmiş
dese bu söz, o kitaptaki mülkiyet
olur.
hakkının o kimseden çıktığına dela­
let eder. Mefhum, mefhfım-i mutaba­ MEFHÜM-İ İNNEMA (k;I i_n.io):
kat ile mefhfım-i muhalefet kısımla­ İnnema, yani "ancak" edatı ile be­
rına ayrılır. yan olunan şey hakkındaki hükmü
ondan başkasına vermemektir. Me­
MEFHÜM-İ ADET (�...t&- İ_n.io): Bir
sela, "Ameller ancak niyetlere gö­
sayıya tahsis edilen hükmün baş­
redir" (..:.ıl:=J� Jw�I k;I) denilince
ka sayılara verilmediğine delaletten
amellerin hükmü, herhalde niyete
ibarettir. Mesela, kadınların adetleri
bağlı olduğu ve niyetsiz bir amelin
için üç kuru yani hayız veya temizlik
hükümsüz ve kıymetsiz bulunduğu
diye bir sayı tahsis edilmiş olduğun­
anlatılmış olur.
dan adetin iki "kuru" ile tamam ol­
mayacağı ve adet için dört "kuru" da MEFHUM-İ İSTİSNA ( ..l:....a.::... 1 i�):
icap etmeyeceği anlaşılmıştır. İstisna edilene (müstesna) verilen
 i S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü . 137
hükmün başkalarını kapsamadığına
delalet etmesinden ibarettir. Mesela,
"Zeyd'den başka faziletli yoktur" ('ıl
"'4j 'ı/1 j...<> l.9) denilse, faziletli olma vas­
fı Zeyd'den başkasına verilmemiş olur.
MEFHÜM-İ MUHALEFET ( İJ+io
ü.l� ): Bir ibarede zikredilmeyen
(meskCıt-i anlı) şeyin söylenilen
(mantılk) ve mezkur olan şeye olum­
luluk ve olumsuzluk itibariyle hük­
men aykırı olmasıdır. Buna "deli­
lü '1-hitab", "tahsisü'ş-şey bi'z-zikr"
de denilir ve sekiz kısma ayrılır.
MEFHÜM-İ LAKAP ( � \J+io) :
Bir cinsi veya şahsı ifade eden is­
min hükmünü bunların kapsamadığı
şeylere vermemektir. Mesela, "Bu
mal, erkeklere veya Zeyd'e helal­
dir" denilse, bu malın kadınlara ve
Zeyd'den başkasına helal olup ol­
maması kelamda zikredilmemiş
(meskut-i anlı) olur.
MEFHÜM-İ MUTABAKAT (İ�
�\.k...) : Bir ibarede zikredilmeyen
(meskı1t-i anlı) şeyin mantılk olan şeye
olumluluk (ispat) veya olumsuzluk
(nefy) itibariyle uyumlu olmasıdır.
Buna "nassın delaleti", "fahve '1-hitab"
veya "lahnü'l-hitab" da denir. Mesela,
"Anne babana öf deme!" mantukuna,
"Onlara darp ve şetm etme!" meskı1t-i
anha tamamen uygun düşer. Birinin
yapılması yasak olduğu gibi diğerinin
de yapılması yasaktır.
MEFHÜM-İ SIFAT (ü..,.. İ J+io): B ir
nitelik (vasıf) ile tahsis edilen bir şey
hakkındaki hükmün o vasıf ile vasıf­
lanmamış olan şeylere verilmeme­
sidir. Mesela, "Buluğ çağına gelmiş
akıl insanlar alışverişe ehildir" de­
nilse buluğ ve akıl vasfını taşımayan
insanların, alışverişe ehil olmadıkları
anlaşılır.
MEFHÜM-İ ŞART ( .k__,,;, iJ+io) : Bir
şarta bağlanan bir hükmü, o şartın
bulunmaması halinde uygulamamak
demektir. "Bu kitabı gelirse filan
zata ver" denilmesi gibi.
MEFKÜD (,)fo): Mekanı, yaşadı­
ğı ve öldüğü bilinmeyen giiib kim­
sedir. Buna, "gaybet-i münkatıa"'
ile "giiib" adı da verilir. Böyle bir
kimseye, hem beldesinden ayrılıp
kaybolmuş olması hem de alaka­
darlar tarafından araştırı lması sebe­
biyle, "mefkfıd" denilmiştir. Çünkü
mefkfıd ve fakid tabirleri lugat itiba­
riyle kaybetmek, yok olmak ve araş­
tırmak manalarını ifade eder. "Fakd"
lafzından türemişlerdir.
MEKFÜLÜN ANH ( ;.;s. J� ): Borcu­
nun edası veya şahsının teslimi husu­
sunda kefalet yapılmış olan kimsedir.
Buna "asil" de denir. "Medyfın" gibi.
MEKFÜLÜN BİH ( "-! J�) : Kefilin
edasını veya teslimini taahhüt ettiği
şeydir. Buna "mazmun" da denir.
138 . i S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
MEKFÜLÜN LEH (.J J_,A..) : Bir
malın edasını veya bir şahsın teslimi­
ni kefilinden talep ve davaya hakkı
olan kimsedir. 1 8 1
MEGAZi (..şjl.A..) : Gazve (savaş)
manasına gelen "mağza" veya "mağ­
zftt" kelimelerinin çoğuludur. Bu
tabir, çoğunlukla gazilerin menkıbe­
leri manasında kullanılır. "Siyer" ve
"şehname" gibi.
MEHR C+• ): Hanımın nikah akdi ile
hak ettiği maldır. Kadın bu malı koca­
sından alır. Mehre, "sadak, nihle, aliiik,
farize, sadaka, atiyye" adı da verilir.
MEHR-İ MİSİL (j!.- ft" ) :
Hanımın
babası yönünden, olmadığı takdir­
de belde ahalisinden akid tarihinde,
yaş, güzellik, bekaret gibi vasıflarda
akran ve emsali kadınların mehridir.
Bizzat akid ile vacip olduğundan as­
lolan da bu mehr-i misildir.
MEHR-İ MUACCEL (� ft<): Pe­
şin verilmesi şart kılınmış olan me­
hirdir.
MEHR-İ MÜSEMMA (� ft<):
.
Kadın ve erkeğin az veya çok olarak
adını koyup tayin ettikleri mal veya
karşılıklı alınıp verilebilecek olan
menfaattir.
MEHR-İ MÜECCEL (�.,;.. ft" ) :
Daha sonra verilmesi şart olan me-
181 Kefaletin menfaati bu kimseye ait olur. Buna
"mazmünün leh" de denir. "Dilin" gibi.
birdir. Belirli bir müddet zikredilme­
miş ise vefat veya boşama halinde
peşin hale gelir. Bir mehrin tamamı
vadeli (müeccel) olabileceği gibi bir
kısmı da vadeli olabilir.
MEKRUH (·....ı� ): Terkedilmesi ter­
cih edilip işlenmesi hakkında kesin
bir yasak (nehiy) bulunmayan fiildir.
Bu türden fiillerin terkedilmesi övül­
müş, yapılması ise kötülenmiştir.
Kerahet, "kerahet-i tahrimiyye" ve
"kerahet-i tenzihiyye" kısımlarına ay­
rılır. Harama yakın olan bir kerahet,
kerahet-i tahrimiyyedir. Helftle yakın
olan bir kerahet de kerahet-i tenzihiy­
yedir yani tenzihen mekruhtur.
MEKS ( �) : Ticaret mallarından
öşr ve bac adıyla alınacak olan ver­
gidir. Bu vergileri toplamaya memur
olan kimseye de "mekkas" (gümrük­
çü) adı verilmiştir. Öşr veya bacı top­
lamaya da "meks" denir. Meks tabiri
esasen "bir şeyin eksikliğini, bir şe­
yin diğerinden eksik bir fiyatla alın­
masını ve zulüm ve haddi aşmayı"
ifade eder. Tacirlerden alınacak vergi
ile onların mallarına noksanlık gele­
ceğinden dolayı bu vergiye "meks"
adı verilmiştir. 1 82
182 Bu memuriyet, gayri meşru bir şekilde
toplanılması haline bakılarak şer'-i şe­
rifin diliyle zemmedilmiş ve bu sebeple
bazı kişiler mekkiis olmaktan kaçınmış­
lardır.
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü . 1 39
MELHAME (�): Büyük savaş
vakası ve harp sahası demektir. Harp
sahalarına "mevati'nü'l-harb" denir.
MEMLUK (!l_,.L..,. ) : Bir kimsenin
mülkünde olan şey demektir. Dişi ka­
lıbı, "memluke"dir. "Mal-i memluk,
arazi'-i memluke" gibi. Fakat bu tabir,
bilhassa bir kimsenin mülkünde bulu­
nan köle ve cariye gibi erkeği de dişi­
yi de kapsar.
MEN (.:,,... ) : Esirleri bir lutuf olarak
bedelsiz salıvermek, düşmanın düş­
man ülkesine (darülharp) dönüp git­
mesine bedelsiz müsaade etmektir.
Bu kelime esasen lutuf ve ihsan, kes­
me ve minnet manalarına da gelir. Ve
özel bir ölçü birimidir.
MEN (C:-- ): Bir delilin mukaddimele­
rinden birini kabul etmeyip hakkında
delil istemektir. Buna "münakaza"
da denir. Bir hususta böyle yalnız de­
lil istemekle yetinilirse ona "mücer­
ret men'i" denir. Fakat onu teyit için
bir söz ilave edilirse "men'i maasse­
net" adını alır. Bu senedi izah için bir
söz de ilave edilirse, ona da "tenvir-i
senet" denilir.
MENBÜZ (�_r:-- ) : Bazı zevata göre
hemen doğmasınının ardından bir
yere atılmış çocuktur. Lakit ise böy­
le değildir. Lakit, kendi yararlarını
(mesalih), mesela yiyip içmesini biz­
zat idareden aciz bir halde bulunan
herhangi erkek veya kız çocuğudur.
MENEA (�): Kuvvet ve cemaat. Bu
kelime hem isim hem masdar hem de
"man'i" in çoğulu olabilir. Çoğul ol­
duğuna göre, "Bir şahsın himayecisi
ve aşireti olan kimseler" demek olur
ki o şahsa başkalarının tecavüz etme­
lerine mani olurlar. En az dört veya on
kişiden oluşan bir kuvvete sahip olan
kimseye "zi menea, sahibi menea" de­
nir. Menea-i mümtenia da "kuvvetli,
şevketli" (menea sahibi) demektir.
MEN ALEYHİ'N-NAFAKA ( � 0-4
ü..i:J I ): Nafaka vermekle yükümlü olan
kimsedir. Buna "münfık" de denir.
MEN LEHÜ'L-İSTİGLAL ( .J :r
J")\;..;:...., �1): Vakfın gelirleri kendisine
tevcih edilmiş kişi veya kişilerdir.
MEN LEHÜ'N-NAFAKA (.J 0-°
ü..i:.l l ): Nafaka almaya hak kazanan
kimsedir.
MEN LEHÜ'S-SÜKNA (� 1 .J :r):
Vakıf olan bir binada oturup ikamet
etmesi kendisine vakıf tarafından vak­
fiye şartı olarak konulmuş kimsedir. 183
MENDUP ('-:"'_,.x....) : Yapılması tercih
edilmiş ve övülmüş olmakla beraber
terki hakkında yasak bulunmayan
ve dinde daima tutulmuş bir yol ol­
mayan fiildir. Buna "müstehap" da
denir. Nafile namaz kılmak, nafile
olarak sadaka vermek gibi.
183 Sükna için mi yoksa istiğlal için mi vak­
fedildiği bilinmeyen bir akar istiğlale
hamlolunur.
1 40 • İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R i S Ö Z L Ü (; Ü
MENKUL (Jfo): Bir yerden diğer
bir yere nakli mümkün olan şeydir.
Nakitleri, ticaret mallarını, hayvan­
ları, kile ile ölçülen ve tartılan şeyleri
kapsar. Vakıf arsaları ve milli arazi­
nin üzerindeki mülk binalar, ağaçlar
ve asma çubukları da menkul sayılır.
MERAFIK (J,!ly ): 1 84 Bir şeyin ta­
mamlayıcı unsurlarından, müşte­
milatından olup "kendisine ihtiyaç
görülen şeyler" demektir. Bir evin su
yolları gibi.
MEREMMET-İ GAYR-İ MÜSTEH­
LEKE (� ..d:- 4..y): Binalardan
ayırıp alınabilen tamirattır. Bir binaya
yeniden ilave edilen bir bina gibi. Ca­
mekanlar, takılan camlar, avluya döşe­
nilen mermer taşlar da bu kabildendir.
MEREMMET-İ MÜSTEHLEKE (4..J°
� ): Binalardan ayırıp alınama­
yan tamiratlardır. Boya, sıva, bostanı
sulama gibi.
MERHALE (.;J;...y ): Bir konaklık
mesafedir, yani bir yolcunun normal
bir yürüyüş ile bir günde katedeceği
bir yol ki sekiz saat ile takdir edil­
mişdir. Çoğulu, "merahil"dir. "Bu­
gün uzunluk ölçülerine göre bir mer­
hale, 8 fersah, yani 60.000 altmış = ğu tümel (külll) önermelerdir. Mese­
bin zira-i mi'maridir1 85 ki orta yürü­
yüş ile sekiz saatlik bir mesafe eder."
1 84 Sözlükte "mirfek"in çoğulu olup dirsek
manasındadır.
1 85 Zira-i mi'mari: Kalfa ve marangozların
kullandıkları yirmi dört parmaktan ibaret
bir uzunluk ölçüsü.
MERSAD (.:ıL,,, y): Vakfın tamira­
tından doğan borçtur. Yani tamirata
muhtaç olduğu halde geliri olmayan
ve tamirata yetecek bir peşin ücretle
de kiralanmayan bir vakıf yeri ileride
(verdiğini almak için) vakfa müraca­
at etmek üzere kendi malından tamir
eden bir kiracının bu yüzden o vakıfta
olan alacağıdır. Bunu ya kira bedel­
lerine mahsup suretiyle veya vakfın
diğer gelirinden taksitli olarak almak
suretiyle öder. Bu şekilde yapılan za­
ruri tamirata da "mersad" denilir.
MERSÜM ( İ.J-"J° ): Resmi ve ade­
te uygun şekilde yazılan vesikadır.
Borç senedi, makbuz ilmühaber ve
ticaret erbabının defterlerindeki ka­
yıtlar gibi.
MESALİH-İ MESCİD (� eJL.a.. ) :
Mescidden hedeflenen gayenin ger­
çekleşmesi var olmalarına bağlı bu­
lunan kimseler ile diğer gerekli şey­
lerdir. İmam, hatip, müezzin gibi ha­
deme-i hayrat ile mescidin aydınlat­
ma ve abdest suları bu cümledendir.
MESELE (d.1!:-.): Kendisine birtakım
tikeilerin (cüz'iyyiitın) tatbik olundu­
la, "Şartlarını taşıyan bir vakıf bağla­
yıcılık (lüzum) ifade eder" denilse bu,
"Şartlarını taşıyan her vakıf bağlayı­
cılık ifade eder" tarzında bir mesele
olup aynı zamanda tümel bir önerme
"kaziyye-i külliye"dir. Buna göre
 i S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü Ö Ü . 14 1
örneğin Zeyd'in, Amr' ın ve başkala­
rının şartları dairesinde yapacakları
vakfın da bağlayıcılık ifade edeceği
anlaşılmış olur. "Bey' (alım-satım)
caizdir, icare (kira işlemi) meşrudur,
hibe menduptur" gibi sözler de böyle
tümel önerme (kazıyye-i külliye) ma­
hiyetinde birer meseledir.
MESNUN (.J_,:.-.): Peygamber-i Zi­
şan Efendimiz tarafından farz ve
vacip olmaksızın hazan terkedilmek
üzere bir ibadet kabilinden olarak ya­
pılmış olan fiillerdir (bk. SÜNNET).
MESULİYET ( "-:)_;..... ) : Bir şahsın
mükellef olduğu veya üstlenerek ye­
rine getirdiği şeylerden dolayı sor­
guya maruz kalması ve icabına göre
mükafat veya ceza görmesidir.
MESULİYET-İ DÜNYEVİYYE ( "-:)_;-.
.i:_r.i.)) : Bir insanın dünyada üstlendiği
şeylerden dolayı sorguya çekilerek
cezalandırılmasıdır.
MESULİYET-İ UHREVİYYE ( "-:)_;.....
.i:J_,>-İ): Bir mükellefin dünyada yap­
mış olduğu şeylerden dolayı ahiret
iileminde suale ve cezaya maruz kal­
masıdır.
MEŞEDD-İ MÜSKE (� ..l.!...) : Baş­
kasına ait bir araziyi sürüp aktarmak,
onun su yollarını açarak ıslah etmek
üzere o arazide bir kimseye verilmiş
olan ziraat ve çiftçilik hakkıdır. Bu
arazi, kirası verildikçe o kimsenin
elinden alınarak başkasına kiralana­
maz. 1 86
Müske tabiri hazan "kirdar"ı da kap­
sayacak bir manada kullanılır. Şöyle
ki bir kimsenin kiraladığı bir bostanda
yaptığı nadasa, tamirata ve topladığı
çiftçilik aletlerine ve yetiştirdiği seb­
zelere ve yoncalara da "müske" denir.
Kirdar manasına olan müskenin bi­
nalar ve ekilip biçilen alanlar gibi
bazı kısımları birer mütekavvim mal
olduğundan bunlarda alım satım ve
mirasçılık geçerli olabilir.
MEŞFÜ' ( � ): 1 87 Kendisinde
şüfa hakkı bulunan akardır. Mese­
la satılan bir mülk dükkan hissesi, o
dükkanda hissesi olan kimseye karşı
bir mülk-ü meşfu'dur.
MEŞFÜUN BİH ( � � ): Şefiin
şüf a hakkına sahip olmasına sebep
olan mülktür. Kısmen satılan mülk
bir evdeki satılmayan bir şayi hisse
gibi ki bu hisse sebebiyle sahibine o
satılan kısma karşı şüfa hakkı mey­
dana gelir.
1 86 Bu istihkaka, "meşed" ya da "müske"
denir. Meşed, kuvvet manasına olan şid­
detten alınmıştır, "müske" de temessük
edilecek vesika demektir. Bu araziyi bu
şekilde ıslah edecek kimsenin elinde bu
hususa dair istinat ve temessük edeceği
kuvvetli bir vesika bulunacağından buna
"meşedd-i müske" denilmiştir.
1 87 Satılmakla veya ivaz şartıyla hibe edil­
mekle.
1 42 • İ S L A. M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
MEVAŞI SADAKASI (..r"' �..ı..,., �lyı) :
Saime olup müslümanİara ait bÜlunan
hayvanlardan senede bir defa zekat me­
muru vasıtasıyla belirli bir oran dahi­
linde alınan vergidir.
MEVKUF (......;_;_,.): Bir hüküm ifade
etmesi, başkasının izin ve icazetine
muhtaç olan fiil veya akiddir. Mese­
la bir kimse başkasının malını, onun
izni olmadan (fuzuli') satarsa satış
muamelesinin müşteriye mülk ifade
etmesi, sahibinin icazetine bağlı olur.
MEVLA (.)yı ) 188 : Azat edilmemiş
bir köle veya cariyenin sahibi, efen­
disi anlamına gelir. Esasen, "mem­
lı1künü azat etmiş olan zat ve azat
edilmiş köle" anlamına gelir. Çoğulu,
"mevali"dir. Mevlii kelimesi, lugatta
"nasır" (yardım eden), "seyyid, asa­
be, komşu, amcazade, veliyyü' l-emr"
manalarını ifade eder. Azat edenle
azat edilen kimseler arasında vela,
yardımlaşma geçerli olacağından
hem kölesini azat eden sahibe (malik)
hem de azat edilen köleye "mevla"
(memlük) denir. Aralarındaki fark
için azat edene "mevla-i alii" azat edi­
lene de "mevla-i esfel" denilir.
MEYYİT (�): Ö lmüş, kendisinde
yara ve darp izi gibi öldürme alameti
bulunmamış olan kimsedir.
ME'ZUNİYET-İ DAİMEYE SEVK
(J_,.... "-!. wı� ;_;.J.)t.): İmamet ve mü­
ezzinlik gibi bir hizmet sahibini, faz­
la ihtiyarlığına veya görülen dil.imi
1 88 Efendi, seyyid demektir.
bir mazeretine bağlı olarak aylık üc­
retinin bir miktarıyla mesela yarısıy­
la hizmetini ifa etmekten affetmektir.
Bir nevi emekliliğe sevk demektir. 189
MİKYAS (_,.... � ): Nisbet, derece,
miktar, mizan, ölçü aleti. 190
MİL (J:.-): 4000 zira-i mi'maridir.
Çoğulu, "emyiil"dir. Bugün uzunluk
ölçülerine göre 1 mil, 2500 zira-i
mi 'maridir ki orta yürüyüş ile yirmi
dakikalık bir mesafedir.
MİRAS-İRS ( ..!.ı.Jl-..!.ıl.r." ) : Bir ölünün
terikesinden yakınlarına intikal eden
mal demektir. Buna "tiras" da denir.
İ rse hak sahibi olan kimseye "varis",
varise intikal eden mala "mevrı1s"
varisine malı intikal eden ölüye "mü­
verris" birini bir ölüye varis kılmaya
da "tevris" denilir. Varisin çoğulu
"verese"dir. Bir ölünün terikesine
halefıyet yoluyla sahip olmaya "ve­
raset" ve "tevarüs" denilir. 191
M İSKAL (JlA!..o ) : kırat, yani 1 00
20
arpa ağırlığındadır. 1 miskal, ağırlık
olarak 1 dirhem ile 1 dirhemin yedi­
de üçüne eşittir. Binaenaleyh 7 mis­
kal, 1 O şer'i dirhem ağırlığındadır.
Çoğulu, "mesakil"dir.
Miskalin bu miktarda bir iktisadi ağırlık
ölçüsü olduğu, öteden beri amme tara­
fından kabul edimişir. Hanefiler'e göre
1 89 Bu tabir de son zamanlarda Türkiye'de
evkaf ıstılahları arasına girmiştir.
1 90 Mukayese de "kıyas, vezin, tahmin, tak­
dir" ve "ölçme" demektir.
191 Birden çok kişinin birbirinden miras ye­
mesine de "müvarese" denilir.
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü Ö Ü . 1 43
1 dinar, 100 arpa ağırlığında bulundu­
ğundan miskal ile ağırlık olarak birdir.
Şu kadar var ki dinar, altından yapılan
sikkedir. Zekatın nisabı, altından 20
miskal, gümüşten 200 dirhemdir. 192
192 Yürülükten kaldırılan Fetvahane-i
A li' den vuku bulan bir soruya Darphane
Müdüriyeti'nden 1 3 1 5 ve 1 320 tarihle­
rinde verilen cevapta şöyle denilmiştir:
"20 miskal altının sikkeli altın liralardan
karşılığı 1 3,5 lira ile 1 lira çeyreğidir. 200
dirhem gümüşün mukabili de rfıic olan gü­
müş paralardan 26,5 gümüş mecidiyedir."
İstanbul Müftülüğü'nün suali üzerine
Darphane-i Milli Müdüriyeti'nden yazılan
135 sayılı bir cevapta da şöyle denilmiştir:
"2 1 Kanunusani 1 926 tarih ve 97 numa­
ralı tezkire zeyli <lir:
20 kırat altının 1 miskal ve 1 4 kırat gümü­
şün 1 dirhem adlandırılmasına bakılarak
nisap olarak alınan 20 miskal altının tu­
tarı 1 200 ve 200 dirhem gümüşün dahi
547 kuruş olduğu ve evrak-ı nakdiyye
ile şimdiki kıymeti ise piyasanın dalga­
lanmasına tabi bulunduğundan 28 Kanu­
nusani 1 926 tarihindeki piyasaya göre 20
miskal hiilis altının 96 lira 84 kuruştan
ve 200 dirhem tam ayarlı gümüşün dahi
19 lira 69 kuruştan ibaret bulunduğunu
beyan ve bilvesile saygılarımı sunarım
efendim. 3 1 -1 - 1 926 Darphane-i Milli
Müdüriyeti namına- Muhasebeci."
Türkiye'de orta ağırlık ölçüsü sayılan 1
miskal, 1 ,5 dirheme denktir. 1 dirhem 4
denge, 1 denk 4 kırata, 1 kırat 4 buğdaya
eşittir. Bu halde 1 miskal, ağırlık olarak
96 buğdaya eşit demektir. 1 miskal yani
1 şer'i dirhem ve 1 dirhemin on binde
dört bin iki yüz seksen beşi, 1 ,4285 yani
1 gram ile 1 gramın on binde 4285 'ine
eşittir. 7 miskal yani 1 O şer'i dirhem,
28,05 gram, yani 28 gram ile 1 gramın
yüzde beşi yani 5 santigramdır. Dirhem,
miskal, denk, kırat gibi ölçüler, altın, gü­
müş ve mücevherat gibi kıymetli şeyleri
tartmakta kullanılmaktadır.
MİSLİ CJ!-4): Çarşı ve pazarda fiyat
farklılığını gerektiren bir farklılık
bulunmaksızın kendi gibisi bulunan
şeydir. Kile ile ölçülen terazi ile tar­
tılan şeyler, ceviz ve yumurta gibi
sayı ile alınıp satılan ve fertleri de­
ğer olarak birbirine yakın olan şeyler
bu kabildendir. Ancak başka bir cins
ile karışmış olan ve ölçekle satılan
(mekilat) misli değildir. Tartı ile sa­
tılan (vezni) altın veya gümüşten ya­
pılmış kaplar da misli olamaz. ı93
Mİ'YAR G�): Bir şeyin kıymetini,
saflık derecesini anlamak için kulla­
nılan alet.
MİYERE (ör.) : Kumaş, meta ve yi­
yecek gibi şeylerdir.
MİZAN (.Jl_r..-) : Bir şeyin derecesi­
ni, ağırlığını gösteren alet ve terazi.
Çoğulu, "mevazin"dir. ı94 İ sliim hu­
kukunda nakitlere, diğer tartılar ile
ölçülen mallara ve sıvılara, mesafe­
lere, yüzey ölçülerine ait birtakım
ölçütler vardır. Bunlar terikelerin
taksiminde, diyet ve başka adla ve­
rilen tazminatlarda, zekat ve kefaret
gibi vecibelerde, öşür ve haraç gibi
vergilerde, alım satım gibi muamele­
lerde, binaların, yolların ve arazinin
miktarlarını tayin hususunda vesair
şeylerde kullanılmaktadır. Başlıcala­
rı aşağıda yazılıdır.
193 Çoğulu "misliyyat"tır.
194 Vezin de "tartmak, miktar" ve "nahiye"
manasındadır.
1 44 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
MUADDÜN Lİ'L-İSTİGLAL (...u....
J�".>U): Kiraya verilmek üzere
hazırlanmış şeydir. Kiraya verilmek
üzere yapılmış han, ev, dükkan, ha­
mam gibi akarlar ile kira arabaları ve­
sair nakliye vasıtaları gibi menkuller­
den ve hayvanlardan olan şeylerdir. 1 95
MUAHEDE (ö.u.L....) : Taraflar arasında
savaşı bitirmeyi amaçlayan mukavele.
MUAHEDENAME-KİTABÜ'L-MUA­
HEDE (ö.u.ı.......l l �L:S-4... L; ö.u.L-... ) : Barış
(sulh) şartlarını bildiren ve iki düşman
tarafca kabul edilerek imza edilen bel­
ge. Buna "ahidname" de denir. Bunun­
la birlikte ahidname tabiri, daha çok
bir taraftan verilen ahid ve enamı ifade
eden belgeye denilmektedir.
MUARAZA (W Jı...... ) : Hasmın ortaya
koyduğu delile dokunmayıp yalnız
bu delilin gereğine aykırı, o delilin
bozuk olduğunu ispat eden diğer bir
delil getirmektir. Mesela iki delilden
biri bir şeyin cevazını, diğeri de caiz
olmadığını gerektirse bir "muaraza"
meydana gelmiş olur.
MUARAZA Bİ'L-KALB (W )ı......
--..JAJ L ):
Hasmın delilini aynen kendi
aleyhine delil olarak getirmektir.
195 Bir şeyin devamlı (peşpeşe) üç sene kira­
ya verilmesi de onun muaddün li'l-istiğliil
olduğuna delildir. Bir kimse, kendisi için
yaptırmış olduğu bir şeyin muaddün li'l-is­
tigliil olduğunu insanlara haber verir ve
bildirirse o şey muaddün li'l-istiğliil olur.
MUASKER (_,s:_......) : Ordugah yanı
askerlerin biriktiği ve toplandığı yer
demektir.
MUBAH (c.�): Şari'-i mübinin na­
zarında yapılıp yapılmaması eşit olan
fiildir. Herhangi helal bir yiyeceği
yiyip yememek gibi. Bir şeyi mubah
görmekle veya bir yiyeceğin yenil­
mesine, bir malın alıp kaldırılmasına
verilen müsaadeye de "ibaha" denir.
MÜCİB-İ KISAS C..r· L..a.9 �y):
Aslı itibariyle ebedi olarak dokunul­
maması gereken (kanı masum olan)
bir kimseyi kasten öldürmek veya
yaralamaktan ibarettir. Ö ldürme, ya­
ralama veya kesmeden dolayı kısas
yapılmasını sabit kılan şey demektir.
Caniler hakkında tatbiki icap eden
cezaya, uslandırma ve işkenceye de
"muceb-i cinayet" (ta'zib) denilir.
MÜDA' ( (:y ): Bir malın ihale edi­
len muhafazasını kabul eden kimse­
dir. Buna, "müstevda"' da denir.
MÜDIHA ( �y) : Et ile baş kemiği
arasındaki zar gibi olan derinin yırtı­
lıp kemiğin meydana çıktığı yara.
MUDİ' ((:yı): Bir malın muhafaza­
sını başkasına havale eden kimsedir.
Buna "müstevdi '" de denilir.
MUFAVVİZE (W_,A...) : Evlenme işini
velisine havale (tefviz) edip mehirden
bahsetmeyen kadındır. "Tefviz" lugat
yönünden "süre vermek" manasında-
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü Ö Ü . 1 45
dır. Mehrin tayin edilmemesi ve adı­
nın konulmaması (tesmiye) bir süre
verme demek olduğundan mehir tes­
miye edilmeksizin veya mehir olma­
dığı söylenerek yapılan bir nikah işine
"tefviz" denilmiştir. İki kısma ayrılır:
Tefvizü'l-bud': Bir kimsenin vela­
yet-i icbar altında bulunan bir kızı
bir şahısla mehir olmaksızın evlen­
dirmesi veya bir kadının mehirsiz
evlendirilmesi için velisine izin ver­
mesi demektir.
Tefvizü'l-mehr: Bir kimsenin bir ka­
dınla kendisinin, o kadının, onun ve­
lisinin yahut bir yabancının dileyece­
ği bir mehir üzerine evlenmesidir.
MUHADDİS (..!.>J.><..A) : Hadis ilminin
usul ve fürüunu bilen zattır.
MUHAKEME (wl-o ): Müddeinin
müddea aleyhi, hakimin huzuruna
davet edip onunla davalaşmada bu­
lunmasıdır.
MUHALLİL (jl.-.. ) :Beynfınet-i
kübra ve iddetten sonra boşanan ka­
dının kendisini evlendirdiği ikinci
kocasıdır. Bu kadının kendisini bo­
şamış olan evvelki kocasına da "mu­
hallelün leh" denilir. Helalliğin mey­
dana gelmesine sebep olan ikinci bir
nikah ile cinsel yaklaşma da tahlil
muamelesinden ibarettir.
MUHALÜN ALEYH (� Jt.-.):
Kendi üzerine havaleyi kabul eden,
borcu ödemeyi taahhüt eden kimse-
dir. Buna "muhtiilün aleyh" de denir.
MUHAL ÜN BİH ( � Jt.-. ): Havale
olunan ve havale edenin zimmetinde
bulunan borç.
MUHALÜN LEH ( .J Jt.-. ): Dilindir.
Yani asıl borçluda alacağı olan kim­
sedir. Buna "muhtal'' da denir.
MUHARREMAT ( ı..::..ı L..__,,....) : Nikahı
geçici veya ebedi olarak haram olan
kadınlardır.
MUHARREMAT-1 ŞER'İYYE
(�_,...!. ı..::..ı L.. __,,....) : İ sliim şeriatının
engelleyip haram kıldığı şeylerdir.
Adam öldürme, hırsızlık gibi.
MUHARRİCÜ'L-HADİS ( (...f"'-"
·
�..l>JI): Bir hadisi isnadsız olarak
nakleden zattır.
MUHİK (� ): Sağlam, dayanıklı,
sabit olan şey demektir. Mesela, ke­
sin söz için "muhik söz" ve sağlam
iddia için "dava-yı muhikka" denilir.
MUHİL (�) : Borcunu başkasına
havale eden kimsedir.
MUHKEM (� ): Müfesserden
daha kuvvetli olan sözdür. Neshe de
ihtimal yoktur. Mesela, "Bir kimse­
ye kayın validesi ebediyen haramdır,
cihad kıyamete kadar devam edecek­
tir" sözleri, birer muhkemdir ki bun­
larda nesih cari olamaz.
MUHSAN (� ): Akıllı, buluğ ça­
ğına gelmiş, hür, müslüman ve iffet-
1 46 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
1i olan erkektir. B u niteliklere sahip
olan kadın da "muhsana"dır. Bu ni­
telikleri taşıyan bir erkek ile bir ka­
dın, birbiriyle ve sahih bir nikah ile
evlenip cinsel ilişkide bulunmuş ol­
malarıyla da recim için gerekli olan
"muhsan"lığı taşımış olurlar.
MUHTESİB ( � ): Memleket da­
hilinde bir kısım düzenleri temin ve
muamelelere nezaret vazifesini yük­
lenmiş olan bir memurdur. Bir nevi
belediye zabıtası ve ahlak zabıtası
memuru demektir.
MUİR(..r.:-"" ): Ariyet veren kimsedir. 196
MUKADDERAT ( ..::.ı lJ..W ): Ölçü, tar­
tı veya sayı ile tayin ve takdir olunan
şeylerdir. Ölçü, tartı, sayı ve metre
ile alınıp satılan malları kapsar.
MUKADDİME (4... ..W ): Birtakım me­
selelerin ve konuların güzelce anla­
şılması için ilgili oldukları bir kısım
başlangıç bilgilerinden ibarettir. Mü­
nazara ilmi ıstılahl olarak mukaddi­
me, delilin doğruluğunun kendisine
bağlı olduğu şeydir. Mesela mantıki
kıyastaki küçük önerme (suğra) ve
büyük önermeden (kübra) her biri bir
delil mukaddimesidir.
MUKARRÜN BİH ( � _;.. ) : Başkası­
na ait olduğu itiraf edilen hak. 197 Bir
196 Bir malının menfaatini başkasına mecca­
nen temlik eden kimsedir.
1 97 Bir kimsenin alakadar olup başkasına ait
bulunduğunu haber verdiği haktır.
şahsın borçlu olduğunu haber verdiği
şu kadar lira gibi.
MUKARRÜN LEH ( .J _;.. ): Ken­
disine ait bulunan bir hak, başkası
tarafından itiraf olunan hakiki veya
manevi şahıs. 198
MUKATAA (�\.i.): Üzerinde mülk
binalar veya ağaçlar meydana geti­
rilmiş olan bir vakıf arsa için tayin
edilmiş olan yıllık ücret. Buna "ica­
re-i zemin, bedel-i hakr" de denir.
Bu husustaki mukaveleye de "hakr"
denilir. 199
MUKATAALI VAKIFLAR ( J �\.i.
).iiJ ): Arsası mukataalı vakıf, bina­
ları veya ağaçları mülk veya vakıf
olan müsakkafat ve müstegallattır.
MUKİR (_}..) : İ krar eden kimsedir.
MUKRİF (...J_}..) : Anası Arap atı, ba­
bası da Acem atı olan beygirdir. Ba­
bası köle, anası aslen hür olan şahsa
"mukrif' denilir.
MUNAKKILE (4.U:..): Kemiğin kırılıp
yerinden oynaması veya ufanmış ol­
masıyla baş veya yüzde oluşan yara.
MÜNASSAF (.......i..a;. ): Pişirilmekle
yarısı giden ve kuvvetlenerek sarhoş
edici bir hale gelen yaş üzüm suyudur.
198 Bir malın kendisine ait olduğu itiraf olu­
nan bir insan veya vakıf gibi.
1 99 Kira şartıyla olan mukataa muamelesi sa­
hihtir.
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü . 1 47
MURDI' (�y): Çocuğa hali hazır­
da süt veren kadındır. 200
MURDIA (� y): Sütanne demek­
tir. 20 1
MUSA BİH ( � �y ) : Vasiyet edilen
mal veya menfaat.
MUSA LEH ( .J ..r"y ): Kendisine va­
siyet olunan şahıs veya hayır hizmeti.
MUSADDIK (J..L,a.o): Nakit ve tica­
ret eşyası kabilinden olan malların
zekatlarını hükümet memuru sıfatıy­
la toplayan ve tahsil eden kişidir.
MUSAHERE (ö_,>l,a.,.): Bir aileden
kız almak suretiyle meydana gelen
damatlık, kayınvalidelik, kayınpe­
derlik gibi hısımlıktır. Buna "sıhriy­
yet" de denir.
MUSALİH( � L,a.,. ): Sulhuyapankişi. 202
MUSALEH ANH ( � �L,a.,. ): 203 Şah­
si bir hak olarak dava ve talep edilen
şeydir. Allah haklarından dolayı ise
sulh sahih değildir.
MUSALEH ALEYH ( � �L,a.,. ):
Sulh bedeli demektir ki mal ve men­
faat olabilir.
200 Süt vermeye de "irda"' denilir.
201 Ücret ite sütanne tutan kimseye de "müs­
tardı"' denir. Kendisi için sütana tutulan
çocuğa da "radi"' denilir.
202 Binaenaleyh asaleten, vekaleten veya ve­
layeten müddei ya da müddea aleyh sıfa­
tıyla musalehada bulunan kimseye denir.
203 Müddea bih olan yani dava edilen şeydir.
MÜSI (..r"y ): Bir malı veya menfaati
vefatından sonraya izafetle bir şahsa
veya bir hayır hizmetine teberru yo­
luyla tahsis ve temlik eden kimsedir.
MUSRİF-İ VAKIF (....iiJ J f"'2-4): Mü­
tevellisinin tasarruflarını murakabe
altında almak üzere tayin edilen kim­
sedir. Buna "nazır-ı vakıf' da denir.
Ancak musrifın vazife ve salahiyeti
bulunduğu yerin örf ve adetine göre
değişebilir. Vakfın malını muhafaza
eden veznedar ve ambar memuru
gibi kimselere de "musrif' denir.
MUT'A (�): Lugatta, "mutlaka is­
tifade olunacak şey, yeterli azık ve
faydalandırmak" manalarını ifade
eder. Istılahta, koca tarafından boşa­
dığı hanımına verilecek üç veya beş
parça elbiseden ibarettir. Ü ç parça
olursa bir baş örtüsü, bir gömlek, bir
de çarşaftır. Beş olursa üçe, bir enta­
ri ile diğer bir elbise de ilave olunur.
Bununla birlikte koca bunların ken­
dilerini veya kıymetlerini vermekte
serbesttir. Kocanın, hanımına bakma
helalliği, cinsel birleşme helalliği
gibi menfaatlerinden istifadeyi hak
etmesine "mülk-i mut'a" denilmiştir.
Bunun karşıtı "mülk-i rakabe"dir. 204
204 Bu iki mülk arasında bir yönden genellik
(biri diğerini de kapsayan bir ilişki), di­
ğer yönden özellik (umum ve husus min
vechin) vardır. Şöyle ki mülk-i rakabe,
çoğunlukla mülk-i müt'ayı gerektirir. Fa­
kat mülk-i müt'a, mülk-i rakabeyi gerek­
tirmez. Mesela bir kimse, bir cariye satın
alsa onun rakabesine yani zatına sahip
olacağı gibi menfaatlerine de sahip olur.
1 48 • İS LAM HUKUKU TE RiML ERİ SÖZLÜGÜ
MU'TAK (._:;;:.,.)... : Efendisi tarafından
azat edilmiş olan köledir. Dişi kalıbı,
"mu' teka"dır.
MUTALLAKA (ül.6..o) : Kocasından
boşanmış kadın.
MUTALLAKA-İ BAİNE p.;.;4 İ..ilk.. ) :
Kocasından bilin taliik ile ayrılmış
olan kadın.
MUTALLAKA-İ RİC'İYYE (İ..ilk..
� .>): Kocasından ric'I taliik ile bo­
şanmış olan kadın.
MUTALLİK (J..\.b) : Hanımını boşa­
yan erkek.
MU'TEMİL (�): Çalışmaya güç
yetirebilen fakirdir. Böyle kişinin işi­
ni ve sanatını güzelce yapıp yapama­
ması durumu değiştirmez.
MU'TİK (._:;;:.,.... ): Mülkünde bulunan
köle veya cariyeyi azat etmiş olan
kimsedir.
MÜBANE (4,;�): Bilin talak ile bo­
şanmış olan kadındır.
MÜBAREZE (öj.>�): Birbirinin
dengi sayılacak iki savaşçının savaş
meydanına atılarak savaşmaya yö­
nelmeleri demektir.
MÜBAŞERETEN İTLAF (ö_,.!.�
._jJ'.;1): Bir şeyi başkasının fiili araya
girmeksizin bizzat itlaf etmektir. Te­
lef edene, "fliil-i mübaşir" denir.
Fakat bir kadınla evlense onun yalnız
bazı menfaatlerine sahip olur, rakabesine
sahip olamaz.
MÜBAŞARETEN KATL (j:i ö_,.!.�):
Bir şahsın bir kimseye kasten veya
hataen bizzat vurup öldürmesidir.
MÜBAŞİR (..,.!-�): Bir şeyi bizzat
meydana getiren kimsedir.
MÜCAHEDE (ö..l.ıl>�): Muharebe,
savaş, nefs-i emmare ile mücadele­
de bulunup ona ağır, meşakkatli ge­
len, fakat şer'an talep edilen şeyleri
yüklemektir. Bu yolda hareket edene
"mücahid" denir.
MÜCMEL (� ): Manası anlaşıla­
mayacak derecede kapalı olup anla­
şılması ancak söyleyenin beyanına
bağlı bulunan lafızdır. Kullanılması
az olması yönüyle garip sayılan la­
fızlar ve farklı (müteaddit) manalara
vazedilmiş olan lafızlar ve kendisi
ile söyleyenin ne kastettiği anlaşıl­
mayan lafızlar bu kabildendir. Mese­
la, hırsı çok, sabrı az kimse manasına
olan "heh1"' (�) lafzı, garip lafız­
lardan olmakla mücmeldir. "Ribii"
(4.>) lafzı da bu cümledendir.
MÜD (..ı.. ) : Iraklılar'a göre, 2 Irak rıt­
lı yani 260 dirhemlik bir kaptır. Hi­
cazlılar 'a göre 1 Hicaz rıtlı ile 1 rıtlın
üçte biri miktarıdır. Bu fark, rıtılla­
ra nazarandır. Yoksa haddizatında 1
müd, bir sa'ın dörtte birine eşit yani
260 dirhemlik bir ölçüdür.
Maliki kitaplarında deniliyor ki 1
müd, iki orta avuç dolusudur, ağırlık
olarak 1 sa'ın dörtte birine eşittir.
 İSLAM HU KUKU TERİ M L E Rİ SÖZLÜGÜ
MÜDAFAA (wi..Lo): Hasmın iddiası­
na karşı koymak anlamındadır.205
MÜDAFAA-İ MEŞRUA (&-91..Lo
;;.,.,J_r.,.) : Haksız yere vuku bulan bir
tecavüze veya suikasta karşı meşru
bir şekilde karşı koyup onu defetme­
ye çalışmaktır.
MÜDDEA (�..Lo ) : Müddeinin dava
ettiği şeydir. Mesela bir kimse bir
şahıstan 100 lira alacağı olduğunu
dava etse bu 100 lira "müddea" olur.
Buna, "müddea bih" de denir.
MÜDDEA ALEYH ( � if..Lo ): Ken­
disinden hakimin huzurunda bir hak
talep edilen şahıs. 206
MÜDDEİ (if..Lo ): Bir şeyi dava eden,
bir hakkın kendisine ait olduğunu ha­
kimin huzurunda talep eden kimse. 207
MÜDDEİ, MUALLİL (jLı-- if..Lo):
Bir meseleyi üstlenerek hakkında
delil getiren kimseye, adab ilmi teri­
mi olarak "müddei" ve "muallil" de-
205 Bir borcu, "leyte, lealle" ile yani "bugün
yann" diyerek ertelemede bulunmak ma­
nasında da kullanılmaktadır.
206 Bu talebi terke gücü yetmeyip husumete
mecbur bulunur. Bu durumdaki kimseler iki
kişi olursa "müddea aleyhima" daha fazla
olursa "müddea aleyhim" denilir. Müddei
ile müddea aleyhe "mütedaiyfın" da denir.
207 Dilerse bu talebini terkedebilir. Müddei,
insanların örfünde, iddia ettiği şey hak­
kında hücceti olmayan kimseye de denir.
Çünkü böyle bir kimseye beyyine ikame
etmedikçe hakim, "müddei" adını verir,
ikame ettikten sonra ise "muhik" adını alır.
• 1 49
nir. Bunu kabul etmeyen veya aksini
iddia eden kimseye de "sail" denilir.
Bir meseleyi sırf anlatıp doğruluğu­
nu ve yanlışlığını üstlenmeyen kim­
seye de "nakil" adı verilir.
MÜDEBBER (r...Lo) : Azat olması efen­
disinin vefatına bağlı bulunan köle de­
mektir. Dişi kalıbı, "müdebbere"dir.
MÜDEBBİR (,�..Lo): Kölesinin azadı­
nı kendisinin vefatına bağlamış yani,
"Ben öldüğüm zaman azat ol" demiş
olan efendi.
MÜESSESAT-1 HAYRİYYE (..:.ıL...y
�..;::>- ): Mescid, medrese, mektep, kü­
tüphane, han, zaviye, ribat, imaretha­
ne, çeşme, köprü, kuyu, hastahane ve
mezarlıklar gibi vakfedilmiş ve kamu­
ya faydalı eserlerdir. Bunlara "vakf
li 's-sebil" de denir.
MÜEVVEL (JJy): Delalet ettiği
farklı manalardan bazıları zannı de­
lil ile ve galip re'y ile tercih edilen
müşterek (ortak olan) lafızdır. Me­
sela, "kur"' lafzı, hayız ve temizlik
arasında müşterektir. Bundan temiz­
lik veya hayız manası tercih edilirse
bu bir müevvel lafız olur.
MÜFADAT-1 ÜSERA ( .. ı_,....i öbLl..o ) :
Savaşan iki grubun esirlerini karşı­
lıklı değişmeleridir.
MÜFAREKAT (..:.ı l!JLl..o) : Lugatta iki
şeyin veya iki kişinin birbirinden ay-
1 50 • İ S L A M H U K U K U T E Rİ M L E Ri SÖzL üô Ü

