‫اﻟﴫف أ ﱡم اﻟ ُﻌﻠﻮم واﻟ ﱠﻨﺤﻮ أ ُﺑﻮﻫﺎ‬

‫ﱠ‬

‫ا  ا ف‬ ‫‪:‬‬ ‫ب    م‬
‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫‪:‬‬
‫ ا   دا ى )‪(+92-307-5134893‬‬ ‫ا    ا   ءا‬ ‫‪:‬‬ ‫ز  و‬
‫ ‪ ١٤٤٢‬ى‬ ‫‪ 2021‬ى‪ ،‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ اول‬
‫  زا ا‬ ‫ ‬ ‫‪:‬‬
‫)‪(+92-308-8003283‬‬ ‫‪:‬‬ ‫را  ‬

‫ا‬
‫  زا ا‬ ‫ ‬

‫    ا‬ ‫ا م ‬ ‫م ا  ‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬

‫  ف  ا‬ ‫ و‬ ‫ ‬

‫~‪~1‬‬
‫‪1 .......................................................................................‬‬
‫‪2........................................................................................‬‬
‫‪3 ........................................................................................‬‬
‫‪6 ....................................................................................‬‬ ‫ض‬
‫ب اول‪10......‬‬
‫اول ‪11 .....................................................................................‬‬
‫ن ‪11 ...........................................................................‬‬ ‫ت‬‫د ِ‬
‫‪11 ..................................................................‬‬ ‫ى‬ ‫ا ف‬
‫‪11 ...............................................................‬‬ ‫ا ف ا‬
‫ع ‪12 ........................................................................‬‬ ‫ا ف‬
‫‪12 .................................................................‬‬ ‫ضو‬ ‫ا ف‬
‫ا ف وا اور ون ‪12 .................................................................‬‬
‫و م ‪13 ...................................................................‬‬ ‫ا ف‬
‫ا و ا ‪14 ...................................................................................‬‬
‫‪20 .........................................................................................‬‬
‫دوم ‪21 ......................................................................................‬‬
‫ن ‪21 ..................................................................‬‬ ‫اور اس ا م‬
‫‪21 ..........................................................................‬‬ ‫ى‬ ‫ا‬
‫‪21 .......................................................................‬‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫‪21 ...........................................................‬‬ ‫ر ت درج ذ‬ ‫ا‬
‫و ا ‪22 ...................................................................................‬‬ ‫ا‬
‫‪24 .........................................................................................‬‬

‫~‪~2‬‬
‫ہ ل ‪25 .................................................................................‬‬
‫م ‪26 .....................................................................................‬‬
‫ن ‪26 ..................................................................‬‬ ‫ر اور‬
‫‪26 ..................................................................‬‬ ‫ى‬ ‫)‪(1‬۔  ر‬
‫‪26 .....................................................................‬‬ ‫ر ا‬
‫‪26 ..................................................................‬‬ ‫ى‬ ‫)‪(2‬۔ ‬
‫‪26 .....................................................................‬‬ ‫ا‬
‫‪26 ...................................................................‬‬ ‫ى‬ ‫)‪(3‬۔ ‬
‫‪27 ......................................................................‬‬ ‫ا‬
‫ا و ا ‪27 ...................................................................................‬‬
‫‪30 .........................................................................................‬‬
‫ہ ل ‪31 .................................................................................‬‬
‫رم ‪32 ....................................................................................‬‬
‫ن ‪32 ............................................................................‬‬ ‫ا م‬
‫ا و ا ‪32 ...................................................................................‬‬
‫‪36 .........................................................................................‬‬
‫ہ ل ‪37 .................................................................................‬‬
‫ب دوم‪38.......‬‬
‫ن ‪38 ...............................................................‬‬ ‫ت ا م‬ ‫ا‬
‫اول ‪39 .....................................................................................‬‬
‫ن ‪39 .............................................................................‬‬ ‫ف‬ ‫ا‬
‫‪39 ............................................................................‬‬ ‫ف ى‬
‫‪39 ....................................................................‬‬ ‫ف ا‬ ‫ا‬
‫ا و ا ‪39 ...................................................................................‬‬
‫‪43 .........................................................................................‬‬
‫~‪~3‬‬
‫ہ ل ‪45 .................................................................................‬‬
‫دوم ‪46 ......................................................................................‬‬
‫ن‪46 ................................................................................‬‬ ‫ا آ‬
‫‪46 ..........................................................................‬‬ ‫ى‬ ‫ا آ‬
‫‪46 .......................................................................‬‬ ‫ا آ ا‬
‫ا و ا ‪46 ...................................................................................‬‬
‫‪48 .........................................................................................‬‬
‫ہ ل ‪49 .................................................................................‬‬
‫م ‪50 .....................................................................................‬‬
‫ن ‪50 ............................................................................‬‬ ‫ا‬
‫‪50 .......................................................................‬‬ ‫ى‬ ‫ا‬
‫‪50 ....................................................................‬‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫ا و ا ‪50 ...................................................................................‬‬
‫‪53 .........................................................................................‬‬
‫ہ ل ‪55 .................................................................................‬‬
‫رم ‪56 ....................................................................................‬‬
‫ن ‪56 ..............................................................................‬‬ ‫ا‬
‫‪56 ..........................................................................‬‬ ‫ا‬
‫ا و ا ‪56 ...................................................................................‬‬
‫‪63 .........................................................................................‬‬
‫ہ ل ‪64 .................................................................................‬‬
‫‪65 ......................................................................................‬‬
‫ن ‪65 ............................................................................‬‬ ‫ل‬ ‫ا‬
‫‪65 .........................................................................‬‬ ‫ل‬ ‫ا‬
‫ا و ا ‪65 ...................................................................................‬‬
‫~‪~4‬‬
‫‪67 .........................................................................................‬‬
‫ہ ل ‪69 .................................................................................‬‬
‫‪70 ....................................................................................‬‬
‫ن‪70 .............................................................................‬‬
‫و ا ‪70 ..................................................................................‬‬ ‫ا‬
‫‪74 .........................................................................................‬‬
‫ہ ل ‪74 .................................................................................‬‬
‫‪76 .....................................................................................‬‬
‫ن ‪76 .............................................................................‬‬
‫ا و ا ‪76 ...................................................................................‬‬
‫‪78 .........................................................................................‬‬
‫ہ ل ‪79 .................................................................................‬‬
‫ب م‪80........‬‬
‫ن ‪80 ...................................................................................‬‬
‫اول ‪81 .....................................................................................‬‬
‫ن ‪81 ...........................................................‬‬ ‫اور اس ا م‬
‫ا م ‪81 .................................................................................‬‬
‫ا م ‪82 ..........................................................................‬‬
‫ا و ا ‪82 ...................................................................................‬‬
‫‪84 .........................................................................................‬‬
‫ہ ل ‪84 .................................................................................‬‬
‫دوم ‪86 ......................................................................................‬‬
‫ن ‪86 ..........................................................‬‬ ‫دان‬ ‫م‬
‫ا و ا ‪86 ...................................................................................‬‬
‫‪92 .........................................................................................‬‬
‫~‪~5‬‬
‫م ‪93 .....................................................................................‬‬
‫ن ‪93 .......................................................................‬‬ ‫ل‬
‫ا و ا ‪93 ...................................................................................‬‬
‫‪94 .........................................................................................‬‬
‫ه ل ‪94 .................................................................................‬‬
‫رم ‪96 ....................................................................................‬‬
‫ن ‪96 ............................................................‬‬ ‫مو ل‬ ‫رع‬
‫‪96 ........................................................‬‬ ‫ى اور ا‬ ‫رع‬
‫ا و ا ‪96 ...................................................................................‬‬
‫‪102........................................................................................‬‬
‫ہ ل ‪103................................................................................‬‬
‫‪104.....................................................................................‬‬
‫ن ‪104.............................................................................‬‬
‫ا و ا ‪104..................................................................................‬‬
‫‪107........................................................................................‬‬
‫ہ ل ‪108................................................................................‬‬
‫‪109...................................................................................‬‬
‫ن ‪109.............................................................‬‬
‫ا و ا ‪109..................................................................................‬‬
‫‪113........................................................................................‬‬
‫ہ ل ‪113................................................................................‬‬
‫‪115....................................................................................‬‬
‫ن ‪115............................................................................‬‬
‫ا و ا ‪115..................................................................................‬‬
‫‪118........................................................................................‬‬
‫~‪~6‬‬
‫ہ ل ‪119................................................................................‬‬
‫‪120....................................................................................‬‬
‫ن ‪120..............................................................................‬‬ ‫ا‬
‫ا و ا ‪120..................................................................................‬‬
‫‪124........................................................................................‬‬
‫ہ ل ‪124................................................................................‬‬
‫‪126.....................................................................................‬‬
‫ن ‪126..............................................................................‬‬
‫ا و ا ‪126..................................................................................‬‬
‫‪127........................................................................................‬‬
‫ہ ل ‪127................................................................................‬‬
‫‪128....................................................................................‬‬ ‫د‬
‫ن ‪128............................................................................‬‬
‫ا و ا ‪128..................................................................................‬‬
‫‪132........................................................................................‬‬
‫ہ ل ‪132................................................................................‬‬
‫ت‪133.......‬‬
‫اول ‪133....................................................................................‬‬
‫‪133..................................................................................‬‬ ‫ف‬
‫ا و ا ‪133.................................................................................‬‬
‫‪135........................................................................................‬‬
‫دوم ‪136.....................................................................................‬‬
‫‪136.................................................................................‬‬ ‫ان‬
‫ا و ا ‪136..................................................................................‬‬
‫‪142........................................................................................‬‬
‫~‪~7‬‬
‫م ‪144....................................................................................‬‬
‫ا م ‪144...................................................................................‬‬
‫ا و ا ‪146..................................................................................‬‬
‫‪150........................................................................................‬‬
‫ہ ل ‪150................................................................................‬‬
‫رم ‪152...................................................................................‬‬
‫ا اب ‪152........................................................................................‬‬
‫ا و ا ‪152..................................................................................‬‬
‫‪157........................................................................................‬‬
‫ہ ل ‪157................................................................................‬‬
‫‪159.....................................................................................‬‬
‫ن ‪159..................................................................................‬‬ ‫ا ق‬
‫ا و ا ‪159..................................................................................‬‬
‫‪162........................................................................................‬‬
‫ہ ل ‪163................................................................................‬‬
‫‪165...................................................................................‬‬
‫ت ‪165...........................................................................‬‬ ‫ا ا‬
‫‪165........................................................................................‬‬
‫ا ال ‪165........................................................................................‬‬
‫ف ‪165........................................................................................‬‬
‫اد م ‪165.........................................................................................‬‬
‫‪165.......................................................................................‬‬
‫ا و ا ‪165..................................................................................‬‬
‫‪169........................................................................................‬‬
‫‪170....................................................................................‬‬
‫~‪~8‬‬
‫ن ‪170..............................................................................‬‬ ‫ا‬
‫ا و ا ‪171..................................................................................‬‬
‫‪175........................................................................................‬‬
‫‪176....................................................................................‬‬
‫ن ‪176..............................................................................‬‬ ‫ا‬
‫‪176.................................................................‬‬ ‫ا‬
‫ا و ا ‪176..................................................................................‬‬
‫‪179........................................................................................‬‬
‫‪180.....................................................................................‬‬
‫ن ‪180.............................................................................‬‬ ‫ا‬
‫ا و ا ‪180...................................................................................‬‬
‫‪189........................................................................................‬‬
‫‪191....................................................................................‬‬ ‫د‬
‫‪191....................................................................‬‬
‫‪192................................................................‬‬ ‫ا اء‬
‫‪193..............................................................‬‬ ‫رع ا اء‬
‫‪194.......................................................................‬‬ ‫ا اء‬ ‫ا‬
‫‪194................................................................‬‬ ‫ا اء‬ ‫ا‬
‫‪195................................................................‬‬ ‫ر ا اء‬ ‫ا‬
‫‪196..................................................................‬‬ ‫ا اء‬ ‫ا‬
‫‪196........................................................................................‬‬

‫~‪~9‬‬
 ‫‪1‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ل‪ ،‬‬ ‫ل وا‬ ‫ ا‬ ‫ء‪ ،‬‬ ‫اُ ذ ا‬

‫ﻧﺤﻤﺪه وﻧﺼﲇ وﻧﺴﻠﻢ ﻋﲆ رﺳﻮﻟﻪ اﻟﻜﺮﻳﻢ‪.‬‬

‫ اس     ہ ‬ ‫    ف  و       م      ا        ‬ ‫أﻣﺎ ﺑﻌﺪ! م  ‬
‫ ‬ ‫  ‬ ‫ ز ن     اور ‬ ‫ ‬ ‫؛ اس     اس   ‬ ‫  ے       ‬ ‫   ‬
‫   ا    اس      ‬ ‫ ‬ ‫ ان     ا‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ر ل  ﷺ‬ ‫آن  اور  ‬
‫ ‬ ‫  رے  ‬ ‫ ‬ ‫ ر‬ ‫ اس        ‬ ‫  ۔  دو ے   م    ا ر  ‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫    ل  ے اور اس  ب   ‬ ‫ ‬ ‫ اس   ‬ ‫     ا  ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫۔آ !‬ ‫ آ ت ‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫ ‪،‬ا‬ ‫ اور ان   وا‬ ‫ان ‬
‫(‬ ‫ر ‬ ‫ )‬ ‫ ‬ ‫ ا‬
 ‫‪2‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ ا‬ ‫ ا  ‬ ‫ ا    ‬ ‫ ا  ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ء‪   ،‬ا‬ ‫اُ ذ ا‬

‫   ‬ ‫   "اﻟﴫف أم اﻟﻌﻠﻮم اﻟﻨﺤﻮ أﺑﻮﮬﺎ"      ر   ‬ ‫ر ‬ ‫ا     ‬

‫ آ ‪      ،‬‬ ‫           ور خ  ‬ ‫ اور  ‬ ‫‪     ،‬ف  و       ر    ‬
‫      وع    ف و   ‬ ‫   د‬ ‫؛ اس     ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اور  س   ‬
‫  م   ‬ ‫ ‬ ‫ ر  ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ وہ  آ   رى  ر‬ ‫؛  اس  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬
‫  ں   ‬ ‫   و ں   ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫ اور ‬ ‫       ‪،‬‬ ‫‪ ،‬اس    ں ‬
‫ہ   ا م ‬ ‫  ۔ ا  ا‬ ‫‪   ،‬ر  ‬ ‫ ‬ ‫ آ ہ ‬ ‫  ف و      د ت   ‬
‫ آ    ۔‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫   ‬ ‫    د ت    ب  ن  ا  ‬ ‫ ‬ ‫وع  ‬
‫   " ا  ‬ ‫ ‬ ‫  ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫    رے  ا  ا‬ ‫اس  ‬
‫  ‬ ‫ہ ‬ ‫ہ   ام  ‬ ‫  ۔  ا  ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ر‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ا ف"     م  ‬
‫   ‬ ‫  ى  ا      ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ر‬ ‫ ‬ ‫ار د  ا ف  و ہ   وع   ا  ‬
‫  ۔ ‬ ‫ ر    وہ    ‬ ‫ادى    ‬ ‫     ا‬ ‫ہ   ‬ ‫ اور   ں    ا‬ ‫   ‬
‫ا ءا  ‬
‫ ‬ ‫ ذ ہ آ ت ‬ ‫ہ ‬ ‫ و ا‬ ‫ف اور ان   وا‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ٰاس ر‬ ‫ا  ‬
‫۔‬ ‫     ذر  ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬
‫ ا    ‬ ‫ا    ‬
 ‫‪3‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫  اث  اور  اَ  ا  ‬ ‫  ‪   ،‬را  ‬ ‫‪  ،‬دا  اور  ‬ ‫ اور  ر  ‬ ‫ ز ن     رى  وا‬

‫    دى ‬ ‫ِ  ا‬ ‫   ز ن   ‪  ،‬‬ ‫  آن  و‬ ‫   ‬ ‫ز ن     ظ  و ون   ؛  اس  ‬
‫  ر ‬ ‫   ‬ ‫ اور   آن  و‬ ‫  ى  وا‬ ‫  م  و ن  ‬ ‫ ا  ز ن     ‪  ،‬ا‬ ‫ ‬ ‫وا‬
‫     اور    ت ‬ ‫    رت      ِ  آن   د ى ‬ ‫   وا  ذر   ‪ ،‬‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫   وا‬ ‫  ‪  ،‬ف و      ‬ ‫ ‬ ‫      ف و  ‬ ‫ ز ن ‬ ‫     ‬
‫ ‬ ‫      د وا س   اور ا‬ ‫ ز ن ‬ ‫ ‬ ‫؛ اس    ف و    ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫و‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ف و     ِ‬
‫رت ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫     او   ط  ‪ ،‬‬ ‫م و ن   آ‬
‫۔    و  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ر‬ ‫   د س      ‬ ‫  م  ا‬ ‫   اس    ‬ ‫  ے  اس  و‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   د     ‪  ،‬‬ ‫ وا ء     ہ  ‬ ‫   اس       ى  ا‬ ‫ارس  ا‬
‫ِ‬ ‫   ‬
‫  ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫      ف و    ‬ ‫      م ر      اس   ‬ ‫  ارس و‬ ‫ا‬
‫اد ‬ ‫   ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ؛ ‬ ‫ دى ‬ ‫ں  ان  م   ز دہ ‬
‫ ‬ ‫   ا ا   ر   ‬ ‫درس ‬
‫ِ‬
‫و   ا  ۔‬
‫  ون       اور    ف       ا  ذ   ك ‬ ‫  ى  ى           ‬
‫ى  ى  ى   ‬ ‫‪    ،‬دو ى    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ن ‬ ‫       ‬ ‫‪  ،‬اس    ‬
‫ وا م  اور   ا  و ا    ا    ‬ ‫ اور    اس    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫ ا  ‬ ‫ا‬
 ‫‪4‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ ‬ ‫  وىؒ  )م‪187‬ھ(   ‪  ،‬‬ ‫  ذ   ‬ ‫ ‬ ‫ وا  او‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫و    ‬
‫  ‪      :‬ف   ‬ ‫ ا    ‬ ‫ات    ا   ن   ز ؒ  )م‪249‬ھ(     ون  اول      اور  ‬
‫ ‬ ‫ اور ‬ ‫د“    م   ا  ‬ ‫ں      ف  ”ا‬ ‫ؒ )م‪159‬ھ(  ‪ ،‬‬ ‫ون ا م ا  ‬
‫    ۔‬
‫ دور  وع  ا اور اس ‬ ‫ اور ‬ ‫ دور  ‪ ،‬اس     اس   ‬ ‫ اس     دو  اور ‬
‫ “‬ ‫ ا‬ ‫ؒ )م‪392‬ھ(   ”‬ ‫ ا   ا   ن     ‬ ‫‪     ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ا  ‬ ‫ؒ  )م‪471‬ھ(    ”ا ح    ا ف“‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫     ا‬ ‫   ا‬ ‫“‪  ،‬‬ ‫اور  ”ا‬
‫ ‬ ‫ؒ )م‪669‬ھ(   ”ا‬ ‫ر ‬ ‫ ا  ‬ ‫ؒ )م‪515‬ھ(   ”ا  ا ء وا ل وا در“‪ ،‬‬ ‫ا ع ‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫   ‬ ‫  ن       دى   ؒ  )م‪646‬ھ(    ”ا‬ ‫ ا  ‬ ‫“‪  ،‬‬ ‫ا    ا‬
‫ ؒ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫ؒد  )م‪700‬ھ(    ” اح  ا رواح“‪  ،‬‬ ‫ ا        ‬ ‫وا “‪  ،‬‬
‫ ذ   ۔‬ ‫  ص  ر   ‬ ‫ف    ا ف “و ہ   ‬
‫)م‪816‬ھ(   ”  ا  ‬
‫‪ ،‬‬ ‫‪     ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اور  اردو      ر ‬ ‫  ك  و    اس      ‬ ‫ ‬
‫ اور    ا اب    ‬ ‫  ا‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫  ن    و ت ‬ ‫ اور    ‬ ‫ ‬ ‫  ن ‬ ‫ اور  ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫۔  ر  و‬ ‫  رف ‬ ‫ وا‬ ‫ ‬ ‫  ر     ‪ ،‬‬ ‫ اور ‬ ‫ ‬
‫   ‪    ،‬ا  ‬ ‫ں       ‬ ‫   دو ‬ ‫ وا‬ ‫ ان  ر  ‬ ‫ ا د    ‪ ،‬‬
‫   ا   ؒن  )م‪2013‬ء(      اور  دو ا ‬ ‫  ر   رے    ا م  ا ف  وا د   ت  ‬
‫ ا    ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ل  ت ‬ ‫ل  وا‬ ‫ ا‬ ‫ ا ذ  ‬ ‫  ر   رے   م  و‬
‫  اروں   ء   ام  اور   ء ‬ ‫ ر ‪  ،‬اس  ‬ ‫  ل  اور  ‬ ‫ ا‬ ‫۔     ف  و    دو ں  ا‬
 ‫‪5‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫  ام     وا ن    ى  دار ادا  ۔‬ ‫   ‬ ‫       ان ‬ ‫م   ا دہ  ۔ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫    ادر   م    ا‬ ‫   ا   ى    ‬ ‫ز ِ     ب  ا  ‬
‫ ‬ ‫ اور  ا          اور اس      ورى اور ‬ ‫ ا      ا ف    دى ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫    ‪   ،‬ا  و ا     ان  ‬ ‫رت  ا از    ‬ ‫  ز  اور  ‬ ‫ں    ا  ‬
‫ت دى        آ  ‬ ‫   آ    ‬ ‫ ا از          ۔   ‬ ‫  ‪  ،‬م   اور ‬
‫ت  ا ا  اور ‬ ‫ت    ع    ا ب  ا ر       ‪    ،‬‬ ‫ و ر    اور  ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫ اور  و   ۔    ف   ‬ ‫ و ر    اور   ا‬
‫   ا  ‬ ‫ و‬ ‫    ب   ‬ ‫۔  اس     وہ  ‬ ‫د ‬ ‫ں   ‬ ‫ ‬ ‫      م ‬
‫۔‬ ‫  زى    ون و د  ر ‬ ‫     ر خ وا ن اور ‬ ‫     ‬ ‫ ‬
‫    ازے اور ا  ‬ ‫    ف ‬ ‫ ‬ ‫   و  اور ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا  ‬
‫۔ آ !‬ ‫ى   ذر  ‬ ‫ف     ا  ر‬ ‫            دے اور ‬
‫ ا‬ ‫ار د ا‬
‫م ا  ‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫دار ا ء ‬
‫‪1442‬ھ‬ ‫‪ 3‬ن ا‬
 ‫‪6‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ض ‬

‫ ا م ‬ ‫    ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ں   د  ا ام   ز ِ ‬ ‫ ا م آ  اور ‬
‫  ‬ ‫       ‬ ‫    آن  و  ‬ ‫      ۂ  ارض    ‬ ‫ ‬ ‫ۃ  ا ب  ‬ ‫ د ت  ‬
‫ا  اس     ‬ ‫    ء      زم ‬ ‫ں   را‬ ‫  ت   ‬ ‫ ‬ ‫ا ط اور ‬
‫ اور   ى ‬ ‫ ر خ    ا‬ ‫     اس    ‬ ‫   ‬ ‫ اور  وا‬ ‫ى ‬ ‫ ز ن    ‬
‫ ز دہ ‬ ‫ ز دہ  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  آن  و  ‬ ‫    و‬ ‫ ‬ ‫  ورى  ‬ ‫وا‬
‫ ‬ ‫ ز ن    ا  و  ا     ر اورد س ا‬ ‫ل     ‬ ‫   ‬ ‫  ۔ اس ‬
‫ ‬ ‫    ورت  ‬ ‫    ن  اور   م  آ     و  اور  ‬ ‫   ‬ ‫ورى      وہ  ‬
‫  ‪     ،‬ان   م و  ن   "  ‬ ‫     و     ر خ  ا ‬ ‫آ ۔   وہ  م     ‬
‫  آن  و ‬ ‫ اور  ‬ ‫ ‬ ‫   "  ا ف"  ‬ ‫  ؛  اس  ‬ ‫   ‬ ‫ ا‬ ‫ا ف"  ا‬
‫   ذر   ۔‬ ‫   ر ز و ا ار  ‬
‫ "  ا ف"    ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫  آن  و‬ ‫ ‬ ‫م   ن  اور   م  ا‬
‫    ء     ں     دار    ا  ‬ ‫ِ  ا‬ ‫  ح ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ِاول  اور   دى  ‬
‫   ۔  اور ‬ ‫ ‬ ‫ "  ا ف"    ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  رت  ‬ ‫  م ‬ ‫ح ‬
 ‫‪7‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫   ا   ح  م ‬ ‫ اور  م ‬ ‫ رات   ا  ا زى ‬ ‫  ح  روں    د‬
‫  ۔   ر  ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ "  ا ف"   ‬
‫اﻟﻨﺤﻮ ﻟﻠﻌﻠﻮم ﮐﺎﻟﻀﻮء ﻟﻠﻨﺠﻮم‬ ‫اﻟﴫف أم اﻟﻌﻠﻮم اﻟﻨﺤﻮ أﺑﻮﻫﺎ‬
‫اﻟﴫف ﰲ اﻟﻌﻠﻮم ﮐﺎﻟﺒﺪر ﰲ اﻟﻨﺠﻮم‬
‫ ‬ ‫ اور  ورت ا  ‬ ‫       ا ف   ا‬ ‫ اور ‬ ‫  م ‬ ‫ا ض!‬
‫؛   و            دور   ا ب   ‬ ‫        ن    ج ‬ ‫ ‬ ‫ى اور ‬ ‫ا‬
‫ و     ء ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ء   ‬ ‫    ں ‬ ‫ ر ۔ اس ‬ ‫  ‬ ‫و  ل   ‬
‫۔  د ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ر  اور  ف    ا  و  ا    ‬ ‫ ‬ ‫ ان   ‬
‫ ‬ ‫  ‪   ،‬اس   ‬ ‫ ‬ ‫ر !     ا ف  ن اول     ا      ا   خ ‬
‫د "    اس   ‬ ‫ؒ   "  ب ا‬ ‫ ا م ا‬ ‫ ا م ا‬ ‫۔ ‬ ‫  ن   ‬ ‫     ‬
‫  ۔‬ ‫  ف ‬ ‫    رف   اور وا ِ اول ‬ ‫     ‬ ‫ ‬
‫‪ ،‬ا   ن   ا ز )م ‪248‬ھ(‪ ،‬ا  ‬ ‫)م ‪189‬ھ(‪  ،‬ذ   ‬ ‫   ‬ ‫ ا  ا‬
‫ ا  ‬ ‫ ا       ا )م‪518‬ھ( اور ‬ ‫ا   ن ا   )م  ‪329‬ھ(‪  ،‬ا  ا‬
‫   ا ف    ر     د ۔‬ ‫  و  اور  و  ‬ ‫ ‬ ‫)م‪246‬ھ(‬
‫ ‬ ‫       ا   ن ا ز    "‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ادوار   ‬ ‫ ا ف   ‬
‫ ا " و ہ ‬ ‫ "اور " ا‬ ‫   "‬ ‫ ا  ‬ ‫"‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ز " ‪ ،‬ا  ا  ا      "‬
 ‫‪8‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ ادوار    ‬ ‫ ‬ ‫   اس      درج  ‬ ‫ درس  ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ر  اور   ہ  ‬ ‫اس      ‬
‫  ارس   دا   ب ر ۔‬
‫ ‪  ،‬اح ‬ ‫‪  ،‬ف  ‪ ،‬زرادى‪ ،‬ز‬ ‫‪ ،‬ار د ا ف‪  ،‬ان ا ف‪ ،‬‬ ‫ف ‬
‫     ا ف   ‬ ‫   ‬ ‫ او  ر  ا ف و ہ ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ا رواح‪  ،‬ل ا ى‪   ،‬ا‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ل ‬ ‫ل  و  ا‬ ‫ ا‬ ‫ ا ذ  ‬ ‫  رے  ‬ ‫ل  اور   وف    اور  ‬
‫اور ‬ ‫ ‬ ‫ اور   ل           اد     ء  اور   ء  ‬ ‫ ‬ ‫    ‪    ،‬ا‬
‫ ا اف   آپ    ن    رى و  رى  ۔‬ ‫آج   ‬
‫ہ‬ ‫ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا   دت  ور  زو ‬
‫     ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ا   ى  ۔   ر‬ ‫ ز ِ    ب   ا  ‬
‫ى ‬ ‫ اور  ‬ ‫   ‬ ‫  ر  اور  ا  و‬ ‫   ا    ‬ ‫     ‬ ‫ات  ‬ ‫     ‬
‫     ‬ ‫     ا ف    ا   ا  و ا    ‬ ‫   ‬ ‫ ا   دہ  ا  ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫   ا اء و ‬ ‫      اور ‬ ‫   ا  اد  ‬ ‫ اور اس    ا  و  ا      ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ر ‪   ،‬ر  اور ا اء       ‬ ‫   آ‬ ‫ ا م      ؛      ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ وا ب    ا‬ ‫ت    ا م       ۔    اس   ت    ز دہ  زور  د        ‬
‫   ۔‬ ‫ت   ‬ ‫ں   ‬ ‫ ز ِ درس ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫اورآ ن ‬
‫    رى  د اور ‬ ‫ں   اس ‬ ‫   ‬ ‫ ادا ‬ ‫آ     ہ  م ان دو ں   ‬
‫ ‬ ‫  زا  ا (‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ )‬ ‫ ‬ ‫  ا‬ ‫   ‬ ‫  ازا  ‬ ‫  روں  ‬
 ‫‪9‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ اور ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ذا  ا  ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫    ب ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ا‬
‫ل ‬ ‫ل  وا‬ ‫ ا‬ ‫   ر‬ ‫   ا‬ ‫ ‬ ‫م   ‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ص ‬
‫   ‬ ‫ اس  اد  ‬ ‫ د      ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ذ   ۔  ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ار د  ا‬
‫   ‬ ‫ہ   ام  ‬ ‫ اور  ا‬ ‫ اور  اس     ے   ‪   ،‬ے  وا‬ ‫  ل ‬ ‫ در ر  ‬ ‫ا‬
‫۔آ !‬ ‫آ ت   ذ ہ اور  ت   ذر  ‬
‫أﺑﻮ اﻟﯿ ن ﻣﺤﻤﺪ ﻃﯿﺐ اﳌﺴﺘؔﻨﴫ‬
‫‪10‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ب اول‬

‫  ‪:‬‬ ‫ں   ‬ ‫  ب درج ذ   ر ‬

‫د ت      ن‬ ‫‪:‬‬ ‫ اول‬
‫ اور اس   ا م    ن‬ ‫‪:‬‬ ‫ دوم ‬ ‫ ‬
‫   ن‬ ‫ر اور ‬ ‫ ‬ ‫‪:‬‬ ‫  م‬
‫ ا م    ن‬ ‫‪:‬‬ ‫  رم‬
 ‫‪11‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ اول‬
‫د ِ‬
‫ت      ن‬
‫       ا  اور  ورى  ں      ورى  ‪:‬‬ ‫   و    وع ‬
‫۔‬ ‫ع‪3 ،‬۔ ض ‪4 ،‬۔وا  ‪5،‬۔ ر  ‪6 ،‬۔ م   و‬ ‫‪2،‬۔‬ ‫‪1‬۔‬
‫ ا ف    ى ‬
‫  ‪    ،‬ى و ہ۔‬ ‫‪،   ،‬‬ ‫ ز ن  "ﴏف"   ں   ا  ‬
‫ل   ‪:‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا ف   ا‬
‫ت درج   ‬ ‫ ذ     ‪ ،‬ان       ‬ ‫اس      ء     ا ف     ‬
‫  ‪:‬‬
‫‪ُ :‬ﻫﻮ ﻋﻠ ٌﻢ ﺑﺄﺻﻮ ٍل ﻳﱡﺒﺤﺚُ ﻓﻴ ِﻪ ﻋﻦ أﺣﻮا ِل أﺑﻨﻴ ِﺔ اﻟﻜﻠﻤ ِﺔ ﺻﺤ ًﺔ واﻋﺘﻼﻻً‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫وزﻳﺎد ًة وﻧﻘﺼﺎﻧًﺎ‪.‬‬
‫اب ﱠوﻻ ﺑﻨﺎ ٍء‪.‬‬ ‫أﺣﻮال أﺑﻨﻴ ِﺔ اﻟ َﻜﻠﻢِ اﻟﱠﺘ ْﻲ ﻟَ ْ‬
‫ﻴﺴﺖ ﺑﺈﻋﺮ ٍ‬ ‫ُ‬ ‫‪ُ  :‬ﻫﻮ ﻋﻠ ٌﻢ ﺑﺄﺻﻮ ٍل ﺗ ُﻌ َﺮف ﺑﻬﺎ‬ ‫دو ى ‬
‫)‪(1‬‬
‫اﻟﺼ ْﻴﻐ ِﺔ‪.‬‬
‫ﻮال أﺑﻨﻴ ِﺔ اﻟﻜﻠﻤ ِﺔ ِﻣ ْﻦ ﺣﻴﺚُ ﱢ‬
‫اﻟﴫ ُف ﻋﻠ ٌﻢ ﺑﺄﺻﻮ ٍل ﻳﱡﻌ َﺮ ُف ﺑﻪ أﺣ ُ‬
‫‪ :‬ﱠ‬ ‫ى ‬
‫ ان    ‬ ‫  ت   ‬ ‫ ‬ ‫    م     ‬ ‫ ا ل  و  ا    ‬ ‫ ا ف    ا‬
‫م  ں۔‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ر ں    ن و  وٹ اور ا      دو ا   ‬ ‫ا  اور ‬

‫)‪ (1‬ﺷﺬاﻟﻌﺮف ﰲ ﻓﻦ اﻟﴫف‪ ،49 :‬ﻛﺸﺎف إﺻﻄﻼﺣﺎت اﻟﻔﻨﻮن‪.20/1 :‬‬

 ‫‪12‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ ا ف    ع‬
‫اﻟﺼ ْﻴﻐ ِﺔ واﻟﺒِﻨﺎ ِء‪.‬‬
‫اﻟﻜﻠﻤ ُﺔ ِﻣ ْﻦ ﺣﻴﺚُ ﱢ‬
‫  ح   ‬ ‫    ؟ اور  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫     ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ت ‬ ‫اس      ‬
‫  ؟‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫؟اور اس     ‬
‫ ا ف    ض و ‬
‫اﻟﺼﻴْﻐ ِﺔ‪.‬‬
‫ﰲ ﱢ‬ ‫ﺻﻴﺎﻧ ُﺔ اﻟ ﱢﺬﻫﻦِ ﻋﻦ اﻟﺨﻄﺄِ ِ‬
‫ِ‬
‫   ‬ ‫  دات   ذ    ‬ ‫       ‬ ‫    ض اور ‬ ‫ ‬ ‫ ا ف   ‬
‫ظ ر ۔‬
‫ ا ف   وا  اور  ون‬
‫)‪(1‬‬
‫  ‪:‬‬ ‫ ا ف   وا  اور  ون    رے    ء   آراء ‬
‫    دو ں  ن   ‬ ‫ ‬ ‫)‪(1‬۔۔۔  ا ف  ِن اول     ا    ا   خ اور ‬
‫  ط ‬ ‫ ‬ ‫  ف  و    دو ں    ‬ ‫؛    و      "اﻟﮑﺘﺎب ﻟﺴﯿﺒﻮﯾﻪ"‬ ‫  ط ‬
‫   ‬ ‫ہ    ا  ‬ ‫   ‬ ‫ ا ف   ‬ ‫  وىؒ )م‪187‬ھ(‬ ‫  ذ   ‬ ‫‪ ،‬‬
‫ ر ‪ ،‬اس  د     ‬ ‫   ا اج  ‬ ‫ ‬ ‫  ر      ‪ ،‬اور اس     آ  وا   ء ‬
‫ا ف   وا  اور  ون    ذ      وىؒ   ۔‬
‫ي وﻛــﺎ َن ﻟـِﻨـﺤ ِﻮ َﻋـﻠـﻴـﺎ ﺣـﻴـﺪرا‬
‫اﻟﴫف ُﻣﻌﺎذُ ﺑﻦِ ﻣﺴﻠﻢِ اﻟ َﻬﺮو ﱡ‬
‫واﺿ ُﻊ ﱠ‬
‫ ا   ن   ا ز  ؒ    ‬ ‫''ﮐﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن''‬
‫ُ‬ ‫ر  ب ‬ ‫ ؒ  ا  ‬ ‫)‪(2‬۔۔۔ا ج ‬
‫     و ت)م‪248‬ھ (  )م‪249‬ھ(  ‪،‬ا   ن    ر  ِم ‬ ‫ا ف    ون اول  ار د   ‪،‬‬
‫د   ان    رے   ا م  د ؒ   ل   ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ؒ)م ‪292‬ھ(‬ ‫   ا       ‪،‬ا م ا‬

‫)‪ (1‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪ ،11 :‬ﻋﻠﻢ اﻟﺼﻴﻐﺔ‪.10 :‬‬

 ‫‪13‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫)‪(1‬‬
‫"۔‬
‫ن  ز دہ      ا   ‬
‫ "     ا   ؒ  ‬
‫  ‪      :‬ا ف    ا ّول ‬ ‫  ح  "  ا "    ‬ ‫ ر    ‬ ‫)‪ (3‬۔۔۔‬
‫ؒ‬ ‫ ا م  ا  ‬ ‫ ا م  ا‬ ‫  ى ‬ ‫ ا‬ ‫ ان  ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ا   ن    ا ز ؒ  ‬ ‫ّون  اور  وا‬
‫ ‬ ‫      ۔‬ ‫  م   ا  ر‬ ‫''اﳌﻘﺼﻮد''‬ ‫ں    ِ  ف ‬ ‫)م‪150‬ھ(  ‪،‬‬
‫  ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫     وا  اور      ۔اس   درج ذ    ‬
‫)‪ (1‬اﳌﻘﺼﻮد‪ (2) ،‬إﻣﻌﺎن اﻷﻧﻈﺎر‪ (3) ،‬روح اﻟﴩوح‬
‫ و  م‬ ‫ ا ف   ‬
‫  ار د  ‬ ‫   اور‬ ‫    رے ‬ ‫  آن و‬ ‫ ا م   ‬ ‫ا  رب ا ت   ‬
‫         ‬ ‫  آن و‬ ‫  ؛اس ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫      م ‬ ‫  آن و ‬
‫  ‬ ‫  م     ا ف  دى اور  ى ‬ ‫  ورى  ‪،‬اور ‬ ‫   د س اور وا‬ ‫م ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ر ل    ‬ ‫      ‪  ،‬اور    ا د‬ ‫  ‪،‬اس           آن      ‬
‫ ‬ ‫    ف   ت      اس    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪  ''   :‬‬ ‫رس  ‬
‫ ا   ؒ‬ ‫ر  ى ‬ ‫۔‬
‫‪  ،‬ا  اور    ‬ ‫    ِ ‬ ‫  ‪ِ   " :‬م  ‬ ‫  ت     "۔  ا م  رازى ؒ)م‪606‬ھ(‬
‫  "۔‬ ‫ض‬
‫ل   ‬ ‫ اور اس   ‬ ‫ا ف   ‬
‫        ت  ل  ‪:‬‬ ‫ ا ف   ا  او ر‬
‫ﺢ ﰲ اﻟﻄﱠﻌﺎمِ‬ ‫ﰲ اﻟْﻜﻼمِ َﻛﺎﳌِﻠ ِ‬
‫اﻟﻨﺤ ُﻮ ِ‬
‫ﺮف ﻟِﻠ ُﻤﺮامِ ﻛﺎﻟـ َﻌ ِ ﻟﻸَﻧﺎمِ‬ ‫واﻟﺼـ ُ‬
‫ﱠ‬
‫ﺠﻮمِ‬ ‫اﻟﻨﱡﺤ ُﻮ ﻟِﻠﻌﻠﻮمِ ﻛَﺎﻟﻀَ ﻮ ِء ﻟِﻠﻨﱡ ُ‬
‫ﰲ اﻟﻌﻠﻮمِ ﻛﺎﻟﺒﺪ ِر ِ‬
‫ﰲ اﻟ ﱡﻨﺠ ْﻮمِ‬ ‫واﻟﴫ ُف ِ‬
‫ﱠ‬

‫)‪ (1‬ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ﻋﻦ أﺳﺎﻣﻲ اﻟﻜﺘﺐ واﻟﻔﻨﻮن‪.412/1 :‬‬

 ‫‪14‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ا  و ا‬
‫ ‬ ‫ دو ى    ‬ ‫ ‬ ‫   ذر‬ ‫  ۔   ‬ ‫   " َﻣﺎ ﻳُﻌ َﺮف ﺑ ِﻪ ﱠ ْ‬
‫اﻟﴚ ُء"  ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫   ذر  ‬ ‫  ۔   ‬ ‫ح   " َﻣﺎ ُ ﻴﱠﺰ ﺑ ِﻪ ﱠ‬
‫اﻟﴚ ُء َﻋﻦ ﺟﻤﻴﻊِ ﻣﺎ َﻋﺪا ُه"  ‬ ‫‪،‬اور ا‬
‫۔‬ ‫     دو ى      ا   ‬
‫ﻮارﺿ ِﻪ اﻟ ﱠﺬاﺗِﻴﱠ ِﺔ"‬
‫ﺤﺚُ ﻓﻴ ِﻪ ﻋﻦ َﻋ ِ‬
‫ح   " ُﻣﺎ ﻳُﺒ َ‬ ‫  ۔اور ا‬ ‫   "ر   ا"  ‬ ‫ع ‬ ‫‪‬‬
‫  ‬ ‫  ِ ‬ ‫‪ِ   :‬ن  ا‬ ‫۔ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫          ارض  ذا  ‬ ‫  ۔   ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫    ض و ہ   ‬ ‫  ن    ارض ذا    ‬ ‫   ا‬ ‫    ِ ‬ ‫ع  ؛ اس ‬
‫)‪(1‬‬
‫  ۔‬
‫      ے     ‬ ‫اﻟﴚ َء ﻟﻔﺎﺋﺪ ٍة"  وہ  ‬
‫ح   " َﻣ ْﻦ ﱠوﺿَ َﻊ ﱠ ْ‬ ‫     اور  ا‬ ‫‪ ‬وا  ‬
‫  ے۔‬ ‫   در‬
‫ " ُﻫﻮ اﻷﻣ ُﺮ اﻟ َﺒﺎﻋﺚُ‬ ‫ ‬ ‫  ۔ اور  ا‬ ‫"   ‬ ‫ب"  اور  "‬ ‫ "‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ض ‬
‫)‪(2‬‬
‫  ۔‬ ‫ل   ‬ ‫   و د اور ‬ ‫ﻟِﻠﻔﺎﻋﻞِ َﻋﲆ اﻟْ ِﻔﻌﻞِ "     ‬
‫ " َﻣﻦ رﺗ ﱠﺐ أﻣﻮ ًرا ﻋﺪﻳْﺪ ًة ﺑﺤﻴﺚُ‬ ‫ح ‬ ‫ وا "‪  ،‬اور  ا‬ ‫ ‬ ‫ "‬ ‫  ‬ ‫‪ّ ‬ون  ‬
‫  ے۔‬ ‫     ‬ ‫ ا  ‬ ‫ دے   ا‬ ‫   ‬ ‫   ا ر ‬ ‫ﺻﺎرتْ ﻓﻨﺎ واﺣ ًﺪا" وہ ‬
‫ ا ن  ا  ‬ ‫ ‬ ‫ﻋﻦ أَ ِ‬
‫ﻏﺮاﺿ ِﻬ ْﻢ" وہ  آواز  ‬ ‫ﻛﻞ ﻗﻮمٍ ْ‬ ‫   " ِﻫﻲ َﻣﺎ ﻳُ َﻌ ﱠ ُ‬
‫ﱪ ِﺑﻬﺎ ﱡ‬ ‫   ‬ ‫‪‬‬

‫)‪ (1‬ﻛﺸﺎف إﺻﻄﻼﺣﺎت اﻟﻔﻨﻮن‪.7/1 :‬‬

‫)‪ (2‬ﻛﺸﺎف إﺻﻄﻼﺣﺎت اﻟﻔﻨﻮن‪.1249/2 :‬‬
 ‫‪15‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫)‪(1‬‬
‫س م     اور ز ن      ۔‬
‫ ا  ‬ ‫ح      م   ‬ ‫    ۔ اور ا‬ ‫   ‬ ‫ا اض و ‬
‫ح   ‬ ‫ﺟ َﻤ َﻊ اﳌﺎء" اور ا‬
‫ي‪َ :‬‬ ‫‪ ‬ا ح              ۔   "إِ ْ‬
‫ﺻﻄَﻠَ َﺢ اﳌﺎ ُء أ ْ‬
‫)‪(2‬‬
‫ﻣﺨﺼﻮص  "   ص  م      ص      م   ا ق  ۔‬ ‫ٍ‬ ‫ﻋﲆ أﻣ ٍﺮ‬ ‫ٍ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ٰ‬ ‫"اﺗ ﱢ ُ‬
‫ﻔﺎق ﻗﻮمٍ‬
‫ل"    آواز  اور ‬ ‫  ھ   ۔  اور  "ا‬ ‫ں ‬ ‫   ا  ‬ ‫   و‬ ‫ى ‬ ‫" ‬ ‫‪ "‬ا‬
‫” م   آ ز   ا  ا ظ   ا ل ‬ ‫ ‬ ‫  ۔ اور ا‬ ‫   ‬ ‫ا    و      ‬
‫ ‬ ‫ت   ذ  ‬ ‫       ا‬ ‫  ب   ‬ ‫“۔ ‬ ‫د    ف ا رہ   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬
‫)‪(3‬‬
‫ں    م ذ   ۔‬ ‫  ہ ‬ ‫اس     ‬
‫  ۔   ا ف   وہ  ت   ‬ ‫ح   "ا ظ    وہ"   ‬ ‫ "دروازہ"‪ ،‬اور ا‬ ‫‪ ‬ب    ى ‬
‫ق   ۔‬
‫     ان      ب   ا  ‬ ‫ى‬
‫ ‬ ‫ و ‬ ‫  ں اور ان   آ    ‬ ‫ا      ‬
‫ ‬ ‫ب ‬
‫ِ ا ال(  ۔ ا   ِ ا ال      ِ ِ‬ ‫" )  ِا ال(        ‪ ،‬اور) ‬ ‫ِ"‬ ‫‪‬‬
‫د   ‬ ‫ اس    ‬ ‫ "آ     ا"‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫    ‪  ،‬اس   رت   اس    ‬ ‫ل   ‬ ‫ ا ِ  ‬
‫ ‬ ‫   ا ِ ‬ ‫بِ  ‬
‫ِ ا ال      ِ‬ ‫  ‪ ،‬اور ا  ‬ ‫" ‬ ‫      ؛ اس   اس  "‬
‫  ؛  اس ‬ ‫    م ‬ ‫ وا‬ ‫     ‬ ‫ وا‬ ‫   ا  ‬ ‫ وا "   ‪  ،‬‬ ‫"آ  ‬
‫ى ‬ ‫"ﺗ َ َﻔ ﱡﻌ ْﻞ"     ز    ‬ ‫ ‬ ‫  ۔     ہ     رت    ‬ ‫ اس    " ِ "  ‬ ‫و  ‬
‫   ‬ ‫ آ  ‬ ‫د ‬ ‫     ‬ ‫ وا "   ‪  ،‬‬ ‫ "  آ  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬اور  ‬

‫)‪ (1‬اﻟﺘﻌﺮﻳﻔﺎت‪.192 :‬‬

‫)‪ (2‬اﻟﺘﻌﺮﻳﻔﺎت‪ ،28 :‬ﻛﺸﺎف إﺻﻄﻼﺣﺎت اﻟﻔﻨﻮن‪.27 :‬‬
‫)‪ (3‬ﻛﺸﺎف إﺻﻄﻼﺣﺎت اﻟﻔﻨﻮن‪.319 :‬‬
 ‫‪16‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫)‪(1‬‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫اس   اس   ‬
‫     ‬ ‫   اس  ا  د    ‬ ‫ "ﻣﻘ ّﺪﻣﺔ اﻟﺠﻴﺶ"   ذ   ‪  ،‬ﻣﻘ ّﺪﻣﺔ اﻟﺠﻴﺶ  ‬ ‫‪ ِ ‬‬
‫  ح   ‬ ‫     ا م اور    ور ت   ا م  ے‪ ،‬‬ ‫  ج     ‬ ‫ ‬ ‫آ  آ  ‬
‫   ‬ ‫   ا   ح   ب    ‬ ‫   دار  و   ار  "ﻣﻘ ّﺪﻣﺔ اﻟﺠﻴﺶ"  ‬ ‫ اور  ‬ ‫ج   ‬
‫"ﻣﻘ ّﺪﻣﺔ‬ ‫  ح   ج    اس  د‬ ‫  ‪  ،‬اور  ‬ ‫  ں   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   دار  و ار    ‬
‫   ‬ ‫     ‬ ‫دى  ‬ ‫     ا   ح   ں      ‬ ‫اﻟﺠﻴﺶ"  ا  اور ورى  ‬
‫    ۔ ‬ ‫ا  اور  ورى ‬
‫     ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫ ‬ ‫    ف ‬ ‫   ا‬ ‫  ء  و‬ ‫"‬ ‫ِ"‬ ‫‪‬‬
‫   ا  د     م ‬ ‫     ‬ ‫   ‬ ‫ و‬ ‫       ‬ ‫ل   ‬ ‫   ا ِ ‬ ‫     ا ِ ‬ ‫ا‬
‫    ۔ اور ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ب   ‬ ‫   "ﻣﻘ ّﺪﻣﺔ اﻟﺠﻴﺶ"‬ ‫  ‪ ،‬اس      ِ ‬
‫    ف ‬ ‫ ‬ ‫ف ‬ ‫"    ء اس           اس   ‬ ‫    د   ِ"‬
‫  رت  ں  ‪" :‬اﻷﻣﻮ ُر اﳌﻘ ّﺪﻣ ُﺔ‪ ،‬اﻟﻄﺎﺋﻔ ُﺔ اﳌﻘ ّﺪﻣ ُﺔ"‪.‬‬ ‫    ‪ ،‬ا‬
‫ ا  ان  وں    م     ‬ ‫ﰲ ذﻟﻚ اﻟْﻌﻠﻢِ "‬ ‫‪ ‬ﻣﻘ ّﺪﻣ ُﺔ اﻟﻌﻠﻢِ ﻣﺎ ﻳَﺘﻮﻗﱠﻒ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﱡ‬
‫اﻟﴩو ُع ِ‬
‫ ‪ ،‬ع اور ض و  ۔‬ ‫ اس         اور   دا  و  ارى  ف  ۔   ‬
‫ﺖ أﻣﺎ َم اﳌﻘﺼﻮ ِد ﻟِﺪﻻﻟِﺘَﻬﺎ ٰ‬
‫ﻋﲆ ﻣﺎ ﻳَﻨﻔ ُﻊ‬ ‫ﺘﺎب ﻃﺎﺋﻔ ٌﺔ ﱢﻣ َﻦ اﻷْ ِ‬
‫ﻟﻔﺎظ ﻗُ ﱢﺪ َﻣ ْ‬ ‫‪ ‬ﻣﻘ ّﺪﻣ ُﺔ اﻟ ِﻜ ِ‬
‫          ؛اس ‬ ‫    م         ‬ ‫ﻤﻘﺼﻮ ِد" م   اس ‬
‫ﰲ ﺗﺤﺼﻴﻞِ اﻟْ ُ‬
‫ْ‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫   اس   وا  ‬ ‫د     ‬ ‫   اور ‬ ‫د   ر  ‬ ‫ ‬ ‫   اس   ‬

‫)‪ (1‬دﺳﺘﻮر اﻟﻌﻠ ء‪.217/3 :‬‬

 ‫‪17‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ ا م و ہ   ‬ ‫‪  ،‬ف اور ‬ ‫       اور اس   ا م ا ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ا ف    ا‬
‫)‪(1‬‬
‫  م۔‬
‫ اور  ل  زم   آ ۔‬ ‫م     ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫     اس    ورى   ؛   ل ‬ ‫‪‬‬
‫  م  ا  ‬ ‫؛ ‬ ‫   دو ے       ا    ‬ ‫  ورى  ؛  ‬ ‫ع      اس  ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫ت         ا‬ ‫دو ے   ‬
‫  زم   آ ا   ض ‬ ‫     اس    ورى  ؛      ہ اور         ‬ ‫‪   ‬ض و ‬
‫  م    ۔‬ ‫   ا   ل اور ‬ ‫س   ‬
‫م       ا  ‬
‫ اور ‬ ‫   ر‬ ‫ اس   ‬ ‫ دل   اس     ا‬ ‫ اور  م     اس    ورى  ؛ ‬ ‫‪‬‬
‫ق  ا  ۔‬
‫      ق ‬ ‫     ‬ ‫ وا‬ ‫ ‬ ‫ اور  ‬ ‫  ورى  ؛   وا    ‬ ‫‪ ‬وا      اس  ‬
‫ز دہ  ۔‬
‫ ذ    ‬ ‫ اور  اس       ر  ‬ ‫  ورى   ؛     ّوِن        ‬ ‫‪ ‬و      اس  ‬
‫ظ  ۔ ‬
‫ ا ف   "ﻋﻠﻢ اﳌﻴﺰان‪ ،‬ﻋﻠﻢ اﻟﺼﻴﻐﺔ‪ ،‬ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪ ،‬ﻋﻠﻢ اﳌﻔﺮدات‪ ،‬ﻋﻠﻢ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫اﻹﺷﺘﻘﺎق اور ﻋﻠﻢ اﻟ ِﺒﻨﺎء"  ‬
‫   ڈا "‪  ،‬اور ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫  "‬ ‫   ‬ ‫ر  ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫"ﺻﺎ َغ ﻳَ ُ‬
‫ﺼ ْﻮغُ" ب  ‬ ‫َ‬ ‫‪‬‬
‫اﻟﺴ ِ‬
‫ﻜﻨﺎت"‪.‬‬ ‫ِ‬
‫اﻟﺤﺮﻛﺎت َو ﱠ‬ ‫ﺤ ِ‬
‫ﺮوف َو‬ ‫ح   " ِﻫ َﻲ اﻟْﻬﻴﺌ ُﺔ اﻟﺤﺎﺻﻠ ُﺔ ﻟِﻠﻜﻠﻤ ِﺔ ْﻣﻦ ﺗ َﺮﺗِ ِ‬
‫ﻴﺐ اﻟْ ُ‬ ‫ا‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ د‬ ‫      وف  اور ت  و   ت    ‬ ‫   ‬ ‫ص ‬ ‫     اس  ‬

‫)‪ (1‬ﻛﺸﺎف إﺻﻄﻼﺣﺎت اﻟﻔﻨﻮن‪.1630/2 :‬‬

 ‫‪18‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫)‪(1‬‬
‫    ۔‬ ‫ﺐ"‬
‫        ں     د      " َﻛﺘَ َ‬ ‫ "ك ‪ ،‬ت‪ ،‬ب"  ‬ ‫۔‬
‫   اور   ب" ‬ ‫"   ‬ ‫   "‬ ‫"‬ ‫ "‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫  ب"    ‬ ‫   "‬ ‫ن ‬ ‫‪‬‬
‫     ‬ ‫ ‬ ‫   ذر  ‬ ‫  ں   ‬ ‫  ح ‬ ‫"؛ ‬ ‫"         " ں   ‬
‫  ۔‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ا   ح  ن   ‬
‫ات   ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫    د  ‬ ‫ات    د   ن  ا  ز ن      ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫  ت ‬ ‫ در‬ ‫ ز ن      ‪ ،‬‬ ‫  ‪   :‬‬ ‫ات ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ز ن       ‬ ‫د  ‬
‫ ز ن      ۔‬ ‫   ‪  :‬‬
‫   اور ان ا اد     اس ‬ ‫     ا   م ا اد   ‬ ‫ے     ‬ ‫ح   اس ‬ ‫ن ا‬ ‫‪‬‬
‫م      ۔‬ ‫ے     ‬
‫  ۔‬ ‫ ا ظ   ا    ‬ ‫‪  ،‬ان اور   ان ‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ہ‪ ،‬‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫    ‬ ‫‪ ‬دان  ر  اور اردو   ‬
‫  ۔‬ ‫   " ء" ‬ ‫‪ ‬ا      دو ے      ر ‬
‫" ُﻫ َﻮ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ﺨ ْﺮ ُق" ڑ    ‬
‫  ‪  ،‬اور  ا‬ ‫‪ ‬ا ق     "اﻟﺸَ ﱡﻖ‪ ،‬أ ْ‬
‫ي‪ :‬اﻟ َ‬
‫   ‬ ‫ﻘﺼﻮد ٍة"  وہ      ‬
‫إﱃ أﻣ ِﺜﻠ ٍﺔ ﱡﻣﺨﺘ ِﻠﻔ ٍﺔ ﻟﱢﻤﻌﺎ ِ ﱠﻣ ُ‬ ‫ﻋﻠ ٌﻢ ِﺑﺘﺤ ِﻮﻳﻞِ اﻷْ ﺻﻞِ اﻟْ ِ‬
‫ﻮاﺣ ِﺪ ٰ‬
‫ﴫ‬ ‫ﻧَ ِ ٌ‬
‫ﺎﴏ ﻳَ ْﻨ ُ ُ‬ ‫  ؟ ‬ ‫ اور  ‬ ‫ ‬ ‫       ‬ ‫م   ‬ ‫    ف     ‬ ‫     ا‬
‫۔‬ ‫   ‬ ‫ﴫاﻧًﺎ‬
‫َﴫ ﻧَ ْ َ‬
‫ اور ﻧ َ َ‬ ‫َﴫ‬
‫ﴫ ﻧ َ َ‬
‫ﻳَ ْﻨ ُ ُ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫)ا   ب(‬ ‫   ا ء     ف    ا ء  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا ف        ‬ ‫‪‬‬
‫    رج  ‪:‬‬ ‫  ۔ دو     ا ء اس   ‬

‫)‪ (1‬دﺳﺘﻮر اﻟﻌﻠ ء‪.185/2 :‬‬

 ‫‪19‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ﺖ‪ ،‬أَﻧَﺎ" ‬
‫ " ُﻫ َﻮ‪ ،‬أَﻧْ َ‬ ‫  ں۔ ‬ ‫ و ہ۔ )‪   (2‬ا ء  اہ وہ ‬ ‫‪ ،‬ب‪،‬‬ ‫ ا‬ ‫)‪   (1‬ا ء۔ ‬
‫"اَﻟﱠ ِﺬ ْ‬
‫ي‪ ،‬اَﻟﱠ ِﺘ ْﻲ" و ہ۔   ‬ ‫  ں۔ ‬ ‫ ‬ ‫ " ٰﻫ َﺬا‪َ ،‬ذاﻟِ َﻚ"  ا‬ ‫ ا رہ  ں۔ ‬ ‫و ہ۔  ا‬
‫" َﻣ ْﻦ‪َ ،‬ﻣﺎ‪ ،‬أَﻳْ َﻦ‪َ ،‬ﻣﺘٰﻰ‪َ ،‬ﻣ ْﻬ َ  "و ہ۔ اور ا ل    ف ا ل ‬ ‫م و ہ  ں۔‬ ‫  ط  ا‬ ‫ا‬
‫"ﻧِ ْﻌ َﻢ‪،‬‬ ‫۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   اس      ‬ ‫ ا ل   ہ    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫)‪(1‬‬
‫ﺣ ﱠﺒ َﺬا‪ ،‬ﻟَﻴْ َ‬
‫ﺲ" و ہ۔‬ ‫ﴗ‪َ ،‬‬
‫ﺲ‪َ ،‬ﻋ ٰ‬
‫ِﺑﺌْ َ‬
‫ ‬ ‫‪ ،‬اہ  وف    ں    وف ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪  ‬ا ف    وف   اوزان و ہ     ‬
‫    در  ۔‬ ‫  وف    ف او  ر دان ‬ ‫  ں ؛‬ ‫  ں     ‬ ‫ں‪ ،‬اہ  وف ‬
‫"  ب   دو ا  م  ۔‬ ‫‪" ‬ا ِ ‬
‫ ‬ ‫  ں۔  ‬ ‫ل ‬ ‫ ا‬ ‫  دان  اور  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ف  اس  ‬ ‫ِ ‬ ‫‪‬‬
‫ب‪ ،‬إِ ْ ِ‬
‫ﴐ ْ‬
‫ب" و ہ۔‬ ‫ﴬ ْو ٌ‬ ‫ب‪ ،‬ﺿَ ﺎ ِر ٌ‬
‫ب‪َ ،‬ﻣ ْ ُ‬ ‫ﴬ ُ‬
‫"ﻳَ ِ‬ ‫ب"‬
‫ﴐ َ‬
‫" ََ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫    ۔ ‬ ‫ اور  دان ‬ ‫  م ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ف ا‬ ‫ اور    ِ‬ ‫ِ ‬ ‫‪‬‬
‫ و ہ۔‬ ‫‪،‬ا ل  ح وذم‪،‬‬
‫  ۔‬ ‫   "إﺳﺘﺪﻻل ﺑﺎﻹﺷﺘﻘﺎق" ‬ ‫م      ع      رى ‬ ‫   ‬ ‫‪‬ا‬
‫اﻹﺻﺎﻟ ِﺔ َواﻟ َﻔ ْﺮﻋﻴﱠ ِﺔ"‪.‬‬
‫َ‬ ‫ﺮب ِﻣ ْﻦ ﺣﻴﺚُ‬
‫ع  ‪ُ " :‬ﻣ ْﻔﺮ َداتُ ﻛﻼمِ اﻟ َﻌ ِ‬ ‫ق   ‬ ‫‪  ِ ‬ا‬
‫ﺴﺎب َﻋ ٰﲆ وﺟ ِﻪ‬
‫ﻴﻞ َﻣﻠﻜ ٍﺔ ﻳﱡﻌ َﺮف ﺑﻬﺎ اﻻﻧْ ِﺘ ُ‬
‫ﺤﺼ ُ‬‫    ‪" :‬ﺗ َ ِ‬ ‫ اس     ض  و  ‬
‫         ذر  ‬ ‫ﺴﺎب" ا    ‬ ‫ﰲ اﻻﻧْ ِﺘ ِ‬
‫ﺣ ِﱰا ِز َﻋﻦِ اﻟْﺨﻠﻞِ ِ‬
‫ﻮاب واﻻ ْ‬
‫اﻟﺼ ِ‬
‫ﱠ‬
‫۔‬ ‫     ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫    ف ‬ ‫   او  ر‬ ‫  ت    ف ا‬

‫)‪ (1‬اﳌﻤﺘﻊ اﻟﻜﺒ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.35 :‬‬

 ‫‪20‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ات   اس   ا  ‬ ‫ ‬ ‫   و    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ق   ‬ ‫‪  ‬ا ف اور   ا‬
‫   ‬ ‫ اور  ا‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫   دو ں   ا   ا   م   ۔    ا ف‬ ‫    ‪ ،‬‬ ‫   ‬
‫     ا ف  اور    ِ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا ء  ‬ ‫ق   ‬ ‫  ِ  ا‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫دو ں  ‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ق ‬ ‫   ا‬ ‫ق ‬ ‫ ا‬ ‫  ‪  ،‬‬ ‫   ‬ ‫ص ‬ ‫ق    م ‬ ‫ا‬

‫؟‬ ‫  ذ  ‬ ‫ع او  ر ض و ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫‪1‬۔   ف   ‬

‫؟‬ ‫ق    ق ذ  ‬ ‫‪2‬۔  ا ف   وا   ن       ا ف اور  ِ ا‬
‫  ؟ ‬ ‫ ‬ ‫ف  ز  ‬
‫ ‬ ‫ ا ء اور ا ل   ا‬ ‫‪3‬۔‬
‫‪:‬‬ ‫ت ن ‬
‫ ‬ ‫ت   ‬ ‫‪4‬۔درج ذ  ا‬
‫ف ‬ ‫ ‬ ‫‪...‬‬ ‫ ‬ ‫‪...‬‬ ‫ح‪...‬‬ ‫‪ ...‬ا‬ ‫‪ ...‬دان‪...‬‬ ‫ب‪...‬‬
‫‪ ...‬ون‪ ...‬ا  ‬
‫‪5‬۔ درج ذ   ت       ا ف       ز      او      ؟‬
‫ﺲ‪..‬ﻧَ‬
‫ﺲ‪ِ ..‬ﺑﺌْ َ‬ ‫ب‪..‬ﻟَﻴْ َ‬‫ﴬ ُ‬‫‪..‬ﻛﻴﻒ‪..‬أ ﱣ ‪ِ ..‬ﻣ ْﻦ‪..‬أَ ْن‪..‬ﻳَ ْ ِ‬ ‫ُ‬ ‫ﻌﻘﻮب‪..‬إﺑﺮا ِﻫﻴ ُﻢ‬
‫ُ‬ ‫ﺤ ُ‬
‫ﺎق‪..‬ﻳَ‬ ‫إِ ْﺳ َ‬
‫ﺖ‪..‬ﻟَ َﻌ ﱠﻞ‪َ ..‬ﻣﺎ‪..‬ﻻَ ‪َ ..‬ﻋ ﱠﻼ َﻣ ٌﺔ‪.‬‬‫ﺼ ْﻮ ٌر‪..‬أَ ﱠن‪..‬ﻟٰ ِﻜ ﱠﻦ‪..‬ﻟَ ْﻴ َ‬
‫ﴫ‪َ ..‬ﻣﻨْ ُ‬ ‫ب‪..‬ﻻَ ﺗ َﻨْ ُ ْ‬ ‫ﴐ ُ‬‫اﴏ ‪..‬أَ ْ ِ‬
‫ِ ٌ‬
 ‫‪21‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ دوم‬

‫ اور اس   ا م    ن‬
‫     و  ‬ ‫ ا         د ‬ ‫ﺿ َﻊ ﻟِ َﻤ ْﻌﻨٰﯽ ُﻣ ْﻔ َﺮ ٍد"۔‬
‫ﻆ ﱡو ِ‬
‫اﻟﮑﻠﻤﺔ‪ُ " :‬ﻫ َﻮ ﻟَ ْﻔ ٌ‬
‫ﺲ‪ِ ...‬ﻣ ْﻦ‪ْ ِ ...‬‬
‫ﰲ‪.‬‬ ‫ﺐ‪ ...‬أﻛْ َﺮ َم‪ ...‬ﻟَ ْﻴ َ‬
‫‪ :‬ﯾَ َ ُن‪َ ...‬زﯾْ َﻨ ُ‬ ‫    ۔ ‬
‫‪ (3) ،‬ف‬ ‫  ‪  (1) :‬ا ‪  (2) ،‬‬ ‫     ‬
‫ا     ى ‬
‫  ۔‬ ‫"   " ى"   ‬ ‫   "‬ ‫ا  ‬
‫ ‬ ‫ا    ا‬
‫ﺿ َﻊ ﻟِ َﯿ ُﺪ ﱠل َﻋﻠٰﯽ َﻣ ْﻌﻨٰﯽ ُﻣ ْﺴﺘَ ِﻘ ﱟﻞ ِﺑﺎﻟْ َﻤ ْﻔﻬُ ْﻮمِ َﻏﯿْﺮ ُﻣ ْﻘ َ ِ‬
‫ﱰنٍ‬ ‫اﻻﺳﻢ‪ُ " :‬ﻫ َﻮ َﻣﺎ ُو ِ‬
‫   ‬ ‫ و       ‪     ،‬ات   د  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫ ‬ ‫ِﺑ َﺰ َﻣﻦٍ "‪ .‬ا  وہ        ا‬
‫ و ہ۔‬ ‫‪  :‬ن ‪،‬ز‬ ‫ ز     ۔‬ ‫آ  وا    اور اس   ‬
‫ر  ت درج ذ  ‬ ‫ا    ‬
‫ﺤ ْﻤ ُﺪ ِ ِ ‪ ،‬اﻟ َﻘﻠَ ُﻢ‪ ،‬اﻟﻨﱠ ُ‬
‫ﺎس و ہ۔ ‬ ‫ اﻟ َ‬ ‫    وع   ا   م  ‪،‬‬ ‫)‪(1‬۔  وہ   ‬
‫ ‬ ‫ﺤ ْﻤ ُﺪ ِ ِ ۔ )‪(3‬۔ وہ      ف  ‪ ،‬‬
‫اﻟ َ‬ ‫    وع    ف ِ ر  ‪،‬‬ ‫)‪(2‬۔  وہ   ‬
‫ﻛﺘﺎب۔  )‪(5‬۔‬
‫  ٌ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫     آ    ‬ ‫ﺧﻠِﻴْ ُﻞ ِ‬
‫ﷲ۔  )‪(4‬۔  ‬ ‫ﷲ‪َ ،‬ر ُﺳ ْﻮ ُل ِ‬
‫ﷲ‪َ ،‬‬ ‫ﻛَ َﻼ ُم ِ‬
‫ ‬ ‫ﺟ َﻼنِ ۔  )‪(7‬۔ ‪  ،‬‬
‫  َر ُ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ب!۔  )‪(6‬۔  ‬
‫ﻳَﺎ َر ﱢ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫    ِ‬
‫ف   اء  دا‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫ط اﻟْ ُﻤ ْﺴﺘَ ِﻘﻴْ ُﻢ۔  )‪(9‬۔‬
‫اﻟﴫا ُ‬
‫  ﱢ َ‬ ‫ف  ‪ ،‬‬ ‫ﺟ ٌ‬
‫ﺎل۔  )‪(8‬۔‬ ‫ُﻣ ْﺴﻠِ ُﻤ ْﻮ َن‪ِ ،‬ر َ‬
 ‫‪22‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ﺟ ْﺰ ِ ﱞَ۔  )‪(11‬۔ َ  ‬ ‫  َﻣ ﱢﻜﯩ ﱞﻲ‪َ ،‬ﻫﺎﺷَ ِﻤ ﱞﻲ‪ ،‬ﻛٌ ﱢ ﱞ‬
‫ﲇ‪ُ ،‬‬ ‫ب   ‪ ،‬‬ ‫ﺟﻴْ ٌﻞ۔ )‪(10‬۔‬
‫ﺐ‪ُ ،‬ر َ‬
‫ﴐﻳ ْ ٌ‬
‫َُ‬
‫ﺼ ْﻮ ٌر۔ )‪(13‬۔  ‬
‫  َﻣﻨْ ُ‬ ‫ ز ‪ ، ،‬ن و ہ۔ )‪(12‬۔     وع     زا   ‪ ،‬‬ ‫‪ ،‬‬
‫ﳾ ٍء ﻗَ ِﺪﻳْ ٌﺮ۔ ‬ ‫ إِ ﱠن َ‬
‫ﷲ َﻋ ٰﲆ ﻛُ ﱢﻞ َ ْ‬ ‫        ف   آ ‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫  وع    ِ‬
‫وف ‬
‫ﺣ ْﻤ َﺮا ُء‪ ،‬ﺑَﻴْﻀَ ﺎ ُء۔ ‬
‫  َ‬ ‫  ودہ    ‪ ،‬‬ ‫۔ )‪(15‬۔ا‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫رہ    ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫)‪(14‬۔ا‬
‫ﺤ ْﻤ ُﺪ ِ ِ۔‬
‫ اﻟْ َ‬ ‫ ا   ‪ ،‬‬ ‫  َﻋﺎﺋِﺸَ ُﺔ‪ ،‬ﻓَ ِ‬
‫ﺎﻃ َﻤ ُﺔ و ہ۔ )‪(16‬۔‬ ‫    ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫)‪(15‬۔‬

‫ا  و ا‬
‫ح      اس ‬ ‫    د  "ز   "  آ   ۔  اور  ا‬ ‫ " ‪ ،‬ت"‪  ،‬اور  ‬ ‫    ى ‬ ‫‪‬‬
‫ و       ۔‬ ‫   ‬ ‫      د ‬ ‫     ‬
‫ ‬ ‫   ا   ف  ا  ر  اور ‬ ‫      ں    ان   ‬ ‫   ا  دو ے  ‬ ‫‪ ‬وف  ‬
‫   اس ‬ ‫ دو    ز دہ   وف    ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ ا  ذات    ود  ‬ ‫  ‪  ،‬اس   د‬
‫    ت    ۔‬
‫ ز  ا     ‪ ،‬اب ‬ ‫    ے۔‬ ‫       د‬ ‫        ‬ ‫   ‬ ‫  د وہ  ‬ ‫‪‬‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ا اء ز     ن‪ ،‬ك و ہ   د‬ ‫ ز    ا اء "ز‪ ،‬ي‪ ،‬د" ‬
‫ آ  وا  ز ۔‬ ‫دہ ز ‪ ،‬‬ ‫‪ ‬ز         ‪ :‬‬
‫  را  ا ز ‪  ،‬ل   ‬
‫وف  رہ    ہ  ‪     ،‬درج ذ   ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫‪‬‬
‫ﺣﺎﺷَ ﺎ‪ِ ،‬ﻣ ْﻦ‪ْ ِ ،‬‬
‫ﰲ‪َ ،‬ﻋ َﺪا‪َ ،‬ﻋ ْﻦ‪،‬‬ ‫ب‪َ ،‬‬ ‫ﺑﺎء‪ ،‬ﺗﺎء‪ ،‬ﻛﺎف‪ ،‬ﻻم‪ ،‬واؤ‪ُ ،‬ﻣ ْﺬ‪ُ ،‬ﻣﻨْ ُﺬ‪َ ،‬‬
‫ﺧ َﻼ‪ُ ،‬ر ﱠ‬
‫ﺣﺘﱣﻰ‪ ،‬إِ ٰ‬
‫ﱃ‪.‬‬ ‫َﻋ ٰﲆ‪َ ،‬‬
‫ ‬ ‫       اردو    ‬ ‫  ۔  اور  اس    ‬ ‫ دو ى    ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ف  ا‬ ‫‪‬‬
‫ و  " ‪   ،‬اور  "  ا ظ در ن   آ   ۔‬
 ‫‪23‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ و  ‬ ‫   ‬ ‫‪  ،‬اور  اردو  ‬ ‫    ا   ن   ‬ ‫   ا‬ ‫   ‬ ‫ف    اس ا    ‬ ‫‪‬‬
‫‪ ،‬ا ‪ ،‬ا ‪ ،‬ا "  ا ظ آ   ۔‬ ‫"   ‪ ،‬‬
‫‪ ‬وف  ا    ‪(1) :‬ﻳﺎ‪ (2) ،‬أﻳَﺎ‪َ (3) ،‬ﻫﻴَﺎ‪ (4) ،‬أَ ْ‬
‫ي‪ (5) ،‬ﻫﻤﺰه ﻣﻔﺘﻮﺣﺔ‪.‬‬
‫"‬ ‫ ‬ ‫ " ن  ر"   اور اس     "ا " "‬ ‫           آ‬ ‫   ‬ ‫‪‬‬
‫ﺟﻠَ ْ ِ ‪.‬‬
‫ﺟ َﻼنِ ‪َ ،‬ر ُ‬
‫  َر ُ‬ ‫۔‬
‫"    اور ‬ ‫ ‬ ‫       "واؤ   م"  اور  آ    " ن   ح"   ‪"  ،‬‬ ‫‪    ‬‬
‫ُﻣ ْﺴﻠِ ُﻤ ْﻮ َن‪ُ ،‬ﻣ ْﺴﻠِ ِﻤ ْ َ ‪.‬‬ ‫ اس   " ر"  ۔ ‬
‫    ت      ن    ‬ ‫‪ ،‬رت‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫         ‬ ‫   ‬ ‫   اس      ‬ ‫‪‬‬
‫)‪(1‬‬
‫ آد ۔‬ ‫   آد ‪،‬‬ ‫ﺟﻴْ ٌﻞ ‬
‫  ُر َ‬ ‫۔‬
‫۔‬ ‫   د  ‬ ‫د   ا‬ ‫ ‬
‫           آ        وا  ‬ ‫‪ ‬ا ِ  ب   ‬
‫وف          ‪ (1) :‬إِ ﱠن‪ (2) ،‬أَ ﱠن‪ (3) ،‬ﻛَﺄَ ﱠن‪ (4) ،‬ﻟَ ْﻴ َ‬
‫ﺖ‪ (5) ،‬ﻟٰ َﻜ ﱠﻦ‪ (6) ،‬ﻟَ َﻌ ﱠﻞ‪.‬‬ ‫‪ِ ‬‬
‫ و ہ۔‬ ‫ ‬ ‫رہ    ن           آ      ا    اور اس      ہ    ۔ ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫  ۔‬ ‫"   ‬ ‫ ‬ ‫   "‬ ‫‪‬‬
‫ﺤ ْﻤ ُﺪ ِ ِ ‪.‬‬
‫ا  ﻟ َ‬ ‫۔ ‬ ‫  ت   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ا  ا  ‬ ‫‪‬‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫   ذوى  ا ل  ‬ ‫ ز  و ہ۔  اور  ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ا ء  ذوى  ا ل  ‬ ‫‪‬‬
‫ب‪  ،‬و ہ۔‬
‫  ‪  ،‬م      ف     اس    ض  وع   ‬ ‫ ‬ ‫ں    د  ا  " ِﺳ ْﻤ ٌﻮ"‬ ‫‪‬‬

‫)‪ (1‬اﻟﺘﻌﺮﻳﻔﺎت‪.60 :‬‬

 ‫‪24‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫)‪(1‬‬
‫   د    "اِ ْﺳ ٌﻢ"    ۔‬ ‫      اور  ء     ‬ ‫ہ و‬
‫   ‬ ‫ و  ‬ ‫ اور  ف   ‬ ‫    ں ‬ ‫ " ى"   آ   ؛ اور ا    ‬ ‫‪ِ " ‬ﺳ ْﻤ ٌﻮ" ‬
‫  ۔‬ ‫اس   اس   ا  ‬
‫ ‬ ‫  ۔  ا    ‬ ‫" ‬ ‫ اور  دو ى         اس    "‬ ‫ ا        ‬ ‫‪  ‬‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫    ۔ ‬ ‫     آ    ‬ ‫‪ :‬ا   م۔ اور ‬ ‫  وع        ۔ ‬
‫ ‬ ‫  ں     ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ و ہ۔  اور ‬ ‫  م ‬ ‫ ا‬ ‫ں    ں  ‪،‬‬ ‫  ت ‬ ‫‪‬‬
‫ف  ۔‬ ‫ ‬ ‫م   ں  ۔ ‬ ‫م و ‬ ‫ ‬
‫ آ   ‪"   ،‬ال" ا       ۔ ا م ‬ ‫   ‬ ‫  ىؒ     د  ا  و م دو ں ‬ ‫‪‬‬
‫ ‬ ‫ن   و         ‪ ،‬‬ ‫   ا اء ‬ ‫ "ﻻم" ‪ ،‬ہ و‬ ‫  ِ‬
‫ف ‬ ‫ ؒ   د  ا‬
‫  ہ ‬ ‫      ؛ ‬ ‫ اس  ‬ ‫  ہ   ‪  ،‬اور   م    ا‬ ‫    ِ‬
‫ف ‬ ‫ا م   ؒد     د  ا‬
‫۔‬ ‫م    ق     ‬ ‫ اور  ہ ا‬

‫؟‬ ‫  ن ‬ ‫‪1‬۔    ‬

‫؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫ں ‬ ‫‪2‬۔ا     ت ‬
‫۔‬ ‫ت ن ‬
‫ ‬ ‫ت   ‬ ‫‪3‬۔درج ذ  ا‬
‫رہ‬ ‫ب ‪ ...‬ا  ‬ ‫‪ ...‬ا  ‬ ‫ ‪...  ...‬‬ ‫ ا ‪ ...‬‬ ‫ا ‪  ...‬ف ‪ ...‬‬
‫ اور   ا ق  ۔‬ ‫‪4‬۔ درج ذ   ں   ا     ت   ذر  ‬
‫ﺎب ِﺑ ُﻘ ﱠﻮ ٍة ‪َ ...‬ﻣﻜ ﱞ‬
‫ﱢـﻲ ‪...‬‬ ‫ﺧ ِﺬ اﻟْ ِﻜﺘَ َ‬ ‫ﺤ ْﻤ ُﺪ ِ ِ َر ﱢ‬
‫ب اﻟْ َﻌﺎﻟَ ِﻤ ْ َ ‪ ...‬ﻳَﺎ ﻳَ ْ‬
‫ﺤ ٰﻴﻰ ُ‬ ‫اﻟ َ‬

‫)‪ (1‬دﺳﺘﻮر اﻟﻌﻠ ء‪.58/1 :‬‬

 ‫‪25‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ﺼ ْﻮ ٌر‪...‬‬‫ﺐ‪َ ...‬ﻣﻨْ ُ‬ ‫َﻫﺎﺷَ ِﻤ ﱞﻲ‪ُ ...‬ﻣ ْﺪ َﻫﺎ ﱠﻣﺘَﺎنِ ‪ُ ...‬ﻫ ًﺪى ﻟﱢ ﻠْ ُﻤﺘﱠ ِﻘ ْ َ ‪ُ ...‬ر َ‬
‫ﺟ ْﻴ ٌﻞ‪ ...‬ﻛُﺘَ ْﻴ ٌ‬
‫ﺣ ْﻤ َﺮا ُء‪ ...‬ﺑَ ْﻴﻀَ ﺎ ُء‬
‫ﺎل‪َ ...‬‬ ‫ﺣ َﻤ ٌﺔ‪ِ ...‬ر َ‬
‫ﺟ ٌ‬ ‫ﴗ‪َ ...‬ر ْ‬ ‫ﳻ‪ِ ...‬ﻋ ْﻴ ٰ‬
‫ط اﻟْ ُﻤ ْﺴﺘَ ِﻘ ْﻴ ُﻢ‪ُ ...‬ﻣ ْﻮ ٰ‬
‫اﻟﴫا ُ‬
‫ﱠ َ‬
‫  ہ  ل‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ع؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫( ‬ ‫ع  و  ‬ ‫"رﺟﻞ"        دو ں   ں    )‬
‫  ۔۔۔ د    دو ا   م    ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫  د؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫۔۔۔ د  ‬
‫    م   ر    اور ‬ ‫ دو ے     ‬ ‫س ‬
‫ و ف     ا ؛ اس     ا  ‬ ‫۔۔۔ا  ‪،‬‬
‫     ر ۔‬ ‫س  ‬
‫(    ز  ا  ‬ ‫ ‪ ،‬ل اور ‬ ‫ں ز ں )‬
 ‫‪26‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫  م‬