rılması, ayrı düşmesi anlamındadır. münasebetle aleme sükun veren, fit­

Fıkıh ıstılahı olarak, "evlilik bağının neyi yatıştıran sulha da "mübadene"
çözülmesiyle koca ile kadının birbi­ denilmiştir.
rinden ayrılması" demektir. Çoğulu,
MÜHA YEE (ö�4-.o): Menfaatleri tak­
"müfiirekat"tır. Evli çiftlerin birbirin­
simden ibaret olup zaman ve mekan
den ayrılması ya boşama (talak) ile
bakımından mühayee türlerine ay­
veya nikahın feshi ile meydana gelir.
rılır. Mesela ortak bir hanede bir ay
Müfiirekat tabiri ise bunların ikisini
bir ortağın, bir ay da diğer ortağın
de kapsar. Bu hususta, "firkat" tabi­
oturması "zaman bakımından müha­
ri de kullanılmaktadır. Boşamaya ve
yee"dir. Bu hanenin bir kısmında bir
nikahı feshetmeye ait meseleler, İ s­
ortağın diğer kısmında da diğer orta­
lam hukukunda çoğunlukla "Kitabü 't­
ğın oturması da "mekan bakımından
Talak" bölümünde toplanılmıştır.
mühayee"dir.
MÜFESSER (_,.-4.. ) : Tefsir edilip
MÜHAYEE (�4-.o): Lugatta birkaç
açıklanması sebebiyle manası nastan
kimsenin bir şey üzerinde rıza ile it­
daha açık olan sözdür. Nesihten baş­
tifak etmeleridir. Terim olarak men­
ka bir şeye ihtimali bulunmaz. Mese­
faatleri taksimden ibarettir. Mesela
la, "Seni azat ettim" sözü bir nastır.
iki kimse, ortaklaşa sahip oldukları
"Seni kölelikten azat edip hürriyete
araziden nöbetleşe birer sene istifa­
kavuşturdum" sözü de müfesserdir.
deye karar verseler mühayeede bu­
MÜFTA BİH (� ._;.A... ) : Bir mesele lunmuş olurlar. 20s
hakkında kendisiyle fetva verilen
MÜHDERÜ'D-DEM (r..ll l J..ı+o): Kanı
şer'i hüküm demektir. Veya bir olay
heder olup kısası, diyeti gerektirme­
hakkındaki farklı fıkhi görüşlerden
yen şahıs demektir. Küfür diyarında
birini tercih ile kendisiyle fetva ve­
gayri müslimler arasında bulunan ve
rilen görüş.
onlara atılan kurşunla telef edilen bir
MÜFTİ (�): Fetva veren ve şer'i müslüman gibi.
meselelerin hükmünü açıklamaya me­
mur olan zattır. Çoğulu, "mefüti"dir.
208 Mühayee iki kısımdır. Biri, zaman bakı­
MÜHADENE-HÜDNE (4.i�-4.i.)4-.o ): mından mühiiyeedir. Ortak bir evde bir
Savaşanlar ile bir bedel karşılığında sene ortaklardan biri, bir sene de diğeri
veya bedel olmadan yapılan barış oturmak gibi. Diğeri de mekan bakımın­
dan mühayeedir. Müşterek bir evin bir kıs­
akdi. Bu kelimeler esasen sükun, ra­ mında ortaklardan biri, diğer kısmında da
hat, asayiş manalarını ifade eder. Bu öbürü belirli müddetle ikamet etmek gibi.
 İ S L A M H U K U KU T E R İ M L E Rİ S Ô Z L Ü G Ü . ı s ı
MÜKABERE (ö_r.K.): Bir ilmi' mese­
le hakkında doğruyu ortaya koymak
için değil, belki sırf hasmı mağlup
etmek ve düşürmek için münazarada
bulunmaktır. Bu, çok kötülenmiş bir
davranıştır.
MÜKATEB (�K.): Efendisiyle ki­
tabet akdi yapmış olan köle. Dişi ka­
lıbı, "mükiitebe"dir.
MÜKATİB (�K.): Kölesiyle kita­
bet akdi yapmış efendi.
MÜKATEBETÜ'L-ME'ZUN (�K.
0J�Wı): Ticaret yapmasına izin veri­
len bir köleyle kitabet akdi yapmak.
Ancak bu köle, borçlu bulunduğu
takdirde alacaklılar kitabeti reddede­
bilirler. Bu caizdir.
MÜKATEBETÜ'L-MÜKATEB (�K.
��\): Kendisiyle kitabet akdi ya­
pılmış bir kölenin kendi kölesiyle kita­
bet akdi yapması demektir. Bu caizdir.
MÜKATEBETÜ'S-SAGİR
µı): Efendinin henüz baliğ olma­
yan kölesiyle kitabet akdi yapması
demektir. Bu durumda eğer köle akıl
yani kitabetin ne olduğunu anlaya­
bilecek ve alışveriş yapabilecek ye­
teneğe sahip ise kitabet sahih olur,
değilse sahih olmaz.
MÜKATEBETÜ'L-VASİ
�_,JI): Vasinin vesayeti altındaki
yetime ait köleyle kitabet akdi yap­
ması. Bu caizdir.
MÜKELLEF ( � ): Kendisine şa­
ri' -i hakim tarafından bir şey yapmak
veya yapmamak külfeti yüklenen
akıllı kimsedir. Bu külfeti yüklemeye
de "teklif' denir. Bir kimseyi gücü­
nün üzerinde bir şeyle mükellef tut­
maya da "teklif-i ma ıa yutak" denir.
MÜLK (.!.il.o): İnsanın sahip oldu­
ğu ve kendisinde özel olarak ve ba­
ğımsız şekilde tasarruf salahiyetinin
bulunduğu şeydir. Mülk eşya veya
menfaat kabilinden olabilir. Mesela
bir miktar para bir mülk olduğu gibi
menfaat de bir mülktür.
MÜLK-İ MUKAYYED (� .!.il.o):
Miras ve satın alma gibi mülk edin­
me sebeplerinden biriyle kayıtlı olan
mülkiyettir. 209
MÜLK-İ MUTLAK (J..lk.. .!.il.o): Mi­
ras ve satın alma gibi belirli bir kim­
seden mülk edinme sebeplerinden
biriyle kayıtlı olmayan mülkiyet.2 1 0
MÜMANAA (4....; � ): Bir tarafın yani
muallilin ispat ettiği şeyi diğer tara­
fın yani sailin delilsiz kabulden ka­
çınmasıdır. Ayrıca belirli bir mukad­
dimeyi menetmek anlamına da gelir.
209 "Bu haneyi filandan satın aldım" veya "Fa­
lan bana hibe etti, bu bakımdan bu benim
mülkümdür" diye yapılan bir iddia da,
"mukayyed mülk" davasıdır. Buna, "mülk
bi-sebebin" de denir. Meşhur olan görüşe
göre miras davası, mülk-i mutlak davasıdır.
210 "Bu hane benimdir" denilse bir mutlak
mülk iddiası olur.
1 52 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
MÜMATALE (4.1.kko ) : Borcu ve bor­
cun vadesini bugün yarın diye uzatıp
durmaktır. Buna "metal" de denir.
Uzatana ise "mümatil" denir. Borcu­
nu ödemeye gücü olduğu halde tehir
edip duran kimse demektir.2 1 1
MÜMTEDDETÜ'D-DEM
i...ll l ): Kendisinden sürekli kan gelen
kadındır. Böyle bir kadın kendisinin
ayda veya iki üç ayda bir gördüğü
hayız günlerini unutmuş bulunursa
"mütehavyire" adını alır. Hayız gör­
meye başlamış olduğu halde, gebelik
veya menopoz sebebi olmadan bir
arızaya dayalı uzun bir müddet adet­
ten kesilen bir kadına da "mümted­
detü 't-tuhr'' denir.
MÜNAKAZA (��): Bir delilin
mukaddimelerini açıklayıp tayin et­
meden diğer bir delil ile aynı delilin
asılsız (batıl) olduğunu ispat etmek­
tir. Bu şekildeki itiraza "münazara"
yani adab ilmi ıstılahı olarak "nakz"
da denir. Mesela, bir maddede iddia­
cının delili geçerli olduğu halde hü­
küm geciktiği veya devr ve teselsül
veya iki zıt şeyin bir araya gelmesi
gibi özel bir bozukluklukla (fesad),
iddiacının delili iptal edilse bu bir
"münakaza" olur. Bu halde iddiacı­
nın delilini bozanın (münakız) getir­
diği delile "şahid" denilir.
211 "Metal" de bir şeyi, mesela borcu uzatıp
durmaktır ki bir zarurete dayalı olmayın­
ca zulüm sayılır.
MÜNAKEHE (�� ) : İki kimsenin
nikah akdi yapması anlamındadır.
Çoğulu, "münakehat"tır.
MÜNAZARA (ö_);�): İki şey ara­
sındaki nisbet hakkında, iki tarafın
doğruyu ortaya koymak için basiret­
le düşünmesi ve mütalaada bulunma­
sıdır. Bir şeyin caiz veya caiz olma­
ması hususunda tarafların mütaalada
bulunması buna örnektir.
MÜNASEHA ("->..... � ): Sözlükte na­
kil değiştirme/dönüştürme anlamın­
dadır. Istılahta, "Bir ölünün terikesi
henüz taksim edilmeden varislerin­
den biri veya birkaçı da vefat edip
o terikeden paylarının kendi varis­
lerine intikal etmesidir. Tamamının
miras meselesi birden yapılır. Böyle
bir olayda bir mal bir kimseden di­
ğer kimseye intikal ettiği veya vefat
edenlerden her biri için yapılacak
mesele, kendisinden evvelki ölünün
meselesini değiştireceği için bu hu­
susta yapılacak fıkıh ve hesap işle­
mine de "münaseha" adı verilmiştir.
MÜRAFAA (WI_,... ) : Dava edilen şeyi
çözmek için tarafların hakimin huzu­
runda iddia ve savunmalarını sunmak
üzere hazır bulunmaları, duruşma.
MÜRAHEKA (wl_,... ): Buluğ yaşına
yaklaşmak demektir. Fukaha, buluğ
yaşının başlangıcına ulaştığı halde
henüz baliğ olmayan şahsa, haki­
katen veya hükmen baliğ oluncaya
 İ S L A M H U KU K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
kadar erkek ise "mürahik", kız ise
"mürahika" derler.
MÜRAVEDA (W _,ı__,..): Düşmanla
_
müzakere ve barış görüşmesi yap­
mak demektir. Bu kelime lugatta,
müdara etmek (başkalarının fikirle­
rine uyarcasına hareket etmek), bir
kimseyi bir hile ile veya baskıyla
ikna etmek anlamına gelir.
MÜRDİ', MÜRDİA (�r c!'y):
Bir çocuğu emziren veya emzirmiş
bulunan kadın demektir. Çoğulu
"meradi "'dir.
MÜRETTEBAT-1 VAKFİYYE (..:..ı l;..r°
�J): Bir kimseye ilmi, düzgün hali
(salahı) veya fakirliğinden dolayı bir
hizmet karşılığı olmadan vakfın ge­
lirinden verilen şeydir ki buna örfte
"zeviiid" denir. Mesela fakirlere şart
koşulan bir gelir, düzenli zevaid ka­
bilindendir.
MÜRTECCEL (�r ): Bir alaka bu­
lunmaksızın vazolunduğu şeyin hari­
cinde doğru bir kullanım ile kullanı­
lan lafızdır. Mesela, "Süreyya" lafzı,
belirli bir yıldızın adı olup herhangi
bir şahsa ad olarak kullanılır. Bunla­
rın arasında ise bir alaka yoktur.
MÜRTEHİN (�r): Hak sahibi sı­
fatıyla rehin alan kimsedir. Bir şey
mukabilinde rehin olarak alıkonulan
şeye de "mürtehen" denir.
• 1 53
MÜRTES (...:.;r):
Savaş safında
(iken) yaralanıp henüz ruhunu tes­
lim etmeden savaş meydanı dışına
nakledildikden ve biraz yiyip içtik­
ten, konuştuktan, uyuduktan veya
ilaç kullandıktan ya da aklı başında
olarak üzerinden bir namaz vakti
geçtikten sonra ölen İ slam mücahidi
demektir. Hakkında tamamen şehid
hükümleri geçerli değildir. "Mürtes"
kelimesi esasen zafiyeti ve eskiyip
işe yaramaz bir hale gelmeyi ifade
eden "res"ten alınmıştır. Masdarı,
"irtisas"tır.
MÜRTEZİKA (�:} y): Askeri divan­
da kayıtlı olup kendilerine beytül­
malden uygun miktar maaş tahsis
edilmiş olan askerlerdir (ehl-i cihad).
Zamanımızdaki muvazzaf erler gibi.
MÜRURÜZAMAN (ıJL.j JJy): Bir
olay hakkında davanın dinlenmesine
engel teşkil edecek bir müddetin o
hadise üzerinden geçmiş olmasıdır.
Zaman aşımı.
MÜRÜVVET (öJJ" ) : İnsaniyet, him­
met, haya ve insanlık şerefine layık
olmayan şeyleri terketme. 212 Mürüv­
vet, nefse ait edeplerden ibarettir ki
bunlara riayet edilmesi, insanı güzel
ahlaka ve güzel adetlere sevkeder.
212 Bir kimsenin kendi zamanında ve meka­
nındaki emsalinin mubah olan ahliik ve
tavrıyla ahlaklanması bir mürüvvet halidir.
1 54 • i S LAM HUKUKU TERİM LERİ SÖZLÜGÜ