‫   ن‬ ‫ر اور ‬ ‫ ‬

‫ ‪ (3) ،‬‬ ‫ر ‪ (2) ،‬‬ ‫  ‪(1) :‬‬ ‫ا      ‬
‫ر    ى ‬ ‫)‪(1‬۔ ‬
‫  ۔‬ ‫  ور "  "     "   ‬ ‫   "‬ ‫ر ‬
‫ ‬ ‫ر   ا‬
‫)‪(1‬‬
‫ي اﺷﺘُ َﻖ ﻣﻨ ُﻪ اﻟ ِﻔ ْﻌ ُﻞ وﺻ ُﺪر ﻋﻨ ُﻪ"‪.‬‬
‫" ُﻫﻮ اﻻْ ﺳ ُﻢ اﻟﱠ ِﺬ ْ‬
‫  ۔‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫اس ا    ‬
‫    ى ‬ ‫)‪(2‬۔ ‬
‫  ۔‬ ‫   "   ا"‪   " ،‬ا"   ‬
‫   ا‬
‫)‪(2‬‬
‫اﻟﺼﻴْﻐ ِﺔ"‪.‬‬ ‫ِ‬
‫ﺑﴩط ﻣﻨﺎﺳﺒﺘِﻬ َ ﻣﻌﻨًﻰ وﺗﺮﻛ ْﻴ ًﺒﺎ‪ ،‬وﻣﻐﺎﻳﺮﺗِ ِﻬ َ ﰲ ﱢ‬ ‫"ﻧَ ْﺰ ُع ٍ‬
‫ﻟﻔﻆ ﻣﻦ آﺧ َﺮ‪،‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ دو ں  ‬ ‫   ا ر  ‬ ‫ و  ‬ ‫    اور  ‬ ‫ر ‬ ‫     ‬ ‫اس  ا    ‬
‫ب  و ہ۔ ‬
‫ﴬ ْو ٌ‬ ‫ب‪ ،‬ﺿَ ﺎ ِر ٌ‬
‫ب‪َ ،‬ﻣ ْ ٌ‬ ‫ﴐ َ‬
‫  ََ‬ ‫د  ۔‬
‫     ‬
‫ى‬ ‫)‪(3‬۔‬
‫  ۔‬ ‫"  ‬ ‫ ‬ ‫"   "‪" ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬

‫)‪ (1‬اﻟﺘﻌﺮﻳﻔﺎت‪.216 :‬‬

‫)‪ (2‬اﻟﺘﻌﺮﻳﻔﺎت‪ ،27 :‬ﻛﺸﺎف إﺻﻄﻼﺣﺎت اﻟﻔﻨﻮن‪.206/1 :‬‬
 ‫‪27‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ ‬ ‫   ا‬
‫اﻻﺳ ُﻢ اﻟﱠ ِﺬ ْ‬
‫ي ﻟَ ْﻴ َ‬
‫ﺲ ﻣﺼﺪ ًرا وﻻَ ُﻣﺸْ ﺘ ًﻘﺎ"‪.‬‬ ‫"اﻟْﺠﺎ ِﻣ ُﺪ ُﻫﻮ ْ‬
‫ﺟ ٌﻞ و ہ۔‬
‫َر ُ‬ ‫س       ۔ ‬
‫اس ا             د         اور   ا  ‬

‫ا  و ا‬
‫  ۔‬ ‫ر "     "         اس      ت    ؛ اس   اس   ‬
‫ر ‬ ‫‪‬‬
‫    ‪    :‬ر      آ     " َد ْن"  " َ ْ "  اور اردو     آ     ِ‬ ‫ر   ‬ ‫‪‬‬
‫)   (۔‬ ‫ب  زَ َد ْن) ر (‪ ،‬اﻟْ َﻘﺘْ ُﻞ‬
‫اﻟﴬ ُ‬
‫  ﱠْ‬ ‫"  "آ ۔ ‬
‫َ‬
‫ر ا  ا  در ں رو آ   ر   َد ْن    ْ‬
‫   و     اد    رى       " ث"     ۔‬ ‫ر   ‬ ‫‪‬‬
‫ر ‬ ‫‪3 ،‬۔ ‬ ‫ر ‬ ‫ر ا ‪2 ،‬۔ ‬ ‫  ‪1 :‬۔ ‬ ‫ ‬ ‫ر   ‬ ‫‪‬‬
‫  ‪     ،‬وع        اور    اس    آ  ا  " ء ‬ ‫ ‬ ‫     ذات  ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫ر  ا‬ ‫‪(1‬۔  ‬
‫ " ِﻋﻠْ ٌﻢ‪ ،‬ﻓَ ْﻬ ٌﻢ" و ہ۔‬ ‫ " ۔ ‬ ‫ ‬ ‫     "‬ ‫د"    ‬
‫     ذات       ‪ ،‬وع      اور  آ    " ء ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫ر ‬ ‫‪(2‬۔  ‬
‫ " َﻣ ْﺮ ِﺟ ٌﻊ  "و ہ۔‬ ‫د"    ۔ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫د"    اور  اس      " ء‬ ‫   آ    " ء‬ ‫ وہ    ‬ ‫ر ‬ ‫‪(3‬۔  ‬
‫ "أَ َﺳ ٌﺪ"   "أَ َﺳ ِﺪﯾﱠﺔٌ"‪.‬‬ ‫زا ہ"   دى    ۔ ‬
‫۔‬ ‫  ‪1 :‬۔  د‪2 ،‬۔ ‬ ‫‪2 ،‬۔ ر ۔      ا    دو ‬ ‫  ‪1 :‬۔ ‬ ‫ر ا    دو ‬ ‫‪‬‬
‫۔‬ ‫‪3 ،‬۔ ر   د‪4 ،‬۔ ر  ‬ ‫ ‬ ‫  د‪2 ،‬۔ ‬ ‫‪1 :‬۔ ‬ ‫ ‬ ‫اس  ح    ر ‬
 ‫‪28‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ﺨ َﺮ ٌج" و ہ۔‬
‫ " َﻣ ْ‬ ‫ " َﻣ ْﻔ َﻌ ٌﻞ"   وزن   آ   ۔ ‬ ‫  د   ‬ ‫ ‬ ‫ر ‬ ‫‪‬‬
‫ "اﻟْ َﻤ ْﺮ ِﺟ ُﻊ‪ ،‬اﻟْ َﻤ ْﺮ ِﻓ ُﻖ‪،‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫ وزن    آ‬ ‫ " َﻣ ْﻔ ِﻌ ٌﻞ"  ‬ ‫  د ‬ ‫ ‬ ‫ر ‬ ‫‪ ‬ت ‬
‫ﺐ‪ ،‬اﻟْ َﻤ ِﺴ ْ ُ‪ ،‬اﻟْ َﻤ ِ‬
‫ﺼ ْﯿ ُﺮ"‪.‬‬ ‫ﺠﻴْ ُﺊ‪ ،‬اﻟْ َﻤ ِﻘﯿْ ُﻞ‪ ،‬اﻟْ َﻤ ِﺸ ْﯿ ُ‬
‫اﻟْ َﻤ ِ‬
‫ﺧ َﺮ ٌج"‪.‬‬
‫ " ُﻣ َﺪ ْ‬ ‫ل   وزن   آ   ۔ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ر ‬ ‫  د   ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  د‬ ‫ ‬ ‫ر ‬ ‫ر    ق    ‪  :‬ا  ‬ ‫ ‬ ‫ر اور ‬ ‫ر   ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫ ‬ ‫   اور   ‬ ‫ر وہ         ‬ ‫ﺤﺎ ُن"‪  ،‬‬
‫ " ُﺳﺒْ َ‬ ‫   ۔‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ‪   :‬‬ ‫ر ا  ‬ ‫ ‬ ‫ " ُﻋﺜْ َ ُن" اور ‬ ‫  ۔ ‬ ‫        ‬
‫ﴫ" و ہ۔‬
‫ "اﻟ ﱠﻨ ْ ُ‬ ‫  ے ۔‬ ‫   د‬ ‫ ‬
‫     ‬ ‫ ‬ ‫   ان     د  ا‬ ‫   دا   ؛اس  ‬ ‫ر   ‬ ‫ں    د  ‬ ‫‪‬‬
‫ ۔ ان ‬ ‫‪(2) ،‬‬ ‫    ‪(1) :‬‬ ‫  ؛  ا ان    د  ا    دو   ‬ ‫ اس   ‬
‫)‪(1‬‬
‫   دا   ۔‬ ‫ر ‬ ‫  د  ‬
‫ ‬ ‫      ۔ ‬ ‫‪  ،‬دو ں  ا‬ ‫  ق ‬ ‫ر   ‬ ‫ر  اور  ا ِ  ‬ ‫ ‬ ‫    د‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ر    ق      ‪:‬‬ ‫ر اور ا ِ ‬ ‫ات    د  ‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫ر  و‬ ‫ ا ِ  ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫ر    و‬ ‫)‪ (1‬۔۔۔   ق     ‪    :‬‬
‫  ؛     ‬ ‫ر  اس ‬ ‫ر   ‪،‬ا ِ  ‬ ‫ ا ِ  ‬ ‫ "ﻋﻄﺎ ٌء"‪"   ،‬أَ ْﻋﻄٰﻰ"‬ ‫۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫د‬
‫‪ ،‬اس  ظ   اس   ا  ‬ ‫     دى ‬ ‫‪ "   ،‬ء" اس     ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫ و‬
‫ ا ر    ۔‬ ‫ ‬

‫)‪ (1‬ﻋﻠﻢ اﻟﺼﻴﻐﻪ‪.104 :‬‬

 ‫‪29‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫د     ورى ‬ ‫  م   وف      ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ر ‬ ‫)‪(2‬۔۔۔دو ا   ق     ‪    :‬‬
‫    م ‬ ‫ب"‬
‫ﴐ َ‬
‫ﴐﺑًﺎ"‪    ،‬اس    " َ َ‬
‫" َْ‬ ‫۔      ل ‬ ‫ا   ‬ ‫‪ ،‬اہ     ں    ‬
‫   ‬ ‫ر  ‬ ‫‪ ،‬اب " ُﻫ ًﺪى"‬ ‫" َﻫ َﺪا"‬ ‫ُﻫ ًﺪىاس   ‬ ‫ا    ل ‬ ‫د  ۔ ‬ ‫وف ‬
‫ا  ں " ء" ‬ ‫د          ف       ‬ ‫   ‬ ‫ ا‬ ‫  وف   ‬ ‫ا ر   " ء" ا‬
‫  " ِو ْﻋ ٌﺪ" ‪  ،‬اس    ‬ ‫ر   ‪    ،‬ا‬ ‫   ‬ ‫  ِﻋ َﺪ ٌة " َو َﻋ َﺪ"‬ ‫    ل ‬ ‫د  ۔‬
‫ اور   ف  آ   ( "واؤ "‬ ‫ )     ف   وف     ض    ‬ ‫ ‬ ‫ "واؤ"   وف    ‬ ‫ا‬
‫ض  " ء" آ   ۔‬
‫د   ‪  ،‬اس     ‬
‫ف  ۔ ‬ ‫ِ ‬ ‫ ا      ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ر ا  ‬ ‫ا  ق    ‪  :‬‬ ‫)‪(3‬۔۔۔‬
‫ِ ‬ ‫ ‬ ‫ ا    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ر  ا‬ ‫ب"و ہ۔  اور  ا ِ  ‬
‫ﴐ َ‬
‫ " َ َ‬ ‫ﴐﺑًﺎ"‬
‫ " َ ْ‬
‫"ﻗَ ْﻬ َﻘ ِﺮ ﱞ‬
‫ی"‪.‬‬ ‫ف    ۔ ‬
‫  ‪         ،‬ا ل اور   ا ء   ‪ (1)   :‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ر    رہ )‪ (12‬‬ ‫  د   ‬ ‫‪‬‬
‫‪،‬‬ ‫  ‪ (7) ،‬ا  ‬ ‫ ا ‪(6) ،‬‬ ‫  ‪ (5) ،‬‬ ‫  ‪ (4) ،‬‬ ‫  رع‪ (3) ،‬‬ ‫‪ (2) ،‬‬ ‫ ‬
‫‪ (11) ،‬ا   ف‪ (12) ،‬ا  آ ۔ ان     ‬ ‫‪  (10) ،‬ا  ‬ ‫ِ ‬ ‫)‪ (8‬ا   ل‪ (9) ،‬‬
‫  رع   وا  ‬ ‫ت ‬ ‫   وا  اور    ‬ ‫  رع  ‬ ‫ر       ‪ ،‬‬ ‫   وا  ‬ ‫ ‬
‫ر      ۔‬ ‫ ‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫  ؛ اس   اس   ‬ ‫ر     ‬ ‫     ‬ ‫   "   ا"‪ ،‬‬ ‫  ‬ ‫‪‬‬
‫ " ر  وا "۔   ذات ‬ ‫"ﺿَ ﺎ ِر ٌ‬
‫ب"‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ دو ں   د‬ ‫ ذات اور و‬ ‫‪ ‬ا ِ ‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫  ر      د‬ ‫  ‪ ،‬اور و‬ ‫ب در ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   د‬
‫ِق ا‬ ‫ق  ‪ (3) ،‬ا‬ ‫‪ (2) ،‬ا‬ ‫ِق ‬ ‫  ‪ (1) :‬ا‬ ‫ ‬ ‫ق   ‬ ‫‪ ‬ا‬
 ‫‪30‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫  وف    ‬ ‫ اور  ‬ ‫      وف  ا‬ ‫ اور ‬ ‫‪       :‬‬ ‫ِق ‬ ‫ا‬
‫"ﴐب"  "ﴐب"‪       ،‬ا ع  ۔‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫      ف   وف  ا‬ ‫ اور  ‬ ‫   ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫ِق   ‪  :‬ا‬ ‫ا‬
‫ "ﺟﺬب"   "ﺟﺒﺬ"‪.‬‬ ‫     ۔‬ ‫   ‬ ‫وف   ‬
‫"ﻧﻬﻖ"  "ﻧﻌﻖ"‪.‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ۔‬ ‫ج  ‬
‫      وف    ر  ‬ ‫ اور ‬ ‫ِق ا ‪      :‬‬ ‫ا‬
‫           ‬ ‫  ؛        ا    ‬ ‫ ‬ ‫ اس ‬ ‫   "   "‪ ،‬اس      ‬ ‫   ‬ ‫‪‬‬
‫   اور   اس          ۔‬ ‫     ‬
‫ﺟ ْﻌ َﻔ ٌﺮ" و ہ۔‬
‫ﺟ ٌﻞ‪َ ،‬‬
‫ " َر ُ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫  ف ذات   د‬ ‫‪‬‬
‫ﺟ ْﻌ َﻔ ٍﺮ ﯾَﺄْﮐُ ُﻞ‬
‫ﺟ ْﻌ َﻔ ٍﺮ َﻋﻠٰﯽ َ‬
‫ﰲ َ‬
‫ﺟ ْﻌ َﻔ ًﺮا ِ ْ‬ ‫      ‪َ " :‬رأَﯾْ ُ‬
‫ﺖ َ‬ ‫ آ   ۔ ‬ ‫    ر ‬ ‫‪‬‬
‫ د ۔‬ ‫ ‬ ‫    ار      زہ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫     ‬ ‫ﺟ ْﻌ َﻔ ًﺮا"‪.‬‬
‫َ‬

‫ ؟‬ ‫ ذ‬ ‫       ا    ‬ ‫ر  اور‬ ‫‪ ،‬‬ ‫‪1‬۔ ‬

‫؟‬ ‫ر    ت ذ  ‬ ‫‪2‬۔ ‬
‫؟‬ ‫ر    ق  ن ‬ ‫ر اور ا  ‬ ‫‪3‬۔ ‬
‫؟‬ ‫ر     ا ل اور ا ء     ان   ذ  ‬ ‫  د   ‬ ‫‪4‬۔ ‬
‫   اور   ا ق  ۔‬ ‫‪5‬۔ درج ذ   ت      ‪  ،‬ر اور     ‬
‫ﺟ ٌﻞ‪ُ ...‬د َﻋﺎ ٌء‪ ...‬اﻟْ َﻘ ْﻮ ُل‪...‬‬‫ب‪َ ...‬ر ُ‬ ‫ﴬ ْو ٌ‬
‫ب‪َ ...‬ﻣ ْ ُ‬ ‫ﴫ‪َ ...‬ﻋﻠِ َﻢ‪ ...‬ﺿَ ﺎ ِر ٌ‬ ‫اﻟﻨﱠ ْ ُ‬
‫ﺐ‪...‬‬ ‫ﺎب‪ ...‬اِﮐْ َﺮا ٌم‪ ...‬ﯾِ ْﮑﺘَ ِﺴ ُ‬‫ﴫ‪ ...‬اِﮐْﺘِ َﺴ ٌ‬ ‫ﴍﯾْ ٌﻒ‪ ...‬ﻻَ ﺗ َﻨْ ُ ْ‬ ‫ﺎل‪ِ َ ...‬‬ ‫اِ ْﻣ َﺮأَ ٌة‪ ...‬اﻟْ َﻤ َﻘ ُ‬
 ‫‪31‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ﺟ َﻤ ٌﻞ‪...‬‬
‫اﻟﺴﯿْ ُﻒ‪َ ...‬‬
‫ﺠ ُﺮ‪ ...‬ﱠ‬
‫ﺠ ُﺮ‪ ...‬اﻟﺸﱠ َ‬
‫ﺤ َ‬ ‫ﺲ‪ ...‬اﻟْ َﻘ َﻤ ُﺮ‪ ...‬اﻟْ َ‬ ‫اِ ْ‬
‫ﺣ ِﻤ َﺮا ٌر‪ ...‬اﻟﺸﱠ ْﻤ ُ‬
‫ﴫی‬ ‫ﴫ‪ ...‬أَﻧْ َ ُ‬
‫ﴫ ‪ ...‬ﻧُ ْ ٰ‬ ‫س‪ِ ...‬ﻣﻨْ َ ٌ‬ ‫ﯾَ َ ُن‪ ...‬ﻓَ َﺮ ٌ‬
‫  ہ  ل‬
‫ ‬ ‫ع؛ اس       ‬ ‫(     ‬ ‫ع و ‬ ‫   دو ں  ں  )‬ ‫ب"‬
‫اﻟﴬ ُ‬
‫" ﱠْ‬
‫  ۔۔۔   د    دو ا   م    ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫    د؛ اس  ‬ ‫۔۔۔ د  ‬
‫م   ‬ ‫   ‬ ‫ دو ے     ‬ ‫ اور  ف     ا ؛ اس     اس   ‬ ‫۔۔۔ ا ‪ ،‬‬
‫ر ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫     ر ۔۔۔ ‬ ‫ ز  اس   ‬ ‫ ‬ ‫(‬ ‫‪ ،‬ل اور ‬ ‫ر    اور  ں ز ں )‬
‫   اور اس   ‬ ‫ ‬ ‫         ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫ر  ؛ اس     ا  ‬ ‫   ‬ ‫اور ‬
‫ا ل    ۔‬
 ‫‪32‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫  رم‬
‫ ا م    ن‬
‫  د‪ (2) ،‬‬ ‫  ‪(1) :‬‬ ‫   ‬ ‫   ا ر  ‬ ‫    ‬ ‫   زا   ف ‬ ‫ا  و‬
‫۔ ‬ ‫ ‬ ‫  د‪(6) ،‬‬ ‫‪(5) ،‬‬ ‫‪ (3) ،‬ر   د‪ (4) ،‬ر  ‬ ‫ ‬
‫ﺟ ٌﻞ‪.‬‬
‫َر ُ‬ ‫فزا     ۔ ‬
‫    وہ     ‬ ‫      وف ا‬ ‫  د وہ   ‪:‬‬ ‫)‪(1‬۔ ‬
‫ِﺣ َ ٌر‬ ‫  ف زا   ۔ ‬ ‫    وہ  ‬ ‫  وف ا‬ ‫   ‬ ‫وہ   ‪  :‬‬ ‫ ‬ ‫)‪(2‬۔ ‬
‫وزن ِﻓ َﻌ ٌ‬
‫ﺎل‪.‬‬
‫‪:‬ﺟﻌﻔﺮ‬ ‫  ف زا     ‪،‬‬ ‫    وہ ‬ ‫    ر  وف ا‬ ‫)‪(3‬۔ر   د‪:‬وہ   ‬
‫َ ٌَ‬
‫ﺑﺮوزن ﻓﻌﻠﻞ ‪.‬‬
‫  ف  زا   ۔  ‬ ‫  وہ  ‬ ‫ ‬ ‫  ر   وف  ا‬ ‫ ‬ ‫ وہ   ‪  :‬‬ ‫ ‬ ‫)‪(4‬۔  ر‬
‫ﺎس  وزن  ِﻓ ْﻌ َﻼ ٌل‪.‬‬
‫ِﻗ ْﺮﻃَ ٌ‬
‫  ف  زا     ۔  ‬ ‫  وہ ‬ ‫ ‬ ‫  وف ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  د وہ   ‪  :‬‬ ‫)‪(5‬۔ ‬
‫ﺟ ٌﻞ  وزن ﻓَ َﻌﻠﱠ ٌﻞ‪.‬‬
‫َﺳ َﻔ ْﺮ َ‬
‫ ‬ ‫  ف زا   ۔ ‬ ‫    وہ  ‬ ‫      ِ‬
‫وف ا‬ ‫  ‪   :‬‬ ‫وہ  ‬ ‫ ‬ ‫) ‪( 6‬۔  ‬
‫ﺲ  وزن ﻓَ ْﻌﻠَﻠِﯿْ ٌﻞ‪.‬‬
‫ﺧﻨْ َﺪ ِرﯾْ ٌ‬
‫َ‬
‫ا  و ا‬
‫ ا م"      ۔‬ ‫‪ ‬ان   ا م   "‬
‫    اد "ف‪،‬ع ‪،‬ل"  ۔‬ ‫‪ ‬وف ا‬
 ‫‪33‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ ‬ ‫"     ا" آ   ‪   ،‬وہ      ِ‬
‫ف زا       اور‬ ‫  ‬ ‫"     ‬ ‫‪ ‬د "‬
‫ زا   ف  ۔‬ ‫   ‬ ‫  ‪ :‬‬ ‫ اس     ‬
‫  ف  زا        ‬ ‫   ا  اس   ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫   دار  و ار ‬ ‫ ‬ ‫‪   ‬د    اور  ‬
‫     دا   ۔‬ ‫ زا   ف       ‬ ‫م  دا   د   دا    اور ا  ‬
‫  ۔ ا ! ‬ ‫‪   ،‬ا    دو ‬ ‫ر     ‬ ‫    ‬ ‫    اد  م    اہ ا  ‬ ‫ اور ر‬ ‫‪ ‬‬
‫۔‬ ‫ اور ا   ب   ‬ ‫    اد  ف ا  ‬
‫     اس   رت     ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫    آ    ‬ ‫   ‬ ‫؛ اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬‬
‫ اس ‬ ‫ ‬ ‫        وف  وا  ا‬ ‫ دو  ‬ ‫  وف  وا‬ ‫ ‬ ‫       ‬ ‫ا ل  اور  ا ہ   ا  ‬
‫    ۔‬ ‫ ذ  ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ا ل   زا  ‬
‫  ‪  ،‬اور ‬ ‫ ا   ت   وف    زا  ‬ ‫ آ  اور    ‬ ‫ ا    زا   وف   ر    زا  ‬ ‫‪‬‬
‫ ‬ ‫‪  ،‬اور  ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ت   وف     اد  وہ   وف      ا‬
‫)‪(1‬‬
‫ﺟﺎتٌ ‪.‬‬ ‫ﺟﺎنِ ‪ُ ،‬ﻣ ْﺴﺘَ ْ‬
‫ﺨ ِﺮ َ‬ ‫ﺨ ِﺮ َ‬
‫  ُﻣ ْﺴﺘَ ْ‬ ‫ و     وہ  ں۔ ‬
‫ﺐ )دو ‬ ‫ ﻛِﺘَ ٌ‬
‫ﺎب )ا   ف  زا (‪ُ ،‬ﻣ َﻜﺎﺗ َ ٌ‬ ‫  ۔ ‬ ‫      ر     وف  زا  آ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫)‪(2‬‬
‫ﴫ )   وف زا (‪ ،‬اِ ْﺳ ِﺘ ْﻨ َ‬
‫ﺼﺎ ٌر ) ر  وف زا (‬ ‫ف زا (‪ُ ،‬ﻣ ْﺴﺘَﻨْ ِ ٌ‬
‫ﺣ َﺮ ٌج  ‬
‫  ف  زا (‪ُ ،‬ﻣﺘَ َﺪ ْ‬ ‫ ﻗَ َﻔﻨْ َ‬
‫ﺠ ٌﺮ )ا‬ ‫  ۔ ‬ ‫  وف  زا  آ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫‪‬ر‬
‫  وف زا (۔‬ ‫)دو  ف زا (‪َ ،‬ﻋﺒْ َﻮﺛ َ َﺮانِ )‬

‫)‪ (1‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.614 :‬‬

‫)‪ (2‬اﻟﴫف اﻟﻌﺮ ‪.35 :‬‬
 ‫‪34‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫  ف  زا (‪،‬‬ ‫ﴬﻓُ ْﻮ ٌ‬
‫ط )ا‬ ‫  َﻋ َ َ‬ ‫  ۔ ‬ ‫  وف  زا  آ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫اِ ْ‬
‫ﺻﻄَ َﻔﻠَﯿْﻦِ )دو  ف زا (۔‬
‫ درج ذ   ‪:‬‬ ‫ں ‬ ‫   دس اوزان آ   )‪     ،(1‬‬ ‫  د   ا ِ ‬ ‫‪‬‬
‫ل‬ ‫وزن‬ ‫ل‬ ‫وزن‬
‫ڑا‬ ‫س‬ ‫ﻓَ َﺮ ٌ‬ ‫ﻓَ َﻌ ٌﻞ‬ ‫ﺲ‬‫ﻓَﻠْ ٌ‬ ‫ﻓَ ْﻌ ٌﻞ‬
‫ہ‬ ‫ ‬ ‫ﴏ ٌد‬‫َُ‬ ‫ﻓُ َﻌ ٌﻞ‬ ‫زو‬ ‫َﻋﻀُ ٌﺪ‬ ‫ﻓَ ُﻌ ٌﻞ‬
‫دن‬ ‫ُﻋﻨُ ٌﻖ‬ ‫ﻓُ ُﻌ ٌﻞ‬ ‫ﮐَ ِﺘ ٌﻒ‬ ‫ﻓَ ِﻌ ٌﻞ‬
‫ﻗُ ْﻔ ٌﻞ‬ ‫ﻓُ ْﻌ ٌﻞ‬ ‫ا ر‬ ‫ِﻋﻨَ ٌ‬
‫ﺐ‬ ‫ِﻓ َﻌ ٌﻞ‬
‫ِﺣ ْ ٌ‬
‫ﱪ‬ ‫ِﻓ ْﻌ ٌﻞ‬ ‫او‬ ‫اِ ِﺑ ٌﻞ‬ ‫ِﻓ ِﻌ ٌﻞ‬

‫ ا ء     ر     وف  زا  آ   ‪ ،‬‬ ‫   ‬ ‫ ز دہ   ؛ اس  ‬ ‫     اوزان ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬

‫   ‬ ‫   دو   وف  زا   ں  ان    ا‬ ‫ )‪(78‬اوزان   ‪،‬‬ ‫ ا ء    ا‬ ‫  ف  زا  وا‬ ‫ا‬
‫    ر ‬ ‫ )‪  (61‬اوزان   ۔  اور  ‬ ‫ ا ء    ا‬ ‫  وف  زا  وا‬ ‫ )‪  (129‬اوزان   ۔  ‬ ‫ا‬
‫ ‬ ‫       از    دو    ‬ ‫ ‬ ‫وف  زا   ں  ان  اوزان     اد   )‪   (6‬۔  اس   ح  ‬
‫)‪ (274‬اوزان    ۔‬
‫  ۔‬ ‫   آ  )‪ (308‬اوزان ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪ ‬ا م ‬
‫)‪(2‬‬
‫‪ ‬ا  ر    د    اوزان  ‪:‬‬

‫)‪ (1‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.601 :‬‬

‫)‪ (2‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.607 :‬‬
 ‫‪35‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ درج ذ   ‪:‬‬ ‫ں ‬ ‫   ‬
‫ل‬ ‫وزن‬ ‫ل‬ ‫وزن‬
‫ا‬ ‫ِد ْر َﻫ ٌﻢ‬ ‫ِﻓ ْﻌﻠَ ٌﻞ‬ ‫َﺳﻠْ َﻬ ٌ‬
‫ﺐ‬ ‫ﻓَ ْﻌﻠَ ٌﻞ‬
‫ﺑُ ْﺮﺛ ٌُﻦ‬ ‫ﻓُ ْﻌﻠ ٌُﻞ‬ ‫   ‬ ‫ِزﺑْ ِﺮ ٌج‬ ‫ِﻓ ْﻌﻠِ ٌﻞ‬
‫       آد‬ ‫ِﻗ َﻤﻄْ ٌﺮ‬ ‫ِﻓ َﻌ ﱞﻞ‬
‫‪ ‬ا م ا ؒ    د  ر   د     اوزان  ‪   ،‬وزن ‪" :‬ﻓُ ْﻌﻠَ ٌﻞ" )ﺑﻀﻢ اﻟﻔﺎء‪ ،‬وﺳﮑﻮن‬
‫ُ ْ َ ٌ‬
‫ب‪،‬‬‫ﺤ ُﺪ ٌ‬ ‫اﻟﻌﯿﻦ وﻓﺘﺢ اﻟﻼم(   ۔    ﺟﺤﺪب  )   ى(۔     ر     د   " ُ‬
‫ﺟ ْ‬
‫ وزن    ۔‬ ‫ﺑُ ْﺮﺛ ُ ٌﻦ"     ح )ﺑﻀﻢ اﻟﺪال( "ﻓُ ْﻌﻠُ ٌﻞ "‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫    رت   ر‬ ‫    اوزان    اد      ‪ ،‬ا   ف زا  ‬ ‫ ‬ ‫‪‬ر‬
‫  وف ‬ ‫ ‬ ‫ )‪  (21‬ا ء   ‪  ،‬‬ ‫ ا ء    ا‬ ‫ )‪  (35‬اوزان   ۔  دو   وف  زا  وا‬ ‫ ‬
‫ )‪    (60‬۔‬ ‫ن‬
‫       اوزا  ‬ ‫ ‬ ‫زا  وا  ا ء    ر )‪ (4‬اوزان  ۔ اس  ح ر‬
‫ درج ذ   ‪:‬‬ ‫ں ‬ ‫  د      ر اوزان  ‪     ، (1):‬‬ ‫‪‬‬
‫ل‬ ‫وزن‬ ‫ل‬ ‫وزن‬
‫  ا او‬ ‫ﻗُ َﺬ ْﻋ ِﻤ ٌﻞ‬ ‫ﻓُ َﻌﻠﱢ ٌﻞ‬ ‫ ر ر او‬ ‫ِﻗ ْﺮﻃَ ْﻌ ٌ‬
‫ﺐ‬ ‫ِﻓ ْﻌﻠَ ٌﻞ‬

‫ے   وا‬ ‫ﻓَ َﺮ ْز َد ٌق‬ ‫ﻓَ َﻌﻠ ٌﱠﻞ‬ ‫  رت‬ ‫ش‬

‫ﺤ َﻤ ِﺮ ٌ‬ ‫ﻓَ ْﻌﻠَﻠِ ٌﻞ َ‬
‫ﺟ ْ‬
‫)‪(2‬‬
‫       اوزان  ۔‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬

‫)‪ (1‬اﳌﻤﺘﻊ اﻟﻜﺒ ﰲ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.56 :‬‬

‫)‪ (2‬اﳌﻤﺘﻊ اﻟﻜﺒ ﰲ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.113 :‬‬
 ‫‪36‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ل‬ ‫وزن‬ ‫ل‬ ‫وزن‬
‫  ڑ   رت‬ ‫ﺧ َﺬ ْﻋ ِﺒ ْﻴ ٌﻞ‬
‫ُ‬ ‫ﻓُ َﻌﻠ ٌ‬
‫ﱢﻴﻞ‬ ‫اب‬ ‫ﺲ‬ ‫ﻓَ ْﻌﻠَﻠُ ْﻮ ٌل َ‬
‫ﺧ ْﻨ َﺪ ِرﯾْ ٌ‬
‫   او‬ ‫ﻗَ َﺒ ْﻌ َ َی‬ ‫ﻓَ َﻌﻠﱠ َﲆ‬ ‫  م‬ ‫در‬ ‫ﴬﻓُ ْﻮ ٌ‬
‫ط‬ ‫ﻓَ ْﻌﻠَﻠُ ْﻮ ٌل َﻋ ْ َ‬
‫ط او‬ ‫س‬‫ِﻓ ْﻌﻠَﻠُ ْﻮ ٌل ِﻗ ْﺮﻃَﺒُ ْﻮ ٌ‬
‫ اور   ر  ‬ ‫ اس    وزن "ﻓَﻨْ َﻌﻠِﯿْ ٌﻞ"‬ ‫ﺧﻨْ َﺪ ِرﯾْ ٌ‬
‫ﺲ"     ن زا    ‬ ‫" َ‬ ‫  ات    د‬ ‫‪‬‬
‫ن ۔‬
‫     وز  ‬ ‫ ‬ ‫ل         ن ا    اور   ‬
‫ را    ‬ ‫     ‬
‫  ۔‬ ‫ دو ى     ‬ ‫    ار  د ا  ا      ‬ ‫ اور  د ‬ ‫‪ ‬ا ِ     ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ر   ‬ ‫۔ ا   ح وہ ا ء   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ر‬ ‫ر  ف ‬ ‫‪ ‬ا ِ ‬
‫   ر   ں  ۔‬ ‫وہ    ف ‬
‫    ۔‬ ‫ر و ‬ ‫     اس    اد ا ِ    ب   ا ِ ‬ ‫   ا  ا ل ‬ ‫  ات ‬ ‫‪‬‬

‫؟‬ ‫  ن ‬ ‫ت   ا‬ ‫ ا م   ‬ ‫‪1‬۔‬

‫؟‬ ‫‪2‬۔   ا    زا   وف    اد  ن ‬
‫؟‬ ‫   اوزان ذ  ‬ ‫  د اور ‬ ‫   ‪،‬‬ ‫ ‪ ،‬ر‬ ‫   ‬ ‫‪3‬۔ا  ‬
‫  ؟‬ ‫    ار     ‬ ‫ ‬ ‫    د اور ‬ ‫‪4‬۔ا  ‬
‫؟‬ ‫ں   ا ف  ن ‬ ‫‪5‬۔ ر    ‬
‫   اور   ا ق  ۔‬ ‫‪6‬۔درج ذ   ت     ر     د اور       ‬
‫اب‪ِ ...‬ﺣ َ ٌر‪...‬‬ ‫ﺖ‪ ...‬إِﺑِ ٌﻞ‪َ ...‬ﻋﻀُ ٌﺪ‪ِ ...‬ﻏ َﺰ ٌال‪ ...‬ﺗ ُ َﺮ ٌ‬ ‫س‪ ...‬ﺑَ ْﻴ ٌ‬ ‫ﺲ‪ ...‬ﻓَ َﺮ ٌ‬ ‫ﻓُﻠُ ٌ‬
‫ﺎل‪َ ...‬ﻋ ْﻨ َﻜ ُﺒ ْﻮتٌ ‪...‬‬ ‫ﺎل‪ْ ِ ...‬‬
‫ﴎﺑَ ٌ‬ ‫ﺼ ٌ‬
‫ﺻﻠْ َ‬‫س‪َ ...‬‬ ‫إِﻧْ َﺴﺎ ٌن‪ِ ...‬ﻗ ْﻨ ِﺪﻳْ ٌﻞ‪ُ ...‬ﻋ ْ‬
‫ﺼ ُﻔ ْﻮ ٌر‪ ...‬ﻗُ ْﺮﺑُ ْﻮ ٌ‬
 ‫‪37‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ﺠ ْﻮ ٌز ‪ِ ...‬ﻣﻨْ َﻘﺎ ٌر ‪...‬‬ ‫ﱪ ‪ُ ...‬ﻋﻨُ ٌﻖ ‪ِ ...‬ﻋﻨَﺐ ﻧَ َﻐ ٌﺮ ‪ ...‬أَ ْﻋ َ‬
‫ﺼﺎ ٌر ‪ِ ...‬ﻣﻨْ ِﺪﻳْ ٌﻞ ‪َ ...‬ﻋ ُ‬ ‫َز َﻣ ﱠﺮ ٌد‪ِ ...‬ﺣ ْ ٌ‬
‫س‪...‬‬ ‫ﺟ ْﻌ َﻔ ٌﺮ ‪َ ...‬زﺑَ ْﺮ ٌج ‪ ...‬ﻗِ ْﺮﻃَﺒُ ْﻮ ٌ‬ ‫ﺑُ ْﺮﺛ ُ ٌﻦ ‪ِ ...‬د ْر َﻫ ٌﻢ ‪ ...‬ﻗَ ْﻤﻄَ ٌﺮ ‪ ...‬ﻗُ ُﻔ ٌﻞ ‪ ...‬ﻛَﺘِ ٌﻒ ‪َ ...‬‬
‫ﺲ‬‫ﺧ ْﻨ َﺪ ِرﻳْ ٌ‬‫ط ‪ ...‬ﻗَ َﺒ ْﻌ َ َى ‪َ ...‬‬‫ﴬﻓُ ْﻮ ٌ‬
‫ﺐ ‪َ ...‬ﻋ ْ َ‬ ‫ش ‪ِ ...‬ﻗ ْﺮﻃَ ِﻌ ٌ‬
‫ﺤ َﻤ ِﺮ ٌ‬ ‫ﻓَ َﺮ ْز َد ٌق ‪َ ...‬‬
‫ﺟ ْ‬
‫  ہ  ل‬
‫َ‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ع؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫(   ‬ ‫ع  و  ‬ ‫   دو ں   ں  )‬ ‫"ﻓ َﺮ ٌس"‬
‫  ۔۔۔ د    دو ا   م    ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫    د؛ اس  ‬ ‫۔۔۔ د  ‬
‫م   ‬ ‫   ‬ ‫ دو ے     ‬ ‫ اور  ف     ا ؛ اس     اس   ‬ ‫۔۔۔ا ‪ ،‬‬
‫ر ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫     ر ۔۔۔‬ ‫ ز  اس   ‬ ‫(   ‬ ‫ ‪ ،‬ل اور ‬ ‫ر    اور  ں ز ں )‬
‫ ‬ ‫    ۔۔۔‬ ‫      د         اور   اس   ‬ ‫  ؛ اس ‬ ‫     ا  ‬ ‫اور ‬
‫  ۔‬ ‫  ف زا  ‬ ‫    وہ ‬ ‫  وف ا‬ ‫د؛ اس       ‬
‫‪38‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ب دوم‬

‫ت   ا م    ن‬ ‫ ‬ ‫ا‬

‫  ‪:‬‬ ‫ں   ‬ ‫  ب  ت درج ذ  ‬

‫ا   ف    ن‬ ‫‪:‬‬ ‫ اول‬
‫ ا  آ     ن‬ ‫‪:‬‬ ‫ دوم‬
‫   ن‬ ‫ا  ‬ ‫‪:‬‬ ‫  م‬ ‫ ‬
‫   ن‬ ‫ا  ‬ ‫‪:‬‬ ‫  رم‬
‫ل    ن‬ ‫ا  ‬ ‫‪:‬‬ ‫ ‬
‫   ن‬ ‫ ‬ ‫‪:‬‬ ‫ ‬
‫   ن‬ ‫ ‬ ‫‪:‬‬ ‫ ‬
 ‫‪39‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ اول‬

‫ا   ف    ن‬
‫ف    ى ‬
‫ف     " "      ۔‬
‫ ‬ ‫ا   ف   ا‬
‫)‪(1‬‬
‫" َﻣﺎ ﻳَ ْﺒﻨِ ْﻲ ِﻣ ْﻦ ِﻓ ْﻌ ٍﻞ ﻟﱢ َﻴ ُﺪ ﱠل َﻋ ٰﲆ َﻣ َﻜﺎﻧِ ٖﻪ أَ ْو َز َﻣﺎﻧِ ٖﻪ"‪.‬‬
‫ ‬ ‫  ے۔  ‬ ‫   د‬ ‫ا  اس               رى            و‬
‫ﴫ و ہ۔‬ ‫َﻣﻨْ َ ٌ‬
‫ا  و ا‬
‫  رع   ف      اس      ‬ ‫ ‬ ‫  رع  ‬ ‫    ‪،‬‬ ‫  رع  ‬ ‫‪ ‬ا ِ  ف ‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ آ  اور  ‬ ‫ ‬ ‫   د ‪   ،‬م      ‬ ‫ ا ِ   ف  )   ح(    ا‬
‫)‪(2‬‬
‫    ۔‬ ‫ن   ‬
‫  ے   ا  " ِ‬
‫ف ‬ ‫  ے   اس   " ف ِز ن"‪ ،‬اور ا   ن   د‬ ‫‪ ‬ا    و    د‬
‫  ۔‬ ‫ن" ‬
‫‪(2) ،‬‬ ‫  ‪ (1) :‬‬ ‫‪ ‬ف  اہ ز ن      ن   اس   دو ‬
‫  ان    ‬ ‫ ‬ ‫ہ       ‪  ،‬اوروہ  ا ِ  ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫)‪(1‬۔  ‬

‫)‪ (1‬ﻛﺸﺎف إﺻﻄﻼﺣﺎت اﻟﻔﻨﻮن‪.1147/2 :‬‬

‫)‪ (2‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.567 :‬‬
 ‫‪40‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫   ۔‬ ‫ب اور     ‬
‫  ۔‬ ‫  ب ‬ ‫      رع       اور ‬ ‫ وہ ‬ ‫)‪(2‬۔ ‬
‫  ۔‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫    ق ‬ ‫ ا    ‬ ‫‪ ‬ف ز ن اور  ن   ‬
‫   اس ‬ ‫  ف    وا  ‬ ‫ او ت  ‬ ‫         ‬ ‫ اس  ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ا   ف    ء ‬
‫        ۔‬ ‫ اور ر    و    ا   ف    ء ‬
‫ ‬ ‫  رع ‬ ‫       ا   ف   ‬ ‫  رع    ا‬ ‫‪ ‬ا   ف    ء  ا ل   ‬
‫  ۔‬ ‫ت و  ت اور  اد  وف   ‬
‫   ا   ف       "  "اور ا  آ        " ہ "د ۔‬ ‫‪ ‬ا   ف اور ا  آ     ق ‬
‫   ا   ف    وع   "  "  ز دہ    ۔‬ ‫  رع  در ن  ق ‬ ‫‪ ‬ا   ف اور ‬
‫ ا س  زم آ  ‬ ‫ ‬ ‫ر ‬ ‫   و  ا    ‬ ‫" ز دہ ‬ ‫‪ ‬ا   ف    وع   "  ‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں   اس ا س   ‬ ‫   و    ‬ ‫ل ‬ ‫ ا‬ ‫   ‬ ‫ر ‬ ‫   ‬
‫ل ‬ ‫  ح  ا  ‬ ‫د     ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ اور  ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ا   ف    ا   ل  ‬
‫  د   ‬ ‫   ‬ ‫   ا   ح ا   ف " ل  " وا     ‪ ،‬اس ‬ ‫" ل" وا  ‬
‫ ‬ ‫  د   ا   ل     "   ح"     اور ‬ ‫ ‬ ‫ا   ف       " " د   ؛ ‬
‫  ؛اس و    ان ا اب    ف   ‬ ‫م" ‬ ‫ ا   ل   "  ‬ ‫   اور ر   د و‬
‫م "ذ   ۔‬ ‫     "‬
‫  ‪  ،‬ا  ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫‪   ، ‬ز  اور  ا ف    ا اب    ا   ف   رع  ‬
‫م   ‬
‫ﴬ ٌ‬
‫ب‪،‬‬ ‫  َﻣ ْ ِ‬ ‫ب‬ ‫    ر     ا   ف " َﻣ ْﻔ ِﻌ ٌﻞ"  وزن    آ   ۔     ل‪ :‬ﯾَ ْ ِ‬
‫ﴬ ُ‬
‫ﺤ ِﺴ ٌ‬
‫ﺐ  ۔ ز    ل‪ :‬ﯾَ ْﺰﺋِ ُﺮ    َﻣ ْﺰﺋِ ٌﺮ۔ ا ف    ل‪ :‬ﯾَﺒِ ْﯿ ُﻊ    َﻣ ِﺒ ْﯿ ٌﻊ۔‬ ‫ﺤ ِﺴ ُ‬
‫ﺐ    َﻣ ْ‬ ‫ﯾَ ْ‬
‫ ‬ ‫م    ح     ا   ف " َﻣ ْﻔ َﻌ ٌﻞ"   وزن   آ   ۔      ل ‬ ‫   ‬ ‫ا  ‬
 ‫‪41‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ﯾَ ْﻌﻠَ ُﻢ     َﻣ ْﻌﻠَ ٌﻢ۔  ز ‬ ‫    ل‪:‬‬ ‫ﴫ۔ اور  ح ا‬
‫ﴫ    َﻣﻨْ َ ٌ‬
‫ ﯾَﻨْ ُ ُ‬ ‫م  ۔ ‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫ ﯾَﺄْ َﻣ ُﻦ‬ ‫    ل‪  :‬‬ ‫  َﻣﺄْ َﻣ ٌﺮ۔  اور   ح  ا‬ ‫ ﯾَﺄْ ُﻣ ُﺮ  ‬ ‫م  ۔  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ل ‬
‫    ح    ل‪ :‬‬ ‫ ﯾَ ُﻘ ْﻮ ُل    َﻣ َﻘ ٌ‬
‫ﺎل۔  اور  ‬ ‫م  ۔ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫َﻣﺄْ َﻣ ٌﻦ۔  ا ف    ل  ‬
‫ﺨ ٌ‬
‫ﺎف۔‬ ‫ﺨ ُ‬
‫ﺎف    َﻣ َ‬ ‫ ﯾ َ َ‬
‫    ر          اس     ف ‬ ‫‪ ‬ل    ا   ف   اہ   ل  واوى         ‪   ،‬رع    ‬
‫ﴪ۔‬ ‫ ﯾَ ِﻌ ُﺪ    َﻣ ْﻮ ِﻋ ٌﺪ‪ ،‬ﯾَ ْﯿ ِ ُ‬
‫ﴪ    َﻣ ْﯿ ِ ٌ‬ ‫" َﻣ ْﻔ ِﻌ ٌﻞ"   وزن   آ   ۔ ‬
‫  وق       ون      ‬ ‫    ‪ ،‬‬ ‫ واوى      ‬ ‫  اہ  ‬ ‫ اور  ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫‪‬‬
‫ ﯾَ ْﺪ ُﻋ ْﻮ    َﻣ ْﺪﻋﺎً۔ ‬ ‫ واوى    ل‪ :‬‬ ‫رت اس   ا ِ  ف " َﻣ ْﻔ َﻌ ٌﻞ"   وزن   آ   ۔ ‬
‫ ‬ ‫  َﻣ ْﻮﻗًﯽ۔  ‬ ‫ﯾَ ِﻘ ْﻲ  ‬ ‫  وق     ل‪  :‬‬ ‫  َﻣ ْﺮ ًﻣﯽ۔  ‬ ‫ ﯾَ ْﺮ ِﻣ ْﻲ  ‬ ‫      ل‪  :‬‬
‫ ﯾَ ُﻤ ﱡﺪ‪ ،‬ﯾَ ِﻔ ﱡﺮ    َﻣ َﻤ ﱞﺪ‪َ ،‬ﻣ َﻔ ﱞﺮ۔‬ ‫    ل‪ :‬‬ ‫ي    َﻣﻄْ ًﻮی۔ ‬
‫ ﯾَﻄْ ِﻮ ْ‬ ‫ون    ل‪:‬‬
‫ل ‬ ‫     ا   ف ا   ب   ا  ‬ ‫  د اور ر  ‬ ‫  ‪ ،‬ر‬ ‫ ‬ ‫  د    وہ ‬ ‫‪‬‬
‫ﺣ َﺮ ٌج۔  ر  ‬
‫  ُﻣ َﺪ ْ‬ ‫  د     ل‪  :‬‬ ‫  ُﻣ ْﮑ َﺮ ٌم۔  ر‬ ‫      ل‪  :‬‬ ‫ ‬ ‫ وزن    آ   ۔  ‬
‫)‪(1‬‬
‫ﺣ َﺮ ٌج۔‬
‫  ُﻣﺘَ َﺪ ْ‬ ‫    ل‪ :‬‬
‫      ف   ن  ان     ف ‬ ‫   ‬ ‫م  ا‬ ‫م ‬ ‫    رع  ‬ ‫   وہ  ا ظ  ‬ ‫‪‬‬
‫" َﻣ ْﻔ ِﻌ ٌﻞ"   وزن   آ   ۔ وہ درج ذ  ا ظ  ‪:‬‬

‫)‪ (1‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.567 ،70 ،69 ،68 :‬‬

 ‫‪42‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫)‪(1‬‬
‫ﺨ ِﺰ ٌن‪.‬‬ ‫ِﺖ‪َ ..‬ﻣ ْﺴ ِﻘ ٌ‬
‫ﻂ‪َ ..‬ﻣ ْ‬ ‫ب‪َ ..‬ﻣﻨْ ِﺴ ٌﻚ‪َ ..‬ﻣﻄْﻠِ ٌﻊ‪َ ..‬ﻣﻨْﺒ ٌ‬
‫ﴩقٌ ‪َ ..‬ﻣ ْﻐ ِﺮ ٌ‬ ‫َﻣ ْﺴ ِ‬
‫ﺠ ٌﺪ‪َ ..‬ﻣ ْ ِ‬
‫  رہ   ‬ ‫ ا  ا   ف   ‬ ‫  ‪    "   :‬ا  ا  ں  ذ ا "‬ ‫ِ ار د ا ف ‬ ‫‪ ‬‬
‫  ۔‬ ‫   وہ  ذ ‬ ‫ن    ف آ‬
‫ ؛‬ ‫  ذ ‬ ‫  رع ‬ ‫   ‬ ‫    ‪     :‬رہ  ا ظ ا  ‬ ‫ؒ   ‬ ‫ؒ  ا م  ‬ ‫‪  ‬ر‬
‫۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  رع    ذ   اس         ‬ ‫    ‪     :‬ا   ف  ‬ ‫ان   د‬
‫    ہ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں       ‬ ‫  رہ ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫     ‬ ‫ " َﻣ ْﻘﺘَ ٌﻞ"   ‬
‫  ۔  ا   ح " َﻣﻨْ ِﺴ ٌﻚ" ‬ ‫ص        اس    ‬ ‫ ‬ ‫  ن    ز   ‬ ‫‪   ،‬‬ ‫ ‬ ‫ہ   ‬
‫  ۔‬ ‫   ا ل ادا   ‬ ‫     اور ‬ ‫   ‬ ‫ص  م   ‬ ‫اس ‬
‫   " َﻣ ْﻔ َﻌ ٌﻞ"   وزن ‬ ‫ ا ظ‬ ‫د   اس       ‬ ‫    ت ‬ ‫‪  ‬وہ    ں ‬
‫     )ا ( ز دہ ‬ ‫ﱪ ٌة"‪ ،‬اور ‬
‫ ز دہ  ں اس     " َﻣ ْﻘ َ َ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫)‪(2‬‬
‫   ۔‬ ‫س    " َﻣﺄْ َﺳ َﺪ ٌة"‬
‫ں ا  ‬
‫ ‬ ‫ن  آ    ‪،‬ان    ق ‬ ‫ل  ا    وز  ‬ ‫ ر ‪ ،‬ا   ل اور ا   ف     ا  ‬ ‫‪‬‬
‫ﺐ ) ف   ن(‪،‬‬ ‫        ۔    ﻧِ ْﻌ َﻢ اﻟْ ُﻤ ْﺴﺘَ ٰﻘﯽ ) ر   (‪ُ ،‬ﻣ ْﺴﺘَ َﻘﯽ اﻟْ َ ِء ﻗَ ِﺮﯾْ ٌ‬
‫ح ) ف ز ن(‪ٰ ،‬ﻫ َﺬا اﻟْ َ ُء ُﻣ ْﺴﺘَ ٰﻘﯽ ِﺑﺎﻟ ﱠﺪﻟْ ِ  ﻮ)ا   ل(۔‬
‫اﻟﺼﺒَﺎ ِ‬
‫ﰲ ﱠ‬ ‫ُﻣ ْﺴﺘَ َﻘﯽ اﻟ ﱠﺰ ْر ِع ِ‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    ح ‬ ‫ف‬
‫ ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫  ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ح   ذ   ‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫  ۔ ‬ ‫"   ‬ ‫   "   " اور " ڑى   ‬ ‫‪ ‬ذ ‬
‫ﺠ ُﺪ    ا   ف‬
‫   ﯾَ ْﺴ ُ‬ ‫ل    ا   ۔ ‬ ‫‪ :‬وہ       ن     ف  اور  ا‬ ‫)‪(1‬۔   ِذ  ‬

‫)‪ (1‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.583 :‬‬

‫)‪ (2‬ﻋﻠﻢ اﻟﺼﻴﻐﺔ‪.32 :‬‬
 ‫‪43‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ﺠ ٌﺪ )ﺑﻔﺘﺢ اﻟﺠﯿﻢ(آ   ۔‬
‫َﻣ ْﺴ َ‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫‪ :‬وہ      ن    ف اور ا ل    ا   ‪،‬اس    ذ ا‬ ‫)‪(2‬۔ ِذ ا‬
‫ﺠ ُﺪ  ا   ف َﻣ ْﺴ ِ‬
‫ﺠ ٌﺪ )ﺑﮑﴪ اﻟﺠﯿﻢ( آ   ۔‬ ‫ﯾَ ْﺴ ُ‬
‫ﺠ ٌﺪ‬
‫ﺠ ُﺪ    ا   ف َﻣ ْﺴ ُ‬
‫ﯾَ ْﺴ ُ‬ ‫  ف  ۔ ‬ ‫)‪(3‬۔   ِذ   ‪   :‬ن  او  ا ل  دو ں  ‬
‫)ﺑﻀﻢ اﻟﺠﯿﻢ(آ   ۔‬
‫ وزن    آ   ۔  ان    د  ‬ ‫" َﻣ ْﻔ َﻌ ٌﻞ"‬ ‫   ا   ف  ‬ ‫ں    د  ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫  ‪ ،‬اور " َﻣ ْﻔ َﻌ ٌﻞ"   وزن    ‪ ،‬‬ ‫آن   آ  ﴿أﯾْ َﻦ اﻟْ َﻤ َﻔ ﱡﺮ﴾  ۔ اس آ    " َﻣ َﻔ ﱞﺮ" ف   ‬
‫        آن ‬ ‫       ‬ ‫   ا   ف ‬ ‫   ا  ل در   ؛ اس     ‬
‫ﺣ ﱠﻞ ﯾَ ِ‬
‫ﺤ ﱡﻞ"   ۔  " َﻣ َﻔ ﱞﺮ"  ‬ ‫ي َﻣ ِﺤﻠﱠ ٗﻪ﴾ " َﻣ ِﺤﻠﱠ ٗﻪ" ا   ف    " َ‬
‫ﺣﺘﱠﻰ ﻳَ ْﺒﻠُ َﻎ اﻟْ َﻬ ْﺪ ُ‬
‫   آ    ﴿ َ‬
‫)‪(1‬‬
‫  ۔‬ ‫   ‪،‬ا   ف ‬ ‫  ‬ ‫ر ‬ ‫     د     " َﻣ َﻔ ﱞﺮ"‬ ‫   ‬ ‫اب   ا‬
‫ ‬ ‫  ‬‫           آ ‪             ،‬ا   اور ‬ ‫‪ ‬ا   ف      د ‬
‫ ‬ ‫  ‬ ‫       آ  ‬ ‫۔      د    وہ     ‬ ‫آ   ‪    ،‬ر     ں ‬
‫  ں  ۔‬ ‫ اس     ‬ ‫ آ‬
‫        ف   آ    ‬ ‫    ت اور       ‬ ‫‪  ‬او ت  ف   ‬
‫)‪(2‬‬
‫ﺤ َﮑ َﻤ ٌﺔ‪َ ،‬ﻣ ْﻤﻠَ َﮑ ٌﺔ۔‬ ‫  َﻣ ْﺪ َر َﺳ ٌﺔ‪َ ،‬ﻣ ْﻘ َ َ‬
‫ﱪ ٌة‪َ ،‬ﻣ ْ‬ ‫   د   ۔ ‬ ‫ ‬

‫؟‬ ‫ اور ا م  ن ‬ ‫‪1‬۔ا   ف   ‬

‫)‪ (1‬ﻋﻠﻢ اﻟﺼﻴﻐﺔ‪.31 :‬‬

‫)‪ (2‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.576 :‬‬
 ‫‪44‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫    ؟‬ ‫‪2‬۔ا   ف         اور     ‬
‫ْ ٌ‬
‫ن  آ   ؟‬ ‫‪3‬۔ا   ف   " َﻣﻔ َﻌﻞ"  وز  ‬
‫ہ آ   ؟‬ ‫  ت      ف ‬ ‫‪4‬۔ا   ف   وہ ‬
‫ ؟‬ ‫ اور ا م ذ  ‬ ‫‪5‬۔ ذ   ‬
‫‪5‬۔درج ذ  ا ل   ا   ف  ‪:‬‬
‫ﺐ‪ ...‬ﯾُ ْﮑ ِﺮ ُم‪ ...‬ﯾَ ِﺰﯾْ ُﺪ‪ ...‬ﻳَ ِﺰﯾْ ُﻎ‪...‬‬ ‫ﺤﺘَ ِﺴ ُ‬
‫ﺐ‪ ...‬ﻳَ ْ‬ ‫ﺤ ِﺴ ُ‬‫ﴫ‪ ...‬ﯾَ ْ‬ ‫ب‪ ...‬ﯾَﻨْ ُ ُ‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ﻳَ ْ ِ‬
‫ﺾ‪ ...‬ﯾَ ُﻤ ﱡﺪ‪...‬‬ ‫ﯾُ َﺴﺎ ِر ُﻋ ْﻮ َن‪ ...‬ﻳَ ْﺪ ُﻋ ْﻮ‪ ...‬ﻳَ ْﺴﺘَ ِﻌ ْﯿ ُﻦ‪ ...‬ﯾُ ِﻘ ْﯿ ُﻢ‪ ...‬ﯾُ ْﺆ ِ ْ ‪ ...‬ﯾَ ْﮑ ُﻔ ُﺮ ْو َن‪ ...‬ﯾَ ُﻌ ﱡ‬
‫ﺎق‪ ...‬ﻳَﺄْ ُﻣ ُﺮ‪ ...‬ﻳَ ْﺴﺌَ ُﻞ‪ ...‬ﻳَ ْﻘ َﺮ ُء‪ ...‬ﻳِ ِﻘ ْﻲ‪ ...‬ﻳِﻄْ ِﻮ ْ‬
‫ي‪...‬‬ ‫ﯾَ ِﻔ ﱡﺮ‪ ...‬ﯾِﺄْ ِ ْ‪ ...‬ﯾُ َﺴﺎ ِر ُع‪َ ...‬‬
‫ﯾﺴ َ‬
‫ﺣ َﺮ ُج‪ ...‬ﯾَ ْﺮﺿٰ ﯽ‪ ...‬ﯾَ ْﺮﺷُ ُﺪ‪ ...‬ﯾَ ْﺮ ُز ُق‪ ...‬ﯾَ ِﺮ ُد‬
‫ﺣ ِﺮ ُج‪ ...‬ﻳَﺘَ َﺪ ْ‬
‫ﻳُ َﺪ ْ‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اور ‬ ‫‪6‬۔درج ذ   ں   ا   ف    ن د  ‬
‫﴿ َوﻟَ َﻘ ْﺪ َرآ ُه ﻧَ ْﺰﻟَ ًﺔ أُ ْ‬
‫ﺧ َﺮى ِﻋﻨْ َﺪ ِﺳ ْﺪ َر ِة اﻟْ ُﻤﻨْﺘَ ٰﻬﻰ﴾‬
‫ﱃ ِﺣ ٍ ﴾‬ ‫ﰲ اﻷْ َ ْر ِ‬
‫ض ُﻣ ْﺴﺘَ َﻘ ﱞﺮ َو َﻣﺘَﺎ ٌع إِ َ‬ ‫﴿ َوﻟَ ُﻜ ْﻢ ِ‬
‫ﺤﻮ َن﴾‬ ‫ات أَ ْو ُﻣ ﱠﺪﺧ ًَﻼ ﻟَ َﻮﻟﱠ ْﻮا إِﻟَ ْﻴ ِﻪ َو ُﻫ ْﻢ ﻳَ ْ‬
‫ﺠ َﻤ ُ‬ ‫ﺠﺄً أَ ْو َﻣﻐَﺎ َر ٍ‬
‫ﺠ ُﺪو َن َﻣﻠْ َ‬
‫﴿ﻟَ ْﻮ ﻳَ ِ‬
‫ﺼﲆ﴾‬ ‫ﺎس َوأَ ْﻣ ًﻨﺎ َواﺗ ِﱠﺨﺬُوا ِﻣ ْﻦ َﻣﻘَﺎمِ إِﺑْ َﺮا ِﻫﻴ َﻢ ُﻣ َ‬ ‫ﺖ َﻣﺜَﺎﺑَ ًﺔ ﻟِﻠ ﱠﻨ ِ‬ ‫﴿ َوإِ ْذ َ‬
‫ﺟ َﻌﻠْ َﻨﺎ اﻟْ َﺒ ْﻴ َ‬
‫ﴫﻓًﺎ﴾‬
‫ﺠ ُﺪوا َﻋ ْﻨ َﻬﺎ َﻣ ْ ِ‬ ‫ﺠ ِﺮ ُﻣﻮ َن اﻟ ﱠﻨﺎ َر ﻓَﻈَ ﱡﻨﻮا أَﻧﱠ ُﻬ ْﻢ ُﻣ َﻮا ِﻗ ُﻌﻮ َﻫﺎ َوﻟَ ْﻢ ﻳَ ِ‬ ‫﴿ َو َرأَى اﻟْ ُﻤ ْ‬
‫ﺣﺘﱠﻰ ﻳَ ْﺴ َﻤ َﻊ ﻛ ََﻼ َم ّ ِ‬
‫ﷲ ﺛ ُ ﱠﻢ أَﺑْﻠِ ْﻐ ُﻪ‬ ‫ﺠﺎ َر َك ﻓَﺄَ ِﺟ ْﺮﻩُ َ‬ ‫ﴩﻛِ َ ْ‬
‫اﺳﺘَ َ‬ ‫ﺣ ٌﺪ ِﻣ َﻦ اﻟْ ُﻤ ْ ِ‬ ‫﴿ َوإِ ْن أَ َ‬
‫َﻣﺄْ َﻣﻨَ ُﻪ َذﻟِ َﻚ ِﺑﺄَﻧﱠ ُﻬ ْﻢ ﻗَ ْﻮ ٌم ﻻَ ﻳَ ْﻌﻠَ ُﻤﻮ َن﴾‬
‫ﲇ ُﻣﺘَ َﻌ ﱢﻤ ًﺪا‬ ‫ﷲ ﷺ‪َ :‬ﻣ ْﻦ ﻛَﺬ َ‬
‫َب َﻋ َ ﱠ‬ ‫ﻮل ِ‬
‫َﺎل َر ُﺳ ُ‬
‫َﺎل‪ :‬ﻗ َ‬ ‫َﻋ ْﻦ َﻋ ْﺒ ِﺪ ِ‬
‫ﷲ ﺑْﻦِ َﻣ ْﺴ ُﻌﻮ ٍد‪ ،‬ﻗ َ‬
 ‫‪45‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ﻓَﻠْ َﻴﺘَ َﺒ ﱠﻮأْ َﻣ ْﻘ َﻌﺪَﻩُ ِﻣ َﻦ اﻟ ﱠﻨﺎرِ‪.‬‬
‫ﺤ ٌﺮ‪َ ،‬وﻛ ﱡُﻞ‬ ‫ﷲﷺﻗ َ‬
‫َﺎل‪» :‬ﻛُ ﱡﻞ َﻋ َﺮﻓَ َﺔ َﻣ ْﻮﻗِ ٌﻒ‪َ ،‬وﻛ ﱡُﻞ ِﻣﻨًﻰ َﻣﻨْ َ‬ ‫ﺟﺎ ِﺑ ٍﺮ‪ ،‬أَ ﱠن َر ُﺳ َ‬
‫ﻮل ِ‬ ‫َﻋ ْﻦ َ‬
‫ﺤ ٌﺮ«‪.‬‬ ‫ج َﻣ ﱠﻜ َﺔ ﻃَﺮ ٌ‬
‫ِﻳﻖ َو َﻣﻨْ َ‬ ‫اﻟْ ُﻤ ْﺰ َدﻟِ َﻔ ِﺔ َﻣ ْﻮﻗِ ٌﻒ‪َ ،‬وﻛ ﱡُﻞ ِﻓ َ‬
‫ﺠﺎ ِ‬
‫ﺠﻨﱠ ُﺔ ُﻣ ْﺴﺘَ َﻘ ﱡﺮ‬ ‫ﺖ‪ ...‬اﻟ َ‬ ‫ﱪ َﻣ َﻘ ﱞﺮ اﳌ َﯿﱢ ِ‬ ‫ﰲ ﻏﯿ ِﺮ ﻣﺤﻠﱢ ٖﻪ ﻇﻠ ٌﻢ‪ ...‬اﻟ َﻘ ْ ُ‬ ‫اﻟﴚ ِء ِ ْ‬‫وﺿ ُﻊ ﱠ‬
‫ﺠﺎ ِﻣ ُﻊ ُﻣﻠْﺘَ َﻘﯽ اﻟْ ُﻤ ْﺆ ِﻣ ِﻨﯿْ َﻦ‪ُ ...‬ﻣﻠْﺘَ َﻘﯽ اﻟْ ُﻤ ْﺴﻠِ ِﻤﯿْ َﻦ ﯾَ ْﻮ ُم اﻟْ ِﻌﯿْ ِﺪ‪.‬‬ ‫اﻟْ ُﻤ ْﺆ ِﻣ ِﻨﯿْ َﻦ‪ ...‬اﻟْ َﻤ ْﺴ ِ‬
‫ﺠ ُﺪ اﻟْ َ‬
‫  ہ  ل‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ع؛  اس  ‬ ‫ ‬ ‫(   ‬ ‫ع  و  ‬ ‫   دو ں   ں  )‬ ‫" َﻣ ْﺴ ِ‬
‫ﺠ ٌﺪ"‬
‫  ۔۔۔   د    دو ا   م ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫   ا  ‬ ‫  د؛ اس  ‬ ‫   ‬ ‫۔۔۔   د  ‬
‫م ‬ ‫   ‬ ‫ دو ے     ‬ ‫ و ف     ا ؛ اس     اس   ‬ ‫  ۔۔۔ ا ‪ ،‬‬
‫ ‪،‬‬ ‫     ر ۔۔۔  ‬ ‫ ز  اس    ‬ ‫(   ‬ ‫‪   ،‬ل  اور  ‬ ‫ ر   ‪  ،‬اور   ں  ز ں  )‬
‫رى ‬ ‫ ‬ ‫ر      ۔۔۔ ا   ف؛ اس     ‬ ‫  ؛ اس     ‬ ‫   ‬ ‫ر و‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫     د‬ ‫ ‬
 ‫‪46‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ دوم‬

‫  ن‬ ‫ا  آ‬
‫ا  آ     ى ‬
‫۔‬ ‫  م   ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫   "اَوزار"‪   ،‬اس     ‬ ‫آ  ‬
‫ ‬ ‫ا  آ    ا‬
‫)‪(1‬‬
‫ﺻ ْﻮ ِل اﻷْ َﺛ َ ِﺮ إِﻟَﻴْ ِﻪ"‪.‬‬
‫" ُﻫ َﻮ َﻣﺎ ﻳُ َﻌﺎﻟِ ُﺞ ِﺑ ِﻪ اﻟْ َﻔﺎ ِﻋ ُﻞ اﻟْ َﻤ ْﻔ ُﻌ ْﻮ َل ِﺑ ُﻮ ُ‬
‫   آ ‪(  ،‬‬ ‫  ِﻣ ْﻔﺘَ ٌ‬
‫ﺎح )‬ ‫۔ ‬ ‫  م   ‬ ‫   ذر  ‬ ‫   ‬ ‫ اس     ‬

‫ا  و ا‬
‫‪ (2) ،‬‬ ‫  ‪  (1) :‬‬ ‫‪ ‬ا  آ    دو ‬
‫ "ﻗَﻠَ ٌﻢ‪ ،‬ﻟِ َﺴﺎ ٌن" و ہ۔‬ ‫ وہ ا       ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ات ‬ ‫   ‬ ‫)‪(1‬۔ ‬
‫ اوزان   " ِﻣ ْﻔ َﻌ ٌﻞ‪ِ ،‬ﻣ ْﻔ َﻌﻠَ ٌﺔ‪ِ ،‬ﻣ ْﻔ َﻌ ٌ‬
‫ﺎل"۔‬ ‫   ‬ ‫)‪(2‬۔ ‬
‫  ۔ اور  " ِﻣ ْﻔ َﻌ ٌ‬
‫ﺎل"  ‬ ‫ ‬ ‫  ۔ " ِﻣ ْﻔ َﻌﻠَ ٌﺔ"  ا ِ آ  و‬ ‫" ِﻣ ْﻔ َﻌ ٌﻞ"  ا ِ  آ   ى  ‬
‫)‪(2‬‬
‫  ۔‬ ‫ا  آ   ٰى ‬
‫   ر  ‬ ‫  د   ان ا اب       ‬ ‫ ‬ ‫  د   ا اب      ‪ ،‬‬ ‫‪ ‬ا ِ آ  ‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ وا  ‬ ‫اور ‬

‫)‪ (1‬اﻟﺘﻌﺮﻳﻔﺎت‪.26 :‬‬

‫)‪ (2‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪ ،548 :‬ﺷﺬ اﻟﻌﺮف ﰲ ﻓﻦ اﻟﴫف‪.135 :‬‬
 ‫‪47‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ب‬
‫  د    وہ ا ا  ‬ ‫  ں اور ا   ح ‬ ‫ وا  ‬ ‫   ر  اور ‬ ‫  د   وہ  ب ‬ ‫‪‬‬
‫ر    وع  " َﻣﺎ ِﺑ ٖﻪ"    د    ا ِ  آ    ‬ ‫    ‪   :‬اس   ب   ‬ ‫  ‬ ‫ ا  آ  ‬
‫ﺟ ُﺔ‪.‬‬ ‫ﴫﯾْ ُﻒ‪َ ،‬ﻣﺎ ِﺑ ِﻪ اﻟ ﱠﺪ ْ‬
‫ﺣ َﺮ َ‬ ‫اﻟﺴ َﻮا ُد‪َ ،‬ﻣﺎ ِﺑ ِﻪ اﻟﺘﱠ ْ ِ‬
‫  َﻣﺎ ِﺑ ِﻪ ﱠ‬ ‫  ۔ ‬
‫   ‬ ‫  و ف  ا‬ ‫    ‪     :‬رع    ‬ ‫   ‬ ‫    ‪،‬‬ ‫  رع  ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ا  آ  ‬
‫      ح  اور   م      ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫   ‬ ‫ف       وع       رہ  ا  آ    ‬
‫   د     ۔  اور  ا  آ  ‬ ‫       "ا "    ا‬ ‫  ۔ا  آ   ٰى    ‬ ‫   ‬
‫     اس   ا اب  رى  د     ۔‬ ‫   " ء"   ا‬ ‫و‬
‫ن َ ل "آﻟﻪ"   ا۔‬
‫ ‬ ‫  "أَ َوﻟَﺔ"  ‬ ‫‪  ‬آ  ا‬
‫ "اﻟْ َﻤ ْﻨ َ‬
‫ﺤ ُﻞ‪...‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ا  آ    اوزان        اور   ذ        ‬
‫)‪(1‬‬
‫ﺤﻠَ ُﺔ"‪.‬‬ ‫اﳌ ُ ْﺴ ِﻌ ُ‬
‫ﻂ‪ ...‬اﳌ ُ َﺪ ﱡق‪ ...‬اﳌ ُ ﱠﺪ َﻫ ُﻦ‪ ...‬اﳌ ُ ْﻜ َ‬
‫ "ﻗُ ُﺪ ْو ٌم‪ِ ...‬ﺳ ﱢﻜ ْ ٌ ‪...‬‬ ‫۔ ‬ ‫ ‬ ‫ر    ذ ‬ ‫  ‪   ،‬‬ ‫   ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ا‬ ‫‪‬‬
‫س‪ ...‬ﻓَﺄْ ٌ‬
‫س‪ ...‬ﻗَﻠَ ٌﻢ‪ ...‬ﻧَﺎﻗُ ْﻮ ٌر"‪.‬‬ ‫ﺟ َﺮ ٌ‬
‫َ‬
‫    ى ‬ ‫ دو ں     ق  ‬ ‫ك   ‬ ‫ اور  ا  ا  دو ں    ‬ ‫‪ِ " ‬ﻣ ْﻔ َﻌ ٌ‬
‫ﺎل"    وزن  ا  ‬
‫      ۔‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫  ق ‬ ‫  ‬ ‫ و ‬ ‫‪ ‬ا  ا    ‬
‫)‪(2‬‬
‫ "ﺧَﺎﺗِ ٌﻢ  "    آ ۔‬ ‫   وزن     آ    ۔‬ ‫ ا  آ  ‬ ‫‪‬‬

‫)‪ (1‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪ ،559 :‬ﴍح اﻟﺸﺎﻓﻴﺔ‪.187 :‬‬

‫  ‪"   :‬ﺧَﺎﺗِ ٌﻢ" ا  آ =‬ ‫  م ر ؒ    ا    ‬ ‫ ا  ا  ا ذ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫)‪ (2‬ا ذ  م ‬
 ‫‪48‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ ؟‬ ‫  ن ‬ ‫  ‬ ‫ اور ‬ ‫‪1‬۔ا  آ    ‬

‫؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫  ‬ ‫  د    وہ ا اب   ا  ا  ‬ ‫‪2‬۔‬
‫؟‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ اور ‬ ‫‪3‬۔ا  آ    اوزان   ‬
‫‪4‬۔درج ذ  ا ل   ا  ا   ۔‬
‫ﴇ‪...‬‬ ‫ﺤ ِﺴ ُ‬
‫ﺐ‪ ...‬ﻳَ َﺰا ُغ‪ ...‬ﻳُ َﺰا ُد‪ ...‬ﻳَ ْﺮﻓَ ُﻊ‪ ...‬ﻳَ ْﺮ ٰ‬ ‫ﴫ‪ ...‬ﻳَ ْ‬ ‫ﻳَ ْﺰ َﻋ ُﻢ‪ ...‬ﻳَ َﺰ ُال‪ ...‬ﻳِﻨْ ُ ُ‬
‫ب‪ ...‬ﻳَﺄْ ُﻣ ُﺮ‪...‬‬
‫ﺎف‪ ...‬ﻳَ ْﺪ ُﻋ ْﻮ‪ ...‬ﻳَ ْﺮ ُز ُق‪ ...‬ﻳَ ٰﺮى‪ ...‬ﻳُ ْﺮ ِﺑ ُﺢ‪ ...‬ﻳَ ﱡﺮ ُ‬‫ﺨ ُ‬ ‫ﻳَ ِﺮ ُد‪ ...‬ﻳُ ُﻘ ْﻮ ُل ‪ ...‬ﻳَ َ‬
‫ﻳَ ْﻘ َﺮأُ‪ ُ َ ...‬ﱡﺪ‪ ...‬ﻳَ ْﺮ ِﻣ ْﻲ‪.‬‬
‫۔‬ ‫  ‪     ،‬ا ق     ‬ ‫‪4‬۔درج ذ   ں   ا  آ    ‬
‫ض ﺗَﺄْﻛ ُُﻞ ِﻣﻨْ َﺴﺄَﺗ َ ُﻪ﴾‬
‫﴿ﻓَﻠَ ﱠ ﻗَﻀَ ْﻴﻨَﺎ َﻋﻠَ ْﻴ ِﻪ اﻟْ َﻤ ْﻮتَ َﻣﺎ َدﻟﱠ ُﻬ ْﻢ َﻋ َﲆ َﻣ ْﻮﺗِ ِﻪ إِﻻﱠ َداﺑﱠ ُﺔ اﻷْ َ ْر ِ‬
‫ﺐ﴾‬ ‫﴿ َو ِﻋﻨْﺪَﻩُ َﻣﻔَﺎﺗِ ُﺢ اﻟْ َﻐﻴْ ِ‬
‫َﺎل َذ ﱠر ٍة﴾‬
‫ﷲ ﻻَ ﻳَﻈْﻠِ ُﻢ ِﻣﺜْﻘ َ‬ ‫﴿ ِإ ﱠن َ‬
‫ض﴾‬ ‫ات َواﻷْ َ ْر ِ‬ ‫اﻟﺴ َ َو ِ‬‫﴿ﻟَ ُﻪ َﻣﻘَﺎﻟِﻴ ُﺪ ﱠ‬
‫ﺟ ٍﺔ﴾‬ ‫ﺟﺎ َ‬ ‫ﰲ ُز َ‬ ‫ﺎح ِ‬ ‫ﺎح اﻟْ ِﻤ ْ‬
‫ﺼ َﺒ ُ‬ ‫ﺼ َﺒ ٌ‬‫﴿ َﻣﺜ َُﻞ ﻧُﻮر ِِﻩ ﻛَ ِﻤﺸْ ﻜَﺎ ٍة ِﻓﻴ َﻬﺎ ِﻣ ْ‬
‫س«‪.‬‬
‫ﺟ َﺮ ٌ‬‫ﺐ اﻟْ َﻤ َﻼﺋِ َﻜ ُﺔ ُرﻓْ َﻘ ًﺔ ِﻓﻴْ َﻬﺎ َ‬‫ﺤ ُ‬ ‫َﻋ ْﻦ أ ْ ُﻫﺮﻳﺮة‪ ،‬ﻋﻦ اﻟﻨﺒﻲ ﷺ ﻗﺎل‪» :‬ﻻَ ﺗ ْ‬
‫َﺼ َ‬
‫ﰲ ﻛ ﱢُﻞ َﻋ ْ ٍ «‬ ‫ﺤ ُﻞ ِﺑ َﻬﺎ ِﻋﻨْ َﺪ اﻟﻨﱠ ْﻮمِ ﺛ َ ﻼَﺛ ًﺎ ِ‬‫ﺤﻠَ ٌﺔ ﻳَﻜْﺘَ ِ‬‫ﷲ ﷺ ُﻣ ْﻜ ُ‬ ‫»ﻛَﺎ َن ﻟِ َﺮ ُﺳﻮ ِل ِ‬
‫ﺼﻼَ ُة«‬‫ﺠﻨﱠ ِﺔ اﻟ ﱠ‬ ‫» ِﻣ ْﻔﺘَ ُ‬
‫ﺎح اﻟْ َ‬
‫»اﻟْ ُﻤ ْﺆ ِﻣ ُﻦ ِﻣ ْﺮآ ُة اﻟْ ُﻤ ْﺆ ِﻣﻦِ «‪.‬‬