MÜSADAKA ALE'L-İSTİHKAK müstegallat ile tavansız olan ve gai­

(Jlb..::.... :J\ � 4.i�L.a..) : Belirli bir lesi alınan şeyler kastedilmiş olur.
hakkın kime ait olduğu hakkında iki Bağ ve bahçeler gibi.
kimsenin ittifak etmesidir. 21 3
MÜSEMMEN (� ): Semen karşılı­
MÜSAKAT (.:..ı ı..; L. ): Bir taraftan ğında satılmış veya bedeli tayin edil­
ağaçlar, diğer taraftan da bakım ve su­ miş olan şeydir.
lama olmak üzere yapılan şirket. Elde
MÜSENNAT (öl:...... ) : Su bendi, su
edilen meyve ve ürün ortaklar arasın­
arklarının kenarları. 2 1 6
da bir oran dairesinde taksim edilir.2 1 4
MÜSKITAT-1 KISAS
MÜSELLES ( ..:.J;... ): Pişirilmekle
ifl.a!): Kısası düşüren ve ortadan
üçte ikisi giden ve katılaşıp sarhoş
kaldıran sebeplerdir. Sulh, cinnet,
edici bir hale gelen yaş üzüm suyu­
ölüm gibi.
dur ki buna "tıla" da denir.
MÜSKITAT-1 HUDÜD (.1l1A.._.
MÜSEKKAFAT-1 VAKFİYYE
�_,..c.-) : Had cezalarını düşüren ve or­
(�J .:..ı l.A.A...-.) : Tavanlı binaları ihtiva
tadan kaldıran sebeplerdir. Zina hak­
eden vakıf ve müstegallat demektir.
kındaki ikrardan dönmek gibi.
Han, hane, mağaza gibi.21 5 Müste­
gallat, müsekkarattan daha geneldir. MÜSKİR (�): Yenilip içilmesiyle
Bununla beraber çok kere müstagal­ insana sarhoşluk veren şeydir. Çoğu­
lat tabiri müsakkarata zıt (mukabil) lu, "müskirat"tır.
olarak kullanılmaktadır. Bu takdirde
MÜSLE (il!.. ) : Başkalarına ibret ol­
213 Mesela vakfiye gereğince, kendisine va­ mak için bumunu, kulağını ve diğer
kıf gelirinden şu kadar pay verilmesi icap bazı organlarını kesmek, gözleri­
eden Zeyd, bu payın hiçbir kimseye ait ol­ ni oyarak kendisini çirkin bir şek­
mayıp yalnız Amr'a ait bir hak olduğunu,
le sokmak gibi bir şekilde düşmana
karşılığında bir bedel olmaksızın samimi
şekilde ve Amr'ın tasdikiyle birlikte iddia ceza vermektir. İbret alınacak cezaya
ve ikrar etse, aralarında "müsadaka" mey­ "mesı1le" denir. Çoğulu, "mesülat"tır.
dana gelir. Zeyd'in bu ikrarı yalnız kendi
hakkında muteber olduğundan o pay Zeyd MÜSLİM ( � ): İ slam dinine men­
hayatta olduğu müddetçe Amr'a verilir. sup olan kimse.
Fakat Zeyd ile Amr'dan hangisi evvel
vefat etse o pay, Zeyd'den sonra kendi le­
MÜSTAHIKK-1 KISAS (J>..:-o
hine şart koşulan (meşrfıtun leh) yöne ait ifl.a!): Bir caniyi kısas suretiyle ce­
olur, bunlardan hayatta olana verilemez. zalandırma hakkına sahip olan kimse.
214 Buna "muamele fi'l-esmar" da denir. Yonca
gibi, üzüm çubukları gibi bir seneden fazla
yerde kalan bitkiler ağaçlardan sayılır.
215 Tekili "müsakkaf''tır. 216 Çoğulu, "müsenneyiit"tır.
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü . } 55
MÜSTAHIKKU'L-KAL' OLAN KIY­
MET (� ı'..ı':J JI c:W I J>.::.-o) : Bir bi­
nanın veya ağacın maklfıan kıymetin­
den söküp yıkma ücreti çıkarıldıktan
sonra geri kalan miktardır.2 1 7
MÜSTEAR (Jt...;_. ): Ariyet anlamın­
dadır ki, buna "müar" da denir.
MÜSTECERÜN FiH (� _r.--L ):
Ecirin icare akdi ile yüklendiği iş.
MÜSTE'CİR (_r.--L ): Bir şeyi ki­
ralayan kimsedir. Buna, "müstekri,
mükteri'" de denir.
MÜSTEGALLAT-İ VAKFİYYE
(�J ..:.ı")\;.;_.): Müessesat-ı hayriy­
yenin idaresi için gerekli olan gelir­
leri temin etmek üzere vakfedilmiş
şeylerdir. Bunlar akar olacağı gibi
bağ, bahçe, nakit para da olabilir. Va­
kıf gedikleri de bu kabildendir. Teki­
li, "müstegal"dır.
MÜSTEiR (�): Ariyet alan.2 1 8
MÜSTE'MİN ( 0-"L )2 1 9: Fıkıh ıstıla­
hı olarak müste'min, başka bir mil-
217 Mesela, bir binanın maklüan kıymeti
500, yıkılma ücreti de 1 00 takdir edilse,
müstahıkku'I-kal' olan kıymeti 400 lira
etmiş olur. Bu kıymete, "ma'müren bi'l­
kal' kıymet" de denir.
218 Bir malın menfaatini, o malı geri vermek
üzere meccanen temellük eden kimsedir.
219 Hem eman isteyen hem de emana nail
olan şahıs demektir. Bu kelime, ism-i
mefül sigasıyla "müs'temen" diye de
okunabilir. Bu takdirde kendisine eman
verilmiş kimse manasını ifade eder. Buna
"amin" de denilir.
letin ülkesine eman ile yani müsaade
ile giren kimse demektir. Müslüman,
zimmi veya harbi olsun farketmez.
MÜSTESNA EVKAF (..J\.iJ\ ..;=--) :
Evkaf idarelerinin nezaretleri ve mü­
dahaleleri olmaksızın yalnız müte­
vellileri tarafından idare olunan va­
kıflardır.220
MÜSTEVLEDE (ö...ll_.f-4 ): Ümmü'l-ve­
led yani, çocuğunun nesebi efendisin­
den sabit olan cariye.22 1
MÜŞA' (el.!....) : Şayi hisseleri ihtiva
eden ortak şeydir. Mesela, iki kimse
arasında yarı yarıya ortak olunan bir
mal bir müşa'dır. Başka bir tarifle, or­
tak bir maldaki yarı, dörtte bir ve altı­
da bir gibi şayi hisselerden herhangi
biridir. Hisselerden her biri bu malın
parçalarına yayılıp şamil bulunur.
MÜŞKİL (�): Kendisinden ne
kastedildiği, düşünülmeden biline­
meyecek derecede kapalı olan la­
fızdır. Bu kapalılık ya manasındaki
incelikten, derinlikten veya kendisin-
220 Zeynelabidin, Mevlana Celaleddin, Hacı
Bayram-ı Veli ve Gazi Evrenos Bey'e ait
vakıflar gibi.
221 Bu efendi, kendisinin ister tamamına ve
ister bir kısmına sahip olsun ve kendi­
sinin gerek hakikaten ve gerek hükmen
sahibi bulunsun farketmez. Efendisi­
nin babası, cariyenin hükmen sahibidir.
Efendisinin yatağından (onunla ilişkiye
girip bunu) ikrar ederek çocuk doğurmuş
olan cariyeye "ümmü'l-veled" denir ki
çoğulu "ümmühatü'l-evlad"dır.
1 56 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
deki bir bedii istiareden ileri gelmiş
bulunur. Mesela, gusülde iyice yı­
kanmakla (tetahhur) emrolunmuşuz.
Bu yıkanma ağzın içini de kapsar
mı? Bunda kapalılık (işkal) vardır.
Düşünme neticesinde anlaşılıyor ki
ağzın içini de kapsamaktadır. Keza­
lik, "Gümüşten şişe bardaklar" ta­
birinde bir işkal vardır. Bir bardak,
şişeden olunca artık nasıl gümüşten
olabilir? Düşünce neticesinde anlıyo­
ruz ki bunda bedii bir istiare var, bu­
nunla bardağın gümüş kadar beyaz,
sırça kadar da şeffaf olduğuna işaret
edilmiş oluyor.
MÜŞTEREK-İ MA'NEVİ (.:!�
-s_,:.,... ) : Farklı manaları kapsayan bir
ğ enel manaya bir vaz' ile konulmuş
olan lafızdır. Mesela "hayvan, ağaç"
lafızları her canlıyı ve her çeşit ağacı
kapsamaktadır.
MÜTAREKE (�).:... ): Düşman ile
sulh yapmak üzere savaşmayı geçici
olarak terketmek.
MÜTEBAYİAN (.J��): Bir malı
satan ile alan. Bu ikisine "akideyn"
de denir. Yaptıkları alım satım mua­
melesine de "mübayaa" denilir.
MÜTELAHİME (�*-4): Başa veya
yüze isabet eden derin yaradır. Yara­
nın bu ismi alması için deri ile be­
raber epeyce de et kesilmiş olması
gerekir.
MÜTESEBBİB ( � ): Bir şeyin
meydana gelmesine adetin cereyanı­
na göre sebep olan ve bir işi meyda­
na getiren kimsedir. Bir şahsın içine
düşüp telef olduğu bir kuyuyu açan
kimse gibi.
MÜTEŞABİH (�L!.::..) : Ümmetin fert­
leri için kendisiyle ne murat edildiği­
ni anlamak ümidi kalmamış olan la­
fızdır. Bazı mübarek surelerin evvel­
lerindeki "Elif-Lam-Mim, Ta-Ha"
gibi huruf-ı mukattaa, "yedullah, ve­
chullah" (Allah'ın eli, Allah'ın yüzü)
gibi tabirler bu cümledendir.
MÜTETAVVİA (�_,k::..) : Askeri di­
vanın dışında olup sırf Allah rızası
için cihada katılan müslümanlar.222
MÜTEVELLİ (Jp): Vakfın işlerini
ve yararlarını (�esalih) şer'i hüküm­
ler ve vakfiye şartları dairesinde ida­
re etmek üzere tayin olunan kimsedir
ki iki kısma ayrılır.
Birincisi, vakıfın şartının gereği müte­
velli olması. Diğeri, hakim tarafından
tayin edilen mütevellidir.223 Mütevel­
liye "mütekellim ale'l-vakf' da denir.
MÜVACERE (ô_r:-1_,.-): İ nsanlar hak­
kındaki icareye denir. Ecir (işçi) ile
222 Şehir, köy ve badiye ahalisidir. Bunlara
"gönüllü fertler" denir.
223 Diğeri, meşrutiyet şeklinde olmayan mü­
tevellidir ki mütevelliliği boş (münhal)
bulunan bir vakfa, lehine şart koşulan
kimsesi bulunmaması sebebiyle hakim
tarafından tayin edilen mütevellidir.
 İ S L .\ M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü • 1 57

kiralayan (müste'cir) arasındaki ica­

re akdine de müvacere denir.

MÜVADEA (4.>;.)l_yo) : Mütareke de­

mektir. Barış anlaşması yapmak ve
barış içinde olmak demektir. Bu la­
fız, esasen terk manasına olan "ve­
di '"den alınmıştır. Bu bakımdan sa­
vaşı terketmeye de "müvadea" denir.

MÜZAHİR (rılk...) : Hanımını mah­

remlerinden birinin arkası, sırtı veya
karnı gibi bir uzvuna benzeten şahıs­
tır. Hakkında bu şekilde benzetme
yapılan hanıma, "müzaherün minha"
denildiği gibi, ziharda kullanılan ta­
birlerden her birine de "müzaherün
biha" denilir.

MÜZARAA (4.>;Jro) : Bir tarafın ara­

zi diğer tarafın da amel yani ziraat
yapmakla katıldığı şirket. Hasılatı
aralarında yarı veya üçte bir, üçte iki
gibi birer parçası şayi suretiyle tak­
sim olunur. Müzaraaya "muhabere,
münakale" de denir. 224

224 Müzaraa, zeri' maddesinden alınmıştır.

Zeri' ise sözlükte "tohum ekmek" mana­
sındadır. Buna, "ziraat" da denir. Tohum
ekene "zari tohum ekilecek yere "mez­
�',

raa"' denilmektedir.
 N
NAFAKA (�): Lugatta "çıkmak,
gitmek, sarfetmek" manalarını ifade
eder ve "bir insanın ailesine sarf ve
infak ettiği şeye" denir. Fıkıh ıstılahı
olarak yiyecek, giyecek, mesken ile
bunlara tabi olan şeylerden ibarettir.
Örfen nafaka sadece yiyeceğe denir.
Bu itibar iledir ki diğerleri nafaka
üzerine atfolunarak nafaka, kisve
ve mesken (sükna) denilir. Çoğulu,
"nafakat" ve "nifak"tır. Nafaka tabiri
sadaka yerinde de kullanılır.
NAFAKA-İ MAKZİYYE (� lı.i;):
Nafaka hakkı olan şahsın müracaatı
üzerine hakim tarafından tayin olu­
nan nafakadır. Bu şekilde nafaka tayin
edilmesine "kazaen takdir" denilir.
NAFAKA-İ MARZİYYE (�f' lı.i;):
Nafaka alacak kimse ile nafaka ve­
recek kimsenin aralarında rıza ile ta­
yin ettikleri nafakadır. Böyle rıza ile
nafaka tayinine "rızaen takdir" denir.
NAFİZ (..üL;) : İ cazet gibi başkası­
nın hakkına bağlı bulunmayan mu­
ameledir. Şartlarını ve rükunlarını
taşıyan bir akid, nafiz bir akiddir ki
kendisinde muhayyerlik bulunup
bulunmaması bakımından, "lazım"
ve "gayr-i lazım" kısımlarına ayrılır.
Bunun zıddı, "gayr-i nafız"dir.
NAKİT (...IA.;) : Altın ve gümüşten iba­
rettir. Çoğulu, "nuküd"dur225• Kağıt
ve madeni paralar, rayic oldukları
vakit nakit hükmündedir.226
NAM-1 MÜSTEAR ().....:._. İ L;) : Baş­
kasına ait bir şeyin, gerçeğe aykırı
olarak bir şahsa izafe edilip onun
ismiyle yadolunmasıdır. Bir kimse­
ye ait olan bir hakkın, senette başka
225 Altın ve gümüş, sikkeli olsun olmasın se­
meniyyet için olduğundan nakiddir.
226 Kesada uğradıkları zaman da ticaret malı
(urfız) ve meta kabilinden olarak kıyemi
olurlar.
1 60 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
bir şahıs namına yazılması gibi. Bu,
muvazaa (gizli anlaşma) yoluyla ya­
pılmış bir ikrar demektir.
NAKZ-1 ABD (� �): Anlaşma
hükümlerini bozmak ve verilen söz­
de durmamaktır. 227
NAS (�): Söyleyen tarafından ni­
çin söylendiğinin belirtilmesi ha­
sebiyle manası, zahirden daha açık
olan lafızdır. Mesela, ilmin şeref ve
faziletini bildirmek isteyen bir zat,
"Bilenler ile bilmeyenler bir olurlar
mı?" dese bu söz, bilmek ile bilme­
mek arasındaki farkı ifade hususun­
da nas olur. Tevile ihtimali olmayan
söze ve delile de nas denir.
NAŞİZE (;;_r.l;): Kocasının hanesin­
den izni olmaksızın çıkıp kendisini
kocasından haksız yere meneden ka­
dındır. Bu çıkış, hakikaten olabilece­
ği gibi hükmen de olabilir.
NAZIR (_);l;): Vasinin yapacağı ta­
sarruflara nezarette bulunmak üzere
mfısi veya hakim tarafından tayin olu­
nan zattır. Buna "müsrif' de denilir.
NAZIR-1 VAKIF ( ......i!J _); l;): Müte­
vellinin vakıf hakkındaki tasarruf­
larına nezaret etmek ve mütevelli
için vakıf işlerinde görüşüne başvu-
227 Antlaşmayı feshetmeye ve bozmaya
"nebz-i ahd" da denir. "Nebz" kelime­
si lugatta "atmak, bildirmek" ve "az bir
şey" manasına da gelir.
rulmak üzere atanan kimsedir. Bazı
yerlerde mütevelliye nazır denilmesi
de meşhurdur. Artık bu gibi yerlerde
nazırı mevcut olan bir vakfa ayrıca
bir mütevelli de atanmaz.
NECM ( �): Yıldız demektir. Bir za­
manlar yıldızların doğuşuyla vakitler
tayin edilegeldiği için giren vakitle­
re ve vakti gelen borçlara, vazifelere
mecaz yoluyla "necm" denilmiştir.
Binaealenyh İslam hukukunda bir
borcun taksitlerini ödemek için gelen
belirli vakte ve vakti giren belirli bor­
ca ve bilhassa mükatebin efendisine
ödemeyi üstlendiği kitabet bedelinin
her taksidine "necm" denilir.
NEFER (__.A;): Üçten ona kadar olan
erkekleri ifade etmek için kullanılır.228
NEFİR (_r.:A;): Lugatta "cemaat" anla­
mına gelir. Istılahta "canlarına, mal­
larına, çoluk çocuklarına saldırmak
üzere düşmanın gelmekte olduğunu
belde halkına haber vermek" anlamı­
na gelir. Bu halde o belde ahalisin­
den gücü yeten müslümanlar üzerine
cihad farz olur. Çoğulu, "enfür"dır.
Savaşa çıkılmasını ilan ve talep eden
kimseye "müstenfir" denir. Harbe
sürüklenip götürülenlere de "nefr"
adı verilir.
NEFİR-İ AM (i� _r.:A;): Harp mıntı­
kasında bulunan bütün fertlerin harp
228 Mutlak olarak cemaat ve nefis manasın­
da da kullanılmaktadır.
 İSLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ
için seferberhaline gelmesi demektir. 229
Bu, umumi bir seferberlik demektir.
NEFİR-İ HAS c__,.., 1>- �): Muharebe
için yalnız bir kısım fertlerin sefer­
ber haline gelmesi demektir. Kısmi
seferberlik halidir. Bu, fazla kuvvet
toplanmasına lüzum görülmediği
takdirde üstlenilir. Mesela, sınırların
birinde zuhur eden bir harp hadisesi­
ni bertaraf etmek için o sahada bulu­
nan İslam kuvveti yetmediği takdirde
diğer fertlerin silah altına alınmasına
lüzum görülmez.
NEFL-NAFİLE (.w\,;- �): Lugatta
"fazla" manasındadır. Gazilere tah­
sis edilen mallar da paylarından fazla
olduğu için bu adı almıştır. Nitekim
farzlar üzerine fazladan yapılan iba­
detlere de "nafile" denilmiştir. "Nef­
l"in çoğulu olan "enfül" lugat itiba­
riyle "ganimetler" anlamına gelir.
NEFS-İ VÜCUBNücubôn Kendisi
('-:"� J �): Sebebinin var olma­
sından itibaren herhangi bir vakitte,
bir fiili yapmanın veya bir malı eda
etmenin gerekli olmasıdır. Mesela,
her mükellef olan insan için namaz
kılmak, zekat vermek esasen lazım-
229 Buna, düşmanın bir İ slam beldesine ansı­
zın hücum ettiği ve bu düşmanı bir kısım
İ slam kuvvetlerinin defedemeyeceği tak­
dirde müracaat olunur ve bunun dairesi
ihtiyaca göre genişler; İ slam aleminin
mümkün olduğu kadar doğu ve batısına
kadar yayılır.
• 161
dır. İşte bu bir "nefs-i vücüb"dan iba­
rettir ki daha eda zamanı gelmeden
de sabittir.
NEFY (�): Sürgün. Suçlu olanların
bulundukları yerlerden bir müddet
için başka yerlere ve beldelere uzak­
laştırılmalarından ibarettir.
NEFY-İ MÜLK ( � �): Bir malın
başkasına aidiyeti h �ber verilerek
kendisine ait olmadığının itiraf edil­
mesidir. "Elimde bulunan bütün mal­
larım hanımımındır, benim bunlarla
asla alakam yoktur" denilmesi gibi.
Bu, hibe mahiyetinde bir ikrardır.
NEHİY ( �): Kendisiyle kesinlik ve
üst makamdan gelip buyurma (is­
ti ' la) yoluyla bir fiilin terk edilmesi
istenilen sözdür. "Yalan söyleme",
"Hırsızlık yapma" sözleri gibi. Bu
şekilde hitap eden zata "nahl" denir
ki, bunlardan kesin ve amirane bir
sıfatla menetmiş olur. Bu gibi terke­
dilmesi ve kendisinden çekinilmesi
istenilen bir şeye de "menhiyyün
anlı" denilir. Çoğulunda menhiyyat
ve memnuat tabirleri kullanılır.
NESEME (�): Nefis, insan ve her
şeyin iptidası anlamına gelir. Istılah­
ta, "azat edilmek üzere satın alınan
köle" demektir. Çoğulu, "nesem"-
dir. Binaenaleyh azat edilmek için
alınmış olan köleyi azat etmeye "ıt­
ku 'n-neseme" denilir. Vasinin, musi
(vasiyet eden) namına bir köle alıp
azat etmesi gibi.
1 62 • İ SLAM HUKUKU TERİ MLERİ SÖZLÜGÜ
NESİL (�): Bir kimsenin aba ve
ecdadına denildiği gibi sulbünden
gelen evlat ve torunlarına da denilir. 230
NIKZ-1 VAKF (�J .lZ): Asıl vakfın
taş, kereste, kireç gibi döküntüleri
demektir ki bunlar vakfın rakabesin­
den sayılır. 23 1
NİFAK (JLA;): Bir kimsenin zahiren
müslüman göründüğü halde kalben
küfür üzere olmasıdır. Böyle bir şah­
sa "münafık" denilir.
NİFAS (,_,... LA; ): Çocuk doğurma hali­
dir. Bu halde görülen kana da "nifas"
denilir. Bu halde bulunan bir kadına
da "nüfesa" adı verilir.
NİKAH (c_�): Evlenmeden ve ev­
lenme akdinden ibarettir. Yani kasten
kadından cinsel yönden faydalanmayı
(milk-i müt'a) ifade eden bir akiddir.
Bu akid ile bir aile kurulur ve bir erkek
ile bir kadın arasında birtakım haklar
meydana gelerek bunların birbirinden
meşru şekilde istifadeleri caiz olur.
NİKAH-1 BATIL (J1� c_�): Üzeri­
ne asla nikah hükümleri bina edilme­
yen nikahtır. Başkasının hanımıyla
bilerek evlenme gibi.
230 Nesil tabiri, bir rivayette kızların evladını
da kapsar. Çoğulu, "ensal"dir.
231 Düstur'un ikinci cildinde vakıf müste­
gallat ve müsakkafıit muameleleri hak­
kında 9 Cemaziyelahir 1287 tarihli bir
nizamname vardır.
NİKAH-1 FASİD (..L... L; c_K;): Sıhhat
şartlarını taşımayan nikahtır. Şahitsiz
akdedilen nikah gibi.
NİKAH-1 FUZULitYetkisiz Temsilci­
nin Kıydığı Nikah (J_,....iıj c_K;): Asil,
veli, vekil veya elçi (resul) olmayan
bir şahsın başkası namına yapmış ol­
duğu nikahtır.
NİKAH-1 GAYR-İ LAZIM (� c_K;
ij'j):Nafiz olmakla beraber feshe­
dilmesi mümkün olan, yani muhay­
yer olanın feshetme tehlikesine ma­
ruz bulunan nikahtır.
NİKAH-1 GAYR-İ NAFİZ (� CK;
.l;�): Sıhhat şartlarını taşımakla be­
raber nikah sahibinin veya velisinin
icazetine bağlı bulunan nikahtır.
Buna "nikah-ı mevkuf' da denir.
NiKA.u-ı LAZIM (r j'j c_K;): Nafiz
yani fesih muhayyerliği taşımayan
ve fesih tehlikesine maruz bulunma­
yan nikahtır.
NİKAH-1 MUVAKKAT (..:.jyı c_K;):
Belirli bir zaman için veya bilinme­
yen bir müddet ile kayıtlı olarak ya­
pılan nikahtır.
NİKAH-1 MUT'A(� c_K;): "Müt'a",
"temettu"' veya "istimta"' gibi bir ta­
bir ile bir müddet için yapılan nikah­
tır.232
232 Muvakkat nikah ile müt'a nikahı arasında
şöyle bir fark vardır: Muvakkat nikah bü­
tün hukuki şart ve sonuçları ile evlenme-
 İ SLAM HU KUKU TERİ M LERİ SÖZLÜ Ô Ü
NİKAH-1 NAFİZ (..i..! L; c�): Sıhhat
şartlarını tamamen taşıyıp hiçbir
kimsenin icazetine bağlı bulunma­
yan nikahtır. "Lazım" ve "gayr-i la­
zım" kısımlarına ayrılır.
NİKAH-1 SAHİH ( � c_�): Sıh­
hat şartlarını tamamen taşıyan nikah­
tır. "Nafiz" ve "gayr-i nafiz" kısım­
larına ayrılır.
NİKAH-1 ŞİGAR (JL;....;. c�): İki ka­
dının mehir belirlenmeksizin birbi­
rine karşılık olmak üzere iki erkekle
evlendirilmesi demektir. Mesela, iki
erkek, birbirine kız kardeşlerini bu
suretle evlendirecek olsa bir nikah-ı
şigar meydana gelmiş olur. Esasen
"şigar" ve "şügfır" lafızları, lugatta
"boşluk" (hulüv) manasındadır. Hü­
kümdarı olmayan bir beldeye "belde-i
şagire" denilir. Böyle bir nikah da me­
hir olmadığından bu ismi almıştır.
NİKAHTA VELAYET-İ İCBAR (c_�
J�\ "-:�J o.:ı): Razı olsa da olmasa da
ye, kan koca hayatı yaşamaya ve aile kur­
maya yönelik bir evlilik işlemidir. Sadece
süreli olarak yapılmaktadır. On günlüğü­
ne, bir yıllığına veya beş yıllığına evlen­
mek gibi. Halbuki müt'ada hem bu süre
çok daha kısadır hem de evlenmek değil,
para veya mal teklif edilerek cinsel isti­
fade hedeflenmiştir. Bunun için muvak­
kat nikahtaki süre kaydı rasid şart olarak
kabul edilir ve kişi nikahı süreli de yapsa
süre dikkate alınmaz evlilik normal olarak
yani ebediyen yapılmış gibi devam eder.
Halbuki müt'a baştan haramdır (AK).
• 1 63
velayet altında bulunan bir şahsın
evlenmesi hususunda velayete sahip
olan diğer bir şahsın sözünün geçer­
li olmasıdır. Çocuklar, akıl hastaları
(mecnunlar), bunaklar (matuhlar) bu
velayet altında bulunurlar.
NİSAB ('-;-'L.a.;): Zekat gibi bazı ve­
cibelerin, hırsızlık cezası gibi bazı
cezaların gerektiğine alamet olmak
üzere şari'-i hakim tarafından belir­
lenen miktar. Zekata nazaran 20 mis­
kal altının nisab olması gibi.
NİSAB-1 SİRKAT (.ü.r" '-:-'L,a.;): Ça­
lındığında hırsızlık cezasını gerek­
tirecek mal miktarıdır. Bu miktar
Hanefiler'e göre 1 dinar veya halis
gumüşten yapılmış 1 O dirhem veya
kıymetçe bu miktar maldır.
NİSAB-1 ŞEHADET (ö.:ı� '-;-'L,a.;):
Bir olay hakkında şehadetleri mak­
bul olacak kimselerin miktarı de­
mektir. Mesela borç hakkında iki
erkek veya bir erkek iki kadının ge­
rekli olması gibi.
NİSEB-İ A'DAD (.:ıl�I �): Adetler
arasında temasül, tedahül, tevafuk
veya tebayün suretiyle olan muka­
yesedir. İ ki adet arasında mutlaka bu
dört nisbetten biri bulunur.
NİZAMLI MEVKUF GEDİKLER
(}s::: J.5 ..Jj r J.4l12.;): il. Sultan Mah­
mud vakıflarıyla Haremeyn-i Muhte­
remeyn vakıflarından olan gedikler­
dir. Bunlardan başka diğer vakıflar-
1 64 . i S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü

dan olan gediklere de "adi gedikler" NUSRET (ö�): Yardım, avn, inayet
adı verilmiştir. 233 ve imdat manasındadır. Yardım iste­
meye de "intisar" denir.
NOKSAN-1 ARZ (__,..;;\ ıJl..,aA;) : Bir
yerin üzerine ekin ekilmeden veya NÜKUL ANİ'L-YEMİN (.y:- JŞ,
bina yapılmadan evvel değeri olan �I): Bir müddei veya müddea aley­
kira bedeliyle ekin ekildikten veya hin kendisine yöneltilen ve teklif edi­
bina yapıldıktan sonra değeri olan len yemini yapmaktan kaçınması ve
kira bedeli arasındaki miktar. 234 yüz çevirmesidir. Böyle yemin yap­
maktan kaçınan kimseye "nakil" denir.
233 Gediklerden bazıları 1 277 senesinden
evvel sahipleri tarafından vakfedilmiş, NÜZUL ANİ'L-VEZAİF (y J_,_;
bazıları da mülkiyet üzere kalmıştır. 1 277 U;U:;_,JI): Mütevelli, nazır, cabi gibi
senesi Zilhiccesinin 8. gününden itibaren,
gerek kalemler ve şer'i mahkemeler tara­
vakıf hizmet yönleri (cihat) sahip­
fından ve gerek evkaf hazinesi tarafından lerinin uhdelerindeki hizmetlerden
yeniden gedik olarak senet verilmesi ira­ başkalarına verilmek üzere istifa et­
de ile kesin olarak yasaklanmıştır. 1 247
tarihinden sonraki tarih ile senet ve kaydı meleri demektir.235 Bir ciheti başka­
olup da bu tarihten önce tarih ile senedi sına ferağ etmek de nüzfılden sayılır.
veya kalem ve sicillerde kaydı bulunma­
yan gediklere kesinlikle itibar olunamaya­
cağı da hususi bir nizamname gereğidir.
Gedikler yüzünden onun üzerinde karar
kıldığı (müstakarri) akarın mutasarrıfları­
nın tasarruf hakkı haleldar olmuş ve hatta
kendileri bilinemez bir hale gelmiş oldu­
ğundan gedik sahiplerinin mülk sahihle­
rine belirli bir bedel vererek bu mülkleri
temellük etmeleri ve bu suretle gedik­
lerin ilga edilmesi 22 Rebiülevvel 1 3 3 1
tarihli bir kanun ile kabul edilmiştir.
Birtakım mülk veya vakıf akarların esa­
sen gayri meşru surette ihdas edilmiş
olan bu gediklere tabi tutulması garip
karşılanmalıdır.
234 Mesela bir tarlanın ziraattan evvel kira
bedeli 1 000, ziraattan sonra ise 800 kuruş
olsa, noksan-ı arz 200 kuruş olur. Fetva­
ya esas olan budur. Fakat bazı fukahaya
göre böyle bir tarlanın ziraattan evvel sa­
tıldığı kıymeti ile ziraattan sonra satıldığı
kıymeti arasındaki farklılık ne ise nok­ 235 Bu başkasına, "mefruğun leh ve menzu­
san-ı arz ondan ibaret bulunmuş olur. lün leh" denir.
 o

OKIYYE (4Jİ): Şer'an ve lugatan 40 1 tonilato = 4 çeki, 1 kantar, 3 7 ,4

dirhem miktarıdır. Bu, Hicazlılar'ın okka.
okiyyesidir. Bazı yerlerde 7 veya 9 1 tonilato = 1 7 kantar, 3 1 okka, 1 83
miskale de denir. Halk arasında "okıy­ dirhem.
ye" ve "kıyye" diye kullanılan ağırlı­ 1 dirhem = 3,2,7,3625. Yani 3 gram,
ğın miktarı, beldelere göre değişir.
2 desigram, 7,3625 miligram.
Türkiye'de ağırlık birimi ölçüleri
şöyledir:
1 okka = 400 dirhem = 1 ,282,945.
Yani, 1 kilogram 282 gram 945 mi­
ligram.
1 batman = 6 okka = 7,697,680. Yani
7 kilogram 697 gram 670 miligram.
1 kantar = 44 okka = 56,449,6. Yani
56 kilogram, 449 gram, 6 desigram.
1 çeki = 1 76 okka = 225,798. Yani
225 kilogram, 798 gram.
1 tonilato236 = 1 000 kilogram = 1 000
vukye-i a'şarl.

236 Tonilato: Gemilerin alabileceği yükü be­

lirtmekte kullanılan, 1 tona eşit birim.
 ..
o

ÖRF ( Jf') : Akılların şehadeti ile

yaygınlık kazanıp insan tabiatı icabı
kabul edilen herhangi güzel şeydir.
Her tarafta geçerli ve koyucusu belli
olmazsa "umumi örf', bir yere mah­
sus, belirli bir topluluğa ait bulunur­
sa "has örf' adını alır.
 p

PARA (•J4): Hesap ve feraiz ıstılahı

olarak, bir kuruşun kırkta biridir ki,
3 akçeye denktir. Para tabiri, mutlak
olarak nükud, servet ve sikke mana­
sında da kullanılır.

PUL (JY.): Hesap ve feraiz ıstılahı

olarak, bir akçenin üçte veya dörtte
biridir. Mutlak paraya, mangıra, fü­
lüse ve yuvarlak maden parçasına da
"pul" denir.
 R

RACİL (�U: Yaya ve piyade de­ RAHİLE (Ü:>-11): Esasen binek deve
mektir. Deve, katır, merkep gibi düş­ demektir. Genel olarak binek hayva­
manı korkutmayacak ve ürkütmeye­ nı manasında da kullanılır.
cek hayvanlara binenler de ganimet­
RAHİP (�11): Hırıstiyan taifesin­
lerden hisse almak hususunda "racil"
den abid olan kimse demektir. 23 ?
sayılırlar.
RAKABE (�1): Köle ve cariye de­
RADA' (t_W 1): Lugatta "süt emmek"
mektir. Çoğulu, "rikab, rakabat" ve
demektir. Rad', radaa, irtida' da bu
"rükub"dur. Esasen boyun ve boyun
manadadır. "İrda"' da emzirmektir.
kökü demek olan rakabe, esirlerin
"Müradaa', rıda"' da iki çocuğun bir
boyunlarına kement takılması sebe­
memeden süt emmesidir. Bu halde
biyle şahıstan kinaye olarak kullanıl­
çocuklardan her biri diğerinin "ra­
mıştır. Yahut parçanın (cüz'ün) adı­
di''"olur. Istılahta rada' , en az dokuz
nı, bütüne (külle) vermek kabilinden
yaşında veya daha yaşlı bir kadının
bir mecazdır. 238 Köle veya cariyeyi
sütü özel vaktinde bir çocuğun mide­
azat etmeye, kölenin boynundaki
sine girmesi demektir.
esaret halkasını çözüp gidermeye de
RADİ' (�1): Süt emen çocuk ve bir "fekk-i rakabe" denilir.
kadından süt emen çocuklardan her
237 Çoğulu, "rehabib"dir. Rehb ise "korku"
biri demektir.
ve "haşyet" anlamındadır.
238 Ancak her şeyin zatına ve aslına da "ra­
RAHİN (�11):Hakikaten veya hük­ kabe" denilmesi yaygındır. "Rakabe-i
men borçlu olup rehin veren kimsedir. vakf' gibi.
1 72 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü Ô Ü
RAKABE ETMEK ( �1 �..ı): Bir
vakfın gelirini aslına katmak demek­
tir. Şöyle ki vakfedilen bir paranın
bir mikdarı kasıt ve kusur olmadan
zayi olsa bu noksan gelirinden hakim
görüşüyle tamamlanmadıkça mürte­
zikasına bir şey verilmeyebilir. Bu
hale fetva diliyle "mürtezikanın va­
zifelerini rakabe etmek" denir.
RAKİK (J::i..ı ): Köle ve cariye de­
mektir239. Savaş ülkesinden alınan
esirler "rakik" sayılırlar ise de bunlar
İslam ülkesine sokularak koruma al­
tına alınmadıkça kölelikle nitelendi­
rilmezler. 240
RAZH (� ..ı): Savaşta, hizmetleri
görülen kadınlara, çocuklara, kölele­
re ve zimmilere ganimet mallarından
verilen bir miktar maldır. Bu miktar
savaşanların paylarından alındığı
için onların ganimetten alacakları
pay azalır. Bu miktarı tayin, devlet
başkanına (veliyyü' l-emre) aittir.
"Razh" kelimesi lugatta, az bir şey
vermek ve az bir miktarda verilen
şey anlamına gelir. Kendileri savaş­
çı ve mücahidlerden sayılmadıkları
halde savaşta bazı hizmetleri görül­
düğünden dolayı ganimet malların-
239 Hem bir hem de birden fazlayı ifade et­
mek için kullanılır. Çoğulu, "erikka"dır.
Esir olanlara düştükleri zaaf ve dayanık­
sızlık/incelikten (rikkat) dolayı "rakik"
denilmiştir.
240 Bunlardaki "rık", memlfıkiyetten ayrıl­
mıştır.
dan "razh" adıyla birer miktar mal
alan kimselere de "ehl-i razh" denilir.
RECM (�..ı): Lugatta öldürme, küf­
retme, kovma (tart), terk, iftira (büh­
tan), lanetleme, sövüp sayma, dost"
ve "arkadaş" manalarını ifade eder.
Atılan taşa da "recm" denir ki çoğu­
lu "rücum"dur. Istılahta recm, "muh­
san" olan ve zina fiilini işleyen erkek
ve kadını özel şekilde taşlayarak öl­
dürmektir.
REDDİYYE (�.)..ı) [Feraiz]: Ashab-ı
ferfüzin paylarının toplamı mesele­
nin paydasından az olması. Payda­
dan baki kalan miktarda yine ashab-ı
ferfüzden hak sahibi olanlara payları
oranında geri verilir/reddolunur.
REHN-İ BATIL (Jk4 ,:/'..ı): Aslen sa­
hih olmayan rehindir. Mal olmayan
bir şeyi rehin vermek ve doğrudan
tazmine konu olmayan bir şey241 mu­
kabilinde rehin almak gibi.
REHN-İ FASİD (...L... li ,:/'..ı): Aslen sa­
hih olup vasfen sahih olmayan, yani
aslında kurulup ancak bazı harici va­
sıfları itibariyle gayri meşru bulunan
rehindir. Taksim edilmemiş ortak bir
malı veya başkasının hakkı bulunan
malı rehin vermek gibi.
REHN-İ SAHİH (� ,:/'..ı): Sıhhat
şartlarını taşıyan rehin akdidir. 242
241 Bi-nefsihi mazmun olmayan.
242 Bir başka ifadeyle aslen ve vasfen sahih
 İ S L A M H U KU K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
REHİN (�J): Sözlükte "sabit, daim
ve herhangi bir sebepten dolayı bir
şeyi hapsetmek ve bekletmek" an­
lamındadır. Fıkıhçıların terminoloji­
sinde, "Bir malı tamamen veya kıs­
men alınması mümkün olan bir mali
hak karşılığında, hak sahibinin veya
başkasının elinde, mal sahibinin rı­
zasıyla hapsetmek ve bekletmektir."
Böyle hapsedilen mala "merhün" de­
nildiği gibi "rehin" de denilir. Çoğu­
lu, "rühun" ve "rihan"dır.
RE'SÜ'L-MAL (JWI V"'U: Sermaye,
bir ticaret, bir şirket için kullanılan
asıl mal demektir.
REYB ("-:--'..J): Şek, "şüphe, ihtiyaç"
anlamındadır. Çoğulu, "rüyub"dur.
Zamanın sıkıntı veren, üzücü olay­
larına da "reybü'l-menun" denir.
"Rlbe" şüphe ve töhmet demektir.
RIK (JJ): Lugatta, kulluk yani ubU­
diyyet demektir. Istılahta, hükmi bir
niteliktir ki insan bununla başkasının
mülkü olmaya konu olur. Diğer bir
tarif ile nk, esir edilen savaşçı hak­
kında sabit olan manevi bir sıfattır ki
bu yüzden hürriyetlerini kaybetmiş
olurlar.
RITL (Jk J): 1 30 dirhemlik bir ölçek­
tir ki 1 sa'ın sekizde birine denk ge­
lir. Buna rıtl-ı Bağdadi ve rıtl-ı Iraki
denir. Bazı zevatın beyanına göre bu
olan rehin akdidir.
• 1 73
rıtl, 1 28 dirhem ile 1 dirhemin yedi­
de dördü ağırlığında bir ölçüdür. 243
RİBA (�J): Sözlükte mutlak fazla­
lık demektir. Istılahta, "Karşılığında
bir bedel olmadan tartılabilen (vez­
ni) veya ölçülebilen (keyli) bir malı
aynı cinsten miktarı fazla bir mal ile
değişmektir." Ayrıca cinsleri farklı
olup vezni, keyli veya metre ile (zi­
rai) veya sayı ile satılma (adedi) hu­
susunda aynı olan iki şeyden birini
diğeri karşılığında veresiye olarak
değiştirmek de ribadır. Bu bakımdan
riba, "riba-i fazl" ve "riba-i nesle"
adıyla iki kısma ayrılır. Mesela on
yüzlük altın, on bir yüzlük altın ile
değiştirilse fazla olan bir altın, bir
bedel (ivaz) karşılığında olmadığın­
dan riba olur. Kendisinde riba cari
olan mallara, "emviil-i ribeviyye"
denilir. Buğday, arpa, nakitler gibi.
243 Bir de ntl-ı Hicazi veya Medine vardır
ki 195 dirhem ağırlığındadır. Bu halde
5 ntl-ı Hicazi ile 1 ntl-ı Hicazi'nin üçte
biri, 8 rıtl-ı Iraki'ye denk bulunmuş olur.
Rıtl-ı Iraki, 20 istir, yani, 1 30 dirhem
ağırlığında olduğu halde rıtl-ı Hicazi, 30
istar, yani, 1 95 dirhem ağırlığındadır. Bu
oran şu şekilde gösterilir:
Irakiler'e göre 1 sa'= 8 rıtl x 20 istiir =
6,5 dirhem = 1 040 dirhem.
Hicaziler'e göre bir sa' = 5xl /3 ntl x 30
istar = 6,5 dirhem = 1 040 dirhem.
Bir de ntl-ı Şami vardır ki bu da 1 2 okıy­
yeden, yani 480 dirhem ağırlığında bir
ölçüden ibarettir. Çoğulu, "ertiil"dir.
1 74 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
RİBA-İ FAZL (J-.a..il l �.J): Tartılabilen
veya ölçülebilen şeyleri kendi cinsle­
riyle peşin olarak fazlasıyla değiştir­
mektir. l dirhem gümüşü 1,5 dirhem
gümüş ile derhal değişmek gibi.
RİBA-İ NESİE (�1 �.J): Bir cinsten
olan iki şeyin birini diğeri mukabilin­
de veresiye alarak satmaktır. Ayrıca
başka başka cinslerden olup tartılır,
ölçülür veya metre ile ölçülür ya da
sayılabilir olma hususunda aynı olan
iki şeyden birini diğeri karşılığında
veresiye olarak değiştirmektir ki mik­
tarları eşit de olsa yine caiz olmaz.
RİBAT (.1�.J): Sınırboyunda düşma­
nın hücumu düşünülen mevzide sırf
İsliim yurdunu muhafaza ve müdafaa
maksadıyla ikamet etmek. Esasen ri­
bat, devam etmek demektir. Herhan­
gi bir şeyi bağlamak ve zabt için kul­
lanılan ipe ribiit denildiği gibi, bağ
ve at sürüsü anlamına da gelir. Hu­
dudda bağlı bulunan süvari atlarına,
"ribiitü 'l-hayl" denilmesi bu bakım­
dandır. İmarethanelere, tekkelere,
yolcular için yapılmış olan kervansa­
raylara da "ribiit" adı verilmiştir.
İsliim'ı takviye, müslümanları düş­
manlarının şerrinden kollamak ve
muhafaza etmek maksadıyla sınır
boyularında ikamet etmeye "murabı­
ta" denir. Bu maksatla hududda de­
vamlı ikamet eden İslam mücahidle­
rine de "murabıtin" denilir.
RİBH (c:u): Ffüde ve kar demektir. 244
RİC'AT-RÜCU' (lf..J 4......::-.J ): Lugat­
ta, "bir şeyi reddetmek, geri dönmek
ve döndürmek" anlamındadır. Nikah
ıstılahı olarak, "Talak-ı ric'iden son­
ra iddet içinde henüz var olan nikahı
sözlü olarak veya fiilen devam ettir­
mekten ibarettir." Bu şekilde evlilik
devam ettirilmiş olur.
RİC'AT-İ FİİLİYYE (� 4......::-.J ) : Ha­
nefıler'e göre sıhriyet haramlığını
(hürmet-i müsahare) gerektiren fiil­
lerden biriyle meydana gelen rücu­
dur. Talak-ı ric'iden sonra iddet için­
de meydana gelecek cinsel yaklaşım
veya şehvetle sarılma gibi.
RİC'AT-İ KAVLİYYE ("-::]_,! 4......::-.J ):
Hususi lafızlardan biriyle yapılan
rücudur. Bu lafızlar ya açık (sarih)
veya kinai olur. "Sana müracaat et­
tim", "Sen benim zevcemsin" denil­
mesi gibi.
RİDDET (•�.J): İsliim dininden dön­
mek, küfre düşmektir (bk. İRTİ­
DAD).
RİKAZ (jl5.J) : 245 Yaratılıştan yer al­
tında bulunan madenler ile gömülü
olan hazineler.
244 Mesela 1 00 kuruşa alınan bir mal, 1 1 0
kuruşa satılsa bu 1 0 kuruş "ribh" olur.
Çoğulu, "erbiih"tır. "İ rbah" da bir mal­
dan kar temin etmektir.
245 Lugatta, tesbit manasına olan "rekz"den
alınmış olup "merkı1z" manasında kulla­
nılmıştır.
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü . 1 75
RİSALET (�L...J): Sefaret, elçilik ve
bir kimsenin tasarrufta izni ve dahli
olmaksızın bir şahsın sözünü baş­
kasına tebliğ etmesidir ki o kimseye
"resill", o şahsa da "mürsil", o kendi­
sine gönderilene de "mürselün ileyh"
denir. Vekil, bir muameleyi başkası
için yerine getirmeye bizzat ve doğ­
rudan giriştiği halde resfıl, böyle bir
muameleyi doğrudan yerine getire­
meyip vazifesi yalnız mürsilin sözü­
nü tebliğden ibaret bulunur.
RİVAYET (�IJJ): Bir sözü veya bir
olayı nakletmektir. "Filan şöyle dedi"
veya "demiş", "şöyle bir vaka oldu"
veya "olmuş" tabirleri birer rivayettir.
Rivayet edene "ravi" ve "nakil" denir.
Ravinin çoğulu "rüvat" tır. Hadis ilmi
ıstılahı olarak, bir hadis-i şerifi sened­
lerini zikrederek nakleden zattır.
RUHSAT (�J): Kulların özürleri­
ne dayanılarak kendilerine bir kolay­
lık ve müsaade olmak üzere ikinci
derecede meşru kılınan hükümlerdir.
Sefer halinde ramazan-ı şerif orucu­
nun tutulmaması gibi.
Yapılan tehdide ve baskıya dayana­
rak birinin malını telef etmek de bu
kabildendir. Bu durumda yapılan it­
laf hakkında şer'! bir ruhsat bulun­
muş olur. Bir olayda azimet ile ruhsat
birleşince azimet yolunu tutmak tak­
va nişanesi olarak nitelendirilmiştir.
RUMANİ (.jl.o J): Bu da Şam' da mik­
tarı belli bir dönümlük yer demektir.
RÜCU ANİ'Ş-ŞEHADE (� ty:-J
ö.)4--!J I ): Bir kimsenin yapmış olduğu
şehadetten dönmesi.246
RÜKNÜ'L-BEY' (�\ (.;5J): Bey ' in
mahiyetini oluşturan malı mal ile de­
ğiştirmektir. Satıştaki icap ve kabul
ile teatiye de "rüknü'l-bey"' denir.
RÜKÜN ((.;5J): Bir şeyin var olması
kendisine bağlı olan şeydir. Başka
bir tabir ile bir şeyin mahiyetini oluş­
turan her bir parçaya rükün denir.
Mesela alışveriş akdinin rüknü kab
ve kabuldür. Bunlar bulunmayınca
alışveriş de bulunmaz247 •
RÜŞD (-1..!.J): 248 Dine ve dünyaya za­
rar verip vermeyecek şeyleri bilmek-
246 Mesela, "yalan yere şehadet ettim", veya
"yanlış şehadette bulundum" diye şeha­
detini iptal etmek istemesidir ki bu, ispat
edilen şeyi çürütmek demektir.
247 Rükünler, "asli rukün", "ziiid rukün" kı­
sımlarına ayrılır. Asli rükün, kendisi bu­
lunmayınca diğer bir şey veya hükmüm
muteber olmadığı rükündür. Mesela ima­
na göre kalben tasdik bir asli rükündür.
Bu tasdik bulunmayınca iman da mute­
ber olmaz.
Ziiid rükün, kendisinin bulunmamasından bir
şeyin veya bir hükmün muteber olma­
ması lazım gelmeyen rükündür. N itekim
imana göre ikrar bir rükündür. Ancak
ikrarın bulunmamasından ötürü imanın
bulunmaması icap etmez.
248 Din ve dünya hayatının düzgün olmasıdır.
1 76 . i S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü

tir.249 Malını muhafaza hususunda

temkinli davranarak sefahattan ve
israftan kaçınan kimseye, "reşid"
denir. İşlerini güzelce idare edebi­
lecek şekilde buluğa eren kimse de,
"reşid" adını alır.

RÜŞVET (ö.PJ): Sözlükte "bir şahsa

gördüğü iş karşılığında verilen üc­
ret ve ayak teri" demektir. Örfte bir
ihtiyaca ve bir maksada kavuşmak
için verilen mal veya yapılan her­
hangi bir muameledir. Rüşvet tabiri,
"reşa" kelimesinden alınmıştır. Reşa
ise kendisiyle kuyudan su çıkarılan
ip demektir. Rüşvet de bir maksadın
meydana gelmesine sebep olduğu
için bu adı almıştır. 250