‫۔‬ ‫ وزن ا  آ    ‬ ‫   ا  آ      ‬ ‫  ۔  ‬ ‫     ا  ‬ ‫=‬

 ‫‪49‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫  ہ  ل‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ع؛  اس ‬ ‫(     ‬ ‫ع  و ‬ ‫   دو ں   ں  )  ‬ ‫ب"‬ ‫" ِﻣ ْ َ‬
‫ﴬ ٌ‬
‫  ۔۔۔   د    دو ا   م    ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫    د‪  ،‬اس  ‬ ‫۔۔۔   د  ‬
‫م   ‬ ‫   ‬ ‫ دو ے     ‬ ‫   اس    ‬ ‫ ا ؛ اس ‬ ‫ و ف    ‬ ‫۔۔۔  ا ‪  ،‬‬
‫ر ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫    ر ۔۔۔ ‬ ‫ ز  اس   ‬ ‫ ‬ ‫(‬ ‫‪ ،‬ل اور ‬ ‫ر    اور  ں ز ں )‬
‫   آ    ‬ ‫ر       ۔۔۔ ا  آ ؛ اس      م ‬ ‫  ؛ اس     ‬ ‫   ‬ ‫و‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫د‬
 ‫‪50‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫  م‬
‫   ن‬ ‫ا  ‬
‫    ى ‬ ‫ا  ‬
‫  ۔‬ ‫ د "   ‬ ‫   "‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫   ا‬ ‫ا  ‬
‫)‪(1‬‬
‫ف ِﺑ ِﺰﻳَﺎ َد ٍة َﻋ ٰﲆ َﻏ ْ ِ ٖﻩ"‪.‬‬ ‫اﺳ ٌﻢ اﺷْ ﺘُ ﱠﻖ ِﻣ ْﻦ ِﻓ ْﻌﻞٍ ﻟﱢ َﻤ ْﻮ ُ‬
‫ﺻ ْﻮ ٍ‬ ‫" ُﻫ َﻮ ْ‬
‫۔‬ ‫   ‬ ‫ اور  ى وا  ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫اس ا    ‬
‫ا  و ا‬
‫   ‬ ‫  د   ان ا اب       ‬ ‫‪ ،‬اور ‬ ‫  د   ا اب   ‬ ‫   ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫۔‬ ‫     ‬ ‫ اور ر  وا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‪ (2) ،‬ا  ‬ ‫ ‬ ‫   ‪ (1) :‬ا  ‬ ‫   دو ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫  رع     ف      ‬ ‫م   ‬ ‫  رع  ‬ ‫    ‪   :‬‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫       د ۔‬ ‫ اور ‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫اس      ہ ‬
‫‪ ،‬‬ ‫  رع    ف ‬ ‫م   ‬ ‫  رع ‬ ‫    ‪   :‬‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ ‬ ‫ د  ۔ ‬ ‫رہ( ‬ ‫ ‬ ‫ )ا‬ ‫ ‬ ‫     آ    ‬ ‫     ‬ ‫ د  اور ‬ ‫ء     ‬
‫"ﻓُ ْﻌﻠٰﯽ"‪.‬‬ ‫"ﯾَ ْﻔ ِﻌ ُﻞ"‬
‫  د    وہ ‬ ‫   وہ ا اب   ‬ ‫   ‬ ‫ اور ر  وا  ‬ ‫   ‬ ‫  د   وہ ا اب ‬ ‫‪‬‬
‫    ‪    :‬ا       وع  "أَﺷَ ﱡﺪ"  اس      ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ا اب   ا  ‬ ‫ ا‬

‫)‪ (1‬اﻟﺘﻌﺮﻳﻔﺎت‪.26 :‬‬

 ‫‪51‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ﴫﯾْ ًﻔﺎ‪ ،‬أَﺷَ ﱡﺪ ﺑَﯿَﺎﺿً ﺎ"‪.‬‬
‫ "أَﺷَ ﱡﺪ ﺗ َ ْ ِ‬ ‫۔ ‬ ‫ د  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬
‫ اس    ‬ ‫    ف ‬ ‫    ۔  ِ‬
‫ف  ر‬ ‫م ‬ ‫  رع  ‬ ‫ ‬ ‫  ر    ا  ‬ ‫‪‬‬
‫ و    ‬ ‫ف ‬ ‫       دے    آ      ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ض   وع    ہ  ‬
‫    ر   د     ۔‬
‫ وزن   آ  وا    ا  ‬ ‫        اس   "أَﻓْ َﻌ ُﻞ"‬ ‫ وا  ‬ ‫‪ ‬وہ ا اب     ر  اور ‬
‫ ‬ ‫ وزن    آ   ‪  ،‬اور    ‬ ‫ "ﻓُ َﻌ َﻼ ُء"‬ ‫  ‪  ،‬اس    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ﺣ ْﻤ َﺮا ُء‪،‬‬
‫" َﺳ ْﻮ َدا ُء‪َ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ﺾ"‬
‫ﺣ َﻤ ُﺮ‪ ،‬أَﺑْﯿَ ُ‬
‫ "أَ ْﺳ َﻮ ُد‪ ،‬أَ ْ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ وزن    آ‬ ‫"ﻓُ ْﻌ ٌﻞ"‬
‫ﺾ" آ   ۔‬
‫ﺣ ْﻤ ٌﺮ‪ِ ،‬ﺑﯿْ ٌ‬
‫ﺑَﯿْﻀَ ﺎ ُء" اور   " ُﺳ ْﻮ ٌد‪ُ ،‬‬
‫ ‬ ‫ب" "ﻓُ ْﻌﻠٰﯽ ﺗﻔﻀﯿﲇ"‬ ‫"أَ ْ َ‬
‫ﴐ ُ‬ ‫ وا    "أَﻓْﻌﻞ ﺗﻔﻀﯿﲇ"‬ ‫ د‬ ‫  ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫  ۔‬ ‫ﴐﺑٰﯽ"‬
‫" ُْ‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ د  وا "أَﻓْ َﻌ ُﻞ‪ ،‬ﻓُ َ‬
‫ﻌﻼء" "أﻓﻌﻞ ﺻﻔﺘﻲ"    "ﻓﻌﻼء ﺻﻔﺘﻲ"‬ ‫ و   ن    ‬ ‫‪‬‬
‫       ا  "أَﻓْ ُ‬
‫ﻌﻞ اِﺳﻤﻲ‪،‬‬ ‫ﺣ ْﻤ َﺮا ُء‪َ ،‬ﺳ ْﻮ َدا ُء"  و ہ۔  ا  ان  دو ں   ں    ‬ ‫"أَ ْﺳ َﻮ ُد‪ ،‬أَ ْ‬
‫ﺣ َﻤ ُﺮ‪َ ،‬‬
‫ﺤﺮا ُء‪ ،‬ﻗُ ْ‬
‫ﺼ ٰﻮی" و ہ۔‬ ‫ﺻ ْ‬ ‫ "أَ ْ‬
‫ﺣ َﻤ ُﺪ‪َ ،‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫ﻓُﻌﻼ ُء اِﺳﻤﻲ" "ﻓُ ْﻌﻠٰﯽ اِﺳﻤﻲ"‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫   ز د    د‬ ‫ل   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ او ت  ا ِ  ‬ ‫‪‬‬
‫" َﻣﺸْ ﻬُ ْﻮ ٌر"‪.‬‬ ‫"أَﺷْ َﻬ ُﺮ" ‬
‫    زم    ح           ر  د   ‪ ،‬ا   اس                 ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ﺐ"‬ ‫ﱄ ِﻣ ﱠ ﻳَ ْﺪ ُﻋﻮﻧَ ِﻨﻲ ِإﻟَﻴْ ِﻪ﴾‪ ،‬اس     "أَ َ‬
‫ﺣ ﱡ‬ ‫ﺐ ِإ َ ﱠ‬ ‫ﺠ ُﻦ أَ َ‬
‫ﺣ ﱡ‬ ‫ﻟﺴ ْ‬
‫با ﱢ‬
‫    ۔   ﴿ َر ﱢ‬ ‫ط   ‬
‫ ا  ‬ ‫  ‬ ‫ﺠ ُﻦ"   ف  ٹ ر   ۔ اور ا  ا  ‬
‫اﻟﺴ ْ‬
‫       " ﱢ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‬ ‫ا  ‬
‫    ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫     درج ذ   ا    ‬
 ‫‪52‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫    د  ا    ۔‬ ‫ ر    ‬ ‫     اس   ‬ ‫)‪(1‬۔ ا  ‬
‫م  ۔‬ ‫      ‪     ،‬ا‬ ‫)‪(2‬۔ ا  ‬
‫  ۔‬ ‫ف ا  ‬ ‫ اور ‬ ‫ ‬ ‫)‪(3‬۔ ا  ‬
‫  ۔‬ ‫ف    ف ‬ ‫       ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫   ‬ ‫)‪(4‬۔ ا  ‬
‫)‪(5‬۔ اس    " ُﻣﻔَﻀﱠ ْﻞ"    اور " ُﻣ َﻔﻀﱠ ْﻞ َﻋﻠَﯿْ ِﻪ" ۔‬
‫ﴩ ِذي اﻟ ِْﺤ ﱠ‬
‫ﺠ ِﺔ«‪.‬‬ ‫ﷲ أَ ْن ﻳُﺘَ َﻌ ﱠﺒ َﺪ ﻟَ ُﻪ ِﻓﻴ َﻬﺎ ِﻣ ْﻦ َﻋ ْ ِ‬
‫ﱃ ِ‬ ‫ﺐ إِ َ‬ ‫ﺣ ﱡ‬‫‪َ » :‬ﻣﺎ ِﻣ ْﻦ أَﻳﱠﺎمٍ أَ َ‬
‫ﺐ"    ‬ ‫     اور  اس     ف  "أَﻳﱠﺎمٍ "  ا     اور"أَ َ‬
‫ﺣ ﱡ‬ ‫ﺐ" ا  ‬ ‫ﺣ ﱡ‬ ‫"أَ َ‬
‫        د  ا    ‪    ،‬ى  رت  ں   " َﻣﺎ‬ ‫ﺐ"‬ ‫ﺤ ﱡ‬ ‫اس        "ﻳُ ِ‬
‫ﺠ ِﺔ"   ف   " َﻣﺎ"  ‬ ‫ﴩ ِذي اﻟ ِْﺤ ﱠ‬ ‫ﷲ أَ ْن ﻳﱡﺘَ َﻌﺒﱠ َﺪ ﻟَ ُﻪ ِﻓ ْﻴ َﻬﺎ ِﻣ ْﻦ َﻋ ْ ِ‬
‫ﱃ ِ‬ ‫ﺐ إِ َ‬‫ﺤ ﱡ‬ ‫ِﻣ ْﻦ أَﻳﱠﺎمٍ ﻳُ ِ‬
‫  ‬ ‫  ‪  ،‬ا  ‬ ‫ف    ف ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫   ا  ‬ ‫وع    ر   ‪  ،‬اور    ا  ‬
‫ ‬ ‫  ‪   ،‬‬ ‫   " ُﻣ َﻔﻀﱠ ْﻞ"      اور  " ُﻣ َﻔﻀﱠ ْﻞ ﻋﻠﯿﻪ"‬ ‫ "أَ ْن ﻳُﺘَ َﻌ ﱠﺒ َﺪ ﻟَ ُﻪ"  ا    و‬
‫   ا ر ‬ ‫   ا ر   " ُﻣ َﻔﻀﱠ ﻞ" اور   ذى ا    وا  ‬ ‫  ہ ذى ا    وا  ‬
‫ " ُﻣ َﻔﻀﱠ ﻞ َﻋﻠَﯿﻪ"  ۔‬
‫د   ں ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ا   ‪    ،‬ا  ‬ ‫ آ    اس    ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪  ‬‬
‫)‪(1‬‬
‫      ۔  ا  درج ذ   ‪:‬‬ ‫ف ا    ا  ‬
‫ﺼﯿْ ُﺮ" و ہ‬ ‫ "ﯾَ ُﮑ ْﻮ ُن‪ ،‬ﯾَ ِ‬ ‫ آ ۔ ‬ ‫ ‬ ‫   ا  ‬ ‫  م  ‪ ،‬‬ ‫)‪(1‬۔‬
‫   آ ۔  " ِﻧ ْﻌ َﻢ‪ِ ،‬ﺑﺌْ َ‬
‫ﺲ" و  ہ‬ ‫ف   ا  ‬ ‫   ‬ ‫ف  ؛  ا ‬ ‫ ِ‬ ‫)‪(2‬۔ ‬

‫)‪ (1‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.518 :‬‬

 ‫‪53‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ﴬ ُ‬
‫ب" و ہ‬ ‫ "ﻻَ ﯾَ ْ ِ‬ ‫ آ ۔ ‬ ‫ ‬ ‫  ا  ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫)‪(3‬۔‬
‫ب" و ہ‬
‫ﴬ ُ‬
‫ "ﯾُ ْ ُ‬ ‫ آ ۔ ‬ ‫ ‬ ‫م    ل   ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(4‬۔ ‬
‫     اور ‬ ‫ ‬ ‫  ؛   ا  ا  ‬ ‫ ا      اس      اور  ز د    ‬ ‫   ‬ ‫)‪(5‬۔  اس  ‬
‫ﺤﯿٰﯽ" و ہ‬
‫ "ﯾَ ُﻤ ْﻮتُ ‪ ،‬ﯾِ ْ‬ ‫    ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ اس   ا  ‬ ‫زد    ‬
‫ب" و ہ ‬
‫ "ﯾُ ْﮑ ِﺮ ُم‪ ،‬ﯾُﻀَ ﺎ ِر ُ‬ ‫    ۔ ‬ ‫ ‬ ‫   ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  د   ‬ ‫)‪(6‬۔ ‬
‫ﴬ‪ ،‬ﯾ ْﻌ َﻮ ُر  و ہ ‬
‫ﺨ ُُ‬
‫ ﯾَ ْ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ى ‬ ‫   ر    ‬ ‫)‪(7‬۔  اس  ‬
‫ آ ۔‬ ‫ ‬ ‫"أَﻓْ َﻌ ُﻞ"   وزن   ا  ‬
‫ ‬ ‫ وزن      آ   ‪  ،‬‬ ‫ "أَﻓْ َﻌ ُﻞ"   "ﻓُ ْﻌ َﻼ ٌن"  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(8‬۔  اس  ‬
‫ آ ۔‬ ‫ "أَﻓْ َﻌ ُﻞ"   وزن   ‬ ‫ﴬ‪ ،‬ﯾَﺸْ ِﺒ ُﻊ و ہ   اس   ا  ‬
‫ﺨ ُُ‬
‫"ﯾ َ ْ‬
‫ ‬ ‫       ز د  ا  ذات    ا ر    ‬ ‫    ق        ا  ‬ ‫ اور  ا  ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ ‬ ‫ﺧﺎﻟِ ٌﺪ َﻋ ﱠﻼ َﻣ ٌﺔ" )  ‬
‫      ۔   " َ‬ ‫   ز د  دو ے   ‬ ‫   ‬ ‫اور ا  ‬
‫   ز دہ    (۔‬ ‫ا    ( " َزﯾْ ٌﺪ أَ ْﻋﻠَ ُﻢ ِﻣ ْﻦ َﺳ ِﻌ ْﯿ ٍﺪ" )ز  ‬

‫ ؟‬ ‫ اور ا م  ن ‬ ‫   ‬ ‫‪1‬۔ا  ‬

‫ ؟‬ ‫  ن ذ  ‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫‪2‬۔ا  ‬
‫ ؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫  د ا ل   ا  ‬ ‫‪3‬۔  ‬
‫ ؟‬ ‫    ا  ذ  ‬ ‫ ‬ ‫   وزن   ا  ‬ ‫‪4‬۔ا‬
‫؟‬ ‫ق ن ‬
‫     ‬ ‫ اور ا  ‬ ‫‪5‬۔ا  ‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫‪6‬۔درج ذ  ا ل   ا  ‬
 ‫‪54‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ﺧﻠَ َﻖ‪...‬‬ ‫ﺧﻠَ ْﻮا‪َ ...‬‬ ‫ﺨﻠُ ُﻘ ْﻮ ُن‪َ ...‬‬ ‫ﺺ‪ ...‬ﺗ َ ْ‬ ‫ﺧﻠَﻄُ ْﻮا‪ ...‬ﻳَ ْ‬
‫ﺨﻠَ ُ‬ ‫ﴫ‪َ ...‬‬ ‫ب‪ ...‬أَﻧْ ُ ُ‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ﻳَ ْ ِ‬
‫ﺐ‪ ...‬ﺗ َ ِﺮ ُد‪ ...‬ﺗ َﺄْ ُﻣ ُﺮ‪...‬‬
‫َد َﻋ ْﻮا‪َ ...‬دﻓَ ْﻌﺘُ ْﻢ‪َ ...‬ذاﻗُ ْﻮا‪ ...‬ﺗ َ ْﻌﻠَ ُﻢ‪َ ...‬ذ ْرﻧَﺎ‪َ ...‬ذ َرأَ‪َ ...‬ذﻛَ َﺮ‪ ...‬ﺗ َ ْﺬ َﻫ ُ‬
‫ﺗ َ ِﻔ ﱡﺮ‪َ ...‬زا َغ‪َ ...‬رﺑَﻄْ َﻨﺎ‪َ ...‬ﻏ َﻔ َﺮ‬
‫۔‬ ‫ ا ق ‬ ‫   اور ‬ ‫   ‬ ‫‪7‬۔درج ذ   ں   ا  ‬
‫ِﻳﻦ أَ ْﻋ َ ﻻً ﴾‬
‫ْﴪ َ‬ ‫﴿ﻗ ُْﻞ َﻫ ْﻞ ﻧُ َﻨ ﱢﺒﺌُ ُﻜ ْﻢ ﺑِﺎﻷْ َﺧ َ‬
‫ﺤ ْﺴﻨٰﻰ﴾‬‫﴿ َو ِ ِ اﻷْ َ ْﺳ َ ُء اﻟْ ُ‬
‫ﱃ أَﺑِﻴ َﻨﺎ ِﻣ ﱠﻨﺎ﴾‬
‫ﺐ إِ َ‬ ‫ﻮﺳ ُﻒ َوأَﺧُﻮ ُه أَ َ‬
‫ﺣ ﱡ‬ ‫﴿إِ ْذ ﻗَﺎﻟُﻮا ﻟَﻴُ ُ‬
‫ﺟﺎتُ اﻟْ ُﻌ ٰﲆ﴾‬ ‫﴿ﻓَﺄُوﻟَ ِﺌ َﻚ ﻟَ ُﻬ ُﻢ اﻟ ﱠﺪ َر َ‬
‫ﺻ َﺪﻗَ ٍﺔ ﻳَﺘْﺒَ ُﻌ َﻬﺎ أَذًى﴾‬
‫ﺧ ْ ٌ ِﻣ ْﻦ َ‬
‫وف َو َﻣ ْﻐ ِﻔ َﺮ ٌة َ‬
‫﴿ﻗَ ْﻮ ٌل َﻣ ْﻌ ُﺮ ٌ‬
‫ﺂب﴾‬‫َﴩ َﻣ ٍ‬ ‫﴿ َﻫﺬَا َو ِإ ﱠن ﻟِﻠﻄﱠﺎ ِﻏ َ ﻟ َ ﱠ‬
‫﴿ َواﻟْ ِﻔﺘْﻨَ ُﺔ أَﺷَ ﱡﺪ ِﻣ َﻦ اﻟْ َﻘﺘْﻞِ ﴾‬
‫ب ﻟِﻠﺘﱠ ْﻘ ٰﻮى﴾‬‫﴿ َوأَ ْن ﺗ َ ْﻌﻔُﻮا أَﻗْ َﺮ ُ‬
‫ﺎس ﻟَ ﻠ ِﱠﺬي ِﺑﺒَ ﱠﻜ َﺔ ُﻣﺒَﺎ َرﻛًﺎ َو ُﻫ ًﺪى ﻟِﻠْ َﻌﺎﻟَ ِﻤ َ ﴾‬ ‫ﺿ َﻊ ﻟِﻠﻨﱠ ِ‬ ‫ﺖ ُو ِ‬ ‫﴿إِ ﱠن أَ ﱠو َل ﺑَﻴْ ٍ‬
‫ﺣ ْﻤ ِﻨﻲ‪َ ،‬وأَﻟ ِْﺤ ْﻘ ِﻨﻲ ﺑِﺎﻟ ﱠﺮ ِﻓﻴﻖِ اﻷْ َ ْﻋ ٰﲆ«‬‫ﱄ َوا ْر َ‬ ‫»اﻟﻠﱠ ُﻬ ﱠﻢ ا ْﻏ ِﻔ ْﺮ ِ‬
‫ﺟ ْﺰ ًءا«‬ ‫ﴩ َ‬
‫ِﻳﻦ ُ‬ ‫ﺨ ْﻤ َﺴ ٍﺔ َو ِﻋ ْ‬ ‫ﺣ ِﺪﻛُ ْﻢ َو ْ‬
‫ﺣﺪَﻩُ ِﺑ َ‬ ‫ﺻ َﻼ ِة أَ َ‬
‫ﺠ َ َﻋ ِﺔ أَﻓْﻀَ ُﻞ ِﻣ ْﻦ َ‬ ‫ﺻ َﻼ ُة اﻟْ َ‬ ‫» َ‬
‫ث«‬ ‫ﰲ أَﻗ ﱠَﻞ ِﻣ ْﻦ ﺛ َ ﻼَ ٍ‬ ‫»ﻟَ ْﻢ ﻳَ ْﻔ َﻘ ْﻪ َﻣ ْﻦ ﻗَ َﺮأَ اﻟ ُﻘ ْﺮآ َن ِ‬
‫ﺧﻠُﻘًﺎ«‬ ‫ﺣ َﺴﻨُﻬُ ْﻢ ُ‬‫»أَﻛْ َﻤ ُﻞ اﻟْ ُﻤ ْﺆ ِﻣ ِﻨ َ إِ َﺎﻧًﺎ أَ ْ‬
‫ٍ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪،‬‬ ‫ﺪي‬
‫ﺪي َﻫ ُ‬ ‫ﷲ‪ ،‬وأَ َ‬
‫ﻓﻀﻞ اﻟ َﻬ ِ‬ ‫ﻛﺘﺎب ِ‬
‫ُ‬ ‫ِ‬
‫اﻟﺤﺪﻳﺚ‬ ‫َ‬
‫ﺻﺪق‬ ‫»أ ﱠﻣﺎ ﺑﻌ ُﺪ‪ ،‬ﻓﺈ ﱠن أَ‬
‫ﴍ اﻷُﻣﻮ ِر ُﻣﺤ َﺪﺛ َﺎﺗ ُﻬﺎ‪ ،‬ﱡ‬
‫وﻛﻞ ﺑﺪﻋ ٍﺔ ﺿَ ﻼﻟ ٌﺔ«‬ ‫و ﱡ‬
 ‫‪55‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫  ہ  ل‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ع‪  ،‬اس ‬ ‫ ‬ ‫(   ‬ ‫ع  و  ‬ ‫   دو ں   ں  )‬ ‫"أَ ْ َ‬
‫ﴍ ُف"‬
‫  ۔۔۔   د    دو ا   م    ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫    د؛ اس  ‬ ‫۔۔۔   د  ‬
‫    م   ر    اور ‬ ‫ دو ے   ‬ ‫ اس   ‬ ‫  ف     ا ؛ اس ‬ ‫۔۔۔ ا  ‬
‫   ‬ ‫ر ‬ ‫     ر ۔۔۔   ‬ ‫     ز  اس   ‬ ‫(‬ ‫‪  ،‬ل اور ‬ ‫ں ز ں )‬
‫   ‬ ‫ وا  ‬ ‫    ى  اور  ‬ ‫ اس  ‬ ‫ر        ۔۔۔  ا  ‬ ‫   ‬ ‫  ؛ اس  ‬
‫    ۔‬ ‫د‬
 ‫‪56‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫  رم‬

‫   ن‬ ‫ا  ‬
‫   ‬ ‫ا  ‬
‫)‪(1‬‬
‫ﺼ َﺪ ِر َﻣ ْﻮﺿُ ْﻮ ٌع ﻟﱢ َﻤ ْﻦ ﻗَﺎ َم ِﺑ ٖﻪ َﻣ ْﻌﻨَﻰ اﻟْ َﻤ ْ‬
‫ﺼ َﺪ ِر"‪.‬‬ ‫"اﺳ ٌﻢ ُﻣﺸْ ﺘَ ٌﻖ ﱢﻣ َﻦ اﻟْ َﻤ ْ‬
‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ے ‬ ‫     اس ذات   د‬ ‫   ‬ ‫ اس ا  ‬ ‫ا  ‬
‫ "ﺿَ ﺎ ِر ٌ‬
‫ب" ) ر  وا  ا   د(‬

‫ا و  ا‬
‫     اس    ف ‬ ‫  رع     ف ‬ ‫  د   اس  ح       ‬ ‫ ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ ‬ ‫      ہ دے د  اور  م     ‬ ‫ اور ‬ ‫     در ن ا  ‬ ‫اول    ء   اور ‬
‫"ﺿَ ﺎ ِر ٌ‬
‫ب "‪.‬‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ب"‬ ‫ "ﯾَ ْ ِ‬ ‫   د ۔ ‬
‫ ‬ ‫  رع  وف        ‪ ،‬اس  ح   ‬ ‫  د   اس  ب   ‬ ‫   ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ اور ‬ ‫ اور آ ى  ف     ا   ہ        ہ ‬ ‫م ‬ ‫رع   دور     اس       ‬
‫)‪(2‬‬
‫" ُﻣ ْﮑ ِﺮ ٌم"‪.‬‬ ‫ "ﯾُ ْﮑ ِﺮ ُم"‬ ‫   د ۔ ‬ ‫ ‬ ‫م     ‬
‫ وزن   آ   ۔‬ ‫"ﻓَﺎ ِﻋ ٌﻞ"‬ ‫ر   ا  ‬ ‫   ‬ ‫‪‬‬
‫   )واؤ‪   ،‬ء(   ہ    ‬ ‫ اس    ‬ ‫ وزن    آ    ‬ ‫ "ﻓَﺎ ِﻋ ٌﻞ"‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ا ف ‬

‫)‪ (1‬دﺳﺘﻮر اﻟﻌﻠ ء‪.68/4 :‬‬

‫)‪ (2‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪ ،455/1 :‬ﺷﺬ اﻟﻌﺮف ﰲ ﻓﻦ اﻟﴫف‪.121 :‬‬
 ‫‪57‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫۔‬ ‫   "ﻗَﺎ ِو ٌل‪ ،‬ﺑَﺎﯾِ ٌﻊ"‬ ‫ "ﻗَﺎﺋِ ٌﻞ‪ ،‬ﺑَﺎﺋِ ٌﻊ"    ا‬ ‫      ۔ ‬
‫    م    ف      ۔   " َداعٍ"      ا   " َدا ِﻋ ٌﻮ" ‪ ،‬‬ ‫   ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫     اس و   ء  ٹ آ   ۔   "اﻟ ﱠﺪا ِﻋ ْﻲ‪،‬‬ ‫ دا      اس   ا‬ ‫ اس    ِم ‬ ‫ا  ‬
‫ﷲ"‪.‬‬
‫َدا ِﻋﻲ ِ‬
‫ "ﻓَ ﱠﻌ ٌ‬
‫ﺎل"   وزن   آ   ۔ ‬ ‫  ‬ ‫  ں اس   ا  ‬ ‫ و     ‬ ‫   ‬ ‫‪ ‬وہ ا ل ‬
‫(‬ ‫ﺧﺒﱠﺎ ٌز"  )‬ ‫ﺧﯿﱠﺎ ٌ‬
‫ط" )درزى( " َ‬ ‫" َ‬
‫ "ﺗ َﺎ ِﻣ ٌﺮ" )  ر وا  ( "ﻻ ِﺑ ٌﻦ" ) دودھ وا  ( ا  "ﻓَﺎ ِﻋ ٌﻞ‬ ‫   آ   ۔ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ‬ ‫‪‬‬
‫   ۔‬ ‫ِذ ْ‬
‫ی ﮐَ َﺬا"‬
‫ﻋﺎﴍ" ) د اں(‬ ‫ "ﺧﺎ ِﻣ ٌ‬
‫ﺲ  ") اں( " ِ ٌ‬ ‫     آ   ۔ ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ا اد   "ﻓَﺎ ِﻋ ٌﻞ"   ‬
‫  ۔ ‬ ‫    ڑ  د‬ ‫   وزن    اور  دو ے    اس    ‬ ‫  ء    ا  ‬ ‫ ا اد    ‬ ‫‪‬‬
‫ﴩ‪ ،‬ﺛ َﺎ ِ ْ َﻋ َ َ‬
‫ﴩ"‪.‬‬ ‫ﺣﺎ ِد ْ‬
‫ي َﻋ َ َ‬ ‫ " َ‬
‫   اس  رت ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫ دا  ‬ ‫   و    ا  ‬ ‫    ى ‬ ‫  ر ں   ‬ ‫‪‬‬
‫    ر    ۔ اس      ر   ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫    و د ‬ ‫   وزن   ‬ ‫ ا  ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫)‪(1‬۔      د  زم     ا    ا       ف  ف       ‬
‫ﺎﴐ اﻟْ َﺒ ِﺪﯾْ َﻬ ِﺔ" )ذ (  ا    " َرا ِﺟ ُ‬
‫ﺢ‬ ‫ﺣ ِ ُ‬
‫  ۔   " َرا ِﺟ ُﺢ اﻟْ َﻌ ْﻘ ِﻞ" )    وا ( " َ‬
‫ﺎﴐ ُة ﺑَ ِﺪﯾْ َﻬ ِﺘ ٖﻪ"   ۔‬
‫ﺣ ِ َ‬
‫َﻋ ْﻘﻠِ ٖﻪ‪َ ،‬‬
‫ﺠ ُﻢ‬
‫ "اﻟ ﱠﻨ ْ‬ ‫    ف  ف  ۔ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ا  ‬ ‫  د  زم   ‬ ‫   ‬ ‫)‪(2‬۔ ‬
‫ " ُﻣ ْﺴﺘَ ِﺪﯾْ ٌﺮ ﺷَ ْﮑﻠُ ٗﻪ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ﺟ ِﻪ"‬ ‫ُﻣ ْﺴﺘَ ِﺪﯾْ ُﺮ اﻟﺸﱠ ْﮑ ِﻞ‪ُ ،‬ﻣﺘَ َﻮﻗﱢ ُﺪ اﻟْ ِ‬
‫ﺠ ْﺮمِ ‪ُ ،‬ﻣ ْﺴﺘَ ِ ْ‬
‫ﴤ ُء اﻟْ َﻮ ْ‬
 ‫‪58‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ُﻣﺘَ َﻮﻗﱢ ٌﺪ ِﺟ ْﺮ ُﻣ ٗﻪ‪ُ ،‬ﻣ ْﺴﺘَ ِ ْ‬
‫ﴤ ٌء َو ْ‬
‫ﺟ ُﻬ ٗﻪ"   ۔‬
‫ﺧﺎﻟِ ٌﺪ‪،‬‬
‫ " َ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫ ‬ ‫  د  دوام  و   ت  ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫)‪(3‬۔  ‬
‫ُﻣ ْﺴﺘَ ِﺪﯾْ ٌﻢ‪َ ،‬داﺋِ ٌﻢ" و ہ۔‬
‫     ا ل     اس  رت     ‬ ‫   ا    ا      ذات ‬ ‫)‪(4‬۔ ‬
‫ﻚ ﻳَ ْﻮمِ اﻟﺪﱢﻳﻦِ ﴾‪،‬‬
‫        ۔   ﴿ َﻣﺎﻟِ ِ‬ ‫   د    و    ‬ ‫ دا  ‬ ‫ا  ‬
‫﴿ﻏَﺎ ِﻓ ِﺮ اﻟ ﱠﺬﻧ ِ‬
‫ْﺐ﴾ و ہ۔‬
‫     ‬ ‫ ا  ‬ ‫ آ     ہ د      ‬ ‫ و   رع   ‬ ‫ ‬ ‫  د   ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ ‬ ‫ ر   ۔  ‬ ‫   ‬ ‫  ا      وہ  ا   ح  ا  ‬ ‫    ء   ‬ ‫ ا‬ ‫  رع    آ    ‬
‫ﺐ" و ہ۔‬ ‫ﺐ"  " ُﻣ ْﺴﺘَ ِ‬
‫ﺠﯿْ ٌ‬ ‫ﺨﺘَﺎ ٌر"‪ ،‬اور "ﯾَ ْﺴﺘَﺠِ ْﯿ ُ‬
‫ﺨﺘَﺎ ُر"  " ُﻣ ْ‬
‫"ﻳَ ْ‬
‫ﺐ"‪،‬‬
‫" ُﻣ ْﺴ َﻬ ٌ‬ ‫ﺐ"‬
‫ "ﻳَ ْﺴ َﻬ ُ‬ ‫ل آ   ۔ ‬ ‫  وزن ا  ‬ ‫ ا ل ا        ا  ‬ ‫‪‬‬
‫)‪(1‬‬
‫" ُﻣﻠْ َﻔ ٌﺞ"‪.‬‬ ‫ﺼ ٌﻦ" اور "ﯾَﻠْ َﻔ ُﺞ"‬
‫ﺤ َ‬
‫" ُﻣ ْ‬ ‫ﺼ ُﻦ"‬
‫ﺤ ُ‬
‫"ﯾ َ ْ‬
‫   اور دو   ز دہ   ‬ ‫     ‬ ‫ح   اس     ‬ ‫   "ا   "۔ اور ا‬ ‫    ى ‬ ‫‪‬‬
‫  ے۔‬ ‫د‬
‫    ڑ  ڑ ‬ ‫   وا    ‬ ‫ وہ  ‪ :‬‬ ‫۔   ‬ ‫‪    (2) ،‬‬ ‫   )‪   (1‬‬ ‫‪    ‬دو ‬
‫ ا    ‬ ‫۔ اور   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫    ‬ ‫   آ    ز د  ‬ ‫   وا    ‬ ‫   ‬
‫)‪(2‬‬
‫۔‬ ‫      ڑ  ڑ   ‬ ‫   وا    ‬ ‫ ‪:‬‬
‫   آ  ‬ ‫ وہ  ‪ :‬‬ ‫ ‬ ‫  ۔   ‬ ‫  ‪  (2) ،‬‬ ‫  ‪  (1) :‬‬ ‫   دو‬ ‫‪  ‬‬

‫)‪ (1‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.458/1 :‬‬

‫)‪ (2‬ﻛﺸﺎف إﺻﻄﻼﺣﺎت اﻟﻔﻨﻮن‪.573/1 :‬‬
 ‫‪59‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫"أَ ْرﺿُ ْﻮ ُن"‪.‬‬ ‫ "أَ ْر ٌ‬
‫ض"‬ ‫   ‬ ‫ " ُﻣ ْﺴﻠِ ُﻤ ْﻮ َن"‪   ،‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫اہ اس    د ‬ ‫ واؤ اور  ن ‬
‫ " ُﻣ ْﺮﻓُ ْﻮ ٌع"    ‬ ‫  ۔ ‬ ‫   آ    ا  اور   ء    اس     د   اہ  ‬ ‫ وہ   ‪  :‬‬ ‫ ‬ ‫اور    ‬
‫" ُﻣ ْﺴ ِﻠ َ تٌ "‪.‬‬ ‫ " ُﻣ ْﺴ ِﻠ َﻤ ٌﺔ"‬ ‫   ‬ ‫" َﻣ ْﺮﻓُ ْﻮ َﻋﺎتٌ "‪   ،‬‬
‫ہ      ‪  ،‬‬ ‫    ‬ ‫   ‬ ‫ وہ   ‪:‬‬ ‫ ۔‬ ‫‪ (2) ،‬‬ ‫  ‪ (1) :‬‬ ‫   دو ‬ ‫‪  ‬‬
‫ہ    ۔‬ ‫    رے     ‬ ‫ وہ     ‪:‬‬ ‫ف  ۔ اور ‬ ‫ ا   ب       ‬
‫ ‬ ‫ ا ع‪    (4) ،‬‬ ‫ف‪(3)  ،‬‬ ‫‪    (2) ،‬‬ ‫ ‬ ‫      م   ‪   (1) :‬‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ا ع‪  (5) ،‬ا‬
‫ وا    ‬ ‫ل ‬ ‫    دان   ز دہ ا‬ ‫   اوزان           ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪  ‬‬
‫  ۔‬ ‫اوزان  ن   ‬
‫      ع   ‬ ‫     ان      ب اور    دہ   آ   ورى ‬ ‫     اوزان ا  ‬ ‫‪  ‬‬
‫     اوزان  ں   ان    وہ   آ   ۔‬ ‫ف  ‪ ،‬اور      ورى ‬
‫‪   ،‬‬ ‫  ص ‬ ‫   ‬ ‫    ن          اوزان  ا  ‬ ‫     اوزان    ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫   آ   ۔‬ ‫‪  ،‬د اور     ‬ ‫ر‪ ،‬ا   ‪ ،‬ا  ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬
‫ "أَﻗْ َﻮ ٌال"  "ﻗَ ْﻮ ٌل"    ‬ ‫   دو ى      ء      ۔ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ اس   ‬ ‫‪  ‬ا‬
‫      ۔‬ ‫ ‬ ‫     دو ى   ‬ ‫  ‪   ،‬اس     "أَﻗَﺎ ِوﯾْ ٌﻞ"  ‪"   ،‬أَﻗَﺎ ِوﯾْ ٌﻞ"  ا‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ى    ا‬ ‫ں      د    ‬ ‫ دو ں  ‬ ‫    ‪   :‬‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫‪‬‬
‫ " َداﺑﱠ ٌﺔ"   " َد َو ﱡ‬
‫اب"‪.‬ا  ور ‬ ‫د    ۔ ‬ ‫  ‪   ،‬ا  ا      ا   ف     وہ ‬ ‫   ‬ ‫ا‬
‫ا  ا      دو  ف  ں        ہ اور دو ے   ا   ل    ڑ   ۔ اور ا  ا    ‬
‫ے    ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    ہ‪  ،‬دو ے    ‬ ‫  وف   ں    ‬ ‫     ‬ ‫ا‬
 ‫‪60‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫)‪(1‬‬
‫ﺼﺎ ِﺑﯿْ ُﺢ"‪.‬‬
‫" َﻣ َ‬ ‫ﺎح"‬ ‫ﺐ" اور " ِﻣ ْ‬
‫ﺼﺒَ ٌ‬ ‫" َﻣﻀَ ﺎ ِرﯾْ ُ‬ ‫ب"‬
‫ﴬ ْو ٌ‬
‫ " َﻣ ْ ُ‬ ‫ل   ر  د   ۔ ‬
‫ "ﻓَ َﻼ ِﺳ َﻔ ٌﺔ"‪.‬‬ ‫ آ   ۔ ‬ ‫   آ    "ﺗﺎ"‬ ‫   ا‬ ‫‪‬‬
‫       از     ر   وف    ‬ ‫ اس  ا    ‬ ‫   اور  ‬ ‫ ‬ ‫ے  اور   ن   ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫‪‬‬
‫    ۔‬ ‫ ‬ ‫  وف وا  ا      ا‬ ‫  ں؛  ا ‬
‫ ‬ ‫‪  ‬ا   د                   ؛  اس    اس    "  ا ع      ‬
‫ﺐ"‪  ،‬اور  اس     "أَﮐَﺎﻟِﻴْ ُ‬
‫ﺐ"  اور  "ﻧﻌ ٌﻢ"    ‬ ‫ﺐ"   "أَﮐْﻠُ ٌ‬
‫ا ع"     ۔    "ﮐَﻠْ ٌ‬
‫"أَﻧْ َﻌﺎ ٌم" اوراس    "أَﻧَﺎ ِﻋﯿْ ُﻢ"‪.‬‬
‫  ؛   و      اس   ‬ ‫ف ‬ ‫     ‬ ‫ آ ؛ ‬ ‫ ‬ ‫   آ     ہ اور ‬ ‫‪  ‬ا‬
‫     ۔ ‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫ﺻ َﯿﺎﻗَﻠَ ٌﺔ"   ‬
‫ " َ‬ ‫    ‬ ‫ ‬ ‫  ۔ ا  ا  آ    ‬ ‫ف ‬ ‫   ‬
‫ آ   ۔‬ ‫ﺟ َﻮا ٍر"  و ہ   اس و   ہ اور ‬
‫ " َد َوا ٍع‪َ ،‬‬
‫" َﻋﺎ ِرﺿَ ٌﺔ"   ‬ ‫ آ   ۔ ‬ ‫ ‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫ آ ‪ ،‬ا  اس     ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫‪  ‬ا‬
‫ "أَ َﮐﺎ ِﺑ ِﺮ ْﯾ ُﻦ"‪.‬‬ ‫"أَ َﮐﺎ ِﺑ ُﺮ"   "أَ َﮐﺎ ِﺑ ُﺮ"‬ ‫ِض"   " َﻋ َﻮا ِرﺿَ ﺎتٌ " اور "أَﮐْ َ ٌ‬
‫ﱪ"‬ ‫" َﻋ َﻮا ِر ُ‬
‫ض"   " َﻋ َﻮار ُ‬
‫ى   ا     ۔‬ ‫ ‬ ‫       ‬ ‫   ‬ ‫‪  ‬ا‬
‫  ۔ وہ دس اوزان    ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ ان اوزان       وہ   ا‬ ‫‪  ‬ا      اوزان     ‬
‫َﻣ َﻔﺎ ِﻋ ْﯿ ُﻞ‬ ‫َﻣ َﻔﺎ ِﻋ ُﻞ‬ ‫أَﻓَﺎ ِﻋ ْﯿ ُﻞ‬ ‫أَﻓَﺎ ِﻋ ُﻞ‬ ‫ﻓَ َﻮا ِﻋ ُﻞ‬ ‫وزن‬
‫َﻣﯿَ ِ‬
‫ﺎﺳﯿْ ُﺮ‬ ‫ﺎﺳ ُﻦ‬‫ﺤ ِ‬ ‫َﻣ َ‬ ‫ﺎﻃﯿْ ُﻞ‬ ‫أَﺑَ ِ‬ ‫ﺻﺎ ِﺑ ُﻊ‬‫أَ َ‬ ‫ب‬‫ﺿَ َﻮا ِر ُ‬ ‫ل‬
‫ﻓَ َﻌﺎﺋِ ُﻞ‬ ‫ﻓَ َﻌﺎﻟِ ْﯿ ُﻞ‬ ‫ﻓَ َﻮا ِﻋ ْﯿ ُﻞ‬ ‫ﻓَ َﻌﺎﻟِ ُﻞ‬ ‫وزن‬
‫َر َﺳﺎﺋِ ُﻞ‬ ‫ﻗَ َﺮا ِﻃﯿْ ُ‬
‫ﺲ‬ ‫َد َواﻧِ ْﯿ ُﻖ‬ ‫ﺟ َﻌﺎ ِﻓ ُﺮ‬
‫َ‬ ‫ل‬

‫)‪ (1‬دﺳﺘﻮر اﻟﻌﻠ ء‪.185/2 :‬‬

 ‫‪61‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫   ذات  اور   ت  دو ں ‬ ‫  ‪ :‬‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫    ق     ‪    ،‬ا  ‬ ‫ اور  ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ر‬ ‫ِب"   اس   ا   ر  وا  ذات    اور  وہ ذات  ‬
‫ "ﺿَ ﺎر ٌ‬ ‫د   ں۔  ‬
‫    ور  ا  ۔‬ ‫   ‬ ‫  ف اس ذات         ‬ ‫ ‬ ‫  ۔‬
‫ اس   ہ  زا ہ    واؤ ‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫ اور  ‬ ‫   دو ى    وا      ا‬ ‫‪   ‬ہ  زا ہ     د ‬
‫  ۔‬ ‫   وا‬ ‫   ‬
‫ اور دراز ‬ ‫"    ۔ اور    وف    ف   ‬ ‫" اور "دراز ‬ ‫ "‬ ‫‪ ‬وف  ہ‪     :‬‬
‫ اس    ‬ ‫ ‬ ‫   اور  ‬ ‫     ‬ ‫  اد    وہ   ف  ‬ ‫  ۔  اس  ‬ ‫  ا ‬ ‫ ‬
‫۔‬ ‫ں    ل"أُ ْوﺗِﯿْﻨَﺎ"‬ ‫  ح ‬ ‫  راور ا  ‬ ‫م  ‪   ،‬‬ ‫ا   ‪   ،‬واؤ     ‬
‫ ادا ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫"      اور     وف     ن    ‬ ‫ "‬ ‫‪ ‬وف   ‪      :‬‬
‫ ‬ ‫ اس    ا     ۔ ‬ ‫   اور     ‬ ‫     ‬ ‫   اور اس    اد   وہ  ف ِ‬
‫ﺧ ْﻮ ٌف" اور "ﮐَﯿْ َﻒ"  و ہ۔‬
‫" َ‬
‫      ۔‬ ‫ اور  م     ‬ ‫     ‪،‬‬ ‫‪ ‬زا  اس  ف   ‬
‫    ۔‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫         ا    ‬ ‫   ‬ ‫ اس ا        ‬ ‫‪‬‬
‫  ‪  (1) :‬ہ ا ‪ (2) ،‬ہ   ا‬ ‫‪ ‬ہ   دو ‬
‫س"‪.‬‬
‫ﺎب‪ِ ،‬ﺑ ْﯿ ٌﺮ‪ ،‬ﺑُ ْﻮ ٌ‬
‫‪َ " :‬ﺑ ٌ‬ ‫   آ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫    م ‬ ‫)‪(1‬۔  ہ ا  و  ہ     ء   ‬
‫"ﺿَ ﺎ ِر ٌ‬
‫ب‪،‬‬ ‫     آ ۔  ‬ ‫   ‬ ‫    م ‬ ‫ وہ       ء‪  ،‬‬ ‫)‪(2‬۔   ہ    ا‬
‫ب"‪.‬‬
‫ﴬ ْو ٌ‬
‫َﻣ ْ ُ‬
‫   ‬ ‫ و  اس  ہ زا ہ   واؤ ‬ ‫ ‬ ‫ اور ‬ ‫   دو ى   وا      ا‬ ‫‪   ‬ہ زا ہ    د ‬
‫ب"‬
‫"ﺿُ َﻮﯾْ ِﺮ ُ‬ ‫ "ﺿَ َﻮا ِر ُ‬
‫ب" اور  ‬ ‫ "ﺿَ ﺎر ٌِب"      ا‬ ‫  ۔ ا   ہ     ل‪  :‬‬ ‫   وا‬
 ‫‪62‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ "ﻃُ ْﻮ َﻣﺎ ٌر"   ‬ ‫ "ﺿَ َﻮا ِرﯾْ ُ‬
‫ﺐ"  ۔ واؤ  ہ    ل‪ :‬‬ ‫اب  "    ا‬ ‫" ِ‬
‫ﺿﯿْ َﺮ ُ‬ ‫  ہ    ل‪ :‬‬ ‫۔ ‬
‫)‪(1‬‬
‫ "ﻃُ َﻮﯾْ ِﻤﯿْ ُﺮ"  ۔‬ ‫ "ﻃَ َﻮا ِﻣﯿْ ُﺮ  "اور ‬ ‫ ا‬
‫   دو ى ‬ ‫ واؤ    رت   واؤ   ا  ‬ ‫      ‪ ،‬‬ ‫   ‬ ‫‪ ‬ا  اور  ء     واؤ ‬
‫۔  ‪" :‬ﻃُ ْﻮ َﻣﺎ ٌر"‪،‬‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  واؤ  ہ    ن       ‬ ‫      ۔ ‬ ‫   ‬
‫"ﻃَ َﻮا ِﻣﯿْ ُﺮ"‪.‬‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫وں  ‬ ‫ اور        ق    ان    ق ‬ ‫‪ ‬ا ِ        ‪،‬‬
‫ﺤ ُﻦ ﻧَ ِ ُ‬
‫ﺎﴏ ْو َن"‪.‬‬ ‫ﺎﴏ‪ ،‬ﻧَ ْ‬ ‫ﺎﴏ ٌة‪ ،‬أَﻧْ َ‬
‫ﺖ ﻧَ ِ ٌ‬ ‫ﺎﴏ‪ِ ،‬ﻫ َﯽ ﻧَ ِ َ‬
‫" ُﻫ َﻮ ﻧَ ِ ٌ‬
‫ل   ف ‬ ‫ اور  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ دو ں    د‬ ‫ل  ذات    ا‬ ‫ اور  ا  ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ذات   د‬
‫)‪(2‬‬
‫      ق   ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ اور ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ ‬ ‫رى ‬ ‫   ‬ ‫           ا  ‬ ‫ى دوام اور‬
‫ر  ‬ ‫ ‬ ‫)‪(1‬۔       ‬
‫رت  (‪َ " ،‬زﯾْ ٌﺪ ﺿَ ﺎ ِر ٌ‬
‫ب" )ز   ر  وا   (‬ ‫ ‬ ‫ﺧﺎﻟِ ٌﺪ َ‬
‫ﺣ ِﺴ ْﯿ ٌﻦ" )‬ ‫۔   " َ‬ ‫ر  ‬
‫  ف  زم  ب   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى دو ں  ح   آ    ‬ ‫  زم اور ‬ ‫)‪(2‬۔ ا  ‬
‫آ   ۔‬
‫  د ‬ ‫  ف ‬ ‫ ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫)‪(3‬۔ ا  ‬
‫ ا    آ   ۔‬ ‫‪ ،‬ر   د اور ‬ ‫  د ‬ ‫ ‬ ‫ آ      ا  ‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫   دا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ا   م ا  دا  ‬ ‫)‪(4‬۔ ا  ‬

‫)‪ (1‬ﻗﺎﻧﻮﻧﭽﻪ ﮐﺎﻣﺮوي‪.50 :‬‬

‫)‪ (2‬ﻛﺸﺎف إﺻﻄﻼﺣﺎت اﻟﻔﻨﻮن‪ ،193/1 :‬اﻟﴫف اﻟﻌﺮ ‪.120 :‬‬
 ‫‪63‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ ؟‬ ‫  ن ‬ ‫   ‬ ‫‪1‬۔ا  ‬

‫ ؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫  د   ا  ‬ ‫  د اور   ‬ ‫‪2‬۔‬
‫   ؟‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫    ر ں   دوام وا  ‬ ‫‪3‬۔ا  ‬
‫ ؟‬ ‫ت  ن ‬ ‫   ‬ ‫ اور ‬ ‫‪4‬۔  ‬
‫ ؟‬ ‫ اور اس   اوزان  ن ‬ ‫   ‬ ‫‪5‬۔   ا‬
‫ ؟ ‬ ‫ت ذ  ‬ ‫‪6‬۔ وف  ہ ‪   ،‬اور زا ہ   ‬
‫ ؟‬ ‫ق  ‬
‫     ‬ ‫ ‬ ‫ اور ‬ ‫‪5‬۔ا  ‬
‫ ؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫ اور ‬ ‫   ‬ ‫‪6‬۔   ‬
‫‪7‬۔ درج ذ  ا ل   ا     ۔‬
‫ﴩ ُف‪ ...‬ﻳَ ْﻌﻠَ ُﻢ‪ ...‬ﻳُ ْﻮ ِﻫ ُﻦ‪ ...‬ﺗ ُ ْﻮ ِﻗ ُﻦ‪...‬‬ ‫ﺤ ِﺴﺒُ ْﻮ َن‪ ...‬ﻧَ ْ ُ‬ ‫ﴫ‪ ...‬ﻳَ ْ‬ ‫ب‪ ...‬أَﻧْ ُ ُ‬ ‫ﴬ ُ‬ ‫ﺗَ ْ ِ‬
‫ب ‪ ...‬ﻳُ َﺪا ِرئُ‪...‬‬ ‫أَ َﻋﺎ َد‪ ...‬ﻳُ ْﻜ ِﺮ ُم‪ ...‬ﻳُﺄَ ﱢﻣ ُﻦ‪ ...‬ﺗ ُ َﺴﺌﱢ ُﻞ ‪ ...‬أُﻗَ ﱢﻮ ُل ‪ ...‬ﻳُ َﺮ ﱢ ْ ‪ ...‬أُﺿَ ﺎ ِر ُ‬
‫ﴫ ُف‪ ...‬ﻳَﺘَﺄَ ﱠﻣ ُﻦ‪ ...‬ﻧَﺘَ َﻮ ﱠﻋ ُﺪ‪ ...‬أَﺗ َ َﻘ ﱠﻮ ُل‪ ...‬ﺗ َ ﱠﺪ ِﻋ ْﻲ‪...‬‬ ‫ﺗ ُﺸَ ﺎﻗﱡ ْﻮ َن‪ ...‬ﺗ َﻴَ َ َ‬
‫ﺎﴎ‪ ...‬ﻳُﺒَﺎﻳِ ُﻌ ْﻮ َن‪ ...‬ﺗ َﺘَ َ ﱠ‬
‫ﴫ ُف‬‫ﱰ ْو َن‪ ...‬ﺗ َﻨْ َ ِ‬ ‫ﺐ‪ ...‬ﺗ َﺄْ َ ِ ُﻦ‪ْ َ ...‬ﺘَ ﱡﺪ‪ ...‬ﻳَﺒْﺘَﺎ ُع‪ ...‬ﻳَﺸْ َ ُ‬ ‫ﺗ َ ْﻜﺘَ ِﺴ ُ‬
‫‪7‬۔درج ذ  آ ت     ا          اور   ا ق  ۔‬
‫ط اﻟْ ُﻤ ْﺴﺘَ ِﻘﻴ َﻢ﴾‪َ ﴿ ..‬وﻻَ اﻟﻀﱠ ﺎﻟﱢ َ ﴾‪ُ ﴿ ..‬ﻫ ًﺪى ﻟِﻠْ ُﻤﺘﱠ ِﻘ َ ﴾‪﴿ ..‬أُوﻟَ ِﺌ َﻚ‬ ‫﴿اﻟﴫا َ‬
‫ﱢ َ‬
‫ﺟ َﺪ َك ﺿَ ﺎﻻ ﻓَ َﻬ َﺪى﴾ ‪..‬‬ ‫ْﺖ ﻗ ٍ‬
‫َﺎض﴾‪َ ﴿ ..‬و َو َ‬ ‫ْﺾ َﻣﺎ أَﻧ َ‬‫ﺤﻮ َن﴾‪﴿ ..‬ﻓَﺎﻗ ِ‬ ‫ُﻫ ُﻢ اﻟْ ُﻤ ْﻔﻠِ ُ‬
‫ﺲ‬‫ِﻳﻦ﴾ ‪َ ﴿ ..‬و َﻣﺎ ُﻫ ْﻢ ِ ُ ْﺆ ِﻣ ِﻨ َ ﴾ ‪﴿ ..‬أَﻟَﻴْ َ‬ ‫ﺧ ْ ُ اﻟْ َ ِﻛﺮ َ‬ ‫ﷲ َ‬‫﴿ﻟِﻠﻄﱠﺎ ِﻏ َ َﻣﺂﺑًﺎ﴾ ‪َ ﴿ ..‬و ُ‬
‫ﺻ َﻼ ِﺗ ِﻬ ْﻢ َﺳﺎ ُﻫﻮ َن﴾ ‪﴿ ..‬ﻗ ُْﻞ ﻳَﺎأَﻳﱡ َﻬﺎ اﻟْﻜَﺎ ِﻓ ُﺮو َن﴾‪..‬‬
‫َﺎف َﻋ ْﺒﺪَﻩُ ﴾ ‪ُ ﴿ ..‬ﻫ ْﻢ َﻋ ْﻦ َ‬ ‫ﷲ ِﺑﻜ ٍ‬ ‫ُ‬
‫ﷲ ِﺑﻐَﺎ ِﻓﻞٍ ﴾ ‪..‬‬
‫ض َوﻻَ ِﺑ ْﻜ ٌﺮ﴾ ‪َ ﴿ ..‬و َﻣﺎ ُ‬ ‫َﺐ﴾ ‪﴿ ..‬ﻻَ ﻓَﺎ ِر ٌ‬ ‫ﴍﻏ ِ‬
‫َﺎﺳﻖٍ إِذَا َوﻗ َ‬ ‫﴿ َو ِﻣ ْﻦ َ ﱢ‬
 ‫‪64‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫َﺎﺳﻴَ ِﺔ﴾‬ ‫ﱢﻴﻚ﴾ ‪﴿ ..‬أَ ْم ﻧَ ْ‬
‫ﺤ ُﻦ اﻟ ﱠﺰا ِر ُﻋﻮ َن﴾ ‪﴿ ..‬إِﻧﱠﺎ ﻟَﺬَاﺋِﻘُﻮ َن﴾ ‪﴿ ..‬ﻓَ َﻮﻳْ ٌﻞ ﻟِﻠْﻘ ِ‬ ‫﴿إِ ﱢ ُﻣﺘَ َﻮﻓ َ‬
‫ْﺲ اﻟْ ُﻤﻄْ َﻤ ِﺌﻨﱠ ُﺔ﴾‬
‫‪﴿ ..‬اﻟﻨﱠﻔ ُ‬
‫  ہ  ل‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ع؛ اس ‬ ‫(     ‬ ‫ع و ‬ ‫   دو ں  ں  )‬ ‫ِب"‬
‫"ﺿَ ﺎر ٌ‬
‫  ۔۔۔   د    دو ا   م    ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫   ا  ‬ ‫    د؛ اس  ‬ ‫۔۔۔   د  ‬
‫م    ر  ‬ ‫   ‬ ‫ دو ے      ‬ ‫   اس    ‬ ‫  ف     ا ؛ اس  ‬ ‫۔۔۔  ا  ‬
‫ر ‬ ‫ ‬ ‫     ر ۔۔۔ ‬ ‫ ز  اس   ‬ ‫   ‬ ‫(‬ ‫‪ ،‬ل او  ر‬ ‫ اور  ں ز ں )‬
‫ ‬ ‫رى   ‬ ‫ ‬ ‫؛ اس     ‬ ‫ر       ۔۔۔ ا  ‬ ‫  ؛ اس     ‬ ‫   ‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫ وا      د‬ ‫م ‬
 ‫‪65‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ ‬
‫)‪(1‬‬
‫ل    ن‬ ‫ا  ‬
‫ل   ‬ ‫ا  ‬
‫)‪(2‬‬
‫"اِ ْﺳ ٌﻢ ﱡﻣﺸْ ﺘَ ﱞﻖ ﻟﱢ َ َوﻗَ َﻊ َﻋﻠَﻴْ ِﻪ اﻟْ َﻔ ْﻌ ُﻞ"‪.‬‬
‫ ‬ ‫ وا   ا   ۔  ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫     اس  ذات    د‬ ‫ل  وہ  ا  ‬ ‫ا  ‬
‫ب"‪.‬‬‫ﴬ ْو ٌ‬
‫" َﻣ ْ ُ‬
‫ا  و ا‬
‫  رع ‬ ‫ ا   ل   ‬ ‫  د   ا اب   ا   ل " َﻣ ْﻔ ُﻌ ْﻮ ٌل"   وزن   آ   ‪   ،‬‬ ‫‪‬‬
‫       ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫    ف     ا       ح ‬ ‫       ء ف  ر‬ ‫ل   ‬
‫  وہ       ‬ ‫  ؛ اس     " َﻣ ْﮑ َﺮ ٌم‪َ ،‬ﻣ ْﻌ َﻮ ٌن"‬ ‫د   اور اس   ا ع     واؤ  ا ‬
‫ب"‪.‬‬
‫ﴬ ْو ٌ‬
‫" َﻣ ْ ُ‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ب"‬ ‫ "ﯾَ ْ ِ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ آ اور آ    ا اب  رى ‬ ‫ وزن   ‬ ‫" َﻣ ْﻔ ُﻌ ٌﻞ"‬
‫  رع   ل    وزن    آ   ‪   ،‬ف ‬ ‫ل  ان    ‬ ‫  د    ا اب    ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ د  ‬ ‫   اور  آ ى   ف    ‬ ‫م ‬ ‫  رع     ف      اس        ‬ ‫" ء"  ‬
‫" ُﻣ ْﮑ َﺮ ٌم"‪.‬‬ ‫ "ﯾُ ْﮑ ِﺮ ُم"‬ ‫۔ ‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ف   ‬ ‫ ‬ ‫ آ ى   ف ‬ ‫ل ‬ ‫ ا  ‬ ‫  د ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫   ‬ ‫   ا‬ ‫ﺎل"‪،‬‬
‫ " ُﻣ ْﺴﺘَ َﻌﺎ ٌن‪ُ ،‬ﻣ ْﻘﺘَ ٌ‬ ‫  ۔ ‬ ‫      ر ‬ ‫" ُﻣ ْﮑ َﺮ ٌم" و ہ اور  ‬

‫)‪ (1‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.478 :‬‬

‫)‪ (2‬ﻛﺸﺎف إﺻﻄﻼﺣﺎت اﻟﻔﻨﻮن‪.196/1 :‬‬
 ‫‪66‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ے   و    واؤ   ا         ۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫" ُﻣ ْﺴﺘَ ْﻌ ِﻮ ٌن‪ُ ،‬ﻣ ْﻘﺘَ ِﻮ ٌل"‬
‫ وا  ‬ ‫     ‬ ‫رى‪ (2) ،‬اس ذات   ‬ ‫ ‬ ‫  ‪ (1) :‬‬ ‫ ‬ ‫ل دو  وں   د‬ ‫‪‬ا  ‬
‫     ‬ ‫  ‪   ،‬ا   ب    اور  دو ا    اس ذات    ‬ ‫ ‬ ‫ب"‪ .‬دو   وں    د‬
‫ﴬ ْو ٌ‬
‫ " َﻣ ْ ُ‬ ‫۔ ‬
‫ وا   ا  ۔‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫د ‬ ‫ل   ذات و ت دو ں ‬ ‫ل    ق    ‪   ،‬ا  ‬ ‫ل اور ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫  ۔‬ ‫ وا  ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ل    ف ذات ‬
‫   ۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ں   ‬ ‫ ‬ ‫  ف ‬ ‫   ‬ ‫ و ‬ ‫‪   ،‬اور ‬ ‫‪‬‬
‫    ‬ ‫  اس   ‬ ‫      ف ز   ل    ود ‬ ‫   ‬ ‫ ا  ‬ ‫ل   د‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ﺼ ْﻮ ٌر"‪ ،‬ا !  ا  ‬
‫ " َﻣﻨْ ُ‬ ‫ اور    دوام     ہ  د   ۔  ‬ ‫   ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫   ‬
‫ " َﻫ َﻮ‬ ‫۔ ‬ ‫ ‬ ‫   دوام    د‬ ‫‪   ،‬ل‪  ،‬‬ ‫ ز  ‬ ‫د      اس   رت  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫   "أَ ْﻣ ِ‬
‫ﺲ" ز  ‬ ‫ﺼ ْﻮ ٌر ﮐُ ﱠﻞ ﯾَ ْﻮمٍ " اس ‬
‫ﺼ ْﻮ ٌر َﻏ ًﺪا‪ُ ،‬ﻫ َﻮ َﻣﻨْ ُ‬ ‫ﺼ ْﻮ ٌر أَ ْﻣ ِ‬
‫ﺲ‪ُ ،‬ﻫ َﻮ َﻣﻨْ ُ‬ ‫َﻣﻨْ ُ‬
‫  ۔ ‬ ‫  ‬ ‫   د‬ ‫ " َﻏ ًﺪا" ز  ‬ ‫   ‬ ‫  ‬ ‫د‬
‫ ‬ ‫ د   ‪    ،‬‬ ‫  د    ا   ل    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ وزن      ‬ ‫ " َﻣ ْﻔ ُﻌ ْﻮ ٌل"‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫)‪(1‬‬
‫  ‪     ،‬درج ذ   ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫      ل        ‪ ،‬‬ ‫ذات او  ر    د‬
‫َ ٌ‬
‫ ڈا   ا(‬ ‫ﺤ ْﻮ ٌل")‬
‫ " َﻣ ْﮑ ُ‬ ‫ل        ں۔   "ﻛ ِﺤﻴْﻞ"‬ ‫)‪(1‬۔ ﻓَ ِﻌ ْﯿ ٌﻞ  ‬
‫ " َﻣ ْﺬﺑُ ْﻮ ٌح" )ذ     ا (‬ ‫ " ِذﺑْ ٌﺢ"‬ ‫)‪(2‬۔ ِﻓ ْﻌ ٌﻞ ‬
‫ص" ) ر    ا (‬
‫ " َﻣ ْﻘﻨُ ْﻮ ٌ‬ ‫ "ﻗَﻨَ ٌ‬
‫ﺺ"‬ ‫)‪(3‬۔ ﻓَ َﻌ ٌﻞ‬

‫)‪ (1‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.484 :‬‬

 ‫‪67‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ " ُﻏ ْﺮﻓَ ٌﺔ‪ُ ،‬ﻣﻀْ َﻐ ٌﺔ‪ ،‬أُ ْﮐﻠَ ٌﺔ" " َﻣ ْﻐ ُﺮ ْوﻓَ ٌﺔ‪َ ،‬ﻣ ْﻤﻀُ ْﻮ َﻏ ٌﺔ اور َﻣﺄْﮐُ ْﻮﻟَ ٌﺔ"   ‬ ‫)‪(4‬۔ ﻓُ ْﻌﻠَ ٌﺔ ‬
‫    در    ‬ ‫ل ‬ ‫ع        ا  ‬ ‫ ‬ ‫ وزن     ب  ‬ ‫ " َﻣ ْﻔ ُﻌ ْﻮ ٌل"‬ ‫ ‬ ‫)‪(5‬۔  ‬
‫ " َﻣﯿْ ُﺴ ْﻮ ٌر‪َ ،‬ﻣ ْﻌ ُﺴ ْﻮ ٌر‪َ ،‬ﻣ ْﻔﺘُ ْﻮ ٌن‪َ ،‬ﻣ ْﻌ ُﻘ ْﻮ ٌل"   "ﻳُ ْ ٌ‬
‫ﴪ‪،‬‬ ‫ وزن   آ   ۔ ‬ ‫ " َﻣ ْﻔ ُﻌ ْﻮ ٌل"  ‬
‫    ۔‬ ‫ﴪ‪ِ ،‬ﻓﺘْﻨَ ٌﺔ‪َ ،‬ﻋ ْﻘ ٌﻞ"   ‬
‫ُﻋ ْ ٌ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ل   ‬ ‫ اور  ا  ‬ ‫ اور  ا ل    ا  ‬ ‫ب ‬
‫‪ِ ِ  ،‬‬ ‫ب ‬
‫    ِ‬ ‫‪‬‬
‫ل ‬ ‫ اور  ‬ ‫ ا  ‬ ‫ب  ا ل  ‬ ‫ " ُﻣ َ ﱞد‪ُ ،‬ﻣﺘَ َ ﱞد ُﻣ ْﻤﺘَ ﱞﺪ"  ا   ح  ا ف  ‬ ‫  ۔ ‬
‫ " ُﻣ ْﻘﺘَ ٌ‬
‫ﺎل"‪.‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬
‫   ر  د   ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ى     ‬ ‫ل    ف ‬ ‫  ا  ا  ‬ ‫  ل    م ‬ ‫ل ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ د   ۔ ‬ ‫ل     ‬ ‫ى     ‬ ‫ں   ‬ ‫ل دو ‬ ‫ "اﻟْ َﻤ ْﻔ ُﻘ ْﻮ ُد َﻣﺎﻟُﻪ َ‬
‫ﺣ َﺰﯾْ ٌﻦ" اور ا  ا  ‬
‫ﺟﺎﺋِ َﺰ ًة َﻣ ْ ُ‬
‫ﴪ ْو ٌر"‪.‬‬ ‫"اﳌ َ ْﻤ ُﻨ ْﻮ ُح َ‬
‫ب َﻋﻠَﯿْ ِﻪ ُﻣ ْﻌﺘَ َﺬ ٌر"‪.‬‬
‫ "اﳌ َ ْﻌﺘُ ْﻮ ُ‬ ‫      ۔ ‬ ‫    ر  ور ‬ ‫    ح ا   ل   ‬ ‫‪‬‬
‫ د   ؛   ا"اﻟْ َﻤ ْﻔ ُﻘ ْﻮ ُد َﻣﺎﻟُﻪ"    ‬ ‫ل   ‬ ‫  م"  ا  ‬ ‫ وا "ا‬ ‫ل    دا  ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ "اﻟﱠ ِﺬ ْ‬
‫ي ﻓُ ِﻘ َﺪ َﻣﺎﻟُ ٗﻪ"         ۔‬

‫؟‬ ‫    ل  ن ‬ ‫‪1‬۔ا    ‬

‫؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫  ‬ ‫ل ‬ ‫  د   ا  ‬ ‫  د اور   ‬ ‫‪2‬۔‬
‫؟‬ ‫ اوزان ذ  ‬ ‫ل   ‬ ‫‪3‬۔ا  ‬
‫  ؟ ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ل   ‬ ‫ اور ا  ‬ ‫‪4‬۔ وہ  ن   ا اب       ا  ‬
‫  ؟‬ ‫   ‬ ‫ وا  ا   م   ‬ ‫ل   دا  ‬ ‫‪5‬۔ ا  ‬
 ‫‪68‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫‪6‬۔درج ذ  ا ل   ا   ل  ۔‬
‫ﺧ ُﻞ‪...‬‬ ‫ﴩ ُف‪َ ْ َ ...‬ﻸُ‪ ُ َ ...‬ﱡﺪ‪ ...‬أَ ْد ٰﻋﻰ‪ ...‬ﻧَ ْﺮ ِﻣ ْﻲ‪ ...‬ﻳَ ْﺪ ُ‬ ‫ﻳَ ْﴪقُ ‪ ...‬ﻳُ ْﺆ ِﻣ ُﻦ ‪ ...‬ﺗ َ ْ ُ‬
‫ﺨ ُ‬
‫ﺎف‪ ...‬ﻳُ َﻘﺎ ِﺑ ُﻞ‪...‬‬ ‫ﺎل‪ ...‬ﻳُﻜَ ﱢﺮ ُم‪ ...‬ﻳَﺄْ ُﻣ ُﺮ‪ ...‬ﻳُ َﺴ ﱢﻤ ْﻲ‪ ...‬ﻳَ َ‬ ‫ﻳَ ْﺴﺌَ ُﻞ‪ ...‬ﻳُ ْﻮ َﻋ ُﺪ‪ ...‬ﻳُ ْﻮ ِﻗ ُﻦ‪ ...‬ﻳَ َﻘ ُ‬
‫ﴫ ُف‪ ...‬ﻳَﺘَ َﻮ ﱠﻋ ُﺪ‪...‬‬ ‫ﺎﴎ‪ ...‬ﻳُ َﺪا ِﻋ ْﻲ‪ ...‬ﻳُ َﻮا ِﻗ ْﻲ‪ ...‬ﻳَﺘَ َ ﱠ‬ ‫ﻳُ َﺆا ِﻣ ُﺮ‪َ ُ ...‬ﺎ ﱡد‪ ...‬ﻳُ َﻮا ِﻋ ُﺪ‪ ...‬ﻳُﻴَ ِ ُ‬
‫ﺎل‪ ...‬ﻳُ ﱠﺪ ِﻋ ْﻲ ‪...‬‬ ‫ﺐ‪ ...‬ﻳَﺘﱠ ِﻌ ُﺪ‪ ...‬ﻳَ ْﻘﺘَ ُ‬ ‫ﺨ ﱠﻮ ُف‪ ...‬ﻳَﺘَ َﺪ ﱣﻋﻰ‪ ...‬ﻳَﺘَ َﺒ ﱠ ُ ‪ ...‬ﻳَﺘَ َﻮﻗﱢ ْﻲ‪ ...‬ﻳَ ْﻜﺘَ ِﺴ ُ‬ ‫ﻳَﺘَ َ‬
‫ﻳَﺘﱠ ِﻘ ْﻲ‪ ...‬ﻳَ ْﺴﺘَﺌِ ُﻞ‪ْ َ ...‬ﺘَ ﱡﺪ‪ْ َ ...‬ﺘَ ِﻸُ‪ ...‬ﻳَ ْﻌﺘَ ﱡﺪ‬
‫ ا   ل ا ل  ‪:‬‬ ‫‪8‬۔درج ذ   ں      ل   ‬
‫ﱃ اﻟْ َﻤ ْﻜﺘﺒَ ِﺔ‪ ...‬ﺗ َ ْﻌ ِﺮ ُف‬ ‫ﺘﺐ اﻟﱠﺘ ْﻲ أَ ِﻋ ْﻴ َﺪتْ إِ َ‬ ‫ﺎب ُد َﻋﺎ ُء اﻟْ َﻤﻈْﻠُ ْﻮمِ ‪ ...‬أَﻳْ َﻦ اﻟ ُﻜ ُ‬ ‫ﺠ ُ‬ ‫ﻳُ ْﺴﺘَ َ‬
‫اﻟﺴﻔ ِﺮ‪...‬‬ ‫ﰲ ﱠ‬ ‫ﺒﻞ اﻟﻄﱠ َﻌﺎمِ ‪ ...‬أُ ِﺑ ْﻴ َﺢ ﻟﻨَﺎ اﻹْ ِﻓْﻄَﺎ ُر ِ‬ ‫ي ﻗَ َ‬ ‫ﻓَ َﻮاﺋ َﺪ اﻟﻠﱡﻐ َﺔ اﻟﻌﺮﺑ ﱠﻴ ِﺔ‪ ...‬ﺗ ُ ْﻐ َﺴ ُﻞ ِ‬
‫اﻷﻳﺪ ْ‬
‫ﺲ َﻏ ِﺰﻳَﺮ ُة‬ ‫ﺖ ِﺑﺎﻷْ َ ْﻣ ِ‬ ‫ﰲ َﻋ ِﺸ ْ ِﺗ ٖﻪ‪ ...‬اﻟﺸﱠ ﺎ ُة اﻟﱠ ِﺘ ْﻲ أُﺷْ ُﱰِﻳَ ْ‬ ‫ﺎب ْ‬ ‫ﺦ ﻳُﻄَﺎ ُع وﻳُ َﻬ ُ‬ ‫ٰﻫ َﺬا اﻟﺸﱠ ْﻴ ُ‬
‫ﷲ وﻳُﺒْ َﻌﺜُ ْﻮ َن‬‫ﴫﻓُ ْﻮ َن ﻋﻨﺪ ِ‬ ‫ﺠ ُﻦ اﻟ ﱡﺮ ُﺳ ُﻞ ﻳُ ْ َ‬ ‫ﻋﲆ ﻓﻌﻠ ِﺘ ٖﻪ َوﻳُ ْﺴ َ‬ ‫ﺠﺮ ُم ٰ‬ ‫ﺐ اﻟْ ُﻤ ِ‬ ‫اﻟﻠﱠ َ ِ ‪ ...‬ﻳُ َﻌﺎﻗَ ُ‬
‫إﱃ ﻳﻮمِ‬ ‫ﺧ ُﺮ ٰ‬ ‫ي ﻳُ َﺆ ﱠ‬‫ﰲ اﻟ ﱡﺪﻧْ َﻴﺎ أَ ْﺳ َﻌ ُﺪ َﻣﻦِ اﻟﱠ ِﺬ ْ‬ ‫ﺧ ُﺬ ﺑ ُﺬﻧُﻮ ِﺑ ٖﻪ ِ‬‫ي ﻳُ َﺆا َ‬‫ﴩ‪ ...‬اﻟﱠ ِﺬ ْ‬ ‫ﻟِ َﻬ َﺪاﻳ ِﺔ اﻟْ َﺒ َ ْ‬
‫ﺤ َﻜ َﻤ ِﺔ اﻟْ َﻘﻀَ ﺎ ِء‪.‬‬
‫إﱃ َﻣ ْ‬ ‫اﻟْ َﻘﻴﺎﻣ ِﺔ‪َ ...‬ﻣﻦ اﻟﱠ ِﺬﻳْ َﻦ ا ْﺳﺘُ ْﺪ ُﻋ ْﻮا ٰ‬
‫‪9‬۔درج ذ  آ ت     ا   ل       اور   ا ق  ‪:‬‬
‫اب‬ ‫ﴎ ٌر َﻣ ْﺮﻓُﻮ َﻋ ٌﺔ * َوأَﻛْ َﻮ ٌ‬ ‫ﺟﺎ ِرﻳَ ٌﺔ * ِﻓﻴ َﻬﺎ ُ ُ‬‫ﻮب َﻋﻠَﻴْ ِﻬ ْﻢ﴾‪ِ ﴿ ..‬ﻓﻴ َﻬﺎ َﻋ ْ ٌ َ‬ ‫﴿ َﻏ ْ ِ اﻟْ َﻤﻐْﻀُ ِ‬
‫ﺲ اﻟْ ِﻮ ْر ُد اﻟْ َﻤ ْﻮ ُرو ُد﴾‪َ ﴿ ..‬وﻛ ﱡُﻞ‬ ‫ﺼﻔُﻮﻓَ ٌﺔ * َو َز َرا ِ ﱡ َﻣ ْﺒﺜُﻮﺛَﺔٌ﴾‪َ ﴿ ..‬و ِﺑﺌْ َ‬ ‫َﻣ ْﻮﺿُ ﻮ َﻋ ٌﺔ * َو َ َﺎر ُِق َﻣ ْ‬
‫اﻟﺴ َ َواتُ َﻣﻄْ ِﻮﻳﱠﺎتٌ ِﺑﻴَ ِﻤﻴ ِﻨ ِﻪ﴾‪﴿ ..‬أُوﻟَ ِﺌ َﻚ اﻟْ ُﻤ َﻘ ﱠﺮﺑُﻮنَ﴾‪..‬‬ ‫ﺻ ِﻐ ٍ َوﻛَ ِﺒ ٍ ُﻣ ْﺴﺘَﻄَ ٌﺮ﴾‪َ ﴿ ..‬و ﱠ‬ ‫َ‬
‫ﴪو ًرا﴾‪..‬‬ ‫﴿ﰲ أَ ْﻫﻠِ ِﻪ َﻣ ْ ُ‬ ‫ب ِﺑ َﻬﺎ اﻟْ ُﻤ َﻘ ﱠﺮﺑُﻮنَ﴾‪ِ ..‬‬ ‫ﴩ ُ‬
‫ﺨﺘُﻮمٍ﴾‪َ ﴿ ..‬ﻋﻴْﻨًﺎ ﻳَ ْ َ‬ ‫﴿ﻳُ ْﺴ َﻘ ْﻮ َن ِﻣ ْﻦ َر ِﺣﻴﻖٍ َﻣ ْ‬
‫ﷲ اﻟْ ُﻤﻮﻗَ َﺪةُ﴾‪﴿ ..‬إِﻧﱠ َﻬﺎ َﻋﻠَ ْﻴ ِﻬ ْﻢ ُﻣ ْﺆ َ‬
‫ﺻ َﺪ ٌة‬ ‫ُﻮث﴾‪﴿ ..‬ﻧَﺎ ُر ﱠ ِ‬ ‫اش اﻟْ َﻤﺒْﺜ ِ‬‫ﺤﻔًﺎ ُﻣﻄَ ﱠﻬ َﺮةً﴾‪﴿ ..‬ﻛَﺎﻟْ َﻔ َﺮ ِ‬ ‫﴿ﺻ ُ‬ ‫ُ‬
‫ﱃ أَ َ‬
‫ﺟ ٍﻞ ُﻣ َﺴﻤﻰ﴾‪﴿ ..‬اﻟْ ُﻤ َﺆﻟﱠ َﻔ ِﺔ ﻗُﻠُﻮﺑُ ُﻬ ْﻢ﴾‬ ‫ﻒ َﻣﺄْﻛُﻮ ٍل﴾‪﴿ ..‬إِ َ‬ ‫ﰲ َﻋ َﻤ ٍﺪ ُﻣ َﻤ ﱠﺪ َد ٍة﴾‪﴿ ..‬ﻛَ َﻌ ْ‬
‫ﺼ ٍ‬ ‫* ِ‬
 ‫‪69‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫  ہ  ل‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ع؛ اس  ‬ ‫(     ‬ ‫ع  و‬ ‫ب"      دو ں   ں  )‬
‫ﴬ ْو ٌ‬
‫" َﻣ ْ ُ‬
‫  ۔۔۔   د    دو ا   م    ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫    د؛  اس ‬ ‫۔۔۔   د  ‬
‫    م   ر    ‬ ‫ دو ے     ‬ ‫  ف     ا ؛ اس     اس   ‬ ‫۔۔۔ ا  ‬
‫   ‬ ‫ر ‬ ‫     ر ۔۔۔   ‬ ‫   ز  اس   ‬ ‫(‬ ‫‪  ،‬ل اور ‬ ‫اور  ں ز ں )‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ر      ۔۔۔ ا  ِ ل؛ اس     اس ذات   د‬ ‫  ؛ اس     ‬
‫ وا   ا  ۔‬
 ‫‪70‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ ‬

‫)‪(1‬‬
‫   ن‬ ‫ ‬
‫ﺎﺣ ِﺒ َﻬﺎ ﺛ ُ ُﺒ ْﻮﺗ ًﺎ َﻋﺎ ًﻣﺎ"‪.‬‬
‫ﺼ ِ‬‫ﺻ َﻔ ِﺔ ﻟﱢ َ‬
‫ت ِ‬
‫اﻟﺼ َﻔ ُﺔ اﻟْ ُﻤﺸَ ﱠﺒ َﻬ ُﺔ‪ُ " :‬ﻫ َﻮ إِ ْﺳ ٌﻢ ﱡﻣﺸْ ﺘَ ﱞﻖ ﻳﱢ ُﺪ ﱡل َﻋ ٰﲆ ﺛ ُ ُﺒ ْﻮ ِ‬
‫ﱢ‬
‫  ر ‬ ‫رى ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫     اس ذات   د‬ ‫ وہ ا  ‬ ‫ ‬
‫      ۔‬
‫ا  و  ا‬
‫   ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫  وں   د‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫" ‬ ‫"   "‬ ‫رى     "و‬ ‫ ‬ ‫)‪(1‬۔ ‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫رى ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ف   ‬ ‫)‪(2‬۔ ‬
‫  م  ز ں    ‬ ‫ف   ‬ ‫رى  ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫ اس   ت    ‬ ‫ى  د‬ ‫)‪(3‬۔  ‬
‫  ۔‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ص ‬ ‫   ‬ ‫ اور ‬ ‫      ‪ ،‬‬ ‫‪‬‬
‫ﺾ"‪.‬‬‫ﺖ أَﺑْﯿَ ُ‬
‫ﴍﯾْ ٌﻒ‪ ،‬أَﻧْ َ‬
‫" ُﻫ َﻮ َ ِ‬
‫ اوزان   ‬ ‫  ‪ ،‬‬‫         اوزان   آ        ا    اور   ‬ ‫‪‬‬
‫ﺠﺎ ِﻣ ُﺪ اﻟْ ُﻤ َﺆ ﱠو ُل‬ ‫ﺤ ُﻖ ِﺑﺎﻷْ َ ِ‬
‫ﺻ ْﻴﻞِ ‪ [3] ،‬اﻟْ َ‬ ‫    ‪ [1] :‬اﻷَ ِ‬
‫ﺻﻴْ ُﻞ‪ [2] ،‬اﻟْ ُﻤﻠْ َ‬
‫ﺻ ْﻴ ُﻞ"‪ :‬وہ ا           زم    د  ف    ر        ‪ ،‬اور   ‬ ‫)‪(1‬۔"اﻷَ ِ‬

‫)‪ (1‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪ ،495 :‬اﻟﴫف اﻟﻌﺮ ‪ ،111 :‬ﴍح اﻟﺮﴈ‪.747 :‬‬
 ‫‪71‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫"    دى ‬ ‫  ؛ ا  و    اس   "ا‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫   دا  ‬ ‫ اور  و    ‬ ‫ ‬
‫)‪(1‬‬
‫      ‪ ،‬اس     اوزان  ‪     ،‬درج ذ   ‪:‬‬
‫  ے     و     رى ‬ ‫   د‬ ‫)‪(1‬۔"ﻓَ ِﻌ ٌﻞ"  ا         زم         ا  ‬
‫ " َو ِﺟ ٌﻞ‪،‬‬ ‫ "ﻓَ ِﻌ ٌﻞ"  وزن    آ   ۔  ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫ زا    ‬ ‫   اور     ى  ‬
‫ ‬ ‫   اوزان    اور  ا  ا ال    د‬ ‫ ‬ ‫   وزن    ‬ ‫ ‬ ‫ﺣ ِﺬ ٌر‪ ،‬ﺗ َ ِﻌ ٌ‬
‫ﺐ"    ‬ ‫ﻃَ ِﺮ ٌ‬
‫ب‪َ ،‬‬
‫       ا ن   آ  ر   ۔ ‬
‫ ‬ ‫   دوام         ‬ ‫  ے ‬ ‫)‪(2‬۔ "أَﻓْ َﻌ ُﻞ" ا      ا       ى ا    د‬
‫ وزن ‬ ‫ﺣ َﻮ ُر"‪" ،‬أَﻓْ َﻌ ُﻞ"  ‬
‫ﺣ َﻤ ُﺮ‪ ،‬أَ ْﻋ َﺮ ُج‪ ،‬أَ ْ‬
‫ "أَ ْﻋ َﻮ ُر‪ ،‬أَ ْ‬ ‫ وزن    آ   ۔  ‬ ‫ "أَﻓْ َﻌ ُﻞ"‬
‫  ۔‬ ‫   ‬ ‫ ‬
‫   ) (    ‬ ‫   ‬ ‫  ے ‬ ‫   د‬ ‫   ا  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫)‪(3‬۔  "ﻓَ ْﻌﻼ ٌن" ا  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫    ‬ ‫     و     رى اور    ى   زا    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ )ا ء(   ‬
‫ " َﻏﻀْ َﺒﺎ ٌن‪َ ،‬ﻋﻄْﺸَ ﺎ ٌن‪َ ،‬رﯾﱠﺎ ٌن‪ ،‬ﺷَ ْﺒ َﻌﺎ ٌن‪ ،‬ﻇَ ﱠ ٌن"‪" ،‬ﻓَ ْﻌﻼنٌ"‬ ‫ وزن    آ   ۔  ‬ ‫"ﻓَ ْﻌﻼنٌ"‬
‫   ر   ۔‬ ‫   د‬ ‫ا  ‬ ‫ وزن     اور ا‬
‫‪ ‬ا          وزن             اوزان   آ         ر اوزان درج ذ   ‪:‬‬
‫"ﺻ ْﻔ ٌﺮ"‪(4) ،‬‬
‫ﺨ ْﯿ ٌﻞ"‪" (2) ،‬ﻓَ ْﻌ ٌﻞ"    " َﺳﺒْﻂٌ"‪ِ " (3) ،‬ﻓ ْﻌ ٌﻞ"     ِ‬
‫)‪" (1‬ﻓَ ِﻌ ْﯿ ٌﻞ"    "ﺑَ ِ‬
‫ﺐ"‪.‬‬ ‫"ﺻ ِ‬
‫ﺎﺣ ٌ‬ ‫ﺣ ٌﺮ"‪" (5) ،‬ﻓَﺎ ِﻋ ٌﻞ  "   َ‬
‫"ﻓُ ْﻌ ٌﻞ"  " ُ‬
‫  ‬ ‫ ‬ ‫ "ﻓَ ْﯿ ِﻌ ٌﻞ"    وزن    آ   اور    ‬ ‫ ‬ ‫ "ﻓَ َﻌ َﻞ"    وزن        ‬ ‫ ‬ ‫‪‬ا  ‬

‫)‪ (1‬اﻟﴫف اﻟﻌﺮ ‪.113 :‬‬

 ‫‪72‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ﺖ‪َ ،‬ﺳﯿﱢ ٌﺪ"‪.‬‬
‫ " َﻣﯿﱢ ٌ‬ ‫ وا  وزن  ۔ ‬ ‫     ا ل ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ل    وزن    ‬ ‫   ا  ‬ ‫       ا  ‬ ‫ﺤﻖ ِﺑﺎﻷْ َ ِ‬
‫ﺻﯿْﻞ"‪  :‬وہ  ا  ‬ ‫)‪(2‬۔ " ُﻣﻠْ َ‬
‫ د   ۔‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫    د   ‬ ‫ د      د  اور ‬ ‫ ان   ‬
‫  ‪:‬‬ ‫ل ‬ ‫ ا‬ ‫ں   ‬ ‫   دو ‬ ‫ل   ‬ ‫ اور ا  ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ ‬ ‫    ‪(2) ،‬۔ ا         رت   ا  ‬ ‫   د‬ ‫ل دا  ‬ ‫ و ‬ ‫)‪(1‬۔ ا  ‬
‫اﺳ ُﻊ اﻟْ َﻤ ْﻐ ِﻔ َﺮ ِة‪،‬‬
‫      ف   ف   ۔    " َو ِ‬ ‫ ‬ ‫    رت  ‬ ‫ل ‬ ‫اور  ا  ‬
‫ﺎب اﻟ ﱠﺪ ْﻋ َﻮ ِة"‪.‬‬
‫ﺠ ُ‬‫ُﻣ ْﺴﺘَ َ‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫    و  ‬ ‫     ‬ ‫)‪(3‬۔ "اﻟْ َ‬
‫ﺠﺎ ِﻣ ُﺪ اﻟْ ُﻤ َﺆ ﱠو ُل"‪ :‬وہ  ا  ‬
‫  ے۔ ‬ ‫د‬
‫   ا       رت   اس و  وا        ا    دا      د   ے ‬ ‫‪‬‬
‫ﺟﻨْ َﺪﻩٗ ‪ ،‬أَ ْﻋ َ‬
‫ﺠﺒَﺘْ ِﻨ ْﻲ‬ ‫اور  اس     و  ا             ۔    "اِﻧْﺘَ َ َ‬
‫ﴫ اﻟْ َﻤﻠِﮏُ اﻷْ َ َﺳ ُﺪ ُ‬
‫   اور  " "    ‬ ‫     ‬ ‫ "ا "     و  " ع"‬ ‫اﻟْ َﻔﺘَﺎ ُة اﻟْ َﻘ َﻤ ُﺮ َو ْ‬
‫ﺟ َﻬ َﻬﺎ"‪ ،‬اس   ل  ‬
‫"          ۔‬ ‫و  "‬
‫اﻟﺼ َﻔ ُﺔ اﻟْ ُﻤﺸَ ﱠﺒﻬَ ُﺔ‬
‫   ا  و    اس   " ﱢ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ درج ذ  ا ر   ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫)‪(1‬‬
‫  ۔‬ ‫ِﺑﺎ ْﺳﻢِ اﻟْ َﻔﺎ ِﻋﻞِ " ‬
‫ت      ۔‬ ‫    ح ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫)‪(1‬۔ ‬
‫    ح  ۔‬ ‫   ا  ‬ ‫ وا  ‬ ‫ و‬ ‫‪   ،‬اور ‬ ‫)‪(2‬۔  د‪ ،‬‬
‫  ۔‬ ‫   ‬ ‫  ‬ ‫ح‬
‫     ‬ ‫)‪(3‬۔ ا  ‬

‫)‪ (1‬اﻟﴫف اﻟﻌﺮ ‪.112 :‬‬

 ‫‪73‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫   ‬ ‫ل   ‬ ‫ اور اس  رت     ‬ ‫ د‬ ‫ل     ‬ ‫   ر  اور ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫ل  " ‬ ‫ ‬ ‫"‬
‫ل      ر   ‪:‬‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ﺤ ِﻈ ْﻲ ِﻋﻨْ َﺪ اﻟﻨﱠ ِ‬
‫ﺎس اﻟْﮑَ ِﺮﯾْ ُﻢ‬ ‫ "إِ ﱠ َﺎ ﯾَ ْ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ع ‬ ‫    ء   ‬ ‫ ‬ ‫ل ‬ ‫)‪(1‬۔ اس   ‬
‫ اﻟﻄﱠﺒْ ُﻊ"  ر  د   ۔‬ ‫   ا  ‬ ‫ ‬ ‫اﻟﻄﱠﺒْ ُﻊ" اس  ل   "اﻟْ َﮑ ِﺮﯾْ ُﻢ"‬
‫ "إِ ﱠ َﺎ‬ ‫ب    ۔ ‬ ‫ ‬ ‫   و  ‬ ‫     "ﺷﺒﻴﻪ ﺑﺎﳌﻔﻌﻮل"‬ ‫ل ‬ ‫)‪(2‬۔  ا‬
‫ﺤ ِﻈ ْﻲ ِﻋﻨْ َﺪ اﻟﻨﱠ ِ‬
‫ﺎس اﻟْ َﮑ ِﺮﯾْ ُﻢ اﻟﻄﱠﺒْ َﻊ"‪.‬‬ ‫ﯾَ ْ‬
‫ "إِ ﱠ َﺎ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ب ‬ ‫   و    ‬ ‫)‪(3‬۔  ا   ل   ہ     "ﺷﺒﻴﻪ ﺑﺎﳌﻔﻌﻮل"    ‬
‫ﺤ ِﻈ ْﻲ ِﻋﻨْ َﺪ اﻟﻨﱠ ِ‬
‫ﺎس اﻟْ َﮑ ِﺮﯾْ ُﻢ ﻃَ ْﺒ ًﻌﺎ"‪.‬‬ ‫ﯾَ ْ‬
‫ﺤ ِﻈ ْﻲ ِﻋﻨْ َﺪ اﻟﻨﱠ ِ‬
‫ﺎس اﻟْﮑَ ِﺮﯾْ ُﻢ اﻟﻄﱠ ْﺒﻊِ"‪.‬‬ ‫ "إِ ﱠ َﺎ ﯾَ ْ‬ ‫   و     ور    ۔ ‬ ‫ل ا‬ ‫)‪(4‬۔ اس   ‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ِ  "واؤ"‪ "  ،‬ء"    "ا "    ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ﺠﺎعٌ"‪.‬‬
‫"ﺷُ ﱠ‬ ‫" ُوﻗُ ْﻮ ٌر" اور "ﺷَ َ‬
‫ﺠ َﻊ"‬ ‫"ﴍﻳْ ٌﻒ"‪َ " ،‬وﻗَ َﺮ"‬
‫َِ‬ ‫"ﴍ َف"‬
‫َُ‬
‫)‪  (247‬اوزان  ذ    ‬ ‫  ل  ا ى    دو‬ ‫   اوزان  ز دہ   ۔  ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ )‪  (23‬ا ء    ۔‬ ‫   درج ذ  ‬ ‫   ا‬ ‫ ‬
‫ﺧ َِﺸ ٌﻦ‬ ‫ﺣ َﺴ ٌﻦ‬ ‫َ‬ ‫ْﺐ‬
‫ﺻﻠ ٌ‬ ‫ُ‬ ‫ِ‬
‫ﺻ ْﻔ ٌﺮ‬ ‫ﺐ‬ ‫ﺻ ْﻌ ٌ‬ ‫َ‬
‫ﺐ‬ ‫ﺟﻨُ ٌ‬‫ُ‬ ‫ﺣﻄَ ٌﻢ‬ ‫ُ‬ ‫ِﺑ ِﻠ ٌﺰ‬ ‫ِزﺋَ ٌﻢ‬ ‫س‬ ‫ﻧَ ُﺪ ٌ‬
‫ﺟ ﱢﻴ ٌﺪ‬
‫َ‬ ‫َﻏ ُﻔ ْﻮ ٌر‬ ‫ﻛَ ِﺒ ْ ٌ‬ ‫ﻛَﺎ ِﺑ ٌﺮ‬ ‫ﺣ َﻤ ُﺮ‬‫أَ ْ‬
‫ْﴙ‬
‫َﻋﻄ ٰ‬ ‫َﻋﻄْﺸَ ﺎ ٌن‬ ‫ﺠﺎ ٌع‬ ‫ﺷُ َ‬ ‫ﺠﺎ ٌن‬ ‫ِﻫ َ‬ ‫ﺟﺒَﺎ ٌن‬
‫َ‬
‫ﴩا ُء‬
‫ُﻋ َ َ‬ ‫ﺣ ْﻤ َﺮا ُء‬
‫َ‬ ‫ﺣ ْﺒ ٰﲆ‬
‫ُ‬
 ‫‪74‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ ؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪1‬۔ ‬

‫ ؟‬ ‫  اوزان ذ  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪2‬۔‬
‫ ؟‬ ‫  ن ‬ ‫   و  ‬ ‫ ‬ ‫‪3‬۔‬
‫؟‬ ‫ل    ر  ذ  ‬ ‫ اور ‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫‪4‬۔‬
‫‪5‬۔ درج ذ  ا ل             ۔‬
‫ﻆ‪َ ...‬ر ﱠق‪...‬‬ ‫ﺻ َﺪ َق‪َ ...‬ر ِﺣ َﻢ‪َ ...‬ﻋ ﱠﺰ‪َ ...‬ﻏﻠَ َ‬‫ﺐ‪َ ...‬و ُﺳ َﻢ‪ ...‬ﻛَ ُﺮ َم‪ ...‬ﻗَ ٰﻮى‪َ ...‬‬ ‫ﺣ ﱠ‬
‫َ‬
‫ﺟ َﻤ َﻞ‬‫ﺣ َﻜ َﻢ‪َ ...‬‬ ‫ﺣ ِﺴ َ‬
‫ﺐ‪ ...‬ﻗَ َﺪ َر‪َ ...‬ﻋ ﱠﺰ‪َ ...‬و ِﺟ َﻞ‪َ ...‬‬ ‫ﻂ‪َ ...‬‬ ‫ﺎل‪ ...‬ﻧَﺸَ َ‬‫َﻣﺎتَ ‪ ...‬ﻃَ َ‬
‫‪5‬۔درج ذ   ں             اور      ۔‬
‫ﺤ َﺴﺒُ ُﻪ اﻟﻈﱠ ْ ُن‬ ‫ﺣ ْﻮﻟِ َﻚ﴾‪﴿ ..‬ﻳَ ْ‬ ‫ْﺐ ﻻَ ﻧْﻔَﻀﱡ ﻮا ِﻣ ْﻦ َ‬ ‫ﻆ اﻟْ َﻘﻠ ِ‬ ‫ﺖ ﻓَﻈﺎ َﻏﻠِﻴ َ‬ ‫﴿ َوﻟَ ْﻮ ﻛُﻨْ َ‬
‫ﺨ ُﺮ ُج ﻧَﺒَﺎﺗ ُﻪ﴾‪﴿ ..‬ﻓَﺈِذَا ِﻫ َﻲ‬ ‫ﺐ ﻳَ ْ‬ ‫اﻵ ِﺧ َﺮ ِة أَ ْﻋ َﻤﻰ﴾‪َ ﴿ ..‬واﻟْﺒَﻠَ ُﺪ اﻟﻄﱠﻴﱢ ُ‬ ‫ﰲ ْ‬ ‫َﻣﺎ ًء﴾‪﴿ ..‬ﻓَ ُﻬ َﻮ ِ‬
‫ﺖ َوإِﻧﱠ ُﻬ ْﻢ َﻣﻴﱢﺘُﻮ َن﴾‪..‬‬ ‫ﺛ ُ ْﻌﺒَﺎ ٌن ُﻣﺒِ ٌ ﴾‪﴿ ..‬إِﻧﱠ ُﻬ ْﻢ ﻛَﺎﻧُﻮا ﻗَ ْﻮ ًﻣﺎ َﻋ ِﻤ َ ﴾‪﴿ ..‬إِﻧ َﱠﻚ َﻣ ﱢﻴ ٌ‬
‫ﺻ ﱞﻢ ﺑُﻜْ ٌﻢ ُﻋ ْﻤ ٌﻲ﴾‪..‬‬ ‫ﺟﺎ﴾‪ُ ﴿ ..‬‬ ‫ﺣ َﺮ ً‬‫ﺻ ْﺪ َرﻩُ ﺿَ ﻴﱢﻘًﺎ َ‬ ‫ﺠ َﻌ ْﻞ َ‬‫﴿ﻳ َ ْ‬
‫َﺎك‬‫ْﺲ«‪» ..‬أَ ْن ﺗَﻠْﻘَﻰ أَﺧ َ‬ ‫ﺐ اﻟﻨﱠﻔ ِ‬ ‫ﺻﺒَ َﺢ ﻧ َِﺸﻴﻄًﺎ ﻃَﻴﱢ َ‬ ‫ﺤﺎ«‪» ..‬أَ ْ‬ ‫ﺟ ًﻼ َﺳ ْﻤ ً‬ ‫ﷲ َر ُ‬ ‫» َر ِﺣ َﻢ ﱠ ُ‬
‫ﺟ ٍﻪ ﻃَﻠْﻖٍ «‪..‬‬‫ِﺑ َﻮ ْ‬
‫ﺤ ِﺔ‪ ...‬ﻻَ‬‫ﺐ اﻟ ﱠﺮا ِﺋ َ‬‫ﺣ َﻤ ُﺮ اﻟﻠﱠ ْﻮنِ ِﻃﻴْ ُ‬ ‫ﺻ َﻔ ُﺮ َواﻟْ ِﻔﻀﱠ ُﺔ ﺑَ ْﻴﻀَ ﺎ ُء‪ ...‬اﻟْ َﻮ َر ُد أَ ْ‬‫ﺐ أَ ْ‬ ‫اﻟ ﱠﺬ َﻫ ُ‬
‫ب‬
‫ﺤ ُﺒ ْﻮ ٌ‬ ‫ﺧﻠُﻘًﺎ‪ ...‬إِ ﱠن اﻟ ﱠﺮ ِﻗ ْﻴ َﻖ اﻟْ َﻘﻠ َ‬
‫ْﺐ َﻣ ْ‬ ‫اﻟﴘ َء ُ‬
‫ﺐ ﱢْ‬ ‫ُﺼ ِ‬
‫ﺎﺣ ِ‬ ‫ﺗ َ‬
‫  ہ  ل‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ع؛  اس  ‬ ‫ ‬ ‫(   ‬ ‫ع  و‬ ‫"ﴍﻳْ ٌﻒ"      دو ں   ں  )‬
‫َِ‬
‫  ۔۔۔   د    دو ا   م    ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫   ا  ‬ ‫    د؛ اس  ‬ ‫۔۔۔   د  ‬
 ‫‪75‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫م   ر  ‬ ‫   ‬ ‫ دو ے     ‬ ‫  ف     ا ؛ اس     اس   ‬ ‫۔۔۔ ا  ‬
‫ر ‬ ‫ ‬ ‫     ر ۔۔۔  ‬ ‫ ز  اس    ‬ ‫ ‬ ‫(‬ ‫‪   ،‬ل  اور  ‬ ‫ اور   ں  ز ں  )‬
‫ ‬ ‫؛ اس     اس ذات    د‬ ‫ ‬ ‫ر       ۔۔۔ ‬ ‫  ؛ اس     ‬ ‫   ‬
‫  ر        ۔‬ ‫رى ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬
 ‫‪76‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ ‬
‫)‪(1‬‬
‫   ن‬ ‫ ‬
‫ﺻ ْﻮ ٌف ِﺑ ِﺰﻳَﺎ َد ِة اﻟْ ِﻔ ْﻌﻞِ ﻛِﻴْ ِﻔﻴﱠ ًﺔ أَ ْو ﻛَﻤﻴﱢ ًﺔ"‪.‬‬
‫ﺼﻴْ َﻐ ُﺔ اﻟْ ُﻤﺒَﺎﻟَ َﻐ ُﺔ‪ُ " :‬ﻫ َﻮ َذاتٌ ﱠﻣ ْﻮ ُ‬
‫اﻟ ﱢ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ وا    د‬ ‫   ‬ ‫ وہ ا      ‬ ‫ ‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫ ا      ز د  اور  ت   ‬

‫ا  و ا‬
‫ر اوزان درج ذ   ‪:‬‬ ‫   ‬ ‫‪‬‬
‫ﻓَ ﱢﻌﻴْ ٌﻞ‬ ‫ﻓَ ﱠﻌﺎﻟَ ٌﺔ‬ ‫ﻓَ ﱠﻌ ٌ‬
‫ﺎل‬ ‫وزن‬
‫ِ‬
‫ﺻ ﱢﺪﻳْ ٌﻖ‬ ‫َﻋ ﱠﻼ َﻣ ٌﺔ‬ ‫َﻋ ﱠﻼ ٌم‬ ‫ل‬
‫)‪(2‬‬
‫‪(2) ،‬۔ ‬ ‫ دو      ‪ (1) :‬۔‬ ‫   ‬ ‫‪‬‬
‫     اوزان  ‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫ﻓَ ِﻌ ٌﻞ‬ ‫ﻓَ ِﻌ ْﻴ ٌﻞ‬ ‫ﻓَ ُﻌ ْﻮ ٌل‬ ‫ِﻣ ْﻔ َﻌ ٌ‬
‫ﺎل‬ ‫ﻓَ ﱠﻌ ٌ‬
‫ﺎل‬ ‫وزن‬
‫ﺧ ِ‬
‫َﺼ ٌﻢ‬ ‫َﺳ ِﻤﻴْ ٌﻊ‬ ‫ﺟ ُﺰ ْو ٌع‬
‫َ‬ ‫ِﻣ ْﺪ َرا ٌر‬ ‫َﻣﻨﱠﺎ ٌع‬ ‫ل‬

‫)‪ (1‬ﴍح اﻟﺮﴈ‪ ،731 :‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.466 :‬‬

‫)‪ (2‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.469 :‬‬
 ‫‪77‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫   اوزان ز دہ  ‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫ل‬ ‫وزن‬ ‫ل‬ ‫وزن‬ ‫ل‬ ‫وزن‬ ‫ل‬ ‫وزن‬
‫ﻓَﺎ ُﻋ ْﻮ ٌل ﻃَﺎ ُﻏ ْﻮتٌ‬ ‫ُﻫ َﻤ َﺰ ٌة‬ ‫ﻓُ َﻌﻠَ ٌﺔ‬ ‫ِﻣ ْﺴ ِﻜ ْ ٌ‬ ‫ِﻣ ْﻔ ِﻌ ْﻴ ٌﻞ‬ ‫ﺻ ﱢﺪﯾْ ٌﻖ‬ ‫ِ‬ ‫ِﻓ ﱢﻌ ْﯿ ٌﻞ‬
‫س‬ ‫ﻓُ ﱡﻌ ْﻮ ٌل ﻗُ ﱡﺪ ْو ٌ‬ ‫ﻗَﻴﱡ ْﻮ ٌم‬ ‫ﻓَﻴْ ُﻌ ْﻮ ٌل‬ ‫ﺎب‬‫ﺠ ٌ‬ ‫ُﻋ َ‬ ‫ﻓُ َﻌ ٌ‬
‫ﺎل‬ ‫ﻛُﺒﱠﺎ ٌر‬ ‫ﺎل‬‫ﻓُ ﱠﻌ ٌ‬
‫ﻓَ ﱠﻬﺎ َﻣ ٌﺔ‬ ‫ﻓَ ﱠﻌﺎﻟَ ٌﺔ‬ ‫ﴪ‬‫ُﻣ َﻜ ﱢ ٌ‬ ‫ُﻣ َﻔ ﱢﻌ ٌﻞ‬ ‫ُﻋﺘُ ﱞﻞ‬ ‫ﻓُ ُﻌ ﱞﻞ‬
‫ﺠﺎ ٌم‪ ،‬ﺑَ ﱠﺰا ٌز"‪.‬‬
‫ﺣ ﱠ‬ ‫ﺧ ﱠﯿﺎ ٌ‬
‫ط‪َ ،‬‬ ‫ " َ‬ ‫ اور   وروں     "ﻓَ ﱠﻌ ٌ‬
‫ﺎل"  وزن  ص  ۔ ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫رى  ز د    ‬ ‫ ‬ ‫    ح ‬ ‫   ا  ‬ ‫     ا      ‬ ‫ ‬ ‫ درا‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫      ۔‬
‫  ۔‬ ‫  ں ا ل ‬ ‫   ‬ ‫   و‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪‬‬
‫ ‬ ‫ " َﻋ ﱠﻼ َﻣﺔٌ"‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ا    آ     ء  زا ہ    ‬ ‫ ز د    ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫)‪(1‬‬
‫ وا ۔‬
‫ ‬ ‫د ‬ ‫   ز د  ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫    ق     ‪    ،‬ا  ‬ ‫ ‬ ‫ اور  ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫  ۔‬ ‫د ‬ ‫   ز د  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫   ز د      ‬ ‫   ا  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ز د    ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫   ا   ق    ‬ ‫ ‬ ‫ اور  ‬ ‫ وا   ۔  ا  ‬ ‫ ز دہ  ‬ ‫" َزﻳْ ٌﺪ أَ ْﻋﻠَ ُﻢ ِﻣ ْﻦ ُﻋ َﻤ َﺮ" ز    ‬
‫  ۔ دو ا ‬ ‫ ‬ ‫  زم   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ا  ‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫   ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫د ‬ ‫   ز د  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ق       ‬

‫)‪ (1‬اﻟﴫف اﻟﻌﺮ ‪.103 :‬‬

 ‫‪78‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫    ۔‬ ‫ ا ل   اس   ا ق ‬ ‫       ‬ ‫ ا ل    در     ‬ ‫ ‬ ‫  ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫ وا  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫    ح ‬ ‫‪‬ا  ‬

‫؟‬ ‫    ل  ن ‬ ‫   ‬ ‫‪1‬۔ا  ‬

‫؟‬ ‫   اوزان ذ  ‬ ‫‪2‬۔ ا  ‬
‫  ؟‬ ‫ ‬ ‫   ا ل   ‬ ‫  ‬ ‫‪3‬۔‬
‫؟‬ ‫ق  ‬
‫     ‬ ‫ اور ا  ‬ ‫‪4‬۔ا  ‬
‫؟‬ ‫ق ن ‬
‫     ‬ ‫ ‬ ‫ اور ‬ ‫‪5‬۔اس ‬
‫‪6‬۔درج ذ   ں   ا           اور   ا ق  ۔‬
‫ﺲ‬ ‫ﷲ ﻟَﻴْ َ‬ ‫ﺎﻃ َﻞ ﻛَﺎ َن َز ُﻫﻮﻗًﺎ﴾‪َ ﴿ ..‬وأَ ﱠن َ‬ ‫ﻮﺳﺎ ﻗَ ْﻤﻄَﺮِﻳ ًﺮا﴾‪﴿ ..‬إِ ﱠن اﻟْﺒَ ِ‬ ‫﴿ﻳَ ْﻮ ًﻣﺎ َﻋﺒُ ً‬
‫ﺣ ٰﻤ ُﻦ اﻟ ﱠﺮ ِﺣ ْﻴ ُﻢ﴾‪﴿ ..‬إِﻧﱠ ُﻪ ﻛَﺎ َن َﻏﻔﱠﺎ ًرا﴾‪﴿ ..‬إِ ﱠن إِﺑْ َﺮا ِﻫﻴ َﻢ ﻷَ َ ﱠوا ٌه‬ ‫ِﻴﺪ﴾‪﴿ ..‬اﻟ ﱠﺮ ْ‬ ‫ِﺑﻈ ﱠَﻼمٍ ﻟِﻠْ َﻌﺒ ِ‬
‫ف َﻣ ِﻬ ٍ * َﻫ ﱠ ٍز َﻣﺸﱠ ﺎ ٍء‬ ‫ﺣ ﱠﻼ ٍ‬‫ﺣﻠِﻴ ٌﻢ﴾‪﴿ ..‬إِ ﱠن َر ﱢ ﻟ ََﺴ ِﻤﻴ ُﻊ اﻟ ﱡﺪ َﻋﺎ ِء﴾‪َ ﴿ ..‬وﻻَ ﺗ ُِﻄ ْﻊ ﻛ ﱠُﻞ َ‬ ‫َ‬
‫ﺟ ُﻬﻮﻻً ﴾‪َ ﴿ ..‬وﻛَﻔَﻰ ﺑِﺎ ِ‬ ‫ﺨ ْ ِ ُﻣ ْﻌﺘَ ٍﺪ أَ ِﺛﻴﻢٍ ﴾‪ِ ﴿ ..‬إﻧﱠ ُﻪ ﻛَﺎ َن ﻇَﻠُﻮ ًﻣﺎ َ‬ ‫ِﺑ َﻨ ِﻤﻴﻢٍ * َﻣ ﱠﻨﺎ ٍع ﻟِﻠْ َ‬
‫ﺣ ِﺴﻴﺒًﺎ﴾‪َ ﴿ ..‬و ُﻫ َﻮ اﻟْ َﻐﻔُﻮ ُر اﻟْ َﻮ ُدو ُد﴾‪..‬‬ ‫َ‬
‫ﺠﻨﱠ َﺔ َ ﱠﺎ ٌم«‪..‬‬ ‫ﻴﻞ«‪» ..‬ﻻَ ﻳَ ْﺪﺧ ُُﻞ اﻟْ َ‬ ‫ﺨ ٌ‬‫ﺐ َوﻻَ َﻣﻨﱠﺎ ٌن َوﻻَ ﺑَ ِ‬ ‫ﺠﻨﱠ َﺔ ِﺧ ﱞ‬ ‫»ﻻَ ﻳَ ْﺪﺧ ُُﻞ اﻟ َ‬
‫ﺨﻄﱠﺎﺋِ َ اﻟﺘﱠ ﱠﻮاﺑُﻮ َن«‪..‬‬ ‫ﺧ ْ ُ اﻟ َ‬
‫ﺧﻄﱠﺎ ٌء َو َ‬
‫»ﻛ ﱡُﻞ اﺑْﻦِ آ َد َم َ‬
‫ﺨﺘ َ َ‬
‫ﺎل"‬ ‫ﺣ ﱠﺴﺎ َد َوﻻَ ُﻣ ْ‬ ‫ﺻﺒﱡ ْﻮ ٌر َﻋ َﲆ اﻟﺸﱠ َﺪاﺋِ ِﺪ"‪ " ..‬اﻟْ ُﻤ ْﺆ ِﻣ ُﻦ َ‬
‫ﺻﺒﱡ ْﻮ ٌر ﻻَ َ‬ ‫"اﻟْ ُﻤ ْﺆ ِﻣ ُﻦ َ‬
‫‪6‬۔درج ا ل   ا     ۔‬
‫ﺨ ُ‬
‫ﺎف‪...‬‬ ‫ﺐ‪ ...‬ﺗ َﺄْﻛُ ُﻞ‪َ ...‬و َﻋ َﺪ‪ ...‬ﻳَ ْﻴ َ ُ‬
‫ﴪ‪ ...‬ﺗ َ ُﻘ ْﻮ ُل‪ ...‬ﻧَ َ‬ ‫ﴫ‪ ...‬أَ ْ‬
‫ﺣ ِﺴ ُ‬ ‫ب‪ ...‬ﻧَ َ َ‬ ‫ﴬ ُ‬‫ﻳَ ْ ِ‬
‫ﺧ َﻞ‬
‫ﺧﺘَ َﻢ‪َ ...‬د َ‬ ‫ﻧَ ْﺪ ُﻋ ْﻮا‪َ ...‬ﻣ ﱠﺪ‪َ ...‬ﺳﺌَ َﻞ‪ ...‬ﻧَ ْﻘ َﺮأُ‪َ ...‬ﻋ َﺒ َﺪ‪َ ...‬ر ٰﻣﻰ‪ ...‬ﻛَ َﻔ ُﺮ ْوا‪َ ...‬‬
 ‫‪79‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫‪7‬۔درج ذ  ا ء   ا     ۔‬
‫ﺎﺷ ٌﻊ‪َ ...‬ﺳﺎ ِﺣ ٌﺮ‪ ...‬ﻃَﺎ ٍغ‪َ ...‬داعٍ‪...‬‬
‫ﺧ ِ‬‫َرا ِﺟ ٌﻒ‪َ ...‬وا ِﺟ ٌﻒ‪َ ...‬ﺳﺎ ِﺑ ٌﻖ‪َ ...‬را ِد ٌف‪َ ...‬‬
‫ﺎص‪َ ...‬ﺳﺎ ٍع‪ ...‬ﻻَ ِﺑﺚٌ ‪َ ...‬ﻣﺎ ﱞد‪...‬‬ ‫ﺧﺎﺋِ ٌﻒ‪َ ...‬را ِﻓ ٌﻊ‪َ ...‬ﻋ ٍ‬ ‫َرامٍ ‪َ ...‬واقٍ ‪َ ...‬ﺳﺎﺋِ ٌﻞ‪َ ...‬‬
‫ﺐ‬ ‫ﺎﴎ‪ ...‬ﻛَ ِ‬
‫ﺎﺳ ٌ‬ ‫ﺧ ٌِ‬ ‫ﺎق‪ ...‬ﻗَﺎﺗِ ٌﻞ‪َ ...‬ﻏﺎ ﱞر‪َ ...‬‬
‫ﻓَﺎ ﱞر‪ ...‬ﺷَ ﱞ‬
‫  ہ  ل‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ع؛  اس  ‬ ‫ ‬ ‫(   ‬ ‫ع  و  ‬ ‫" ِ‬
‫ﺻ ﱢﺪﻳْ ٌﻖ"      دو ں   ں  )‬
‫  ۔۔۔   د    دو ا   م ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫   ا  ‬ ‫  د؛ اس  ‬ ‫   ‬ ‫۔۔۔   د  ‬
‫م   ‬ ‫   ‬ ‫ دو ے     ‬ ‫  ف     ا ؛ اس     اس   ‬ ‫  ۔۔۔ ا  ‬
‫     ر ۔۔۔    ‪،‬‬ ‫ ز  اس   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫(‬ ‫‪   ،‬ل  اور  ‬ ‫ر    اور   ں  ز ں  )‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫؛ اس ‬ ‫ر        ۔۔۔ ا  ‬ ‫   ‬ ‫  ؛ اس  ‬ ‫     ‬ ‫ر و‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫ ز د  اور  ت   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫د‬
‫‪80‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ب  م‬

‫)‪(1‬‬
‫   ن‬
‫  ‪:‬‬ ‫ں   ‬ ‫  ب درج ذ  ‬

‫ اور اس   ا م    ن‬ ‫ ‬ ‫‪:‬‬ ‫ ِ اول‬

‫م    دان    ن‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪:‬‬ ‫ ِ دوم‬ ‫ ‬
‫  ل    ن‬ ‫ ‬ ‫‪:‬‬ ‫ ِ م‬
‫م و  ل    ن‬ ‫ِ  رع ‬ ‫‪:‬‬ ‫ِ  رم‬
‫     ن‬ ‫‪:‬‬ ‫ِ ‬
‫   ن‬ ‫   ‬ ‫ِ   ‬ ‫‪:‬‬ ‫ِ ‬
‫   ن‬ ‫ ‬ ‫‪:‬‬ ‫ِ ‬
‫ ا     ن‬ ‫‪:‬‬ ‫ِ ‬
‫     ن‬ ‫‪:‬‬ ‫ِ ‬
‫    ن ‬ ‫ ‬ ‫‪:‬‬ ‫ِ د‬

‫)‪ (1‬ﺷ ّﺬ اﻟﻌﺮف ﰲ ﻓﻦ اﻟﴫف‪.56 :‬‬

 ‫‪81‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ اول‬
‫ اور اس   ا م    ن‬ ‫ ‬
‫  رع‪ (3) ،‬ا‬ ‫‪(2) ،‬‬ ‫ ‬ ‫  ‪(1) :‬‬ ‫     ‬ ‫ز  اور و    ا  ر  ‬
‫‪ِ " :‬ﻓ ْﻌ ٌﻞ َد ﱠل َﻋ ٰﲆ َز َﻣﺎنٍ ﻗَﺒْ َﻞ َز َﻣﺎﻧِ َﻚ"‪.‬‬ ‫     ‬
‫ب"‪.‬‬
‫"ﴐ َ‬
‫  ََ‬ ‫ ر   ۔ ‬ ‫   ‬ ‫     ز  ‬ ‫   ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬
‫   ا م‬
‫ ‬ ‫  ‪(4)  ،‬‬ ‫ ‪(3)  ،‬‬ ‫ ‬ ‫‪  (2)  ،‬‬ ‫ ‬ ‫  ‪(1) :‬‬ ‫     ‬
‫)‪(1‬‬
‫ ۔‬ ‫ ‬ ‫‪(6 ) ،‬‬ ‫ ا‬ ‫ا ارى‪(5) ،‬‬
‫ﺧﻠ ََﻖ"‪.‬‬
‫ " َ‬ ‫  ے۔ ‬ ‫      م   د‬ ‫ ز  ‬ ‫     ‬ ‫‪ :‬وہ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫  ے۔  ‬ ‫      م    د‬ ‫ ز‬ ‫  رے  ‬ ‫     ‬ ‫   ‬ ‫‪  :‬اس  ‬ ‫ ‬
‫"ﻗَ ْﺪ ﻓَ َﻌ َﻞ"    اس ا   د  ۔‬
‫"ﻛَﺎ َن‬ ‫  ے۔ ‬ ‫    م   د‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ز‬ ‫     دور  رے ‬ ‫  ‪  :‬وہ ‬
‫)‪(2‬‬
‫َﴫ" د     اس ا   د  ۔‬
‫ﻧ َ َ‬
‫ "ﻛَﺎ َن‬ ‫  ے۔  ‬ ‫   د‬ ‫      م   ‬ ‫     ز  ‬ ‫   ‬ ‫ ا ارى‪ :‬اس  ‬
‫   وہ ا   د۔‬ ‫ﻳَ ْﻔ َﻌ ُﻞ"‬
‫   ‬ ‫ "ﳌ َﺎ ﻓَ َﻌ َﻞ"‬ ‫  ے۔ ‬ ‫   د‬ ‫      م   ‬ ‫     ز  ‬ ‫‪ :‬وہ ‬ ‫ ا‬

‫)‪ (1‬ﻣﻴﺰان اﻟﴫف‪.14 :‬‬

‫)‪ (2‬ﴍح أﻟﻔﻴﺔ اﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ‪ ،19 :‬ﻣﻴﺰان اﻟﴫف‪.14 :‬‬
 ‫‪82‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ اس  ا   د  ۔‬
‫ "ﻟَ ْﻴﺘَ َ‬ ‫  ے۔  ‬ ‫    م    آرزو    د‬ ‫ ز  ‬ ‫     ‬ ‫   ‬ ‫‪  :‬اس  ‬ ‫ ‬
‫ اس ا   د  ۔‬ ‫ﻓَ َﻌ َﻞ" ش   ‬
‫   ا م‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫‪(3) ،‬‬ ‫  ل ‬ ‫‪(2) ،‬‬ ‫  وف  ‬ ‫  ‪(1) :‬‬ ‫    ر ‬ ‫ ‬
‫  ۔‬ ‫ى‬
‫    م ا م    ر  ‬ ‫!    روں ا م ‬ ‫  د ر‬ ‫  ل  ‪ ،‬‬ ‫وف ‪  (4) ،‬‬
‫ ‬
‫ا  و ا‬
‫   اس   ‬ ‫ر ا   ف   ‬ ‫ اس    ع  ؛ ا    ‬ ‫   اور ‬ ‫ر ا‬ ‫ں    د  ‬ ‫‪‬‬
‫   اور ‬ ‫ ا‬ ‫  ں    د  ‬ ‫  وج"    اس     م  ا ء  وا ل     ‪  ،‬‬ ‫   "‬
‫ر  اس     ع  ؛ا    ا ل   ا                    ا ر   ن      ‬
‫ر   ا ر      ۔  "ﻗَﺎ َم‪ ،‬ﯾَ ُﻘ ْﻮ َم‪ ،‬ﻗِﯿَﺎ ًﻣﺎ"؛ ا "ﻗِﯿَﺎ ًﻣﺎ" ا    "ﻗِ َﻮا ًﻣﺎ"  اب اس   " ِﻗﯿَﺎ ًﻣﺎ  "‬
‫ر      ن ‬ ‫    ن       ‬ ‫    ن     ا  ‬ ‫   ‬ ‫ اس   ‬ ‫  ؛ ‬
‫"ﻗَﺎ َو َم"‬ ‫   ‬ ‫  ؛  ا‬ ‫ر   ن ‬ ‫ "ﻗَﺎ َو َم‪ ،‬ﻳُﻘَﺎ ِو ُم‪ُ ،‬ﻣﻘَﺎ َو َﻣﺔً"۔  " ُﻣﻘَﺎ َو َﻣﺔً"  ‬ ‫  ۔ ‬
‫ او  ر ج ا   ۔‬ ‫ر ‬ ‫  ى   ؛ا    ‬ ‫ں   ‬ ‫    ‪ ،‬ا  ‬ ‫  ن ‬
‫ " دن "‬ ‫ر ‬ ‫ " دار" اور )  ا ء(‬ ‫ر ‬ ‫ا ء( ا  ‬ ‫ )‬ ‫‪ :‬‬ ‫    ى ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫ر ‬ ‫ ا ء(    ‬ ‫ات )‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫آ   ‪ ،‬‬
‫ث َﻣ َﻊ أَ َ‬
‫ﺣ ِﺪ اﻷْ َ ْز ِﻣ َﻨ ِﺔ"‪.‬‬ ‫ﺤ َﺪ ِ‬
‫  ‪َ " :‬ﻣﺎ َد ﱠل َﻋﻠَﯽ اﻟْ َ‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫‪‬‬
‫  ے؛   ا  " َﻏ ًﺪا‬ ‫ ز    د‬ ‫   ‬ ‫ص ‬ ‫  اد        ا  ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫‪‬‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا ْﻵ َن"   د‬
 ‫‪83‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ ز دہ ‬ ‫ ‬ ‫   ا    ا ث    ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ز دہ  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪  ‬ا ف   ا ث    ‬
‫  ۔‬ ‫ ا  ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ﷲ" اور ‬
‫ب ُ‬
‫"ﴐ َ‬
‫  ََ‬ ‫  ۔ ‬ ‫  وف ‬ ‫    ف   اس   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ﺧﻠِ َﻖ اﻹْ ِﻧ َْﺴﺎنُ"‪.‬‬
‫ " ُ‬ ‫  ل    ۔ ‬ ‫      ف  اس   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ﺟﺎ َء َز ْﻳ ٌﺪ"‪.‬‬
‫ " َ‬ ‫      ل      ورت     ۔ ‬ ‫  ز  ا        ‬ ‫‪‬‬
‫)‪(1‬‬
‫ب َزﻳْ ٌﺪ َﻋ ْﻤ ًﺮوا"‪.‬‬
‫"ﴐ َ‬
‫  ََ‬ ‫ف  ۔ ‬ ‫ل     ‬ ‫ ‬ ‫  ‬ ‫   ‬ ‫ى ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ب" را اس ا   د  ۔‬
‫"ﴐ َ‬
‫  ََ‬ ‫      ف      ۔ ‬ ‫   ‬ ‫ وہ ‬ ‫‪‬‬
‫  را اس ا   د  ۔‬ ‫ب"‬
‫ﴐ َ‬
‫ " َﻣﺎ َ َ‬ ‫      ف    ۔ ‬ ‫   ‬ ‫ وہ ‬ ‫‪‬‬
‫"ﻗَ ْﺪ ﻓَ َﻌ َﻞ"‪.‬‬ ‫ "ﻓَ َﻌ َﻞ"‬ ‫      ۔ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫    وع    ِ "ﻗَ ْﺪ" ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ ‬ ‫ "ﻛَﺎ َن ﻓَ َﻌ َﻞ" اور ‬ ‫  ۔ ‬ ‫     ‬ ‫   ‬ ‫    وع    ِ "ﻛَﺎنَ" ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ "ﻛَﺎﻧَﺎ ﻓَ َﻌ َﻼ‪ ،‬ﻛَﺎﻧُ ْﻮا ﻓَ َﻌﻠُ ْﻮا"‪.‬‬ ‫ ر   ۔ ‬ ‫   ‬ ‫ "ﻛَﺎنَ"  ‬ ‫ں   ‬ ‫ ‬
‫ "ﻛَﺎ َن ﻳَ ْﻔ َﻌ ُﻞ"  اور ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ا ارى    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫رع     وع     ِ  "ﻛَﺎنَ"‬ ‫‪‬‬
‫ "ﻛَﺎ َن ﻳَ ْﻔ َﻌ ُﻞ‪ ،‬ﻛَﺎﻧَﺎ ﻳَ ْﻔ َﻌ َﻼنِ"‪.‬‬ ‫ ر   ۔ ‬ ‫   ‬ ‫ "ﻛَﺎنَ"   ‬ ‫ں   ‬ ‫رع   ‬
‫ "ﻟَ َﻌﻠﱠ َ ﻓَ َﻌ َﻞ"‪.‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫   ‬ ‫ ا‬ ‫   ‬ ‫    وع    ِ "ﻟَ َﻌﻠﱠ َ "‬ ‫ ا‬ ‫‪‬‬
‫ "ﻟَﻴْﺘَ َ ﻓَ َﻌ َﻞ"‪.‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫    وع    ِ "ﻟَﻴْﺘَ َ "‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫  وف   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا ارى    وہ   ا م ‬ ‫ اور ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫  رع      ۔‬ ‫ ا ارى ‬ ‫ر   اور ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬

‫)‪ (1‬دروس اﻟﺘﴫﻳﻒ‪ ،198 :‬اﳌﻔﺘﺎح ﰲ اﻟﴫف‪.56 :‬‬

 ‫‪84‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ ا ‪(4) ،‬‬ ‫  رع‪(3) ،‬‬ ‫‪ (2) ،‬‬ ‫ ‬ ‫  ‪(1) :‬‬ ‫ ‬ ‫    ر ‬ ‫ں   ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ ‬ ‫    وع   "‬ ‫  رع   ‬ ‫ ‬ ‫     در‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫  ۔ ‬
‫ ‬ ‫ ا    دا  ‬ ‫   د    ‬ ‫  رع    دا   اور  ‬ ‫     ‬ ‫"    د    ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ اور      م   ‬ ‫   ‬ ‫  ا     م ‬ ‫ ‬ ‫دو ں   ‬
‫ك  ۔‬ ‫ دو ں ‬
‫  ۔‬ ‫  اد ‬ ‫ں    رع وا  ‬ ‫   ‬ ‫‪ ‬وہ دس  ت     ‬
‫رع در  م  ا اء‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫رع ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫آ ہ ‬
‫ در   ُد ء ۔‬ ‫در اء و ط    دو ‬ ‫  ‬ ‫ل و  اء  و   ‬ ‫ ‬

‫؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪1‬۔‬

‫؟‬ ‫ ‬ ‫  وف اور  ل   ‬ ‫‪2‬۔‬
‫  ؟‬ ‫ى   ‬ ‫  زى اور ‬ ‫‪3‬۔‬
‫؟‬ ‫  ن ‬ ‫   ا م   ا‬ ‫ ‬ ‫‪3‬۔‬
‫؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫  ‬ ‫     ا م ‬ ‫ ‬ ‫‪4‬۔‬
‫‪5‬۔درج ذ   ں       ا اع       اور   ا ق  ۔‬
‫ب‪ ...‬ﻛَﺎ َن ﻓَ َﻌ َﻞ‪ ...‬ﻛَﺎ َن َﻣﺎ ﻓَ َﻌ َﻞ‪ ...‬ﻟَ َﻌﻠﱠ ٗﻪ‬ ‫ﴐ َ‬ ‫ب‪ ...‬ﻗَ ْﺪ َﻣﺎ َ َ‬ ‫ﴐ َ‬ ‫ب‪ ...‬ﻗَ ْﺪ َ َ‬ ‫ﴐ َ‬ ‫ََ‬
‫ﻓَ َﻌ َﻞ‪ ...‬ﻟَ َﻌﻠﱠ ٗﻪ َﻣﺎ ﻓَ َﻌ َﻞ‪ ...‬ﻟَ ْﻴﺘَ ٗﻪ ﻓَ َﻌ َﻞ‪ ...‬ﻟَﻴْﺘَ ٗﻪ َﻣﺎ ﻓَ َﻌ َﻞ‪ ...‬ﻛَﺎ َن ﻳَ ْﻔ َﻌ ُﻞ‪َ ...‬ﻣﺎ ﻛَﺎ َن ﻳَ ْﻔ َﻌ ُﻞ‬
‫  ہ  ل‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ع؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫(   ‬ ‫ع  و‬ ‫   دو ں   ں  )‬ ‫ب"‬
‫ﴐ َ‬
‫" ََ‬
‫  ۔۔۔ ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫ زا  ‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫  ؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫۔۔۔   د  ‬
 ‫‪85‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ دو ے     ‬ ‫؛ اس     اس   ‬ ‫ و ف     ‬ ‫د   دو ا  م    ۔۔۔ ا ‪ ،‬‬
‫   اس ‬ ‫ف؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ف   ‬ ‫ف  اور    ‬ ‫ ‬ ‫م    ر   ۔۔۔  ‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى   ‬ ‫  زم  اور  ‬ ‫  ۔۔۔  ‬ ‫ل ‬ ‫  رع  اور  ا   ں  ا‬ ‫ ‬ ‫ر ‬ ‫ ‬
‫  رع اور ا    ‬ ‫ل      ورت  ۔۔۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    را ‬ ‫ى  ؛ اس     ‬
‫ ‬ ‫     ا م      ‬ ‫ ر   ۔۔۔  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ز  ‬ ‫  ؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ اور ‬ ‫  ۔۔۔ ‬ ‫ ‬ ‫    م   د‬ ‫ ز  ‬ ‫  ؛ اس     ‬
‫   ر   ۔۔۔  وف اور  ل      وف  ؛ اس ‬ ‫   د‬ ‫؛ اس      م   ‬
‫    ف  ۔‬ ‫ ‬ ‫   اس   ‬
 ‫‪86‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ دوم‬

‫م    دان    ن‬ ‫ ‬ ‫ ‬

‫م  ۔‬ ‫ ‬ ‫  ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫م اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ا  و ا‬
‫َ َ َ َ َ َ‬
‫ ‬ ‫‪   ‬د       م    اوزان    آ   ۔  " َﻌﻞ‪ ،‬ﻓ ِﻌﻞ‪ُ ،‬ﻌﻞ"‪ ،‬اور   ں  وز ں    ‬
‫ُْ ُ‬ ‫ُ َ‬
‫ل "ﻓ ِﻌﻞ" اور  رع  ل " ﻔ َﻌﻞ"   وزن   آ   ۔‬
‫ب‪ ،‬أَﮐْ َﺮ َم‪ ،‬ﺑَ ْﻌ َ َ‪،‬‬
‫ﴐ َ‬
‫ " َ َ‬ ‫  ۔ ‬ ‫    وف        ز دہ  اس    آ ى  ف        ‬ ‫‪‬‬
‫ ‬ ‫ﴐﺑُ ْﻮا" اور ا  آ‬
‫ " َ َ‬ ‫   آ    واؤ     آ ى  ف          ‪ ،‬‬ ‫اِ ْﺳﺘَ ْ‬
‫ﺨ َﺮ َج" ا  ‬
‫)‪(1‬‬
‫ "ﻓَ َﻌﻠَ ْ‬
‫ﺖ"‪.‬‬ ‫ك    اس   آ ى  ف      ن    ۔ ‬
‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ آ   ‪  ،‬‬ ‫  دان     دہ  )‪  (14‬‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫   ‬ ‫  اور د  و‬ ‫ ‬ ‫  ‪   ،‬‬
‫ " دہ"    ‬ ‫" َ "    اور  ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ زا    ‬ ‫ ‬ ‫ اور  ‬ ‫   ‬ ‫ دو    ‬ ‫‪ ‬وا    ا   ‪،‬‬
‫۔‬ ‫  ت   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ وا ‪ ،‬اور ‬ ‫  ت ‬ ‫    ت   ر   ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫  ۔ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫     اور    ا ل  اور  ا‬ ‫ ‬ ‫    ‪     ،‬رع  ‬ ‫ر ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫‪‬‬
‫ وا       ۔‬ ‫ و     ‬ ‫       اور ‬ ‫ ا  ‬ ‫  ‬ ‫رع      ‪   ،‬‬

‫)‪ (1‬ﻣﺮاح اﻷرواح‪.43 :‬‬

 ‫‪87‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫‪       ‬رہ  ں   آ            وہ  رہ   درج ذ   ‪:‬‬
‫ﴐﺑْﺘُ َ ‪،‬‬ ‫ﴐﺑْ ِ‬
‫ﺖ‪َ َ ،‬‬ ‫ﴐﺑْﺘُ ْﻢ‪َ َ ،‬‬
‫ﴐﺑْﺘُ َ ‪َ َ ،‬‬
‫ﺖ‪َ َ ،‬‬
‫ﴐﺑْ َ‬
‫ﴐﺑْ َﻦ‪َ َ ،‬‬
‫ﴐﺑَﺘَﺎ‪َ َ ،‬‬ ‫ﴐﺑُ ْﻮا‪َ َ ،‬‬
‫ﴐﺑَﺎ‪َ َ ،‬‬ ‫ََ‬
‫ﴐﺑْ َﻨﺎ‪.‬‬
‫ﺖ‪َ َ ،‬‬ ‫ﴐﺑْ ُ‬‫ﴐﺑْ ُ ﱠ ‪َ َ ،‬‬
‫ََ‬
‫ﴐﺑَﺘَﺎ"‪.‬‬
‫ﴐﺑَﺎ‪َ َ ،‬‬
‫ " َ َ‬ ‫  ۔ ‬ ‫    "ا " ا ل ‬ ‫ ‬ ‫ و ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ﴐﺑُ ْﻮا"‪.‬‬
‫ " َ َ‬ ‫  ۔ ‬ ‫     " َوا" ا ل ‬ ‫ ‬ ‫‪  ‬‬
‫ﴫتْ "‪.‬‬
‫ "ﻧَ َ َ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ل ‬ ‫"  ا‬ ‫ ‬ ‫    "‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬وا ہ ‬
‫ﴫ َن"‪.‬‬
‫ "ﻧَ َ ْ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ل ‬ ‫" ا‬ ‫" ن ‬ ‫   ‬ ‫‪  ‬‬
‫ﴫتَ "‪.‬‬
‫ "ﻧَ َ ْ‬ ‫  ۔ ‬ ‫" ا ل ‬ ‫ ‬ ‫     "‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬وا  ‬
‫ﴫ ِ‬
‫ت"‪.‬‬ ‫ "ﻧَ َ ْ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ل ‬ ‫  رہ"  ا‬ ‫    "‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬وا ہ ‬
‫ﴫ ُ َﺎ"‪.‬‬
‫ "ﻧَ َ ْ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ا ل ‬ ‫" ُ َﺎ"‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اور ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ﴫﺗ ُ ْﻢ"‪.‬‬
‫ "ﻧَ َ ْ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ل ‬ ‫ ا‬ ‫"ﺗ ُ ْﻢ"‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪  ‬‬
‫ﴫﺗ ُ ﱠﻦ"‪.‬‬
‫ "ﻧَ َ ْ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ل ‬ ‫ ا‬ ‫"ﺗ ُ ﱠﻦ"‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪  ‬‬
‫ﴫتُ "‪.‬‬
‫ "ﻧَ ْ ْ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ل ‬ ‫"  ا‬ ‫ ‬ ‫    "‬ ‫ و ‬ ‫‪ ‬وا  ‬
‫ﴫﻧَﺎ"‪.‬‬
‫ "ﻧَ َ ْ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ل ‬ ‫ ا‬ ‫"ﻧَﺎ" ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ و ‬ ‫ و   ‬ ‫‪‬‬
‫    وع     ف    ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫   دارو   ار  ‬ ‫ ‬ ‫ اور  ‬ ‫   ‬ ‫‪‬‬
‫      ف     و  ‬ ‫ﺖ"‬
‫   ا ر   " َﻣﺎ َﻋ َﺪ ْﻣ ُ‬ ‫   ا ر    ۔ ‬ ‫    ‬
‫  ۔‬ ‫   ‬ ‫ اس   ‬
‫  ف    اس     ل     ڑ  د ‪  ،‬دو ے      ‬ ‫      ۔ ‬ ‫ر ‬ ‫ﴐﺑَﺎ"  ‬
‫ب"    " َ َ‬ ‫‪َ َ "‬‬
‫ﴐ َ‬
‫ آ            د ۔‬ ‫ف  د    ‬
‫   اس     ‬ ‫   ‬ ‫     ا‬ ‫دے د  او  ر‬
 ‫‪88‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ ا س   آ ‪ ،‬اور ‬ ‫  ل   ‬ ‫ ‬ ‫ د   ؛ ‬ ‫ اس   ‬ ‫ب"       ف  ‬ ‫‪َ َ "‬‬
‫ﴐ َ‬
‫؛    ا اء ‬ ‫ ‬ ‫ اس  ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ اس    ‬ ‫ د   ؛     م   ب  ‬ ‫ ‬ ‫ہ  اس  ‬
‫   ۔‬ ‫ن  ل ‬
‫َ ََْ‬
‫ب"      ‬ ‫ﴐﺑَﺎ" اور " ﻮا"  " َ َ‬
‫ﴐ َ‬ ‫ " َ َ‬ ‫ ا   وا          ‬ ‫ اور     ‬ ‫‪‬‬
‫  ے  اور  "واؤ"    ‬ ‫ " ُﻫ َ "  د‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫    ؛ ‬ ‫ اس  ‬ ‫   "ا "  ا‬ ‫۔ ‬
‫  ے۔‬ ‫ " ُﻫ ْﻢ"  د‬ ‫ وا  ؤ    ‬ ‫ اس    ؛ ‬ ‫ا‬
‫ﴐﺑُ ْﻮا"   ۔‬
‫   " َ َ‬ ‫  ( ‬ ‫ ‬ ‫ اور ‬ ‫   ‬ ‫ آ    "واؤ ")      ‬ ‫ب"‬ ‫‪َ َ "‬‬
‫ﴐ َ‬
‫       ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ﴐﺑُ ْﻮا"    "ا "  اور  "واؤ"  ‬
‫ﴐ َﺑﺎ"  اور  " َ َ‬
‫  ات     د  " َ َ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫ " ُﻫ ْﻢ"‬ ‫ﴐﺑُ ْﻮا"    ‬
‫   اور " َ َ‬ ‫ " ُﻫ َ "‬ ‫ﴐ َﺑﺎ"    ‬
‫ت   " َ َ‬
‫‪ ،‬‬ ‫   واؤ    ق   ‬ ‫‪َ َ "‬‬
‫ﴐﺑُ ْﻮا"   آ    "ا " اس      ؛         واؤ اور ‬
‫ ‬ ‫م ‬ ‫ں      ت ‬ ‫ ‬ ‫ﺣ َﺬ َر َوﻗَﺘَ َﻞ" ‬
‫  " َ‬ ‫       ‬ ‫ا      آ    "واؤ"   ا‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫د اور     واؤ      ق وا  ‬ ‫    ۔ ‬ ‫       واؤ         ‬
‫      ۔‬ ‫ آ    "ا "   ا‬
‫ ‬ ‫   واؤ     ا   ۔ ‬ ‫    د   ‬ ‫د     ‬ ‫ ا  ‬ ‫‪ ‬آن       ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ اور ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫ اور ‬ ‫ﺟ ْﻮا" و ہ اس   و     ؛    آن     ا ظ ‬
‫"ﺗ َ ْﺮ ُ‬
‫ اس   ا   ح   ‬ ‫ف  ؛ اس ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ﷺ‬ ‫   ‬ ‫ن اور  س   ‬
‫ آ ۔‬ ‫ ‬ ‫ اس   ‬ ‫  ح   ا م ﷺ    ا      ‬ ‫   ‬
‫ "أَﻧَﺎ‪،‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫  ت     ں    "ا "  ‬ ‫ ا‬ ‫ً ‬ ‫‪‬‬
‫ﻟِﺘَﺘْﻠُ َﻮا‪ ،‬ﻟِ َﯿ ْﺮﺑُ َﻮا"  و ہ۔‬
 ‫‪89‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ " َﻣﺎ ﻗَﺘَﻠُ ْﻮﻩُ "‪.‬‬ ‫    ۔ ‬ ‫     "ا  "‬ ‫ آ‬ ‫ب ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ا  وا  ؤ      ‬
‫ب(    ‬ ‫‪ْ َ َ َ "‬‬
‫ﺖ" ‬
‫      اور  ن           وا ہ ‬ ‫ﴐ َ‬
‫ ) َ َ‬ ‫ وا  ‬ ‫  ‬
‫      ۔‬ ‫ وا  ‬ ‫  ‬
‫     او ت  اس    ‬ ‫؛  اس  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫"ت"‬ ‫ﺖ"  ‬ ‫‪َ َ "‬‬
‫ﴐﺑَ ْ‬
‫ﺖ ِﻫﻨْ ٌﺪ"‪.‬‬
‫ﴐﺑَ ْ‬
‫ ا       ۔   " َ َ‬
‫  َ‬
‫   ‬ ‫    ۔  " ء"  ‬ ‫( ‬ ‫ ‬ ‫ﺖ" )وا ہ  ‬
‫ﴐﺑَ ْ‬ ‫(" َ َ‬ ‫‪َ َ "‬‬
‫ﴐﺑَﺘَﺎ"  )  ‬
‫    ۔‬ ‫ ِ‬ ‫ اور ‬ ‫   ‬ ‫   اور "ا " ‬
‫    ۔  " ن   ح"    ‬ ‫(‬ ‫ ‬ ‫ﺖ" )وا ہ  ‬
‫ﴐﺑَ ْ‬
‫  ت( " َ َ‬ ‫‪َ َ "‬‬
‫ﴐﺑْ َﻦ" )  ‬
‫ ) ء ‬ ‫ ‬ ‫ﴐﺑَ ْ َ "   ‪    ،‬دو  ‬
‫ آ    " َ َ‬ ‫ ‬ ‫ آ  ‬ ‫ِ ‬ ‫ اور  ‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫"    ف   د   ‪ " ،‬ن"   اس    ف ‬ ‫ ‬ ‫      ؛   ا  "‬ ‫و ن(       ‬
‫  ۔‬ ‫   ‬ ‫         ‬
‫  ر   ت   ر  ا  ‬ ‫   د      ‬ ‫ﴐﺑْﻨَﺎ" آ     م    ‬ ‫‪َ َ "‬‬
‫ﴐﺑْ َﻦ"       " َ َ‬
‫  ۔ ‬ ‫ہ ‬ ‫    وہ اور ‬ ‫          ؛ ‬
‫ﴐﺑَﺘَﺎ"   ں    " ء"    ‬
‫ " َ َ‬ ‫  ر      و ں   ر   ت         ۔  ‬ ‫‪‬ا        ‬
‫  ح    ۔‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫         ‬ ‫  را ‬ ‫  ر   ‪    ،‬ف ا    ‬
‫ ‬ ‫ ِ‬ ‫ اور  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫"  وا  ‬ ‫ ‬ ‫ب"         ‪"  ،‬‬
‫ﴐ َ‬
‫ﺖ"    " َ َ‬ ‫‪َ َ "‬‬
‫ﴐﺑْ َ‬
‫ "أَﻧْ َ‬
‫ﺖ" ‬ ‫  ؛     ‬ ‫"  اس   ‬ ‫ ‬ ‫ﺖ"   ‪ ،‬آ    "‬
‫ﴐﺑْ َ‬
‫آ      آ    " َ َ‬
‫  ۔‬ ‫ع‬
‫     ‬ ‫ ‬ ‫اس        ؛  ‬
‫     ‬ ‫     ء‬ ‫  ے‪ ،‬‬ ‫ د‬
‫ آ      آ  اور ‬ ‫ِ ‬ ‫ اور  ‬ ‫ ‬ ‫ﺖ"         ‪"  ،‬ا "  ‬
‫ﴐﺑْ َ‬ ‫‪َ َ "‬‬
‫ﴐﺑْﺘُ َ "  " َ َ‬
 ‫‪90‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ اس    ؛   ‬ ‫‪   " " ،‬ا‬ ‫ﴐﺑْﺘُ َ " ‬
‫   آ   " َ َ‬ ‫     ‬ ‫اس        ح ‬
‫ ا س    آ  اور      ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   وا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا ع    ‬
‫۔‬ ‫ "أَﻧْﺘُ َ  "   ا    ‬ ‫ ‬ ‫   و        ‬
‫‪"    " "    ،‬ا "   ف‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   اس     ا   ف  ‬ ‫   ‬ ‫‪ ‬ا ع   ‬
‫۔‬ ‫" "   "واؤ"    ف اور " ہ "  " ء"    ف ‬
‫ آ      ‬ ‫ِ ‬ ‫ اور ‬ ‫   ‬ ‫"   ‬ ‫ﺖ"        ‪" ،‬واؤ ‬
‫ﴐﺑْ َ‬ ‫‪َ َ "‬‬
‫ﴐﺑْﺘُ ْﻢ"   " َ َ‬
‫ﴐﺑْﺘُ ُﻤ ْﻮ"   ‪"   ،‬واؤ "‬
‫    " ََ‬ ‫م   ا‬ ‫ ‬ ‫م ‬ ‫آ ‪ " ،‬ء" اور "واؤ"   در ن   ‬
‫ﴐﺑْﺘُ ْﻢ"    ۔‬
‫  ف    " َ َ‬
‫  ۔‬ ‫ "أَﻧْﺘُ ُﻤ ْﻮ"   د‬ ‫ اس    ؛     ‬ ‫‪َ َ "‬‬
‫ﴐﺑْﺘُ ْﻢ"   آ    "واؤ"   ا‬
‫ہ اور  ن    ‪ :‬‬ ‫  ف    ۔‬ ‫ے اور  ن   ‬ ‫‪َ َ "‬‬
‫ﴐﺑْﺘُ ْﻢ"   آ    "واؤ"   ا  ‬
‫  ۔‬ ‫م     اس "واؤ"    ف   وا‬ ‫ ‬ ‫   آ      اور اس   ‬ ‫   وہ "واؤ "  ا ِ ‬
‫ ‬ ‫؛ ‬ ‫ ‬ ‫ "واؤ"   ف    در‬ ‫ﴐﺑْﺘُ ُﻤ ْﻮ"    آ  ‬
‫ " َ َ‬ ‫ے  اور   ن    ‬ ‫‪‬‬
‫      ف       اس   و    ‬ ‫   آ    وا   ‪ ،‬‬ ‫   ‬ ‫"واؤ" ا    آ    ‬
‫ ‬ ‫        ‬ ‫" ا  اس   ‬ ‫  ً  ا   ۔ "‬ ‫   ‬ ‫ً  ا    ‬ ‫ ‬ ‫ﴐﺑْﺘُ ْﻢ" ا‬
‫؛   " َ َ‬
‫ع ‬ ‫ "‬ ‫ ‬ ‫د  ‪ ،‬وہ ‬ ‫ ‬ ‫ﴐﺑْﺘُ ُﻤ ْﻮ"   ا  وا  ‬
‫ اور " َ َ‬ ‫   ‬ ‫ اس   ا  وا  ‬
‫ "اور "  زا ہ " ۔‬
‫   ‬ ‫     ا   ن      ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    ف    در‬ ‫ِ ‬ ‫ ‬ ‫ے   ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫ وہ  ر       ‬ ‫د      ف  ا د  ‬
‫ﴐﺑْ ِ‬
‫ﺖ"ِ  ‬ ‫  ل  د    " َ َ‬ ‫      ‪   ،‬ء    " "    " ہ"  ‬ ‫ﺖ"  ‬
‫ﴐﺑْ َ‬
‫ﺖ"   " َ َ‬ ‫ﴐﺑْ ِ‬
‫‪َ َ "‬‬
 ‫‪91‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫  ے۔‬ ‫   د‬ ‫‪ ،‬ء   " ہ" اس   د ؛     "أَﻧْ ِ‬
‫ﺖ" ‬
‫م   ‬ ‫ ‬ ‫     "ا "  اور  " ء"    در ن     ح    ‬ ‫ﴐﺑْ ِ‬
‫ﺖ"‬ ‫‪َ َ "‬‬
‫ﴐﺑْﺘُ َ "  " َ َ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اس      ؛     ‬ ‫ﴐﺑْﺘُ َ "    ‪   " " ،‬ا‬
‫آ    " َ َ‬
‫  ۔ ‬ ‫    ع ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫؛ ‬ ‫ا    ‬
‫ آ      ‬ ‫ ‬ ‫ اور ‬ ‫   ‬ ‫ﴐﺑْ ِ‬
‫ﺖ "         ‪ "  ،‬ن"    ‬ ‫‪َ َ "‬‬
‫ﴐﺑْ ُ َ "  " َ َ‬
‫آ ‪ " ،‬ء" اور " ن"   در ن          م   آ ‪ "   " "   ،‬ن"    ج ‬
‫ﴐﺑْ ِ‬
‫ﺖ   ‬ ‫   و    " ن"    د اور  " ن"    " ن"    اد م    د   " َ َ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ﴐﺑْ ُ ﱠ "   ۔‬
‫" ََ‬
‫ ‬ ‫ اس     و د  ا  ‬ ‫   ‬ ‫ ) ء‪ ،‬ن(    ‬ ‫ ‬ ‫"ﴐﺑْ ُ ﱠ "    دو  ‬
‫ََ‬
‫   ر      ‬ ‫   ‬ ‫   و    اب ‬ ‫م ‬ ‫    ‪ ،‬اس   و     ؛   " ء" ‬ ‫ف ‬
‫    ۔‬ ‫  ؛ اس   " ء"    ف ‬ ‫ ‬ ‫  ؛   ا ف  ن ‬ ‫   ‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ِ ‬ ‫ اور ‬ ‫   ‬ ‫ وا  ‬ ‫ ‬ ‫ب"         ‪  ،‬‬
‫ﴐ َ‬
‫ﺖ"    " َ َ‬ ‫‪َ َ "‬‬
‫ﴐﺑْ ُ‬
‫ﺖ"   ۔‬
‫ﴐﺑْ ُ‬
‫   آ    " َ َ‬ ‫ن   ‬
‫    ف      اس    ‬ ‫   ‬ ‫ وا  ‬ ‫ ‬ ‫ﺖ"         ‪  ،‬‬
‫ﴐﺑْ ُ‬ ‫‪َ َ "‬‬
‫ﴐﺑْﻨَﺎ"    " َ َ‬
‫ﴐﺑْ َﻨﺎ"    ۔‬
‫   آ    " َ َ‬ ‫ِ ‬ ‫ اور ‬ ‫   ا    ‬ ‫ ‬
‫  اور  ن   ‬ ‫  د ‬ ‫   اس   و     ؛   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫    ء ‬ ‫ اور ‬ ‫‪‬‬
‫ و دى    ‬ ‫ و  ‬ ‫   اور ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪  ،‬دو ى  و     ؛    ‬ ‫‪    :‬د  م ‬
‫  ۔‬ ‫اور  م و د    م ‬
 ‫‪92‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ن  اوزان  ؟‬
‫م     ‬ ‫ ‬ ‫  د   ‬ ‫‪1‬۔‬
‫؟‬ ‫ ‬ ‫ب  ‬
‫   آ ى  ف   ا ا  ‬ ‫‪2‬۔‬
‫؟‬ ‫  ن ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫‪3‬۔ ‬
‫  ؟‬ ‫ و       ن    ت ا ل ‬ ‫ اور ‬ ‫ و‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ و ‬ ‫م   ‬ ‫ ‬ ‫‪4‬۔ ‬
‫  ؟‬ ‫  و     ء     ‬ ‫ اور ‬ ‫     ‬ ‫‪5‬۔ ‬
‫  ں       ؟‬ ‫   آ    ا    ا‬ ‫‪6‬۔  ‬
‫   ؟‬ ‫    ‬ ‫‪7‬۔ آن     ا ظ ‬
‫     ؟‬ ‫   اور ‬ ‫‪8‬۔  ر  ت  ر       ‬
‫؟‬ ‫ﴐﺑْﺘُ ْﻢ"    ء ذ  ‬
‫‪9‬۔" َ َ‬
‫؟‬ ‫     و  ‬ ‫    و د ا     ف ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫"ﴐﺑْ ُ ﱠ"   دو   ‬
‫‪10‬۔ َ َ‬
‫ ؟‬ ‫     و    ذ  ‬ ‫    ء     ‬ ‫ اور ‬ ‫‪11‬۔‬
 ‫‪93‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫  م‬
‫)‪(1‬‬
‫  ل    ن‬ ‫ ‬
‫م    ۔‬ ‫ ‬ ‫  ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ل اس ‬
‫ا  و ا‬
‫  ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫م   ‬ ‫ ‬ ‫  ل   ‬ ‫‪‬‬
‫ﴐ َ‬
‫ب"  ‬ ‫ب‪ِ ُ ،‬‬
‫ﴐ َ‬
‫    ۔  " َ َ‬ ‫ں   ‬ ‫م    م ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ل    م ‬ ‫)‪(1‬۔‬
‫       ‬ ‫   ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ﴐﺑُ ْﻮا"  ‬
‫ﴐﺑُ ْﻮا ُ ِ‬
‫ " َ َ‬ ‫ ‬ ‫ﴐﺑَﺎ"  ‬
‫ﴐﺑَﺎ‪ِ ُ ،‬‬
‫ اور  " َ َ‬
‫۔‬ ‫ آ     ہ د  ‬ ‫ اور ‬ ‫ِ‬
‫ف اول     د  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ وا  ‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫ﴐ َ‬
‫ِب(  ‬ ‫ ) ُ‬ ‫ ‬ ‫ وا  ‬ ‫ ‬ ‫  ل    ف ا‬ ‫)‪(2‬۔ ‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫  ل   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا  وا  ‬ ‫ب(      ‪   ،‬‬
‫ﴐ َ‬
‫) ََ‬
‫ﴐﺑْ َ‬
‫ﺖ‪،‬‬ ‫ﴐ َ‬
‫ِب‪ِ ُ ،‬‬ ‫ ) ُ‬ ‫‪،‬وا  ‬ ‫ ‪،‬وا  ‬ ‫ ‬ ‫ وا  ‬ ‫ ‬ ‫  ل   ‬ ‫)‪(3‬۔  ‬
‫    ۔‬ ‫    ‪   ،‬ا    ‬ ‫ں   ‬ ‫ م  ا    ‬ ‫ ‬ ‫ﴐﺑْ ُ‬
‫ﺖ(    ‬ ‫ُِ‬
‫ ‬ ‫   ا        ‬ ‫ زا ہ     اور ‬ ‫م    وع    ہ و  اور ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ ‬ ‫ى    ں    ۔ ‬ ‫    اہ  وہ   ہ  ‬ ‫ آ     ہ  د  ‬ ‫ل       ف      اور  ‬
‫ب َزﯾْ ٌﺪ‪ُ ،‬ر ﱠد اﳌ َ ِﺒ ْﯿ ُﻊ"‪.‬‬
‫ﴐ َ‬
‫" ُِ‬
‫ ‬ ‫   واؤ   ‬ ‫   و    ا  ‬ ‫ ‬ ‫ و   ء     ‬ ‫  ل ‬ ‫   ‬ ‫‪ِِ ‬‬
‫ب ‬

‫)‪ (1‬ﻣﻴﺰان اﻟﴫف‪ ،12 :‬اﻟﴫف اﻟﻌﺮ ‪.47 :‬‬

 ‫‪94‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫"ﺿُ ْﻮ ِر َ‬
‫ب"‪.‬‬ ‫ب" ‬
‫ "ﺿَ ﺎ َر َ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬
‫ دو ے ‬ ‫  ل      ف   ‬ ‫ زا ہ     ‬ ‫م    وع   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫   و    واؤ    ل د  ‬ ‫     ‬ ‫   ا    ‬ ‫بِ  ‬
‫  ‪ ،‬اور  ِ‬ ‫ف       د  ‬
‫ﴫ َف‪ ،‬ﺗ ُﻀُ ْﻮ ِر َ‬
‫ب"‪.‬‬ ‫ "ﺗ ُ ُ ﱢ‬ ‫  ۔ ‬
‫   اور ا      ‬ ‫  ل   ا   ء    ل د  ‬ ‫   ا      ‬ ‫م   ‬ ‫ ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ﺎل"   "اِﻧْ ِﻘ ْﯿ َﻞ"‪.‬‬
‫ﺎل  "  " ِﻗﯿْ َﻞ"‪" ،‬اِﻧْ َﻘ َ‬
‫ " ﻗ َ َ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ف    ہ د  ‬
‫    ف ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ل   ‬ ‫ آ ؛ ‬ ‫ ‬ ‫  ل  اہ را‬ ‫  زم   ‬ ‫‪‬‬
‫  زم    ل       اس    ف ِ  "ب‪َ ،‬ﻋﻠٰﯽ‪،‬‬ ‫ آ ‪،‬ا  ‬ ‫ل   ‬ ‫  زم   ‬ ‫   اور ‬
‫ﰲ أَﯾْ ِﺪﯾْ ِﻬ ْﻢ"‪.‬‬ ‫ﺐ ِﺑ َﺰﯾْ ٍﺪ‪ُ ،‬ﻣ ﱠﺮ َﻋﻠَﻴْ ِﻪ‪ُ ،‬ﺳ ِﻘ َ‬
‫ﻂ ِْ‬ ‫ " ُذ ِﻫ َ‬ ‫ﰲ"   ذر   ل      ۔ ‬
‫ِْ‬

‫؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫  ‬ ‫  ل ‬ ‫‪1‬۔‬

‫  ؟‬ ‫  ل    ء     ‬ ‫‪2‬۔‬
‫؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫  ‬ ‫  زم    ل ‬ ‫‪3‬۔‬
‫‪4‬۔درج ذ  ا ل      ل  ۔‬
‫ﴫ َف‪...‬‬
‫ب‪َ ...‬ﻣ ﱠﺪ‪ ...‬ﺗ َ َ ﱠ‬ ‫ﴫ‪ ...‬أَﻛْ َﺮ َم‪ ...‬ﺿَ ﺎ َر َ‬
‫ب‪ ...‬ﺗ َﻀَ ﺎ َر َ‬ ‫ب‪ ...‬ﻧَ َ َ‬ ‫ﴐ َ‬ ‫ََ‬
‫ﺎل‪ ...‬اِﻧْ َﻘ َ‬
‫ﺎل‬ ‫ﺎف‪ ...‬ا ِﻗْﺘَ َ‬
‫ﺧ َ‬‫َ‬
‫  ه  ل‬
‫     ‬ ‫ع؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫( ‬ ‫ع و  ‬ ‫   دو ں  ں  )‬ ‫ب"‬ ‫"ﻗَ ْﺪ ُ َ‬
‫ﴐ َ‬
 ‫‪95‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫ زا  ‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫  ؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ۔۔۔   د  ‬
‫ دو ے ‬ ‫   اس   ‬ ‫؛ اس ‬ ‫  ف     ‬ ‫۔۔۔  د   دو ا  م    ۔۔۔ ا  ‬
‫ف؛  اس    ‬ ‫ ‬ ‫ف     ‬ ‫ف  اور    ‬ ‫ ‬ ‫م    ر   ۔۔۔  ‬ ‫   ‬ ‫   ‬
‫ى     ‬ ‫  زم اور ‬ ‫  ۔۔۔ ‬ ‫  رع اور ا   ں ا ل ‬ ‫ر   ‬ ‫ اس   ‬
‫  رع اور ا  ‬ ‫ل      ورت  ۔۔۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    را ‬ ‫ى  ؛ اس     ‬ ‫ ‬
‫     ا م      ‬ ‫ ر   ۔۔۔  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ز  ‬ ‫  ؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫  ۔۔۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ز    ا   م   د‬ ‫    رے ‬ ‫  ؛ اس     ‬ ‫ ‬
‫   ر   ۔۔۔   وف  اور   ل   ‬ ‫   د‬ ‫    م   ‬ ‫  ؛  اس ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫اور  ‬
‫  ل    ف  ۔ ‬ ‫  ل  ؛ اس     ‬
 ‫‪96‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫  رم‬
‫)‪(1‬‬
‫م و  ل    ن‬ ‫  رع ‬
‫ ‬ ‫  رع    ى اور ا‬
‫رع       " "   آ   ۔‬
‫ﺢ ﻟِﻠْ َ‬
‫ﺤﺎ ِل‬ ‫ﺻﺎﻟِ ِ‬ ‫ﺣ َﺪ ٍ‬
‫ث ﱠو َز َﻣﻦٍ َ‬ ‫اور  ا ح       ‪" :‬ﻛَﻠِ َﻤ ٌﺔ ﺗ َ ُﺪ ﱡل َﻋ ٰﲆ َ‬
‫     ۔‬ ‫    م ‬ ‫دہ ز‬ ‫   آ ہ   ‬ ‫       ‬ ‫اﻻﺳ ِﺘ ْﻘﺒَﺎ ِل"‪ (2).‬اس ‬
‫َو ْ‬
‫ا  و ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ اور   ‬ ‫‪ ،‬وا  ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬وا  ‬ ‫ ‬ ‫وا  ‬ ‫م    ر ‬ ‫رع ‬ ‫‪‬‬
‫ )   وف ا (   ‬ ‫    ۔  وع    وف  ر‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ وا  ‬
‫ آ     ہ د  اور   ‬ ‫  وع     آ  اور ‬ ‫ ا   ف  ح   ء      ن   ‬
‫ﴬ ُ‬
‫ب"   ۔‬ ‫ب‪ ،‬ﻧَ ْ ِ‬ ‫ب‪ ،‬أَ ْ ِ‬
‫ﴐ ُ‬ ‫ﴬ ُ‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ب‪ ،‬ﺗ َ ْ ِ‬ ‫"ﯾَ ْ ِ‬ ‫ب"‬
‫ﴐ َ‬
‫ا ا  اس   آ      آ    " َ َ‬
‫ﴬﺑَﺎنِ " اور "ﯾَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑْ َﻦ"  ‬ ‫      ۔ "ﺗ َ ْ ِ‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ب"  وا  ‬ ‫"ﯾَ ْ ِ‬ ‫ﴬﺑُ ْﻮ َن"‬ ‫‪" ‬ﯾَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑَﺎ َن‪ ،‬ﯾَ ْ ِ‬
‫ﴬ ِﺑ ْﯿ َﻦ"  ‬
‫ﴬﺑُ ْﻮ َن"  اور "ﺗ َ ْ ِ‬
‫ﴬﺑَﺎ َن‪ ،‬ﺗ َ ْ ِ‬
‫    ۔  "ﺗ َ ْ ِ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ب" وا ہ  ‬ ‫"ﺗ َ ْ ِ‬
‫ﴬ ُ‬
‫        ۔‬ ‫ ‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ب" وا  ‬ ‫"ﺗ َ ْ ِ‬
‫   ‬ ‫  رع    ت و  ت اور  اد  وف   ا  ‬ ‫  "‪ ،‬‬ ‫   "‬ ‫رع   ‬ ‫‪‬‬