249 Hakk'a ve Kur'an'a da "rüşd" denir. "Re­

şed" de hayır, rahmet ve hidayet demektir.
"Reşad" da kuvvetli akıl sahibi olmaktır.
250 Reşv (_,..:. J): Rüşvet demektir. Rüşvet ve­
rene "raşi", rüşvet alana "mürteşi", rüşvet
isteyene "müsterşi", rüşvet almağa "ir­
tişa", rüşvet istemeğe "istirşa", bir şahsa
şerrini defetmek için biraz mal vermeye
de "müraşat" denir. "Müraşat", müsaade
ve müsamaha manasını da ifade eder.
Rüşvete, "musanaa"' da denir. Hakim­
lere verilen bir kısım hediyelere ve bah­
şişlere de "minhatü'l-hükkam" denir ki
bunlar da maksada bir nevi tasannu yani
kurnazlık suretiyle kavuşmaya sebep ol­
duğundan rüşvet hükmündedir.
 s
SA' (t_L,..,) : 1 040 dirhem buğday veya
arpa alır bir ölçektir. 8 Bağdadi ntla
denktir. Buna "sa'-ı Iraki" de denir.
Hanefıler'e göre muteber olan da bu­
dur. Irak'ta teamül bu şekilde cari ol­
muştur. Bir de, sa-ı Hicazi yani sa'-ı
Haremeyn vardır ki 5 Bağdadi rıtl ile
1 rıtlın üçte bir miktarıdır. Bu tak­
dirde bir sılı, 693 1/3 altı yüz doksan
üç dirhem ile bir dirhemin üçte biri
ağırlığında bulunmuş olur.251
25 1 Bununla birlikte bu hususta fukahanın
farklı açıklamaları görülmektedir. Özetle
deniliyor ki: Sa', İmam-ı Azam ile İ mam
Muhammed'e göre 8 rıtl-ı Iraki'dir. Fa­
kat İmam Ebu Yusuf' a göre 5 Bağdadi
rıtl ile bir rıtlın üçte biri miktarındadır.
Diğer üç mezhep imamının görüşü de
böyledir. Çünkü Hz. Peygamber zama­
nında sa'-ı Medine bu miktarda idi. 8 rıtl
miktarı olan sa' ile teamül cereyanı, şer'i
örf üzerine fazladan ve sonradan olan 1
litrenin onda biridir. Bu sa', Irak'ta Hac­
cac tarafından icat edimiştir. Fıtır sadaka­
sı ile benzerlerinde muteber olan ise eski
sa'dır. Şöyle ki, 1 sa', 4 müddür. Her müd
SAGIR (�) : Henüz buluğ çağına
ermemiş çocuk demektir. Mümeyyiz
ve gayri mümeyyiz kısımlarına ayrı­
lır. "Sagir-i mümeyyiz" alışverişi an­
layan, yani satmanın mülkü ortadan
kaldırdığını, satın almanın da mülkü
elde ettirdiğini bilen ve gabn-i fühişi252
gabn-i yesirden ayırabilen çocuktur.
"Sagir-i gayr-i mümeyyiz" ise satışın
ise 1 rıtl-ı Bağdadi yani Iraki ile bu rıtlın
üçte biridir.
Buna cevaben deniliyor ki, sa'-ı Medi­
ne, Abdülmelik b. Mervan zamanında bu
miktar olarak belirlenmiştir. Halbuki daha
ewel Hz. Ömer'in sa'ı, 8 rıtl-ı Bağdadi
miktarında idi. Hz. Ömer'in sa'ı ile amel
ise Abdülmelik'in sa'ı ile amelden evladır.
Diğer bir görüşe göre İ mam Ebu Yusuf
tarafından bir sa' 5 Hicazi rıtl ile 1 Hicazi
rıtlın üçte biri miktarıdır. Bu miktar rıtlı
Hicazi ise, aşağıda da görüleceği üzere, 8
rıtl-ı Bağdadi'ye eşittir. Bu halde İ mam
Ebu Yusuf, diğer Hanefi imamları ile
aynı görüşte bulunmuş olur.
252 Onda beş aldanmak gibi. Açık ve herkes­
çe malum olan bir gabin.
1 78 • İ SLAM H UKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ
ortadan kaldırdığını, satın almanın
da mülkü elde ettirdiğini bilmeyen,
gabn-i fühişi gabn-i yeslrden ayırt
etmeye güç yetiremeyen çocuk de­
mektir.
SAHİB-İ LEBEN (� <-:--> L,., ) Süt
emziren yani onda sütün oluşmasına
sebep olan kadının kocası demektir.253
SAHİB-İ MAİDE (ö�L. <-:--> L,., ) : Ha­
nesindeki yemeğinden nafaka ala­
caklısının yetecek miktarda alması
mümkün olan kimsedir.
SAHİBÜ'L-MEKASİM
r-- LW I): Ganimet mallarını müca­
hidler arasında tayine ve dağıtma­
ya memur olan kişi yani, "kassam-ı
ganiiim" demektir.
SAHİH (� ): Şartları, rükünleri
ve vasıfları tam olan fiildir. Bunları
böyle bir arada bulundurma haline
de "sıhhat" denir. Mesela mükellef
bir kimsenin kendi malını usulü dai­
resinde birine satması, sahih bir alış­
veriş muamelesidir. Böyle şartlarını
ve rükünlerini taşıyan bir akde de
"sahih akid" adı verilir.
SAİ (,t'L): Mevaş'i denilen hayvan­
ların vergilerini bulundukları yerler­
de toplamak üzere tayin edilen bey­
tülmal memurudur. Bu memur, köy-
253 Bir kadının sütü, kocasının kendisine
cinsel yaklaşımı sebebiyle oluştuğu için
koca için bu tabir kullanılmıştır (AK).
!erde ve kabileler arasında dolaşarak
bu vergiyi tahsil eder.
SAK ( � ): İlam, hakimin dava edi­
len muameleye ve olaya ve bu husus­
taki hükmüne dair tanzim etmiş oldu­
ğu vesikadır. Çoğulu, "sukuk"tur.
SALAH (c')L,., ): Fesadın zıddıdır.
Kendi içinde hali düzgün (müstaki­
mü'l-hal) olan kimseye "salih" denir.
Diğer bir tarife göre salih, Allah'ın
ve kulların haklarını yerine getiren
kimsedir.
SARİH (�r" ): Hakikat olsun me­
caz olsun kendisinden ne kastedildiği
açıkça anlaşılan lafızdır. "Şu malı sat­
tım, şu eve ayak basmam" sözleri gibi.
SARİK (J.JL....) : Hırsız başkasının
malını gizlice alan kimsedir. Çoğulu,
"sürrak"tır. Böyle alınan mala "mes­
ruk'', kendisinden malı böyle gizlice
alınan kimseye "mesrukun minh",
bir malın böyle alındığı, çalındığı
yere de "mesrukun fih" denir.
SAVMEA (4......J""' ) : Rahiplerin in­
sanlardan ilişkiyi kesip inzivası için
tesis edilmiş olan hücrelerdir. Çoğu­
lu, "sevami"'dir. Bunların hakkında
"b'ia" (kilise) hükmü geçerlidir.
SA'Y-SİAYE (�L...... - �) : Kölenin
kölelikten kurtulması için mal ka­
zanmasıdır. Mesela, mükatebin kita­
bet bedelini ödeyebilmesi için çalış­
ması bir "siaye"dir. Say' lafzı, lugat-
 İSLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ
ta mutlak olarak amele, iş görmeye,
çalışmaya, bir maksat uğrunda koşup
durmaya denir. Fıkıhta, sadakaları
tahsile memur olan kişiye, "sai" de­
nilir. Çoğulu, "sücit"tır.
SAYD (�): Av ve av avlamak. Bir
şekilde elde edilebilen, insandan ka­
çan ve ürken yabani hayvan. Buna
dilimizde "av" denir. 254 Istıyad, avcı­
lık demektir.
SEBEP (.__.....,) : Lugatta "bir gaye­
ye ulaştıran yol, vasıta, urgan" ve
"kapı" anlamındadır. Istılahta, "Bir
hükme konulmuş ve tesir edici olma­
dığı halde sadece bir yol teşkil eden
şeydir." Mesela bir hırsıza yol gös­
teren, onun hırsızlığına sebep olur.255
SEBK (�) : Resmi vesikanın mese­
la, bir il'amın belirli bir usul daire­
sinde tanzim edilmesidir.
254 Eti yenilir olsun veya olmasın ya da esa­
sen ürkücü olsun veya daha sonra ürken
olsun farketmez. Bu bakımdan arslan,
kaplan, tilki gibi hayvanlar avdan sayıl­
dığı gibi daha sonra ürküp insanlardan
kaçan deve, sığır da avdan sayılır.
255 Sebep için yapılan bu tarif fıkhi açıdan
eksik gözükmektedir. Onun yerine şöy­
le bir tarif yapılabilir: Hükmün varlığı­
nı gösteren bir emaredir. Bu bakımdan
sebep, illeti de içerisine almaktadır. Bu
manaya göre her illet, sebeptir fakat her
sebep illet değildir. Şer'! hükmü göste­
ren şey ile hüküm arasında, mantıki bir
münasebet varsa, ona hem sebep hem de
illet denir. Şayet mantıki bir münasebet
yoksa ona da sadece sebep denir (AK).
• 1 79
SEBİY (� ): Genel olarak esir an­
lamına gelir. Muharebede düşman
tarafından diri olarak elde edilen
herhangi bir kadın veya çocuk mana­
sında kullanılır. Çoğulu, "sebaya"dır.
Böyle kadınlardan ve çocuklardan
ibaret olan ve kişinin ardına katılan­
lara "sürüh" adı verilir.
SEBY-SİBA (��-�): İstirkak yani
esir alma manasındadır. Esir alınan
şahıs manasına da gelir; "mesbiy"
gibi. Bu tabir, çoğunlukla savaşanla­
rın esir alınan çoluk çocukları hak­
kında kullanılır.
SEFİH (�): Malını beyhude ve fay­
dasız yere sarfeden ve masraflarında
israf ve savurganlık (tebzir) ile ma­
melekini telef ve zayi eden kimsedir.
Bu duruma, "sefeh, sefiihet" denir.256
SEHM (� ): Hisse, varislerden her
birinin terikeden hakkı olan yarım
(nısf), üçte bir (sülüs), dörtte bir
(rubu') gibi belirli miktar mal. Ço­
ğulu, "sihiim"dır. Nas ile açıkça veya
açık olmayan şekilde miktarları ta­
yin edilmiş olan hisselere "sihiim-ı
mefrüza" denilir.
256 "Sefih"in çoğulu, "süfehii"dır. Heviisına
uyup şer' -i şerifin hükümleri gereğin­
ce amel etmeyen kimse de "süfehii"dan
sayılır. Ebleh ve kazanç yolunu bileme­
yip alışverişlerinde aldanan kimse de
"sefih"tir. Malını şer uğrunda harcayan
bir şahıs, hacredileceği gibi bütün malı­
nı hayra sarfedip de fakir ve eli boş (sif­
rü'l-yed) kalacak kimse de hacredilebilir.
1 80 • İ S L A M H U K U K U T E R i M L E R İ S Ö Z L Ü (; Ü
SEKER (�): Pişirilmeyip kendi ken­
dine kaynayan, katılaşıp sarhoş edici
bir hale gelen yaş hurma suyudur.
SEMEN (�): Satılan şeyin bedeli­
dir. Zimmetle ilişkilendirilmesi ve
zimmette yer alması sahih olur. Me­
sela bir kimse bir kitabı 1 00 liraya
satın alsa, bu 1 00 lira o kitabın seme­
ni olur. Bu bedel, derhal verilmezse
zimmete taalluk etmiş bir borç olur.
SEMEN-İ MÜSEMMA (� �):
Alışveriş esnasında tarafların karşı­
lıklı rızayla belirledikleri bedeldir.
Bu bedel satılan malın hakiki kıyme­
tine eşit olabileceği gibi ondan çok
veya noksan da olabilir.
SENED (...l:....,..) : Sözlükte "itimat edilen,
sığınılan yer" ve "dayanak" demektir.
Terim olarak "hüccet" ve "burhan"
anlamındadır. Davacı bu hüccet ve
burhana dayandığı için buna "sened"
denilmiştir. Çoğulu, "senedat"tır.
SENED (...l:....,..) [Hadis]: Lugatta "mu­
temet, istinatgah" anlamındadır. Istı­
lahta, bir hadisi rivayet eden zatların
tamamıdır. Bir hadisin ravilerinin
isimlerini zikrederek rivayet etmeye
de "isnad" denir.
İki senedi, yani iki tariki ve iki ravi
silsilesi bulunan bir hadisin bu iki se­
nedinden hangisinin ricali daha az ise
o, "ali sened", diğeri de "nazil sened"
adını alır. Mesela, bir hadis-i şerifin
bir senedindeki raviler, Resül-i Ek­
rem' e kadar üç, diğer senedindeki ra­
viler de dört zat olsa, birinci sened ali
olur ve onunla yapılan isnada da "ali
isnad" denir. Diğeri de senedi nazil
ve isnadı nazil olur.
Ali senedin ricali, güvenilir kimse­
lerden (sikat) olunca kıymeti büyük
ve tercihe şayan olur. Çünkü ravile­
rin adedi azalınca yanılma ve unut­
ma ihtimali de azalır ve hadisin kuv­
veti artar. Bu yönüyle muhaddisler
ali senedleri araştırmış, buna pek bü­
yük ehemmiyet vermişlerdir. İmam
Malik ve İmam Buhari gibi tabiin
devrinde yaşamış zatların rivayet et­
tikleri hadislerin senedleri, onlardan
sonraki muhaddislerin rivayet ettik­
leri hadislerin senedlerinden daha an
olduğundan kıymetleri de o oranda
büyük bulunmuştur.
SEKRAN (01.,S:... ) : Sarhoş ediciler­
den birinin kullanılmasıyla sarhoş
olan kimsedir. "Sekr", kullanılan bir
sarhoş edicinin beyne yükselen bu­
harlarının tesirinden meydana gelen
özel bir durumdur. Dilimizde buna
"sarhoşluk" denir.
SELEB ( � ): Bir kimsenin üzerin­
deki elbisesi, silahı, parası ve bindiği
hayvan ile bunun üzerindeki eşyası­
dır. Başka hayvan ile onun üzerinde­
ki malları, "seleb"den sayılmaz. 257
257 Seleb, mesliib (soyulmuş) manasında
kullanılır, çoğulu, "esliib"dır.
 İ SLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜÖÜ
SERİKAT-İ MUHTELİFE (ör'
ül::>...o) : Gerek bir kimseye ve gerek
başka başka kimselere ait olup farklı
koruma yerlerinde bulunan malların
çalınması.
SERİKAT-İ MÜŞTEREKE (ör'
45;:.!....) : Birkaç şahsın birlikte yap­
mış oldukları hırsızlıktır.
SERİKAT-İ MÜTTAHİDE (ör'
ö...b.:.o): Başka başka kimselere ait
olduğu halde bir koruma mahallinde
bulunan malların çalınması.
SERİYYE (�r'): Dörtten veya yüz­
den dört yüze kadar olan asker müf­
rezesi demektir. Çoğulu, "seraya"dır.
Seriyye lafzı ya geceleyin yürüyüş
demek olan "sera"dan veya kıymet­
li şey demek olan "seriy"den yahut
seçilmiş manasına olan "istira"dan
alınmıştır. Seriyyeleri oluşturan erler,
çoğunlukla geceleyin yürüyüp gün­
düzleri saklandıkları veya bahadır ve
güzide fertlerden seçildikleri için bu
adı almışlardır.
SEVM ( i.,,... ) : Talep manasındadır.
İki kısma ayrılır:
Sevm-i şira: Bir kimsenin malını sa­
tılığa çıkarması ve satılacak malının
fiyatını belirlemesidir. Buna, "sev­
mü'l-bayi" de denir.
Sevmü'l-müşteri: Bir malı belirli bir
fiyata satın almayı istemektir.
• 181
Sevm-i nazar: Satın alınması isteni­
len bir malı görmek veya başkasına
göstermek üzere satın alacak kimse­
nin istemesi demektir. 258
SEYYİB (�): Kadın görmüş yani
evlenmiş erkektir. Erkek görmüş
yani evlenmiş kadına da "seyyibe"
denir. 259
SIHR (-*"" ) : Hanımın anası, babası
gibi bütün aynı kandan gelen mah­
remdir. Çoğulu "ashar"dır.
siAYE-i DAMAN (ı:.>L-P �L.ı.....,,) : Ka­
zancı efendisinin mülkü sayılmayan
ve yalnız kendi borcunu ödemek için
kölenin çalışmasıdır. Mesela mükateb
köle efendisine karşı yalnız ödeme ta­
ahhüdünde bulunduğu kitabet bedeli­
ni ödemek için çalışır. Ümmü veledin
siayesi de bu kabildendir.
SİAYE-İ MÜLK (..!il.. �\.....) : Kazan­
cı efendisinin mülkü sayılan kölenin
çalışması. Müdebber gibidir ki bu­
nun kazancı efendisine aittir.
258 Böyle satın alma talebinde bulunana,
"müsavim bi'ş-şira", bakmak talebinde
bulunan kimseye de "müsavim bi'n-na­
zar" denilir. Bunlara "bayi ve müşteri"
denilmesi mecazdır.
Aslında Arapça'da da "seyyib" (�) dul
259
anlamındadır. Fakat Kur'an'da beki�n kar­
şıtı olarak da kullanılmıştır (Tahrim 66/5).
Türkçe'de dul tabiri, evlenmiş ve eşinden
boşanma veya eşinin ölmesi gibi bir sebep­
le ayrılmış kimseyi ifade eder. Zaten evli
olan erkek ve kadın dul adayı olduğu için
burada tarif ona göre yapılmıştır (AK).
1 82 • i S LA M HUKUKU TERİM L ERİ SÖZLÜGÜ
SİCİL (�): Vesikaları, i 'lamları,
mukaveleleri yazmaya mahsus resmi
defterdir ki çoğulu "sicillat"tır. Bir
vesikayı mesela bir vakfiyeyi böyle
resmi bir deftere yazıp imza etmeye
de "tescil" denir. Bazan lazımı zik­
redip melzumu kastetme kabilinden
olarak hakimin verdiği hükme de
tescil denilmektedir. Çünkü bu hü­
küm, bir sicile kaydedilecektir. An­
cak "vakf-ı müseccel" tabiri hem si­
cilde kayıtlı vakıf hem de lüzumuna
hükmedilmiş vakıf yerine kullanılır.
SİCİL (� ): Nikaha, talaka, vak­
fa, ikrara, alışverişe ve diğer hukuki
işlemlere dair mahkemede cereyan
eden ifadelerin ve hükümlerin zapte­
dilip yazılmış olduğu defter. Çoğulu,
"sicillat"tır. Mahkemede böyle bir
muameleyi tesbite ve yazmaya da
"tescil" denilir.
SİLM (�): Barışmak demektir,
müsalemet gibi. Silm tabiri, "müslü­
manlık, emn" ve "selamet" manasına
da gelir. Buna "selm" de denir.
SİMHAK (J>..-.-) : Başa veya yüze
isabet eden bir yaradır. Bu yarada et
kesilmiş, et ile baş kemiği arasındaki
ince zar gibi deri görünmeye başla­
mış olur. Bu ince deriye de, "sim­
hak" denir.
SİAA YET Fİ'L-CİNAYE (J �l.r"
��1): Yapılan bir cinayet neticesin­
de meydana gelen yarık veya yaranın
dairesini genişletmesine veya ölüme
sebep olmasına denir.
SİRKAT (:ü.r"): Çalmak ve başkası­
nın malını gizlice almaktır. Miktarı
az olsun, olmasın, cezayı gerektirsin
gerektirmesin farketmez. Buna, "se­
rika" da denir.
SİRKAT-İ KÜBRA (ı.Ş_r.S :ü .r"): Yol
kesmekten ve yol kesicilikten ibaret­
tir (bk. KAT'-I TARİK).
SİRKAT-İ SUGRA (ı.Ş� :ü.r"): Sı­
radan ve küçük yani adi hırsızlık. Bu
türden hırsızlığın cezayı gerektiren
kısmı ise şöyle tarif edilir: "Mükellef
bir şahsın en az hırsızlık nisabı ka­
dar, değersiz ve çabuk bozulmayan
mütekavvim bir malı korunmakta
bulunduğu yerden gizlice alıp dışarı
çıkarmaktır. Kendisinin bu malda bir
hakkı olmadığı gibi bunda bir mülk
şüphesi de bulunmaz."
SİYASET (4..... l:--- ) : Siyaset, işleri ida­
re etmek ve her işi güzelce düzeltme­
ye kalkışmaktır. Kapsamlı ve emi­
yetli bir mahiyete sahiptir. Hükümet,
memleket idaresi, ceza ve hususiyle
idam cezası manasında kullanılmak­
tadır. Siyasete ait bir şeye "siyasi"
denir. Çoğulu "siyasiyat"tır. Siyaset
erbabına da "siyasiyylin" denir.
İslam hukukunda siyaset, "Ta'zirden,
yani had cezasının bir altında bulu­
nan bir uslandırma (te'dib) ve ceza-
 İSLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ
dan ibarettir. İcabına göre darp ve ha­
pis gibi yollardan biriyle uygulanır.
Siyaset mefhumu, bir bakıma ta'zir­
den daha kapsamlıdır. Bu bakımdan
siyaset, İslam hukukunda şöyle ta­
rif edilmektedir: "Devlet başkanı­
nın halk üzerindeki emir ve nehyi",
"Adaba, maslahatlara, malların inti­
zamına riayet için konulmuş kanun",
"İnsanları, dünya ve ahirette kurtu­
luşlarına sebep olacak bir yola irşad
ile insanlığın yararına çalışmak."
SİYASET-İ ADİLE (4.J�� d..... �): İn­
sanların haklarını zulüm ve doğru
yoldan sapmış kimselerin elinden kur­
taran siyasettir ki şeriattan sayılmıştır.
SİYASET-İ AMME (4..o � ��): Bü­
tün toplumun yarar ve intizamı için
zorunlu olan bir kısım ahkamdan
ibarettir.
SİYASET-İ HASSA (;,..., t.,.:. ��):
Bazı suçlular hakkında, gerekirse öl­
dürmek suretiyle olsun, vuku bulacak
engelleme ve uslandırma demektir.
SİYASET-İ ŞER'İYYE (�f- ��) :
Beşeriyetin yarar ve intizamı için
şer' -i şerifin kabul ve gerekli kıldığı
bir kısım yüce hükümler.
SİYASET-İ ZALİME (WU:; ��) :
Halkın hukukuna aykırı olan bir siya­
settir ki, şer' -i şerifçe yasaklanmıştır.
• 1 83
SİYER (..r.""') : "Siyret"in çoğuludur. 260
Siyer tabiri tarihçiler tarafından en
fazla Peygamber-i Zişan Efendi­
miz'in vasıflarından, menkıbelerin­
den ve yüksek mücahedelerinden
bahseden kitaplara verilen bir un­
vandır. Buna göre "Kitabü's-Siyer"
tarihin hususi bir şubesi mesabesinde
bulunmuş olur. Hukuk kitaplarında
cihada ait konuları ve hükümleri içe­
ren kısma, "Kitabü' l-Cihad" denildi­
ği gibi, "Kitabü's-Siyer" de denilir.
SUGUR (Jyo;): Sınırboyu, derbend
ağızları ve düşmanın hücumundan
korkulacak açık mevziler demektir.261
SULBİYYE (�): Bir kimsenin öz
kız evladı.
SULH MUSALARA (WL.,a,. �):
Davalaşmanın (mubasame) zıddı­
dır. 262 Istılahta iki tarafın (davacı
"müddei" ile davalının "müddea
aleyh") rızalarıyla anlaşmazlığı or­
tadan kaldıran akid.
SÜFTECE (�): Bir nevi poliçe
demektir. Bir beldede verilen bir pa­
ranın, bir ödüncün bir ödeme emriyle
diğer beldede alınmasıdır. Bir kimse '
260 Siyret ise esasen tarikat, haslet, heyet ve
bir nevi hareket manalarını ifade eder.
261 Tekili, "suğr"dur ki lugatta dağınık ve
farklı farklı şey manasına gelir.
262 Esasen halin düzgün (istikiimetü'l-hfil)
olması manasına olan "saliih" kelimesiy­
le ilgilidir.
1 84 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü

bulunduğu bir beldede bir tacire bir
miktar para verip ondan aldığı öde­
me mektubuyla bu parayı gideceği
diğer bir beldedeki bir tacirden veya
başka birinden alacak olsa bir süfte­
ce muamelesi meydana gelmiş olur.263
SÜKNA (� ): İkametgah yani
menzil, hane ve oda gibi içinde otu­
rulacak yerdir. Böyle bir yerde oturt­
maya da "iskan" denir.
Usul terimi olarak ise sünnet, Nebiyy-i
Zişan hazretlerinden sudur eden söz­
ler ile bilerek yapılan (kasti) fiillerden
ve takrirlerden herhangi biridir.
Resulullah'ın mübarek sözlerine "sün­
net-i kavliyye", fiillerine "sünnet-i fı­
iliyye", yapıldığını gördüğü bir şeye
karşı sükut edip ret ve inkar buyurma­
ması da "sünnet-i takririyye"dir. Sün­
netin çoğulu "sünen"dir.

SÜNNET ("-:....): Lugatta "adet, yol,

tarz" demektir. Fıkıhta, "Resfıl-i Ek­
rem Efendimiz [sallallahu aleyhi vesel­
lem] tarafından farz ve vacip olmak­
sızın bazen terkedilmek üzere de­
vamlı yapılmış olan herhangi bir fiil
ve harekettir. Bu fiil ve hareket, iba­
det kabilinden ise "sünnet-i Huda",
Resı1l-i Ekrem'e mahsus yüce adet
(adet-i seniyye) kabilinden ise "sün­
net-i zeviiid" adını alır.

263 Bu muamele de daha çok yol tehlikesini

veya yük zahmetini bertaraf etmek için
yapılır. Bu, havale manasında bir nevi
ödünç borç para verme (ikraz) muame­
lesidir. Menfaat elde etme düşüncesine
dayanan ve ödeme mektubu yazmak
şartıyla yapılan bir karz mahiyetinde ol­
duğundan bazı fukaha tarafından mekruh
veya gayri caiz görülmüştür. Fakat böy­
le bir mektup yazmak şartıyla olmadan
ikraz yapılır, borç alan da (müstakriz)
böyle bir ödeme mektubu yazarsa bunda
sakınca yoktur. Akçeyi poliçe etmeye,
"seftece" de denir.
 ş
ŞAKİK (J.:.Ll) : Ana baba bir kardeş
demektir. Ana baba bir erkek kardeşe,
"ahi şakik", ana baba bir kız kardeşe
"uhti şakika li-ebeveyn", amcaya da
"ammi şakik" denir.
ŞAKİKA (•;;_:; •.):Ana baba bir kız
kardeş.264
ŞART (.1._,.!.): Lugatta "gerekli olan
alamet" manasındadır. Çoğulu "şürı1t"
ve "şerait"tir. Istılahta hükmün var
olması kendisine bağlı olan şeydir.
Şartın bulunmaması, hükmün de bu­
lunmamasını gerektirir. Fakat şartın
bulunması, hükmün bulunmasını ge­
rektirmez. Mesela nikahın sahih ol­
masında şahitlerin varlığı şarttır. Şa­
hit, nikaha tesir edici değildir. Şahit
bulunduğu halde nikah akdedilmeye­
bilir. Fakat bir nikahın sahih surette
264 Buna, "uht lehüma ve li-ebeveyn uht" da
denilir.
akdedilmesi şahidin varlığına bağlıdır.
ŞART-1 CA'Lİ (� .1. _,.!.): Mükellef
tarafından üzeri�e açıkça veya işaret
yoluyla bağlanmış (ta'lik) olan şarttır.
Bu öncelikle şart edatı ile yapılır. Ör­
neğin bir kimsenin hanımına hitaben '
"Filan yere gider isen boş ol!" demesi
gibidir ki o yere gidildi mi talak hük­
münün şartı bulunmuş olur. Bu şart
gerçekleşmedikçe talak vaki olmaz.
Bazan da şart edatı bulunmaksızın
şart anlamı içeren bir lafızla yapılır.
Bir kimsenin hanımına hitaben, "Fi­
lan yere gittiğinde benden boşsun!"
demesi gibidir ki, "Gider isen . . . " ma­
nasını içermektedir. Bu ikinci şekle
"delaleten şart" adı da verilir.
Ca'li şart, bir de "şart-ı ta'liki" ve
"şart-ı takyidi" adıyla iki kısma ay­
rılmıştır.
1 86 • iSLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ
ŞART-1 HAKİKİ ( � .1.r.) : İşin
aslında veya şeriat (hukuk) naza­
rında kendi üzerine başka bir şeyin
varlığı bağlanan şartıdır. Bu şart bu­
lunmadıkça o şey hakkındaki hüküm
sahih (geçerli) olmaz. Nikaha naza­
ran şahitlerin varlığı gibi.
ŞART-1 TAKYIDI (-ş.ı __:;� .1 .r.): Şart
edatı zikredilmeksizin asıl akdi bir
şart ile kayıtlamaktan ibarettir. Ka­
yıtlanan şeye "meşrut", "mukayed
bi 'ş-şart", o kayda da "şart" denir. Bu
şart çoğunlukla "üzerine'', "şartıyla"
lafızlarıyla ifade edilir ve sahih ve !a­
sit kısımlarına ayrılır.
ŞART-1 TA'LIKİ (� .1.r.): Bir
cümlenin içeriğinin meydana gel­
mesini diğer bir cümlenin içeriğinin
meydana gelmesine bağlamaktır.
Bağlanan cümleye "muallak bi'ş­
şart", kendisine bağlanılan cümleye
de "muallakün aleyh" veya sadece
"şart" denir. Kendisine bağlanılan
şartın varlığı riskli (ala hatari'l-vü­
cı1d) olur. Yani, henüz yok olduğu
halde ileride meydana gelebileceği
umulursa ta'lik durumu gerçekleşir,
aksi halde gerçekleşmez.
ŞEAİR-İ VAKIF (......ü_, JL.....!.) : Mevcut
bulunmamaları vakfın işlevsiz kal­
masını gerektiren kimseler ile vakfi­
ye gereği olan diğer şeylerdir. Mes­
cidlere nazaran imamlar, hatipler,
müezzinler, aydınlatma, tefrişat ile
abdest muslukları gibi. Medrese mü­
derrislerine, imamlar ile hatiplere ve
müezzinlere "erbab-ı şeiiir" de denir.
ŞEBHUN (ıJ�): Gece baskını,
gece baskınıyla düşmanın mallarını
yağmalamak demektir.
ŞEC (� ): Bir kimsenin başını veya
yüzünü yaralama fiilidir. Bu yarayı
açan şahsa "şac'', bu yarayı alan kim­
seye de "meşcı1c" denir.265
ŞECCE (� ): Başa veya yüze isabet
eden yaradır. Çoğulu, "şicac"dır.
ŞEDD-İ VAKIF ( ......ü_, �): Vakfın iş­
lerini ve özel durumlarını denetleyen
ve gözetleyen, mesela mescidlerin
açılıp açılmadığını, temizliklerine
dikkat edilip edilmediğini araştır­
mak üzere mescidlere devam eden
kimsedir. Bunlara "evkaf müfettiş­
leri ve murakıbları" denir. Bir de
namaz vakitlerini ilan eden mesela
namaz vakti girince, "es-Saliitü ya
mü'minin" (Namaza ey müminler!)
diye nidada bulunan kimseye de
"şedd-i vakf' denilmiştir.
ŞEHADET (ö.)�): Bir kimsenin bir
şahısta olan hakkını ispat için "şeha­
det" lafzıyla hakimin huzurunda ve
265 Şec kelimesi, esasen geminin suları yara­
rak denizde akıp gitmesi demektir. Başta
veya yüzde deriyi ve eti yararak kemiğe
doğru sirayet eden yaralara da bu münase­
betle "şec" ve "şecce" denilmiş olmalıdır.
 İ S LA M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
hasmın karşısında meydana gelen
doğru ihbardır. 266
ŞEHADET Bİ'T-TESAMU' (ö�lg..!.
: ile savaş sırasında haksız yere öldü­
L:" L:J4) Bir kimsenin insanlardan
işittiği bir olay hakkında mahkemede
şehadette bulunması . Mesela bir ki­
şinin, "Ben bu yerin vakıf olduğunu
güvenilir kimselerden işittim" diye
şehadet etmesi bu kabildendir.
ŞEHADET Bİ'T-TEVATÜR (ö�lg..!.
;ıy.l4): Bir hadise hakkında, bir top­
luluk tarafından yapılan ve tevatür
derecesine ulaşan şahitliktir.
ŞEHADET Fİ'L-CİNAYE (.} ö�lg..!.
. nail olacakları için yalnız ahiret hü­
�l:::J I ): Bir cinayet hakkında mahke­
mede yapılan şahitliktir.
ŞEHADET-İ HİSBE (� ö�lg..!. ) :
Bazı hususlardan dolayı Hak
Teala'nın rızası için, talep olmadan
gidip şehadette bulunmaktır.
ŞEHADET ALE'Ş-ŞEHADE (ö�lg..!.
ö�4-!JI ._fa.): Bir hadise hakkında şa­
· sayesinde Hak Teala'nın manevi hu­
hit olan kimsenin bu husustaki şeha­
detine başkasının şehadet etmesidir.
ŞEHADET-İ ZUR (J__,j ö�lg..!.) : Yalan
yere ve hakikate aykırı olarak yapı­
lan şahadettir.
266 Bu davacının bu müddea aleyhte (dava
konusunda), "Karz yönünden şu kadar
alacağı olduğuna şahitlik ederim" denil­
mesi gibi. Böyle bir ihbarda bulunana
"şahit", lehine şahitlik edilen kimseye
"meşhı1dün leh'', aleyhine şahitlik edilen
şahsa "meşhüdün aleyh", şahitlik edilen
hususa da "meşhüdün bih" denilir.
• 1 87
ŞEHİD (�): Allah yolunda yapılan
bir muharebe esnasında veya isyan­
cı (ehl-i bağy) ile veya yol kesiciler
rülen, buluğ çağına gelmiş ve temiz
bulunan herhangi bir müslüman. Bu
hem dünya hem de ahiret hükümleri
itibariyle şehid olduğundan kendisi­
ne "hakiki şehid" denir.
Bir de "hükmi şehid" vardır ki bu da
boğulma, yangın veya garip olarak
ölen ya da tahsili yolunda yahut ak­
ciğer zarı iltihabı (zatülcenb) gibi bir
hastalık neticesinde ölen herhangi bir
müslümandır. Bunlar şehid sevabına
kümleri bakımından şehid sayılırlar.
Fakat dünya hükümleri bakımından
şehid olmadıklarından yıkanmadan
defrıo lunmazlar.
Şehid tabiri, huzur manasına olan
"şühüd"dan veya "şehadet"ten alın­
mıştır. Hak yolunda hayatını feda
eden bir mücahid, bu şerefli ölüm
zuruna nail olacağı veya mücahidin
bu şanlı ölümünde melaike-i kiram
hazır bulunacağı için kendisine "şe­
hid" unvanı verilmiştir.
ŞEHVET (ö�): Nefsin hevasına uy­
mak, bir şeyi sevip ona meyletmek
demektir. Buna "iştiha" da denir. 267
267 Çoğulu, "şeheviit"tır. "Teşehhüb" de bir
kimseden bir şeyi peyder pey arzu ve ta­
lep etmektir. Pek şehvetli kimseye, "şeh­
vani" denir. Görenlerin kalben ısınmasını
ve alışmasını (istinas) celbeden şeye de,
"şehiy" denilir.
1 88 • i SLAM HUKUKU TERi M LE Ri SÖZLÜG Ü
ŞER'-ŞERİAT (4..ıu._,...!. -�): Esasen
şer', şir'a, meşrea kelimeleri, insanı bir
ırmağa, bir su kaynağına götüren yol
anlamındadır. Daha sonra bu tabir, dini
hükümleri ifade etmek üzere kullanıl­
mıştır. Çünkü dini hükümler de insan­
ları sosyal ve manevi hayatın varlığını
ve devamını sağlayan bir feyiz ve yük­
selişe ulaştıracak ilahi bir yoldur.
"Şer"' lafzı, ortaya çıkarmak ve açık­
lamak (izhar vebeyan) manalarını da
ifade eder. Bu kelime, şeriat vazet­
mek manasında da kullanılmaktadır.
Bununla birlikte şeriat tabiriyle eş
anlamlı olarak da kullanılır.
Din dilinde "şeriat'', Ceniib-ı Hakk'ın
kulları için vazetmiş olduğu dini,
dünyevi hükümlerin tamamıdır. Bu
itibarla şeriat, din ile eş anlamlı olup
hem "asli hükümler" (ahkam-ı asliy­
ye) denilen inanç ( itikad) hükümle­
rini hem de "fer'i-ameli hükümler"
(ahkam-ı fer'iyye-i ameliye) denilen
ibadet, ahlak ve muamelatı kapsar.
Bununla birlikte "şeriat" tabirinin
yalnız fer'! hükümleri ifade etmek
üzere kullanılması daha yaygındır.
Şeriat kelimesinin çoğulu "şerai "'<lir.
Sonuç olarak şeriat, genel anlamda,
"Bir peygamber tarafından tebliğ edil­
miş olan ilahi kanun" demektir. Bu
kanunun asıl koyucusu olan Cenab-ı
Hakk'a, "şiiri'-i mübin" denir. Bu ka­
nunu insanlara tebliğ etmiş olan pey­
gambere de "şiiri"' unvanı verilir.
Ahkam-ı şer'iyye, denilince, ilahi
kanun hükümleri manasını anlamak
lazımdır ve bununla asıl Kur'an'a,
hadise, icmaa açıkça dayanan hü­
kümler kastedilmiş olur. İslam mü­
ctehidlerinin kıyas ve ictihadları ile
istinbat ettikleri hükümler ise "fıkhi
hükümler" ve "fer'i-ameli mesele­
ler" diye anılır. Ancak bunlara da
şer'! esaslara dayanmaları yönüyle
"şer'! hükümler" denir.
Fıkhi hükümler ve fıkhi meseleler,
esasen fürfıata ait, ictihada dayanan
hükümlerden ve meselelerden iba­
rettir. Ancak bu tabirler, hem nas ve
icmaa dayanan şer'! hüküm ve mese­
leleri hem de ictihad ve kıyasa dayalı
hükümleri ve meseleleri kapsayan ge­
nel bir isim olarak kullanılmaktadır.
ŞEYHU'L-HADİS ( ��I �) : Ha­
dis ilminde kamil üstat olan ve ken­
disinden hadis rivayet olunan zattır.
Buna "imam" da denir.
ŞİAR ()......!. ) : Muharebe zamanların­
da birbirini tanıyıp bilmek için asker­
lerin kendi aralarında tayin etdikleri
parola veya alamet. Ashiib-ı kiramın
birçok savaşta şiarları, "Emit! Emit!"
yani, "Öldür! Öldür!" kelimesi idi.
Düşmanı perişan edip sindirmeyi ba­
şarmalarını uğurlu saymak için bunu
şiar edinmişlerdi.268
268 İnsanların gömleğine ve mutlak olarak
bedenine temas eden elbisesine ve at kıs­
mının çuluna da "şiiir" denir.
 İ S LAM H U KUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ
ŞİBH-İ AMD (� �): Öldürülmesi
meşru olmayan bir insanı, yaralayıcı
aletlerden sayılmayan bir şey ile kas­
ten öldürmektir. Buna "şibhü'l-hata"
da denir.
ŞİRB-İ HAS (._,.., \.>. '-:" r-):
Sınırlı sa­
yıda şahısların tarlalarını sulamak
için bir sudaki su alma (şirb) hakla­
rıdır. Sayıları nihayet yüzden ibaret
olan şahıslar, sınırlı sayıda (mah­
dut) sayılır. Fakat kamunun istifade
ettiği ırmaklardan su almak, şirb-i
has kabilinden değildir. Esasen şirb,
"bir sudaki nasib ve hisse" demektir.
"Şirb" kelimesi, sözlükte hayvan ve
cansız için, duran veya akan bir su­
dan hisse anlamındadır.
ŞİRKET (45_,,..!-) : Sözlükte "ortak­
lık" ve "ortak olmak" anlamındadır.
Terim olarak bir şeyin birden fazla
kimselere tahsis edilmesi ve o kim­
selerin o şey ile imtiyaz elde etme­
si demektir. Bununla birlikte şirket
tabiri, böyle bir tahsise sebep olan
şirket akdi yerinde de yaygın olarak
kullanılmaktadır.
Şirket sahiplerinden her birine "şerik,
müşterik" ve "müşarik" denir. Şirke­
tin sermayesi olan mala da, "mal-i
müşterek, mal-i müşterekün fih" de­
nir. Ortaklığa da "iştirak" denir.
Şirketler başlıca "şirket-i mülk, şir­
ket-i akd" ve "şirket-i ibaha" kısım­
larına ayrılır.
• 1 89
ŞİRKET-İ AKD (� 45r-): İki veya
daha fazla kimse arasında bir akidle
(İcab ve kabul) meydana gelen şir­
kettir. Kazanılacak kar aralarında
ortak edilmek üzere yapılır. "Şirket-i
akd, şirket-i inan, şirket-i müfüvaza"
kısımlarına ayrılır. Bunlardan her biri
de "şirket-i emval, şirket-i amal" ve
"şirket-i vücüh" nevilerine ayrılır.
ŞİRKET-İ A'MAL (Jwl 45__,.!.): Tarafla­
rın kendi amellerini yani çalışmalarını
sermaye edip başkalarından iş almak
maksadıyla kurdukları şirkettir. Meyda­
na gelen kazancı da aralarında taksimde
bulunurlar. Buna "şirket-i ebdan, şir­
ket-i sanayi, şirket-i takabbül" de denir.
İki mimarın, iki terzinin veya bir mimar
ile bir boyacının ortak olmaları gibi.
ŞİRKET-İ CEBRİYYE (�� 45_,,..!-) :
Ortakların fiilleriyle değil, başka bir
sebeple meydana gelen şirkettir. Mi­
rasçılık veya birbirinden ayrıştırıl­
ması güç olan malların kendi kendi­
lerine karışmalarıyla meydana gelen
ortaklık gibi.
ŞİRKET-İ AYN (� 45r-): Belirli,
mevcut ve ortaklık kurulabilecek
bir maldaki ortaklıktan ibarettir. İki
kimsenin satın almış oldukları bir
evdeki ortaklıkları gibi.
ŞİRKET-İ DEYN (:r..) 45r-): İki veya
daha çok kimseye ait olup bir se­
bepten dolayı bir şahsın zimmetinde
sabit olan alacaktaki ortaklıktan iba­
rettir. İki kimsenin satmış oldukları
1 90 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
müşterek bir malın bedelinden dolayı
müşterinin zimmetinde bulunan ala­
caklarındaki ortaklıkları gibi. Böyle
biralacağa, "deyn-imüşterek" denir.269
ŞİRKET-İ EMVAL (Jlyl 4.5_,...!) : Ta­
rafların ortaya sermaye olarak bir
miktar mal koyup ya birlikte veya
ayrı ayrı ya da bu yönü şart etmeden
alıp satmak üzere kurdukları şirket­
tir. Elde edilen kar, ortaklar arasında
bir oran dahilinde taksim edilir.
ŞİRKET-İ İBAHA (4.>�I 4.5_,...;) : Mu­
bah olan şeyleri, yani mülkiyet al­
tına alınmamış sular, kendiliğinden
yetişenP0 otlar ve av hayvanları gibi
aslında kimsenin mülkü olmayan
şeyleri alıp sahiplenme hususunda
herkesin hak sahibi olması.
ŞİRKET-İ İHTİYARİYYE (4.5_,...;
�}::=>- \ ): Ortakların fiilleriyle mey­
dana gelen ortaklıktır. İki kimse tara­
fından ortak olarak alınan bir evdeki
ortaklık gibi.
ŞİRKET-İ İNAN (0� 4.5_,...!) : Ticaret
gibi bir maksatla iki veya daha fazla
kimse tarafından sermaye konularak
akdedilen bir şirkettir. Bu şirkette
ortakların arasında tam eşitlik şartı
bulunmaz. Mesela, birinin sermaye-
269 Tek bir sebepten dolayı olmaksızın, borç­
lunun zimmetinde bir şahsa veya fark­
lı şahıslara ait olan borçlara da "deyn-i
gayr-i müşterek" denir.
270 Hüda-yı niibit.
si 1 000, diğerinin sermayesi 500 lira
olabilir. 27 1
ŞİRKET-İ MUDAREBE
"-ul.,a... ) : Bir taraftan sermaye, diğer
taraftan çalışma ve iş olmak üzere
akdedilen şirket. Sermaye sahibine,
"rabbü'l-mal" çalışana da, "müda­
rib" denilir.
ŞİRKET-İ MÜFAVAZA
w_,Li.o): Ortaklar arasında hem ser­
mayenin miktarı hem de kardan
hisseleri eşit olmak üzere akdedilen
şirkettir. 272
271 İ nan, ortaya çıkmak manasındadır. Diz­
gin manasını da ifade eder. Bu şirkete
inan denilmesi, ya bazı mallarda şirke­
tin ortaya çıkmasından veya bu şirket
sebebiyle ticaretin dizgini elde edilmiş
olmasından dolayıdır. Şöyle de deniliyor
ki: Bir hayvana binen, onun dizginini bir
eliyle tutar, diğer eliyle de başka iş yapa­
bilir. Bu şirkette de ortaklardan her biri,
sermayenin bir kısmında inan tasarrufu­
nu ortağına havale eder, bazısında etmez.
Bu yönüyle buna bu ad verilmiştir.
272 İ miim-ı A zam ile İ mam Muhammed'e
göre bu şirkette ortakların tasarrufları da
eşitlik üzere olması şarttır. Binaenaleyh
ortaklardan birinin alıp satabileceği bir
şeyi diğerleri de alıp satabilmelidirler. Bu
halde bir müslüman, bir gayri müslim ile
şirket-i müfiivazada bulunamaz. Çünkü
bir gayri müslim, şarap, domuz gibi şey­
leri alıp satabileceği halde bir müslüman
alıp satamaz. İ mam Ebfı Yusuf'a göre ta­
sarruflarda eşitlik şart değildir.
Müfüvaza şeklinde şirketi kuranlara
"müfüvizln" denir. Müfüvaza lafzı ya
"tefviz" den türemiştir ve eşitlik manasını
ifade eder; ortaklar ticaret mallarının hep-
 İSLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ
ŞİRKET-İ MÜLK ( ..!.lL "5_r,) : Bir
malın birden fazla kişiye, mülk edin­
me yollarından biriyle ait olmasıdır. 273
ŞİRKET-İ VÜCÜH (·�J "5_r,):
Birden çok kimsenin sermayeleri
olmadığı halde kendi itibarlarıyla
veresiye mal alıp satmaları ve karını
aralarında taksim etmeleri suretiyle
akdedilen bir şirkettir. Buna, "şir­
ket-i mefülis" de denilir. 274
ŞÜF'A (�): Şef ( � ) kelimesin­
den alınmıştır. Şef kelimesi sözlükte
tekin zıddıdır. Yani çift anlamındadır.
Bu bakımdan çoğul ve ilave mana-
sinde birbirine bütün tasarrufları havale
etmesi yönüyle buna bu ad verilmiştir
veya yayılma ve ortaya çıkma manasını
ifade eden "fevz" ve "feyezan" lafzından
alınmıştır. Bu şirket, bütün tasarruflarda
ortaya çıkma ve yayılma üzerine kurul­
duğundan bu adı almıştır. Ve ihtimal ki
böyle bir şirket, feyiz ve berekete vesile
olacağı için böyle isimlendirmiştir.
273 İ htiyari ve gayri ihtiyari kısımlarına ay­
rılır. Şöyle ki: Satın alma, bağışı kabul,
vasiyet gibi ortakların fiilleriyle sabit
olan şirket, "şirket-i ihtiyariyye" dir. Mi­
rasçılık gibi veya malların birbirinden
kolaylıkla ayrılamayacağı şekilde birbi­
rine karışması gibi bir sebeple meydana
gelip ortakların fiilleriyle sabit olmayan
şirket de, "şirket-i gayr-i ihtiyariyye"dir.
Bir hanede veya birbirine karışmış olan
bir miktar zahirede iki kimsenin hisse
sahibi olması gibi ki bunlara "şerik" ve
"müteşarik" hissedar denir.
274 Bu şirket, vecahet ve itibar sahipleri ta­
rafından akdedileceği için, "şirket-i vü­
cuh", sermayeleri bulunmadığı için de,
"şirket-i meralis" adını almıştır.
• 191
sını da içerir. 275 Terim olarak şüfa,
satılan veya bedel (ivaz) şartıyla hibe
edilen bir akarı veya o hükümde olan
bir malı müşteriye veya lehine hibe
yapılana (mevhUbün lehe), kaça mal
•
olmuş ise o miktar ile müşteriden
veya bayiinden veya mevhUbün leh­
ten cebren alıp temellük etmektir. Bu
bakımdan şüfa sahibi kendi mülküne
böyle şüfa ile aldığı malı katmış olur.
Şüfa, şüfaya konu olan malı temel­
lük manasında da kullanılmaktadır.
ŞÜF' ADAR (.;b ......A..!. ): Satılan veya
ivazla hibe edilen akarda şüf'a hakkı
olan kimsedir. 276 Satılan akarda his­
sesi olan veya o akara bitişik akarı
bulunan kimse gibi.
ŞÜPHE (�): Sabit olmadığı hal­
de sabite benzeyen şeydir. Başka bir
tarif ile, haram mı helal mi olduğu
yakinen bilinmeyen şeyden ibarettir.
ŞÜPHE-İ AKD (� �): Şekil ola­
rak var olan bir nikah akdinden doğan
şüphedir. Buna "şüphe-i nikah" da
denir. Şahitsiz olarak kıyılan bir nika­
hın helalliği hakkındaki şüphe gibi.
275 Çünkü bir şeyin diğer bir şeye zam ve
ilavesini anlatmaktadır. Şefaat kelimesi
de bundandır. Çünkü bununla bir arka
çıkma meydana geliyor ve şefaat eden
ile hakkında şefaat olunan kimse birleş­
miş oluyor. Nitekim şefaat-i nebeviyye
sayesinde günahkarlar abidler zümresine
katılıp onlarla çift olacaktır.
276 Akara temellüke salahiyeti bulunan kim­
sedir.
1 92 • İSLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ

ŞÜPHE-İ İŞTİBAH (o�\ �):

Bazı ahkamın devam etmesinden
kaynaklanan bir şüphe demektir.
Bazen şübhe-i akd ile birleşir. (bk.
ZİNA CEZASI).

ŞÜPHE-İ MÜLK (..!il.. �): Ma­

halde sabit olan şüphedir. Helalliğe
mani delil bulunduğu halde buna
bakılmayarak sırf haramlığa aykırı
görülen bir delilin varlığından mey­
dana gelir. Buna "şüphe-i mahal" de
denir. Mahallin helalliğine dair bir
şer''i hüküm şüphesi sabit olması ba­
kımından buna "şüphe-i hükmiyye"
de denilmiştir. 277

277 Fıkıh bilginleri, "şüpheden sanığın ya­

rarlanması" ilkesinden hareketle şüpheyi
değişik kısımlara ayırmışlardır. Bunlar­
dan biri de "mülk şüphesi"dir. Bu şüphe­
ye, "hükümde şüphe" de denir. Kuvvetli
delile dayalı olarak bir fiil veya işlemin
haram olduğu sonucuna varılmakla bir­
likte aksi yönde bir delil veya görüşün
bulunması sebebiyle ortaya çıkan şüphe­
dir. Süreli evlilik, bfıin taliikla boşadığı
eşi iddet beklerken onun kız kardeşiyle
evlenme gibi hakkında alimlerin ihtilaf
ettiği her türlü evlilik ve cinsel ilişki bu
kapsama girmektedir. Bu tür şüphe zina
haddinde, kadının evlenme akdinin veya
meşrfı ilişkinin mahalli olmaya elveriş­
li olup olmadığı bağlamında gündeme
geldiğinden "mahal şüphesi" veya "milk
şüphesi" diye anılır. Hükümde şüphenin
hırsızlık ve diğer hadlerle ilgili örnekleri
de vardır. Delillerin farklılığı sebebine
dayandığı için objektif bir nitelik taşıyan
bu şüphe türünde tarafların iyi niyetli
olup olmaması, yani işlem veya fiilin ya­
sak olduğunu bilip bilmemesi sonucu et­
kilememektedir (bk. H. Mehmet Günay,
'"Şüphe" DİA, XXXIX, 263-265).
 T

TEAMÜL (J-W): Bir şeyin fazlaca TAGRİR (r.fa): Aldatmak. 278

kullanılmasıdır. Başka bir tabir ile
TAHAKKUK (�): Bir şeyin doğ­
bir şey hakkındaki muamelenin adet
ru ve geçerli olduğunun (sıhhatinin)
haline gelmiş bulunmasıdır. Bir iki
ortaya çıkması, mahiyetinin olduğu
kimsenin kullanmasıyla teamül mey­
gibi anlaşılması demektir. "Şu haber
dana gelmez.
tahakkuk etti" yani haberin gerçekli­
TA'DIL-İ ŞÜHUD (�� J...ı..ü) : Bir ği ortaya çıktı, denilmesi gibi.
olay hakkında şehadet eden kimse­
TAHAMMÜL-İ ŞEHADET (�
lerin, şehadete ehil ve adil kimseler
ö�(+.!.): Bir kimsenin hakkında şahit­
olduklarına dair karar verilmesi.
lik etmesi istenilecek hususa hakim
TAFİH (4.ili): Hakir olan, örfen olması ve ona dair şahitlik yapabile­
ehemmiyetsiz sayılan, başkaları ta­ cek bir bilgi birikimine sahip bulun­
rafından alınması hususunda müsa­ masıdır.
maha gösterilen şey demektir. Yaş
TAHciR (�): Başkaları tarafın­
otlar, ağaç üzerindeki meyveler gibi.
dan el konulmaması için arazinin et­
Bir şeydeki kıymetsizliğe, adiliğe,
rafının taş veya çitle çevirmektir.
ehemmiyetsizliğe "tefühet" denir.
TAHKİK (�): Bir şeyin hakika-
TAGRİB (�fa): Sürgün. Suçlu
olanların bulundukları yerlerden bir
278 Aldatana, "giirr" aldanana, "mağrür" de­
müddet için başka yerlere ve belde­
nir. "Gurur" da bir kimsenin kendi kendi­
lere uzaklaştırılmalarından ibarettir ne aldanmasıdır.
1 94 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
tini öğrenip kesin olarak anlamak
demektir. "Şu meseleyi tahkik ettim"
denilmesi gibi.
TAHKİM (�): Bir hükmü bir
kimseye havale etmektir. Davacı ile
davalının aralarındaki davayı hallet­
mesi için kendi rızalarıyla bir zatı
hakim edinmeleridir. Bu zata "ha­
kem" ve "muhakkem" denir. 279
TAHKİM-İ HAL (JL> �): Dava­
laşma (mürafaa) esnasında mevcut
olup iki taraftan birinin lehine şeha­
det ve delalet eden mevcut durumu
hakem kılarak ona göre hüküm ver­
mektir. Bir şeyin bugünkü haline na­
zaran onun geçmişte de bu hal üzeri­
ne olduğuna hükmedilmesi gibi. Bu,
"istishab" kabilindendir.
TAHLİF (�): Davacı ile davalı­
dan birine yemin verdirmektir. 280
TAHLİL (�): Ağır haramlığı
(hürmet-i galiza) ortadan kaldırarak
önceki koca için yeni nikahın helal
olmasına vesile olan bir muameledir.
Buna "hulle" de denir.
TAHLİYE (�): 281 Bir şeyi teslim
almaya mani olan şeyleri ortadan
Bir dava için farklı zatlar da hakem tayin
279
edilebilir.
280 "Half, hilf' ve "halif' ant içmek, ye­
min etmek manasındadır. Yemin edene,
"hiilif', yemin edilen şeye "mahlfıfün
aleyh", yemin ettirmeye ve yemin iste­
meye de, "istihliif' denilir.
281 Sözlükte boşaltmak, halas etmek demektir.
kaldırarak almayı mümkün olacak
bir durumda bulundurmaktır.
TAHRİC (�fa): Lugatta "çıkar­
mak" anlamındadır. Istılahta, "Mü­
ctehidlerin dayandıkları naslara, kai­
delere, asıllara uygulayarak şer'i hü­
kümleri çıkarmaktır." Şöyle ki: Bir
fıkıh mezhebine tabi olup o mezhep
imamının dayandığı nasları, illetleri
ve sebepleri öğrenerek o mezhepte
açıkça ifade edilmemiş olan herhan­
gi bir meselenin hükmünü o mezhep
dairesinde bulup ortaya çıkarmaya
"tahric" denir. Bu işlemi yapan ve ta­
yin eden zata "muharric" ve "tahric
sahibi" denir.
TAHRİR-İ RAKABE ( �_; ..r.,,...,...;) :
Köleyi veya cariyeyi azat etmektir.
Daha çok halisen, livechillah, yani
sadece rıza-yı Hak için vuku bulan
azatlarda kullanılır. "Tahrir" lafzı,
esasen "tahlis" manasını ifade eder.
Köleyi esaretten kurtarmak ve ken­
disinde hürriyeti ispat edeceği için
"tahrir" denilmiştir.
TAHSİS (�): Umumilik ifade
eden (anım) bir sözü kapsadığı fert­
lerden bazılarına -hakikaten veya
hükmen bitişik (muttasıl) olan müs­
takil bir kelam ile- ait kılmaktır ki bu
beyan-ı tağyir kabilindendir. Mesela,
namaz her müslümana farzdır, bulu­
ğa ermemiş müslümanlara farz değil­
dir, denilse bu farziyet, yalnız baliğ
olan müslümanlara hasredilmiş olur.
 İ S L A M H U K U KU T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
TAKLİT (�): Başkasının fiil ve
hareketlerine tabi olmaktır. Istılahta
taklit, bir delil olmadığı halde sırf
hakka isabet etmiş (muhik) olduğuna
inanmakla bir zata intisap edip ona
tabi olmaktan ibarettir. Mesela, belir­
li bir müctehide tabi olmanın gerekli
olması için bir delil yoktur. Fakat bir
kimse, ictihada hakkıyla muvaffak
olan İslam alimlerinden herhangi bi­
rine ictihadında hakka isabet etmiş
görerek tabi olabilir ki bu, meşru bir
taklitten ibarettir.
TAKSİT (�): Borcu farklı ve be­
lirli vakitlerde parçaparça ödemektir.282
TAKYİD (.ı _4.i): Bir tasarrufu, bir
_
akdin aslını şart edatı olmaksızın bir
şarta, bir kayda bağlamaktır. Bağla­
nan şeye, "meşrut, mukayyed bi' ş­
şart", o kayda da "şart" denir. Bu
şart "üzere veya şartıyla" lafızları ile
ifade olunur. "Bu malı, şu şeyi rehin
vermek üzere sattım" denilmesi gibi.
TALAK (J'.)U. ) : Lugatta "boşanmak,
hissi veya manevi bir kayıttan kurtul­
mak" anlamındadır. Fıkıh ıstılahı ola­
rak, "nikah akdini özel lafız ile derhal
veya gelecekte ortadan kaldırmak ve
yok etmektir." Talak, talak-ı ric'i ve
talak-ı bain kısımlarına ayrılır.
TALAK-1 (SÜNNI) AHSEN (J'.)U.
�\): Erkeğin kendisiyle cinsel
ilişkiye girdiği hanımını, bir temiz-
282 Çoğulu, "tekasit"tir.
• 1 95
lik döneminde ilişkiye girmeden bir
ric'i talak ile boşamasıdır. İddeti
sona erinceye kadar bir daha boşan­
mış olmaz.
TALAK ALA MAL (J\.A � J'.)U;.) :
Bir mal mukabilinde yapılan boşa­
madır.
TALAK-1 BAİN (J� J»): Hanıma
yaklaşmadan evvel meydana gelen
veya yaklaşmadan sonra kesin bo­
şamayı ifade eden kinai bir lafız ile
yapılan boşamadır. Ayrıca sarih bir
lafız ile yapılıp da sarahaten veya
işareten üç sayısıyla veya bir bedel­
le yapılan boşama da hain talaktır.
Bir de kesin boşamaya işaret eden
bir nitelik (vasıf) ile nitelenen veya
bir şeye benzetilen talak da haindir.
Bilin talak evliliği hemen sona erdi­
rir. "Bilin" kelimesi, "beym1net"ten
türemiş bir isimdir. Beynfınet ise
"firkat" gibi ayrılmak manasındadır.
TALAK-1 BİD'l (..f' � J'.)U, ) : Azar­
lamayı gerektirecek şekilde yapılan
talaktır. Kadını ya hayız halinde veya
kendisiyle ilişkiye girilmiş bir temiz­
lik içinde birden fazla olmak üzere
boşamaktır. Bir temizlik içinde bir de­
fada veya ayrı ayrı birden fazla yapı­
lan talaklar bu kabildendir. Bid'i talak
kötülenmiş ve yasaklanmış olmakla
beraber yapıldığında geçerlidir.
TALAK Bİ'L-KİNAYE (�lSJ� J» ) :
Kinayeli tabirlerden biriyle yapılan
talak.
1 96 . i s L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
TALAK-1 FAR (;t; J':>\1): Bir kimse­
nin maraz-ı mevtinde (ölüm hastalığı
esnasında) yapmış olduğu talaktır.
Daha çok hanımının mirasa sahip ol­
masını engelleme gayesi taşır.
TALAK-1 FUZULi/Yetkisiz Temsil­
cinin Boşaması (J� J':>\1 ) : Asil
veya vekil olmayan bir şahsın yap­
tığı talaktır. "Filanın hanımı boş ol­
sun! " denilmesi gibi.
TALAK-1 (SÜNNi) HASEN (J':>\1
:_r->-) : Erkeğin kendisiyle cinsel iliş­
kiye girdiği hanımını, bir temizlik
döneminde ilişkiye girmeden bir ric'i
talak ile boşamak ve iddetinin bitimi­
ne kadar temizlik durumlarına göre
ve adetten kesilmiş bir kadın ise ayla­
ra dağıtarak birer kere daha boşama­
sıdır. Üç boşama (talak) sayısı, böyle
ayrı ayrı yapılarak tamamlanmış olur.
Cariyeler hakkında bu şekilde yapıla­
cak iki talak da aynı hükümdedir.
TALAK-1 MUALLAK/Şarta Bağlı
Talak (J.L.... J')\1 ): Bir şeye bağlama
suretiyle yapılan talaktır. "Şu işi ya­
parsan boş ol" denilmesi gibi. Buna
"yemin bi 't-talak" da denir.
TALAK-1 MUZAF/Zamana Bağlan­
mış Talak ( ....; L.,a... J ')\1): Bir zamana
izafe edilen talaktır. "Yarından itiba­
ren boş ol!" denilmesi gibi.
TALAK-1 MÜNECCEZ/Hemen Olu­
şan Talak (� J')\1 ): Bir şarta veya
zamana bağlamadan hemen meyda­
na gelen talaktır.
TALAK-1 RİC'I (�_; J':>\1 ): Taraf­
ların fiilen karı koca hayatı yaşadık­
tan sonra erkeğin yeni nikah akdine
gerek kalmadan iddet süresi içinde
eşine dönebildiği boşamadır. Boşa­
manın ric'i sayılabilmesi için birinci
veya ikinci talak olması, boşamanın
bir bedel karşılığında yapılmaması
gerekir. Bu şartlar altında boşama sa­
rih veya kinayeli lafızlarla yapılmış
olsa bile talak kural olarak ric'idir.
TALAK-1 SARiH (�J""' J')\1 ): Sarih
lafızlardan biriyle yapılan talaktır.
İster ric'i ister bain olsun meydana
gelmesi için niyete bakılmaz.
TALAK-1 SÜNNi (� J':>\1) : Azarla­
mayı gerektirmeyecek şekilde mey­
dana gelen talaktır. "Sünni hasen" ve
"sünni ahsen" kısımlarına ayrılır.
TALEB-İ MÜVASEBE (�ly � ) :
Bir akarın satıldığını haber alan bir
hissedarın veya halitin veya bitişik
komşunun, o haberi aldığı mecliste
hemen şüf'ayı talebe delalet eden bir
söz söylemesidir. Mesela, "Ben o satı­
lan akarın şüf' adanyım" demesi gibi. 283
TALIA (�) : Casus. Düşmanın du­
rumlarından haberdar olup mensup
283 Müviisebe, bir şeye hemen atılmak ve
kalkışmak anlamındadır. Şüf'a talebi de
derhal olmak lazım geldiğinden ona böy­
le denilmiştir.
 İSLAM HUKUKU TERİMLERİ SÖZLÜGÜ
olduğu tarafa haber vermek üzere
gönderilen şahıs.
TALIK (J::lb ) : Serbest kalma, yolu
açılmış tahliye edilmiş esir. Çoğulu,
"tuleka"dır.
TA'LİK (J:.1.....;) : Bir cümlenin kapsa­
dığı mananın meydana gelmesini, di­
ğer bir cümlenin kapsadığı mananın
meydana gelmesine şart edatı ile bağ­
lamaktır. Mesela bir kimse kölesine,
"Filan işi görürsen azat ol" dese, azat
olmanın meydana gelmesini o işin
görülmesine bağlamış olur. O iş gö­
rülünce azat durumu meydana gelir.
Buna, "ta'lik-i şart" da denir.
TA'N-1 ŞÜHÜD (.)� �): Bir ola­
ya şehadet edenlerin bu şehadette
yalancı olduklarına dair davalı tara­
fından ortaya konulan iddiadır. 284
TARIK-İ AM (i� J:_)>) : Sınırsız sa­
yıda insanın serbestçe gidip gelmek­
te oldukları yoldur. Bu yolun çıkar
veya çıkmaz yol olması arasında bir
fark yoktur.
TARİK-İ HAS (_l"" l>- J:_)>) : Sınırlı
sayıda kimselerin mülkü olan ortak
sokaktır. Bazı çıkmaz sokaklar yani
tarik-i gayr-i nafize, tarik-i has kabi­
lindendir.
TARRARİYYET (�)_)>) : Yankesici­
lik demektir. Yankesiciye, yani uya-
284 Makbul sebeplere yakın olan bir ta'na,
"tecrih-i şühı1d" da denir.
o 1 97
nık bir kimsenin korumak istediği
bir malını gafletinden yararlanarak
bir hile ile çalan şahsa "tarrar" denir.
Tarrar, hırsız hükmündedir.
TASARRUF-1 MÜLLAK (.J_,..a.i
.!.l')l. ): Bir şeyde meşru ve geçerli
(nafiz) bir şekilde asıl olarak yapılan
tasarruftur. B ir kimsenin sahip oldu­
ğu hanesini tamir etmesi ve arazisini
ekmesi, hayvanına binmesi ve elbi­
sesini giyinmesi gibi.
TASHIH-İ MESELE (.ili_. �)
[F eraiz] : Varislerin hisselerini hiç­
biri hakkında kesir olmayacak şe­
kilde ve mümkün mertebe en az bir
miktardan göstererek terikeyi taksim
edilebilir bir hale sokmaktır.
TATLIK/BOŞAMA (J:ik;): Erkeğin
karısını boşaması ve aradaki evli­
lik bağını usulüne uygun bir şekilde
sonlandırması dır.
TA 'ZIR (_r.j-'Y): Zıt anlamlı tabir­
lerdendir. Lugatta "men, red, icbar,
aşağılama, uslandırma, hak üzere ol­
mak" manalarını ifade ettiği gibi "ta­
sarruf, yardım etme, takviye, saygı
duyma ve tazim" manalarını da ifa­
de eder. İslam hukukunda ta'zir ise
hakkında belirli bir ceza ve şer'i had
bulunmayan suçlardan dolayı tatbik
edilecek uslandırma (te'dib) ve ceza­
dan ibarettir.
TA'ZIR-İ AHİSSA (L:.:-1 _r.j-'Y): Sos­
yal durumları düşük, alt tabakadan
1 98 • i S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S ÖZ L Ü G Ü
sayılan kimseler hakkındaki ta'zirdir
ki hem mahkemeye celple ihtar sure­
tiyle hem de hapis ve darp suretiyle
yapılabilir.
TA'ZIR-İ EŞREFİ'L-EŞREF (_r._,;.ü
.......;_,..!.\i l .......;_,..!- 1 ): Ulema, üst düzey
kimseler (eşraf) gibi zevat hakkında
yapılacak ta 'zir. Sırf bildirmek sure­
tiyle yapılır.
TA'ZIR-İ EVSAT (..k.....ıJ I _,:__;.ü): Sos­
yal mevkileri orta halde bulunan
kimseler hakkındaki ta'zirdir. Hem
mahkemeye celp ve ihtar suretiyle
hem de hapis suretiyle yapılabilir.
TA'ZIRÜ'L-EŞRAF (J_,..!.\i l _,:�) :
Yöneticiler (ümera), yüksek tüccar,
köy ayanı gibi üst düzey kimseler hak­
kındaki ta'zir. Bir vasıtayla bilgi ver­
mek suretiyle veya mahkemeye celp
edilerek yüzüne ihtar suretiyle yapılır.
TEADDÜD-İ ZEVCAT (..:...ı \::- Jj .)...\.Aj) :
Bir kimsenin nikahı altında birden
çok kadının bulunması demektir.
Bunun müslümanlarca azami sınırı
dörttür.
TEARUZ-İ BEYYİNAT (U""J'u..i
..:...ı � ): 285 Delillerden her birinin, di­
ğerini çürüttüğünü ispat eder bir
halde bulunmasıdır. Artık bunlardan
hiçbiriyle amel olunamayacağından
hepsi de düşmüş olur.
285 B eyyinelerin her yönüyle denkleştirilme­
si ve karşılaştırılması (teadül ve tekabül).
TEBAYÜN (0:�): İki sayı arasında
birden başka ortak bölen bulunma­
masıdır. Dokuz ile on sayıları gibi.
Çünkü bu iki sayının büyüğü küçü­
ğüne bölününce kesir bire düşer.
TEBVİE (�.r.ö): Evli cariyenin efen­
disi veya efendisinin aile efradı tara­
fından istihdam edilmeyip kocasına
hanesinde teslim edilmesi demektir.
TEBZIR (_,:�): Bir şeyi layık ol­
mayan yerde sarfetmektir. Yapana,
"mübezzir" denir.
TE'CİL-İ DEYN (:r..) �t): Borcun
verilmesini belirli bir vakte bağla­
mak veya borcu tehir etmektir. Böyle
olan borca, "deyn-i müeccel" denir.
Peşin olan borca, "deyn-i muaccel"
denir. Ödeme zamanı gelen deyne
de, "deyn-i hal" denir. Deynin ço­
ğulu, "düyfın"dur. "Ecel" de belirli
vakit demektir.
TEDAHÜL (j>-1..G): İki sayıdan bi­
rinin diğeriyle tamamen bölünebilir
olmasıdır. Üç ile dokuz sayıları gibi.286
TEDAHUL-İ İDDETEYN (j>-1..G
��) : İddet beklemekte iken bir
şüpheye dayalı olarak kendisiyle cin­
sel ilişkiye girilen bir kadın hakkında
yeniden lazım gelen iddetin evvelki
iddet ile karışması demektir.
286 Çünkü dokuz sayısı üç ile bölünebilir.
Bu küçük sayı, o büyük sayının böleni
ve parçasıdır. O büyük sayı da bu küçük
sayının katları ve emsalidir.
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü . 1 99
TEDBİR (.r.!J.i): Bir tür azat etme­
dir ki efendinin, kendisinin vefatına
bağlı olarak kölesini azat etmesi de­
mektir. Esasen tedbir, işlerin akıbet­
lerini düşünerek icabına göre hare­
kette bulunmaktır. Bu münasebetle
bir kimsenin ahirette sevaba nailiyet
için ölümüne bağlı olarak yapmış ol­
duğu azata da "tedbir" denilmiştir.
TEDBİR-İ MUALLAK (J.L... .r.!J.i):
Bir şarta bağlanmış olan tedbirdir.
"Sen şu işi yaparsan müdebbersin"
denilmesi gibi.
TEDBİR-İ MUKAYYED (� .r.!J.i):
Efendinin bir vasıf ile kayıtlı olan ve­
fatına bağlı "tedbir"dir. "Ben bu has­
talığımdan ölürsem sen hürsün deme­
si" gibi.
TEDBİR-İ MUTLAK (J.11... .r.!J.i):
Başka bir şart aranmaksızın efendinin
ölümüne bağlanmış olan "tedbir"dir.
Efendinin, "Ben öldüğüm zaman sen
hürsün" demesi gibi.
TEDBİR-İ MUZAF (..JL,a... .r.!J.i): Bir
vaktin girmesine veya çıkmasına izafe
edilen "tedbir"dir. "Sen gelecek ayın
başından itibaren müddebbersin" de­
mesi gibi.
TE'DİBEN TA'ZIR (_r.jN ��t;): Akıl
olduğu halde henüz mükellefiyet ça­
ğında bulunmayan bir çocuğun yaptığı
bir suçtan dolayı hakkında uslandırma
ve terbiye etmek maksadıyla yapılan
ta'zirdir. Uslandırrna (te'dib) ise hafif
ceza ile ıslah ve terbiye etmektir.
TEFVIZ: (bk. MUFAVVİZE)
TEFVIZ-İ TALAK (J'.JU. �_,A;): Ko­
canın talakı hanımına temlik ve hava­
le etmesi veya talakı vekiline veya el­
çisine veya hanımının velisine havale
etmesidir. Üç kısma ayrılır:
TEFviz-i AM Cr� �_,A;): Bütün
zamanları gösteren bir zaman zarfı
ile yap ılan tefvizdir. "Ne vakit diler­
sen kendini boşa!" denilmesi gibi.
TEFVIZ-İ MUKAYYED (�_,A;
�): Bir zaman ile kayıtlanmış olan
tefvizdir. "Kendini yarın boşa!" de­
nilmesi gibi.
TEFVIZ-İ MUTLAK (J.11... �_,A;):
Bir vakit ile kayıtlı olmayan tefvizdir.
Kocanın hanımına hitaben, "Kendini
boşa!" demesi gibi.
TEHALÜF (......;J l..ü) : Hasımlardan her
birinin yemin etmesidir. Ahitleşmek,
taahhüdde bulunmak manasını da
ifade eder.
TEHARÜC (c..;L>..;) : Varislerden bi­
rinin veya birkaçının terikeden belli
bir miktar mal alarak mirastan çekil­
mesi için diğer varisler ile anlaşma
yapmasıdır.
TEKABBÜL (J:Z): Kabul etmek, bir
işi taahhüt ve yüklenmektir. B ir evin
yapılmasını, bir elbisenin dikilmesi­
ni deruhte etmek gibi.
200 . i S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
TEKADDÜM (r..ıA.:;): Gerçekleşme­
si muhtemel bir zararın defedilmesi
için ilgililere önceden yapılan tavsi­
ye ve tembih demektir.
TEKADDÜM-İ AHD (� r...LZ) : Bir
olaydan sonra takibat yapılmaksızın
muayyen bir vaktin geçmesi, zaman
aşımı.
TELKİN-İ RÜCU' (if..J �): Zina
rezaletini ikrar eden bir şahsa hakim
tarafından "Belki aranızda bir nikah
vardı. . . " veya "Bu olay bir şüpheye
mebni vuku bulmuş olmasın!" ya da
"Bir rüya görmüş olmayasın!" gibi bir
şekilde sorulan sorudur.
TENAKUZ (.J.a..9 \.;.,; ):287 Bir hakkı dava
eden şahıstan kendi iddiasına zıt,
onun batıl olmasını gerektirecek bir
sözün veya fiilin veya sükutun mey­
dana gelmesidir. Mesela, bir kimse,
"Bu mal benimdir!" dediği halde
sonra, "Bu mal falanındır" dese288 te­
nakuzda bulunmuş olur.
TENAZU' Bİ'L-EYDİ (.ş� '1 � t_.>\.;.,; ):
Bir mal üzerinde farklı kimselerin
zilyedlik iddiasında bulunması.
287 Sözlükte birbirini defetmek (tedafü') an­
lamındadır.
288 Bir malı satın aldığı halde dönüp, "Bu
mal zaten benimdir" diye mülkiyet iddi­
asında bulunsa veya bir malın satıldığı­
nı gördüğü halde süküt edip daha sonra,
"Bu mal benimdir" diye müşteriden dava
eylese, tenakuz hali meydana gelir.
TENFiL (�): Devlet başkanının
(veliyyü'l-emrin) veya emirin gör­
düğü lüzuma binaen fazla bir pay, bir
bahşiş veya muayyen bir para vermek
üzere mücahidleri savaşa özendirmesi
ve teşvikte bulunmasıdır. Bu şekilde
gazilere tahsis edilen ve verilen mal­
lara da "enfül" denir. Tekili, "nefl"dir.
TENFiL-İ AM (r� �): Bütün ga­
zilere yapılan "tenfil"dir.
TENFiL-İ HAS (_r"'L,:. �): Devlet
başkanı tarafından savaşa teşvik için
bir kısım gazilere fazla pay veya bazı
şeyler tahsis etmek ve vermektir.
TENFİZ ( i_.i·.; ): Bir hakimin verdiği
hükmü diğer bir hakimin yeniden (is­
tinafen) yaptığı tetkik neticesinde usu­
lüne uygun görerek tasdik etmesidir.
TEMASÜL ey�): İki sayının bir­
birine eşit olmasıdır. Beşin beşe eşit
olması gibi.
TE'MİN-İ'TİMAN (0�1-.,:r.olı): Bir
kimseyi bir şey üzerine emin kılmak
anlamındadır. "Te'min" kelimesi, bi­
risine eman vermek, bir şahsı eman
üzere kılmak manasında da kullanılır.
TERCİH (�_;): Vasfen birbirine
benzer olan iki delilden birinin diğe­
rine üstün olduğunu ispat etmektir.
Böyle benzer delillerden birini diğe­
rine tercihe güç yetirebilen zatlara da
"ashab-ı tercih" denilir.
 İ S L A M H U KU K U T E R İ M L E R İ S Ö Z LÜ G Ü
TERCiH-İ BEYYİNE (4, �j): Ha­
sımlar tarafından ikame edilen şahit­
lerden bir kısmının diğer bir kısmına
tercih edilerek ona göre hüküm veril­
mesidir. Mesela ölmüş bir kimsenin,
sağlıklı iken bir şeyi ikrar etmiş oldu­
ğuna dair ikame edilecek bir beyyine,
hasta iken ikrar etmiş olduğuna dair
olan beyyine üzerine tercih olunur.
TERHİN (0:" j): Bir malı, bir hak
mukabilinde rehin vermek ve hap­
setmektir.
TERİKE ('5;): Sözlükte terk laf­
zından alınmış olup terkedilmiş şey
manasındadır. Terim olarak, "Vefat
eden bir kimsenin kendisine ait ol­
mak üzere terketmiş olduğu mal"
dan ibarettir. 289
TERMİM (r-:";) : Meremmet etmek,
yani tamir ve ıslahta bulunmak de­
mektir. Meremmetler iki kısımdır.
TESAFFUH-İ CEYŞ (� �):
Mücahidler için zararlı olacak şa­
hıslardan ordunun tasfiye edilmesi
demektir.
TESALÜH (� L..a;) : Musaleha, barış­
ma ve anlaşma. 290
289 Binaenaleyh bir ölünün nezdinde emanet
olarak bulunmuş olan şey, onun terike­
sinden sayılmaz.
290 Davalaşmanın yani muhasamenin zıd­
dıdır. Barışma yani müsaleme manasını
ifade etmektedir.
• 201
TESAMU' (t"W): İştihar yani meş­
hur olmak demektir29 1 •
TESCİL-İ İSTİBDAL(Jl�l �):
Bir istibdalin bozulması mümkün
olmamak üzere sıhhatine (geçerli­
liğine) hakim tarafından hükmedil­
mesidir. Artık bu istibdal muamelesi
feshedilemez.
TESCİL-İ VAKF (...._,.ü , �): Bir
vakfın lüzumuna yetkili olan bir ha­
kimin usulü dairesinde hükmetmesi
demektir. Tescil tabiri sözlükte bir
i'lamı sicile yazmak anlamındadır.
TESEBBÜBEN CERH (c.?. �):
Bir kimsenin yaralanmasına sebep
olmak demektir. Yani bir şeyde bir
insanın adete göre yaralanmasına yol
açan bir fiili meydana getirmektir.
Kamuya ait bir yolda müsaadesiz ka­
zılan bir kuyuya birinin düşüp yara­
lanması gibi.
TESEBBÜBEN İTLAF (..J�I �):
Bir şeyin telef olmasına sebep ol­
maktır. 292
291 Sözlükte, başkasından işitilip nakledil­
mek manasındadır. Bir İslam hukuku te­
rimi olarak, "iştihar" (meşhur olmak) iki
türlüdür. Biri, "şöhret-i hakikiyye" dir ki
tevatür ile hasıl olur. Diğeri de "şöhret-i
hükmiyye" dir ki iki adil erkeğin veya adil
bir erkek ile iki adil kadının şehadet laf­
zıyla haber vermeleriyle meydana gelir.
292 Bir şeyde başka bir şeyin adetin cereyanı
üzerine telefine yol açacak bir işi meyda­
na getirmektir. Bunu böyle yapan şahsa,
"mütesebbib" denir.
202 • İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü
TESEBBÜBEN KATL (j::i �) : Bir
insanın ölmesine sebebiyet vennektir.
Yani bir şeyde bir şahsın adet olduğu
üzere telef olmasına götürücü bir se­
bep olan bir fiil meydana getinnektir.
Kamuya ait bir yol üzerinde açılan bir
kuyuya bir kimsenin düşüp ölmesi gibi.
TESEBBÜBEN SİRKAT (d.ir" �):
Birkaç şahsın birden koruma ma­
halline gizlice girip aldıkları malları
içlerinden birine yükleyerek dışarı
çıkarmaları suretiyle olan hırsızlıktır.
TESLİM-İ ŞÜF'A (� �): Şüf'a
hakkını kullanmayıp bundan feragat
etmek ve yapılan satış muamelesine
razı olmaktır ki bununla şüf'a hakkı
düşer.
TEŞHİR (�): Bir suçlunun yü­
zünü karaltarak veya kendisini bir
eşeğe tersine bindirerek şehir içinde
dolaştırmaktır. Bu gibi şahısları hal­
ka ilan etmeğe "tecris" de denir.
TEŞHİR-İ SİLAH (c_')L.. �): Bir
şahsa karşı öldürme veya yarala­
ma kastıyla silah çekmektir. Üzeri­
ne böyle silah çekilen kimseye de,
"müşteherün aleyh" veya "meşhurun
aleyh" denilir.
TEVA (ı.Şy): Sözlükte telef ve helak
olmak anlamına gelir. Istılahta hava­
le edilen borcun havaleyi kabul eden­
denalınmasınınimkansızolmasıdır.293
293 İ mam-ı Azam'a göre bu iki sebeple olur:
Biri, muhalün aleyhin havaleyi yemin
TEVAFUK (J.!ly): İki sayıdan bi­
rinin diğeriyle bölünemeyip üçün­
cü bir sayı ile bölünebilmesidir. Bu
üçüncü sayı, o iki sayının ortak böle­
ni olur. 4 ile 1 O sayıları gibi ki bunla­
rın ortak böleni 2 sayısıdır.294
TEVATÜR (jly):295 Yalan üzerine
birleşme ve ittifakları aklen mümkün
olmayan bir topluluğun hisse dayalı
bir şeyi haber vermeleridir. Böyle bir
habere, "mütevfttir" denir. Sırf akli
bir mesele üzerinde bir topluluğun
ittifakı, fikir ve kanaat bakımından
müttefik olmaları tevatür sayılmaz.
TEZKİYE-İ ŞÜHUD (�-*' t;s5_,;;) : Bir
olay hakkında şehadet eden kimse­
lerin, bu şehadete ehil olduklarının
başkalarından gizlice ve alenen so­
rularak tespit edilmesidir. Bu bakım­
dan tezkiyeler, "aleni tezkiye" ve
"gizli tezkiye" kısımlarına ayrılır. 296
ederek inkar edip bunu muhil ile muha­
lün lehin ispat edememeleridir. Diğeri
de, muhalün aleyhin müflis olarak vefat
edip muhalün bihe kefili bulunmaması­
dır. İmameyn'e göre tevanın bir sebebi
daha vardır ki o da muhalün aleyhin ifla­
sına hükmedilmiş olmasıdır. Böyle teva
gerçekleşince borç, yine muhilin zimme­
tine döner.
294 Şöyle ki 1 O sayısı 4 sayısına bölünür,
sonra da 4 sayısı harici bölme olan 2 sa­
yısına bölünür.
295 Sözlükte farklı şeylerin birbiri ardınca
ortaya çıkması demektir.
296 Şahitlerin şehadete ehliyetini haber veren
kişiye "müzekki", tezkiye olunan şahide
de "müzekka" adı verilir.
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R i S Ö Z L Ü (; Ü • 203