‫)‪ (1‬ﴍح اﻟﺮﴈ‪ ،807 :‬دﺳﺘﻮر اﻟﻌﻠ ء‪ ،193/3 :‬ﻣﻴﺰان اﻟﴫف‪ ،14 :‬دروس اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.87 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﻌﺠﻴﻞ اﻟﻨﺪى ﴍح ﻗﻄﺮ اﻟﻨﺪى‪.‬‬
 ‫‪97‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ ‬ ‫  ح  رع    ر  وف   ا   ح ا  ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫     اس   اس    رع ‬
‫ اور  اس      دو   ف ‬ ‫  رع       ف   ك  اور  دو ا  ‬ ‫    ر   وف   ۔  ‬
‫      ۔‬ ‫ك   ا   ح ا  ‬
‫  ن ‬ ‫   "ا‬ ‫ﴐ ٌع"  ‬
‫       اور  " َ ْ‬ ‫ﴐ ٌع"‬
‫دو ى  و         رع  " َ ْ‬
‫  ؛  اس ‬ ‫د ‬ ‫ل(‬ ‫ ) ل  اور  ا‬ ‫  رع      دو  ز‬ ‫ دو   ں    دودھ   "‪  ،‬‬
‫  ۔‬ ‫ اس    رع ‬
‫ وا " اور ‬ ‫ رہ ‬ ‫   "‬ ‫      ۔     ‬ ‫ِ ‬ ‫ِ  ل اور ‬ ‫ ِ ‪ ،‬‬ ‫  رع   ‬ ‫‪‬‬
‫ ِ  "   ۔‬ ‫  ؛ اس   اس   "‬ ‫      ل اور ا ل   ر  ہ‬ ‫  رع     ‬
‫ں ‬ ‫    ر  وف )ا ‪  ،‬ء‪  ،‬ء اور  ن(  ۔ " ء"  ر ‬ ‫  وف ا‬ ‫  رع   ‬ ‫‪‬‬
‫ﴬﺑَﺎنِ ‪،‬‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ب‪ ،‬ﯾَ ْ ِ‬ ‫ )ﯾَ ْ ِ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ اور ا‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ آ    ‬ ‫  وع  ‬
‫ اور  ا  ‬ ‫ ‬ ‫ وا  ‬ ‫ آ    ا‬ ‫ں     وع  ‬ ‫ﴬﺑْ َﻦ(‪ "  ،‬ء"  آ  ‬
‫ﴬﺑُ ْﻮ َن‪ ،‬ﻳَ ْ ِ‬
‫ﯾَ ْ ِ‬
‫ آ  ‬ ‫  وع  ‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ﴬﺑَﺎ َن(‪  ،‬اور    ‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ب‪ ،‬ﺗ َ ْ ِ‬ ‫ )ﺗ َ ْ ِ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ﴬﺑَﺎنِ ‪ ،‬ﺗ َ ْ ِ‬
‫ﴬﺑْ َﻦ(‪" ،‬ا "   ف  ا  ‬ ‫ﴬ ِﺑ ْﯿ َﻦ‪ ،‬ﺗ َ ْ ِ‬
‫ﴬﺑُ ْﻮ َن‪ ،‬ﺗ َ ْ ِ‬
‫ﴬﺑَﺎ َن‪ ،‬ﺗ َ ْ ِ‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ب‪ ،‬ﺗ َ ْ ِ‬ ‫)ﺗ َ ْ ِ‬
‫)‪(1‬‬
‫  وع   آ   ۔‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ب(‬ ‫ )ﻧَ ْ ِ‬ ‫ب( اور  ن  ف   ‬ ‫ )أَ ْ ِ‬
‫ﴐ ُ‬ ‫وا  ‬
‫    وف "ا َﺗ َﯿﻦ‪ ،‬ﺗَﺎ ِ ْ‪ ،‬ﻧَﺎ ِ ْ‪ ،‬ﺗ َ ْﯿ َﻨﺎ" اور "زواﺋﺪ ارﺑﻌﻪ  "     ۔‬ ‫ِ‬
‫وف  ر‬ ‫‪‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   و     ؛     رع    آ  ‬ ‫  رع    " وف  ا "     وع    ‬ ‫‪‬‬
‫ں     ر ۔  دو ى و     ؛    ا     وف ‬ ‫  ورى     وہ  م ‬ ‫ ‬ ‫اور  ‬
‫ اور ‬ ‫ ا س  آ  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ر  ف ‬ ‫ ‬ ‫   " ء"   رت  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫آ  ‬

‫)‪ (1‬دروس اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.88 :‬‬

 ‫‪98‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ ا س آ   ۔‬ ‫ ‬ ‫" ء‪ ،‬ہ‪ ،‬ن"   رت   ‬
‫۔‬ ‫م ‬ ‫  وع     اس    رع   ‬ ‫     اول ا ب    ؛ ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬و ف ا‬
‫ ‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ب(‪ ،‬وا ہ  ‬ ‫ )ﯾَ ْ ِ‬ ‫ ‬ ‫وا  ‬ ‫ آ  ‬ ‫ں    آ    ‬ ‫  رع      ‬ ‫‪‬‬
‫ﴬ ُ‬
‫ب(۔  اور ‬ ‫ )ﻧَ ْ ِ‬ ‫ب(  اور    ‬ ‫  )أ َ ْ ِ‬
‫ﴐ ُ‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ب(‪ ،‬وا  ‬ ‫ )ﺗ َ ْ ِ‬ ‫ ‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ب(‪  ،‬وا  ‬ ‫ )ﺗ َ ْ ِ‬
‫ﴬﺑَﺎنِ ‪،‬‬
‫ﴬﺑَﺎنِ ‪ ،‬ﺗ َ ْ ِ‬
‫ﴬﺑَﺎنِ ‪ ،‬ﺗ َ ْ ِ‬
‫ )ﺗ َ ْ ِ‬ ‫  ‪  ،‬ر ‬ ‫  ن  ا ا  ‬ ‫ آ  ‬ ‫ں ‬ ‫ت ‬
‫ﴬ ِﺑ ْﯿ َﻦ( ۔ ‬
‫ )ﺗ َ ْ ِ‬ ‫ ‬ ‫ وا ہ  ‬ ‫ﴬﺑُ ْﻮ َن(  اور  ا‬
‫ﴬﺑُ ْﻮ َن‪ ،‬ﺗ َ ْ ِ‬
‫)ﯾ َ ْ ِ‬ ‫ﴬﺑَﺎنِ (   ‪  ،‬دو  ‬
‫ﺗَ ْ ِ‬
‫   ‪،‬‬ ‫  ن  ا ا   ر ‬ ‫ﴬﺑَﺎنِ (‬
‫ﴬﺑَﺎنِ ‪ ،‬ﺗ َ ْ ِ‬
‫ﴬﺑَﺎنِ ‪ ،‬ﺗ َ ْ ِ‬
‫ﴬﺑَﺎنِ ‪ ،‬ﺗ َ ْ ِ‬
‫ں )ﺗ َ ْ ِ‬ ‫    ر ‬
‫  ۔‬ ‫ﴬ ِﺑ ْﯿ َﻦ(    ن ا ا   ح ‬
‫ﴬﺑُ ْﻮ َن‪ ،‬ﺗ َ ْ ِ‬
‫ﴬﺑُ ْﻮ َن‪ ،‬ﺗ َ ْ ِ‬
‫ں )ﯾ َ ْ ِ‬ ‫ ‬ ‫اور ‬
‫ﴬﺑْ َﻦ(   آ  ‬
‫ت )ﺗ َ ْ ِ‬ ‫ ‬ ‫ﴬﺑْ َﻦ( اور   ‬
‫  ت )ﯾَ ْ ِ‬ ‫   ‬ ‫  رع   دو ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫ وا   ن ‬ ‫ ‬ ‫ و  ‬
‫     ‪:‬‬ ‫  رع    ن زا  ‬ ‫‪‬‬
‫ﴬﺑَﺎنِ ‪،‬‬
‫ﴬﺑَﺎنِ ‪ ،‬ﺗ َ ْ ِ‬
‫ﺗَ ْ ِ‬ ‫ﴬﺑَﺎنِ ‪،‬‬
‫ آ   ۔  )ﺗ َ ْ ِ‬ ‫ں ‬ ‫)‪(1‬۔   ن  ا ا     ت  ‬
‫ﴬ ِﺑ ْﯿ َﻦ(‬
‫ﴬﺑُ ْﻮ َن‪ ،‬ﺗ َ ْ ِ‬ ‫ﴬﺑَﺎنِ ‪،‬ﯾَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑُ ْﻮ َن‪ ،‬ﺗ َ ْ ِ‬ ‫ﺗَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑْ َﻦ(‬
‫ﴬﺑْ َﻦ‪ ،‬ﺗ َ ْ ِ‬
‫ں   آ   ۔ )ﯾَ ْ ِ‬ ‫    ف دو ‬ ‫)‪(2‬۔  ن ‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫ں   آ    ‬ ‫    م ‬ ‫)‪(3‬۔  ن ‬
‫  رع     اوزان آ   ‪" :‬ﻳَ ْﻔ َﻌ ُﻞ‪ ،‬ﻳَ ْﻔ ِﻌ ُﻞ‪ ،‬ﻳَ ْﻔ ُﻌ ُﻞ"‪.‬‬ ‫  د   ‬ ‫‪‬‬
‫ﴬ ُ‬
‫ب‬ ‫      ‪ "  :‬ﯾ َ ْ ِ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ل  اور  ‬ ‫ں   ‬ ‫رع    ‬ ‫‪‬‬
‫ﴬ ُ‬
‫ب َﻏ ًﺪا" آ ہ وہ  رے  ۔‬ ‫اﻵ َن" اب وہ  ر   ۔ "ﯾَ ْ ِ‬
‫ْ‬
‫  ل   ‬ ‫  ء ‬ ‫ك   اور ‬ ‫ل دو ں   ‬ ‫  رع  ل و ا‬ ‫ر  ء    د  ‬ ‫‪‬‬
 ‫‪99‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫ل   ‬ ‫ ا‬ ‫  ء  رع   ‬ ‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ل    ز ‬ ‫ ا‬ ‫ اور ‬
‫  ‪ ،‬‬ ‫ )ﺗ َ ْﻔ َﻌ ُﻞ( ا ل ‬ ‫ ا    ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ اور وا  ‬ ‫ ‬ ‫رع   وا  ‬ ‫‪‬‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ا‬ ‫  ں   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اور  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا   ح ‬
‫  ۔‬ ‫ رہ ‬ ‫    رہ ‬ ‫  رات    ف ‬ ‫ ‬ ‫ل ‬ ‫)ﺗ َ ْﻔ َﻌ َﻼنِ  (ا‬
‫   ‬ ‫ اس     وع     ف    ) َﻣﺎ‪ ،‬ﻻَ (  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫م  و ل  ‬ ‫رع  ‬ ‫‪‬‬
‫ﴬ ُ‬
‫ب"‪.‬‬ ‫ "ﻻَ ﯾَ ْ ِ‬ ‫۔ ‬
‫  ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ل   ‬ ‫      ل و ا‬ ‫  ا      ‬ ‫  رع ‬ ‫‪‬‬
‫      ۔‬ ‫ ‬ ‫ل     ا  ‬ ‫د  ں    ل اور ا‬ ‫اور  ا  ‬
‫  ص   د    وہ دو  ‪:‬‬ ‫  رع   ز   ل   ‬ ‫‪ ‬وہ  ا  و  ا    ‬
‫ ‬ ‫  ص    د   ۔  ‬ ‫ ز   ل    ‬ ‫   ا‬ ‫  رع    " م  ا اء"  آ‬ ‫ ‬ ‫)‪(1‬۔  ‬
‫ﺤ ُﺰﻧُ ِﻨ ْﻲ أَ ْن ﺗ َ ْﺬ َﮬﺒُ ْﻮا ِﺑﻪ"‪.‬‬
‫"ﻟَﯿَ ْ‬
‫  رع    دا  ‬ ‫    وف  ‬ ‫  ں    " َﻣﺎ‪ ،‬ﻻَ ‪ ،‬إِ ْن"‬ ‫)‪(2‬۔  وہ   وف    "ﻟَﯿْ َ‬
‫ﺲ"    ‬
‫ﷲ اﻟْ َ‬
‫ﺠ ْﻬ َﺮ﴾ ﴿ َو َﻣﺎ ﺗ َ ْﺪرِي‬ ‫ﺐ ُ‬ ‫ ﴿ﻻَ ﻳُ ِ‬
‫ﺤ ﱡ‬ ‫ں    ا  ز   ل       ص    د   ۔  ‬
‫ﺨ ُﺮ ُج أَ ْ‬
‫ﺣ َﻤ ُﺪ"‪.‬‬ ‫ْﺲ َﻣﺎذَا ﺗَﻜ ِْﺴ ُ‬
‫ﺐ َﻏ ًﺪا﴾ "إِ ْن ﯾﱠ ْ‬ ‫ﻧَﻔ ٌ‬
‫  ص   د    وہ درج ذ   ‪:‬‬ ‫ل   ‬ ‫ع  ز  ا‬
‫  ر  ‬ ‫‪ ‬وہ  ا  اور  ا    ‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫  ص    د‬ ‫ ‬ ‫ل ‬ ‫)‪(1‬۔    اور   ف     رع    ز  ا‬
‫اﻟﺴ َﻔ َﻬﺎ ُء﴾‪﴿ ،‬ﻓ ََﺴ ْﻮ َف ﺗ َ ْﻌﻠَ ُﻤﻮنَ﴾‪.‬‬ ‫﴿ﺳ َﻴﻘ ُ‬
‫ُﻮل ﱡ‬ ‫َ‬
‫ "أُﮐْ ِﺮ ُﻣ َﻚ إِ َذا‬ ‫ وا   وف دا   ں۔ ‬ ‫  رع   "إِذَا"   د  ‬ ‫ ‬ ‫)‪(2‬۔ ‬
‫ﺗ ُ ْﮑ ِﺮ ُﻣﻨِ ْﻲ"‪.‬‬
 ‫‪100‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ ﴿ َﻫ ْﻞ أَ ُدﻟﱡ ُﻜ ْﻢ َﻋ َﲆ ﺗِ َ‬
‫ﺠﺎ َر ٍة﴾‪.‬‬ ‫۔ ‬ ‫  رع     " َﮬ ْﻞ  "آ‬ ‫ ‬ ‫)‪  (3‬۔‬
‫ ﴿ َواﻟْ َﻮاﻟِﺪَاتُ ﻳُ ْﺮ ِ‬
‫ﺿ ْﻌ َﻦ﴾ ں ‬ ‫۔ ‬ ‫   ‬ ‫ وا  ‬ ‫  رع   ‬ ‫ ‬ ‫)‪(4‬۔ ‬
‫  ص      ۔‬ ‫   ‬ ‫       ‬
‫  رع ا    ‬
‫َْ‬
‫ ﴿ﻳُﺮِﻳ ُﺪ‬ ‫  ص   د   ‪ ،‬‬ ‫   ‬ ‫)‪(5‬۔ "أن  ر "      رع    ز  ‬
‫ﺧ ْ ٌ ﻟَ ُﻜ ْﻢ﴾‪.‬‬ ‫ﺨﻔ َﱢﻒ َﻋ ْﻨﻜُ ْﻢ﴾‪َ ﴿ ،‬وأَ ْن ﺗ ُ‬
‫َﺼﻮ ُﻣﻮا َ‬ ‫ﱠُ‬
‫ﷲ أَ ْن ﻳُ َ‬
‫ل       ‬ ‫ اور   ف  ا‬ ‫ل ‬ ‫ ا‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫ل   ‬ ‫ ا‬ ‫ اور   ف  ‬ ‫‪‬‬
‫ ز     د   ے   ‪َ "  ،‬ﺳ ْﻮ َف ﯾَﻨْ ُ ُ‬
‫ﴫ"  آ ہ  ز       د   ے ‬ ‫ﴫ"  ‬
‫ " َﺳﯿَﻨْ ُ ُ‬ ‫۔ ‬
‫  ۔‬ ‫ "ﻟَﯿَﺄْﮐُ ُﻞ" ا  وہ ‬ ‫      ۔ ‬ ‫ ‬ ‫      ل   ‬ ‫۔ اور  م ا اء دا  ‬
‫ﴬﺑْ َﻦ(    آ       ن   ح  آ    وہ   ن ‬
‫ت  )ﺗ َ ْ ِ‬ ‫ﴬﺑْ َﻦ(  اور  ‬
‫  ت  )ﯾَ ْ ِ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫‪ِ ،‬ن  "  " ن ‬ ‫‪ ،‬ا  " ن ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫ِ ‬ ‫   وہ ‬ ‫ ‬ ‫ا ا  ‬
‫  ۔‬ ‫ا ه"‬
‫ "أُﮐْ ِﺮ ُم‪ ،‬ﯾُﻀَ ﺎ ِر ُ‬
‫ب‪،‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫    ح ‬ ‫م اور ‬ ‫   ‬ ‫  ر ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬رع   ‬
‫ﺐ"‪.‬‬‫ﯾَ ْﮑﺘَ ِﺴ ُ‬
‫ ‬ ‫ے  اور   ن    ‬ ‫   ‬ ‫     اور  ‬ ‫      رع     ء    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ﴫ" و ہ‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ب‪ ،‬ﯾَﻨْ ُ ُ‬ ‫ "ﯾَ ْ ِ‬ ‫ ۔ ‬ ‫م    ر ‬ ‫ح ‪ ،‬‬
‫ ‬ ‫رع   وہ ا   ل      ۔ ‬ ‫ زا ہ   ‬ ‫     اور اس    وع   ‬ ‫   ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ب"‪.‬‬
‫ "ﯾَﺘَﻀَ ﺎ َر ُ‬ ‫ب"‬
‫"ﺗ َﻀَ ﺎ َر َ‬
‫ب‪،‬‬
‫ "ﺿﺎ َر َ‬ ‫ آ     ہ  د   ۔  ‬ ‫رع    ‬ ‫    وع     ء  زا ہ      ‬ ‫‪‬ا  ‬
 ‫‪101‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫)‪(1‬‬
‫"ﯾُﻀَ ﺎ ِر ُ‬
‫ب‪ ،‬ﯾُ ْﮑ ِﺮ ُم"‪.‬‬ ‫أَﮐْ َﺮ َم"‬
‫ "أَﮐْ َﺮ َم‪،‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫ اس     ف    د  ‬ ‫    وع     ہ  زا ہ       رع  ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫"ﯾُ ْﮑ ِﺮ ُم‪ ،‬ﯾَ ْﺴﺘَ ْ‬
‫ﺨ ِﺮ ُج"‪.‬‬ ‫اِ ْﺳﺘَ ْ‬
‫ﺨ َﺮ َج"‬
‫   اور  رع  ع  ۔‬ ‫ ا‬ ‫  ؛   ‬ ‫   اس     ‬ ‫رع    ء ‬ ‫‪‬‬
‫  ق وا  ‬ ‫   ‬ ‫  ؛    رع   ‬ ‫ ‬ ‫ اس   ‬ ‫رع    وع    وف ا‬ ‫‪‬‬
‫۔‬ ‫ ‬
‫ اس    ؛    " ا  ار   ت"  زم   آ     ر  ت   در ‬ ‫رع    ء     ‬ ‫‪‬‬
‫  ‪ ،‬رع ‬ ‫      ہ اس   د   ؛   وہ اس  ب   ‬ ‫ ا           ں۔ اور ‬
‫  ۔‬ ‫  ب    ؛ اس   اس   آ      ا ا     ب وا    ‬
‫ ‬ ‫  رع      ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  رع    ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ء‬ ‫   ا‬ ‫‪‬‬
‫ا اب د     ۔‬
‫  ؛ اس   ‬ ‫ ‬ ‫     ا اب   ‬ ‫  ب ‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ب(‬ ‫ )ﻳَ ْ ِ‬ ‫رع   وا    ‬ ‫‪‬‬
‫ ‬ ‫ واؤ  ‬ ‫ﴬﺑُ ْﻮ َن(‬
‫ اور    )ﯾَ ْ ِ‬ ‫ ا‬ ‫ﴬﺑَﺎنِ (‬
‫ )ﺗ َ ْ ِ‬ ‫ ا ا     ۔  ‬ ‫اس    آ    ‬
‫    ن  ر اور      ن ‬ ‫   ‬ ‫    ؛ اس     ا ا    ‬ ‫ ‬ ‫ا اب    دا‬
‫ح      ۔‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ اور     واؤ‬ ‫   ا‬ ‫ اور      ن   ف   ‪           ،‬ن   ‪  ،‬‬ ‫‪‬‬
‫"اﻟﺴﺎﮐِ ُﻦ إَ َذا ُ‬
‫ﺣ ﱢﺮ َك‬ ‫  ﱠ‬ ‫   ‬ ‫   د  ‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫  ا‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫و  ‬
‫  ن     ہ  دے  د ۔  اور      ن      دے  د ؛ اس    ‬ ‫ے   ‬ ‫ﺣ ﱢﺮ َك ِﺑﺎﻟْ َﮑ ْ ِ‬
‫ﴪ"‬ ‫ُ‬

‫)‪ (1‬اﻻرﺗﺸﺎف‪.182 :‬‬

 ‫‪102‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫  ‬ ‫       اور ت ‬ ‫ ‬ ‫   اور   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫   د   ۔ اس ‬ ‫ ا ا    اس     ا   ‬ ‫ ء    ‬ ‫  ؛ اس ‬ ‫   ‬ ‫‪" ‬ﯾَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑْ َﻦ"‬
‫   ‬ ‫   اور   ن    ‬ ‫   ‬ ‫    ء   ‬ ‫   د   ؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫  ء    ء ‬
‫۔  دو ى  و      ؛‬ ‫   ‬ ‫   ا‬ ‫ ‬ ‫   دو  ‬ ‫   ‬ ‫   ا   ء     ء    ‬
‫    ۔ ‬ ‫ ا س   آ ؛ اس    ء     ء   ‬ ‫ت (  ‬ ‫ ‬ ‫ﴬﺑْ َﻦ" )  ‬
‫"ﺗ َ ْ ِ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫    ‬ ‫   ‬ ‫ں    ا ف         ف  ‬ ‫‪" ‬ﺗ َ ْ ِ‬
‫ﴬ ِﺑﯿْ َﻦ"     ء    ‬
‫ں   ‬ ‫ ‬ ‫    ۔  اور  ‬ ‫ِ ‬ ‫    وہ  ‬ ‫ ‬ ‫  ء ‬ ‫ں    د‬ ‫۔  ا  ‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫د   ف ‬
‫ں     رع   م    ‬ ‫ب"    ‬
‫ﴬ ُ‬
‫ب"  اور  "ﻧُ ْ َ‬ ‫ب‪ ،‬أُ ْ َ‬
‫ﴐ ُ‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ب‪ ،‬ﺗ ُ ْ َ‬
‫ﴬ ُ‬
‫رع   ل    "ﯾُ ْ َ‬ ‫‪‬‬
‫  رع   م    ‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫    ۔     رع   ل     رع   م  ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫ا  ‬
‫  رع  م         اور      ۔‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫ِ ‬
‫فاول     اور     آ      د  وا‬
‫ ا اب             رع   ل ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  د  اور  ر‬ ‫‪   ‬د‪  ،‬‬
‫‪  ،‬ر‬ ‫ ‬
‫  ۔ ‬ ‫ف اول     اور     آ      د  وا‬‫  ِ‬
‫   اور  رع ‬ ‫م ا‬ ‫  ؛    رع ‬ ‫م   اس     ‬ ‫رع  ل    ء  رع ‬ ‫‪‬‬
‫      ۔‬ ‫ل  ع   اور  ع ا‬

‫؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫  ‬ ‫  اور ‬ ‫  رع   ‬ ‫‪1‬۔‬

‫  ؟‬ ‫‪2‬۔ رع    ت  ن ‬
‫؟‬ ‫  ن ‬ ‫‪3‬۔  رع   و  ‬
‫ں   آ   ؟‬ ‫‪4‬۔ ہ  ‪ ،‬ء ‪  ،‬ء اور  ن  رع    ن   ‬
 ‫‪103‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫  ‬ ‫     ‬ ‫‪5‬۔ رع ‬
‫ ؟‬ ‫ں   ا ف  ن ‬ ‫    ء   ‬ ‫‪6‬۔ ‬
‫؟‬ ‫ آ    ا اب ذ  ‬ ‫م   ‬ ‫‪7‬۔ رع ‬
‫  ؟‬ ‫  ص ‬ ‫ل   ‬ ‫  رع    ل   ا‬ ‫   ‬ ‫‪8‬۔وہ  ا  اور  ا  ذ  ‬
‫؟‬ ‫ں   ذ  ‬ ‫‪9‬۔ رع    ر ‬
‫‪10‬۔ درج ذ  ا ل    رع  م   اور      ۔‬
‫ﴫ َف‬
‫ب‪ ...‬ﺗ َ َ ﱠ‬
‫ﺐ‪ ...‬ﺿَ ﺎ َر َ‬ ‫ﺐ‪ ...‬أَﻛْ َﺮ َم‪ ...‬ﻛَ ﱠﺮ َم‪ ...‬اِ ْ‬
‫ﺟﺘَﻨَ َ‬ ‫ﺣ ِﺴ َ‬
‫ب‪َ ...‬ﻣﻨَ َﻊ‪َ ...‬‬
‫ﴐ َ‬
‫ََ‬
‫  ہ  ل‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ع؛  اس  ‬ ‫ ‬ ‫(   ‬ ‫ع  و‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ِب"      دو ں   ں  )‬ ‫"ﻳَ ْ‬
‫  ۔۔۔   د    دو ا   م ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫  ا   ‬ ‫      د؛  اس  ‬ ‫۔۔۔   د  ‬
‫   ‬ ‫ دو ے      ‬ ‫   اس    ‬ ‫؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫ اور   ف    ‬ ‫  ۔۔۔  ا ‪  ،‬‬
‫ر ‬ ‫   اس    ‬ ‫ف؛  اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ف   ‬ ‫ف  اور    ‬ ‫ ‬ ‫م    ر   ۔۔۔  ‬
‫ى  ؛‬ ‫ ‬ ‫ى     ‬ ‫  زم اور ‬ ‫  ۔۔۔ ‬ ‫  رع اور ا   ں ا ل ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪   ،‬رع  اور  ا    ‬ ‫ل       ورت   ۔۔۔  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    را  ‬ ‫   ‬ ‫اس  ‬
‫  ؛‬ ‫ اور       ‬ ‫   ر   ۔۔۔ ‬ ‫دہ ز     م   د‬ ‫رع  ؛ اس     ‬
‫   ر   ۔۔۔  وف اور  ل      وف  ؛ اس     ‬ ‫   د‬ ‫اس      م   ‬
‫   )  ر       رے   ‬ ‫  ؛ اس     اس   ‬ ‫ ‬ ‫    ف  ۔ وا  ‬ ‫ ‬ ‫اس   ‬
‫وہ ا   د(‬
 ‫‪104‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ ‬
‫)‪(1‬‬
‫     ن‬
‫ ‬ ‫    م             ‬ ‫ ز‬ ‫   ‬ ‫  رع   ‬ ‫       وہ ‬
‫  را اس ا   د  ۔‬ ‫ﴬ ْ‬
‫ِب"‬ ‫ "ﻟَ ْﻢ ﻳَ ْ‬ ‫۔ ‬

‫ا  و ا‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫م     وع   "ﻟَ ْﻢ"  ا‬ ‫    ‪     :‬رع  ‬ ‫   ‬ ‫  ْ ‬ ‫‪‬‬
‫ب"‪.‬‬ ‫"ﻟَ ْﻢ ﯾَ ْ ِ‬
‫ﴬ ْ‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ب  "‬ ‫ "ﯾَ ْ ِ‬ ‫م      ۔ ‬
‫ اس  ح   ‬ ‫  ۔  ى ‬ ‫ ‬ ‫ اور  ى دو ں  ح ‬ ‫  رع   ‬ ‫‪" ‬ﻟَ ْﻢ"  ز  ‬
‫م   ا اء   ‬ ‫  رع ‬ ‫      ر   ‪ ،‬‬ ‫     د    اور ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫رع ‬
‫ درج ذ   ‪:‬‬ ‫ں   آ     ن آ   ۔ وہ   ‬ ‫     ‬ ‫"ﻟَ ْﻢ"  ز  ‬
‫ِب"‪،‬‬ ‫ "ﻟَ ْﻢ ﺗ ْ‬
‫َﴬ ْ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(2‬۔ وا  ‬ ‫ﴬ ْ‬
‫ِب"‪،‬‬ ‫ "ﻟَ ْﻢ ﻳَ ْ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫)‪ (1‬۔وا  ‬
‫ "ﻟَ ْﻢ أَﻧ ُ ْ‬
‫ْﴫ"‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ِب"‪(4) ،‬۔ وا  ‬ ‫ "ﻟَ ْﻢ ﺗ ْ‬
‫َﴬ ْ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(3‬۔ وا  ‬
‫ "ﻟَ ْﻢ ﻧَﻨْ ُ ْ‬
‫ﴫ"‪.‬‬ ‫ ‬ ‫)‪(5‬۔   ‬
‫ "ﻟَ ْﻢ ﻳَ ْﺪعُ‪ ،‬ﻟَ ْﻢ ﻳَ ْﺮمِ "‪.‬‬ ‫     "ﻟَ ْﻢ"  و    وہ      ۔ ‬ ‫ں   آ     ف ‬ ‫‪ ‬ا  ان   ‬
‫    ‪:‬‬ ‫ں   آ     ن ا ا   ف      ‪ ،‬وہ  ت ‬ ‫‪" ‬ﻟَ ْﻢ  " ف ِ زم   و     ت ‬
‫ "ﻟَ ْﻢ ﺗ َ ْﻨ ُ َ‬
‫ﴫا"‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(2‬۔ ‬ ‫ "ﻟَ ْﻢ ﻳَﻨْ ُ َ‬
‫ﴫا"‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(1‬۔ ‬

‫)‪ (1‬ﻣﻴﺰان اﻟﴫف‪.18 :‬‬

 ‫‪105‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ "ﻟَ ْﻢ ﺗ َ ْﻨ ُ َ‬
‫ﴫا"‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫)‪ (4‬‬ ‫ "ﻟَ ْﻢ ﺗَ ْﻨ ُ َ‬
‫ﴫا"‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(3‬۔ ‬
‫ "ﻟَ ْﻢ ﺗَﻨْ ُ ُ‬
‫ﴫ ْوا"‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(6‬۔   ‬ ‫ "ﻟَ ْﻢ ﻳَﻨْ ُ ُ‬
‫ﴫوا"‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(5‬۔   ‬
‫ِي"‪.‬‬
‫ﴫ ْ‬‫ "ﻟَ ْﻢ ﺗَﻨْ ُ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(7‬۔ وا  ‬
‫۔ وہ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫؛ اس     وہ     اور     آ  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں   آ    ‬ ‫‪ ‬دو ‬
‫    ‪:‬‬ ‫دو ‬
‫ "ﻟَ ْﻢ ﺗَﻨْ ُ ْ‬
‫ﴫ َن"‪.‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(2‬۔   ‬ ‫ﴫ َن"‪،‬‬
‫ "ﻟَ ْﻢ ﻳَﻨْ ُ ْ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(1‬۔   ‬
‫ ‬ ‫ آ   ‪    ،‬‬ ‫  ‪   ،‬وع    "ﻟَ ْﻢ"  ‬ ‫ ‬ ‫  رع   ل  ‬ ‫    ل     ‬ ‫‪‬‬
‫م    ح  ۔‬ ‫   ‬
‫  ۔‬ ‫ب    ور وا  ‬ ‫ع ‬ ‫رع  م   ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫ع ‬ ‫  رع    وع          رع ‬ ‫    ازم       ‬ ‫‪‬ا   ا‬
‫    ف       ۔ ‬ ‫ ‬ ‫   و  ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ا   رع  ا ف   وم  وا       م    ‬
‫   و  ‬ ‫ ‬ ‫م   ‬ ‫   "ﻟَ ْﻢ ﻳَ ُﻘ ْﻮ ْل‪ ،‬ﻟَ ْﻢ ﻳَ ُﻘ ْﻮﻟ َْﻦ"‬ ‫ "ﻟَ ْﻢ ﻳَﻘ ُْﻞ‪ ،‬ﻟَ ْﻢ ﻳَ ُﻘﻠ َْﻦ"‪    ،‬ا‬
‫ف  د   ۔‬
‫     ‬ ‫   و    ‬ ‫       ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ں   اد م اور  ِّ اد م دو ں    ۔ ‬ ‫  وم وا       د   ‬ ‫‪ ‬ا   رع ‬
‫"ﻟَ ْﻢ َ ُ ﱠﺪ‪ ،‬ﻟَ ْﻢ َ ْ ُﺪ ْد"‪.‬‬
‫ "ﻟَ ْﻢ َ ْ ُﺪ ْد َن‪ ،‬ﻟَ ْﻢ َ ْ ُﺪ ْد َن"‪.‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫‪" ‬ﻧﻮن اﻟﻨﺴﻮه"    ِّ اد م وا‬
‫     ‬ ‫ اور " ق" اس   ‬ ‫    وع     ‬ ‫  ف ‬ ‫     ‬ ‫‪" ‬د ل" اس   ‬
‫۔‬ ‫   آ      ‬ ‫  ف ‬
 ‫‪106‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫‪ ‬ا   ازم    دہ  ‪          ،‬وف اور   ا ء  ۔  وف    ‪:‬‬
‫إِنْ‪ ،‬وﻟَ ْﻢ‪ ،‬وﻻم أﻣﺮ‪ ،‬وﻻم ﻧﻬﻲ‪.‬‬
‫ا ء    ‪:‬‬
‫ﺣﯿْﺜُ َ ‪ ،‬وإِ ْذ َﻣﺎ‪ ،‬و َﻣﺘٰﯽ‪ ،‬وأَﯾْﻨَ َ ‪ ،‬وأَﻧﱣﯽ‪.‬‬ ‫َﻣ ْﻦ‪ ،‬و َﻣﺎ‪ ،‬و َﻣ ْﮭ َ ‪ ،‬وأَ ﱞ‬
‫ي‪ ،‬و َ‬
‫)‪(1‬‬
‫  ‪:‬‬ ‫‪ ‬ازم   دو ‬
‫ إِنْ‪ ،‬وﻟَ ْﻢ‪ ،‬وﻻم أﻣﺮ‪ ،‬وﻻم ﻧﻬﻲ‪.‬‬ ‫    م د   ۔ ‬ ‫)‪(1‬۔ ا  وہ   ا  ‬
‫ِ‬
‫ ادات  ط و ہ۔‬ ‫‪ :‬إ ْن‪َ ،‬ﻣ ْﻦ ‪،‬أَﯾْ َ  ‬
‫ﻦاور د‬ ‫ى   ازم   وہ     دو  ں    م د ۔ ‬
‫)‪(2‬۔ دو  ‬
‫ ‬ ‫"      ؛ اس        رع ‬ ‫ف م "اور " ِ‬
‫ف ‬ ‫‪" ‬ﻟَ ْﻢ" اور "ﻟَ ﱠ  "  " ِ  ‬
‫ف "‪  ِ " ،‬‬
‫ ﴿ َوﻳَ ْﻌ ُﺒ ُﺪو َن ِﻣ ْﻦ ُدونِ ﱠ ِ‬
‫ﷲ َﻣﺎ ﻟَ ْﻢ ﻳُﻨَ ﱢﺰ ْل ﺑِ ِﻪ ُﺳﻠْﻄَﺎﻧًﺎ﴾‪.‬‬ ‫     د   ۔ ‬ ‫     ‬ ‫ ‬
‫)‪(2‬‬
‫  ‪:‬‬ ‫‪" ‬ﻟَ ْﻢ" اور "ﻟَ ﱠ "   درج ذ    ‬
‫ق  ‬
‫ﺧ ِﻞ‬
‫ ﴿ َوﻟَ ﱠ ﻳَ ْﺪ ُ‬ ‫    وع      ل    رى ر   ۔ ‬ ‫)‪(1‬۔ "ﻟَ ﱠ "       ز  ‬
‫ "ﻟَ ْﻢ أَﻓْ َﮭ ْﻢ ﮐَ ْﻼ َﻣ َﻚ"‪.‬‬ ‫            ۔ ‬ ‫﴾اور "ﻟَ ْﻢ"     ز  ‬ ‫اﻹْ ِ َﺎ ُن ِ‬
‫ﰲ ﻗُﻠُﻮ ِﺑﻜُ ْﻢ  ‬
‫    ت "ﻟَ ْﻢ"    وط ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ل ‬ ‫   اس   ‬ ‫ ‬ ‫)‪(2‬۔ "ﻟَ ﱠ "       ‬
‫  ۔‬
‫ ‬ ‫ "ﻟَ ْﻢ"    ‬ ‫   ‬ ‫  ف   ‬ ‫   و  ‬ ‫  وم    ‬ ‫)‪(3‬۔  "ﻟَ ﱠ "      ‬
‫۔‬ ‫وم    ف     ‬
‫ "ﻟَ ْﻢ" وا       ۔ ‬ ‫     ‬ ‫)‪" (4‬ﻟَ ﱠ "  ف  ط     وا  ‬

‫)‪ (1‬اﳌﻮﺟﺰ ﰱ ﻗﻮاﻋﺪ اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‪.87/1 :‬‬

‫)‪ (2‬اﳌﻮﺟﺰ ﰱ ﻗﻮاﻋﺪ اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‪.88/1 :‬‬
 ‫‪107‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ ﴿ﻛ ﱠَﻼ ﻟَ ﱠ ﻳَﻘ ِ‬
‫ْﺾ َﻣﺎ‬ ‫ ر   ۔ ‬ ‫ل ‬ ‫   ا‬ ‫‪" ‬ﻟَ ْﻢ" اور "ﻟَ ﱠ "  ا  دو ے   ‬
‫ ‬ ‫ل  ا   ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ "ﻟَ ﱠ " "ﻟَ ْﻢ"‬ ‫  ل ‬ ‫أَ َﻣ َﺮﻩُ ﴾‪﴿ ،‬ﻟَ ْﻢ ﻳَﻠِ ْﺪ َوﻟَ ْﻢ ﻳُﻮﻟَ ْﺪ﴾  ‬
‫ل  ا  ۔‬ ‫   ا‬ ‫"ﻟَ ْﻢ" "ﻟَ ﱠ "   ‬ ‫دو ى  ل ‬
‫ "‬ ‫  ‪  ،‬اس   ح     وع   "ﻻَ      ‬ ‫ ‬ ‫  رع  ‬ ‫       ‬ ‫‪ ‬ا   ح ‬
‫  ۔‬ ‫       ‬ ‫ ‬ ‫ و ‬ ‫  ے  ‪ ،‬ا ! ‬ ‫ ‬ ‫ں   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫    ‪    :‬وع    " َﻣﺎ" اور "ﻻَ "         دا  ‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  رع ‬ ‫‪‬‬
‫ "ﻻَ ﯾَ ْﻔ َﻌ ُﻞ‪َ ،‬ﻣﺎ ﯾَ ْﻔ َﻌ ُﻞ"‪.‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫  رع     ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ل  ۔ دو ا  ق     ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫  رع   دا       " َﻣﺎ" اس   ‬ ‫‪" ‬ﻻَ "  ت ‬
‫‪"   ،‬ﻻَ "    م   ‬ ‫ ‬ ‫ل   ‬ ‫   ا‬ ‫  ر    د  " َﻣﺎ"  ذر   ف  ل     ‬
‫  ۔‬ ‫اس   ذر     ل اور ا ل دو ں     ‬

‫؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫  ‬ ‫ اور ‬ ‫     ‬ ‫‪1‬۔‬

‫   ؟‬ ‫ں ‬ ‫‪2‬۔ ازم   د ل    رع    ن   ‬
‫؟‬ ‫  ن ‬ ‫   ‬ ‫‪3‬۔ ازم   ‬
‫؟‬ ‫‪4‬۔"ﻟَ ْﻢ" اور "ﻟَ ﱠ "    ق   ‬
‫  ۔‬ ‫ں   ‬ ‫‪5‬۔درج ذ  ا ل    ف  زم دا    ‬
‫ﴩﻓْ َﻦ‪ ...‬ﻳَ ُﻘ ْﻮ ُل‪...‬ﺗ َ َ‬
‫ﺨ ْﻔ َﻦ‪...‬‬ ‫ﺤ َﺴﺒُ ْﻮ َن‪َ ْ َ ...‬ﻨ ِﻌ ْ َ ‪ ...‬ﻳَ ْ ُ‬ ‫ﴫانِ ‪ ...‬ﻳَ ْ‬ ‫ب‪ ...‬ﻳَﻨْ ُ َ‬ ‫ﴬ ُ‬ ‫ﻳَ ْ ِ‬
‫َ ُ ﱡﺪ‪ ...‬ﻳَ ْﺪ ُﻋ ْﻮ‪ ...‬ﻳَ ِﻘ ْﻲ‪ ...‬ﻳَ ْﺮ ِﻣ َﻴﺎنِ ‪ ...‬أَ ْد ُﻋ ْﻮ‪ ...‬ﻧَ ْﺪ ُﻋ ْﻮ‪ ...‬ﻳَ ِﻌ ُﺪ‪ُ ْ َ ...‬ﺪ ْد َن‬
 ‫‪108‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫‪6‬۔ درج ذ   ں      وم اور         اور   ا ق  ۔‬
‫َﺎل َذ ﱠر ٍة﴾‪َ ﴿ ..‬ﻣ ْﻦ‬ ‫ﺟﺎ﴾‪﴿ ..‬ﻓَ َﻤ ْﻦ ﻳَ ْﻌ َﻤ ْﻞ ِﻣﺜْﻘ َ‬ ‫ﺠ َﻌ ْﻞ ﻟَ ُﻪ َﻣ ْ‬
‫ﺨ َﺮ ً‬ ‫ﷲ ﻳَ ْ‬‫﴿ َو َﻣ ْﻦ ﻳَﺘﱠﻖِ َ‬
‫ﺐ َﻋ َﲆ َﻋ ِﻘﺒَ ْﻴ ِﻪ﴾‪َ ﴿ ..‬و َﻣ ْﻦ‬ ‫ﻮل﴾‪﴿ ..‬إِ ْن ﻳَﺸَ ﺄْ ﻳُ ْﺬ ِﻫ ْﺒ ُﻜ ْﻢ﴾‪َ ﴿ ..‬و َﻣ ْﻦ ﻳَ ْﻨ َﻘﻠِ ْ‬ ‫ﻳُ ِﻄﻊِ اﻟ ﱠﺮ ُﺳ َ‬
‫ﺣﺎ﴾‪َ ﴿ ..‬ﻣ ْﻦ‬ ‫ﺻ َﻼ ً‬ ‫ﷲ﴾‪﴿ ..‬إِ ْن ﻳَ ُﻜ ْﻦ ِﻣﻨْﻜُ ْﻢ﴾‪َ ﴿ ..‬و َﻣ ْﻦ ﻳَ ْﻐﻠ ُْﻞ﴾‪ِ ﴿ ..‬إ ْن ﻳُﺮِﻳ َﺪا ِإ ْ‬ ‫ﺺ َ‬ ‫ﻳَ ْﻌ ِ‬
‫ﷲ﴾‬ ‫ِإ ْن ﺗَﺄْ َﻣﻨْ ُﻪ ِﺑ ِﻘﻨْﻄَﺎ ٍر﴾‪َ ﴿ ..‬و َﻣ ْﻦ ﻳَ ْﺪ ُع َﻣ َﻊ ِ‬
‫  ہ  ل‬
‫     ‬ ‫ع؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫(   ‬ ‫ع  و  ‬ ‫   دو ں   ں  )‬ ‫ﴬ ْ‬
‫ِب"‬ ‫"ﻟَ ْﻢ ﻳَ ْ‬
‫  ۔۔۔ ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫؛ اس     ا    زا  ‬ ‫     ‬ ‫  ۔۔۔  د و‬
‫ دو ے     ‬ ‫   اس    ‬ ‫؛ اس ‬ ‫  ف     ‬ ‫د    دو ا  م    ۔۔۔ ا  ‬
‫   اس ‬ ‫ف؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ف   ‬ ‫ف  اور    ‬ ‫ ‬ ‫م    ر   ۔۔۔  ‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى   ‬ ‫  زم  اور  ‬ ‫  ۔۔۔  ‬ ‫ل ‬ ‫  رع  اور  ا   ں  ا‬ ‫ ‬ ‫ر ‬ ‫ ‬
‫‪  ،‬رع اور ا    ‬ ‫ل      ورت  ۔۔۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    را ‬ ‫ى  ؛ اس     ‬
‫ اور ‬ ‫  رع ‬ ‫   ر   ۔۔۔ ‬ ‫دہ ز     م   د‬ ‫  رع  ؛ اس     ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ اور ‬ ‫  ۔۔۔ ‬ ‫   اس   "ﻟَ ْﻦ"و ہ     ‬ ‫  ؛ اس ‬ ‫   ‬
‫  وف   ؛  اس ‬ ‫   ر   ۔۔۔   وف  اور   ل   ‬ ‫   د‬ ‫    م   ‬ ‫؛  اس  ‬
‫  را اس ‬ ‫  )‬ ‫   اس     اس   ‬ ‫ ‬ ‫    ف  ۔وا  ‬ ‫ ‬ ‫   اس   ‬
‫   ر   ۔‬ ‫   د‬ ‫ اور          ؛ اس      م     ‬ ‫ا   د  ( ۔۔۔‬
 ‫‪109‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ ‬
‫)‪(1‬‬
‫   ن‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫      م             ‬ ‫ آ ہ  ز‬ ‫ ‬ ‫  رع    ‬ ‫وہ  ‬
‫     وہ ا   د (‬ ‫ "ﻟ َْﻦ ﻳﱠ ْﺪﺧ َُﻞ" )    دا  ‬ ‫۔ ‬

‫ا  و ا‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  رع   ا اء   "ﻟ َْﻦ"  ‬ ‫       ‬ ‫   ‬ ‫‪ ‬اس    ‬
‫ﴬ َ‬
‫ِب"‪.‬‬ ‫ِب"   "ﻟ َْﻦ ﻳﱠ ْ‬
‫ﴬ ُ‬‫م      ۔   "ﻳَ ْ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫‪" ‬ﻟ َْﻦ"       رع     ى    اس   ح         رع  ‬
‫  رع     وع ‬ ‫  ص  د    اور           ر   ۔  ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬
‫ں  آ      آ   ۔ وہ         ‪:‬‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ "ﻟ َْﻦ"  ‬
‫َﴬ َ‬
‫ِب"‪،‬‬ ‫     "ﻟ َْﻦ ﺗ ْ‬ ‫)‪(2‬۔ وا ہ ‬ ‫ِب"‪،‬‬
‫ﴬ َ‬‫ "ﻟ َْﻦ ﻳﱠ ْ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(1‬۔ وا  ‬
‫ﴐ َ‬
‫ِب‪،‬‬ ‫ "ﻟ َْﻦ أَ ْ‬ ‫ِب"‪(4) ،‬۔ وا  ‬
‫َﴬ َ‬
‫ "ﻟ َْﻦ ﺗ ْ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(3‬۔ وا  ‬
‫ﱠﴬ َ‬
‫ِب"‪.‬‬ ‫ "ﻟ َْﻦ ﻧ ْ‬ ‫ ‬ ‫)‪(5‬۔   ‬
‫ "ﻟ َْﻦ ﻳﱠ ْﺪ ُﻋ َﻮ"‪.‬‬ ‫  ا ۔ ‬ ‫     ا  "ﻟَ ْﻢ"    ح ‬ ‫ں   آ     ف ‬ ‫‪ ‬ا  ان   ‬
‫ں   آ     ن ا ا   ا د   ۔‬ ‫‪ ‬ت ‬
‫   "ﻟ َْﻦ" ‬ ‫ ‬ ‫   "ﻻَ "  ‪ ،‬ا     ف ا س  ن   ‬ ‫‪ ‬ا م  اء    د  "ﻟ َْﻦ" ا‬
‫   ‬ ‫  ہ  ف ‬ ‫   ‬ ‫   "ﻟ َْﻦ إِنْ" ‪  ،‬‬ ‫  ىؒ     د  "ﻟ َْﻦ"  ا‬ ‫  ۔ ‬

‫)‪ (1‬ﻣﻴﺰان اﻟﴫف‪ .17 :‬ﴍح اﻟﺮﴈ‪.828 :‬‬

 ‫‪110‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ ‬ ‫    د  "ﻟ َْﻦ" ا  ‬ ‫   و    ا     ا    "ﻟ َْﻦ"    ۔ ا م ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬
‫)‪(1‬‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   و‬ ‫ف   اور اس         ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ا     ا  ‬ ‫   ‬ ‫  رع   ‬ ‫ ‬ ‫ر  ء    د  "ﻟ َْﻦ"‬ ‫‪‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ے    وہ  ا   د(‪  ،‬‬ ‫  ‪     ) :‬م ‬ ‫ ‬ ‫   د   ؛   ا  "ﻟ َْﻦ ﻳﱠ ْﻔ َﻌ َﻞ"‬
‫ ار د  ر   ‪﴿ :‬إِ ﱠن اﻟ ِﱠﺬ َ‬
‫ﻳﻦ ﻛَ َﻔ ُﺮوا‬ ‫ آ   ‪  ،‬‬ ‫ى   ‬ ‫ء     ل        "ﻟ َْﻦ"    ‬
‫     ‬ ‫     ‬ ‫ﺑَ ْﻌ َﺪ إِ َﺎﻧِ ِﻬ ْﻢ ﺛ ُ ﱠﻢ ا ْز َدا ُدوا ﻛُ ْﻔ ًﺮا ﻟ َْﻦ ﺗ ُ ْﻘﺒَ َﻞ ﺗ َ ْﻮﺑَﺘُﻬُ ْﻢ﴾ )   گ  ا ن ‬
‫  (۔ ‬ ‫   ‬ ‫  ل ‬ ‫    ان         ‬ ‫اور       ‬
‫)‪(2‬‬
‫  ر  ‪ :‬أَ ْن‪ ،‬ﻟَ ْﻦ‪ ،ْ َ ،‬إِ َذنْ‪.‬‬ ‫‪ ‬وف  ا‬
‫ل   ‬ ‫ر  اور  ِ‬
‫ف ا‬ ‫ ‪ِ  ،‬‬
‫ف ‬ ‫  ‪" ،‬أَنْ"   ِ‬
‫ف ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪   ‬ف    ى  ‬
‫ر    و      د  ‬ ‫  رع    ‬ ‫  ؛    ا      ‬ ‫ ‬ ‫ اس  ‬ ‫ر‬ ‫  ۔  ِ‬
‫ف ‬
‫  رع   ‬ ‫  ؛     ‬ ‫ل اس   ‬ ‫ر  ّول    ل د   ۔ اور  ِ‬
‫ف ا‬ ‫‪   ،‬ا  ‬
‫ﷲ‬
‫ ﴿ﻳُﺮِﻳ ُﺪ ُ‬ ‫  ص   د   ۔ ‬ ‫   ‬ ‫ل دو ں   ا ل ر   ز  ‬ ‫  ل اور ا‬
‫ﺧ ْ ٌ ﻟَﻜُ ْﻢ﴾)اور ‬ ‫  (‪َ ﴿ ،‬وأَ ْن ﺗ ُ‬
‫َﺼﻮ ُﻣﻮا َ‬ ‫   ‬ ‫     ‬ ‫أَ ْن ﻳُ َ‬
‫ﺨﻔ َﱢﻒ َﻋ ْﻨﻜُ ْﻢ﴾ )ا  ‬
‫ر    و  ‬ ‫  رع "أَنْ"  و    ‬ ‫ں   ‬ ‫    (۔ ان ‬ ‫را روزہ ر   رے ‬
‫ﺧ ْ ٌ ﻟﱠﻜُ ْﻢ"‪.‬‬ ‫ﺨ ِﻔﻴْ َﻒ َﻋﻨْﻜُ ْﻢ"‪َ ،‬‬
‫"ﺻ ْﻮ ُﻣﻜُ ْﻢ َ‬ ‫ﷲ اﻟﺘﱠ ْ‬
‫  ‪    ،‬رت  ں  "ﻳُ ِﺮﻳْ ُﺪ ُ‬

‫)‪ (1‬اﻻرﺗﺸﺎف‪.1643 :‬‬

‫)‪ (2‬ﴍح اﻟﺮﴈ‪.828 :‬‬
 ‫‪111‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ں   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ر   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ر   ّول  آ  اس    ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ں ‬
‫ر    ۔‬
‫ "ﺑَ ْﻌ َﺪ‬ ‫۔ ‬ ‫ ‬ ‫ اس    ا  ا از ‬ ‫‪" ‬أَنْ"   رع    وہ       وع     آ    ‬
‫ﱃ اﻟْ ُﻤﻨَ ﱠﺰ ِﻩ"‪.‬‬
‫ﺖ إِ َ‬
‫ﺟ ُ‬
‫ﺧ َﺮ ْ‬ ‫ﺖ اﻟْ َﻔ ْ‬
‫ﺠ َﺮ َ‬ ‫أَ ْن َ‬
‫ﺻﻠﱠﻴْ ُ‬
‫    وع ‬ ‫  ۔   دو ے ‬ ‫ل ‬ ‫ اور  ف ا‬ ‫ر ‪  ،‬ف ‬ ‫‪ "ْ َ " ‬اس    ف ‬
‫ر   ‬ ‫  رع    ‬ ‫ آ    اور "أَنْ"   ح  ‬ ‫   ‬ ‫  ن ‬ ‫   و  اور ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫اﻟﴫ ِﻓﻴﱠ َﺔ‬ ‫ "أَﺗ َ َﻌﻠﱡ ُﻢ اﻟْ َﻘ َﻮا ِﻋ َﺪ اﻟﻨﱠ ْ‬
‫ﺤ ِﻮﻳﱠ َﺔ َو ﱠ ْ‬ ‫  ص    د   ۔  ‬ ‫   ‬ ‫و        ‬
‫اﻟﺴﻨﱠ ِﺔ"‪.‬‬
‫"ﻟِ َﻔ ْﻬﻢِ اﻟْ ُﻘ ْﺮآنِ َو ﱠ‬ ‫َ ْ أَﻓْ َﻬ ُﻢ اﻟْ ُﻘ ْﺮآ َن َو ﱡ‬
‫اﻟﺴﻨﱠﺔَ" ‬
‫ں ‬ ‫  ‬ ‫     آ   ‪    ،‬م   ‬ ‫  ن ‬ ‫ اور ‬ ‫‪      "ْ َ " ‬م   آ      ‬
‫  ل    ۔‬ ‫  ۔     ‬ ‫  ر ‬ ‫ "ﻟِ َ ْ ﻻَ ﺗ َ ْ‬
‫ﺤ َﺰﻧُ ْﻮا"‪ ،‬اور ‬ ‫  ۔ ‬ ‫د ‬ ‫ ‬
‫)‪(1‬‬
‫ "ﻟِ َ ْ ﻻَ ﺗ َ ْ‬
‫ﺤ َﺰﻧُ ْﻮا"‪.‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫   در‬ ‫  ‬ ‫ل   در ن "ﻻَ "‬ ‫‪"ْ َ " ‬اور اس   ‬
‫ ‬ ‫   اور  ‬ ‫ل ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫   " َ ْ"   رہ       م    ‬ ‫ اور  ا   ۃ     د‬ ‫‪‬‬
‫)‪(2‬‬
‫ د   ۔‬ ‫رع   ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ۔   ‬ ‫ل ‬ ‫ اور   ِ‬
‫ف  ا‬ ‫ف   اء‪ِ   ،‬‬
‫ف ‬ ‫ف   اب‪ِ   ،‬‬
‫  ِ‬ ‫‪" ‬إِ َذنْ" ا‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫  رع   ز  ‬ ‫    وع   آ    اور ‬ ‫ دو ے ‬ ‫اب    اء   ‬
‫  ‪" :‬أَﻧَﺎ أُﻛَ ﱢﺮ ُر ُد ُر ْو ِ ْ‬
‫ﳼ"‪  ) .‬ا  ا ق  دو ا   ں(    اس    ‬ ‫ ‬ ‫ص    د   ۔  ‬

‫)‪ (1‬اﻻﺗﺸﺎف‪.1647 :‬‬

‫)‪ (2‬اﻻرﺗﺸﺎف‪.1645 :‬‬
 ‫‪112‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ﺤ ِﻔﻈَ َﻬﺎ" )  آپ ان    د      (۔‬
‫‪" :‬إِ َذ ْن ﺗ َ ْ‬ ‫اب     ‬
‫ں    د  ا   ف  ۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ر    د  "إِ َذنْ"  ف   ‬ ‫‪‬‬
‫   "إِذَا ِﺟﺌْﺘَﻨِ ْﻲ أَﻛْ َﺮ ْﻣﺘُ َﻚ" ‪   ،‬ف  ا     ف      اس    ‬ ‫‪" ‬إِ َذنْ"  )ا   ف  (ا‬
‫   ‬ ‫  ف    د   ۔  اور  ا م  ‬ ‫   و  ‬ ‫ ‬
‫ض          اور  ا    ا‬
‫)‪(1‬‬
‫   دے   اس    ف   د   ۔‬ ‫ ‬ ‫ل     "إِ َذنْ" ا    "إِ ْذ أَنْ"   ہ   ‬
‫ د   ‪:‬‬ ‫  رع   ‬ ‫ ‬ ‫ں   ‬ ‫‪" ‬إِ َذنْ"   ‬
‫  اب ‬ ‫ﰲ اﻻ ْﻣﺘِ َ‬
‫ﺤﺎنِ"‬ ‫ﺖ ِ‬
‫ﺤ ُ‬
‫ﺠ ْ‬
‫ "ﻧَ َ‬ ‫ دے  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    وع     و‬ ‫)‪(1‬۔ "إِ َذنْ"‬
‫ دے  اس         ‬ ‫ ‬ ‫"إِ َذنْ"  رع   ‬ ‫   ۔ اس  ل ‬ ‫ "أَﻧَﺎ إِ َذ ْن أُﻛَﺎ ِﻓﺌُ َﻚ"   ‬
‫وع          ا او  ر    در ن وا   ا  ۔‬
‫ ا  ‬ ‫  ے ‬ ‫   د‬ ‫)‪(2‬۔ دو ى  ط      " ِإ َذنْ"     آ  وا     رع ‬
‫  ں   ‪" :‬إِ ﱢ ْ أُ ِﺣ ﱡﺒ َﻚ"    اس     اب    "إِ َذ ْن أَﻇُﻨﱡ َﻚ َ‬
‫ﺻﺎ ِدﻗًﺎ" )      آپ      ‬
‫ ‬ ‫  ں ‬ ‫ دے   ؛  ‬ ‫ ‬ ‫"إِ َذنْ"   رع    ‬ ‫  ۔  اس   ل    ‬ ‫  ں(    ‬
‫رع ز   ل   د    ر   ۔‬
‫ﺠ ْﻮ ُد‬
‫‪" :‬ﻳَ ُ‬ ‫    ؛  ا ا    ‬ ‫ ‬ ‫)‪(3‬۔  ى  ط       " ِإ َذنْ"ا  ور  رع   در ن ‬
‫  ‪" :‬إِ َذ ْن ُﻫ ْﻢ ﻳَ ُﻘ ْﻮ ُﻣ ْﻮ َن‬ ‫   ‬ ‫  اب  ‬ ‫اﻷْ َ ْﻏ ِﻨ َﻴﺎ ُء ِ َﺎﻟِ ِﻬ ْﻢ ِ ْ‬
‫ﰲ َﺳ ِﺒﻴْﻞِ اﻟْ ِﻌﻠْﻢِ "    اس  ‬
‫     آ   ؛   ا ‬ ‫ ‬ ‫ِﺐ"‪ .‬اس   ل   "إِ َذنْ"  اور   رع    در ن " ِﻫ ْﻢ"  ‬ ‫ﺑِﺎﻟْ َﻮاﺟ ِ‬
‫ دے  ۔‬ ‫ ‬ ‫"إِ َذنْ"  رع   ‬

‫)‪ (1‬اﻻرﺗﺸﺎف‪.1650 :‬‬

 ‫‪113‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ "إِ َذ ْن‬ ‫  ے  ۔ ‬ ‫   اس  رت   "إِ َذنْ"  ‬ ‫‪ ‬ا  "إِ َذنْ" اور  رع   در ن   ‬
‫ﷲ أُﻛْ ِﺮ ُﻣ َﻚ"‪.‬‬
‫َو ِ‬

‫؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫‪1‬۔‬

‫؟‬ ‫  ن ‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫‪2‬۔ ‬
‫  ؟‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ‬ ‫  رع   دا    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪3‬۔ ا‬
‫؟‬ ‫  ن ‬ ‫     ا    ‬ ‫   ‬ ‫‪4‬۔ ا‬
‫  ؟‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪5‬۔  اذن   ‬
‫۔‬ ‫   اور   ا ق ‬ ‫‪6‬۔درج ذ  ا ل     "ﻟ َْﻦ" دا          ‬
‫ب‪...‬‬
‫ب‪ ...‬ﻧُﻀَ ﺎ َر ُ‬ ‫ﴍ ُف‪ ...‬ﻧُ ْﻜ ِﺮ ُم‪ ...‬ﻳُﻀَ ﺎ ِر ُ‬ ‫ﺤ ِﺴ ْ َ ‪ ...‬أَ ْ ُ‬ ‫ﴬﺑَﺎنِ ‪ ...‬ﻳَﻨْ ُ ُ‬
‫ﴫ ْو َن‪ ...‬ﻳَ ْ‬ ‫ﻳَ ْ ِ‬
‫ي‪ ...‬ﻳَﻄْ ِﻮﻳَﺎنِ‬ ‫ﺗ َ ْﻌ ِﺪﻳْ َﻦ‪ ...‬ﻳَ ُﻘ ْﻮ ُل‪ ...‬ﻳَ َ‬
‫ﺨﺎﻓَﺎنِ ‪ ...‬ﻳَﻄُ ْﻮﻻَ نِ ‪ ...‬ﻳَ ْﺪ ُﻋ ْﻮ‪ ...‬ﺗ َ ْﺮ ُﻣ ْﻮ َن‪ ...‬ﻳَ ْﻘ ِﻮ ْ‬
‫‪7‬۔درج ذ   ں    رع  ب اور        ۔‬
‫َﺎل ﻟ َْﻦ ﺗ َ َﺮا ِ ﴾‪َ ﴿ ..‬وأَ ْن ﺗ َ ْﻌﻔُﻮا﴾‪﴿ ..‬ﻟَ ْﻦ‬ ‫ﴬوا ﱠ َ‬
‫ﷲ ﺷَ ﻴْﺌًﺎ﴾‪﴿ ..‬ﻗ َ‬ ‫﴿إِﻧﱠ ُﻬ ْﻢ ﻟ َْﻦ ﻳَ ُ ﱡ‬
‫ﻳﻼ﴾‪ِ ﴿ ..‬ﻣ ْﻦ‬ ‫ﷲ ﺗَﺒْ ِﺪ ً‬
‫ﺠ َﺪ ﻟِ ُﺴﻨﱠ ِﺔ ِ‬‫ﻴﺢ أَ ْن ﻳَﻜُﻮ َن َﻋﺒْ ًﺪا ِ ِ ﴾‪َ ﴿ ..‬وﻟ َْﻦ ﺗ َ ِ‬
‫ﻳَ ْﺴﺘَﻨْ ِﻜ َﻒ اﻟْ َﻤ ِﺴ ُ‬
‫ﺤﻮ َر﴾‪﴿ ..‬إِﻻﱠ أَ ْن ﻳُ ْﺆ ِﻣ ُﻨﻮا‬ ‫ﻗَ ْﺒﻞِ أَ ْن ﺗَﻠْ َﻘ ْﻮﻩُ ﴾‪﴿ ..‬أَ ْن ﻳَﺄْﺗِ َﻴﻜُ ُﻢ اﻟﺘﱠﺎﺑُﻮتُ ﴾‪﴿ ..‬أَ ْن ﻟ َْﻦ ﻳَ ُ‬
‫ﱰ َك ُﺳ ًﺪى﴾‪َ ﴿ ..‬ﻋ َﲆ أَ ْن‬
‫ﺣ ٌﺪ﴾‪﴿ ..‬أَ ْن ﻳُ ْ َ‬ ‫ﺐ أَ ْن ﻟ َْﻦ ﻳَﻘ ِْﺪ َر َﻋﻠَ ْﻴ ِﻪ أَ َ‬ ‫ﺑِﺎ ِ ﴾‪﴿ ..‬أَﻳَ ْ‬
‫ﺤ َﺴ ُ‬
‫ﺠ َﻤ َﻊ ِﻋﻈَﺎ َﻣ ُﻪ﴾‪﴿ ..‬ﺛ ُ ﱠﻢ ﻳَﻄْ َﻤ ُﻊ أَ ْن أَزِﻳ َﺪ﴾‬ ‫ﺤﻴ َِﻲ اﻟْ َﻤ ْﻮ َ ﴾‪﴿ ..‬أَﻟ ْﱠﻦ ﻧَ ْ‬
‫ﻳُ ْ‬
‫  ہ  ل‬
‫     ‬ ‫ع؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫(   ‬ ‫ع  و‬ ‫ﴬ َ‬
‫ِب"      دو ں   ں  )‬ ‫"ﻟ َْﻦ ﻳﱠ ْ‬
 ‫‪114‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫  ۔۔۔ ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫؛ اس     ا    زا  ‬ ‫     ‬ ‫  ۔۔۔  د و‬
‫ دو ے   ‬ ‫   اس   ‬ ‫؛ اس ‬ ‫ اور  ف     ‬ ‫د   دو ا  م    ۔۔۔ ا ‪ ،‬‬
‫   ‬ ‫ف؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫ف     ‬ ‫ف  اور    ‬ ‫ ‬ ‫م    ر   ۔۔۔ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬
‫ى     ‬ ‫  زم  اور  ‬ ‫  ۔۔۔  ‬ ‫ل ‬ ‫  رع  اور  ا   ں  ا‬ ‫ ‬ ‫ر ‬ ‫اس    ‬
‫؛‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ل      ورت  ۔۔۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    را ‬ ‫ى  ؛ اس     ‬ ‫ ‬
‫  ؛ اس   ‬ ‫     ‬ ‫ اور ‬ ‫  رع ‬ ‫   ر    ۔۔۔ ‬ ‫   د‬ ‫     ‬ ‫اس ‬
‫   ‬ ‫  ؛ اس      م   ‬ ‫     ‬ ‫ اور ‬ ‫د  ۔۔۔ ‬ ‫ اس   "ﻟ َْﻦ"     ‬
‫    ف ‬ ‫ ‬ ‫   ر   ۔۔۔  وف اور  ل      وف  ؛ اس     اس   ‬ ‫د‬
‫ اور   ‬ ‫  را اس ا   د  ( ۔۔۔‬ ‫   )‬ ‫  ؛ اس     اس   ‬ ‫ ‬ ‫۔ وا  ‬
‫   ر   ۔‬ ‫   د‬ ‫      ؛ اس      م     ‬
 ‫‪115‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ ‬
‫)‪(1‬‬
‫   ن‬ ‫ ‬
‫۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫        ‬ ‫اس                م   ز  ‬
‫ﺤ َﺮا َم ِإ ْن ﺷَ ﺎ َء ُ‬
‫ﷲ﴾‪.‬‬ ‫ﺠ َﺪ اﻟْ َ‬
‫ﺧﻠ ﱠُﻦ اﻟْ َﻤ ْﺴ ِ‬
‫ ﴿ﻟَﺘَ ْﺪ ُ‬
‫ا  و ا‬
‫ ‬ ‫  رع    وع     م ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  رع     دو ى  ‬ ‫‪  ‬او ت ‬
‫ "ﻟَ َﻴ ْ ِ‬
‫ﴬﺑَ ﱠﻦ" )وہ  ور  ور  رے  (‬ ‫      ۔ ‬ ‫اور آ     ن ‬
‫ ‬ ‫د‪ (2) ،‬۔‬ ‫  ‪(1) :‬۔ ‬ ‫ دو  ح   ‬ ‫‪ ‬ن ‬
‫  ۔‬ ‫" ‬ ‫   " ن ‬ ‫" اور ‬ ‫د   " ن ‬ ‫‪‬‬
‫     آ ۔‬ ‫د         آ      اور ‬ ‫ وہ  ن ‬ ‫‪ ‬ن ‬
‫  ‬ ‫   ا   ح ا  ءاور ‬ ‫ں   دا  ‬ ‫  رع‪ ،‬ا  اور      م ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪   ‬ن ‬
‫ د  وا اور   ا ل  آ      آ   ۔‬
‫ اور  رع   ‬ ‫       د     ‪   ،‬م‬ ‫‪     ‬رع  ا  ‬
‫ب  اور     ‪،‬‬
‫ن          اس    ن        ورى  ۔   ﴿ﺗ َﺎ ِ ﻷَ َ ِﻛﻴ َﺪ ﱠن أَ ْ‬
‫ﺻ َﻨﺎ َﻣ ُﻜ ْﻢ﴾‪.‬‬ ‫در  ‬
‫ ‬ ‫       زا ہ      اس     ن  ‬ ‫  ط  وا    ‬ ‫  رع  اس  "إِنْ"   ط    ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫)‪(2‬‬
‫ ﴿ َوإِ ﱠﻣﺎ ﺗَﺨَﺎﻓ ﱠَﻦ ِﻣ ْﻦ ﻗَ ْﻮمٍ ِﺧ َﻴﺎﻧَ ًﺔ﴾‪.‬‬ ‫آ   ۔ ‬

‫)‪ (1‬اﻹرﺗﺸﺎف‪.662 :‬ﻣﻴﺰان اﻟﴫف‪.19 :‬دروس ﰱ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.190 :‬‬

‫)‪ (2‬دروس ﰱ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.191 :‬‬
 ‫‪116‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ آ   ۔ ‬ ‫  رع    ن ‬ ‫   ‬ ‫   آ‬ ‫  رع    وع    م ا    ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ﷲ ﻏَﺎ ِﻓ ًﻼ﴾‪.‬‬ ‫"ﻟِ ُﻴﻨْ ِﻔﻘ ﱠَﻦ َزﻳْ ٌﺪ"‪َ ﴿ ،‬وﻻَ ﺗ َ ْ‬
‫ﺤ َﺴ َ ﱠ َ‬
‫ ‬ ‫  رع    آ     ن  ‬ ‫ ‬ ‫  رع  ادات   ) َﻣﺎ‪ ،‬ﻻَ  و ہ(    وا  ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ ﴿ َواﺗﱠﻘُﻮا ِﻓﺘْﻨَ ًﺔ ﻻَ ﺗ ُِﺼﻴ َ ﱠ ﴾‪.‬‬ ‫آ   ۔ ‬
‫؛ اس   ‬ ‫ ذ      ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬ا ل   ‬ ‫ ذ      ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪  ‬‬
‫ ذ    ‬ ‫ ‬ ‫ آ    اس    اس    ‬ ‫ل   ‬ ‫ ا‬ ‫ آ    ا  ‬ ‫ل   ‬ ‫  ن  ا‬
‫)‪(1‬‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫  ر ں   در‬ ‫     اور ‬ ‫  ر ں   ‬ ‫ ‬ ‫  رع   ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫در‬
‫ ‬ ‫ آ   ‪ ،‬‬ ‫       اس    ن ‬ ‫   ‬ ‫  ں    د        ‬ ‫‪‬‬
‫ﺣ ٌﺪ«اور      ‪:‬‬ ‫   د ل     آ   ‪» :‬ﻓَ ِﺈ ﱠﻣﺎ أَ ْد َرﻛ ﱠَﻦ أَ َ‬
‫ﺟﺎﻧِ َ‬
‫ﺤﺎ‬ ‫ﻠﺼﺒَﺎﺑَ ِﺔ َ‬
‫ﻟَ ْﻮﻻَ ِك ﻟَ ْﻢ ﻳَ ُﻚ ﻟِ ﱠ‬ ‫ﺖ ُﻣﺘَﻴﱠ َ‬ ‫َدا َﻣ ﱠﻦ َﺳ ْﻌ ُﺪ ِك إ ْن َر ِﺣ ْﻤ ِ‬
‫   ‬ ‫    ف ‬ ‫   ‬ ‫   ر   ے‪،‬ا      ‬ ‫ ر  ا    ‬ ‫ى ا ل  ى ‬
‫۔‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫ او  ر  ‬ ‫ اس     ا      ا  ا           ہ ‬ ‫   ‬ ‫       ‬ ‫‪  ‬‬
‫ن‬
‫  ۔‬ ‫ و    اس         ا ا  و ن ا ا   د د  ف   ‬
‫      ۔‬ ‫د   ا‬ ‫    ن ‬ ‫      وع    م  ح اور آ     ن ‬ ‫   ‬ ‫‪‬‬
‫    ‪ :‬‬ ‫ں    ن ا ا       ‪ ،‬وہ  ت ‬ ‫  رع    ت ‬ ‫   و  ‬ ‫‪ ‬ن ‬
‫)‪(2‬‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ اور وا  ‬ ‫ و‬ ‫‪   ،‬‬ ‫روں ‬

‫)‪ (1‬دروس ﰱ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.191 :‬‬

‫)‪ (2‬ﻣﻴﺰان اﻟﴫف‪.19 :‬‬
 ‫‪117‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫    ‪:‬‬ ‫  ‪ ،‬وہ   ‬ ‫‪ ‬ن            ں    ح ‬
‫ ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑَ ﱠﻦ‪،‬‬ ‫۔ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(2‬۔ وا  ‬ ‫ﴬﺑَ ﱠﻦ‪،‬‬
‫)‪(1‬۔ وا     ۔   ﻟِ َﯿ ْ ِ‬
‫  ِﻷَ ْ ِ‬
‫ﴐﺑَ ﱠﻦ‪،‬‬ ‫۔ ‬ ‫)‪(4‬۔ وا  ‬ ‫ ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑَ ﱠﻦ‪،‬‬ ‫۔ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(3‬۔ وا  ‬
‫ ﻟِﻨَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑَ ﱠﻦ‬ ‫۔ ‬ ‫)‪(5‬۔   ‬
‫‪   ‬ں    ن       "ا " آ   ۔ وہ    ‪:‬‬
‫ﴬﺑَﺎ ﱢن"‪،‬‬
‫ "ﻟِﺘَ ْ ِ‬ ‫۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(2‬۔ ‬ ‫)‪  (1‬۔     ۔   "ﻟِﻴَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑَﺎ ﱢن"‪،‬‬
‫۔  "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑَﺎ ﱢن"‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(4‬۔‬ ‫۔  "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑَﺎ ﱢن"‪،‬‬ ‫   ‬ ‫)‪(3‬۔‬
‫ "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑْﻨَﺎ ﱢن"‪.‬‬ ‫۔ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(6‬۔  ‬ ‫ "ﻟِﻴَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑْ َﻨﺎ ﱢن"‪،‬‬ ‫۔ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(5‬۔  ‬
‫ ‬ ‫     ر‬ ‫   ‬ ‫  اور  ‬ ‫  ف ‬ ‫   و  ‬ ‫ں    واؤ   ہ    ا ع  ‬ ‫‪ ‬دو  ‬
‫    ‪:‬‬ ‫  ے۔ وہ دو ‬ ‫؛     واؤ  و    د‬
‫ "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑُ ﱢﻦ"۔‬ ‫۔ ‬ ‫ ‬ ‫)‪ (2‬۔  ‬ ‫ﴬﺑُ ﱢﻦ"‪،‬‬‫۔   "ﻟِ َﻴ ْ ِ‬ ‫ ‬ ‫)‪(1‬۔  ‬
‫  ؛ ‬ ‫  اور      ہ     ر‬ ‫   و     ف ‬ ‫  ہ   ا ع ‬ ‫   ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑ ﱢِﻦ"‪.‬‬ ‫  ے۔ ‬ ‫   " ء"  و    د‬
‫ ‬ ‫ں    ن ‬ ‫ اور    آ  ‬ ‫  ر ‬ ‫ آ   ان     ن  ‬ ‫ ا‬ ‫ں‬ ‫   ‬ ‫‪‬‬
‫ح    ۔‬
‫ ‬ ‫  ؛ ‬ ‫ ‬ ‫       ا    ا  "ا " ‬ ‫ں    ن ‬ ‫   دو ں ‬ ‫‪  ‬‬
‫ آ   ۔‬ ‫   ‬ ‫ اور ‬ ‫ اور  ن     ‬ ‫  ن ‬
‫‪ ‬ا     ع  ں   آ     ف   "واؤ"   " ء"       وہ  ار ر    اور ا  ا      وہ  ء ‬
‫         ۔  "ﻳَ ْﺪ ُﻋ ْﻮ"   "ﻟِ َﻴ ْﺪ ُﻋ ُﻮ ﱠن"‪" ،‬ﻳَﺨ ٰ‬
‫ْﴙ  " "ﻟِ َﻴﺨْﺸَ َ ﱠ"‪.‬‬
 ‫‪118‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫  آ ۔‬ ‫ ‬ ‫    ً   ن ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫  ن ‬ ‫   ‬ ‫‪ ‬ن ‬
‫ ‬ ‫      ‪  ،‬اس  ‬ ‫"    ا‬ ‫  وع    " م"  اور  آ    " ن  ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫‪‬‬
‫ں    ن ‬ ‫ آ ‪   ،‬آ  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ اور ‬ ‫ ‬ ‫ اور   ‬ ‫    روں ‬ ‫ ‬
‫    ح ر   ۔‬ ‫  ن ‬ ‫  ‬
‫ ‬ ‫  ورى   ۔  ‬ ‫ ‬ ‫ اس    "ا " ‬ ‫ ‬ ‫ و‬ ‫  ح     ‬ ‫   ‬ ‫  ن ‬ ‫‪‬‬
‫)‪(1‬‬
‫"ﻟَ َﻨ ْﺴ َﻔ ًﻌﺎ"   "ﻟَ َﻨ ْﺴ َﻔ َﻌﺎ"‪.‬‬
‫ں   آ   ‪     ،‬‬ ‫  ف آ  ‬ ‫  ن ‬ ‫ں   آ    ‬ ‫  رع    م ‬ ‫‪ ‬ن ‬
‫ں    ن ‬ ‫ ان ‬ ‫ آ ؛ ‬ ‫ ‬ ‫     "ا " آ    ان    ن ‬ ‫      ن ‬
‫ اور د ار  ۔‬ ‫   اور    م  ب   ‬ ‫     ‬ ‫   دو ‬ ‫ اور ا        ‬

‫؟‬ ‫ اور اس   ا م  ن ‬ ‫   ‬ ‫‪1‬۔ ن ‬

‫ں   آ    آ   ؟‬ ‫ ‬ ‫  رع    ن ‬ ‫ اور ‬ ‫‪2‬۔ ن ‬
‫ں    ح اور  ں    ر آ   ؟‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪3‬۔ ن ‬
‫؟‬ ‫  ف   ا اب  ن ‬ ‫   ‬ ‫ اور ‬ ‫‪4‬۔ ن ‬
‫  ؟‬ ‫ں وا  ‬ ‫    رع     ‬ ‫    رع   دا  ‬ ‫ اور ‬ ‫‪5‬۔  ن ‬
‫؟‬ ‫    ق   ‬ ‫ او  ر‬ ‫‪6‬۔ ن ‬

‫)‪ (1‬اﻻرﺗﺸﺎف‪.664 :‬‬

 ‫‪119‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫‪7‬۔درج ذ  ا ل    ن   او  ر     دان   اور      ۔‬
‫ﴫ ُف‪ ...‬ﻳَ ِﻌ ُﺪ‪...‬‬
‫ﺐ‪ ...‬ﻳَﻨْ َ ِ‬ ‫ﴫ ُف‪ ...‬ﻳَ ْﻜﺘَ ِﺴ ُ‬ ‫ب‪ْ َ ...‬ﻨَ ُﻊ‪ ...‬ﻳُ ْﻜ ِﺮ ُم‪ ...‬ﻳَﺘَ َ ﱠ‬ ‫ﴬ ُ‬ ‫ﻳَ ْ ِ‬
‫ﻳَ ُﻘ ْﻮ ُل‪ ...‬ﻳَ ْﺪ ُﻋ ْﻮ‪ ...‬ﻳَ ْﺮ ِﻣ ْﻲ‪ ...‬ﻳَ ِﻘ ْﻲ‪ ...‬ﻳَ ْﺴﺌَ ُﻞ‪ ُ َ ...‬ﱡﺪ‪ ...‬ﻳَ ْﻘ َﺮأُ‪ ...‬ﻳَﺄْ ُﻣ ُﺮ‪.‬‬
‫  ہ  ل‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ع؛ اس  ‬ ‫(     ‬ ‫ع  و‬ ‫   دو ں   ں  )  ‬ ‫"ﻟِﻴَ ْﺪ ُ‬
‫ﺧﻠ ﱠَﻦ"‬
‫  ۔۔۔  د   ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫؛ اس     ا    زا  ‬ ‫     ‬ ‫۔۔۔  د و‬
‫   ‬ ‫ دو ے     ‬ ‫؛ اس     اس   ‬ ‫  ف     ‬ ‫دو ا  م    ۔۔۔ ا  ‬
‫ر   ‬ ‫ف؛ اس     اس   ‬ ‫ ‬ ‫ف     ‬ ‫ف اور   ‬ ‫ ‬ ‫م   ر   ۔۔۔ ‬
‫ى  ؛ اس ‬ ‫ ‬ ‫ى     ‬ ‫  زم اور ‬ ‫  ۔۔۔ ‬ ‫‪  ،‬رع اور ا   ں ا ل ‬
‫ ‬ ‫   اس     ن  ‬ ‫؛  اس  ‬ ‫ ‬ ‫  ل       ورت   ۔۔۔  ‬ ‫ ‬ ‫    را  ‬ ‫   ‬
‫   ر   ۔۔۔ ‬ ‫   د‬ ‫  ؛ اس      م   ‬ ‫     ‬ ‫ اور ‬ ‫دا   ا  ۔۔۔ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫    ف  ۔ وا  ‬ ‫ ‬ ‫وف اور  ل      وف  ؛ اس     اس   ‬
‫  ؛ اس ‬ ‫     ‬ ‫ اور ‬ ‫  را اس ا   د  ( ۔۔۔ ‬ ‫   )‬ ‫؛ اس     اس   ‬
‫   ر   ۔‬ ‫   د‬ ‫    م     ‬
 ‫‪120‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ ‬
‫)‪(1‬‬
‫ ا     ن‬
‫ﺎﴐ"‪.‬‬ ‫ﺐ اﻟْ ِﻔ ْﻌ ُﻞ ِﻣ َﻦ اﻟْ َﻔﺎ ِﻋﻞِ اﻟْ َ‬
‫ﺤ ِ ِ‬ ‫" ُﻫ َﻮ َﻣﺎ ﻳُﻄْﻠَ ُ‬
‫ﴐ ْ‬
‫ِب"  ) ر    ‬ ‫ "اِ ْ‬ ‫۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ‬ ‫    م   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫وہ  ‬
‫ا   د(‪" ،‬اُﻧ ُ ْ‬
‫ْﴫ" ) د     ا   د(‬

‫ا و  ا‬
‫  ‬ ‫ں   ‬ ‫ ا    اور   ‬ ‫  ‬ ‫ں   ‬ ‫م   ‬ ‫ ‬ ‫ ا     دان   ‬ ‫‪‬‬
‫     ‬ ‫ں   ‬ ‫ں   ا     دا ں   دو ‬ ‫ ا   ۔   و         ف   ‬
‫م۔‬ ‫ ‬ ‫م اور ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫‪:‬‬
‫  ۔‬ ‫   ا ل ‬ ‫ اور  ن ‬ ‫ ‬ ‫  ن ‬ ‫ں   ‬ ‫ ا      م‬ ‫‪‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اور  ا   ل    در‬ ‫ و‬ ‫   ا  ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫م    در‬ ‫ ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ ‬ ‫  وم       ‪    ،‬و      ‬ ‫   و  ‬ ‫ ‬ ‫     " م  ا "    دا‬ ‫رع  ‬
‫  ۔ ‬ ‫ات اس    رع  وم   ‬
‫     ۔‬ ‫ں   ‬ ‫     ‬ ‫م ‬ ‫  رع ‬ ‫ ‬ ‫م     ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫‪‬‬
‫  ‪  ،‬اور  آ ى   ف    ‬ ‫    ف ‬ ‫  ء  ر‬ ‫       ‬ ‫   ‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫   ‬ ‫   ا‬ ‫     وا   ف  ك       ا      ‬ ‫  ر‬ ‫م د   ۔ ا  ‬

‫)‪ (1‬ﻣﻴﺰان اﻟﴫف‪ ،22 :‬ﺗﻌﺠﻴﻞ اﻟﻨﺪى ﴍح ﻗﻄﺮ اﻟﻨﺪى‪ ،13/1 :‬ﻣﺮح اﻻرواح‪.109 :‬‬
 ‫‪121‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ "ﺗ َ ِﻌ ُﺪ"   " ِﻋ ْﺪ"‪.‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫ورت ‬
‫  ۔‬ ‫" ‬ ‫      وع   " ہ و‬ ‫  رع     وا   ف ‬ ‫‪‬ا‬
‫ ‬ ‫م     ۔ ‬ ‫م      ہ و  ‬ ‫   ‬ ‫    ‪  ،‬ا  ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫ہ و    ‬ ‫‪‬‬
‫َﴬ ُ‬
‫ِب" ‬ ‫ "ﺗ ْ‬ ‫    ر    ح      ہ و   ر    ۔ ‬ ‫ْﴫ"۔ اور ا  ‬ ‫ﴫ"   "ا ُﻧ ُ ْ‬ ‫"ﺗَﻨْ ُ ُ‬
‫)‪(1‬‬
‫ِب" اور " َ ْ َﻨ ُﻊ"   "اِ ْﻣ َﻨ ْﻊ"‪.‬‬
‫ﴐ ْ‬ ‫"اِ ْ‬
‫ ‬ ‫ﴐ ْ‬
‫ِب"‪ ،‬اور ا  آ ى  ف  ف ‬ ‫ "اِ ْ‬ ‫   د   ۔ ‬ ‫‪ ‬ا  آ ى  ف       ا  ‬
‫"ﺗ َ ْﺪ ُﻋ ْﻮ"  ۔‬ ‫ ‬ ‫ "ا ُ ْد ُع"   ا‬ ‫   ا   ا د   ۔ ‬
‫َﴬﺑَﺎنِ ‪ ،‬ﺗ ْ ِ‬
‫َﴬﺑُ ْﻮنَ‪،‬‬ ‫َﴬ ُ‬
‫ِب‪ ،‬ﺗ ْ ِ‬ ‫ "ﺗ ْ‬ ‫  ا  د   ۔  ‬ ‫  ن  ا ا      ا‬ ‫‪ ‬ا  آ  ‬
‫ﴐﺑُ ْﻮا‪ ،‬اِ ْ ِ‬
‫ﴐ ِ ْ"‪.‬‬ ‫ِب‪ ،‬اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑَﺎ‪ ،‬ا ِ ْ ِ‬ ‫ﴐ ْ‬‫َﴬ ِﺑ ْ َ "   "اِ ْ‬
‫ﺗ ِْ‬
‫     ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   آ ى   ف    ‬ ‫ ‬ ‫ وا  ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫"ﻗ ُْﻞ"‪.‬‬ ‫ "ﺗ َ ُﻘ ْﻮ ُل" ‬ ‫  ۔ ‬ ‫    ا د  ‬
‫ "اِﻗْ َﺮ ُؤ ْو  ا"‬ ‫      ۔ ‬ ‫ ‬ ‫     درج   م   ‬ ‫ ‬ ‫  د     ہ  و‬ ‫ اور    ‬ ‫‪‬‬
‫ "أَﻛْ ِﺮ ْم"‪.‬‬ ‫۔ ‬ ‫ ‬ ‫ درج  م   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫"ﻓَﺎﻗْ َﺮ ُؤ ْوا"‪ ،‬ا   ب ا ل    ہ ‬
‫   و    ‬ ‫  رع  ‬ ‫ ‬ ‫ ا      ا م  در‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫   ‬ ‫  م     ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫    ۔‬ ‫ن ں        ن   اور  ن ‬
‫ب      ا  ا  ‬
‫ل     ‬ ‫  رع   ز  ا‬ ‫  ح ‬ ‫  ؛   ‬ ‫  رع   اس     ‬ ‫‪ ‬ا      ء ‬
‫ل     ۔‬
‫ ‬ ‫ ا   ح ا      ز  ا‬

‫)‪ (1‬ﮐﺎﻧﻮﻧﭽﻪ ﮐﺎﻣﺮوي‪.52 :‬‬

 ‫‪122‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫         ‬ ‫  ف ‬ ‫  رع   اس ‬ ‫م و  ل   ‬ ‫ ‬ ‫  ل اور ا  ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫    ‪ ،‬ف ‬ ‫  رع     ف  ‬ ‫  رع     ب   اس و    ‬ ‫ب    اور  ‬
‫   ۔‬ ‫     وہ   ‬ ‫ا  ‬
‫  ‪ ،‬‬ ‫د ‬ ‫‪ ‬ں     د    ا    " م"       ‪ "      ،‬م"   ً    ‬
‫ًا   ور  ‬
‫ِب" ۔  " م"    ت ا ل   و    ‬ ‫ﴬ ْ‬ ‫ِب"ا    "ﻟِﺘَ ْ‬
‫ﴐ ْ‬‫ ان  ات    د  "اِ ْ‬
‫  م   م ‬ ‫ ا  ‬ ‫  رہ       ‪   ،‬ا  ان    د  ‬ ‫ف      اس    ض     ہ و‬
‫  ن ‬ ‫    اور   ء   ا‬ ‫ ا  ‬ ‫ں    د‬ ‫ر   و     وم اور  ب  ۔ ‬
‫    ۔ ‬ ‫ اس و    آ    و‬
‫   ‬ ‫"    رت   ‬ ‫ ‬ ‫ "‬ ‫   "واؤ"   "ﻓﺎء"   "ﺛ ُ ﱠﻢ" دا    ‬ ‫‪ " ‬م ا "   ‬
‫)‪(1‬‬
‫ﺤ ُﮑ ْﻢ‪ ،‬ﻓَﻠْ َﯿﻨْﻈُ ْﺮ‪ ،‬ﺛ ُ ﱠﻢ ﻟْ َﯿ ْ‬
‫ﺤ ُﮑ ْﻢ"‪.‬‬ ‫ " َوﻟْ َﯿ ْ‬ ‫    ۔ ‬ ‫     ‬ ‫و    " م ا "   ‬
‫ں        ‪  ،‬وع   " م ا   ر ‬ ‫ں    رع  ل     ‬ ‫  ل     ‬ ‫‪‬‬
‫ ‬ ‫ں )‬ ‫ اور  ر ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ وا  ‬ ‫   و    ‬ ‫  ‪ ،‬و‬ ‫و  زم"     آ    و‬
‫( ‬ ‫ )   ‬ ‫(     ن  ا ا        اور  ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‪  ،‬اور  ‬ ‫ ‪  ،‬وا  ‬ ‫‪   ،‬‬
‫   و    ا   ل   ر   ۔‬ ‫ ‬
‫م    وع   " م ا "   د  ‬ ‫        رع ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫م و ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫‪‬‬
‫ں ا     م    ح   ں  ۔‬ ‫‪   ،‬‬
‫ ‬ ‫  ‪،‬آ     ن  ‬ ‫ ‬ ‫ﴬ ْ‬
‫ِب"  ‬ ‫ِب"  اور "ﻟِﺘَ ْ‬
‫ﴐ ْ‬‫ﴬﺑَ ﱠﻦ"     ء "اِ ْ‬ ‫‪" ‬اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑَ ﱠﻦ" اور  "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ آ   "اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑَ ﱠﻦ" اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑَ ﱠﻦ"    ۔‬

‫)‪ (1‬ﻣﺮاح اﻷرواح‪.109 :‬‬

 ‫‪123‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫    ‪  ،‬آ  ‬ ‫ ‬ ‫ﴬﺑَﺎ"  ‬ ‫ں    "اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑَﺎ"  اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬ ‫ﴬﺑَﺎنﱢ" دو ں  ‬ ‫‪" ‬اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑَﺎنﱢ"  اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑَﺎنﱢ"     ‪  ،‬دو ں    ‬ ‫ "اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑَﺎنﱢ"  اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬ ‫   و  ‬ ‫  ح ‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫  ن ‬
‫ "اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑَﺎنﱢ"  اور‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫      ہ ‬ ‫  ن ‬ ‫   و  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ن ‬ ‫ ‬
‫)‪(1‬‬
‫"ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑَﺎنﱢ"    ۔‬
‫ اس ‬ ‫ ‬ ‫  ن ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫"اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑُ ْﻮا" اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑُ ْﻮا"  ‬ ‫ ‬ ‫ﴬﺑُ ﱠﻦ" ا‬ ‫‪" ‬اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑُ ﱠﻦ" اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫‪،‬‬ ‫)واؤ اور  ن(   ‬ ‫‪   ،‬دو ‬ ‫ﴬﺑُ ْﻮنﱠ" ‬ ‫  ا  "اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑُ ْﻮنﱠ" اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ﴬﺑُ ﱠﻦ"    ۔‬ ‫ "واؤ  ہ"    ا د "اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑُ ﱠﻦ" اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬ ‫ ‬
‫  ا ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪  ،‬ن ‬ ‫"اِ ْ ِ‬
‫ﴐ ِ ْ" اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ﴬ ِ ْ " ‬ ‫ ‬ ‫ﴬﺑ ﱠِﻦ" ا‬ ‫‪" ‬اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑ ﱠِﻦ" اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫   و  ‬ ‫   " ء"   ہ ‬ ‫ ) ء اور  ن(   ‬ ‫"اِ ْ ِ‬
‫ﴐ ِﺑ ْ ﱠ " اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ﴬ ِﺑ ْ ﱠ "    ‪ ،‬دو ‬
‫  ف   د   "اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑ ﱠِﻦ" اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑ ﱠِﻦ"    ۔‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪  ،‬ن ‬ ‫ ‬ ‫ﴬﺑْ َﻦ"  ‬ ‫ﴬﺑْﻨَﺎ ﱢن"     ء "اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑْ َﻦ"  اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬ ‫‪" ‬اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑْﻨَﺎ ﱢن"  اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ )ا  ‬ ‫  ن  زا      ‬ ‫  ا    "اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑْﻨَ ﱠﻦ"  اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑْﻨَ ﱠﻦ"     ‪    ،‬‬ ‫ ‬ ‫اس    ‬
‫"     ‬ ‫ ‬ ‫ اور      دو   ن(  اور     وہ   ؛   ا  ان    در ن    "ا‬ ‫ن   ‬
‫۔‬ ‫ﴬﺑْﻨَﺎنﱠ"‬ ‫آ  "اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑْﻨَﺎنﱠ" اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫  ۔‬ ‫"     وا‬
‫ اور  ن       در ن "ا  ‬ ‫‪ ‬ن     ‬
‫ ‬ ‫ اور  ‬ ‫ ‬ ‫ِب"       ‪،‬آ     ن  ‬‫ﴐ ْ‬‫ﴬﺑَ ْﻦ"     ء "اِ ْ‬ ‫‪" ‬اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑَ ْﻦ"  اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑَ ْﻦ"    ۔‬ ‫"اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑَ ْﻦ" اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬ ‫ ‬ ‫ح ‬

‫)‪ (1‬ﮐﺎﻧﻮﻧﭽﻪ ﮐﺎﻣﺮوي‪.44 :‬‬

 ‫‪124‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬آ     ن ‬ ‫"اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑُ ْﻮا" اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑُ ْﻮا" ‬ ‫ ‬ ‫ﴬﺑُ ْﻦ" ا‬ ‫‪" ‬اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑُ ْﻦ" اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫   و    "واؤ  ه"   ف   د    ‬ ‫ ‬ ‫ﴬﺑُ ْﻮنْ"    ‪   ،‬ا‬ ‫ "اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑُ ْﻮنْ" اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ "اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑُ ْﻦ" اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ﴬﺑُ ْﻦ"   ۔‬
‫      ‪   ،‬ا  آ     ن ‬ ‫ﴬ ِ ْ"  ‬ ‫ﴬﺑ ِْﻦ"     ء  "اِ ْ ِ‬
‫ﴐ ِ ْ"  اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬ ‫‪" ‬اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑ ِْﻦ"  اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬
‫ " ء" ‬ ‫   و      ‬ ‫ ‬ ‫‪   ،‬ا‬ ‫ﴬ ِﺑ ْ ْ " ‬ ‫   "اِ ْ ِ‬
‫ﴐ ِﺑ ْ ْ " اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬ ‫ ‬
‫)‪(1‬‬
‫۔‬ ‫ﴬﺑ ِْﻦ" ‬ ‫   و     ف   د      "اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑ ِْﻦ" اور "ﻟِﺘَ ْ ِ‬ ‫  ہ ‬

‫؟‬ ‫   ا ل ‬ ‫‪1‬۔  ا    ‬

‫  ن  ؟‬ ‫‪2‬۔ا     م و  ل     ‬
‫‪3‬۔  ا     وم     و   ن  ؟‬
‫  ں  ف    ؟‬ ‫‪4‬۔ا     ل اور    م و  ل    رع   ‬
‫ں     ؟‬ ‫‪5‬۔ا     ء    رع     ‬
‫‪6‬۔درج ذ  ا ل   ا    او  ر     ۔‬
‫ﴫﻓ ْ ‪ ...‬ﺗ َ ِﻌ ُﺪ‪ ...‬ﺗ َ ْﻮ ُﺳ َ نِ ‪ ...‬ﺗ َ ُﻘ ْﻮﻻَ نِ ‪...‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺐ‪ ...‬أَ ْ ُ‬
‫ﴍ ُف‪ ...‬ﺗ ُ ْﻜ ِﺮ ُﻣ ْﻮ َن‪ ...‬ﺗ َﺘَ َ ﱠ‬ ‫ﺤ ِﺴ ُ‬ ‫ﺗَ ْ‬
‫أَ ِﺑ ْﻴ ُﻊ‪ ...‬ﻧَ ِﺒ ْﻴ ُﻊ‪ ...‬ﺗ َ ْﺪ ُﻋ ْﻮ‪ ...‬ﺗ َ ْﺪ ُﻋ ْﻮ َن‪ ...‬ﺗ َ ْﺪ ِﻋ ْ َ ‪ ُ َ ...‬ﱡﺪ‪ ...‬ﺗ َ ِﻔ ﱡﺮ ْو َن‪ ...‬ﺗ َ ْﺴﺌَ َﻼنِ ‪.‬‬
‫‪7‬۔ا      م و  ل   اور      ء ذ   ؟‬
‫  ہ  ل‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ع؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫( ‬ ‫ع  و‬ ‫   دو ں   ں  )‬ ‫"اُﻗْ ُﻌ ْﺪ"‬

‫)‪ (1‬ﮐﺎﻧﻮﻧﭽﻪ ﮐﺎﻣﺮوي‪.45 :‬‬

 ‫‪125‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫  ۔۔۔   د    دو ا ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫ زا  ‬ ‫   ا  ‬ ‫    د؛  اس ‬ ‫۔۔۔   د ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ دو ے  ‬ ‫   اس    ‬ ‫؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫  ف   ‬ ‫م     ۔۔۔  ا  ‬
‫ر ‬ ‫   اس   ‬ ‫ف؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ف   ‬ ‫ف  اور    ‬ ‫ ‬ ‫م    ر   ۔۔۔ ‬
‫  ز   ؛ اس ‬ ‫ى   ‬ ‫  زم  اور  ‬ ‫  ۔۔۔  ‬ ‫  رع  اور  ا   ں  ا ل  ‬ ‫ ‬
‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫  رع  اور ا    ‬ ‫۔۔۔  ‬ ‫ل      ورت  ‬ ‫    را        ‬ ‫   ‬
‫   ر   ۔‬ ‫   د‬ ‫ِ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫؛ اس     آ ہ ز‬
 ‫‪126‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ ‬
‫)‪(1‬‬
‫     ن‬
‫" ُﻫ َﻮ ﻗَ ْﻮ ُل اﻟْ َﻘﺎﺋِ ِﻞ ﻟِ َﻤ ْﻦ ُد ْوﻧَ ُﻪ ﻻَ ﺗ َ ْﻔ َﻌ ْﻞ"‪.‬‬
‫َﴬ ْ‬
‫ِب"   ر   ‬ ‫"ﻻَ ﺗ ْ‬ ‫۔ ‬ ‫   ذر         م   رو  ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫اس ‬
‫ا   د۔‬
‫ا و  ا‬
‫    ل۔‬ ‫م‪(2) ،‬۔ ‬ ‫   ‬ ‫  ‪(1) :‬۔‬ ‫     دو‬ ‫‪ ‬‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫م    وع   ‬ ‫        رع ‬ ‫  ‬ ‫م ‬ ‫   ‬ ‫‪‬‬
‫َﴬ ْ‬
‫ِب"‪.‬‬ ‫ِب"   "ﻻَ ﺗ ْ‬
‫َﴬ ُ‬
‫ "ﺗ ْ‬ ‫م      ۔ ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫        رع   ل     وع   ‬ ‫   ‬ ‫    ل ‬ ‫‪‬‬
‫ب"‪.‬‬
‫ُﴬ ْ‬
‫ب"   "ﻻَ ﺗ ْ َ‬
‫ُﴬ ُ‬
‫ "ﺗ ْ َ‬ ‫ل      ۔ ‬
‫ں    م د    اور ا   ان   آ     ف ‬ ‫ع ‬ ‫       ‬ ‫ ‬ ‫   "ﻟَ ْﻢ"  وا  ‬ ‫‪ ‬‬
‫ "ﻳَ ْﺪ ُﻋ ْﻮ"   "ﻻَ ﻳَ ْﺪعُ"‪.‬‬ ‫     ا   ا د   ۔ ‬
‫َﴬﺑَﺎ" و ہ۔‬
‫ "ﻻَ ﺗ ْ ِ‬ ‫ں   آ     ن ا ا   ا د   ۔ ‬ ‫‪ ‬ت ‬
‫ "ﻻَ‬ ‫۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ً ‬ ‫   و  ‬ ‫(     ‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬دو   ں  )  ‬
‫ﴬﺑْ َﻦ‪ ،‬ﻻَ ﺗ ْ ِ‬
‫َﴬﺑْ َﻦ"‪.‬‬ ‫ﻳَ ْ ِ‬

‫)‪ (1‬ﻣﻴﺰان اﻟﴫف‪ ،26 :‬ﻣﺮاح اﻷرواح‪.109 :‬‬

 ‫‪127‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ص  د    اور اس      م ‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫  رع   ‬ ‫       ‬ ‫      ى ‬ ‫‪‬‬
‫  ا   د   ۔‬ ‫ رو    ‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اور ‬ ‫     آ       ن ‬ ‫‪‬‬

‫؟‬ ‫  ن ‬ ‫     ‬ ‫‪1‬۔‬

‫؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫  ‬ ‫م   و ل ‬ ‫   ‬ ‫‪2‬۔‬
‫؟‬ ‫  ن ‬ ‫ اور  ى ‬ ‫    ‬ ‫‪3‬۔‬
‫‪4‬۔درج ذ  ا ل          دان   اور      ۔‬
‫ﺐ‪ ...‬ﻳَ ِﻌ ُﺪ‪ ...‬ﺗ َ َﻴ ﱠ َ‬
‫ﴪ‪...‬‬ ‫ب‪ ...‬ﻳَ ْﻜﺘَ ِﺴ ُ‬ ‫ﴩ ُف‪ ...‬أَﻛْ َﺮ َم‪ ...‬ﺿَ ﺎ َر َ‬ ‫ﴫ‪ ...‬ﺗ َ ْ ُ‬ ‫ب‪ ...‬ﺗ َ ْﻨ ُ ُ‬‫ﴬ ُ‬‫ﻳَ ْ ِ‬
‫ﺎف‪ ...‬أَ ْد ُﻋ ْﻮ‪ ...‬ﻧَ ْﺪ ُﻋ ْﻮ‪ ...‬ﺗ َ ِﻘ ْﻲ‪ ...‬ﺗ َﻄْ ُﻮ ْو َن‪ ...‬ﻳَ ْﺴﺌَﻠُ ْﻮ َن‪ ُ َ ...‬ﱡﺪ‪ ...‬ﺗ َ ِﻔ ﱡﺮ‪.‬‬‫ﺨ ُ‬‫ﻳَ ُﻘ ْﻮ ُل‪ ...‬ﺗ َ َ‬
‫  ہ  ل‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ع؛ اس  ‬ ‫(     ‬ ‫ع  و‬ ‫ِب"      دو ں   ں  )  ‬ ‫"ﻻَ ﺗ ْ‬
‫َﴬ ْ‬
‫    ۔۔۔  د   دو ا ‬ ‫   د‬ ‫؛ اس     ا    زا  ‬ ‫     ‬ ‫۔۔۔  د و‬
‫    م   ‬ ‫ دو ے     ‬ ‫؛ اس     اس   ‬ ‫  ف     ‬ ‫م    ۔۔۔ ا  ‬
‫ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ر ‬ ‫   اس    ‬ ‫ف؛  اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ف   ‬ ‫ف  اور    ‬ ‫ ‬ ‫ر   ۔۔۔  ‬
‫ ‬ ‫  ز   ؛ اس     ‬ ‫ى     ‬ ‫  زم اور ‬ ‫  ۔۔۔ ‬ ‫رع اور ا   ں ا ل ‬
‫   ر   ۔‬ ‫   رو    د‬ ‫  ؛ اس     ‬ ‫۔۔۔ ‬ ‫ل      ورت ‬ ‫  را   ‬
 ‫‪128‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ د‬
‫)‪(1‬‬
‫   ن‬ ‫ ‬
‫)‪(2‬‬
‫ﺐ"‪.‬‬ ‫ﻹﻧْﺸَ ﺎ ِء اﻟﺘﱠ َﻌ ﱡ‬
‫ﺠ ِ‬ ‫" َﻣﺎ ُو ِ‬
‫ﺿ َﻊ ِ ِ‬
‫ " َﻣﺎ‬ ‫ و       ۔  ‬ ‫   ا ر    ‬ ‫           ‬ ‫   ‬ ‫ اس  ‬ ‫ ‬
‫أَ ْ‬
‫ﺣ َﺴﻨَ ٗﻪ"‪.‬‬

‫ا  و ا‬
‫   ‬ ‫‪  ‬ا    ا                  ا ن       ڈال د    اور ا    اس   ‬
‫ ‬ ‫ن        ز ن   دو   ) َﻣﺎ أَﻓْ َﻌﻠَ ٗﻪ َوأَﻓْ ِﻌ ْﻞ ﺑِ ٖﻪ( ا ل ‬
‫ت    ‬
‫ ‬ ‫   اس دا  ‬
‫     و       ۔‬ ‫ اور ا ر ‬ ‫     ا  ء‬
‫‪:‬‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬‬
‫ اور اس   ‬ ‫  ف     اس      ہ ‬ ‫  رع    رع   ‬ ‫)‪(1‬۔۔۔ ‬
‫ د ۔ ‬ ‫ب ‬ ‫ ‬ ‫   ا  ‬ ‫ اور   م        دے    آ    ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫"    ا‬ ‫"َ ‬
‫ "ﻳَ ْﻔ َﻌ ُﻞ"   " َﻣﺎ أَﻓْ َﻌﻠَ ٗﻪ"‪.‬‬
‫   ‬ ‫ اور ‬ ‫  ف     اس      ہ ‬ ‫  رع    رع   ‬ ‫)‪ (2‬۔۔۔‬
‫  ور    ‬ ‫   ا  ‬ ‫ ‬ ‫  ہ  دے     م       د  اور  آ     ف    ) ء(  ‬
‫آ ۔   "ﻳَ ْﻔ َﻌ ُﻞ"   "أَﻓْ ِﻌ ْﻞ ﺑِ ٖﻪ"‪.‬‬
‫ اور ‬ ‫     ‬ ‫  ف       ء       ‪ ،‬‬ ‫  رع    ‬ ‫  رع  ‬ ‫)‪(3‬۔۔۔‬

‫)‪ (1‬ﴍح اﻟﺮﴇ ‪ ،1087 :‬ﴍح أﻟﻔﻴﺔ اﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ‪ ،46/2 :‬اﻻرﺗﺸﺎف‪.2065 :‬‬
‫)‪ (2‬دﺳﺘﻮر اﻟﻌﻠ ء‪.27/3 :‬‬
 ‫‪129‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫)‪(1‬‬
‫"ﻓَ ُﻌ َﻞ"‪.‬‬ ‫ "ﻳَ ْﻔ َﻌ ُﻞ" ‬ ‫م       دے د   ۔ ‬
‫ ‬ ‫       "ا‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫‪    ‬ز ن          ان  دو   ں     وہ  اور    ‬
‫"    ۔  ً  " ِ ِ َدر ﻓُﻼن‪ُ ،‬ﺳ ْﺒﺤﺎ َن ِ‬
‫ﷲ‪ ،‬اﻟﻠﱣﻬ ﱠﻢ"‪.‬‬
‫ ﴿ﻛَ ْﻴ َﻒ ﺗَﻜْ ُﻔ ُﺮو َن ﺑِﺎ ِ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ل ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫م ‬ ‫‪    ‬او ت  ا‬
‫َوﻛُ ْﻨﺘُ ْﻢ أَ ْﻣ َﻮاﺗ ًﺎ ﻓَﺄَ ْ‬
‫ﺣ َﻴﺎﻛُ ْﻢ﴾‪.‬‬
‫)‪(2‬‬
‫د  ں‪:‬‬ ‫    اہ را   ف ان ا ل           درج ذ  آ   ا  ‬ ‫‪ ‬‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫)‪(1‬۔     م       ؛  ا     "ﻳَ ُﻜ ْﻮنُ‪ ،‬ﻳَ ِ‬
‫ﺼ ْ ُ" و ہ     ‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ "ﻳَﻜَﺎ ُد‪ ،‬ﻧِ ْﻌ َﻢ" و ہ   ‬ ‫ ‬ ‫ف  ؛  ا ‬ ‫)‪(2‬۔ ‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ِب" و ہ   ‬ ‫       "ﻻَ ﻳَ ْ‬ ‫)‪(3‬۔ ‬
‫ آ ۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ب"    ‬
‫ﴬ ُ‬
‫"ﻳُ ْ َ‬ ‫)‪(4‬۔  وف    ل ‬
‫  وت ‬ ‫ ‬ ‫  وت     اس     اور ز د       ‪ ،‬ا  ‬ ‫     ‬ ‫)‪(5‬۔ ا  ‬
‫ﺤ ٰﻴﻰ‪ْ ُ َ ،‬ﻮتُ " و ہ۔‬
‫ "ﻳَ ْ‬ ‫ آ ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫     اس   ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا ل  ‬ ‫  د  و‬ ‫   ر‬ ‫ ‬ ‫  د  ؛  ا ‬ ‫ ‬ ‫) ‪(6‬۔  ‬
‫ﺣ َﺮ ُج"‪.‬‬
‫ﺣ َﺮ ُج‪ ،‬ﻳَﺘَ َﺪ ْ‬
‫ "ﻳُ ْﻜ ِﺮ ُم‪ ،‬ﻳُ َﺪ ْ‬ ‫۔ ‬
‫ﴬ‪ ،‬ﻳَ ُﻌ ْﻮ ُر" و ہ۔‬
‫ﺤ ُُ‬
‫ " َﻳ ْ‬ ‫۔ ‬ ‫   ‬ ‫ وا  ‬ ‫   ر  اور ‬ ‫ ا      ‬ ‫)‪(7‬۔ وہ ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ا  و ہ  ‬ ‫"أَﻓْ َﻌ ُﻞ"  "ﻓُ ْﻌ َﻼنٌ"   وزن     آ  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫)‪(8‬۔ اس ‬
‫    ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫"ﻳَ ْﺒﺸَ ُﻊ  "و ہ اس   ‬ ‫ آ    ‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫رہ اوزان   ‬

‫)‪ (1‬ﻗﺎﻧﻮﻧﭽﻪ ﮐﺎﻣﺮوي‪.49 :‬‬

‫)‪ (2‬اﻻرﺗﺸﺎف‪ ،2077 :‬ﴍح أﻟﻔﻴﺔ اﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ‪.6 :‬‬
 ‫‪130‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ " َﻣﺎ‬ ‫    ں ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫د     اس ‬ ‫  ط ‬ ‫        ا      ‬ ‫‪  ‬ا    ‬
‫    ۔‬ ‫أَﻓْ َﻌﻠَ ٗﻪ َوأَﻓْ ِﻌ ْﻞ ﺑِ ٖﻪ و ِﻗﻴْ َﻞ ﻓَ ُﻌ َﻞ  "‬
‫   ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ط  د     اس   ان اوزان   ‬ ‫  ا      ‬ ‫ا  آ ى ‬
‫" َﻣﺎ أَﺷَ ﱡﺪ"  و ہ   " َﻣﺎ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫         ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا  اس  ‬
‫     ‬ ‫  ‬ ‫   ‬ ‫ر ‬ ‫  ‬ ‫   اور اس     اس ‬ ‫أَﻓْ َﻌﻠَ ٗﻪ َوأَﻓْ ِﻌ ْﻞ ﺑِ ٖﻪ"  وزن   ‬
‫د  ۔‬ ‫ل   ‬ ‫ا‬
‫    ۔‬ ‫        ف ا  ا اب           " " اور " ن" وا  ‬ ‫‪ ‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ات     د         ف  دو      ) َﻣﺎ أَﻓْ َﻌﻠَ ٗﻪ َوأَﻓْ ِﻌ ْﻞ ﺑِ ٖﻪ(‬ ‫‪ ‬‬
‫  ۔‬ ‫    ر ‬ ‫ ‬ ‫ات "ﻓَ ُﻌ َﻞ" اور "ﻓَ ُﻌﻠ ْ‬
‫َﺖ"     ‬
‫ب‪ ،‬أَ ْ ِ‬
‫ﴐ ْ‬
‫ب(‬ ‫    ۔ )أَ َ َ‬
‫ﴐ َ‬ ‫   دو ‬ ‫ ‬ ‫ر   ‬ ‫  د     ‬ ‫‪‬‬
‫ وزن ان    ب ا ل    ۔‬ ‫  د     ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫   ‬ ‫     اور دو ا ا ء       ‬ ‫ دو اا     ا  ‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫دو ں    ۔‬
‫ آ ‪   ،‬و      اس ‬ ‫    ف  دان ‬ ‫ و‬ ‫‪ ،‬‬ ‫‪ ،‬‬ ‫‪،  ،‬‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬‬
‫ف        ۔‬ ‫     ‬
‫)‪(1‬‬
‫ ‬ ‫‪(3) ،‬۔ ‬ ‫ ‬ ‫‪(2) ،‬۔ ‬ ‫  ‪(1) :‬۔   ‬ ‫‪َ " ‬ﻣﺎ أَﻓْ َﻌﻠَ ٗﻪ  "   و  ‬
‫ں  ‬
‫ ‬ ‫ا     ہ  وا    در‬ ‫ں ‬ ‫ا ‬ ‫ﳾ ٍء"  ‬ ‫ "أَ ﱡ‬
‫ي َْ‬ ‫ ‬ ‫‪َ "    :‬ﻣﺎ"   ہ  ‬ ‫" َﻣﺎ"  ‬
‫ )أَﻓْ َﻌﻠَ ٗﻪ أَﻓْ ِﻌ ْﻞ ﺑِ ٖﻪ( ‬ ‫ ‬ ‫   اور اس     وا  ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫؛ اس      ِ " َﻣﺎ" ‬

‫)‪ (1‬اﻻرﺗﺸﺎف‪ ،2065 :‬ﴍح اﻟﺮﴈ‪.1088 :‬‬

 ‫‪131‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫   ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ اس    ‬ ‫   اور    وا  ‬ ‫   " َﻣﺎ"  ‬ ‫  ۃ    د‬ ‫ ‬ ‫اس       ‪  ،‬‬
‫ " َﻣﺎ‬ ‫ﳾ ٌء َﻋ ِﻈﻴْ ٌﻢ"  ۔ ‬
‫ " َ ْ‬ ‫   ‬ ‫‪ ،‬‬
‫ا اور اس     و ً   وف ‬ ‫ ‬ ‫ل    ا‬
‫ﳾ ٌء َﻋ ِﻈﻴْ ٌﻢ"‪.‬‬ ‫ي أَ ْ‬
‫ﺣ َﺴ َﻦ َزﻳْ ًﺪا َ ْ‬ ‫  ں   "اﻟ ِﱠﺬ ْ‬ ‫أَ ْ‬
‫ﺣ َﺴ َﻦ َزﻳْ ًﺪا"   ‬
‫          ۔‬ ‫ ‬ ‫ف   ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫‪" :‬أَﻓْ َﻌﻠَ ٗﻪ  "‬ ‫ ‬
‫ " َﻣﺎ أَ ْ‬
‫ﺣ َﺴ َﻦ َزﻳْ ًﺪا  "‬ ‫  ۔ ‬ ‫  " ‬ ‫ اس    "‬ ‫   ‬ ‫     ‬ ‫  ‪:‬‬
‫ل     ‬ ‫  ‪     ،‬‬ ‫   ‬ ‫ب ‬ ‫     وا  ا  ‬ ‫ ‬ ‫    ‪ ،‬‬ ‫ " َزﻳْ ًﺪا" ‬
‫    ب    ۔ ‬
‫‪(2)  ،‬۔     ء‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫  ‪(1)  :‬۔  ‬ ‫  وں    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫"أَﻓْ ِﻌ ْﻞ ﺑِ ٖﻪ"‪  :‬‬
‫ ‬ ‫)‪(3‬۔‬
‫ﺻﺎ َر ذَا ﻛَﺬَا" ۔‬
‫ " َ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ا‬ ‫   ‬ ‫"أَﻓْ ِﻌ ْﻞ ِﺑ ٖﻪ"‪    ً  :‬ا    ‬
‫     ا ر    ‬ ‫   ‬ ‫"اﻟﺒﺎء"‪   :‬ف    زا    اور  اس      وا  ا   ً   ور  ‬
‫  ۔‬ ‫ع ‬
‫  ۔‬ ‫  " ‬ ‫  ‪ " :‬ء"  ف       وا  ا   ور "‬
‫)‪(1‬‬
‫ﺠ َﺪ"‪.‬‬
‫ﺟ ًﻼ ﺗَﻬَ ﱠ‬ ‫ " َﻣﺎ أَ ْ‬
‫ﺣ َﺴ َﻦ َر ُ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫    ہ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪ ‬‬
‫ آ ۔‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪ ‬‬
‫)‪(2‬‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ء   ‬ ‫     در ن   ا‬ ‫ اور ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬‬
‫      ف      ۔‬ ‫د     ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ا  ‬

‫)‪ (1‬ﴍح اﻟﺮﴈ‪.1098 :‬‬

‫)‪ (2‬ﴍح أﻟﻔﻴﺔ اﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ‪.8 :‬‬
 ‫‪132‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫؟‬ ‫   ا ل ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪1‬۔‬

‫؟‬ ‫ اوزان ذ  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪2‬۔‬
‫؟‬ ‫ ‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪3‬۔‬
‫؟‬ ‫ ‬ ‫   ا ل   آ     ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪4‬۔‬
‫؟‬ ‫ ‬ ‫د ا اء   ‬ ‫ں   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪5‬۔‬
‫         اور   ا ق  ؟‬ ‫‪6‬۔درج ذ   ن       اور ‬
‫ﺣ َﺴ َﻦ َزﻳْ ًﺪا‪َ ...‬ﻣﺎ‬ ‫ﱪ ُﻫ ْﻢ َﻋ َﲆ اﻟﻨﱠﺎرِ﴾‪َ ..‬ﻣﺎ أَ ْ‬ ‫ﺻ ََ‬‫ﴫ﴾‪﴿ ..‬ﻓَ َ أَ ْ‬ ‫﴿أَ ْﺳ ِﻤ ْﻊ ِﺑ ِﻬ ْﻢ َوأَﺑْ ِ ْ‬
‫ﴫﺗِ ٖﻪ‪َ ...‬ﻣﺎ أَﺷَ ﱠﺪ أَ ْن‬
‫ﺲ‪ ...‬أَ ْﻋ ِﻈ ْﻢ ﺑِ ُﻨ ْ ِ‬ ‫ب اﻟ ﱠﻨ ْﻔ َ‬ ‫ﺧﺎﻟِ ًﺪا‪َ ...‬ﻣﺎ أَﻛْ َﺬ َ‬ ‫ﺠ َﻊ َ‬ ‫ﺟ َﻤﻠَ َﻚ‪َ ...‬ﻣﺎ أَﺷْ َ‬ ‫أَ ْ‬
‫ب‬ ‫ﺎﴐ ِة‪َ ...‬ﻣﺎ أَ ْﻋ َﺬ َ‬
‫ﺟ ْﻤ ْﻞ ِﺑﺎﻟْ َﻮ ْر َد ِة اﻟ ﱠﻨ ِ َ‬‫ﺎﴐ َة‪ ...‬أَ ْ‬ ‫اﻟﺼ َﻼ َة‪َ ...‬ﻣﺎ أَ ْ‬
‫ﺟ َﻤ َﻞ اﻟْ َﻮ ْر َد َة اﻟ ﱠﻨ ِ َ‬ ‫ﱰ َك ﱠ‬ ‫ﻳﱠ ْ ُ‬
‫ب ِﺑﺎﻟْ ُﻘ ْﺮآنِ ‪﴿ ...‬ﻗُ ِﺘ َﻞ اﻹْ ِﻧ َْﺴﺎ ُن َﻣﺎ أَﻛْ َﻔ َﺮﻩُ ﴾‪.‬‬ ‫اﻟْ ُﻘ ْﺮآ َن‪ ...‬أَ ْﻋ ِﺬ ْ‬
‫  ہ  ل‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ع؛ اس ‬ ‫(     ‬ ‫ع و‬ ‫" َﻣﺎ أَ ْ َ‬
‫ﴐﺑَ ٗﻪ"     دو ں  ں   )‬
‫  ۔۔۔  د   دو ا  م   ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫      د؛ اس     ا  ‬ ‫۔۔۔  د ‬
‫م   ‬ ‫   ‬ ‫ دو ے     ‬ ‫؛ اس     اس   ‬ ‫ اور  ف     ‬ ‫۔۔۔ ا ‪ ،‬‬
‫ ‬ ‫  دان  ‬ ‫   اس  ‬ ‫ف؛  اس  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ف ‬ ‫ف  اور    ‬ ‫ ‬ ‫ر   ۔۔‬
‫    ر  ۔‬ ‫ وا  ‬ ‫ ؛اس     اس   ‬ ‫ ‬ ‫آ ۔۔۔ ‬
 ‫‪133‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ت‬

‫ اول‬
‫ف ‬
‫  ل    ۔اور ‬ ‫م     اور ا  ‬ ‫ ‬ ‫   ا  ‬ ‫   ‬ ‫اس  دان   ‬ ‫ف ‬
‫۔‬ ‫ ذ    ‬ ‫      دان    رے  رے ‬ ‫   ‬ ‫س دان   ‬
‫ف   ا  ‬
‫ا  و  ا‬
‫‪ 2 ،‬۔ ‬ ‫  ‪1:‬۔ ‬ ‫    رے   دو ‬ ‫‪ ‬ف ‬
‫ل  و ہ  ان     رہ ‬ ‫‪  ،‬ا  ‬ ‫‪   ،‬رع‪  ،‬ا  ‬ ‫       ‬ ‫‪  :‬ا ن    ‬ ‫   ‬ ‫‪ ‬‬
‫   ذ  ‬ ‫   اور ا ء   ا  ا  ‬ ‫م و ل   ا ا  ا  ا  ‬ ‫وں     اَ ْ َ ْل   ‬
‫  ۔‬ ‫" ‬ ‫   " ف ‬ ‫   اس   ‬ ‫ د  ‬
‫م و  ل ‬ ‫   ‬ ‫ اور  رع و ہ ا ل       ‬ ‫       ‬ ‫‪ :‬ان   ‬ ‫  ‬ ‫‪ ‬‬
‫ ذ    ‬ ‫ ‬ ‫ل     وہ  ‬ ‫ اور  ‬ ‫ اور  ا ء    ا  ‬ ‫ ذ    ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ا ا  ا‬
‫  ۔‬ ‫" ‬ ‫   " ف ‬ ‫   اس ‬
‫ ذ      اور ا    ‬ ‫   ا  ا  ‬ ‫    ف ‬ ‫ ‬ ‫  ؛ اس ‬ ‫   ‬ ‫  دان ‬ ‫‪‬ا‬
‫    ذ ‬ ‫     ذ   د   ۔  ا‬ ‫  فِ  ‬ ‫ اس     م  ‬ ‫    ؛  اس  ‬ ‫دان  ‬
‫م      ۔‬ ‫ ‬ ‫ف     ‬ ‫ اس    ِ‬ ‫ ‬
‫ ذ     ۔ ا ِ ‬ ‫    ح اس     ا  ا  ‬ ‫    ح  ؛  ا ‬ ‫ ‬ ‫ اور  ل ‬ ‫‪ ‬ا ِ ‬
‫ ذ    د   ۔‬ ‫  ور   اس و    اس    م ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫   ‬
 ‫‪134‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫      رع     ء          اور  ا  ‬ ‫       و‬ ‫  رع    ا‬ ‫‪  ‬‬
‫  م    ۔ م    ل    م       ‬ ‫      رع ‬ ‫   او     ؛ اس ‬
‫۔‬ ‫ل ع   ‬
‫ ‬ ‫ و   ؛    م ا  اور ‬
‫    ب  ۔‬ ‫   و‬ ‫ ‬ ‫ﴐﺑًﺎ"  ل     ‬ ‫‪ْ َ "‬‬
‫م  و ل ‬ ‫ر   ‬ ‫ اس   ت     ف  ا رہ      ‬ ‫ ‬ ‫ر    دو  د  ذ  ‬ ‫‪ْ َ "‬‬
‫ﴐﺑًﺎ"  ‬
‫        ر       " ر " اوردو ے       " را  "۔‬
‫   ‬ ‫‪ ‬ا    ا ِ         اور ا               ؛ اس و    ا  ‬
‫   اور ‬ ‫ ‬ ‫ل  ا    ا م  ‬ ‫ و‬ ‫      ۔  دو ى  و        ا ِ  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ع وا  ا اب د   ۔‬ ‫اء     ان     ‬ ‫  ؛ اس   ان     ‬ ‫ا اب   ‬
‫ "ذ ََاك"    ذ     ۔  دو ى ‬ ‫ل   ‬ ‫ ا  ‬ ‫   وا‬ ‫ل    ق ‬ ‫ اور  ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫   اور "ذ ََاك" ا  ا رہ         آ    اس و  ‬ ‫ل    ف ا ِد   ‬ ‫و        ‬
‫ "ذ ََاك"   ذ     ۔‬ ‫ل   ‬ ‫ ا  ‬
‫   اور اس    ط ‬ ‫        طِ  وف    اء   دا  ‬ ‫‪" ‬ﻓَ ُﻬ َﻮ" اور "ﻓَﺬ َ‬
‫َاك"    ء ‬
‫  ۔‬ ‫م  ر   "إِذَا ﻛَﺎ َن اﻷْ َ ْﻣ ُﺮ ﻛَﺬَاﻟِ َﻚ" ‬
‫  ؛  ‬ ‫ں   اس    م ذ‬ ‫   ‬ ‫ں   ‬ ‫   ‬ ‫‪ ‬ا  و     دا ں   ‬
‫ں ‬ ‫   ‬ ‫  ؛  ا   ‬ ‫   رو  ‬ ‫د ‬ ‫     د  او  ر    ‬ ‫د ‬ ‫ا    ‬
‫ں   ذ     ۔‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ذ      اور     ‬
‫ ذ      ‬ ‫َاك"  اور  ا    " ِﻣﻨْ ُﻪ"    اس  ‬
‫   "ﻓَﺬ َ‬ ‫ل ‬ ‫   "ﻓَ ُﻬ َﻮ"  اور  ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ ر ۔‬ ‫ ر ِ  ى ‬ ‫؛ ‬
 ‫‪135‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫    ا   ‪ ،‬اس   و     ؛   اس ‬ ‫ِب"    ہ و     ے اور  ن   ‬‫ﴐ ْ‬‫‪" ‬اِ ْ‬
‫  َ ‬ ‫ﴐ ْ‬
‫ِب" اور ذات  اد         ذات ‬ ‫ِب"    ب    ‪"     ،‬اِ ْ‬
‫ﴐ ْ‬ ‫ "اِ ْ‬
‫   ۔‬ ‫ ‬ ‫ اور ا م    ہ ‬

‫۔‬ ‫  ن ‬ ‫ اور     ‬ ‫‪1‬۔  ِ‬

‫ف ‬
‫۔‬ ‫  ن ‬ ‫  ‬ ‫ اور ‬ ‫‪2‬۔ ‬
‫۔‬ ‫   و  ذ  ‬ ‫ل     ا  ا رہ ‬ ‫ اور ا  ‬ ‫     ‬ ‫‪3‬۔ ا  ‬
‫؟‬ ‫   و   ن ‬ ‫‪   ،‬دو د  ذ  ‬ ‫   و  ذ  ‬ ‫ب ‬ ‫ﴐﺑًﺎ" ‬
‫‪4‬۔ " َ ْ‬
‫؟‬ ‫   و   ن ‬ ‫ ذ  ‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫ اور ا  ‬ ‫ اور  ل   دو دو ‬ ‫‪5‬۔ ا  ‬
‫؟‬ ‫   و  ذ  ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫‪6‬۔ ا  ‬
 ‫‪136‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ دوم‬
‫)‪(1‬‬
‫ان ‬
‫   ‬ ‫ح    ان  ان   وف    ‬ ‫ں   ا‬ ‫   اور  ‬ ‫   " ازو"    ‬ ‫ان  ‬
‫ ا  اور زا   وف    ن  ‪   ،‬ا       ت و ت   و     دو ے ‬ ‫   ذر‬
‫  ۔‬ ‫   " ان "‬ ‫    ا    ‬
‫ا و  ا‬
‫ اور   م"۔  ا  اور  زا   وف    ن  ا    ‬ ‫  و ف   ‪ " :‬ء‪  ،‬‬ ‫ ا ظ    ان  ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫وف   ‬
‫" ‬ ‫    ں  وہ   وف  "ا‬ ‫‪  ،‬م   ‬ ‫ اور   ء‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫‪   ‬وف   م   دا ں    ‬
‫ وا     ں ‬ ‫ ‪ ،‬م   ‬ ‫    ں اور         اور  ء ‪،‬‬ ‫  ۔ اور    وف   ‬
‫  ۔‬ ‫وہ  وف "زا ہ" ‬
‫وزن ‬
‫ اور   م    " ِ‬ ‫    ء‪  ،‬‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ اس    " زون"۔  اور  ‬ ‫     وزن    ‬ ‫‪‬‬
‫   ۔‬ ‫ان" اور " زون   "‬
‫‪(3)  ،‬۔ ‬ ‫  ‪(1) :‬۔   وف   ى‪(2) ،‬۔   وف  ‬ ‫ ‬ ‫  وف    ‬ ‫‪ ‬رج    ا ر  ‬
‫وف و‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫ں   ‬ ‫)‪(1‬۔۔۔ وف  ى وہ     ‬

‫)‪ (1‬ﴍح اﻟﺸﺎﻓﻴﺔ‪ ،10 :‬ﻫﻤﻊ اﻟﻬﻮاﻣﻊ‪ ،232 :‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪ ،47 :‬ﺷﺬّاﻟﻌﺮف‬
‫ﰲ ﻓﻦ اﻟﴫف‪53 :‬خ ﻗﺎﻧﻮﻧﭽﻪ ﮐﺎﻣﺮوي‪ ،35 :‬اﻟﴫف اﻟﻌﺮ ‪.11 :‬‬
 ‫‪137‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫  ۔‬ ‫   ادا   ‬ ‫ وہ     ‬ ‫)‪(2‬۔۔۔ وف ‬
‫ "‬ ‫ " وف  و‬ ‫   ا‬ ‫ ‬ ‫ ادا  ‬ ‫   در ن  ‬ ‫ اور  ‬ ‫)‪(3‬۔۔۔     وف  ‬
‫  ۔‬
‫    ۔‬ ‫   " م "  ‬ ‫ف    " " اور  وف و‬
‫ں    وف  ى   " ء"  و  ‬ ‫‪‬‬
‫ ‬ ‫ د  ‬ ‫   ا  " م" آ    ‬ ‫‪ ‬ا   وف ا       ھ        وف ‬
‫ِش" وزن "ﻓَ ْﻌﻠَ ِﻠ ٌﻞ"‪.‬‬
‫ﺤ َﻤﺮ ٌ‬ ‫ﺟ ْﻌ َﻔ ُﺮ" وزن "ﻓَ ْﻌﻠ ٌَﻞ" ا   ح " َ‬
‫ﺟ ْ‬ ‫۔   " َ‬
‫ آ  ‬ ‫     ‬ ‫ آ  اس   " ء  "‪    ،‬ف  وزن   ‬ ‫‪   ‬ف وزن    ء     ‬
‫ آ  اس   " م   "   ۔‬ ‫   "اور    م     ‬ ‫اس   "‬
‫‪   ،‬ہ‪،‬‬ ‫‪ ‬وف  زا ہ    ان   وف       ں    )ا ‪   ،‬م‪   ،‬ء‪  ،‬واؤ‪ ،   ،‬ء‪   ،‬ن‪  ،‬‬
‫ء(‪"       ،‬اﻟ َﻴ ْﻮ ُم ﺗ َ ْﻨ َﺴﺎ َﻫﺎ‪َ ،‬ﺳﺄَﻟْﺘُ ُﻤ ْﻮﻧِ ْﻴ َﻬﺎ‪ ،‬أَﺗ َﺎ ُه ُﺳﻠَ ْﻴ َ نُ‪ ،‬اﻟ َﻴ ْﻮ ُم ﺗ َ ْﻨ َﺴﺎ ُه‪ ،‬اﳌ َ ْﻮتُ ﺗ َ ْﻨ َﺴﺎ ُه"‬
‫ ا  ‬ ‫          وف زا        ‬ ‫ ‬ ‫ اس      ‬ ‫ى" و ہ   ۔ ‬ ‫"ا  ‬
‫  ۔‬ ‫  ف زا        ان     ‬ ‫  ‪ ،‬ا ! ا  ‬ ‫ ‬
‫ِ  ب‪(3) ،‬۔ ‬ ‫ق‪(2) ،‬۔ زا ہ  ا  ‬ ‫      ‪(1) :‬۔ زا ہ  ا  ا‬ ‫‪ ‬وف   ز د  ‬
‫زا ہ  ا  ا ق۔‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫ دو ا    ‬ ‫   ‬ ‫   ا‬ ‫ق‪ :‬وہ    ‬ ‫)‪(1‬۔۔۔زا ہ   ا  ا‬
‫ " ء"    ‬ ‫   ‬ ‫  رع  ‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ِب"  ‬ ‫ "ﻳَ ْ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ب"‬
‫"ﴐ َ‬
‫  ََ‬ ‫۔ ‬ ‫ف  ز دہ    ‬
‫زا     ۔‬
‫        ف ز دہ ‬ ‫ِ   ب‪ :‬ا   ب   دو ے  ب    ‬ ‫)‪(2‬۔۔۔زا ہ  ا  ‬
‫      ۔‬ ‫   ا‬ ‫      وع    ہ ‬ ‫ ‬ ‫ "ﻛَ ُﺮ َم"  د   "أَﻛْ َﺮ َم" ‬ ‫۔ ‬ ‫ ‬
‫    ف   ‬ ‫   ‬ ‫)‪(3‬۔۔۔زا   ا  ا ق‪ :‬ا      دو ے       وزن ‬
 ‫‪138‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫   ‬ ‫ دو ى  "  ء"    ا‬ ‫   ‬ ‫   وزن  ‬ ‫ﺣ َﺮ َج"‬ ‫ﺟﻠَ َ‬
‫ﺐ"   " َد ْ‬ ‫ " َ‬ ‫۔‬ ‫   ‬ ‫ا‬
‫  ۔‬ ‫ﺟﻠْﺒَ َ‬
‫ﺐ"   ‬ ‫" َ‬ ‫ﺟﻠَ َ‬
‫ﺐ" ‬ ‫  " َ‬
‫ں   ‬ ‫     ان    د     ف ‬ ‫ ا ر ‬ ‫ق   ‬ ‫ں    د  زا   ا  ا‬ ‫‪‬‬
‫ت او  ر ت  ۔‬
‫۔‬ ‫   آ     د   ‬ ‫  ب  ف ‬ ‫‪ ‬زا   ا  ‬
‫ں              زا   ا  ‬ ‫  م         وا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪  ‬زا   ف وا  ‬
‫ق  ۔‬ ‫     ا  زا   ا  ا‬ ‫ب"   ‬
‫"ﴐ َ‬
‫ََ‬ ‫"ﴐﺑَﺎ"   ا  زا  ‬
‫  ََ‬ ‫ق    ۔ ‬ ‫ا‬
‫ ‬ ‫     اور  د         زا   ف  ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪  ‬زا   ف   وا  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫  ب    ۔‬ ‫  ‪    ،‬ہ  ا  ‬ ‫ب     ۔   "أَﻛْ َﺮ َم"    ہ      د "ﻛَ ُﺮ َم"   ‬‫ ‬
‫  ۔‬ ‫     اوزان   اور ‬ ‫     ‬ ‫ اور ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬دات   اوزان  م  ب   ‬
‫ ‬ ‫‪  ،‬ا‬ ‫        ۔   وف‪ ،‬ا ل    ‬ ‫ ‬ ‫ اور  ا‬ ‫  ف  ا ل  ‬ ‫‪ ‬وزن  ‬
‫ع    رج  ۔‬ ‫ اور   ا ء   وزن   ا ف   ‬
‫ب" اور ‬ ‫ﴬ ُ‬
‫ِب‪ ،‬ﺿَ ﺎ َر َ‬ ‫ "ﻳَ ْ‬ ‫  ۔ ‬ ‫م ‬ ‫ اور  زا   وف  ‬ ‫  ا‬ ‫  دہ  ‬ ‫‪‬ا‬
‫ زا   ۔ ‬ ‫  ف ا  اور ‬ ‫     ‬ ‫م ‬ ‫   ‬ ‫ب(‬
‫)ﴐ َ‬
‫  دہ  َ َ‬ ‫ب"  ا‬
‫ﴬ ْو ٌ‬
‫" َﻣ ْ ُ‬
‫ اور ا ل    م آ   ۔‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫      ‪ ،‬اور  ‬ ‫ق"   ‬ ‫   " ا‬ ‫اس ‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫     ا  اور  زا   وف     ن  ‬ ‫ اور  ‬ ‫‪،  ،     ‬‬
‫  ‬ ‫ﴫ"‪ ،‬اس     " ء" زا ه  ؛ اس     اس    "أَ َ‬
‫ﺻﺎ ٌر" آ   ۔ ا  " ء" ا  ‬ ‫"أَﻳْ َ ٌ‬
‫ہ    وف ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫"       ‪  ،‬اس    ذر‬ ‫ "‬ ‫۔ اس ‬ ‫    ف   ‬
‫  ۔‬ ‫ا  اور زا ہ    ن   ‬
 ‫‪139‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ زا  ‬ ‫       اس  ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫  ف   ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫  ‪ ،‬‬ ‫ل   ‪"  ،‬ﺿَ ﺎ ِرﺑُ ْﻮنَ"    واؤ  اور   ن    ‬ ‫ﴬ ْو ٌ‬
‫ب"      ‬ ‫  ‪َ "  ،‬ﻣ ْ ُ‬ ‫ ‬ ‫ب"    ا‬
‫"ﺿَ ﺎ َر َ‬
‫   ‬ ‫ اور  ء ‬ ‫   اور "اِ ْﺳﺘَ ْ‬
‫ﺨ َﺮ َج"   ‬ ‫ﴏ ِﱞ‬
‫ﰲ"    ء ‬ ‫ِي‪ْ َ ،‬‬
‫ﺤﻮ ﱞ‬
‫  ‪" ،‬ﻧَ ْ‬ ‫" ُﻣﻀَ ْ ٌِب"    ء ‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫د‬
‫د ‬ ‫     ‬ ‫د   اور ا  ‬ ‫   اس    م  ب     ‬ ‫‪ ‬ا         ف   زا    ‬
‫(    ء   ‬ ‫ " َﻏ َﺰ ِوﻳْ ٌ‬
‫ﺖ" )‬ ‫  ؛     وج   ا   زم   آ ۔ ‬ ‫     اس  ف   زا    ‬
‫  ۔ اور ا  اس ‬ ‫ ز ن     ے        ‬ ‫       وزن " ِﻓ ْﻌ ِﻮﻳْ ٌﻞ"    ‪    ،‬‬ ‫ا  ا    ‬
‫ ‬ ‫د   ۔ ‬ ‫  ِم   ب    ‬ ‫       وزن  " ِﻓ ْﻌﻠِ ْﻴ ٌ‬
‫ﺖ"     ا  ور  اس   ‬ ‫" ء"    زا    ‬
‫ﺖ"  وزن " ِﻓ ْﻌﻠِﻴْ ٌ‬
‫ﺖ"‪.‬‬ ‫" ِﻋ ْﻔ ِﺮﻳْ ٌ‬
‫ﺖ‪ِ ،‬ﻛ ْ ِ‬
‫ﱪﻳْ ٌ‬
‫ ‬ ‫ آ    ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫         اس    ف ‬ ‫‪ ‬ا   وف   ا  ‬
‫ آ ۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫زا   ف    ف ‬
‫     "واؤ"   ‬ ‫ آ ‪ ،‬ا  ‬ ‫ اور ا ل   ا         ف ا     ر   ‬ ‫ ‬ ‫‪‬ا‬
‫  ۔‬ ‫" ء"    ل   آ      "زا ہ" ‬
‫ ‬ ‫ اور ‬ ‫ى ‬ ‫ آ ‪ ،‬ا  دو ى‪،‬‬ ‫    ر زا  ‬ ‫‪" ‬واؤ"   ا     ح  وع   ‬
‫ب‪ ،‬ﻗَﻠَﻨْ ُﺴ َﻮةٌ"‪.‬‬
‫ﴬ ْو ٌ‬
‫ﺠ ْﻮزٌ‪ ،‬ﺷَ ﻜُ ْﻮ ٌر‪َ ،‬ﻣ ْ ُ‬ ‫ "ﻛَ ْﻮﺛ َ ٌﺮ‪ ،‬ﺿُ ْﻮر َ‬
‫ِب‪َ ،‬ﻋ ُ‬ ‫ آ   ۔ ‬
‫َﺐ‪ ،‬أَﻛَ َﺮ َم‪ ،‬اِﻧ َ َ‬
‫ْﴫ َف‪،‬‬ ‫ﺣ َﻤ ُﺪ‪ ،‬أَﻗْ َﻮا ٌم‪ ،‬أَ ْﻛﻠ ٌ‬
‫ "أَ ْ‬ ‫  ر  زا  آ   ۔  ‬ ‫  وع  ‬ ‫ہ ‬ ‫‪‬‬
‫اِ ْﺳﺘَ ْ‬
‫ﺨ َﺮ َج" و ہ۔‬
‫ل  اور ‬ ‫ ا   ف‪  ،‬ا  آ ‪ ،‬ا  ‬ ‫ آ ۔  ‬ ‫‪   " " ‬ف  ا ء    زا  آ    ا ل    ‬
‫ر و ہ   آ   ۔‬
 ‫‪140‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫   ‬ ‫َﴬ ُ‬
‫ِب"‪ ،‬اور ‬ ‫ "ﻧ ْ‬ ‫   زا  آ   ۔ ‬ ‫   ‬ ‫    وع    ر ‬ ‫‪ " ‬ن"  ف ‬
‫ "اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑَ ﱠﻦ‪ ،‬اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑَ ْﻦ"‪.‬‬ ‫   زا  آ   ۔ ‬ ‫ او  ر‬ ‫آ     ر ‬
‫َﴫ َف"‪،‬‬
‫ "ﺗ َ ﱠ‬ ‫   آ   ۔  )‪(1‬۔ "ﺗ َ َﻔ ﱡﻌﻞ"  ‬ ‫ ا اب     وع     ر  زا ہ  ‬ ‫‪ " ‬ء"‬
‫ﺣ َﺮ َج"‪.‬‬
‫ "ﺗ َ َﺪ ْ‬ ‫ب"‪(3) ،‬۔ "ﺗ َ َﻔ ْﻌﻠُﻞ" ‬
‫ "ﺗ َﻀَ ﺎ َر َ‬ ‫)‪(2‬۔ "ﺗَﻔَﺎ ُﻋﻞ" ‬
‫    ر   زا ہ آ  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ اور ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫‪ " ‬ء"  وع    ر ‬
‫ اور   " ء"  ف  رع   آ   ۔‬
‫ﺖ"‪.‬‬
‫"ﴐﺑَ ْ‬
‫  ََ‬ ‫" زا ہ آ   ۔ ‬ ‫    ر     " ء ‬ ‫ ‬ ‫   آ    ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ " ُﻣ ْﻜ ِﺮ َﻣﺔٌ"‪.‬‬ ‫   زا ہ آ   ۔ ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ا    آ      " ء"  ر ‬
‫)‪(1‬‬
‫‪(2) ،‬۔ وزن  رى‪(3) ،‬۔ وزن  و ۔‬ ‫  ‪(1) :‬۔ وزن ‬ ‫‪ ‬وزن     ‬
‫  ں     ظ  ر     ‪(1)   :‬۔  ا  اور زا    ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ا  ‬ ‫وزن  ‬
‫)‪(1‬۔۔۔ ِ‬
‫ ‬ ‫۔ ‬ ‫  وف     ا‬ ‫ا ‪(2) ،‬۔   ت  و   ت     ا ‪(3) ،‬۔   اد  اور  ‬
‫ﴬ ْوﺑَﺎتٌ " وزن " َﻣ ْﻔ ُﻌ ْﻮﻻَ تٌ "‪.‬‬ ‫اب" وزن " ِﻣ ْﻔ َﻌ ٌ‬
‫ﺎل" اور " َﻣ ْ ُ‬ ‫ِب  " وزن "ﻓَﺎ ِﻋ ٌﻞ"‪ِ " ،‬ﻣ ْ َ‬
‫ﴬ ٌ‬ ‫"ﺿَ ﺎر ٌ‬
‫ِ   وف   ظ ‬ ‫        ت  و ت  اور   اد  و‬ ‫ ‬ ‫)‪(2‬۔۔۔وزن   رى  ا‬
‫ِب"  وزن " َﻣﻔَﺎ ِﻋ ُﻞ"‪.‬‬
‫ "ﺿَ َﻮار ُ‬ ‫ ا  اور زا     ظ    ۔ ‬ ‫ں ‬
‫    ف  اد  وف    ل       ا  زا    ‬ ‫   ‬ ‫)‪(3‬۔۔۔وزن  و  وہ ‬
‫"ﴍﻳْ ٌﻒ"  وزن "ﻓَ ُﻌ ْﻮﻟ ُْﻦ"‪.‬‬
‫  َِ‬ ‫    ۔ ‬ ‫ ا ر ‬ ‫ت و ت   ‬
‫  ا   ورى   ‪       ،‬وف   زون    ‬ ‫‪ ‬وزن  اور   زون    ا ر   ت  و ت  ‬
‫ "أَﻛْ َﺮ َم"  وزن "أَﻓْ َﻌ َﻞ"‪.‬‬ ‫ك     وزن      ك  ں  ۔ ‬

‫)‪ (1‬ﻗﺎﻧﻮﻧﭽﻪ ﮐﺎﻣﺮوي‪.57 :‬‬

 ‫‪141‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ اور  ں زا        وزن     ‬ ‫ وزن     ا  ‬ ‫  م   ا   ف ‬ ‫‪ ‬زون   ‬
‫ب"   وزن " َﻣ ْﻔ ُﻌ ْﻮ ٌل"‪.‬‬
‫ﴬ ْو ٌ‬
‫ " َﻣ ْ ُ‬ ‫۔ ‬ ‫زا  ‬
‫ وزن   آ    و   ف ‬ ‫          ف      ف   ‬ ‫‪ ‬ا   وف زوا        ‬
‫ﺟﻠْ َﺒ َ‬
‫ﺐ" وزن "ﻓَ ْﻌﻠ ََﻞ"‪.‬‬ ‫ " َ‬ ‫     آ   ۔ ‬ ‫اس زا   ف   ‬
‫ ‬ ‫   آ   ۔ ‬ ‫    وف ا  ا‬ ‫ و‬ ‫         وزن ‬ ‫‪ ‬ا   وف زوا        ‬
‫ب"  وزن " َﻣ ْﻔ ُﻌ ْﻮ ٌل"‪.‬‬
‫ﴬ ْو ٌ‬
‫" َﻣ ْ ُ‬
‫ ‬ ‫   ا‬ ‫ "أَﻳَ َ‬
‫ﺲ"  وزن " َﻋﻔ ََﻞ"؛ ‬ ‫    ۔ ‬ ‫   وزن     ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ا   زون   ‬
‫  ا  ۔‬ ‫"ﻳَ ِﺌ َ‬
‫ﺲ"   اس   ‬
‫ " ق "   ۔‬ ‫ "د ل "اور اور   آ    آ  ا‬ ‫‪  ‬زا   ف     ا اء   آ  ا‬
‫ ‬ ‫‪ ‬ا  ا   وف     زا   ں   ان   وزن  م       ا  " م"   دو " ں"   ‬
‫ا       ‪    ،‬ا  ا   ف  ا      ا  " م"    ا       ۔    " ِد ْر َﻫ ٌﻢ"   وز  ‬
‫ن‬
‫ﺟ ٌﻞ"  وزن "ﻓَ َﻌﻠْﻠ ٌَﻞ"‪.‬‬
‫"ﺳ َﻔ ْﺮ َ‬
‫  َ‬ ‫" ِﻓ ْﻌﻠ ٌَﻞ"‪ ،‬اور ا  دو  ف زا   ں   دو " م"  ر  ں  ۔ ‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫  ف    ر   ‬ ‫‪ ‬ا  زا   ف   وف  ا            وزن    ا  ا‬
‫ب"  وزن "اِﻓْ َﻌ ْﻮ َﻋ َﻞ"‪.‬‬ ‫" ُﻣ ْﻜ َﺮ ٌم"  وزن " ُﻣ ْﻔ َﻌ ٌﻞ"‪" ،‬اِ ْ‬
‫ﺣ َﺪ ْو َد َ‬
‫     وہ   ِ‬
‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ دو  ‬ ‫   ‬ ‫ ا    ‬ ‫  ۔ ‬ ‫  وف      ‬ ‫ ‬ ‫ ا    ‬ ‫‪‬‬
‫ "ﻛﻞ‪ ،‬أب" و ہ۔‬ ‫ت     ۔ ‬
‫ا ل    ف   و    ان      ر  ‬
‫  ۔ ‬ ‫    وف   ز د  ہ‬ ‫  ت  وف   ز دہ اور ‬ ‫ ا  زا   وف ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫   ا   وف     ‬ ‫‪ ‬ا  اور ‬
‫    ر    د  ‬ ‫ و ہ    ل ‬ ‫‪ ‬ا      ا   ف    ن   و     ف ‬
 ‫‪142‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ ‬ ‫"ﻓ ََﺎل"  اور "ﻓَ َﻌﺎ"  ‬ ‫؛   ا   ر     د  "ﻗ ََﺎل"  اور  " َد َﻋﺎ"    وزن  "ﻓَ َﻌ َﻞ"‬ ‫   ا ر  ‬ ‫ا‬
‫  ۔‬ ‫    د  "ﻗ ََﺎل"   وزن "ﻓ ََﺎل" اور " َد َﻋﺎ"   وزن "ﻓَ َﻌﺎ"   ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬‬
‫  ں     دا ں ‬ ‫ اور   م      ‬ ‫      و ف   ء  ‪  ،‬‬ ‫     ‬ ‫  د   ‬ ‫‪‬‬
‫  ں  ۔‬ ‫ اور  م     ‬ ‫   و   وف  ء‪،‬‬
‫ "اِﺿْ ﻄَ َﺮ َ‬
‫ب" اس ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ا ل    ل     وزن   " ء"     ذ    ‬ ‫‪ ‬ا  زا   ف ‬
‫  ف     ‬ ‫ ‬ ‫ ر     د  وزن   ‬ ‫ وزن "اِﻓْﺘَ َﻌ َﻞ"      "اِﻓْﻄَ َﻌ َﻞ"۔ ا  ‬
‫ب"   وزن "اِﻓْﻄَ َﻌ َﻞ"    ۔ ‬
‫"اِﺿْ ﻄَ َﺮ َ‬ ‫ ان    د‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫   ‬
‫  ف   ‬ ‫     وزن      اس    ‬ ‫  ف  ف ‬ ‫    د   زون    ‬ ‫‪‬‬
‫ْﺖ"  ‬ ‫ "ﻗُﻠ ُ‬
‫ْﺖ"   وزن "ﻓَ َﻌﻠ ُ‬ ‫      ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫  ر    د‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫ف   ‬
‫ْﺖ"‪" ،‬ﻗ ِ ْ‬
‫َﺎﴈ"  وزن "ﻓَﺎ ِﻋ ْﻞ"  "ﻓَﺎعِ"‪.‬‬ ‫"ﻓُﻠ ُ‬
‫‪ ‬وزن درج ذ  ا ر    ہ د   ‪:‬‬
‫)‪(1‬۔  ا  اور زا   وف    ن‪(2) ،‬۔   وف     ت و ت    ن‪(3) ،‬۔     رد ‬
‫    ن۔‬ ‫    ‬ ‫و ل    ن‪(4) ،‬۔        ف    ف ‬

‫  ان      اد  ؟‬ ‫‪1‬۔ ‬

‫  ؟‬ ‫ ‬ ‫  وف   ‬ ‫‪2‬۔ دى  ان ‬
‫    ؟‬ ‫ اور زا ہ    ن   ‬ ‫‪3‬۔ وف ا‬
‫  ؟‬ ‫ اور  ن ‬ ‫‪4‬۔ وف زا ہ ‬
‫  ان   ا ل اور ا ء         ؟‬ ‫‪5‬۔‬
 ‫‪143‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫؟‬ ‫   ‬ ‫  ا     اس   وزن   ‬ ‫‪6‬۔ا         ف  ف   ا          ‬
‫   ا   وف    اد        ؟‬ ‫‪7‬۔ا  اور ‬
‫؟‬ ‫‪8‬۔۔وزن   ا م  ن ‬
‫‪9‬۔وزن   ا ر    ہ د   ؟‬
‫‪10‬۔درج ذ   ں   وزن  ۔‬
‫ﺖ‪ُ ...‬ﻣ ْﻜ َﺮ ُﻣ ْﻮ َن‪...‬‬ ‫ﺠ ٌﺮ‪َ ...‬ﻣ َﺪ ٌر‪...‬ﺑَﻴْ ٌ‬ ‫ﺣ َ‬ ‫ﴍﻓْﻨَﺎ‪َ ...‬‬ ‫ﺐ‪ُ َ ...‬‬ ‫ﺤ ِﺴ ُ‬‫ﺎﴏ‪ ...‬ﻳَ ْ‬ ‫ب‪ ...‬ﻧَ ِ ٌ‬ ‫ﴐ َ‬ ‫ََ‬
‫ﺟ َﻤ ُﻞ‪...‬‬ ‫ﺐ‪ ...‬اِ ْﺳ َﻤ ْﻊ ‪ ...‬اِﺷْ ﺒَ ْﻊ‪ ...‬أُ ْ‬ ‫ﴫ ُف‪ ...‬اِﻛْﺘَ َﺴ َ‬ ‫ﺐ‪ ...‬ﻳَﻨْ َ ِ‬ ‫ﺠﺘَ ِﻨ ٌ‬
‫ﴫ َف‪ُ ...‬ﻣ ْ‬ ‫ﻛَ ﱠﺮ َم‪ ...‬ﺗ َ َ ﱠ‬
‫ﺠ َﻢ‪...‬‬ ‫ﺣ َﺮﻧْ َ‬ ‫ﺣ َﺮ َج‪ ...‬ﻳُ َﺰﻟْ ِﺰ ُل‪ ...‬ﺑَ ْﻌ َ َ‪ ...‬اِﻗْﺸَ َﻌ ﱠﺮ‪ ...‬اِ ْ‬
‫ﻃﻠَ َﻢ‪ ...‬اِﻇﱠﻠَ َﻢ‪ ...‬اِ ﱠد َﻛ َﺮ‪َ ...‬د ْ‬‫اِﻇْ َﻄﻠَ َﻢ‪ ...‬اِ ﱠ‬
‫ﺧ ْﺬ‪ُ ...‬ﻣ ْﺮ‪ِ ...‬ﺑ ْﻊ‪َ ...‬د ْع‪ ...‬ﻳَ ِﻌ ُﺪ‪...‬‬ ‫ﺐ‪ ...‬ﻗُ ْﻞ‪ُ ...‬‬ ‫ﺟﻠْ َﺒ َ‬
‫ﺣ َﻤ ﱠﺮ‪َ ...‬‬ ‫اِﻃْ ِﻤ ْﻴ َﻨﺎ ٌن‪َ ...‬ﻣ َﻨﺎ ِﻫ ُﺞ‪ ...‬اِ ْ‬
‫ﺲ‪ ...‬أَﺑَﺎ ٌر‪...‬‬ ‫ﺎﴈ‪َ ...‬را ِﻣ ْﻲ‪ ...‬أَﻳِ َ‬ ‫ﻳَ ِﺮ ُم‪ ...‬اِ ْﺳ ٌﻢ‪ ...‬ﻳَ ٌﺪ‪ ...‬ﺛِ َﻘ ٌﺔ‪َ ...‬ﺳﻨَ ٌﺔ‪َ ...‬دا ٍع‪ ...‬ﻗَ ِ ْ‬
‫ﺎل‪ ...‬ﺑَﺎ ٍع‪...‬‬‫ﺟﺎ ٍه‪ ...‬ﻗَ َ‬
‫ي‪َ ...‬‬ ‫ﺣﺎ ِد ْ‬ ‫ب‪ ...‬ا َ َرا َء‪َ ...‬‬ ‫ﺼ َﻞ‪ ...‬اِ ﱢد َﻋﺎ ٌء‪ ...‬اِﺿْ ﻄَ َﺮ َ‬ ‫َﺳ َ ٌء‪ ...‬اِﺗ ﱠ َ‬
‫ﺖ‪َ ...‬ﺳ ﱢﻴ ٌﺪ‪.‬‬ ‫ﺎف‪ِ ...‬ﻗ ْﻴ َﻞ‪ِ ...‬ﺑ ْﻴ َﻊ‪َ ...‬ﻣ ﱠﺪ‪َ ...‬ﻋ ُﺪ ﱞو‪ ...‬ﻳَ ِﻔ ﱡﺮ‪َ ...‬ﻋ ِ ﱞ‬
‫ﲆ‪َ ...‬ﻣ ْﺒ ِﻨ ﱞﻲ‪َ ...‬ﻣ ﱢﻴ ٌ‬ ‫ﺨ ُ‬‫ﻳَ َ‬
 ‫‪144‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫  م‬
‫)‪(1‬‬
‫ ا م‬
‫ ا م"    ‬ ‫‪  ،‬ان    "‬ ‫   ‬ ‫ اور  ا ء   ّ   رہ   ت  ا م  ‬ ‫م  ا ل  ‬
‫    ر  ‪؎  :‬‬ ‫  ۔   اس ‬
‫ و  و ز وا ف‬ ‫ ا  و ل ا  و‬
‫ﺣ ْﺮ ُف ِﻋﻠﱠ ٍﺔ َو َﻫ ْﻤ َﺰ ُة‬ ‫ﰲ ُﻣ َﻘﺎﺑَﻠَ ِﺔ اﻟْ َﻔﺎ ِء َواﻟْ َﻌ ْ ِ َو ﱠ‬
‫اﻟﻼمِ َ‬ ‫ﺤ ْﻴ ُﺢ‪ُ :‬ﻫ َﻮ اﻟﱠ ِﺬ ْ‬
‫ي ﻟَ ْﻴ َ‬
‫ﺲ ِْ‬ ‫اﻟﺼ ِ‬
‫" ﱠ‬
‫)‪(2‬‬
‫َوﺗ َﻀْ ِﻌﻴْ ُﻒ"‪.‬‬
‫    ء‪ ،‬‬ ‫ِح  ف     وہ     ‬ ‫   اور ا‬ ‫"   ‬ ‫   " ر‬ ‫‪   :‬‬
‫    ں۔ ‬ ‫      ہ   اور     دو  ف ا  ‬ ‫  ف ‬ ‫     ‬ ‫ اور  م     ‬
‫ب" وزن "ﻓَ َﻌ َﻞ"‪.‬‬ ‫"ﴐ َ‬ ‫  ََ‬
‫)‪(3‬‬
‫ف أُ ُ‬
‫ﺻ ْﻮﻟِ ٖﻪ َﻫ ْﻤ َﺰ ٌة"‪.‬‬ ‫ﺣ ُﺮ ْو ِ‬ ‫ﻆ أَ َ‬
‫ﺣ ُﺪ ُ‬ ‫"اﻟْ َﻤ ْﻬ ُﻤ ْﻮ ُز‪ُ :‬ﻫ َﻮ ﻟَ ْﻔ ٌ‬
‫ ‬ ‫ِح  ف    ز وہ     ‬ ‫"       اور ا‬ ‫   " ہ د  ‬ ‫ز‪ :‬ز‬
‫     ا  " ز ا ء"‪ ،‬اور ‬ ‫    وف ا      ا   ف  ہ  ۔ ا   ہ  ء     ‬
‫  ۔ ‬ ‫     اس   " ز ا م" ‬ ‫     " ز ا " اور ا   م     ‬ ‫ا        ‬
‫"ﺳﺄَ َل"   وزن "ﻓَ َﻌ َﻞ"‪   ،‬ز ‬
‫ز  ا ء     ل‪"   ،‬أَ َﻣ َﺮ"   وزن  "ﻓَ َﻌ َﻞ"‪   ،‬ز  ا     ل‪َ     ،‬‬