TÖHMET (4): Suçlama. Bir kim­

seyi var olması halinde ceza ve he­
saba çekmeyi gerektiren bir suç ile
suçlamaktır. Bir kimseyi suçlama­
ya "itham" ve "ittiham" denildiği
gibi töhmetli şahsa da "müthem" ve
"müttehem" denir.

TULÜU GALLE (4.U. u-11 ): Vakfın

gelirinin meydana gelmesi demek­
tir. Vakfına göre değişiklik gösterir.
Şöyle ki: Ekilen-biçilen şeylerin
(mezrfıat) gelirinin ortaya çıkma­
sı, ekinlerin yetişip dane bağlaması
veya mütekavvim bir hale gelmesiy­
le olur. Meyvelerden ibaret olan bir
gelirin ortaya çıkması, meyvelerin
yetişip afetten emin bir hale gelme­
siyle olur. Kira bedellerinden ibaret
bulunan bir gelirin doğması bu be­
dellere ait taksit zamanının gelme­
siyle olur.
 u
UKUBET (�p ): Ceza ve azap an­
lamına gelir. Vurma, hapis, organ
kesme, öldürme veya taşlama (recm)
ile yapılabilir. Çoğulu, "ukı1bat"tır.
"İkab" ve "muakabe" lafızları da aza­
ba, ta'zibe mahsus tabirlerdir. Ceza,
suçun hemen arkasından geldiği için
cezaya "ukubet" adı verilmiştir.
UKR (.fa-): Mutlak mehir manasına
gelse de daha çok mehr-i misil anla­
mında kullanılır. Şöyle ki, hür bir kadı­
nın mehr-i misline ''ukr" denildiği gibi
bir cariyenin güzelliği ve efendisi iti­
bariyle denkleri olan cariyelere naza­
ran hak edeceği mehre de ''ukr" denilir.
Bazı zevata göre cariyelerin ukrları ba­
kire iseler kıymetlerinin onda biri, dul
iseler yirmide biri oranındadır.
Bununla beraber "ukr" tabiri, çoğu
kere kendisiyle şüphe ile cinsel iliş­
kiye girilen kadına, mehrine denk
olarak verilen tazminat manasında
kullanılır. Gasp yoluyla meydana ge­
len bir cinsel ilişkiden dolayı diyet
makamında verilen bedele de "ukr"
denilir. Gebe kalmayan kadına "akir"
denildiği gibi, çocuk yapamıyan er­
keğe de "akir" denir.
URUZ (._,..;J/) : "Araz"ın çoğuludur.
Nakitlerden, hayvanlardan, ölçü ile
satılanlar (mekllat) ile diğer tartı ile
satılanlardan (mevzı1nat) başka olan
kitap, meta ve kumaş gibi şeylerdir.
Uruz tabiri hazan yalnız hayvan ve
akar karşılığı olarak da kullanılır.
USUL (J_,,..., ı ) [Feriiiz]: Üst soy. Yani
babalar ile analar ve sonsuza kadar
dedeler ile ninelerdir. "Usul"ün tekili
"asl"dır. Bu kelime, lugatta temel ve
esas anlamındadır. Asaleti olan zata
"asil, zi asalet, sahib-i asalet" denilir.
USUL (J_,,...,I ): "UsUl" "asl"ın çoğu­
ludur. Asıl, maddi veya manevi olan
206 • İ S LAM HUKUKU TERİML E R İ SÖZLÜGÜ

temel, esas, istinatgiih demektir. Ter­

cihe şayan (riicih), delil ve kaide ma­
nalarında da kullanılmaktadır.

USUL-İ FIKIH İLMİ (.ı..ül l J _rc l � ):

Fıkhi bilgilerin esası, istinatgiihı olan
bir ilimdir. Bu ilimle şer'i hükümle­
rin detaylı (mufassal) ve muayyen
delilleri ile hikmetleri bilinir. Dini
hükümler, bu muayyen, müşahhas
deliller vasıtasıyla istinbat ve ispat
olunur. Buna "hikmet-i teşriiyye
ilmi" de denilmiştir.

UZUV (�) : Bedeni oluşturan her­

hangi bir parçadır. Çoğulu, "azii"dır.
Bir cemiyet ve topluluğu oluşturan
fertlerden her birine de mecazen
"uzuv" denir. Bedenin uzuvlarına
mensup olan, cansız kabilinden bu­
lunmayan, büyüyüp gelişmeye müs­
tait görülen şeye de "uzuv" denir.
Çoğulu, "uzviyyat"tır.
 ••

ÜCRET (•_r.- 1): Menfaat bedelidir.

Mesela, bir evin içinde oturulması
veya bir şahsın istihdam edilmesi
suretiyle meydana gelen menfaat
mukabilinde verilen ücrettir. Buna,
"kira" da denir.

vACİP (�IJ): Şari'-i mübin tara­
fından emredildiği sübllt veya dela­
let bakımından zanni delil ile sabit
olan vazifedir. Her namazda Fatiha-i
şerife'nin okunması gibi. "Vacib"
ve "vecibe" tabirleri hazan farz ma­
nasında kullanılır. Namaz bir veci­
bedir, borcu ödemek bir vecibedir,
denilmesi gibi.
VAKF-1 EHLi (�İ .....ÜJ): Sınırlı bir
topluluğa297 (kavme) ait olan vakıftır.
VAKF-1 FUZULi CJ� .....ÜJ): Bir
kimsenin malik olmadığı bir şeyi,
sahibinin izni almaksızın vakfetme-
297 Şöyle ki yüzden aşağı miktarda olan bir
cemaate sınırlı topluluk (kavm-i mah­
sur), yüz ve yüzden fazla miktardaki bir
cemaate de -İmam Ebıi Yusuf'tan rivayet
olunduğuna ve Mecelle' de kabul edildiği­
ne göre- sınırsız topluluk (kavm-i gayr-i
mahsur) denir. Bu konuda "sayılabilen"
ve "sayılamayan" tabirleri de kullanılır.
v
sidir ki sahibinin icazetine bağlıdır.
Bunun tersi, "vakf-ı gayr-i fuzfı.li"dir.
VAKF-1 GAYR-İ LAzlM (.r."- .....ÜJ
�j'�): Vakıf, hakim veya vakıfın va­
risi tarafından fesih ve ibtali sahih
olan vakıftır. Vakf-ı fuziili gibi.
VAKF-1 İRSADi (..ş.)l.,.:. Jl .....AiJ): Bey­
tülmale ait olan bir mülkün rakabesi
(aslı) yine beytülmale ait olmak üze­
re menfaatinin kamu otoritesi (veliy­
yü'l-emr) tarafından veya onun mü­
saadesiyle başka bir zat tarafından,
bir kimseye tahsis edilmesi demek­
tir. Buna "tahsisat kabilinden vakıf'
da denir ve irsad-ı sahih ile irsad-ı
gayr-i sahih kısımlarına ayrılır.
VAKF-1 LAZIM (�j'� .....ÜJ ): Vakıf
veya hakim tarafından feshedilmesi
caiz olmayan vakıfdır. Lüzumuna
usulen hükmolunan herhangi bir va­
kıf gibi.
210 . iS L A M H U KUKU T E R İ M L E R İ SÖZLÜGÜ
VAKF-1 MARİZ C �r .....iiJ ): Bir
..
kimsenin maraz-ı mevtinde yapmış
olduğu vakıftır ki vasiyet hükmünde
olup terikesinin üçte birinden mute­
ber olur.
VAKF-1 MUALLAK (� .....iiJ ): Bir
şarta bağlamak suretiyle yapılan va­
kıftır ki sahih değildir. "Fülan işim
görülürse şu mülküm vakfolsun" de­
nilmesi gibi.
VAKF-1 MÜSAKKAFAT ve MÜS­
TEGALLATTA FERAG Bİ'L-VEFA
(�Lt_,J� �} oJ.j� J .::..ı l.ii._. .....iiJ ):
Bir kimsenin tasarrufunda bulunan
hane, bahçe gibi vakıf bir şeyi zim­
metinde olan borcu ödeyince ken­
disine reddedilmek üzere bu borcu
mukabilinde alacaklısına ferağ etme­
sidir. Bu, kısmen rehin hükmündedir
(bk. BEY' B İ'L-VEFA).
VAKF-1 MUVAKKAT (ciy ...A;J ):
Bir vakit ile kayıtlanmış vakıftır ki
sahih değildir. "Şu akarım bir ay
veya bir sene şu cihete vakıf olsun"
denilmesi gibi.
VAKF-1 MUZAF (....! L.a..o ...A;J ): Gele­
cek bir zamana ait kılınmak suretiy­
le yapılan vakıftır ki sahih değildir.
Fakat maba'delmevte, yani ölümden
sonraya bağlı olarak yapılan bir va­
kıf, vasiyet hükmünde olup sahihtir.
VAKF-1 MÜNECCEZ (� ...A;J ):
Derhal yapılan, yani şarta bağlı, ge-
leceğe ait ve bir vakit ile kayıtlanmış
olmayan vakıftır.
VAKF-1 MÜŞA' ( t_L!... .....iiJ ): Bir
kimsenin başkasıyla müştereken ma­
lik olduğu bir yerdeki şayi hissesini
vakfetmesidir ki şartları dairesinde
sahihtir.
VAKF-1 MÜŞTEREK (.!l_r-- .....iiJ ):
İki veya daha fazla kimsenin ortakla­
şa malik oldukları bir malı vakfetme­
Ieridir ki usulü dairesinde sahih olur.
VAKFİYE (�J): Vakfa dair vakı­
fın açıklamasını, şartlarını içeren
vesikadır. Hakimin tescilini içerince
"vakfiye-i müseccel" adını alır.
VAKIF (.....iiJ ): Bir mülkün menfa­
atini halka tahsis edip aynını Allah
Tea!a'nın mülkü hükmünde olarak
temlik ve temellükten ebediyen me­
netmektir. Bu tarif, İmameyn' e göre­
dir. İmam-ı Azam'a göre vakıf, bir
mülkün aynı, sahibinin mülkü hük­
münde kalmak üzere menfaatinin bir
yöne tasadduk edilmesidir.
Vakfeden zata "vakıf', vakfedilen
şeye "mevkuf, mahalli vakıf' bir
aynın menfaati kendisine vakıf ve
tahsis edilen şahsa veya mahalle
de "mevkufun aleyh, meşrı1tun leh,
masarif-i vakıf' denilir. Bunlara
"mürtezika, ehl-i vezaif' de denir.
Vakıf tabiri, mevkuf manasında da
kullanılmaktadır. Çoğulu, "evkaf'
 İ S L A M H U KU K U T E R İ M L ER İ S Ö Z L Ü G Ü . 21 1
ve ''vukuf 'tur. Vakfa ihtibas, tahbis,
teshil de denilmektedir.
VASİ (�J): Bir kimsenin malların­
da veya çocuklarının işlerinde tasar­
ruf etmek üzere tayin (nasb) edilen
kimsedir. Kendisine "müsa ileyh"
denildiği gibi haiz olduğu sıfata da
"vesayet" denilir.
VASİYET (�J): Lugatta "bir işi bi­
rine ısmarlama" demektir. Çoğulu,
"vesaya"dır. Terim olarak, "Bir malı
veya menfaati ölümden sonraya iza­
fetle bir şahsa veya bir hayır cihetine
teberru yoluyla yani meccanen tem­
lik etmektir. "298
VASİYYET-İ GAYR-İ MÜRSELE
( �r � �J ) : Vasiyet edilen şeyin
(müsa bih) miktarının bilinmemesi. 299
Bir şahsa terikenin üçte birini vasiyet
gibi.
VASİYYET-İ MUALLAKA (�J
ül......o) : Bir şarta bağlanmış olan vasi­
yettir. Vasiyet-i mukayyede kabilin­
dendir. "Şu hastalığımdan ölürsem
şu malım filana vasiyet olsun! " de­
nilmesi gibi.
298 İzah: "ölümden sonraya" kaydıyla hibe
gibi derhal vaki olan teberrular hariç kal­
dığı gibi, "teberru yoluyla" kaydıyla da
bir malı satmak veya kiraya vermek gibi
ivazlı işlem (muavezat) hariç kalmıştır.
299 Vasiyet edilen bu malın miktarı malum
olmayıp 1 /3 (sülüs), 1/4 (rubu') ve 1 /6
(südüs) gibi bir kesir ile kayıtlıdır.
VASİYYET-İ MUKAYYEDE (�J
ö� ) : Belirli bir hadise, vakit veya
mekan ile kayıtlanan vasiyettir. "Şu
yolculuğumda veya şu beldede ölür­
sem terikemin 1/3 'ü (sülüsü) şu hiz­
mete vasiyet olsun" denilmesi gibi.
VASİYYET-İ MUTLAKA (�J
ü1.k.. ): Belirli bir olay, vakit veya
mekan ile kayıtlanmayan vasiyettir.
"Malımın dörtte birini şu hizmete
vasiyet ettim" denilmesi gibi.
VASİYET-İ MÜRSELE
�r):Vasiyet edilen mal veya men­
faatin (müsa bih) miktarının bilinme­
si. 300 Bir şahsa 1 0.000 kuruş vasiyet
edilmesi gibi.
VASİYY-İ MANSUB ('-;-'_,...a:..o �J):
Bir kimsenin herhangi bir hususu için
hakim tarafından tayin olunan vasi­
dir. Buna "vasiyyü' l-kadı" da denilir.
VASİYY-İ MUHTAR ().::>._,. �J):
Bir kimse tarafından vefatını müte­
akip terikesinde veya sair işlerinde
tasarruf etmek üzere tayin olunan
vasidir. 301
VAZİFE (�J): Sözlükte bir insan
için her gün takdir edilen yiyecek
300 Vasiyet edilen bu malın miktarı malum
olup ancak 1 /3 (sülüs), 1 /4 (rubu') gibi
bir kesir ile kayıtlı değildir.
301 Buna, "vasiyyü'l-meyyit" denildiği gibi
varislerin hallerine nazaran "vasiyyü'l-eb,
vasiyyü' l-ah" veya "vasiyyi zevi'l-er­
ham" da denilir.
212 . İ S LA M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü

veya erzak demektir. F ıkıh ıstılahı muameleyi kapsayan vekalet de aynı

olarak, "Vakfın gelirinden verilen anlama gelir. Buna "vekıllet-i mufav­
maaş ve tayinat." Bu maaşı veya vaze" de denir. "Bütün işlerime bak­
tayinatı alan kimselere "mürtezika, mak üzere sana vekıllet verdim" gibi.
ehl-i vezaif' denir.302
VEKALET-İ DEVRİYYE (�p 4.llSJ):
VAZİFELERDE TA'LIKU'T-TAKRİR Vekil her azledildikçe yenilenen
veya TA'LIKU'T-TEVCİH (o.)) �J vekalettir. "Seni ne vakit azledersem
J.::.L..; �.,::) 1 J.::.L..; 4-J.r..;:JI): Vakıf gö­ vekilim olmak üzere şu işime tevkil
revleri hakkındaki yönlendirmelerin ettim" diye yapılan bir vekalet gibi.
(tevcih) hakim tarafından yapılması
VEKALET Fi'D-DEM cr..uı J 4-ltsJ):
demektir ki sahihtir. Mesela hakimin
Kısas davalarında davacı (müddei)
bir zata hitaben, "Şu vazifenin sahibi
veya davalı (müddea aleyh) tarafından
ölürse veya şöyle bir vazife boşalırsa
bir kimsenin vekil tayin edilmesidir.
onu sana tevcih ettim" demesi gibi.
VEKALET-İ HASSA (...._., \.>. �lSJ):
VEDİA (�.)J): Lugatta terkedilmiş
Belirli bir konuyla sınırlı olmak kay­
manasındadır. Istılahta, "Bir veya
dıyla yapılan vekalet akdidir. 304 Mu­
birden çok kimseye korunması için
ayyen bir malı satmaya vekalet gibi.
emanet bırakılmış olan maldır."
VEKALET-İ MUALLAKA (4.llSJ
VEKALET (4.llSJ):303 Istılahta veka­
�): Bir şarta bağlanan vekalet.
let, "Bir kimsenin, kendisinin de ya­
"Filan kimse aleyhimde dava açarsa
pabileceği muamelattan bir işini baş­
onunla müdafaada bulunmaya ve­
kasına havale etmesi ve onu kendi
kilimsin" gibi bir ifadeyle yapılan
yerine koyması" demektir.
vekalet bu kabildendir.
VEKALET-İ AMME (4..- � 4.llSJ):
VEKALET-İ MUKAYYEDE (4.llSJ
Genel anlam ifade eden bir tabir ile
ö�): Bir şarta bağlı veya bir vakit
yapılan vekalettir. Ayrıca birden çok
ile kayıtlı olan vekalet.
302 Yapılması lazım olan herhangi bir hizme­
VEKALET-İ MUTLAKA (4.llSJ
te vazife denildiği de yaygındır. Çoğulu,
"veziiif'tir. ü.Lk..o): Bir şarta bağlı ve bir kayıtla
303 Sözlükte "koruma, yeterlilik, zaman, itimat, kayıtlı bulunmayan vekalettir. Ör­
gözetlemek, teslim" ve "havale etmek" ma­ nek: "Seni şu hususa tevkil ettim"
nalarına gelir. "Sen benim malımın vekili­
sin" demek, muhafızısın demektir. "Hakk'a
tevekkül et" demek, Cenab-ı Hakk'a itimat 304 Husus ifade eden bir söz ile yapılan, sınır­
et ve işlerini havale et demektir. lı ve belirli hususa ait bulunan vekalettir.
 İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü . 21 3
diye yapılan vekalet. Buna "vekalet-i
mürsele" de denir.
VEKALET-İ MUZAFE (ül.,.2... 4..l l5.,,) :
Belirli bir vakitten itibaren başlaması
şart kılınan vekalettir. "Gelecek ayın
başından itibaren seni şu hususa ve­
kil ettim" diye yapılan vekalet gibi.
VEKİL (J:S.,, ) : Kendisine başkası
tarafından bir iş havale edilen kim­
sedir. 305
VEKİL-İ MÜSAHHAR (� J:S.,,) :
Mahkemeye gelmekten ve vekil
göndermekten kaçınan ve celp edilip
mahkemeye getirilmesi mümkün ol­
mayan bir davalı (müddea aleyh) na­
mına hukukunu muhafaza için bakim
tarafından atanan vekil. 306
VELA (..�.,,) : Mirasçı olma sebebi
sayılan bir hükmi yakınlıktır. Esasen
vela, "tasarruf, muavenet" ve "mu­
habbet" demek olup "yakınlık (kurb)"
manasına olan "vely" kelimesinden
alnmıştır.
VELA-Yİ ATAKA (.ü� ..�.,, ) : Efendi
ile kölesi arasında azat neticesi ola­
rak meydana gelmiş bir veladan, bir
yardımlaşmadan ibarettir. Azat edi-
305 Bu işi kendisine havale edene, "müvekkil'',
o işe de "müvekkelün bih" ve "müvekke­
lün fih" denir. "Tevkil" de "vekil tayin et­
mek" demektir. Vekil tabiri erkeğe de kadı­
na da müfrede de çoğula da itilik olunur.
306 Onun huzurunda dava görülür ve hüküm
verilir.
len bir cinayet işlediği takdirde diye­
tini efendisi verir, vefat edip derecesi
daha önde olan varis bırakmayınca
da mirasına efendisi sahip olur.
"Velı1-yi ataka", kölenin hürriyet ni­
metine kavuşması dolayısıyla ortaya
çıktığından buna "vela-yi nimet" de
denilir. 307
VELA-Yİ MEVKUF (J_,;_,... ..�.,,) :
Azat edeni belli olmayan köle hak­
kındaki velıldır.
VELA-Yİ MÜVALAT (ö�I_,... ..�.,,) :
Nesebi meçhul olan bir şahsın şartları
dahilinde başka bir şahıs ile akdetmiş
olduğu bir veladan ve bir yardım­
laşma bağından ibarettir. Bu velı1-
ya talip olan ve nesebi bilinmeyen
şahsa, "mevla-i esfel'', bunu kabul
eden kimseye de "mevlı1-yi ala, mev­
le'l-müvıllat" adı verilir. "Müvalat"
tabiri, esasen "velılyet"ten alınmış
olup "muvasale (bitiştirme), musada­
ka" (karşılıklı dostluk) ve "tenasur"
(yardımlaşma) manalarını ifade eder.
VELA-Yİ NAFİZ (.ltt; ..�.,,) : Azat ede­
ni belli olan köle hakkındaki velıldır.
VELAYET-İ CERAİM (�l_r.- ��J):
Halk arasında meydana gelen suç­
lar ve yolsuzluklar hakkında idari,
siyasi bir kısım tedbirler alınmasına
verilen izin ve yetkidir. Buna, "velı1-
307 Kölesini azat eden kimseye de "mev­
la'l-atlika, mevla'l-atik" adı verilir.
214 . İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R İ SÖZLÜGÜ
yet-i mezalim" de denir. B u vazifeyi
deruhde eden zata da, "vali-i cerılim,
vılli-i mezalim" unvanı verilmiştir.
VELAYET-İ NEDB ('-:-'..Li �'ı/J): Sırf
kendisini hicabdan koruma ve kötü
ahlaka nisbet olunmaktan muhafa­
za için evlenme işini velisine hava­
le eden akıllı ve buluğa ermiş kadın
hakkındaki velayettir. Buna, "vela­
yet-i istihbab" da denir.
VELAYET-İ NİKAH (c.� �'ı/J): Bir
şahsın evlendirilmesi hususunda di­
ğer bir şahsın sahip olduğu velayet
ve salahiyet demektir ki, "velayet-i
icbar" ile "veliiyet-i nedb" kısımları­
na ayrılır.
VELAYET-İ KISAS (...r' L.ai �'ı/J):
Kısas ettirmek hakkına sahip olmak­
tır. Bu hakka sahip olan kimseye,
"veliyyü kısas, men lehu'l-kısas, ve­
liyyü katil, veliyyü cinaye" denir.
VELİME (4=JJ): Evlenme dolayısıy­
la verilen ziyafet.
VESİKA (4..�J): Özel bir ispat ve bil­
diri (i'lam) için tanzim edilen evrak­
tır. 308
VESK (J.....J ): Altmış sa' yani 62.400
dirhem miktardır. Bu miktarı kapla­
yan kileye de denir. Bir deve, bir ka-
308 Ahde ve muhkem şeye de vesika deni­
lir. Çoğulu, "vesı1ik"tir. Bir şeyi takviye
etmeye, açıklamaya ve sabitlemeye de
"tevsik" denir.
tır veya bir merkep yüküne de "vesk"
denilir. Bir hadis-i nebevide "Beş ves­
kten noksanda zekat yoktur" 309 diye
buyrulmuştur. Beş vesk ise 1 000 kilo
ve eski okka ile 780 okka eder. Bu
miktar, Kufeliler'e göredir. Basralı­
lar'a göre 1 vesk, 75 sa' , yani 78.000
dirhem miktarıdır.3 1 0
VEZAİF-İ ŞAGİRE (•� u;U;J):
Boş kalan veya işlevsiz bırakılan va­
zifeler demektir.
VEZNİ ( jjJ): Tartılan şeydir. Yağ,
bal, şeker gibi. Buna "mevzun" da
denir.31 1 Vezin hem tartmak hem de
tartacak şey anlamındadır.3 12
VÜCÜB ('-:-'�J): Bir şeyin şer'an
zimmete bağlı olmasıdır.
VÜCÜB-İ EDA (�bi '-:-' �J): Sebe­
binin var olmasından sonra belirli
bir zamanda bir fiili yapmanın veya
bir malı ödemenin gerekli olması­
dır. Mesela mükellef için her namaz
vaktinde namaz kılması, servet sahi­
bi için de her on iki ay tamamından
itibaren zekat vermesi gerekir. Öte
yandan vadesi dolmuş bir borcun da
ödenmesi gerekir. Bütün bunlar eda­
nın vücı1bundan ibarettir.
309 Müslim, Zekat, 1 .
3 1 0 Vesk kelimesi, lugat itibariyle tart etmek,
cemetmek, bir şeyi biriktirip yüklenmek
manalarını ifade eder.
3 ı ı Çoğulu, "vezniyyiit" ve "mevzüniit"tır.
312 Çoğulu, "evziin"dır.
 İ S L A M H U K U KU T E R İ M L E R İ S ÖZ L Ü G Ü · 21 5

VÜCUH-İ VAKF (......ü_, •y.J): Bir vak­

fın lehine şart koşulan (meşn1tün lehi
olan) hizmetlerdir. Üç kısma ayrılır:

1. Yalnız fukaradan ibaret olur.

2.Evvela zenginlerden, sonra fukara­
dan ibaret olur. Evvela vakıfın evla­
dına, daha sonra fukaraya şart koşul­
muş (meşrut) vakıflarda olduğu gibi.
3. Fukara ile zenginlerden ibaret bu­
lunur. Mescidler, kütüphaneler, kab­
ristanlar, köprüler gibi vakıflar bu
kabildendir ki bunlardan fakirler de
zenginler de yararlanabilirler.
 y
YAKAZA (�): Uyanıklık hali.
Uyanık kimseye de "yakziin" denir,
"ikaz" da uyandırmaktır.
YED (J.;): El, nimet, minnet, kuvvet,
kudret, miilikiyet, cemaat, ön taraf
manalarını ifade eder. "Filan şey fila­
nın yedindedir" demek, onun mülkün­
dedir demek olur. Çoğulu, "eyadi"dir.
YED-İ ADİL (J�\s. -4):3 1 3 Rehin ak­
dinde tarafların veya hakimin güve­
nip rehni teslim ettiği akıllı kimsedir.
YE'S C_,...� ): Bir şey hakkında ümit­
siz olmak, olması talep edilen bir
şeyin gerçekleşeceğinden ümidi kes­
mektir. Mesela savaşta kazanmaktan
ümidi kesmek.
3 1 3 Adil sayılan kimsenin eli, nezdi, şahsı de­
mektir ki emanet kendisine tevdi olunur.
Rehin bahsinde adilden maksat, rahin ile
mürtehinin veya hakimin güvenip rehni
tevdi ve teslim ettiği akıllı kimsedir. Ger­
çekte bu kimsenin adaletle nitelenmesi
ile nitelenmemesi arasında fark yoktur.
YESAR (J�): "Yüsür"den alınmış
olup istiğna, zenginlik demektir. Sa­
hibine "mfısir" denir.
YEVM (r _,:): Gün, genel olarak vakit
ve güneşin doğuşundan batışına ka­
dar geçen süre. Şer'an, ikinci fecrin
doğuşundan güneşin batışına kadar
olan vakittir. Çoğulu, "eyyam"dır.
YEMİN (�): Bir kimsenin bir işi
yapıp yapmaması veya bir olayın
doğru olup olmaması konusundaki
söylediği sözünü Allah'ın adını veya
sıfatını zikrederek kuvvetlendirme­
si. Ayrıca sözün bir şeye bağlanarak
(ta'lik) takviye edilmesi de yemin
anlamına gelir.314 Mesela, "Vallahi
şu iş şöyledir" sözü bir yemin olduğu
3 1 4 Sözlükte kuvvet demektir. İ slam hukuk
terimi olarak ant içmek yani bir haberin
iki tarafından birini Allah Tealii'nın mü­
barek ismini zikrederek veya bir şeye
bağlayarak takviye etmektir.
218 . İ S L A M H U KU K U T E R İ M L E R İ S Ö Z L Ü G Ü

gibi, "Şu iş şöyle değilse kölem azat

olsun" denilmesi de bir yemindir.3 1 5

YEMİN-İ GAMUS ('-"'.rS- �):

Geçmiş zamanda yapılmış veya ya­
pılmamış bir iş hakkında yalan yere
yapılan yemindir.

YEMİN-İ İSTİHZAR (J�I �):

Bazı davalarda hakkın ortaya çıkma­
sını temin etmek için delil getiren
davacıya yöneltilen yemindir.

YEMİN-İ LAGV (yJ �): Bir kim­

senin bir şey hakkında zannına göre
yaptığı yemindir ki o şey haddizatın­
da zannedildiğinin aksinedir.

YEMİN-İ MERDUDE (ö.:ı_,.:ı.r4 �):

Müddea aleyhin kendisine yöneltilen
yeminden kaçınması üzerine müd­
deiye yöneltilen yemindir.

YEMİN-İ MÜN'AKIDE (ö...lk..:..o �):

Geleceğe yönelik bir işi yapmak
veya yapmamak üzere yapılan ye­
mindir. Yemini bozmaya da yemin­
de sadık olmamaya da "hins" denir.
Yaptığı yemini yerine getirmeyen ve
onun uhdesinden çıkmayan şahsa da
"hanis" denilir.

YEMİN-İ SABR (f."""' �): Bir müs­

lümanın malını elinden almak için
yalan yere ve kasten yapılan yemin­
dir.

3 1 5 Hak Tealii'nın mukaddes ismine yapılan

yemine, "kasem" de denir.
 z
ZABITA (�W. ) : Kaide anlamında­
dır.3 16
ZAFER (p): Düşmana galip gel­
mektir. Bu kelime, esasen "bir şeye
pençe atmak, tırnak takmak" mana­
sındadır. 3 1 7
ZAHİR (r-l.1 ): Sadece ibaresi işitil­
mekle manası bilinen, yani düşünül­
meye muhtaç olmadan söyleyenin
maksadı anlaşılan sözdür. Mesela,
"Alışveriş helaldir" sözü zahirdir.
ZAT-1 LEBEN (.r.J ..::..ı l �) : Süt sahibesi
olan, göğüslerinde süt bulunan kadın
demektir.
ZEKAT (ö\5j): Lugatta, "artma, te­
mizleme" ve "güzel zikir" anlamın-
3 1 6 Bir şeyin rabt ve zabtına memur olan veya
hizmet eden şeye de "zabıta " denir. Çoğu­
lu, "zaviibıt"tır.
317 Fevz ve necat, maksada vüsıll manasında
da kullanılır.
dadır. Fıkıh ıstılahında, "Bir malın
belirli bir miktarını belirli bir zaman
sonra hak eden bir kısım müslüman­
lara Hak Teala'nın rızası için tama­
men temlik etmekten ibarettir."
ZENDEKA (.ü�j): Allah ' ın varlığını
inkar, Cenab-ı Hakk'a ortak koşmak
ve haşri veya hikmet-i ilahiyyeyi
tasdik etmemek manalarında kulla­
nılmaktadır. Sahibine "zındık" denir.
Çoğulu, "zenadık" ve "zenadıka"dır.
Bazı alimlere göre zındık hem din­
siz olan hem de zamanın ebedlliğine,
malların ve hanımların ortak olduğu­
na inanan şahıstır.
ZERARİ C.Ş)J�) : Hanımlar ile ço­
cuklardan ibarettir. Tekili, "zürri­
yet"tir. Bu lafız, lugatta nesil, oğul
ile kız ve mecazen babayı ifade et­
mek için kullanılır. Bir çoğulu da
"zürriyat"tır.
220 • İ S L A M H U K U K U T E R İ M L E R i S ö z L ü (; ü

ZERİ' (c;J� ) : Metre ile ölçülen şey­
dir. Çoğulu, "zeriyyat" tır. Buna
"mezru" da denir.3 18 Bez, kumaş gibi.
ZEVC (c__,j): Koca, yani bir kadının
nikahına sahip olan erkek demektir.
Çoğulu, "ezvac"dır.
ZEVCE (�__,j): Karı, yani bir erke­
ğin nikahı altında bulunan kadın de­
zetmek demek olduğundan kötülen­
miştir. Bu benzetmeye "zıhar" denil­
mesi, bunun çoğunlukla "zahra" yani
arkaya izafetle yapılması ve "zahrlar"
arasında diğer organlardan daha çok
benzerlik bulunması itibariyledir.
Zİ RAHM (�J -.>� ): Lugatta "yakın­
lık sahibi" demektir. Terim olarak
'

"Terikeden 1/3 (sülüs), '!ı (rubu')

mektir. Çoğulu, "zevcat"tır. Bununla
gibi belirli payı olmayan ve asabe
birlikte Arap dilinde "zevc" lafzı, eş
olarak terikeden pay alamayan her­
manasına olarak hem erkeğe hem de
hangi bir yakın" demektir. Çoğulu,
kadına denilir. Evlenmeye ve karı
"zi erham"dır.
koca olmaya da "tezevvüc, tenek­
küh" ve "izdivac" denir. Zİ KARABET (�I} -ş�): Bir kimseye
babası veya anası tarafından İslam'a
ZIHAR-MÜZAHERE (• r-\.12...-J 4J'ı ) :
ilk önce yetişmiş olan büyük dedesi­
Lugatta "iki şey arasında bir mutaba­
ne kadar mensubiyeti olan herhangi
kat ve benzerlik meydana getirmek
bir şahıstır. Bunda mahrem olanlar
demektir. Arka manasına olan "zah­
ile olmayanlar, erkekler ile kadınlar,
r"dan alınmıştır. "Zahr" kelimesi
yakınlar ile uzaklar eşittir. Ana baba
'

çok kere edeben batın (karın) ve cin-

ile evlada karabet namı verilemez.3 1 9
sel organlar anlamında da kullanılır.
Nikah ıstılahı olarak zıhar, "Kocanın Z'İR (µ ): Sütanne demektir.
karısını nesep, süt emme veya ev­
ZİLYED (.ı.:JI -ş�): Sözlükte el sahibi
lilikten doğan (müsaheret yoluyla)
demektir. Istılahta "bir eşyaya bilfiil
ebediyyen mahremi olan bir kadının
el koyan (vaz-ı yed eden), yahut bir
kendisince bakılması caiz olmayan
eşyada ona sahip olan kimselerin
arkası, karnı, uyluğu gibi bir uzvuna
tasarrufları gibi tasarrufu sabit olan
benzetmesidir."
kimse" demektir.
Hanımın boynunu veya yarı, üçte bir
gibi yaygın bir parçasını belirtilen
ZİMMET (4..o � ): İnsanda bulunan
manevi bir vasıftır. İnsan, lehine ve
uzuvlardan birine benzetmek de bu
aleyhine olan şeylere ancak bu va­
kabildendir. Bu, helali harama ben-
sıfla ehil olur. Demek ki insanlarda

3 1 8 Çoğulu, "mezrfiiit"tır. 319 "Zi ehram, zi ensiib" da bu manadadır.

 İ S LA M H U K U K U T E Ri M L E Rİ S ÖZ L ÜÔ Ü
vücılb ehliyeti bu zimmet sayesinde
meydana gelir. Zimmet, ahd ve borç
manasında da kullanılmaktadır.
ZİMMET (d...o� ): Lugatta "ahd, eman,
zaman" ve "hak" manalarını ifade
eder. Ahdi bozmak, zemmedilmeyi
gerektirdiği için ahde, zimmet de­
nilmiştir. Çoğulu, "zimem"dir. İs­
liim zimmetine, ahd ve emanına sa­
hip bulunan gayri müslimlere "ehl-i
zimmet" denir. Bunların erkeklerine,
"zimni", kadınlarına da, "zimmiye"
denilir. Müslümanlarla savaş halin­
de bulunan bir devletin vatandaşının
(harbi) veya bir topluluğun İsliim'ın
ahd ve emanını yani, tabiiyyetini ka­
bul etmesine de "akd-i zimmet" denir.
ZİNA (L;j): Şer'i bir akde dayanmak­
sızın irade ile yapılan haram cinsel
ilişki. Bunu yapan erkeğe "zani'',
kadına da "zaniye" denir. Bu haram
cinsel ilişki, kendi iradesiyle olma­
yan erkeğe, "mezniyyün bih", kadına
da "mezniyye" ve "mezniyyün biha"
denilmesi yaygın bir kullanımdır.
ZİRA Ce.J�) : Lugatta "bilek, kol"
anlamındadır ki dirsek ucundan orta
parmağın ucuna kadar olan kısımdır.
Istılahta, "bu miktara eşit olan uzun­
luk ölçüsü" demektir. Buna Türk­
çe' de "arşın" denir. Çoğulu, "ezrıl""
ve "ziraat"tır. Farklı türleri vardır.
ZİRA-İ AMME (d...o � ej�): Altı kab­
za, yani yirmi dört parmak miktarı
• 22 1
olan arşındır. Bunun karesi 576 par­
maktır.Türkiye' de bu arşına zira-i
mi 'mari denir ki yüzey ölçülerinde
ve mimari sanatlarda kullanılmakta­
dır. Parçaları (cüzleri) şöyledir:
1 Zira-i mi'mari = 24 parmak.
1 Parmak = 1 2 hat = 3 , 1 5 santim.
1 Hat = 1 2 nokta = 0,263 santim.
1 Kadem = 1 2 parmak.
1 Kulaç = 5 kadem.
1 Kulaç = 2x l /2 zira-i mi'mari. Ku­
laç, hafriyatta kullanılmaktadır.
1 Zira-i mi'mari=0,758 metre, yani
758 mm.
ZİRA-İ HAŞİMİ KÜBRA (�Lı. e.J�
.ş_?.):Zira-i sevdadan beş parmakla
bir parmağın üçte ikisi kadar uzun bir
arşındır. Bunu Haşimiyye'ye ilk nak­
leden, Mansılr'dur. Buna "ziyadiyye"
de denir. Çünkü Ziyad bununla arz-ı
sevadı ölçmüştür. Ehvaz ahalisi de
bunu kullanmışlardır.
ZİRA-İ HAŞİMİ SUGRA (�Lı> e.J�
.ş_;.-.., ) :
Zira-i sevdadan iki parmak
ile bir parmağın üçte ikisi miktarı
uzun bir arşındır. Bunu ilk icat eden,
Biliil b. Ebıl Bürde'dir. Bu bakım­
dan buna, "zira-i B iliiliyye" de denir.
Bunun Ebıl Musa el-Eş'ari hazretle­
ri tarafından kullanılmış olduğu da
rivayet edilmiştir. Basra ve Kılfe 'de
kullanılmıştır.
222 • i SLAM HUKUKU TERİMLERi SÖZLÜGÜ
ZİRA-İ KADIYE (�t; eJ�): Zira-i
sevdadan bir parmak ile bir parmağın
üçte ikisi miktarı noksan bir arşındır.
Buna "zira-i dur" da denilir. Bunu ilk
koyan, Kadı İbn Ebı1 Leyla'dır. Kel­
vaz ahalisi tarafından kullanılmıştır.
ZİRA-İ KİRBASi ('-!""' �_? eJ�): 7
kabza, yani 28 parmak miktarı olan
arşın ki bezlerde ve kumaşlarda kul­
lanılır. Türkiye'de buna karşı "çarşı
arşını" denir ki zira-i mi'mariden 1
parmak, 1 6 hat, 6 nokta noksandır.
1 Çarşı arşını 0,680 metre, yani
=
680 mm.
1 Endaze = 8 rubu = 2 kiralı. Bir ki­
ralı ise 2,9 santimdir.
1 Endaze 0,650 metre, yani 650
= uzunluğunda bulunan bir arşındır.
onda bir ziradır.
ZİRA-İ KİSRA (1 r..S.r-5 e)� ): 7 kabza,
yani 28 parmak miktarı olan arşındır.
Buna "zira-i melik" de denir. Bu,
zira-i kirbasiye eşittir.
ZİRA-İ MESAHA (�L. eJ�): Yedi
kabza ile bir dikili parmak miktarı
olan arşındır ki arazide kullanılır. Bu
zira, Türkiye'deki zira-i mi'mar'iden
bir kabza ile bir parmak miktarı bü­
yüktür.
ziRA-İ MIZANİYYE c�ı..r.o eJ�)=
Bu, zira-i sevda ile 2 arşın ve 1 ar­
şının üçte ikisiyle bir parmağın üçte
ikisi uzunluğunda bir arşındır. Bunu
ilk vazeden, Halife Me'mı1n'dur.
Meskenlerin, sokakların, ırmakların,
derelerin yüzey ölçümlerini tayin hu­
susunda kullanılmıştır. 320
ZİRA-İ ÖMRİYYE (�� eJ�): Bu
1 zira, 1 kabza ve bir dikili baş par­
mak uzunluğunda bir arşındır. Bunu
ilk vazeden zat, Hz. Ömer'dir. O, ar­
şınların en uzunu ile en kısasını ve
orta olanını toplayarak bunların orta­
sını -üçte birini- almış, buna 1 kab­
za ile bir dikili baş parmak miktarı
ilave etmiş, sonra bunun iki tarafını
kalay ile kapatmıştır. Bu arşın, Hz.
Ömer'in emriyle arz-ı sevadın yüzey
ölçümünde kullanılmıştır.
ZİRA-İ SEVDA ( .. 1.:ı_,.... eJ�): Bir kol
Bunu ilk icat eden Harunürreşid' dir.
Maiyetinde bulunan siyah bir köle-
320 "20 Cemaziyelı1hir 1 286 ve 14 Eylül
1285 tarihli kanunnamede zikredildiği
üzere Türkiye'de yüzey ölçümlerinin,
kilelerin ve tartıların birimlerine esas ol­
mak üzere daire-i nısfü'n-neharin dörtte
birinin 1 0 milyon parçasından birine eşit
bir uzunluk alınıp buna "metre" yahut
"zira-i a'şari" denilmiştir.
1 zira-i mi'mari, 0,758 metre, yani 658
ziranın onda biridir. 1 000 zira-i a'şari
uzunluğa "mil-i a'şari" yahut "kilometre"
ve 1 0.000 zira-i a'şari uzunluğa da "fer­
sah-ı a'şari" yahut "miryametre" denil­
miştir. Bir saat = 5685 metre (zira-i a'şari)
dir. 1 metre = l zira-i mi'mari, 7 parmak,
7 ve 9 hattır. 1 metre 1 endaze, 4 çeyrek,
=
0,7 kirahtır.
 İ S LAM H UK U KU T E R İ M L E R İ SÖZLÜG Ü • 223

nin kolu uzunluğunda bulunmuş, bu ZÜRRİYET (�.;�): Bir kimsenin ev­

bakımdan bu adı almıştır. Binalarda, lat ve ahfadı veya nesli demektir.
Nil sularının derecelerini tayinde,
tüccar tarafından bezlerin ölçülerin­
de kullanılmıştır.

ZİRA-İ YUSUFİYE (�Y.. �.)�):

Zira-i sevdadan bir parmağın üçte
ikisi miktarı noksan bir arşındır.
Bunu ilk koyan, İmam Ebü Yu­
suf'tur. Bağdat'ta kadılar tarafından
binaların yüzey ölçümlerinin tayini
için kullanılmıştır.

ZUR (.;Jj): Yalan. Gerçeğin aksi olan

şey. Allah'ın dışındaki şey. Yalan yere
şahitlik edene "şahid-i zür" denir.

ZÜHÜK (JJAj): Helak olmak, batıl

olmak ve bozguna uğramak, ruhun
bedenden alakasının kesmesi ve
okun nişandan dışarı çıkması.

ZULÜM (r-11) : Sözlükte, "zulmet"­

ten alınmıştır. Esasen bir şeyi ken­
dine mahsus yerden başka bir yere
koymak anlamına gelir. Terim olarak
bir kimsenin meşru hakkına tama­
men veya kısmen tecavüzde bulun­
mak demektir. Bir kimsenin malını
gasbetmek veya bir alacağını noksan
vermek veya vaktinde vermekten ka­
Bir kimsenin zulmüne isteyerek veya
çınmak bir zulümdür.321 mecburiyet sebebiyle boyun bükme­
ye "ızziliim" ve "inziliim", bir kimseye
32 1 Bir kimseye zulmetmeye "ziliim ve zulmetmeye ve bir kimsenin bir zulmü
muziileme" de denir. Zulmedene "zalim" kendine isnat eylemesine ve bir zalimin
ve "zelfım'', zulüm olunana "mazlum", zulmünden şikayet eylemeye "tezallüm'',
bunun tecavüz edilmiş olan hakkında da bir kimseyi zulme nisbet etmeye de "taz­
"mazlime" ve "zuliime" denilir. lim" denilir.