‫)‪ (1‬ﺷﺬّاﻟﻌﺮف ﻓﺪ ﻓﻦ اﻟﴫف‪ ،60 :‬ﻛﺸﺎف إﺻﻄﻼﺣﺎت اﻟﻔﻨﻮن‪ ،345/1 :‬اﻟﴫف اﻟﻌﺮ ‪،17 :‬‬
‫اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.111 :‬‬
‫)‪ (2‬اﻟﺘﻌﺮﻳﻔﺎت‪.132 :‬‬
‫)‪ (3‬ﻛﺸﺎف إﺻﻄﻼﺣﺎت اﻟﻔﻨﻮن‪.1664/2 :‬‬
 ‫‪145‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫)‪(1‬‬
‫ا م    ل‪"   ،‬ﻗَ َﺮأَ" وزن "ﻓَ َﻌ َﻞ"‪.‬‬
‫ﻆ ﺗ َﻜُ ْﻮ ُن ﻓَﺎ ُؤ َﻫﺎ َوا ًوا‪َ ،‬وﻳُ َﺴ ﱣﻤﻰ ِﻣﺜَﺎﻻً َوا ِوﻳﺎ‪ ،‬ﻛَـ " َو َﻋ َﺪ"‪ ،‬أَ َو ﻳَﺎ ًءا‪،‬‬ ‫اﻟْ ِﻤﺜَ ُ‬
‫ﺎل‪ُ :‬ﻫ َﻮ ﻟَ ْﻔ ٌ‬
‫)‪(2‬‬
‫ﴪ"‪.‬‬ ‫َوﻳُ َﺴ ﱣﻤﻰ ِﻣﺜَﺎﻻً ﻳَﺎ ِﺋﻴﺎ‪ ،‬ﻛَـ "ﻳَ َ َ‬
‫    ء     ‬ ‫ِح  ف    ل وہ     ‬ ‫   اور ا‬ ‫"   ‬ ‫   "‬ ‫ل‪ :‬‬
‫ " َو َﻋ َﺪ" اور ا  " ء"      اس   " ل ‬ ‫  ‪ ،‬ا  "واؤ"     " ل واوى"۔  ‬ ‫    ف ‬
‫ﴪ"‪.‬‬
‫ "ﻳَ َ َ‬‫"      ۔ ‬
‫)‪(3‬‬
‫"اﻷْ َ ْ‬
‫ﺟ َﻮ ُف‪َ :‬ﻣﺎ ا ْﻋﺘَ ﱠﻞ َﻋﻴْﻨُ ٗﻪ‪ ،‬ﻛَـ "ﻗَ َ‬
‫ﺎل َوﺑَﺎ َع""‪.‬‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ِح  ف   ا ف وہ     ‬ ‫   اور ا‬ ‫"   ‬ ‫   "  ‬ ‫ا ف‪:‬‬
‫ "ﻗ َ‬
‫َﺎل" اور ا  " ء "‬ ‫  ۔ ‬ ‫  ‪ ،‬ا  "واؤ"     "ا ف واوى" ‬ ‫    ف ‬ ‫   ‬
‫ "ﺑَﺎعَ"‪.‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫   "ا ف  " ‬
‫)‪(4‬‬
‫ﺺ‪َ :‬ﻣﺎ ا ْﻋﺘَ ﱠﻞ ﻻَ ُﻣ ٗﻪ‪ ،‬ﻛَـ " َد َﻋﺎ‪َ ،‬و َر ٰﻣﻰ""‪.‬‬‫"اﻟ ﱠﻨﺎ ِﻗ ُ‬
‫    م   ‬ ‫ وہ     ‬ ‫ِح  ف   ‬ ‫   اور ا‬ ‫‪ُ "    :‬دم  "   ‬
‫ ‬ ‫ واوى"   " َد َﻋﺎ"‪ ،‬اور ا  " ء"      "‬ ‫    ف    ‪ ،‬ا  "واؤ"     "‬ ‫ ‬
‫ " َر ٰﻣﻰ"‪.‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫" ‬
‫  ‪:‬‬ ‫   دو  ‬ ‫ ‬ ‫ِح   ف  ‬ ‫   اور  ا‬ ‫"   ‬ ‫ ‬ ‫   "‬ ‫‪:‬‬
‫  وق۔‬ ‫  ون‪(2) ،‬۔ ‬ ‫)‪(1‬۔ ‬

‫اﻟﺘﻌﺮﻳﻔﺎت‪ ،237 :‬ﻛﺸﺎف إﺻﻄﻼﺣﺎت اﻟﻔﻨﻮن‪.1665/2 :‬‬ ‫)‪(1‬‬

‫ﻛﺸﺎف إﺻﻄﻼﺣﺎت اﻟﻔﻨﻮن‪.1448/2 :‬‬ ‫)‪(2‬‬
‫اﻟﺘﻌﺮﻳﻔﺎت‪.9 :‬‬ ‫)‪(3‬‬
‫اﻟﺘﻌﺮﻳﻔﺎت‪.239 :‬‬ ‫)‪(4‬‬
 ‫‪146‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫)‪(1‬‬
‫)‪" (1‬اﻟﻠﱠ ِﻔﻴْ ُﻒ اﻟْ َﻤ ْﻘ ُﺮ ْون‪َ :‬ﻣﺎ ا ْﻋﺘَ ﱠﻞ َﻋﻴْﻨُ ٗﻪ َوﻻَ ُﻣ ٗﻪ‪ ،‬ﻛَـ "ﻗَ ٰﻮى""‪.‬‬
‫  ۔ ‬ ‫    ف ‬ ‫ و م      ‬ ‫  ‬ ‫    ء  و‬ ‫   ‬ ‫  ون‪  :‬وہ  ‬
‫ " َوﻳْ ٌﻞ‪ ،‬ﻃ ﱞَﻲ"‪.‬‬
‫)‪(2‬‬
‫)‪" (2‬اﻟﻠﱠ ِﻔ ْﻴ ُﻒ اﻟْ َﻤ ْﻔ ُﺮ ْو ُق‪َ :‬ﻣﺎ ا ْﻋﺘَ ﱠﻞ ﻓَﺎ ُؤﻩٗ َوﻻَ ُﻣ ٗﻪ‪ ،‬ﻛَـ " َوﻗٰﻰ""‪.‬‬
‫ " َوﻗٰﻰ"‪.‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫    ف ‬ ‫    ء اور  م     ‬ ‫  وق‪ :‬وہ     ‬
‫  ‪:‬‬ ‫   دو  ‬ ‫ِح   ف    ‬ ‫   اور  ا‬ ‫   "دو   "    ‬ ‫‪:‬‬
‫ ر ۔‬ ‫‪(2) ،‬۔ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(1‬۔ ‬
‫َﱰ‪َ ،‬ﻣ ﱠﺪ"‪.‬‬
‫ " َد َدنَ‪ ،‬ﺗ َ َ‬ ‫    ۔ ‬ ‫     و م   ا  ‬ ‫    ء  و‬ ‫‪ :‬وہ     ‬ ‫ ‬
‫    ۔ ‬ ‫   اور   ِم    ا  ‬ ‫    ء    اور   ِم  اول    ‬ ‫   ‬ ‫‪ :‬وہ  ‬ ‫ ر‬
‫)‪(3‬‬
‫ﺺ"‪.‬‬
‫ﺤ َ‬
‫ﺼ َ‬
‫ﺣ ْ‬
‫ﺾ‪َ ،‬‬
‫ " َﻣﻀْ َﻤ َ‬
‫ا  و ا‬
‫  ؛ اس   اس    "  "‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  " اور       و‬ ‫   "  ‬ ‫ ‬ ‫  ‬ ‫‪‬‬
‫    ۔‬
‫    ہ    ؛ اس   اس   " ز "   ۔‬ ‫ز    ء   اور  م     ‬ ‫‪‬‬
‫   دو ‬ ‫ اور   م      ‬ ‫ اس       ء  ‪،‬‬ ‫  ا"‪،‬اور  ‬ ‫   " د‬ ‫   ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫   اس   اس ‬ ‫   ‬ ‫ف ا  ‬

‫)‪ (1‬اﻟﺘﻌﺮﻳﻔﺎت‪.192 :‬‬

‫)‪ (2‬اﻟﺘﻌﺮﻳﻔﺎت‪.193 :‬‬
‫)‪ (3‬دﺳﺘﻮر اﻟﻌﻠ ء‪.194/3 :‬‬
 ‫‪147‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫   ‬ ‫و‬ ‫    ح ‬ ‫       ‬ ‫  "‪،‬اور اس   ‬ ‫" اور "‬ ‫   "‬ ‫‪ ‬ل   ‬
‫  ؛ اس   اس   " ل"      ۔‬ ‫ظ ‬
‫  ؛ اس   ‬ ‫      ف       ‬ ‫اس   ‬ ‫  "‪،‬‬ ‫   "  ‬ ‫‪ ‬ا ف   ‬
‫  ۔‬ ‫اس   "ا ف "‬
‫ ‬ ‫       ‬ ‫    ف ‬ ‫ اس    م     ‬ ‫   "   م  "‪ ،‬‬ ‫  ‬ ‫‪‬‬
‫ "   ۔‬ ‫س   م      م    ؛ اس   اس   "‬
‫    ‪   ،‬ا  ‬ ‫ ‬ ‫   اور ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫    ف ‬ ‫ اس     وف  ا‬ ‫  ‪،‬‬ ‫"   ‬ ‫ ‬ ‫ "‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫" ‬ ‫  ؛  اس   اس   "‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫   دو   ف  ‬ ‫   ‬ ‫   اور  اس       وف  ا‬ ‫"   ‬ ‫ ‬ ‫ون  "‬ ‫‪‬‬
‫  ؛ اس و    اس   " ون"      ۔‬ ‫ ‬
‫  ا ‬ ‫    ف ‬ ‫   ‬ ‫ اس     وف  ا‬ ‫   " ا     ا"‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫وق    ‬ ‫‪‬‬
‫  ؛ اس   اس   " وق "    ‬
‫    و    ‪:‬‬ ‫   اس ‬ ‫ ا م    ى ‬ ‫‪ ‬ان ‬
‫ دو‬ ‫ و‬ ‫ز  ز ‬ ‫  و ل  ‬ ‫  ر‬
‫  را ‬ ‫ہ ‬ ‫دم ‬ ‫ ‬ ‫ا ف  ن   ‬
‫ "واي  " ۔‬ ‫  ‪ :‬واؤ‪ ،‬ا ‪  ،‬ء۔     ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬وف ‬
‫   و    "واى‪ ،‬واى "‬ ‫ ‬ ‫ں   ز ن   ا  و ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫   " رى"   ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔ ‬ ‫" ‬ ‫ ان    " وف  ‬ ‫  ؛  اس  ‬ ‫ اور   ء    ‬ ‫     ر    اور    "واى  "  واو  ا‬
‫      ‪:‬‬ ‫   ‬
‫ وا  را‬ ‫   رادردے ر   ر ‬ ‫  را‬ ‫  م  دم واو ا  و‬ ‫ف ‬
 ‫‪148‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫  واى  واى‬ ‫  ر ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ زود ‬ ‫   در ‬
‫   درازى   "واو"‪،‬‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫(    ا ‬ ‫   درازى  )  ‬ ‫  ت ‬ ‫‪ ‬وف  ‬
‫ِ ‬ ‫ "واؤ"    ا‬ ‫ ‬ ‫  ؛  ا  ‬ ‫ " ء"   ا  ‬ ‫ "ا "  اور   ے    درازى  ‬ ‫   درازى  ‬
‫ ِ ہ    ۔‬ ‫ ِ  اور  " ء"   ا‬ ‫‪" ،‬ا "   ا‬
‫   ۔‬ ‫ ز د     وف ز دہ ا ل ‬ ‫ ‬ ‫   " ُام ا وا  "      ؛‬ ‫‪ ‬وف ‬
‫ ‬ ‫ ان    ا      " وف  ہ" ‬ ‫‪ ‬ا   وف      ں اور ان      ف   ‬
‫۔ واؤ    ا  "  "‪  ،‬ء    ا  " ہ "اور ا     ا  " "  ۔   "أُ ْوﺗِﻴْﻨَﺎ"‪.‬‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫     اس    " وف   "  ‬ ‫ ‬ ‫  ف   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ا   وف  ‬
‫ﺧ ْﻮ ٌف‪َ ،‬‬
‫ﺻﻴْ ٌﻒ"‪.‬‬ ‫" َ‬
‫ اس   ‬ ‫  ؛ اس ‬ ‫  ا ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ت ‬ ‫"    وف ‬ ‫   "‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ہ ‬
‫  ۔‬ ‫" وف  ہ" ‬
‫ ادا ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   و  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫    وف    ‬ ‫   " م"‪،‬‬ ‫  ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫  ؛ اس  ا  ن   " وف   "‬
‫ و   ‬ ‫    و ف   ‬ ‫   ا  و‬ ‫ ا  ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ں   آراء ‬ ‫   ‬ ‫‪ ‬اس ‬
‫ دو ں دا    ‬ ‫۔       ز و‬ ‫  ‪(1) :‬۔ ‪(2) ،‬۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ا ر   دو ‬
‫)‪(1‬‬
‫ دا    ۔‬ ‫ اور ‬ ‫    ر  ل‪ ،‬ا ف ‬ ‫اور ‬
‫ ‬ ‫    وف    ‬ ‫ زرادى    ا  و‬ ‫ى  اور  ‬ ‫ د ر  ا‬ ‫‪ ،‬‬ ‫   ا‬
‫‪ ،‬‬ ‫‪(4)  ،‬۔  ‬ ‫  ‪(1) :‬۔ ‪(2)  ،‬۔ ز‪(3)  ،‬۔‬ ‫ ‬ ‫    ر ‬ ‫و    ا ر  ‬
‫ ‬ ‫     دس ‬ ‫    ۔ اور ا   وع   ا ر   ‬ ‫اور ا ل   ا ر          ر ‬

‫)‪ (1‬ﴍح اﻟﺸﺎﻓﻴﺔ‪.32 :‬‬

 ‫‪149‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫‪(3)  ،‬۔   ز  ا م‪(4) ،‬۔   ل‪(5)  ،‬۔  ا ف‪(6)  ،‬۔ ‬ ‫  ‪(1) :‬۔   ز  ا ء‪(2)  ،‬۔   ز  ا‬
‫  وق۔ ‬ ‫  ون‪(10)  ،‬۔  ‬ ‫‪(9)  ،‬۔  ‬ ‫ ر‬ ‫‪(8)  ،‬۔  ‬ ‫ ‬ ‫‪(7)  ،‬۔  ‬
‫ں ‬ ‫ ا  ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫        را  ‬ ‫  ب  ا ف          ‬ ‫ ‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫  ت ‬
‫  ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ وہ       ف  دو  ‬ ‫  ؛ اس  ‬ ‫   ‬ ‫    آ ى ‬ ‫ں   ‬ ‫‪‬‬
‫‪(2) ،‬۔ ۔‬ ‫)‪(1‬۔ ‬
‫  ؛‬ ‫د ‬ ‫ اور   ء  (‬ ‫  وف  )واؤ‪  ،‬ا‬ ‫ وا  "‪  ،‬اور  اس      ‬ ‫   "  ‬ ‫   ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫" ‬ ‫اس   اس   "‬
‫   آ       ف      ا ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫   ا  ‬ ‫ اور ا ل ‬ ‫ ‬ ‫‪‬ا‬
‫  ۔‬ ‫‪  ،‬ف "واوى" اور " "‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫  ؛ اس    ل‪ ،‬ا ف  اور ‬
‫   ‬ ‫"  اور  ‬ ‫"‪   ،‬ز        "‬ ‫       "ا ل"    "‬ ‫ ا م    ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫   "اد م "‬
‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‬ ‫   وا  ‬ ‫  ؛ اس     اس   ‬ ‫"   ‬ ‫‪ ‬ا ف   "ذو ا‬
‫)‪(1‬‬
‫ "ﻗُﻠ ُ‬
‫ْﺖ"‪.‬‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫  ر ‬ ‫  ‬ ‫   وا  ‬ ‫ اس   ‬ ‫  ؛ ‬ ‫   "ذو ا ر "   ‬ ‫‪‬‬
‫)‪(2‬‬
‫" َد َﻋ ْﻮتُ "‪.‬‬
‫   دو  ف  ر آ    و    ‬ ‫ " ا  ‬ ‫   "‬ ‫  ‪ ،‬ا    ‬ ‫   "ا "   ‬ ‫‪‬‬
‫س  " ت "اور " "      ؛اس   اس   "ا  "   ۔‬
‫ا  ‬

‫)‪ (1‬ﴍح اﻟﺸﺎﻓﻴﺔ‪.34 :‬‬

‫)‪ (2‬ﴍح اﻟﺸﺎﻓﻴﺔ‪.35 :‬‬
 ‫‪150‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫   ۔ ‬ ‫" ‬ ‫ف‬
‫    م  وف     " و  ‬ ‫"‪ ،‬‬ ‫‪ ‬ا  واؤ اور  ء   " وف ‬
‫‪:‬‬ ‫  ۔‬ ‫  ات     د    ا م       ح  ا       رى  ‬ ‫‪‬‬
‫ﺲ‪ ...‬أَ ْﻣ ٌﺮ‪ِ ...‬ذﺋ ْ ٌ‬
‫)‪(1‬‬
‫ﺣ ﱞﻲ‪.‬‬ ‫ﺟ ﱞﺪ‪َ ...‬دﻟْ ٌﻮ‪َ ...‬و ْ‬
‫ﺣ ٌﻲ‪َ ...‬‬ ‫ﺐ‪َ ...‬ﺳﻴْ ٌﻒ‪ ...‬ﺛ َ ْﻮ ٌ‬
‫ب‪َ ...‬‬ ‫ﺷَ ْﻤ ٌ‬

‫؟‬ ‫   ا ل  ن ‬ ‫ ا م       ا    ‬ ‫‪1‬۔‬

‫ ؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫‪2‬۔  ا    و  ‬
‫؟‬ ‫ں   اراء ذ  ‬ ‫   ‬ ‫‪3‬۔اس ‬
‫‪4‬۔درج ذ   ں     ا م       اور      ‪:‬‬
‫ﺎك ﻧ َْﺴﺘَ ِﻌ ُ ﴾‪﴿ ..‬ﻳُ ْﺆ ِﻣﻨُﻮ َن‬ ‫ﺎك ﻧَ ْﻌ ُﺒ ُﺪ َوإِﻳﱠ َ‬ ‫ب اﻟْ َﻌﺎﻟَ ِﻤ َ ﴾‪﴿ ..‬إِﻳﱠ َ‬ ‫ﺤ ْﻤ ُﺪ ِ ِ َر ﱢ‬ ‫﴿اﻟْ َ‬
‫ْﺖ‬‫ﺧﻠَﻘ ُ‬ ‫اﻟﺼ َﻼةَ﴾‪﴿ ..‬ﻳَﺎأَﻳﱡ َﻬﺎ اﻟْ ُﻤ ﱠﺪﺛ ﱢ ُﺮ * ﻗُ ْﻢ ﻓَﺄَﻧ ِْﺬ ْر﴾‪َ ﴿ ..‬ذ ْر ِ َو َﻣ ْﻦ َ‬ ‫ﺐ َوﻳُ ِﻘﻴ ُﻤﻮ َن ﱠ‬ ‫ﺑِﺎﻟْ َﻐ ْﻴ ِ‬
‫ﷲ َﻣ ْﻦ ﻳَﺸَ ﺎ ُء َوﻳَ ْﻬ ِﺪي َﻣ ْﻦ‬ ‫ﻀ ﱡﻞ ُ‬ ‫ﺼﻠﱢ َ ﴾‪﴿ ..‬ﻳُ ِ‬ ‫َو ِﺣﻴ ًﺪا﴾‪﴿ ..‬ﻗَﺎﻟُﻮا ﻟَ ْﻢ ﻧ َُﻚ ِﻣ َﻦ اﻟْ ُﻤ َ‬
‫َﴫِ﴾‪﴿ ..‬ﻓَ ِﺈ ْن ﻛَﺎ َن ﻟَ ُﻜ ْﻢ ﻛَ ْﻴ ٌﺪ‬ ‫ِﴩ ٍر ﻛَﺎﻟْﻘ ْ‬ ‫ﻴﻞ َﻣ ْﻦ َراقٍ ﴾‪﴿ ..‬إِﻧﱠ َﻬﺎ ﺗ َ ْﺮ ِﻣﻲ ﺑ َ َ‬ ‫ﻳَﺸَ ﺎ ُء﴾‪َ ﴿ ..‬وﻗِ َ‬
‫ف‬ ‫ﻓَ ِﻜﻴ ُﺪونِ ﴾‪َ ﴿ ..‬ﻋ ﱠﻢ ﻳَﺘَ َﺴﺎ َءﻟُﻮ َن * َﻋﻦِ اﻟ ﱠﻨ َﺒ ِﺈ اﻟْ َﻌ ِﻈﻴﻢِ ﴾‪﴿ ..‬ﺧ ُِﺬ اﻟْ َﻌ ْﻔ َﻮ َوأْ ُﻣ ْﺮ ﺑِﺎﻟْ ُﻌ ْﺮ ِ‬
‫َﺎل اﺧ َْﺴﺌُﻮا ِﻓﻴ َﻬﺎ َوﻻَ ﺗ ُ َﻜﻠﱢ ُﻤﻮنِ ﴾‪َ ﴿ ..‬وﻳَ ْﺪ َر ُءو َن‬ ‫ﺠﺎ ِﻫﻠِ َ ﴾‪﴿ ..‬ﻗ َ‬ ‫ِض َﻋﻦِ اﻟْ َ‬ ‫َوأَ ْﻋﺮ ْ‬
‫اﻟﺴﻴﱢﺌَﺔَ﴾‪.‬‬‫ﺤ َﺴﻨَ ِﺔ ﱠ‬ ‫ﺑِﺎﻟْ َ‬
‫  ہ  ل‬
‫  ۔۔۔ ‬ ‫ع؛  اس       ‬ ‫(     ‬ ‫ع  و‬ ‫"ﻻَ ﻳُ ْﻜ ِﺮ ُم"      دو ں   ں  )‬
‫  ف     ‬ ‫    ۔۔۔ ا  ‬ ‫   د‬ ‫؛ اس     ا    زا  ‬ ‫     ‬ ‫د ‬

‫)‪ (1‬اﻟﴫف اﻟﻌﺮ ‪.19 :‬‬

 ‫‪151‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ف ‬ ‫ف  اور    ‬ ‫ ‬ ‫    م    ر   ۔۔۔ ‬ ‫ دو ے     ‬ ‫؛ اس     اس    ‬
‫ ‬ ‫  ۔۔۔ ‬ ‫‪  ،‬رع اور ا   ں ا ل ‬ ‫ر   ‬ ‫ف؛ اس     اس   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬
‫ ‪،‬‬ ‫    ل       ورت   ۔۔۔  ‬ ‫    را  ‬ ‫  ى   ؛  اس      ‬ ‫زم  اور   ى    ‬
‫ ‬ ‫   ر   ۔۔۔  ‬ ‫دہ  ز     م    د‬ ‫  رع   ؛ اس        ‬ ‫رع  اور  ا      ‬
‫  ۔۔۔  م ‬ ‫  ؛ اس     اس   اس   "ﻟَ ْﻦ" و ہ     ‬ ‫     ‬ ‫ اور ‬ ‫رع ‬
‫ و         ؛ اس     ‬ ‫  م  ۔۔۔ ‬ ‫و ل      م  ؛ اس     اس   ‬
‫ ‬ ‫  ؛ اس      اس      وہ ا   د ا ام ‬ ‫ ‬ ‫   ر   ۔۔۔ وا  ‬ ‫   د‬ ‫م     ‬
‫  ؛ اس ‬ ‫     ‬ ‫  ؛ اس      وف ا      ۔۔۔  د و‬ ‫ اور ر    ‬ ‫۔۔۔ ‬
‫ ا م        ؛ اس     ‬ ‫د ۔۔۔ ‬ ‫ف ہ ‬
‫    وف ا     وہ زا    ‬ ‫   ‬
‫  ۔‬ ‫   ‬ ‫ اور دو  ف ا  ‬ ‫ف‬
‫اس    وف ا     ہ‪   ،‬‬
 ‫‪152‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫  رم‬
‫)‪(1‬‬
‫ا اب‬
‫  رع ‬ ‫ اور ‬ ‫ ‬ ‫  د   ‬ ‫ح   ‬ ‫   اور ا‬ ‫   "دروازے"    ‬ ‫ب ‬
‫ر   وزن   "  ب"   ۔‬ ‫  د   ‬ ‫   اور   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ وا  ‬ ‫ ‬
‫ا  و ا‬
‫‪   ‬د   ا اب     ا ت   )‪   (9‬؛ اس        د     ر     وا  ‬
‫     وزن   ‪" :‬ﻓَ َﻌ َﻞ‪ ،‬ﻓَ ِﻌ َﻞ‪ ،‬ﻓَ ُﻌ َﻞ"‪  .‬اور   رع        وزن   ‪" :‬ﻳَ ْﻔ َﻌ ُﻞ‪ ،‬ﻳَ ْﻔ ِﻌ ُﻞ‪،‬‬
‫ﻳَ ْﻔ ُﻌ ُﻞ"          ب د      )‪ (9‬ر     ۔‬
‫   وہ     ‪  :‬ﻓَ ِﻌ َﻞ ﯾَ ْﻔ ُﻌ ُﻞ‪،‬‬ ‫‪ ،‬‬ ‫   ‬ ‫  م  ب   ‬ ‫  ر‬ ‫‪ ‬ان    )‪   (9‬ر ں   ‬
‫ﻓَ ُﻌ َﻞ ﯾَ ْﻔ َﻌ ُﻞ‪ ،‬ﻓَ ُﻌ َﻞ ﯾَ ْﻔ ِﻌ َﻞ‪.‬‬
‫  د"      ۔‬ ‫ ا م ‬ ‫  ‪ ،‬ان   "‬ ‫  د     ا اب ‬ ‫‪‬‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫ اور  رع   ‬ ‫ ا اب   ‬ ‫‪   ‬د     ا اب     ‬
‫  ۔‬ ‫ات "ا ل ا اب"   "ام ا اب " ‬ ‫ب" ان     ‬ ‫َﴫ‪َ ،‬ﺳ ِﻤ َﻊ‪َ َ ،‬‬
‫ﴐ َ‬ ‫"ﻧ َ َ‬
‫  ں   ‪  ،‬وہ     ‪َ " :‬ﻣ َﻨ َﻊ‪،‬‬ ‫     ‬ ‫ اور   رع    ‬ ‫ ا اب    ‬ ‫  د   ‬ ‫‪‬‬
‫   و    " وع ا اب"    ۔‬ ‫ل ‬ ‫ ا‬ ‫ﴍ َف  "ان   ‬ ‫ﺣ ِﺴ َ‬
‫ﺐ‪ُ َ ،‬‬ ‫َ‬
‫   ان    " د"  اور     وزن    ا ل ‬ ‫  د    ا اب       وزن  ز دہ  ا ل ‬ ‫‪‬‬

‫)‪ (1‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪ ،273 :‬دروس اﻟﺘﴫﻳﻒ‪ ،54 :‬ﺷ ّﺬ اﻟﻌﺮف ﰲ ﻓﻦ اﻟﴫف‪:‬‬
‫‪ ،61‬ﻋﻠﻢ اﻟﺼﻴﻐﺔ‪.35 :‬‬
 ‫‪153‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫)‪(1‬‬
‫  ۔‬ ‫   ان   " ذ" ‬
‫    د     د     آ  ا اب  ‪          ،‬ذ  ‪ ،‬وہ    ‪ :‬‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫"ﻓَ ِﻌ َﻞ ﻳَ ْﻔ ُﻌ ُﻞ"  "ﻓ َِﻀ َﻞ ﻳَﻔْﻀُ ُﻞ"‪" ،‬ﻓَ َﻌ َﻞ ﻳَ ْﻔ ِﻌ َﻞ"    "ﻛَﺎ َد ﻳَﻜَﺎ ُد"  اور "ﻓَ ِﻌ َﻞ ﻳَ ْﻔ ِﻌ ُﻞ"    ‬
‫ﺤ ِﺴ ُ‬
‫ﺐ"‪.‬‬ ‫ﺐ ﻳَ ْ‬‫ﺣ ِﺴ َ‬ ‫" َ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ب   ‬ ‫ ا‬ ‫ح ‬ ‫   اور       ف   ا‬ ‫"   ‬ ‫ "‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪  ‬ا‬
‫   د ۔‬ ‫ع  ‬ ‫دو ے  ب    ر  ‬
‫ ‬ ‫"ﻛَﺎ َد َﻳﻜَﺎ ُد"   ر     د  ‬ ‫‪" ‬ﻓَ ِﻌ َﻞ ﻳَ ْﻔ ُﻌ ُﻞ" "ﻓ َِﻀ َﻞ ﻳَﻔْﻀُ ُﻞ" اور "ﻓَ َﻌ َﻞ ﻳَ ْﻔ َﻌ َﻞ"  ‬
‫ " َﺳ ِﻤ َﻊ"    اور   رع ‬ ‫"ﻓ َِﻀ َﻞ ﻳَﻔْﻀُ ُﻞ"    ‬ ‫    ‪ ،‬‬ ‫      ا  ‬ ‫ا اب  ‬
‫     ‬ ‫َﴫ"    اور   رع  " َﺳ ِﻤ َﻊ"‬
‫"ﻧ َ َ‬ ‫  ۔  ا   "ﻛَﺎ َد َﻳﻜَﺎ ُد"    ‬ ‫     ‬ ‫َﴫ"‬
‫"ﻧ َ َ‬
‫  ۔‬ ‫ آ        ‬ ‫" َﺳ ِﻤ َﻊ  "اور  رع " َﻛ ُﺮ َم"‬ ‫۔ ا   ح "ﻧَ ِﻌ َﻢ ﻳَ ْﻨ ُﻌ ُﻢ" اس   ‬ ‫ ‬
‫  ب ‬ ‫    رت  ‬ ‫ آ   ‪  ،‬ا ف  واوى  ‬ ‫‪" ‬ﻛَﺎ َد ﻳَﻜَﺎ ُد"  ا ف  واوى  اور    دو ں  ‬
‫    رت     ف  " َﺳ ِﻤ َﻊ"‬ ‫  ‪  ،‬ا ف    ‬ ‫ل ‬ ‫ ا‬ ‫" َﺳ ِﻤ َﻊ"  اور "ﻧ َ َ‬
‫َﴫ"  دو ں  ‬
‫  ۔‬ ‫   ا ل ‬ ‫  ب   دو ے ‬ ‫ب"‬
‫ﴐ َ‬
‫   ا  " َ َ‬ ‫ل ‬ ‫ ا‬
‫ﺐ‪َ ،‬ﺳ ِﻤ َﻊ"  اور "ﻛَ ُﺮ َم  "‬
‫ﺣ ِﺴ َ‬
‫" َ‬ ‫ ‬ ‫ ا ل  ‬ ‫  د     م  ا اب  ‬ ‫‪" ‬ﻧَ ِﻌ َﻢ ﻳَ ْﻨ ُﻌ ُﻢ"‬
‫ ان   ا ل ز دہ  ۔‬
‫   ‬ ‫ﺣ ِﺴ َ‬
‫ﺐ" دو ں   ‬ ‫‪    ‬ں    د    ا ل ا     " َﺳ ِﻤ َﻊ" اور " َ‬
‫" َﺳ ِﻤ َﻊ"   ان   ا ل ز دہ را  اور    س  ‪ ،‬وہ ا ل    ‪:‬‬
‫ﺲ"‪.‬‬
‫ﺲ‪ ،‬ﺑَﺌِ َ‬ ‫ﺐ‪ ،‬ﻧَ ِﻌ َﻢ‪ ،‬ﻳَ ِﺌ َ‬
‫ﺲ‪ ،‬ﻳَﺒَ َ‬ ‫ﺣ ِﺴ َ‬
‫" َ‬

‫)‪ (1‬ﻣﯿﺰان وﻣﻨﺸﻌﺐ‪.56 :‬‬

 ‫‪154‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫     ‬ ‫     ا اب  اور     ہ  و‬ ‫      ہ  و‬ ‫ ‬ ‫  د      ا اب   ۔  ‬ ‫‪ ‬‬
‫ ‬ ‫ہ و‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ا  ا   ب اور ر‬ ‫      ہ و‬ ‫ ‬ ‫  د اور ر‬ ‫ا اب  ‪ ،‬ر‬
‫ )‪ (24‬ا اب    ۔‬ ‫ دو  ب  ‪ ،‬اس  ح   ‬
‫  وہ      ‪(1) :‬۔  ب ا ل‪(2) ،‬۔ ‬ ‫     وہ ا اب      وع    ہ و  ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫۔‬ ‫‪(5) ،‬۔  ب ‬ ‫‪(4) ،‬۔  ب ‬ ‫‪(3) ،‬۔  ب ‬ ‫ب ‬
‫      وہ ا اب      وع    ہ و    وہ    ‪(1) :‬۔  ب ا ل‪(2) ،‬۔  ب ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬‬
‫ل‪(7)  ،‬۔   ب  ا ّال‪ ،‬‬ ‫ل‪(4)  ،‬۔   ب  ا ل‪(5)  ،‬۔   ب  ا ل‪(6)  ،‬۔  ا‬ ‫ا ل‪(3)  ،‬۔   ب  ا‬
‫۔‬ ‫‪(9) ،‬۔  ب ا‬ ‫)‪(8‬۔  ب ا‬
‫۔‬ ‫ اور  ب ‬ ‫‪ ‬ر   د اور ر         ہ و    ا  ا   ب  ‪     ،‬‬
‫ب‬
‫‪ ‬ر       ہ و    دو ا اب  ‪  :‬ب ا ل‪ ،‬اور  ب ا ّ ل۔‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫‪  ‬ب ا ل    وع   آ  و   ہ ‬
‫   ۔‬ ‫ل ‬ ‫م  ا‬ ‫ ‬ ‫م     وف  ا‬ ‫    رع  ‬ ‫ اور  ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫‪   ‬ب  ا ل‪،‬‬
‫ﺣ َﺮ ُج"‪.‬‬ ‫ﴫ ُف‪ ،‬ﻳُﻀَ ﺎر ُ‬
‫ِب‪ ،‬ﻳُ َﺪ ْ‬ ‫ "ﻳُ ْﻜ ِﺮ ُم‪ ،‬ﻳُ َ ﱢ‬
‫ ‬ ‫ل ‬ ‫  ح  ا‬ ‫م     وف  ا‬ ‫‪  ‬ان    ا اب     وہ     م  ا اب     رع  ‬
‫ﺐ  "و ہ۔‬‫ﴫ ُِف‪ ،‬ﻳَ ْﻜﺘَ ِﺴ ُ‬
‫۔   "ﻳَﻨْ َ‬
‫ﴫ ُف‪،‬‬
‫ "ﻳَﺘَ َ ﱠ‬ ‫  ۔ ‬ ‫  ح ‬ ‫ آ  ‬ ‫م   ‬ ‫    رع ‬ ‫ اور ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫‪  ‬ب ‬
‫ﺣ َﺮ ُج"‪.‬‬
‫ب‪ ،‬ﻳَﺘَ َﺪ ْ‬
‫ﻳَﺘَﻀَ ﺎ َر ُ‬
‫ آ   ر   ‬ ‫م   ‬ ‫ ا اب    وہ    م ا اب    رع ‬ ‫  د   ان ‬ ‫‪   ‬‬
‫ﴫ ُِف‪ ،‬ﻳُ ْﻜ ِﺮ ُم" و ہ۔ ‬
‫ "ﻳَﻨْ َ‬ ‫۔ ‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫  ف   ‬ ‫ آ    وہ   رع  ‬ ‫  ہ  و‬ ‫    وع  ‬ ‫ ا اب    ‬ ‫‪ ‬‬
 ‫‪155‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ﺠﺘَ ِﻨ ُ‬
‫ﺐ" و ہ  ۔‬ ‫ﺐ"   "ﻳَ ْ‬ ‫"اِ ْ‬
‫ﺟﺘَﻨَ َ‬
‫"ﻳُ ْﻜ ِﺮ ُم"‪.‬‬ ‫ "أَﻛْ َﺮ َم" ‬ ‫       وہ    رع        ۔ ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ب ا ل    ہ ا‬
‫     ا اب    ۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  د    وع   و    دو      ف ‬ ‫‪‬‬
‫)‪(1‬‬
‫  ‪:‬‬ ‫      ۔ وہ ‬ ‫‪ ‬وہ ا اب   ا   ف ‬
‫"أَﻛْ َﺮ َم"‪.‬‬ ‫      ۔   "ﻛَ ُﺮ َم  "‬ ‫    وع    ہ ‬ ‫  د   ‬ ‫)‪(1‬۔  ب ا ل ‬
‫"ﻛَ ﱠﺮ َم"‪.‬‬ ‫ "ﻛَ ُﺮ َم" ‬ ‫      ۔ ‬ ‫د ‬ ‫   ‬ ‫)‪(2‬۔ ‬
‫ب"‪.‬‬
‫"ﺿَ ﺎ َر َ‬ ‫ب  "‬
‫ﴐ َ‬
‫ " َ َ‬ ‫      ۔ ‬ ‫   ء      ا  ‬ ‫)‪(3‬۔ ‬
‫      ۔ وہ    ‪:‬‬ ‫‪ ‬وہ ا اب   دو  وف ‬
‫ ‬ ‫    ۔ ‬ ‫ ‬ ‫د ‬ ‫   ‬ ‫ اور  ‬ ‫ " ء" ‬ ‫  د    وع ‬ ‫)‪(1‬۔  ‬
‫َﴫ َف"‪.‬‬
‫"ﺗ َ ﱠ‬ ‫ﴏ َف" ‬
‫" ََ‬
‫ ‬ ‫    ۔ ‬ ‫ ‬ ‫  د     وع    " ء"  اور   ء        "ا "  ‬ ‫)‪(2‬۔  ‬
‫ب"‪.‬‬
‫"ﺗ َﻀَ ﺎ َر َ‬ ‫ب" ‬
‫ﴐ َ‬
‫" ََ‬
‫ ‬ ‫    ۔ ‬ ‫ ‬ ‫)‪(3‬۔  ا ل   د     وع    " ہ"  اور   ء        " ء"  ‬
‫ﺐ"‪.‬‬‫ﺐ"  "اِﻛْﺘَ َﺴ َ‬
‫"ﻛ ََﺴ َ‬
‫ﴏ َف"   ‬
‫ " َ َ‬ ‫      ۔ ‬ ‫)‪(4‬۔ ا ل  د    وع   " ہ" اور " ن" ‬
‫"اِﻧ َ َ‬
‫ْﴫ َف"‪.‬‬
‫ﺣ َﻤ َﺮ" ‬
‫ " َ‬ ‫      ۔ ‬ ‫وع   " ہ" اور  م    د ‬ ‫)‪(5‬۔ ا ل  د ‬
‫"اِ ْ‬
‫ﺣ َﻤ ﱠﺮ"‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺷ ّﺬ اﻟﻌﺮف ﰲ ﻓﻦ اﻟﴫف‪.73 :‬‬

 ‫‪156‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫        ر  ‪:‬‬ ‫  وف ز دہ ‬ ‫   وہ ا ل    د   ‬ ‫‪ ‬‬
‫ اور   م    ‬ ‫       "ا "  ز دہ  ‬ ‫ل   د     وع   " ہ"  اور ‬ ‫)‪(1‬۔  ا‬
‫"اِ ْد َﻫﺎ ﱠم"‪.‬‬ ‫ " َد َﻫ َﻢ  "‬ ‫      ۔ ‬ ‫د ‬
‫َﴫ"    ‬
‫ "ﻧ َ َ‬ ‫    ۔ ‬ ‫ ‬ ‫‪   ،‬ء"  ‬ ‫ل   د     وع    "ا ‪  ،‬‬ ‫)‪(2‬۔  ا‬
‫"اِ ْﺳﺘَﻨْ َ َ‬
‫ﴫ"‪.‬‬
‫    ر ‬ ‫ ‬ ‫     "واؤ"  اور  ‬ ‫ ‬ ‫ " ہ  "  اور  ‬ ‫ل   د     وع  ‬ ‫)‪(3‬۔  ا‬
‫ب"‪.‬‬ ‫ "اِ ْ‬
‫ﺣ َﺪ ْو َد َ‬ ‫ب"‬
‫ﺣ َﺪ َ‬
‫" َ‬ ‫      ۔ ‬
‫   ‬ ‫د ‬ ‫       "واؤ" ‬ ‫ اور ‬ ‫)‪(4‬۔ ا َّال د    وع   " ہ" ‬
‫"اِ ْ‬
‫ﺟﻠَ ﱠﻮ َذ"‪.‬‬ ‫ﺟﻠَ َﺬ" ‬
‫" َ‬ ‫  ۔ ‬
‫      ۔‬ ‫     ر   د   ا    دو  ف ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ر‬
‫ﺣ َﺮ َج"   وع    ‬
‫ "ﺗ َ َﺪ ْ‬ ‫ﺣ َﺮ َج"  ‬
‫ " َد ْ‬ ‫  ۔ ‬ ‫     وہ  ا‬ ‫ ‬ ‫  ف ‬ ‫‪  ‬وہ   ب    ا‬
‫      ۔‬ ‫" ء" ‬
‫      ‪ ،‬وہ دو  ‪:‬‬ ‫‪ ‬وہ  ب    وع   دو  ف ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫     " ن"  ‬ ‫ ‬ ‫  د     وع    "ا "  اور  ‬ ‫ل  ر‬ ‫)‪(1‬۔  ا‬
‫ﺠ َﻢ"‪.‬‬ ‫"اِ ْ‬
‫ﺣ َﺮﻧْ َ‬ ‫ﺟ َﻢ" ‬
‫ﺣ ْﺮ َ‬
‫ " َ‬ ‫۔ ‬
‫ ‬ ‫    ۔ ‬ ‫ ‬ ‫د ‬ ‫  د     وع    "ا "  اور   م      ‬ ‫)‪(2‬۔ا َّ ل  ر‬
‫"ﻗَﺸْ َﻌ َﺮ"   "اِﻗْﺸَ َﻌ ﱠﺮ"‪.‬‬
 ‫‪157‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫؟‬ ‫  ن ‬ ‫ ‬ ‫‪1‬۔ ب    ى اور ا‬

‫؟‬ ‫ ا اب    اد  ن ‬ ‫ اور ‬ ‫ ا ت ذ  ‬ ‫  د   ا اب   ‬ ‫‪2‬۔‬
‫  ں  ؟‬ ‫ اور   ا اب   ‬ ‫ ‬ ‫ اور  رع   ‬ ‫  د     ا اب   ‬ ‫‪3‬۔‬
‫  ؟‬ ‫‪4‬۔ د اور  ذ ا اب   ‬
‫  د    ن   ا اب  ا    ‬ ‫   ‬ ‫‪   ،‬‬ ‫ ذ  ‬ ‫ ‬ ‫‪5‬۔ ا     ى اور ا‬
‫دا   ؟‬
‫ ا اب      اد    ؟‬ ‫ اور ر   د و‬ ‫  د و ‬ ‫‪6‬۔‬
‫  ؟‬ ‫ ا اب  ن ‬ ‫ اور    ہ و‬ ‫      ہ و‬ ‫ ‬ ‫‪7‬۔‬
‫    ؟‬ ‫   ا اب         اور ‬ ‫ ‬ ‫ اور ر‬ ‫ ‬ ‫‪8‬۔‬
‫‪9‬۔درج ذ   ت   ا اب   اور      ۔‬
‫ﴫ ُف‪ ...‬ﺗ َ ْ‬
‫ﺤ َﻤ ﱡﺮ‪...‬‬ ‫ﺐ‪ ...‬ﺗ َﺘَ َ ﱠ‬ ‫ﴫ َف‪ ...‬ﻳَ ْﻜﺘَ ِﺴ ُ‬ ‫ب‪ ...‬اِﻧْ َ َ‬ ‫أَﻛْ َﺮ َم ‪ ...‬ﻳُ َﻜ ﱢﺮ ُم‪ ...‬ﺗ َﻀَ ﺎ َر َ‬
‫ﺖ‪ ...‬اِ ﱠز َرقَ ‪...‬‬ ‫ﺣ َﺮ َج‪ ...‬ﺑَﺎ َع‪ ...‬اِﺛ ﱠﺎﺑَ َ‬ ‫ﺣ َﺮ َج‪ ...‬ﺗ َ َﺪ ْ‬ ‫ب‪ ...‬اِﻗْ ِﺸ ْﻌ َﺮا ٌر ‪َ ...‬د ْ‬ ‫اِ ْ‬
‫ﺣ َﺪ ْو َد َ‬
‫ﺠ ُﻢ‪ ...‬اِ ْﺳﺘَ ْ‬
‫ﺨ َﺮ َج‪.‬‬ ‫ﺤ َﺮﻧْ ِ‬ ‫ﺖ‪ ...‬ﻳَ ْ‬ ‫ﱧ‪ ...‬ﻃَﺄْﻃَﺄَ‪ ...‬ﺗ َﺘَ ْﻌﺘَ َﻊ‪ ...‬ا ِﺛ ﱠﺒﱠ َ‬ ‫اِﻃْ َﻤ ِ ﱠ‬
‫  ہ  ل‬
‫ع؛ اس       ‬ ‫(     ‬ ‫ع و‬ ‫"ﴐ َ‬
‫ب"     دو ں  ں  )‬ ‫ب"‪َ َ ،‬‬ ‫"ﻗَ ْﺪ َ َ‬
‫ﴐ َ‬
‫    ۔۔۔  د   ‬ ‫   د‬ ‫؛ اس     ا    زا  ‬ ‫     ‬ ‫  ۔۔۔  د و‬
‫   ‬ ‫ دو ے     ‬ ‫؛ اس     اس   ‬ ‫ اور  ف     ‬ ‫دو ا  م    ۔۔۔ ا ‪ ،‬‬
‫ر   ‬ ‫ف؛  اس      اس    ‬ ‫ ‬ ‫ف     ‬ ‫ف  اور    ‬ ‫ ‬ ‫م    ر   ۔۔۔  ‬
‫ى  ؛ اس     ‬ ‫ ‬ ‫ى     ‬ ‫  زم اور ‬ ‫  ۔۔۔ ‬ ‫‪  ،‬رع اور ا   ں ا ل ‬
 ‫‪158‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫  ؛ اس     ‬ ‫ ‬ ‫  رع اور ا      ‬ ‫    ل      ورت  ۔۔۔ ‬ ‫    را ‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫  ؛  اس  ‬ ‫ ‬ ‫     ا م      ‬ ‫ ر   ۔۔۔  ‬ ‫   ‬ ‫ز  ‬
‫   ؛اس      م   ‬ ‫ اور       ‬ ‫    ۔۔۔ ‬ ‫ ز    ا   م   د‬ ‫رے ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ر   ۔۔۔   وف اور   ل       وف   ؛  اس     اس    ‬ ‫   د‬
‫ ‬ ‫  ؛ اس     اس    وف ا     ۔۔۔  د و‬ ‫ اور ر      ‬ ‫ف  ۔۔۔ ‬
‫  ۔۔۔  د اور  ذ   ‬ ‫    د  ؛ اس     اس    وف ا     وہ    ف زا  ‬
‫ب"؛‬
‫"ﴐ َ‬
‫  د  ؛ اس     اس   وزن ز دہ ا ل    ۔۔۔  د     ا اب      ب  َ َ‬
‫ ا م      ؛ اس     ‬ ‫  ۔۔۔ ‬ ‫ اور  رع  ر ا‬ ‫  ح ا‬ ‫اس     اس   ‬
‫  ۔‬ ‫   ‬ ‫ اور دو  ف ا  ‬ ‫س   وف ا     ہ ‪  ،‬ف ‬
‫ا  ‬
 ‫‪159‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ ‬
‫)‪(1‬‬
‫ا ق    ن‬
‫اﻹﻟْﺤﺎق‪" :‬ﺟﻌﻞ ﻣﺜﺎل ﻋﲆ ﻣﺜﺎل أزﻳﺪ ﻟﻴﻌﺎﻣﻞ ﻣﻌﺎﻣﻠﺘﻪ"‪.‬‬
‫‪  ،‬اس    ‬ ‫ ز د      وہ  دو ے        وزن    ‬ ‫      وف    اس  ‬
‫  ۔‬ ‫"ا ق" ‬
‫ا و  ا‬
‫‪        ‬ا      ا  " ُ َ "  اور        ا ق   د    اس    " ُ َ   "    ‬
‫ﺐ"   َ    اور  اس    و      ‬ ‫َﺐ"   َ ‪َ "  ،‬‬
‫ﺟﻠْﺒَ َ‬ ‫ﺟﻠ َ‬ ‫ﺟﻠْﺒَ َ‬
‫ﺐ"‪  ،‬اس  " َ‬ ‫َﺐ"   " َ‬
‫ﺟﻠ َ‬
‫۔  " َ‬
‫  ۔‬ ‫"ا ق" ‬
‫  ۔‬ ‫     ‬ ‫      م ا ت ‬ ‫‪ ‬‬
‫َﺐ"  ‬
‫ﺟﻠ َ‬
‫ " َ‬ ‫   اور  ا   ۔  ‬ ‫ر ‬ ‫     ‬ ‫ اور  ‬ ‫ ا   ط        ‬ ‫‪  ‬ا ق    ‬
‫ ‬ ‫ر ‬ ‫ﺣﺮ ُِج"   وزن       دو ں  ‬
‫ﺣ َﺮ َج‪ ،‬ﻳُ َﺪ ْ‬
‫" َد ْ‬ ‫ﺐ"؛  ا "أَﻛْ َﺮ َم‪ ،‬ﻳُ ْﻜ ِﺮ ُم" ا‬
‫ﺟﻠْ َﺒ َ‬
‫" َ‬
‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ "‬ ‫ ‬ ‫؛ اس   اس   "‬
‫           ‬ ‫ اور   ‬ ‫‪ ‬ا ق     دو ى  ط            ف   ز د    ‬
‫  ہ    ز د  ا  ‬ ‫ ‬ ‫  ؛   ا  ا  ‬ ‫   ‬ ‫     دو ے      وزن  ‬ ‫ف  ا‬
‫  ؛ اس ‬ ‫ ‬ ‫ے اور  س   ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫ف اور ا  ا        ز د    ‬

‫)‪ (1‬ﴍح اﻟﺸﺎﻓﻴﺔ‪ ،52 :‬دروس اﻟﺘﴫﻳﻒ‪ ،85 :‬ﻋﻠﻢ اﻟﺼﻴﻐﺔ‪.43 :‬‬
 ‫‪160‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫)‪(1‬‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ان   ‬
‫    زون     ‬ ‫ ‬ ‫    وف ا    ا ر ‬ ‫‪ ‬ا ق   وزن    اد وزن  رى  ‪ ،‬‬
‫ وزن ‬ ‫ "ﻓَ َﻮا ِﻋ ُﻞ"   ‪  ،‬‬ ‫ِب"    وزن  ‬
‫ "ﺿَ َﻮار ُ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ف   ت  و ت    ا ر  ‬
‫ "أَﻛْ َﺮ َم" ‬ ‫ﺣ َﺮ َج"     وزن  ؛ ‬
‫" َد ْ‬ ‫رى " َﻣﻔَﺎ ِﻋ ُﻞ"  ؛  ا "أَﻛْ َﺮ َم" وزن  رى   ا ر ‬
‫ وزن  رى "ﻓَ ْﻌﻠ ََﻞ"  ۔‬
‫۔‬ ‫‪(2) ،‬۔   ‬ ‫   ‪(1) :‬۔ ‬ ‫     دو ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬‬
‫ اور اس    ‬ ‫   وزن    ‬ ‫ ر‬ ‫      ف   ز د    و  ‬ ‫ ا  ‬ ‫)‪(1‬۔  ‬
‫ﺟﻠْ َﺒ َ‬
‫ﺐ"‪.‬‬ ‫ " َ‬ ‫    ۔ ‬ ‫      وہ دو ا ‬
‫   وزن ‬ ‫ "اِﻛْﺘَ َﺴ َ‬
‫ﺐ"‪   ،‬ر‬ ‫   وزن      ۔ ‬ ‫       ر‬ ‫ ا  ‬ ‫)‪(2‬۔   ‬
‫ "أَﻛْ َﺮ َم"‪.‬‬ ‫د  ۔ ‬ ‫(‬ ‫ )‬ ‫ اس   دو ا ‬ ‫    ‬
‫  ۔ ‬ ‫"   ‬ ‫   "‬ ‫‪   ‬‬
‫  ۔  وہ ‬ ‫ ‬ ‫ﺣ َﺮ َج"    ‬
‫    ت  وہ  ا اب     " َد ْ‬ ‫ ا اب   ‪  ،‬‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬‬
‫درج ذ   ‪:‬‬
‫ﺟﻠْﺒَ َ‬
‫ﺐ"‪.‬‬ ‫َﺐ  "  " َ‬
‫ﺟﻠ َ‬
‫ " َ‬ ‫      ۔ ‬ ‫  د   " م"   دو ر ‬ ‫)‪(1‬۔ "ﻓﻌﻠﻠﻪ"‬
‫ﺧﻴْ َﻌ َﻞ"‪.‬‬
‫ﺧ َﻌ َﻞ"   " َ‬
‫ " َ‬ ‫      ۔ ‬ ‫)‪(2‬۔ ""ﻓﻴﻌﻠﻪ " ء"       " ء" ‬
‫ب"‪.‬‬
‫ﺟ ْﻮ َر َ‬
‫ " َ‬ ‫ب"‬
‫ﺟ َﺮ َ‬
‫      ۔   " َ‬ ‫)‪(3‬۔ "ﻓﻮﻋﻠﻪ" د   " ء"       "واؤ" ‬
‫"ﻗَﻠَﻨْ َ‬
‫ﺲ"‪.‬‬ ‫ "ﻗَﻠ َ‬
‫َﺲ"‬ ‫      ۔ ‬ ‫)‪(4‬۔ "ﻓﻌﻨﻠﺔ" " "       " ن" ‬

‫)‪ (1‬ﴍح اﻟﺸﺎﻓﻴﺔ‪.53 :‬‬

 ‫‪161‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫"ﴍﻳَ َﻒ"‪.‬‬
‫َْ‬ ‫"ﴍ َف  "‬
‫  َُ‬ ‫      ۔ ‬ ‫)‪(5‬۔ "ﻓﻌﻴﻠﺔ" " "      " ء" ‬
‫"ﴎ َول"‪.‬‬
‫َْ‬ ‫"ﴎ َل" ‬
‫  ََ‬ ‫      ۔ ‬ ‫)‪(6‬۔ "ﻓﻌﻮﻟﺔ" " "       "واؤ"‬
‫"ﻗَﻠ ٰ‬
‫ْﴗ"‪.‬‬ ‫ "ﻗَﻠ َ‬
‫َﺲ  "‬ ‫      ۔ ‬ ‫)‪(7‬۔ "ﻓﻌﻼة" د   " م"       " ء" ‬
‫   وہ  آ   ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬وہ ا اب  "ﺗ َ َﺪ ْ‬
‫ﺣ َﺮ َج"   ‬
‫ ‬ ‫      ۔ ‬ ‫ اور " م"   دو ر ‬ ‫)‪(1‬۔ "ﺗ َﻔﻌﻠﻞ"  د    وع   " ء" ‬
‫ﺠﻠْﺒَ َ‬
‫ﺐ"‪.‬‬ ‫"ﺗ َ َ‬ ‫َﺐ" ‬
‫ﺟﻠ َ‬
‫" َ‬
‫      ۔ ‬ ‫)‪(2‬۔ "ﺗﻔﻴﻌﻞ"  د    وع   " ء" اور " ء"       " ء" ز دہ ‬
‫ﺨﻴْ َﻌ َﻞ"‪.‬‬
‫"ﺗ َ َ‬ ‫ﺧ َﻌ َﻞ" ‬
‫ " َ‬
‫      ۔ ‬ ‫)‪(3‬۔ "ﺗﻔﻮﻋﻞ"  د    وع   " ء" اور " ء"       "واؤ" ‬
‫ب"‪.‬‬
‫ﺠ ْﻮ َر َ‬
‫"ﺗ َ َ‬ ‫ب" ‬
‫ﺟ َﺮ َ‬
‫ " َ‬
‫ ‬ ‫      ۔ ‬ ‫     " ن" ‬ ‫)‪(4‬۔ "ﺗﻔﻌﻨﻞ"  د    وع   " ء" اور ‬
‫ "ﺗ َ َﻘﻠْﻨَ َ‬
‫ﺲ"‪.‬‬ ‫"ﻗَﻠ َ‬
‫َﺲ"‬
‫       ۔‬ ‫"       " ء" ‬ ‫)‪(5‬۔ "ﺗﻔﻌﻴﻞ"  د    وع   " ء" اور "‬
‫َﴩﻳَ َﻒ"‪.‬‬
‫"ﺗ َ ْ‬ ‫"ﴍ َف" ‬
‫  َُ‬
‫      ۔ ‬ ‫"       "واؤ" ‬ ‫)‪(6‬۔ "ﺗﻔﻌﻮل"  د    وع   " ء" اور "‬
‫َﴪ َو َل"‪.‬‬
‫"ﺗ َ ْ‬ ‫"ﴎ َل" ‬
‫  ََ‬
‫     ۔‬ ‫ ‬ ‫)‪(7‬۔  "ﺗﻔﻌﻞ"   د     وع    " ء"  اور  " م"        " ء"  ‬
‫ْﴗ"‪.‬‬
‫"ﺗ َ َﻘﻠ ٰ‬ ‫ "ﻗَﻠ َ‬
‫َﺲ" ‬
 ‫‪162‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫"ﺳ َﻜ َﻦ  "‬
‫  َ‬ ‫   " ء  و   "  زا   ۔  ‬ ‫)‪(8‬۔  " ﻔﻌﻞ"   د     وع   " ء"    ‬
‫" َ َْﺴﻜ ََﻦ"‪.‬‬
‫  ‪ ،‬وہ دو  ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ﺠ َﻢ"   ‬ ‫‪ ‬وہ ا اب  "اِ ْ‬
‫ﺣ َﺮﻧْ َ‬
‫   " ن"اور  " م"    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫  ہ و‬ ‫  وع  ‬ ‫)‪(1‬۔ "اﻓﻌﻨﻼل" د  ‬
‫"اِﻗْ َﻌﻨْ َﺴ َ‬
‫ﺲ"‪.‬‬ ‫ "ﻗَ َﻌ َ‬
‫ﺲ"‬ ‫      ۔ ‬ ‫دو ر‬
‫   " ن"  اور  آ    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫  ہ  و‬ ‫  وع  ‬ ‫د ‬ ‫)‪(2‬۔  "اﻓﻌﻨﻼء"‬
‫"ﺳﻠ ََﻖ"   "اِ ْﺳﻠَﻨْ ٰﻘﻰ"‪.‬‬
‫  َ‬ ‫      ۔ ‬ ‫" ء"‬
‫  ف ا     ب  ‪" :‬اﻓﻮﻋﻼل"  اس   " ء"       "واؤ" ‬ ‫ ‬ ‫‪  ‬ب ا ل   ‬
‫"اَﻛْ َﻮ َﻫ َﺪ"‪.‬‬ ‫ "ﻛَ َﻬ َﺪ" ‬ ‫اور  ار  م زا   ۔ ‬
‫   ‬ ‫   ان     د  ا ق    ‬ ‫؛  اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ف   ب " ﻔﻌﻞ"    ‬ ‫‪  ‬ا  ‬
‫   ۔‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫ ‬ ‫    ‪ ،‬‬ ‫ء      ف  ء       زا  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫     اور " ا  ا ف"   اس  ب   ر‬ ‫    د     ب  ذ از ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬‬
‫    ر      ۔‬
‫    ۔‬ ‫    ب "ﺗﻔﺎ ُﻋﻞ" اور "ﺗﻔﻌﻞ"      ت   ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬‬

‫؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫ ‬ ‫‪1‬۔ا ق    ى اور ا‬

‫؟‬ ‫   ا ل  ن ‬ ‫     ‬ ‫ اور ‬ ‫‪2‬۔‬
‫؟‬ ‫‪3‬۔ا ق    ا  ذ  ‬
 ‫‪163‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫   ‬ ‫ او  ر  ‬ ‫‪4‬۔‬
‫‪5‬۔ ا ق   وزن    ن   وزن  اد  ؟‬
‫؟‬ ‫  ن ‬ ‫ اوزان   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪6‬۔‬
‫      ۔‬ ‫‪7‬۔درج ذ   ت     ‪    ،‬اور         ‬
‫ﺲ‪...‬‬ ‫ب‪ ...‬ﻳُ َﻘﻠْﻨَ ُ‬‫ﺟ ْﻮ َر َ‬‫ﴩﻳْ ُﻒ‪َ ...‬‬ ‫ﺐ‪ ...‬ﺗ َ ْ ِ‬ ‫ﺻﻴْﻄَ ُﺮ‪ ...‬ﻳُ َ‬
‫ﺠﻠْ ِﺒ ُ‬ ‫ﴪ َو ُل‪َ ...‬‬ ‫ﺐ‪ ...‬ﻳَ َ ْ‬ ‫ﺟﻠَ َ‬‫َ‬
‫ﺼﻴْ ِﻄ ُﺮ‪...‬‬
‫ﺲ‪ ...‬ﻳُ َ‬ ‫ﺐ‪ ...‬ﻗَﻠَ َ‬ ‫ﴫ َف‪ ...‬ﻳَ ْﻜﺘَ ِﺴ ُ‬ ‫ﺐ‪ ...‬اِﻧْ َ َ‬ ‫ب‪ ...‬أَﻛْ َﺮ َم‪ ...‬اِ ْ‬
‫ﺟﺘَﻨَ َ‬ ‫ﺠ ْﻮ َر ُ‬‫ﻳُ َ‬
‫ﺶ‪ ...‬اِ ْﺳﻠَﻨْ ٰﻘﻰ‪...‬‬ ‫ﺲ‪ْ َ َ ...‬ﺴ َﻜ َﻦ‪ ...‬ا ِﻗْﺜَﻨْ َﺴ َ‬ ‫ﴪ َو ُل‪ ...‬ﺗ َﺸَ ْﻴﻄَ َﻦ‪ ...‬ﺗ َ َﻘﻠْﻨَ َ‬‫ﺐ‪ ...‬ﻳَﺘَ َ ْ‬ ‫ﺠﻠْ َﺒ َ‬
‫ﺗَ َ‬
‫ﺨ ْﻴ َﻌ َﻞ‪.‬‬‫ﺧ ْﻴ َﻌ َﻞ‪ ...‬ﺗ َ َ‬ ‫ب‪ ...‬اِﻛْ َﻮ َﻫ ﱠﺪ‪َ ...‬‬
‫ﺧ َﻌ َﻞ‪َ ...‬‬ ‫ﴫ َف‪ ...‬ﻳَﺘَﻀَ ﺎ َر ُ‬ ‫ﻛَ ﱠﺮ َم‪ ...‬ﺗ َ َ ﱠ‬
‫  ہ  ل‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ع؛  اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫( ‬ ‫ع  و‬ ‫   دو ں   ں   )‬ ‫"ﻳُ ْﻜ ِﺮ ُم"‬
‫  ۔۔۔  ا ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫ زا  ‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫؛  اس  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫۔۔۔   د  ‬
‫م   ر   ۔۔۔ ‬ ‫   ‬ ‫ دو ے      ‬ ‫   اس    ‬ ‫؛ اس ‬ ‫ اور   ف     ‬
‫‪  ،‬رع اور ‬ ‫ر   ‬ ‫   اس   ‬ ‫ف؛ اس ‬ ‫ ‬ ‫ف     ‬ ‫ف اور   ‬ ‫ ‬
‫    را ‬ ‫ى  ؛ اس     ‬ ‫ ‬ ‫ى     ‬ ‫  زم اور ‬ ‫  ۔۔۔ ‬ ‫ل ‬ ‫ا   ں ا‬
‫  رع  ؛ اس       ‬ ‫‪  ،‬رع اور ا      ‬ ‫ل      ورت  ۔۔۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫  ؛  اس  ‬ ‫   ‬ ‫ اور  ‬ ‫  رع  ‬ ‫۔۔۔  ‬ ‫   ر‬ ‫دہ  ز     م    د‬
‫   اس   ‬ ‫م  ؛ اس ‬ ‫م و ل     ‬ ‫  ۔۔۔ ‬ ‫اس   اس   "ﻟَ ْﻦ" و ہ     ‬
‫   ر  ‬ ‫   د‬ ‫   ‬ ‫    م ‬ ‫  ؛  اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ و‬ ‫م   ۔۔۔  ‬ ‫ ‬
 ‫‪164‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ اور ‬ ‫۔۔۔  ‬ ‫ ‬ ‫  دو ں  د ا ام  ‬ ‫     اس    ‬ ‫  ؛  اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫۔۔۔ ‬
‫ ‬ ‫  ؛ اس     ‬ ‫   ‬ ‫  ۔۔۔   د و ‬ ‫    وف ا  ‬ ‫  ؛ اس ‬ ‫   ‬ ‫ر‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ اور    ‬ ‫ ‬ ‫د   ۔۔۔  ‬ ‫    وہ  زا   ف   ہ  ‬ ‫  وف  ا‬
‫     ‬ ‫ اس   دو ا  ‬ ‫ ‬ ‫   وزن      ‬ ‫ ر‬ ‫  ف   ز د  ‬ ‫   ا‬ ‫؛  اس  ‬
‫   اس    وع   ‬ ‫  ؛  اس  ‬ ‫    ہ  و‬ ‫   ‬ ‫ اور     ہ  و‬ ‫ہ  و‬ ‫۔۔۔  ‬
‫ ‬ ‫   ا اب      ب ا ل  ؛ اس     اس   ‬ ‫  ۔۔۔    ہ و‬ ‫ ‬ ‫ہ و‬
‫   ‬ ‫  وف  ا‬ ‫   اس  ‬ ‫  ؛  اس  ‬ ‫ ا م  ‬ ‫  ۔۔۔  ‬ ‫  ہ ‬ ‫  وع  ‬
‫  ۔‬ ‫   ‬ ‫ اور دو  ف ا  ‬ ‫ہ‪ ،‬ف ‬
 ‫‪165‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ ‬
‫)‪(1‬‬
‫ت‬ ‫ ا  ا‬

‫ﻒ ِﺑ َﻘﻠْ ِﺒ ٖﻪ أَ ْو إِ ْﺳ َﻜﺎﻧِ ٖﻪ أَ ْو َ‬
‫ﺣ ْﺬ ِﻓ ٖﻪ"‪.‬‬ ‫ف اﻟْ ِﻌﻠﱠ ِﺔ ﻟِﻠﺘﱠ ْ‬
‫ﺨ ِﻔﻴْ ِ‬ ‫ﺣ ْﺮ ِ‬
‫" ُﻫ َﻮ ﺗ َ ْﻐ ِﻴ ْ ُ َ‬
‫   ذر    ‬ ‫ ‬ ‫  ‪  ،‬اہ وہ ‬ ‫   ‬ ‫      ف ‬ ‫  ا ‬ ‫   ‬
‫ ا ن و  ف   ذر   ۔‬
‫ا ال‬
‫ﺣ ْﺮ ِ‬
‫ف َﻣ َﻜﺎنٍ آ َ‬
‫ﺧ َﺮ"‪.‬‬ ‫ﺟ ْﻌ ُﻞ ُﻣﻄْﻠَﻖِ َ‬
‫" َ‬
‫       ۔‬ ‫ا   ف   دو ے  ف     ر   ف ‬
‫ف‬
‫    ف    ا د ۔‬
‫اد م‬
‫ﺼﻞٍ "‪.‬‬ ‫ج ﱠو ِ‬
‫اﺣ ٍﺪ ِﻣ ْﻦ َﻏ ْ ِ ﻓَ ْ‬ ‫ﺤ ﱢﺮ ٌك ِﻣ ْﻦ ﱠﻣ ْ‬
‫ﺨ َﺮ ٍ‬ ‫"أَ ْن ﺗ َﺄْ ِ َ ِﺑ َ‬
‫ﺤ ْﺮﻓَ ْ ِ َﺳﺎﻛِﻦٍ ﻓَ ُﻤﺘَ َ‬

‫         د  ۔‬
‫ا  و ا‬
‫َﺎل"‪(2) ،‬۔  زا   ف ‬
‫ "ﻗ َ‬ ‫ "ﻗَ ْﻮ ٌل"  ‬ ‫    ۔ ‬ ‫  ف ‬ ‫  ‪(1) :‬۔  ا‬ ‫‪   ‬ل    دو  ‬

‫)‪ (1‬ﺷ ّﺬ اﻟﻌﺮف ﰲ ﻓﻦ اﻟﴫف‪ ،200 :‬اﻟﴫف اﻟﻌﺮ ‪.218 :‬‬

 ‫‪166‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ِب"‪.‬‬
‫"ﺿُ َﻮﻳْﺮ ٌ‬ ‫ِب" ‬
‫ "ﺿَ ﺎر ٌ‬ ‫  ل   ۔ ‬
‫ ‬ ‫  ف ‬ ‫ ‬ ‫      ف ‬ ‫  ‪(1) :‬۔  ا ن   ف  ‬ ‫‪  ‬ا ن      دو  ‬
‫ دو ے ‬ ‫‪   ،‬ا   ف ‬ ‫ ‬ ‫"ﻳَ ْﺪ ُﻋ ْﻮ"‪(2)  ،‬۔  ا ن  ‬ ‫ "ﻳَ ْﺪ ُﻋ ُﻮ"  ‬ ‫   د ۔  ‬
‫"ﻳَ ُﻘ ْﻮ ُل"‪.‬‬ ‫ "ﻳَ ْﻘ ُﻮ ُل" ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ف    ف ‬
‫"ﻳُ ْﻜ ِﺮ ُم"‪(2) ،‬۔ ا  ‬ ‫ "ﻳُﺄَﻛْ ِﺮ ُم" ‬ ‫  ‪(1) :‬۔ زا   ف    ف  ۔ ‬ ‫‪  ‬ف دو  ح   ‬
‫"ﻳَ ِﻌ ُﺪ"‪.‬‬ ‫ "ﻳَ ْﻮ ِﻋ ُﺪ" ‬ ‫ف    ف  ۔ ‬
‫"ﻗِﻪْ"‪ ،‬اور ا  "ﻳَ ْﻮ ِﻗ ْﻲ" ‬ ‫ "ﻳَ ِﻘ ْﻲ" ‬ ‫  ۔ ‬ ‫‪       ‬دو  ف ا   ف   د  ‬
‫"ﻟَ ْﻢ ﻳَﻖِ "‪.‬‬
‫  ۔ " َو َﻋﺪْتَ "   ‬ ‫  ر   ‬ ‫"ﻓَ ﱠﺮ" اور ‬ ‫ "ﻓَ َﺮ َر" ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬اد م ‬
‫ﺖ"‪.‬‬
‫" َو َﻋ ﱠ‬
‫ ‬ ‫‪(3)  ،‬۔  ‬ ‫  ف  ا‬ ‫ال‪(2) ،‬۔  ‬ ‫ ‬ ‫  ‪(1)  :‬۔  ‬ ‫      ر‬ ‫‪ ‬‬
‫۔‬ ‫ ا‬
‫‪  ‬ا م          ا ن‪ ،‬ا ال‪  ،‬ف اور اد م  روں  رى    ۔ ا ن    ل‪ ،‬‬
‫ﺼ َﻢ"‪   ،‬ف     ل‪"    ،‬ﻳُﺄَﻛْ ِﺮ ُم  "‬ ‫ﺼ َﻢ"    "اِﺧ َ‬
‫ْﺼ َ‬ ‫ِب"‪  ،‬ا ال     ل‪"    ،‬اِ ْ‬
‫ﺧﺘَ َ‬ ‫ﴬ ْ‬‫ "ﻟَ ْﻢ ﻳَ ْ‬
‫َﺼ َﻢ"‪.‬‬
‫"ﺧ ﱠ‬ ‫ﺼ َﻢ" ‬ ‫ "اِﺧ َ‬
‫ْﺼ َ‬ ‫"ﻳُ ْﻜ ِﺮ ُم"‪ ،‬اد م    ل‪ ،‬‬
‫  ۔  )‪(1‬۔ ‬ ‫  رى ‬ ‫  ر‬ ‫   ‬ ‫ اس    ف  ‬ ‫      ؛  اس  ‬ ‫‪  ‬ز ‬
‫ "ﻳَ َﺴ ُﻞ"‪ ،‬‬ ‫ "ﻳَ ْﺴﺌَ ُﻞ"  ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ال‪"    ،‬أَ ْء َﻣ َﻦ"    "آ َﻣ َﻦ"‪(2)  ،‬۔  ‬ ‫ ‬
‫ "ﻳَ ْﺴﺌَ ُﻞ"   "ﻳَ َﺴ ُﻞ"‪.‬‬ ‫ف‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫)‪(3‬۔ ‬
‫" َﻣ ﱠﺪ"‪ ،‬‬ ‫ " َﻣ َﺪ َد"  ‬ ‫  ‪  ،‬اد م     ل‪  ،‬‬ ‫   اد م‪  ،‬ا ال  اور   ف   ں  وا  ‬ ‫‪ ‬‬
 ‫‪167‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ ‬ ‫ "ﻗَ َﺮنَ"     ا‬ ‫‪  ،‬ف    ل‪ ،‬‬ ‫ " ِﻗ ْﺮ َراطٌ" ‬ ‫ا ال    ل‪ِ " :   ،‬ﻗ ْ َاطٌ"     درا‬
‫"اِﻗْ َﺮ َرن  َ" ۔‬
‫  ۔‬ ‫    ں  ر  ا ال‪ ،‬ا ن اور  ف وا  ‬ ‫   ‬ ‫ اور ‬ ‫‪  ‬ل‪ ،‬ا ف‪ ،‬‬
‫‪  ‬ف  ہ )‪ (13‬ا ر   و         ‪:‬‬
‫"ﺗ َ ْﺪ ُﻋ ْﻮنَ"   "واؤ" اور "ﺗ َ ْﺮ ِﻣ ْ َ  "‬ ‫   و  ‬ ‫     اور  ہ د ار ‬ ‫)‪(1‬۔  وف ‬
‫ " ء"  ف      ۔‬
‫  زم   و     ف   ‬ ‫ "ﻟَ ْﻢ ﻳَ ْﺪعُ"    "واؤ" "ﻟَ ْﻢ" ‬ ‫  زم   و   ‪  ،‬‬ ‫)‪(2‬۔ ‬
‫  ۔‬
‫ ‬ ‫ﴬﺑَﺎ‪ ،‬ﻟ َْﻦ ﻳﱠ ْ ِ‬
‫ﴬﺑُ ْﻮا"    " ن  ا ا "  ‬ ‫ "ﻟ َْﻦ ﻳﱠ ْ ِ‬ ‫   و   ‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫)‪(3‬۔  ‬
‫ "ﻟ َْﻦ"   و     ف      ۔‬
‫" اور "ﺿَ ﺎ ِرﺑُ ْﻮ ﺑَ ْﻜﺮٍ"    ‬ ‫ " ن  ‬ ‫ "ﻏ َُﻼ َﻣﺎ َزﻳْ ٍﺪ"  ‬ ‫   و   ‪ ،‬‬ ‫)‪(4‬۔ ا‬
‫   و     ف      ۔‬ ‫" ن  " ا‬
‫ " ف"  اور ‬ ‫  ل ‬ ‫ "ﻟَ ْﻢ ﻳَ ُﻚ"‪" ،‬ﻻَ أَ ْدر ْ‬
‫ِي"  ‬ ‫ل    و   ‪  ،‬‬ ‫)‪(5‬۔   ِ‬
‫ت  ا‬
‫ل  و     ف      ۔‬
‫ ‬ ‫دو ى  ل   " ء"  ِ‬
‫ت ا‬
‫   و     ف      ۔‬ ‫ﺣﺎرِ"   " ء" ‬
‫ "ﻳَﺎ َ‬ ‫   و   ‪ ،‬‬ ‫)‪(6‬۔ ‬
‫ " م" ‬ ‫   و  ‬ ‫ ‬ ‫"ﺳ َﻔ ْ َ ُج"‬
‫ُ‬ ‫ﺟ ُﻞ"    ‬
‫"ﺳ َﻔ ْﺮ َ‬
‫  َ‬ ‫   و   ‪  ،‬‬ ‫) ‪(7‬۔  ‬
‫  ۔‬ ‫ف ‬
‫   ‬ ‫"ﺳﻔَﺎر ُِج"    " م"    ‬
‫َ‬ ‫ﺟ ُﻞ"      ‬
‫"ﺳ َﻔ ْﺮ َ‬
‫  َ‬ ‫   و   ‪  ،‬‬ ‫)‪(8‬۔    ‬
‫و     ف      ۔‬
 ‫‪168‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫  ‪ ،‬اس   ‬ ‫ﺣﻨَ ِﻔ ﱞﻲ"   "أَﺑُ ْﻮ َ‬
‫ﺣ ِﻨﯿْ َﻔ َﺔ"    ف ‬ ‫ " َ‬ ‫   و   ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫)‪  (9‬۔‬
‫"  ف      ۔‬ ‫   و       ء   "أَﺑُ ْﻮ"  را اور دو ے  ء   " ء ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫" َﻋﺒْ ُﺪ اﻟﺸﱠ ْﻤ ِ‬
‫ﺲ"‬ ‫   و   ‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫ دو   ں        ا‬ ‫ ‬ ‫)‪(10‬۔  ‬
‫" َﻋﺒْﺸَ ِﻤﻲ"‪.‬‬
‫ " َداعٍ"   "واؤ" اور "ﻗ ٍ‬
‫َﺎض"   " ء"  ف      ۔‬ ‫   و   ‪ ،‬‬ ‫)‪(11‬۔ ا ع ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫   "ﺑَ ﱢ ٌ " اور "ﻟَ ﱢ ٌ " ‬ ‫ "ﺑَ ْ ٌ " اور "ﻟَ ْ ٌ "   ا‬ ‫   و   ‪ ،‬‬ ‫)‪(12‬۔ ‬
‫ض   ا  ا  " ء"    ف   د   ۔‬
‫ﺣﺘﱠﺎ َم‪َ ،‬ﻣﺘَﺎ َم‪،‬‬
‫ " َ‬ ‫   و   ‪ ،‬‬ ‫    ر     ‬ ‫)‪(13‬۔ ا ء    وف   ‬
‫ ۔‬ ‫ﺣﺘﱣﻰ َﻣﺎ‪َ ،‬ﻣﺘٰﻰ َﻣﺎ‪ ،‬إ َٰﱃ َﻣﺎ" ‬
‫" َ‬ ‫ ‬ ‫إِﻻَ َم"     ا‬
‫ ‬ ‫ و ہ      ۔ اور ‬ ‫    ل‪ ،‬ا ف  اور ‬ ‫   و       ‪ ،‬‬ ‫   ‬ ‫‪  ‬ف ‬
‫ر  ت درج ذ   ‪:‬‬ ‫      اور      م  ب    ت      ۔   ‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫"ﻓُ ْﻮﻩٌ "   ‪(3)  ،‬۔  "ﺷَ ﺎةٌ"      ا‬ ‫ ‬ ‫"ﺷَ ْﻔ َﻬﺔٌ" ‪(2)  ،‬۔  "ﻓَ ٌﻢ" ا‬ ‫ ‬ ‫)‪(1‬۔  "ﺷَ َﻔﺔٌ"  ا‬
‫" َد َﻣ ٌﻮ"  ‪(6) ،‬۔ "أَ ٌ‬
‫ب"‬ ‫ ‬ ‫"ﻳَ َﺪ ٌو"  ‪(5) ،‬۔ " َد ٌم" ا‬ ‫ ‬ ‫ "ﺷَ ْﻮ َﻫﺔٌ" ‪(4) ،‬۔ "ﻳَ ٌﺪ" ا‬
‫"أَ َ‬
‫ﺧ ٌﻮ"  ۔‬ ‫ ‬ ‫   "أَﺑَ ٌﻮ"  ‪(7) ،‬۔ "أَخٌ" ا‬ ‫ا‬
‫          ‪:‬‬ ‫‪ ‬ا ال  ر ‬
‫     " ء"   " "      ۔‬ ‫س  اد  م‬ ‫)‪(1‬۔ اد م     ‪"  ،‬اِ ْرﻛ ْ‬
‫َﺐ ﱠﻣ َﻌﻨَﺎ" ا  ‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ا ال    ‬ ‫   ‬ ‫          ف  ا ر  ‬ ‫)‪(2‬۔   ِ  دور  ‬
‫    ۔‬ ‫     "واؤ"   " ہ"   ‬ ‫   "أَ ْد ُو ٌر"  ‪،‬‬ ‫" َدا ٌر"     "أَ ْد ُؤ ٌر"     ا‬
‫ ا ال       ۔ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ف     رت      ‬ ‫  ف    ا‬ ‫)‪(3‬۔  ‬
 ‫‪169‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ " ء"    "دال"    ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   "اِ ْزﺗ َ َ‬
‫ﺠ َﺮ"   ‪"  ،‬زاء"    ‬ ‫ "اِ ْز َد َ‬
‫ﺟ َﺮ"      ا‬
‫    ۔‬
‫ﺠ َﺮ"‬ ‫ﺖ اﻟْ َ‬
‫ﺤ َ‬ ‫ " َد ْﻫ َﺪﻳْ ُ‬ ‫      ۔ ‬ ‫)‪(4‬۔  ار           ا   ف   ‬
‫ " ء"    " ء" ‬ ‫     ‬ ‫ﺠ َﺮ"   ‪   ،‬ار  ‬ ‫ﺖ اﻟْ َ‬
‫ﺤ َ‬ ‫" َد ْﻫ َﺪ َﻫ ُ‬ ‫ ‬ ‫(  ا‬ ‫ ‬ ‫)    ‬
‫    ۔‬ ‫ ‬
‫     ۔‬ ‫ وہ ا‬ ‫‪    ‬ف   دو ے  ف     ر  ‬
‫ ‬ ‫‪  ،‬ا  ا‬ ‫  ء        ف  ل    ء   ‬ ‫  ف      ‪    ،‬ا  ا‬ ‫‪   ‬ف   ل  ا‬
‫     ۔‬ ‫        ف  ل   ‬ ‫ف ‬

‫‪:‬‬ ‫ت  ن ‬ ‫ت   ‬ ‫‪1‬۔درج ذ   ا‬

‫۔‬ ‫ ۔  ف ۔اد م ۔‬
‫؟‬ ‫ ا م   ا ن ‪،‬ا ال ‪ ،‬ف اور اد م   ا ق ‬ ‫‪2‬۔‬
‫؟‬ ‫‪3‬۔ ف   و ت  ن ‬
‫؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫‪4‬۔ ف   ا ب   ‬
‫      ؟‬ ‫‪5‬۔ا ال    د   ‬
‫‪6‬۔درج ذ   ں   ا ن ‪  ،‬ف ا ال اور اد م      ۔‬
‫ﺎف‪ِ ...‬ﺧ ْﻒ‪ ...‬ﻳُ ْﻜ ِﺮ ُم‪ِ ...‬ﻋ ْﺪ‪ ...‬ﻗِ ْﻪ‪...‬‬ ‫ﺨ ُ‬ ‫ﴫ ْوا‪ ...‬ﻗَ َ‬
‫ﺎل‪ ...‬ﻳَ َ‬ ‫ب‪ ...‬ﻟَ ْﻢ ﺗ َﻨْ ُ ُ‬ ‫ﻟَ ْﻢ ﻳَ ْ ِ‬
‫ﴬ ْ‬
‫ﺣ َﻨ ِﻔ ﱞﻲ‪...‬‬
‫ﺎض‪َ ...‬‬‫ﺟ َﺮ‪ ...‬اِ ﱠذﻛَ َﺮ‪ ...‬أَ ٌخ‪ ...‬ﻓَ ٌﻢ‪ ...‬ﻳَ ٌﺪ‪...‬ﺷَ َﻔ ٌﺔ‪َ ...‬داعٍ‪ ...‬ﻗَ ٍ‬ ‫ﻳَ ِﻌ ُﺪ‪ ...‬اِ ْز َد َ‬
‫ﺾ‪ ...‬ﻳَ ِﻘ ْﻲ‪ ...‬آ َﻣ َﻦ‪َ ...‬د َﻋﺎ‪.‬‬ ‫ُﺳ َﻔ ْ َ ُج‪ ...‬ﻗُ ْﻞ‪َ ...‬ﻣ ﱠﺪ‪ ...‬ﻳَ ِﻔ ﱡﺮ ْو َن‪ ...‬ﻳَ َﻌ ﱡ‬
 ‫‪170‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ ‬
‫)‪(1‬‬
‫   ن‬ ‫ا  ‬
‫ﺐ ﺗ َ َﻘ ﱠﺪ َم ِذﻛْ ُﺮﻩٗ ﻟَ ْﻔﻈًﺎ أَ ْو َﻣ ْﻌﻨًﺎ‬
‫ﺐ أَ ْو َﻏﺎﺋِ ٍ‬ ‫ﺿ َﻊ ﻟِ ُﻤﺘَ َﻜﻠﱢﻢٍ أَ ْو ُﻣ َ‬
‫ﺨﺎﻃَ ٍ‬ ‫"اﻟْ ُﻤﻀْ َﻤ ُﺮ‪َ :‬ﻣﺎ ُو ِ‬
‫أَ ْو ُ‬
‫)‪(2‬‬
‫ﺣ ْﻜ ً "‪.‬‬
‫ﺤ ُﻦ‪،‬‬ ‫        ل  ن    ۔   "أَﻧَﺎ‪ ،‬ﻧَ ْ‬ ‫ا    وہ ا            ‬
‫ْﺖ" و ہ  ا  ان     ا     ۔‬ ‫أَﻧ َ‬
‫ب‪(3) ،‬۔  ور‬ ‫ع‪(2) ،‬۔ ‬ ‫  ‪(1) :‬۔ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ا  ‬
‫ع ‬ ‫‪(2) ،‬۔ ‬ ‫ع ‬ ‫  ‪(1) :‬۔ ‬ ‫ع   دو ‬
‫     و ہ وا    ۔‬ ‫ع  ‪ :‬وہ         ا              اور ‬
‫ﴐﺑْﺘُ َ‬ ‫ﺖ ََ‬ ‫ﴐﺑْ َ‬
‫ََ‬ ‫ﴐﺑْ َﻦ‬
‫ََ‬ ‫ﴐﺑَﺘَﺎ‬
‫ََ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﴐﺑَ ْ‬
‫ََ‬ ‫ﴐﺑُ ْﻮا‬
‫ََ‬ ‫ﴐﺑَﺎ‬
‫ََ‬ ‫ب‬‫ﴐ َ‬ ‫ََ‬
‫ﴐﺑْﻨَﺎ‬
‫ََ‬ ‫ﺖ‬
‫ﴐﺑْ ُ‬‫ََ‬ ‫ﴐﺑْ ُ ﱠ‬
‫ََ‬ ‫ﴐﺑْﺘُ َ‬ ‫ﴐﺑْ ِ‬
‫ﺖ ََ‬ ‫ََ‬ ‫ﴐﺑْﺘُ ْﻢ‬
‫ََ‬
‫ و ہ وا   ۔ ‬ ‫   ‬ ‫       ا       ا   اور ‬ ‫‪ :‬وہ ‬ ‫ع ‬ ‫ ‬
‫أَﻧْﺘُ َ‬ ‫أَﻧ َ‬
‫ْﺖ‬ ‫ُﻫ ﱠﻦ‬ ‫ُﻫ َ‬ ‫ِﻫ َﻲ‬ ‫ُﻫ ْﻢ‬ ‫ُﻫ َ‬ ‫ُﻫ َﻮ‬
‫ﺤ ُﻦ‬ ‫ﻧَ ْ‬ ‫أَﻧَﺎ‬ ‫أَﻧْ ُ ﱠ‬ ‫أَﻧْﺘُ َ‬ ‫أَﻧ ِ‬
‫ْﺖ‬ ‫أَﻧْﺘُ ْﻢ‬
‫  ‪(1) :‬۔  رز‪(2) ،‬۔ ‬ ‫   دو ‬ ‫ع ‬ ‫ ‬
‫    م   ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫ح    رز وہ ‬ ‫ وا "    اور ا‬ ‫ ‬ ‫ "‬ ‫رز‪ :‬رز     ى  ‬

‫)‪ (1‬ﴍح اﻟﺮﴈ‪ ،111 :‬اﻻرﺗﺸﺎف‪ ،111 :‬ﻫﻤﻊ اﻟﻬﻮاﻣﻊ‪ ،194/1 :‬ﴍح اﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ‪.89/1 :‬‬
‫)‪ (2‬ﴍح اﻟﺮﴈ‪.111 :‬‬
 ‫‪171‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ﴐﺑُ ْﻮا"‪.‬‬
‫ﴐﺑَﺎ‪َ َ ،‬‬
‫ " َ َ‬ ‫  م    ۔ ‬ ‫س    ‬
‫   اور ا  ‬ ‫   ‬
‫   ا  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫ح   وہ ‬ ‫   اور ا‬ ‫"   ‬ ‫ ‬ ‫   "‬ ‫‪ :‬‬
‫۔‬ ‫ف   ا ر   ‬
‫ر‬ ‫ ا‬ ‫ر‪(2) ،‬۔ ‬ ‫ ا‬ ‫  ‪(1) :‬۔ وا‬ ‫   دو ‬
‫ں   آ   ۔‬ ‫   دو ں ‬ ‫ اور ‬ ‫ ‬ ‫     وا  ‬ ‫ ‬ ‫ر‪ :‬وہ ‬ ‫ ا‬ ‫وا‬
‫‪ ،‬‬ ‫ں    آ   اور   ت    ‬ ‫   ‬ ‫ اور  ‬ ‫      ں   ‬ ‫ ‬ ‫ر‪ :‬وہ  ‬ ‫ ا‬
‫  ۔‬ ‫      ‬ ‫     ‬ ‫  اہ ‬ ‫‪ ،‬اس   ‬ ‫      ‬ ‫‪   ،‬‬ ‫  د     ‬ ‫  اہ ‬
‫ ‬ ‫ب ‬ ‫‪(2) ،‬۔ ‬ ‫ب ‬ ‫  ‪(1) :‬۔ ‬ ‫ب   دو ‬
‫ اور ‬ ‫ ‬ ‫   اور     ں‪   ،‬وف  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫     ا‬ ‫ ‬ ‫‪ :‬وہ  ‬ ‫ب ‬
‫"ﴐﺑَ ٗﻪ‪ ،‬إِﻧﱠ ٗﻪ‪ُ ،‬ر َوﻳْﺪَﻩٗ "  و ہ۔‬
‫  ََ‬ ‫ ا ل     آ   ۔ ‬ ‫ا‬
‫ "إِﻳﱠﺎ ُه‪ ،‬إِﻳﱠﺎ ُﻫ َ " و ہ۔‬ ‫    ا  ۔ ‬ ‫     ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪ :‬وہ ‬ ‫ب ‬
‫۔‬ ‫  ور    ف ا       ‪  :‬و  ر‬
‫   ‬ ‫  ف      وا    اور  ‬ ‫      وف   رہ  اور  ا‬ ‫ ‬ ‫ وہ ‬ ‫ور ‬
‫)‪(1‬‬
‫ "ﻟَ ٗﻪ‪ ،‬ﻟَ ُﻬ َ " "ﻏ َُﻼ ُﻣ َﻚ  "و ہ۔‬ ‫ف ا  وا   ۔ ‬

‫ا  و ا‬
‫  ۔‬ ‫ب " ل   اور " ور " ف ا    ‬ ‫‪"،‬‬ ‫   ‬ ‫‪ " ‬ع" ‬
‫  رز  ۔‬ ‫ع ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ب"   آ    آ     ا  ‬ ‫‪ ‬وہ  وف    َ َ‬
‫"ﴐ َ‬
‫  رز ‬ ‫ں   ا ف   ‪ ،‬ر    د  اس   " ء" ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ وا ہ ‬ ‫    وہ ‬ ‫‪‬‬

‫)‪ (1‬ﻗﺎﻧﻮﻧﭽﻪ ﮐﺎﻣﺮوي‪.33 :‬‬

 ‫‪172‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫)‪(1‬‬
‫  ۔‬ ‫ ر‬ ‫ ا‬
‫  ‪        ،‬د  اس       وا‬
‫       ‪ :‬إِ ﱠن‪ ،‬أَ ﱠن‪ ،‬ﻛَﺄَ ﱠن‪ ،‬ﻟَ ْﻴ َ‬
‫ﺖ‪ ،‬ﻟٰ ِﻜ ﱠﻦ‪ ،‬ﻟَ َﻌ ﱠﻞ‪.‬‬ ‫‪ ‬وف   ‬
‫    ۔  ‪:‬‬ ‫‪ ‬ان  وف         آ    وہ    ب ‬
‫إِﻧﱠ ُﻜ َ‬ ‫إِﻧ َﱠﻚ‬ ‫إِﻧﱠ ُﻬ ﱠﻦ‬ ‫إِﻧﱠ ُﻬ َ‬ ‫إِﻧﱠ َﻬﺎ‬ ‫إِﻧﱠ ُﻬ ْﻢ‬ ‫إِﻧﱠ ُﻬ َ‬ ‫إِﻧﱠ ٗﻪ‬
‫ِإﻧﱠﻨَﺎ‬ ‫إِﻧﱠ ِﻨ ْﻲ‬ ‫إِﻧﱠﻜ ﱠُﻦ‬ ‫إِﻧﱠ ُﻜ َ‬ ‫إِﻧ ِ‬
‫ﱠﻚ‬ ‫إِﻧﱠ ُﻜ ْﻢ‬
‫ ‬ ‫     و      ان    ‬ ‫ ‬ ‫    د    ف   ‬ ‫  ؛ ‬ ‫   ‬ ‫‪ ‬م ‬
‫)‪(2‬‬
‫ آ ۔‬ ‫   ‬ ‫اور‬
‫"ﴐﺑْﺘُ َﻚ‪َ ،‬ﻣ َﺮ ْرتُ ﺑ َِﻚ‪ ،‬إِﻧﱠ ٗﻪ‪ ،‬ﻟَ ٗﻪ"‪.‬‬
‫  ََ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ں   ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ "ﻧِﻠْﻨَﺎ‪،‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫ل ‬ ‫‪"      ‬ﻧَﺎ‪ ،‬ﻳَﺎء"  اور  " ُﻫ ْﻢ"  ر ‪    ،‬اور     ں      ا‬
‫إِﻧﱠﻨَﺎ‪ِ ،‬ﺑﻨَﺎ‪ ،‬أَ ِﺟ ْﺮ ِ ْ‪ ،‬أَﻛْ ِﺮ ْﻣﻨِ ْﻲ‪َ ،‬ﻣ ﱠﺮ ِ ْ‪ُ ،‬ﻫ ْﻢ ﻗَﺎ ِ ُ ْﻮنَ‪ ،‬أَﻛْ َﺮ ْﻣﺘُﻬُ ْﻢ‪ ،‬ﻟَﻬُ ْﻢ"‪.‬‬
‫ ‬ ‫ آ   ۔  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اور  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪"    ‬اﻟﻒ"‪"  ،‬ن" اور "واؤ"   ع  ‬
‫ﴐﺑُ ْﻮا‪ ،‬اِ ْ ِ‬
‫ﴐ ِ ْ"‪.‬‬ ‫ﴐﺑْ َﻦ‪ ،‬اِ ْ ِ‬
‫ﴐﺑَﺎ‪ ،‬اِ ْ ِ‬ ‫ﴐﺑُ ْﻮا‪َ َ ،‬‬
‫"ﴐﺑَﺎ‪َ َ ،‬‬
‫ََ‬
‫ ا       ۔‬ ‫ او  ر‬ ‫       ‬ ‫ات ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫ "‬ ‫ ‬ ‫م     اس   "‬ ‫ اور ‬ ‫ ‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫    ا   ور    وہ  ا     ۔ )‪(1‬۔‬ ‫   ا    دو  دو  ‬ ‫ب   ‬ ‫ع  اور  ‬ ‫‪‬‬
‫۔‬ ‫‪(5) ،‬۔  و  ر‬ ‫ب ‬ ‫‪(4) ،‬۔ ‬ ‫ب ‬ ‫‪(3) ،‬۔ ‬ ‫‪(2) ،‬۔  ع ‬ ‫ع ‬
‫"      ورى  ‪ ،‬اس  ن    م ‬ ‫" آ    اس     " ن و‬ ‫ "‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬

‫)‪ (1‬ﻗﺎﻧﻮﻧﭽﻪ ﮐﺎﻣﺮوي‪.33 :‬‬

‫)‪ (2‬ﴍح اﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ‪.92/1 :‬‬
 ‫‪173‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ "أَﻛْ ِﺮ ْﻣ ِﻨ ْﻲ"‪.‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫    ہ   ‬ ‫و  اس   ر      ؛    ‬
‫       اس   ‬ ‫ ‬ ‫  ے  ا  وہ ‬ ‫ اس   ‬ ‫     آ  اور  ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫‪  ‬‬
‫)‪(1‬‬
‫  ۔‬ ‫" ‬ ‫ ‬ ‫س  "‬
‫       ا  ‬ ‫  ن" اور ا  ‬ ‫"‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ و  ‬ ‫ اور ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ف ‬ ‫  ن اور ‬ ‫‪‬‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ن اور ‬
‫   ‬ ‫ ا‬ ‫ ۔ ا ! ‬ ‫    ‬ ‫ ا‬ ‫    اہ ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ن اور ‬ ‫‪ ‬‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫۔‬ ‫ع    اس    ف     ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ن اور ‬ ‫‪ ‬ا  ‬
‫‪(3) ،‬۔ ‬ ‫‪(2) ،‬۔ ‬ ‫  ‪(1) :‬۔ ‬ ‫     ‬ ‫‪ ‬ذات   ا ر   ‬
‫ات    ‬ ‫  ى ‬ ‫  ۔ ‬ ‫   ا ر  ‬ ‫ اور    ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ات  ‬ ‫ ‬
‫  ۔‬ ‫   ا ر ‬ ‫ اور   ‬ ‫   ‬
‫ب‪َ ،‬ﻋ َﺪا"‪.‬‬
‫ﱃ‪ُ ،‬ر ﱠ‬ ‫  ‪" :‬ﺑﺎء‪ ،‬ﻻم‪ِ ،‬ﻣ ْﻦ‪ْ ِ ،‬‬
‫ﰲ‪َ ،‬ﻋ ٰﲆ‪ ،‬إِ ٰ‬ ‫  ور   درج ذ   وف دا  ‬ ‫‪‬‬
‫ ‬ ‫  ں۔  ‬ ‫ وہ  دو ں  ‬ ‫اء  اور      در ن  آ  ‬ ‫     ‬ ‫   ‬‫‪    ‬اس ‬
‫)‪(2‬‬
‫" َزﻳْ ٌﺪ ُﻫ َﻮ اﻟْﻜَﺎ ِﺗ ُ‬
‫ﺐ"‪.‬‬
‫ ‬ ‫ر ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫(   ‬ ‫ ‬ ‫ اور  وا  ہ  ‬ ‫ ‬ ‫ں )وا  ‬ ‫   دو  ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔‬ ‫  رز ‬ ‫ں   ‬ ‫  رہ ‬
‫ﺖ"    ‬
‫"ﴐﺑْ َ‬
‫"ﴐﺑْ َﻦ"     ن‪َ َ   ،‬‬
‫"ﴐﺑَﺘَﺎ"    ا ‪َ َ   ،‬‬
‫"ﴐﺑُ ْﻮا"    واؤ‪َ َ   ،‬‬
‫"ﴐﺑَﺎ"    ا ‪َ َ   ،‬‬
‫ََ‬

‫)‪ (1‬ﻛﺎﻓﻴﺔ‪ ،34 :‬ﴍح اﻟﺮﴈ‪.178 :‬‬

‫)‪ (2‬ﻛﺎﻓﻴﺔ‪.33 :‬‬
 ‫‪174‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫"ﴐﺑْﺘُ َ "  ‬
‫ﺖ"     ء   رہ‪َ َ ،‬‬ ‫"ﴐﺑْﺘُ ْﻢ"    "ﺗ ُ ْﻢ"‪َ َ ،‬‬
‫"ﴐﺑْ ِ‬ ‫"ﴐﺑْﺘُ َ "    " ُ َﺎ"‪َ َ ،‬‬
‫‪َ َ  ،‬‬ ‫ء‬
‫"ﻧَﺎ"‪.‬‬ ‫"ﴐﺑْﻨَﺎ" ‬
‫‪َ َ  ،‬‬ ‫  ء ‬ ‫"ﴐﺑْ ُ ﱠ "   "ﺗ ﱠُﻦ"‪َ َ ،‬‬
‫"ﴐﺑْ ُ‬
‫ﺖ"‬ ‫" ُ َﺎ"‪َ َ ،‬‬
‫  ۔ ‬ ‫ر ‬ ‫   ا‬ ‫ ‬ ‫(   ‬ ‫ ‬ ‫ اور  وا ہ  ‬ ‫ ‬ ‫ں  )وا  ‬ ‫رع    دو  ‬ ‫‪‬‬
‫  ۔   )‪ (9‬‬ ‫ر ‬ ‫ ا‬ ‫ وا‬ ‫ ‬ ‫(   ‬ ‫‪  ،‬اور    ‬ ‫‪  ،‬وا  ‬ ‫ ‬ ‫ں    )وا  ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  )‬ ‫  ‪  ،‬ر ان     ‬ ‫  رز ‬ ‫ں   ‬
‫   "واؤ" اور   ‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫  ۔   ‬ ‫( ان  روں   "ا " ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬
‫   ا ف  ۔‬ ‫ ‬ ‫  رز  ۔ وا ہ ‬ ‫   " ن" ‬ ‫ و‬ ‫ ‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫م    ح ‬ ‫رع  ل      رع ‬ ‫‪‬‬
‫ﴐ ْ‬
‫ِب"    ‬ ‫  ‪"    ،‬اِ ْ‬ ‫ اور  ا ‪     ،‬رع     س    ‬ ‫   ‬ ‫  ‪   ،‬رع  ‬ ‫‪‬‬
‫ ا ف  ا     د  ‬ ‫  ۔ "اِ ْ ِ‬
‫ﴐ ِ ْ"‬ ‫  رز ‬ ‫ں   ‬ ‫ اور   ‬ ‫ ‬ ‫"أَﻧ َ‬
‫ْﺖ" ‬
‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    د  اس   "أَﻧ ِ‬
‫ْﺖ" ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  رز ‬ ‫اس   " ء" ‬
‫ر اور وا  و ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫(   ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬وا ہ ‬ ‫ ‬ ‫ں  )وا  ‬ ‫   دو ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫)‪(1‬‬
‫  ۔‬ ‫ر ‬ ‫ ا‬ ‫  وا‬ ‫   ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں   ‬ ‫    م ‬ ‫ اور ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬ا  ‬ ‫ ‬ ‫ل‪ ،‬‬ ‫‪ ،‬ا  ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫‪   ،‬ب ‬ ‫ ‬
‫  ‪   ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ان ‬ ‫ ‬ ‫ و  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ان ‬ ‫‪ ،‬‬
‫"أَﻧْﺘُ ْﻢ"‪ُ " ،‬ﻫ ْﻢ آﻛِﻠُ ْﻮنَ"    ‬ ‫  ۔    "أَﻧْﺘُ ْﻢ آﻛِﻠُ ْﻮنَ"‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫اور‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ﺤ ُﻦ آﻛِﻠُ ْﻮنَ"   "ﻧَ ْ‬
‫ﺤ ُﻦ"‬ ‫" ُﻫ ْﻢ" اور "ﻧَ ْ‬

‫ ‬ ‫ ا ‪  ،‬ا  ‬ ‫ ‬ ‫ت    ا  ‬ ‫ؒ    ا   ب  "ﻫﻤﻊ اﻟﻬﻮاﻣﻊ"     ‪"  :‬‬ ‫ ‬ ‫)‪ (1‬ا م   ل  ا‬
‫  "۔ )ﻫﻤﻊ اﻟﻬﻮاﻣﻊ‪(244/1 :‬‬ ‫ر ‬ ‫ ا‬ ‫ وا‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫اور‬
 ‫‪175‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ِب"‪.‬‬
‫ " َزﻳْ ٌﺪ ﺿَ ﺎر ٌ‬ ‫  ۔ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫     و ں ‬ ‫    وع   ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ر ا   ف اور ا  آ    ‬ ‫‪‬‬
‫ "ﻟَ ٗﻪ‪ ،‬ﻟَ ُﻬ َ "‪.‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫  ح ‬ ‫ف  ‬
‫ "   وہ  م  و  ‬ ‫‪ ‬م  رہ " ء ‬
‫ ‬ ‫    ہ  دے  د     ۔  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ " ء"    ‬ ‫ﱃ"    ‬ ‫‪َ " ‬ﻋ ٰﲆ"  اور " ِإ ٰ‬
‫" َﻋﻠَ ْﻴ ِﻪ‪َ ،‬ﻋﻠَ ْﻴ ِﻬ َ ‪ ،‬إِﻟَ ْﻴ ِﻪ‪ِ ،‬إﻟَ ْﻴ ِﻬ َ "‪.‬‬
‫     ا ل      ۔‬ ‫ر  ا ‬ ‫      م     اور اس    م   ا‬ ‫ ا  ‬ ‫‪‬‬

‫؟‬ ‫  اورا م  ن ‬ ‫   ‬ ‫‪1‬۔ ‬

‫؟‬ ‫ ‬ ‫    ت   ‬ ‫ اور ‬ ‫ ‬ ‫‪2‬۔‬
‫؟ ‬ ‫ت ذ  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ اور ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ن ‪،‬‬ ‫‪3‬۔‬
‫؟‬ ‫   ا  م ن ‬ ‫ت  ا ر   ‬
‫‪4‬۔ذا  ‬
‫؟‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‪ ،‬رع ‪ ،‬ت اور ا  و     ‬ ‫‪5‬۔ ‬
‫‪6‬۔درج ذ  ا ظ          ۔‬
‫ﺐ‬ ‫ﺖ َﻋﻠَﻴْ ِﻬ ْﻢ﴾‪﴿ ...‬ﻻَ َرﻳْ َ‬ ‫﴿إِﻳﱠ َﺎك ﻧَ ْﻌﺒُ ُﺪ َوإِﻳﱠ َﺎك ﻧ َْﺴﺘَ ِﻌ ُ﴾‪﴿ ...‬ا ْﻫ ِﺪﻧَﺎ﴾‪﴿ ...‬أَﻧْ َﻌ ْﻤ َ‬
‫ِﻓﻴ ِﻪ﴾‪ُ ﴿ ...‬ﻫ ًﺪى ﻟِﻠْ ُﻤﺘﱠ ِﻘ َ﴾‪﴿ ...‬ﻳُ ْﺆ ِﻣﻨُﻮنَ﴾‪﴿ ...‬ﻳُ ِﻘﻴ ُﻤﻮنَ﴾‪َ ﴿ ...‬ﻋ َﲆ ُﻫ ًﺪى ِﻣ ْﻦ‬
‫ﺠﺰِي‬ ‫ﺤﻮنَ﴾‪﴿ ...‬ﻛَ َﻔ ُﺮوا﴾‪﴿ ...‬أَأَﻧْ َﺬ ْرﺗَﻬُ ْﻢ﴾‪﴿ ...‬أَﻧﱠ ُﻜ ْﻢ َﻏ ْ ُ ُﻣ ْﻌ ِ‬ ‫َرﺑﱢ ِﻬ ْﻢ﴾‪ُ ﴿ ...‬ﻫ ُﻢ اﻟْ ُﻤ ْﻔﻠِ ُ‬
‫ﴫو ُﻫ ْﻢ َواﻗْ ُﻌ ُﺪوا ﻟَﻬُ ْﻢ﴾‪...‬‬ ‫ﺣ ُ ُ‬ ‫ﺧﺬُو ُﻫ ْﻢ َوا ْ‬ ‫ﺟ ْﺪ ُ ُﻮ ُﻫ ْﻢ َو ُ‬‫ُﺼﻮﻛُ ْﻢ﴾‪َ ﴿ ...‬و َ‬ ‫ﷲ﴾‪﴿ ...‬ﻟَ ْﻢ ﻳَﻨْﻘ ُ‬ ‫ِ‬
‫ﷲ﴾‪...‬‬ ‫﴿ َﻏﻔُﻮ ٌر َر ِﺣﻴ ٌﻢ﴾‪﴿ ...‬ﻳُ ْﺮﺿُ ﻮﻧَﻜُ ْﻢ ِﺑﺄَﻓْ َﻮا ِﻫ ِﻬ ْﻢ﴾‪َ ﴿ ...‬و ُﻫ ْﻢ ﺑَ َﺪ ُءوﻛُ ْﻢ﴾‪﴿ ...‬ﻗ ُْﻞ ُﻫ َﻮ ُ‬
‫ﺣ ِﻜﻴْ ٌﻢ﴾‪...‬‬ ‫ﺣ َﺴ ُﻦ ﻗَ ْﻮﻻً ﴾‪َ ﴿ ...‬ﻋﻠِﻴْ ٌﻢ﴾‪َ ﴿ ...‬‬ ‫﴿أُوﻟَ ِﺌ َﻚ ُﻫ ُﻢ اﻟْﻔَﺎﺋِ ُﺰو َن﴾‪َ ﴿ ...‬و َﻣ ْﻦ أَ ْ‬
‫ﺼ ْﻮ ٌر‪...‬‬ ‫اب‪َ ...‬ﻣﻨْ ُ‬‫ﴐ ٌ‬ ‫‪...‬ﴐﺑَ ٌﺔ‪ ُ ...‬ﱠ‬ ‫ﺖ ََ‬ ‫ﺤ ُﻦ‪ ...‬أَﻧْ َ‬ ‫ﺧﺎﻟِ ُﺪ ْو َن‪ ...‬أَﻧَﺎ‪ ...‬ﻧَ ْ‬ ‫ُﻫ ْﻢ َ‬
‫ب‪ ...‬إِﻧﱠ ُﻬ ْﻢ ﻟَ ٰﻜ ِﺬﺑُ ْﻮ َن‪َ ...‬ﻫﻴْ َﻬﺎتَ ‪ ...‬ﺷَ ﺘﱠﺎ َن‪ُ ...‬ر َوﻳْ َﺪ‪ ...‬ﺑَﻠْ َﻪ‪َ ...‬ﻫﻠُ ﱠﻢ‪ُ ...‬د ْوﻧَ َﻚ‪...‬‬ ‫َﻣ ْﻜﺘُ ْﻮ ٌ‬
 ‫‪176‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ ‬
‫   ن‬ ‫ا  ‬
‫" ُﻫ َﻮ ﻋﻨ َﺪ اﻟﻨﱡﺤﺎ ِة اﺳ ٌﻢ ﻳﱠﻜﻮ ُن ﻌﻨَﻰ اﻷْ َﻣ ِﺮ أو اﳌ َ ْ‬
‫ﺎﴈ"‪.‬‬
‫    ۔‬ ‫   ‬ ‫     ا    ‬ ‫ اس ا    ‬ ‫ا  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ا  ‬
‫ "ﺑَ ُﻌ َﺪ" اور  "ﺷَ ﺘﱠﺎنَ" ‬ ‫ " َﻫ ْﻴ َﻬﺎتَ " ‬ ‫    ۔ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪ :‬وہ  ا    ‬ ‫ ا‬ ‫‪1‬۔ا  ا‬
‫ "اِﻓ َ َ‬
‫ْﱰ َق"‪.‬‬
‫ ‬ ‫ "أُ ﱟف"  ‬ ‫   ۔  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  رع  ‬ ‫     ‬ ‫ ا رع‪  :‬اس  ا    ‬ ‫‪2‬۔ا  ا‬
‫"أَﺗ َﻀَ ﱠ‬
‫ﺠ ٌﺮ"‪.‬‬
‫ُﺖ"‪.‬‬
‫ "ا ُْﺳﻜ ْ‬ ‫"ﺻ ٍﻪ" ‬
‫  َ‬ ‫    ۔ ‬ ‫‪ :‬اس ا          ا    د‬ ‫ ا‬ ‫‪3‬۔ا  ا‬

‫ا  و ا‬
‫)‪(2‬۔‬ ‫‪،‬‬ ‫   ‪(1) :‬۔‬ ‫‪ ‬وٹ    ظ   ا ء ا ل   دو ‬
‫ہ  ر  ۔ ‬ ‫     ‬ ‫   ‬ ‫‪ :‬ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪1‬۔ا  ‬
‫ ‬ ‫ہ  ر       ‬ ‫  ن  اور  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫‪ :‬‬ ‫ ‬ ‫‪2‬۔ا  ‬
‫‪،‬‬ ‫  ‪(1) :‬۔  ‬ ‫   دو  ‬ ‫ ‬ ‫       ا   ح  ادا    ۔    ا  ‬ ‫ح  ا   ن  ‬
‫)‪(2‬۔ ل‬
‫"ﺻ ٍﻪ‪،‬‬
‫  َ‬ ‫     و       ۔ ‬ ‫ ا  ‬ ‫   ا اء‬ ‫   ‬ ‫‪ :‬اس     ‬ ‫‪1‬۔‬
‫َﻫ ْﻴ َﻬﺎتَ ‪ ،‬أُ ﱟف" و ہ۔‬
 ‫‪177‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫   ‬ ‫ل ا  ‬ ‫   اس   ا‬ ‫‪2‬۔ ل‪ :‬وہ         و    اور         ‬
‫ل  ا   ۔‬ ‫   ا‬ ‫    ۔   " َﻋﻠَ ْﻴﻜُ ْﻢ أَﻧْﻔُﺴ ُﻜ ْﻢ"   " َﻋﻠَ ْﻴ ُﻜ ْﻢ"‪" ،‬أَﻟْ ِﺰ ُﻣ ْﻮا"   ‬ ‫ ‬
‫ اس   ‬ ‫ ‬
‫      ن        ل   وزن   ا      ا    ‬ ‫ ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ﺲ‪ِ ،‬ﻧ ْﻌ َﻢ و ہ(    ‪3 ،‬۔  م‬
‫د  ں‪(1) :‬۔     ‪(2)  ،‬۔ ف     ) ِﺑﺌْ َ‬ ‫  ا  ‬
‫ ا ل ‬ ‫ﺎل" اور "ﺗ َ َﺮ ِ‬
‫اك"    ں ا‬ ‫ﺻ َ‬‫ " َﻋ َ َل‪َ ،‬و َ‬ ‫ )ﻇ ﱠَﻞ‪ ،‬ﺑَﺎتَ ‪ ،‬ﻛَﺎ َنو ہ(    ۔ ‬ ‫ ‬
‫د ‬ ‫     اور  ان  ا ل     ں  ا  ‬ ‫ﺻ َﻞ"  اور  "ﺗ َ َﺮ َك"  ‬
‫ل    وزن    " َﻋ َﻤ َﻞ‪َ ،‬و َ‬
‫  ۔‬ ‫۔ ان   " ول "  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫   ‬ ‫ل ‬ ‫   ا‬ ‫ ا ل     ل  اور   ول   ف  ا    ‬ ‫‪‬ا‬
‫  ۔‬ ‫ل ‬ ‫  ں   ا‬ ‫‪  ،‬رع اور ا  ‬
‫   ۔‬ ‫   ‬ ‫‪ ‬م ا ء ا ل ‬
‫ﺻ ٍﻪ ﻳَﺎ‬
‫ " َ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ل ‬ ‫ ا‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫‪ ،‬وا ‪ ،‬‬ ‫ و‬ ‫‪ ‬ا      ا    ‬
‫ ‬
‫ﺻ ٍﻪ ﻳَﺎ ِﻏﻠْ َ ُن"‪.‬‬
‫ﺻ ٍﻪ ﻳَﺎ ﻏ َُﻼ َﻣﺎنِ ‪َ ،‬‬
‫ﻏ َُﻼ ُم‪َ ،‬‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫   ا ر  ‬ ‫‪  ‬ا ء  ا ل       ف   ب        وہ  ا ء  ا ل  ‬
‫" َﻋﻠَﻴْ َﻚ ﻧَﻔ َْﺴ َﻚ‪َ ،‬ﻋﻠَﻴْ ُﻜ ْﻢ أَﻧْﻔ ُُﺴﻜُ ْﻢ‪َ ،‬ﻋﻠَﻴْﻜ ﱠُﻦ أَﻧْﻔ ُُﺴﻜ ﱠُﻦ"‪.‬‬
‫ " َﻫﻴْ َﻬﺎتَ ﺑُﻠُ ْﻮ َغ اﻷْ َ َﻣﺎ ِ ْ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ دو ں  ‬ ‫ اور  ‬ ‫ ا  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ﺑِﺎﻟﺘﱠ َﻤ ِﻨ ْﻲ"‪" ،‬اﳌَﻨْ َﺰ ُل َﻫ ْﻴ َﻬﺎتَ "‪.‬‬
‫   ۔‬ ‫ر ‬ ‫ ا‬ ‫ وا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  رع اور ا    ‬ ‫ ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ل  ا ‬ ‫ ا‬ ‫   اس ‬ ‫   ‬ ‫‪ ‬ا          ر      اس     ‬
‫   ‬ ‫ ‬
‫س إِذَا ﺑَ َﺪأَ اﻟ ﱠﺪ ْر َ‬
‫س"۔   ل   ‬ ‫ج اﻟﻨﱢ َﺴﺎ ِء" اور  َ‬
‫"ﺻ ٍﻪ ﻳَﺎ ﺗ ََﻼ ِﻣ َﺬ اﻟ ﱠﺪ ْر ِ‬ ‫۔   "أُ ﱟف ﱢﻣ ْﻦ ﺗ َ ﱡ‬
‫َﱪ ِ‬
 ‫‪178‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫ دو ى   "أَﻧْﺘُ ْﻢ" ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫"أَﻧ َ‬
‫ْﺖ" ‬
‫   ا  وہ  ا ل   ز      ‬ ‫ ‬ ‫     ا ل    وہ  د‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ا ء  ا ل  ا  ا ل  وا  ‬
‫  ے  ۔‬ ‫ى وا  ‬ ‫ى     ‬ ‫  ے   ا  ‬ ‫  ز  وا  ‬ ‫ا  ‬
‫  ل   ‬ ‫    ح ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫       ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ا  ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫  ۔‬ ‫و ہ وا  ‬
‫     آ   ۔‬ ‫ آ    ‬ ‫ل  ان     ‬ ‫ ا ل   ‬ ‫‪‬ا‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫ ا ا  ‬ ‫   اس   ‬ ‫ ‬ ‫ب‬
‫ ‬ ‫ ا ل        ف ‬ ‫‪‬ا‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ آ  وہ ‬ ‫ ‬ ‫ آ    وہ  ہ اور     ‬ ‫ ا ل     ‬ ‫‪ ‬وہ ا‬
‫    رت ‬ ‫    رت    ہ اور    ن ‬ ‫      ن ‬ ‫ن‬
‫     ‬ ‫  ن اور ‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ا ل درج ذ   ‪:‬‬ ‫ر ا‬ ‫‪ ‬ا  اور ‬
‫ز‬ ‫ا  ‬ ‫ز‬ ‫ا  ‬
‫ُﺖ‬
‫ا ُْﺳﮑ ْ‬ ‫ا‬ ‫ﺻ ٍﻪ‬‫َ‬ ‫ﺧ ْﺬ‬ ‫ُ‬ ‫ا‬ ‫إِﻟَﻴْ َﻚ ﻛَ َﺬا‬
‫أَﻗْﺒ ِْﻞ‬ ‫ا‬ ‫ﱄ‬‫إِ َ ﱠ‬ ‫أَﻟْ ِﺰ ْم‬ ‫ا‬ ‫َﻋﻠَ ْﻴ َﻚ‬
‫ﺗ َ َﻘ ﱠﺪ ْم‬ ‫ا‬ ‫أَ َﻣﺎ َﻣ َﻚ‬ ‫ﺢ‬
‫ﺗ َ َﻨ ﱠ‬ ‫ا‬ ‫إِﻟَﻴْ َﻚ‬
‫ﺎل‬‫ﺗ َ َﻌ ْ‬ ‫ا‬ ‫ﺣ ﱠﻲ‬
‫َ‬ ‫ﺣ ِ ْ‬
‫ﴬ‬ ‫أَ ْ‬ ‫ا‬ ‫َﻫﻠُ ﱠﻢ ﻛَﺬَا‬
‫ﺗ َ َﻌ ْ‬
‫ﺎل‬ ‫ا‬ ‫ﺖ‬
‫َﻫﻴْ َ‬ ‫ﺗ َ َﻌ ْ‬
‫ﺎل‬ ‫ا‬ ‫َﻫﻠُ ﱠﻢ إِ َ ﱠ‬
‫ﱄ‬
‫ﺗ َ َﻌ ْ‬
‫ﺎل‬ ‫ا‬ ‫َﻫ ﱠﻼ‬ ‫ﺧ ْﺬ‬
‫ُ‬ ‫ا‬ ‫ُد ْوﻧ ََﻚ‬
‫ﺗ َ َﻌ ْ‬
‫ﺎل‬ ‫ا‬ ‫َﻫ ْﻞ‬ ‫ِﺐ‬
‫اﺳﺘَﺠ ْ‬
‫ْ‬ ‫ا‬ ‫آ ِﻣ ْ‬
‫ﺑَ ُﻌ َﺪ‬ ‫َﻫ ْﻴ َﻬﺎتَ‬ ‫أَﻗْﺒ ِْﻞ‪َ ،‬ﻋ ﱢ‬
‫ﺠ ْﻞ‬ ‫ا‬ ‫ﺣ ﱠﻴ َﻬ ْﻞ‬
‫َ‬
 ‫‪179‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫اِﻓ َْﱰَ َق‬ ‫ﺷَ ﺘﱠﺎ َن‬ ‫اُﻛْﻔ ُ‬
‫ُﻒ‬ ‫ا‬ ‫َﻣ ْﻪ‬
‫ﴎ َع‬‫ََ‬ ‫ﴎ َﻋﺎ َن‬ ‫َْ‬ ‫اﺛ ْ ُﺒ ْ‬
‫ﺖ‬ ‫ا‬ ‫َﻣﻜَﺎﻧ ََﻚ‬
‫ﺐ‬
‫ﺠ ُ‬ ‫أَﺗ َ َﻌ ﱠ‬ ‫رع‬ ‫ي‬
‫َو ْ‬ ‫ﺧ ْﺬ‬
‫ُ‬ ‫ا‬ ‫َﻫ َﺎك‬
‫ﺟ ُﻊ‬ ‫أَﺗ َ َﻮ ﱠ‬ ‫رع‬ ‫آ ٍه‬ ‫اُﺗ ْ ُﺮ ْك‬ ‫ا‬ ‫ﺑَﻠْ َﻪ‬
‫أَﺗَﺄَﻟﱠ ُﻢ‬ ‫رع‬ ‫أَ ْو ٍه‬ ‫ﻗُ ْﻢ‬ ‫ا‬ ‫َد ْع َد ْع‬

‫؟‬ ‫   ا ل ذ  ‬ ‫   ‬ ‫‪1‬۔ا  ‬

‫؟‬ ‫  ن ‬ ‫ ا ل   ا م ‬ ‫‪2‬۔ا‬
‫‪3‬۔درج ذ   ت ا  ا ل           ر   ‪:‬‬
‫ﴎ َﻋﺎنَ‪.‬‬
‫ﺣ ﱠﻲ‪ْ َ ،‬‬ ‫ﺻ ٍﻪ‪ ،‬أَ َﻣﺎ َﻣ َﻚ‪ِ ،‬ﻫ ْﻴ ِ‬
‫ﺖ‪َ ،‬ﻫ ﱠﻼ‪َ ،‬ﻫ ْﻞ‪َ ،‬‬ ‫ﺷَ ﺘﱠﺎنَ‪ ،‬ﺑَﻠْﻪَ‪َ ،‬‬
‫۔‬ ‫     ‬ ‫ول  ل او  ر‬ ‫‪4‬۔درج ذ   ں   ا  ا ل   ‬
‫ﷲ اﻟْ ُﻤ َﻌ ﱢﻮ ِﻗ َ ِﻣﻨْﻜُ ْﻢ﴾‪...‬‬ ‫َﺎل ﻟِ َﻮاﻟِ َﺪﻳْ ِﻪ أُ ﱟف ﻟَ ُﻜ َ ﴾‪﴿ ...‬ﻗَ ْﺪ ﻳَ ْﻌﻠَ ُﻢ ُ‬ ‫﴿ َواﻟ ِﱠﺬي ﻗ َ‬
‫ﷲ﴾‪َ ﴿ ...‬ﻫ ْﻴ َﻬﺎتَ‬ ‫﴿ َﻋﻠَ ْﻴ ُﻜ ْﻢ أَﻧْﻔ َُﺴﻜُ ْﻢ﴾‪﴿ ...‬ﻓ ََﻼ ﺗَﻘ ُْﻞ ﻟَ ُﻬ َ أُ ﱟف﴾‪َ ﴿ ...‬وﻳْ َﻜﺄَ ﱠن َ‬
‫َﻫﻴْ َﻬﺎتَ ﻟِ َ ﺗ ُﻮ َﻋ ُﺪونَ﴾‬
‫ﺻ ٍﻪ‪ ،‬ﻓَ َﻘ ْﺪ ﻟَﻐَﺎ«‬ ‫ُﺐ‪َ :‬‬ ‫ﺨﻄ ُ‬ ‫ﺠ ُﻤ َﻌ ِﺔ َواﻹْ ِ َﻣﺎ ُم ﻳَ ْ‬ ‫َﺎل‪» :‬إِذَا ﻗ َ‬
‫َﺎل ﻳَ ْﻮ َم اﻟْ ُ‬ ‫َﻋ ْﻦ أَ ِ ُﻫ َﺮﻳْ َﺮةَ‪ ،‬ﻗ َ‬
‫َﺖ‬‫ﺣ ُﺪﻛُ ْﻢ‪ :‬آ ِﻣ َ ‪َ ،‬وﻗَﺎﻟ ِ‬ ‫َﺎل أَ َ‬ ‫َﺎل‪» :‬إِذَا ﻗ َ‬ ‫ﷲﷺﻗ َ‬ ‫ﻮل ِ‬ ‫َﻋ ْﻦ أَ ِ ُﻫ َﺮﻳْ َﺮةَ‪ :‬أَ ﱠن َر ُﺳ َ‬
‫ﺧ َﺮى ُﻏ ِﻔ َﺮ ﻟَ ُﻪ َﻣﺎ ﺗ َ َﻘ ﱠﺪ َم ِﻣ ْﻦ َذﻧْ ِﺒ ِﻪ«‪.‬‬ ‫ﺣ َﺪا ُﻫ َ اﻷُ ْ‬ ‫َﺖ ِإ ْ‬‫اﻟﺴ َ ِء‪ :‬آ ِﻣ َ ‪ ،‬ﻓَ َﻮاﻓَﻘ ْ‬ ‫ﰲ ﱠ‬ ‫اﳌَﻼَ ِﺋ َﻜ ُﺔ ِ‬
‫ﷲ‪ُ ...‬ر َوﻳْ َﺪ َك أَﻳﱡ َﻬﺎ اﻟْ ُﻤﺘَ َﻌﻠﱢ ُﻢ‪...‬‬ ‫ﰲ َﺳ ِﺒﻴْ ِﻞ ِ‬ ‫ﺠﺎ ِﻫ ُﺪ ْو َن ِ ْ‬ ‫أَ َﻣﺎ َﻣ ُﻜ ْﻢ أَ َﻣﺎ َﻣ ُﻜ ْﻢ أَﻳﱡ َﻬﺎ اﻟْ ُﻤ َ‬
‫ﺻ َ‬
‫ﺎل َﻣ ْﻦ‬ ‫ت ﻗَ ْﺒ َﻞ ﻧُ ُﺰ ْوﻟِ ِﻪ‪َ ...‬و َ‬
‫ﺟ ْﻤﻠَﺔً‪َ ...‬ﻋ َ َل ﻟِﻠْ َﻤ ْﻮ ِ‬ ‫َﺐ اﻟْ ِﻌﻠْ َﻢ ُ‬
‫ﺟ ْﻤﻠَ ًﺔ ﻓَﺎﺗ َ ُﻪ ُ‬ ‫ﻓَ َﻤ ْﻦ ﻃَﻠ َ‬
‫ﺤﻘﺎ‪.‬‬‫ﺖ ُﻣ ِ‬ ‫ﻗَﻄَ َﻌ َﻚ‪ ...‬ﺗ َ َﺮ ِ‬
‫اك اﻟْ ُﻤ َﺮا َء َوإِ ْن ﻛُﻨْ َ‬
 ‫‪180‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ ‬
‫)‪(1‬‬
‫   ن‬ ‫ا  ‬
‫م  دو ے   ف    ‬ ‫  ف   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫م  ا ‬ ‫ص ‬ ‫   ا    ‬
‫  ۔‬ ‫ "‬ ‫   "ا  ‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫ى    ء ‬ ‫ح اور ‬
‫ا و ا‬
‫    ۔‬ ‫ ‬ ‫ اور  ف   ‬ ‫         ا     ورى   ‬ ‫‪ ‬‬
‫ ‬ ‫‪ ،‬ا  ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   اس      ب      ورى       ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫‪‬‬
‫  وذا  ل  ۔‬ ‫       ا ء   ‬ ‫ ‬ ‫ا رہ اور ا‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ اور ا ء  ام    م و ہ   ‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫  ں   ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬وہ ا ء   ‬
‫۔‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   وزن     اس   ‬ ‫ و    ا ر     ‬ ‫ ا‬ ‫‪  ‬‬
‫   ‬ ‫ ا ء    ‬ ‫  ں    ا‬ ‫   وزن    ‬ ‫        ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬وہ  ا ء    در‬
‫۔    " ُﻣ َﺴ ْﻴ ِﻄ ٌﺮ‪ُ ،‬ﻣ َﻬﻴْ ِﻤ ٌﻦ‪ُ ،‬ﻣ َ‬
‫ﺼ ْ ٌِف"  و ہ  ۔   رہ  ا ء   ب  "ﻓَ ْﻴ َﻌﻞ"    ا    ‬ ‫ ‬
‫        " ُﻣ َﻔ ْﻴ ِﻌ ٌﻞ"    وزن    آ    اور    وزن      اوزان      "ﻓُ َﻌ ْﻴ ِﻌ ٌﻞ"    ‬

‫)‪ (1‬اﻻرﺗﺸﺎف‪ ،301 :‬ﴍح اﻟﺸﺎﻓﻴﺔ‪ ،189 :‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪ ،927 :‬ﺷﺬّاﻟﻌﺮف‬
‫ﰲ ﻓﻦ اﻟﴫف‪ ،172 :‬اﻟﴫف اﻟﻌﺮ ‪ ،191 :‬اﻟﻠﺒﺎب ﰲ ﻋﻠﻞ اﻟﺒﻨﺎء واﻹﻋﺮاب‪،158/2 :‬‬
‫أﻟﻔﻴﺔ اﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ‪ ،68 :‬اﻷﺻﻮل ﰲ اﻟﻨﺤﻮ‪ ،37/3 :‬اﻟﻜﺘﺎب ﻟﺴﻴﺒﻮﻳﻪ‪ ،415/3 :‬ﻫﻤﻊ اﻟﻬﻮاﻣﻊ‪:‬‬
‫‪ ،377‬ﴍح اﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ‪.139/4 :‬‬
 ‫‪181‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫)‪(1‬‬
‫      ۔‬ ‫ ‬ ‫   و    ان ا ء     ا  ‬ ‫وزن  رى    ‪ ،‬اس ‬
‫‪ ‬درج ذ  ا ء       در‬ ‫‪:‬‬ ‫ ‬
‫ﺐ‪ ،‬أَ َ‬
‫ﺣ ٌﺪ"  ا ء  ا ر) ال‪ ،‬ر ن  و ہ(  ا ء ‬ ‫ﺣ ْﺴ ٌ‬ ‫اﻷَﺿْ ٰ‬
‫ﺤﻰ‪َ ،‬‬ ‫" َﻏ ْ َ‪ِ ،‬ﺳ ٰﻮى‪ ،‬اﻟْ ِﻔﻄْ ُﺮ‪ْ ،‬‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫‪  ،‬ا‬ ‫ی‪ِ   ،‬‬
‫وف    ‬ ‫ﺾ‪ ،‬أَ ﱡ‬
‫ا ُ ع  )اﻟﺠﻤﻌﺔ‪ ،‬اﻟﺴﺒﺖ  و ہ  ( "ﮐُ ﱡﻞ‪َ ،‬ﺑ ْﻌ ُ‬
‫ (اور   ت۔‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬ا   ل‪،‬‬ ‫ وا  ا  ء)ا  ‬
‫)‪(2‬‬
‫  ‪:‬‬ ‫ درج ذ   ا      ‬ ‫ ا    ا  ‬ ‫‪‬‬
‫ ‬ ‫      ۔ ‬ ‫ اس    ‬ ‫)‪(1‬۔۔۔  ‪        :‬و د  اور            ‬
‫(‬ ‫ ‬ ‫ﺐ" )‬ ‫ﺐ  ")   ب( اور "ﮐَﺎﺗِ ٌ‬
‫ﺐ"  ا   "ﮐُ َﻮﯾْ ِﺘ ٌ‬ ‫"ﻛِﺘَ ٌ‬
‫ﺎب  " "ﮐُﺘَﯿْ ٌ‬
‫ " ُد َرﯾْ ِﮭ َ تٌ "‬ ‫  ۔ ‬ ‫    ِ َّ      ‬ ‫‪         :‬‬ ‫)‪(2‬۔۔۔‬
‫) ڑے   در (‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫    را   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ د       ن ‬ ‫‪ :‬‬ ‫)‪(3‬۔۔۔‬
‫(‬ ‫ ‬ ‫"ﺷُ َﻮﯾْ ِﻌ ٌﺮ")‬ ‫"ﺷَ ﺎ ِﻋ ٌﺮ"   ‬
‫ ‬ ‫      ۔ ‬ ‫    ہ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ز ن     ن    ‬ ‫‪:‬‬ ‫)‪(4‬۔۔۔‬
‫ ( ‬ ‫    ڑى د   ( " ُد َوﯾْ َﻦ اﻟْ ِﻤ ْﻨ َ ِ‬
‫ﱪ")      ‬ ‫"ﻗَ ِﺒﯿْ َﻞ اﻟْ َﻌ ْ ِ‬
‫ﴫ" )‬
‫ "اﺑْ ٌﻦ"‬ ‫  ۔ ‬ ‫  ا   ‬ ‫ اور  ر وا  ‬ ‫د    م   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫)‪(5‬۔۔۔‬
‫"أ ُ َ‬
‫ﺧﯿﱠ ٌﺔ"‪.‬‬ ‫ ) رے  ( "ﺑُﻨَﯿﱠ ٌﺔ"  ) رى  ( "أَ ٌخ"‪،‬‬

‫)‪ (1‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.944 :‬‬

‫)‪ (2‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.929 :‬‬
 ‫‪182‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ﺣ َﺴ ْﯿ ٌﻦ‪،‬‬
‫ " ُ‬ ‫ ا اب   رى     ۔  ‬ ‫   ‬ ‫       آ ى   ف      اس    ‬ ‫ ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ُﺳ َﮭ ْﯿ ٌﻞ"‪.‬‬
‫ب  "و ہ۔‬
‫ "ﺿُ َﻮﯾْ ِﺮ ٌ‬ ‫  ۔ ‬
‫             آ ى  ف       ا  و ً   ہ د  ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫     اس     د  وا‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫        ف   ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ُﻋﯿَﯿْﻨَ ٌﺔ‪ُ ،‬‬
‫ﺣ َﻤﯿْ َﺮا ُء"‪.‬‬ ‫"أُ َﻣﯿﱠ ٌﺔ‪،‬‬
‫ﺟ َﻌﻴْ ِﻔ ٌﺮ"‪،‬‬
‫ " ُ‬ ‫ﺣ َﺴ ْ ٌ "‪(2) ،‬۔  "ﻓُ َﻌﻴْ ِﻌ ٌﻞ"‬
‫ " ُ‬ ‫ اوزان   ‪(1) :‬۔  "ﻓُ َﻌﯿْ ٌﻞ"  ‬ ‫   ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫)‪(1‬‬
‫ﺼﻴْ ِﻔ ْ ٌ"‪.‬‬
‫ " ُﻋ َ‬ ‫)‪(3‬۔ "ﻓُ َﻌﯿْ ِﻌﯿْ ٌﻞ" ‬
‫ﺣ َﺴ ٌﻦ‪َ ،‬ﺳ ْﻬ ٌﻞ‪ ،‬ﻓَﻀْ ٌﻞ"  ‬
‫ " َ‬ ‫ وزن   آ   ۔ ‬ ‫ "ﻓُ َﻌﯿْ ٌﻞ"  ‬ ‫ ا    ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ﺣ َﺴ ْ ٌ ‪ ،‬ﻓُﻀَ ﻴْ ٌﻞ‪ُ ،‬ﺳ َﻬﻴْ ٌﻞ" آ   ۔‬
‫" ُ‬
‫ﴫ"    ‬
‫ﺐ‪َ ،‬ﻣﻨْ َ ٌ‬
‫ﺟ ْﻌ َﻔ ٌﺮ‪َ ،‬زﻳْﻨَ ُ‬
‫ " َ‬ ‫ "ﻓُ َﻌﻴْ ِﻌ ٌﻞ"    وزن    آ   ۔  ‬ ‫ ا    ‬ ‫‪ ‬ر ‬
‫ﺐ‪ُ ،‬ﻣﻨَﻴْ ِ ٌ‬
‫ﴫ" آ   ۔‬ ‫ﺟ َﻌﻴْ ِﻔ ٌﺮ‪ُ ،‬زﻳَﻴْﻨِ ٌ‬
‫" ُ‬
‫ﺎح‪َ ،‬ﻣ ْﻘﺘُ ْﻮ ٌل"    ‬ ‫ﺼ ُﻔ ْﻮ ٌر‪ِ ،‬ﻣ ْ‬
‫ﺼﺒَ ٌ‬ ‫ " ُﻋ ْ‬ ‫ وزن    آ   ۔  ‬ ‫"ﻓُ َﻌﯿْ ِﻌﯿْ ٌﻞ"‬ ‫ ا    ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ﺼ ْﻴ ِﻔ ْ ٌ‪ُ ،‬ﻣ َﻘﻴْ ِﺘﻴْ ٌﻞ" آ   ۔‬
‫ﺼﻴْ ِﺒﻴْ ٌﺢ‪ُ ،‬ﻋ َ‬
‫" ُﻣ َ‬
‫ ‬ ‫  ف   ‬ ‫ و  اس   ‬ ‫ ‬ ‫   اور  ں  وف ا   ں   اس   ‬ ‫‪ ‬ا  ا    ‬
‫ﺟ ٌﻞ"   "ﻓُ َﺮﻳْ ِﺰ ٌد  "اور " ُﺳ َﻔ ْ ٌِج"‪.‬‬
‫ "ﻓَ َﺮ ْز َد ٌق‪َ ،‬ﺳ َﻔ ْﺮ َ‬ ‫  ۔ ‬ ‫   "ﻓُ َﻌ ْﻴ ِﻌ ٌﻞ"   وز  ‬
‫ن  ‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ اس      ف ‬ ‫  ف   ‬ ‫  ف زا      ‬ ‫‪ ‬ا      ا    ‬
‫  ہ      ف   د   ۔‬ ‫ ‬ ‫" ِﻋ ْﻨ َﺪﻟِ ْﻴ ٌ‬
‫ﺐ"  " ُﻋ َﻨ ْﻴ ِﺪ ٌل"‪  ،‬ء   ‬

‫)‪ (1‬ﺷ ّﺬ اﻟﻌﺮف ﰲ ﻓﻦ اﻟﴫف‪.173 :‬‬

 ‫‪183‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫"ﻓُ َﻌﻴْ ِﻌ ٌﻞ" ‬ ‫  ف     اور ا   ف زا      اس  ف زا     ف   ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫‪ ‬ا    ا   ر ‬
‫ﺣ ْ ٌِج‪ ،‬ﻏُﻀَ ﻴْ َﻔ ٌﺮ" آ   ۔‬
‫" ُد َ‬ ‫ﺣ َﺮ ٌج‪ ،‬ﻏَﻀَ ﻨْ َﻔ ٌﺮ  "  ‬
‫ " ُﻣ َﺪ ْ‬ ‫  ۔ ‬ ‫   ‬ ‫ وزن   ‬
‫‪ ‬ا    ا    دو    دو    زا   وف  زا ہ   ں       وف   ف    ز دہ   ار    ان    ‬
‫  اور "ﻓُ َﻌ ْﻴ ِﻌ ٌﻞ"   وزن        ۔   " ُﻣﻘَﺎﺗِ ُﻞ"‬ ‫ف    ر   ا  ‬
‫)‪(1‬‬
‫" ُﻣ َﻘﻴْ ِﺘ ٌﻞ"‪.‬‬
‫ار ‬ ‫   ‬ ‫ ا‬ ‫ و‬ ‫     وا      اس    ‬ ‫رہ  ‬ ‫ ‬ ‫ ا    آ    ا‬ ‫‪‬‬
‫ﴐ ٰ " ‬
‫ " ُ ْ‬ ‫ د   ۔  ‬ ‫     ‬ ‫   ‬ ‫  ف    ا‬ ‫   اور  اس      ‬ ‫ر‬
‫)‪(2‬‬
‫ﴐﻳْ ٰﺒﻰ"‪.‬‬
‫" َُ‬
‫ ‬ ‫ " ء"     ل  ر  وا‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫ ا    ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ا    ا    آ     ء  ‬
‫۔   " ُﻣ ْﺴﻠِ َﻤﺔٌ"  " ُﻣ َﺴﻴْﻠِ َﻤﺔٌ"‪.‬‬
‫ ا   ل ر  ‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫       ‬ ‫ ‬ ‫  ودہ  ر ‬ ‫‪ ‬ا    ا    آ    ا‬
‫ﺣ َﻤ َا ُء"‪.‬‬
‫ﺣ ْﻤ َﺮا ُء"   " ُ‬
‫ " َ‬ ‫  ۔ ‬ ‫وا‬
‫ ‬ ‫‪ ‬ا    ا    دو ا  ف  ف      اور وہ   دو ے   ف     ل   آ    اس ا    ‬
‫ﺐ"  اور‬‫ﺎب‪ِ ،‬ﻗ ْﻴ َﻤﺔٌ"   "ﺑُ َﻮﻳْ ٌ‬
‫ و   ف      ا   ف       ۔    " َﺑ ٌ‬
‫   "ا  "اور " ء" "واؤ"      ل   آ   ۔‬ ‫"ﻗُ َﻮ ْ َﺔٌ" آ   ؛ ‬
‫ ‬ ‫    ۔ ‬ ‫ف   ف      ل   آ          و   ف     وا    وا‬ ‫‪‬ا    ‬
‫" ِدﻳْﻨَﺎ ٌر"    " ُدﻧَﻴْ ِ ٌ" آ   ؛ اس    " ِدﻳَﻨَﺎ ٌر" ا    " ِدﻧَﺎ ٌر"  ۔‬

‫)‪ (1‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.989 :‬‬

‫)‪ (2‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪ ،981 :‬اﻟﻠﺒﺎب ﰲ ﻋﻠﻞ اﻟﺒﻨﺎء واﻹﻋﺮاب‪.161/2 :‬‬
 ‫‪184‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ "آ َﻣ ٌ‬
‫ﺎل‪،‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫ اس    "واؤ"      وا‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫  ہ     ‬ ‫   ا‬ ‫‪ ‬ا  اس   ف  ‬
‫ "أُ َو ْ َ ٌﺎل‪ ،‬أُ َوﻳْﺒَ ٌﺎل" آ   ۔‬ ‫   "إِﺑ ٌِﻞ" اور "أَ َﻣ ٌﻞ"  (  ‬ ‫آﺑَ ٌﺎل" )    ا‬
‫   ۔ ‬ ‫‪ ‬ا  ا    دو ى    ف    اور وہ زا          و  اس   "واؤ"     وا‬
‫ﺧ َﻮﻳْ ِﺘ ٌﻢ  "آ   ۔‬
‫ﺐ‪ُ ،‬‬ ‫ "ﺷَ ﺎ ِﻋ ٌﺮ‪ ،‬ﻃَﺎﻟِ ٌ‬
‫ﺐ‪ ،‬ﺧَﺎﺗِ ٌﻢ  "   "ﺷُ َﻮﻳْ ِﻌ ٌﺮ‪ ،‬ﻃُ َﻮﻳْﻠِ ٌ‬
‫‪  ‬ا     ا  ف‪  ،‬ف     اور وہ  د       ا  ا        و  اس   " ء" ‬
‫ﺟ ِﻤ ْﻴ ٌﻞ"    " ُر ِﺣ ﱠﻴﺔٌ‪،‬‬
‫ﺣﻰ‪َ ،‬دﻟْ ٌﻮ‪َ ،‬‬
‫   اور   " ء"   " ء"   اد م وا    ۔   " َر ٰ‬
‫ُدﻟَ ﱠﻴﺔٌ‪ُ ،‬‬
‫ﺟ َﻤ ْﻴ ٌﻞ" آ   ۔‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫ و  اس   ‬ ‫ ‬ ‫د"     اس   ‬ ‫ ‬ ‫ا  ف "‬ ‫ ا    ‬ ‫‪‬‬
‫ﲇ‪ُ ،‬ذ َ ﱞ" آ   ۔‬
‫ﺻﺒَ ﱞﻲ‪ُ ،‬ﻋ َ ﱞ‬
‫ " ُ‬ ‫ﺻﺒ ﱞِﻲ‪َ ،‬ﻋ ِ ﱞ‬
‫ﲇ‪َ ،‬ذ ِ ﱞ" اس   ‬ ‫ " َ‬ ‫  ۔ ‬ ‫   وا‬
‫   اور ا     ف "ا "   "واؤ "‬ ‫  ف " ء"     اس   ا   ل   ر  ‬ ‫ ا    ‬ ‫‪‬‬
‫ب‪ِ ،‬ﻗﻨْ ِﺪﻳْ ٌﻞ"    ‬ ‫ " ِﻣ ْﻔﺘَ ٌ‬
‫ﺎح‪َ ،‬ﻣ ْﻜﺘُ ْﻮ ٌ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ وا‬ ‫ ‬ ‫       و  اس    " ء" ‬
‫ﺐ‪ ،‬ﻗُ َﻨ ْﻴ ِﺪﻳْ ٌﻞ"‪.‬‬
‫" ُﻣ َﻔﻴْ ِﺘ ْﻴ ٌﺢ‪ُ ،‬ﻣﻜَ ْﻴ ِﺘ ْﻴ ٌ‬
‫   اور ‬ ‫ ر  ‬ ‫ ا       ف  "   دہ"          و  ا  ‬ ‫‪‬‬
‫ﴘ‪،‬‬‫ِي"     "ﻛُ َﺮﻳْ ِ ﱞ‬
‫ﴫ ﱞ‬‫ﳼ‪َ ،‬ﻣ ْﺮ ِﻣ ﱞﻲ‪ِ ،‬ﻣ ْ‬
‫"ﻓُ َﻌﻴْ ِﻌﻴْ ٌﻞ"    وزن           ۔    "ﻛُ ْﺮ ِ ﱞ‬
‫ِي" آ   ۔‬
‫ﺼْ ﱞ‬
‫ُﻣ َﺮ ْ ﱞِﻲ‪ُ ،‬ﻣ َ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪  ‬ا       ف   ف   ا    اور  اس     ض   ہ  و          اس  ا    ‬
‫و   ہ    ف      وف  ہ  ف   وا       ۔   "اِﺑْ ٌﻦ‪ ،‬اِﺑْﻨَﺔٌ‪ ،‬اِ ْﺳ ٌﻢ"  ‬
 ‫‪185‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫)‪(1‬‬
‫"ﺑُﻨَ ﱞﻲ‪ ،‬ﺑُﻨَﻴﱠﺔٌ‪ُ ،‬ﺳ َﻤ ﱞﻲ" آ   ۔‬
‫ و  ‬ ‫ ‬ ‫             ‬ ‫‪  ‬ا       ف   ف   ا    اور  اس     ض   ہ  و‬
‫وف  ف   و ً  وا        ۔   " ِﻋ ْﺪ"  " َو ِﻋ ْﻴ ٌﺪ"‪" ،‬ﻗ ُْﻞ"  "ﻗُ َﻮﻳْ ٌﻞ"‪ُ " ،‬د ْم"   ‬
‫" ُد َﻣ ﱞﻲ"‪" ،‬ﻳَ ٌﺪ"  "ﻳُ َﺪﻳﱠﺔٌ"‪" ،‬ﻗِﻪْ"   " ُوﻗ ﱞَﻲ"‪" ،‬ﻟِﻪْ"   " ُو َ ﱞ‬
‫)‪(2‬‬
‫ي"‪.‬‬ ‫ﱄ" اور " َرﻩْ "   " ُر َو ﱞ‬
‫ ‬ ‫ اس   " ء"  وا    وا‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫   " ء"   وف      اس    ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ "ﺷُ َﻤﻴْ َﺴﺔٌ‪ُ ،‬ﻫ َﻨ ْﻴ َﺪةٌ‪ُ ،‬ﻋ َﻴ ْﻴ َﻨﺔٌ" آ   ۔‬ ‫ﺲ‪ِ ،‬ﻫ ْﻨ ٌﺪ‪َ ،‬ﻋ ْ ٌ "   ‬
‫ "ﺷَ ْﻤ ٌ‬ ‫۔ ‬
‫  ل   ‬ ‫  ر    د‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫   ر        اس    ‬ ‫ ‬ ‫    م ‬ ‫‪‬ا    ‬
‫ ‬ ‫ ا ء  ‪ ،‬ا    ‬ ‫"ﻧَﺎ ٌر‪َ ،‬ﻋ ْ ٌ ‪ ،‬أُ ُذنٌ"   ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫    ‬ ‫   ا ر ‬ ‫ و‬
‫"ﻧُ َﻮﻳْ ٌﺮ‪ُ ،‬ﻋﻴَ ْ ٌ ‪ ،‬أُ َذﻳْ ٌﻦ"    ۔‬ ‫  ر    د‬ ‫   ان   ‬ ‫  م ان  ں   ر    ‬
‫   اس   رت    " ء"  وا    ‬ ‫    م  ر  ‬ ‫ ا      ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫ "ﻧُ َﻮﻳْ َﺮةٌ‪ُ ،‬ﻋ َﻴ ْﻴﻨَﺔٌ"‪.‬‬ ‫  ۔ ‬
‫ ‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫ ا    ر         ر    د  ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ا     رت     م  ‬
‫    ۔ ‬ ‫   ‬ ‫   ا‬ ‫ ‬ ‫    و د ‬ ‫ ا  ‬ ‫   اور ‬ ‫ ا     ل    ا ر   ‬
‫"ﺑُ َﺪﻳْ َﺮةٌ‪ُ ،‬ﺳ َﻌﻴْ َﺪةٌ‪،‬‬ ‫   ان    ‬ ‫ ‬ ‫  م ر  د‬ ‫ ‬ ‫ﺠ ٌﻢ"  ا   ا‬
‫ "ﺑَ ْﺪ ٌر‪َ ،‬ﺳ ْﻌ ٌﺪ‪ ،‬ﻧَ ْ‬
‫ﺠﻴْ َﻤﺔٌ" آ   ۔‬
‫ﻧُ َ‬
‫ﺠ ُﻮز  ٌ"‬
‫ﺐ‪َ ،‬ﻋ ْ‬
‫ " َزﻳْﻨَ ُ‬ ‫   ۔ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫ ‬ ‫و  ‬ ‫ ‬ ‫ ا    ‬ ‫‪‬ر  ‬

‫)‪ (1‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.961 :‬‬

‫)‪ (2‬اﻟﻠﺒﺎب ﰲ ﻋﻠﻞ اﻟﺒﻨﺎء واﻹﻋﺮاب‪.164/2 :‬‬
 ‫‪186‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ﺠﻴﱢ ٌﺰ" آ   ۔‬ ‫" ُزﻳَﻴْ ِﻨ ٌ‬
‫ﺐ‪ُ ،‬ﻋ َ‬ ‫   ان   ‬ ‫ ا ء ‬ ‫و د ‬
‫ﴍا"‪.‬‬ ‫ "ﺗَﺄَﺑﱠ َ‬
‫ﻂ َ‬ ‫۔ ‬ ‫     ‬ ‫ ا دى   ‬ ‫‪‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫       ان       و    ‬ ‫   ‬ ‫ اور     ف    ‬ ‫ ا‬ ‫‪‬‬
‫ﷲ‪َ ،‬ﻣ ْﻌ ِﺪﻳْﻜَ َﺮ َ‬
‫ب"  ‬ ‫    ار ر   ۔   " َﻋﺒْ ُﺪ ِ‬ ‫اور دو ے  و   ا  ‬ ‫ ‬
‫)‪(1‬‬
‫ﷲ‪ُ ،‬ﻣ َﻌ ْﻴ ِﺪﻳْﻜَ َﺮ َ‬
‫ب"‪.‬‬ ‫" ُﻋ َﺒ ْﻴ ُﺪ ِ‬
‫  "أ َ ْ‬
‫ﺣ َ ٌل‪،‬‬ ‫    ل ‬ ‫  ‪   ،‬‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ان    ا‬ ‫ اور  ا      ‬ ‫ ‬ ‫‪‬‬
‫ﺐ‪ُ ،‬ر َﻫﻴْﻂٌ"‪.‬‬
‫ْﺐ‪َ ،‬ر ْﻫﻂٌ"   " ُرﻛَ ْﻴ ٌ‬
‫ " َرﻛ ٌ‬ ‫ﺣ ْﻴ َ ٌل‪ ،‬أُﻧَ ْﻴﻔ ٌ‬
‫َﺲ"‪ ،‬ا       ل ‬ ‫ُﺲ"   "أُ َ‬
‫أَﻧْﻔ ٌ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫      ت‪   ،‬ت    د‬ ‫؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ت     اہ  را‬ ‫‪‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ت   ‬ ‫   و  ‬ ‫ت ‬ ‫    ہ د   ؛  ا دو ں   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬
‫       ‬ ‫ ‬ ‫     اس      د    ف ‬ ‫     ‬ ‫آ  ا  ا     ورت       ‬
‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫د   ‬
‫ اس ‬ ‫ و   اہ را‬ ‫ ‬ ‫  ؛ اس   اس   ‬ ‫   اوزان   ‬ ‫    ر   ‬ ‫ ‬ ‫‪  ‬‬
‫ " ُﻣ ْﺴﻠِ ُﻤ ْﻮنَ‪،‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫ار ر  ‬ ‫   ‬ ‫   اور     ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫     ‬
‫ " ُﻣ َﺴﻴْﻠِ ُﻤ ْﻮنَ‪ُ ،‬ﻣ َﺴﻴْﻠِ ِﻤ ْ َ " آ   ۔‬ ‫ُﻣ ْﺴﻠِ ِﻤ ْ َ "   ‬
‫ " ُﻣ ْﺴﻠِ َ نِ ‪،‬‬ ‫  ۔ ‬ ‫ار  ر  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   اور  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ا  ‬ ‫   ‬ ‫‪‬‬
‫" ُﻣ َﺴﻴْﻠِ َ نِ ‪ُ ،‬ﻣ َﺴﻴْﻠِ َﻤ ْ ِ"‪.‬‬ ‫ُﻣ ْﺴﻠِ َﻤ ْ ِ" ‬
‫ و  اس    ل ر  ‬ ‫ ‬ ‫    ‬ ‫     اور وہ ا  ‬ ‫ ا    آ    ا  اور  ن ‬ ‫‪‬‬

‫)‪ (1‬اﳌﺴﺘﻘﴢ ﰲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﴫﻳﻒ‪.1007 :‬‬

 ‫‪187‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ن   " ُﺳ َﻜ ْ َانٌ‪ُ ،‬ﻋﻄَﻴْﺸَ ﺎنٌ" آ   ۔ ‬
‫   ۔  " َﺳ ْﻜ َﺮانٌ‪َ ،‬ﻋﻄْﺸَ ﺎنٌ" ا  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ا  ا  و   ن  ا   َ    آ     ں    اول  و     َ      و          ‬
‫ " ُﻋﺜَ ْﻴ َ نُ‪،‬‬ ‫ " ُﻋﺜْ َ نُ‪َ ،‬ﺳﻠْ َ نُ‪ِ ،‬ﻋ ْﻤ َﺮانُ"    ان    ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ اس     ل  ر  ‬ ‫و‬
‫)‪(1‬‬
‫ُﺳﻠَﻴْ َ نُ‪ُ ،‬ﻋ َﻤ ْ انُ" آ   ۔‬
‫ "ﻓَ َﻌ َﻼنٌ‪ِ ،‬ﻓ ْﻌ َﻼنٌ‪ ،‬ﻓُ ْﻌ َﻼنٌ" ‬ ‫       اور وہ ا  ‬ ‫   ‬ ‫‪ ‬ا  ا  و  ن  زا  ہ   ا  ‬
‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ر  ‬ ‫ و  ن زا ہ   ‬ ‫ ا‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫ ا    ‬ ‫ وزن         ا‬
‫"ﻇُ َﺮﻳْﺒَﺎنٌ‪ُ ،‬ﺳﺒَﻴْ َﻌﺎنٌ" آ   ۔‬ ‫"ﻇَ ِﺮﺑَﺎنٌ‪ِ ،‬ﺳﺒُ َﻌﺎ ٌن" ان   ‬
‫   ‬ ‫    ہ د  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫ اوزان       ‬ ‫  رہ   ‬ ‫‪ ‬اور ا  ا  ‬
‫ﺣﺎنٌ"‬ ‫ﺣ ْﻮ َﻣﺎنٌ‪ُ ،‬ﺳﻠْﻄَﺎنٌ‪ْ ِ ،‬‬
‫ﴎ َ‬ ‫ " َ‬ ‫  ے  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ "ا "      و ً  " ء"  ‬ ‫   و  ‬
‫ﴎﻳْ ِ‬
‫ﺤ ْ ٌ "‪.‬‬ ‫ﺣ َﻮ ْ ِ ْ ٌ ‪ُ ،‬ﺳﻠَ ْﻴ ِﻄ ْ ٌ ‪َ ُ ،‬‬
‫ " ُ‬
‫ ‬ ‫‪ ‬ا      ا        ا  و ن زا ہ وا    ا    ا   ر  َ    ا ل   ‬
‫ اس     اس   ا     ا    ا   َ        ا  و ن    ار ر   ورى     ‬
‫"ﺳ ْﻜ َﺮانٌ"  ا     ر   َ    ا ل        اس    ‬
‫ ر     ۔   َ‬ ‫َ       ‬
‫۔‬ ‫"ﺳ َﻜ ْ َانٌ" آ‬
‫ُ‬
‫ ر   ۔ ‬ ‫ و  ا  و ن ‬ ‫ ‬ ‫      ‬ ‫   ا   و ن   ا  ‬ ‫‪ ‬ا  ا  ‬
‫ " ُز َﻋﻴْ َﻔ َﺮانٌ‪ُ ،‬ﻋ َﻘ ْ َﺑَﺎنٌ" آ   ۔‬ ‫ " َز َﻋ ْﻔ َﺮانٌ‪ُ ،‬ﻋ ْﻘ َﺮﺑَﺎنٌ"   ‬

‫)‪ (1‬اﻟﻠﺒﺎب ﰲ ﻋﻠﻞ اﻟﺒﻨﺎء واﻹﻋﺮاب‪.161/2 :‬‬

 ‫‪188‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ " َﻣ َﻤ ﱞﺮ‪ ،‬أَ َ‬
‫ﺻ ﱞﻢ"   ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ار ر  ‬ ‫ و  اس   اد م   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪‬ا  ‬
‫" ُﻣ َﻤ ْ ﱞ‪ ،‬أُ َ‬
‫ﺻﻴْ ﱞﻢ" آ   ۔‬
‫د   ں    اس    ‬ ‫زا   وف    ‬ ‫   اور  اس  ‬ ‫  وع  ‬ ‫ ‬ ‫  ہ  و‬ ‫‪  ‬ا  ر‬
‫ﺠ ْﻴ ٌﻢ" اور "اِﻃْ ِﻤﺌْﻨَﺎنٌ"   ‬
‫ﺣ َﺮﻳْ ِ‬
‫ﺠﺎ ٌم"   " ُ‬ ‫ "ا ِ ْ‬
‫ﺣ ِﺮﻧْ َ‬ ‫"ﻓُ َﻌ ْﻴ ِﻌ ٌﻞ"  "ﻓُ َﻌ ْﻴ ِﻌﻴْ ٌﻞ"   وزن   آ   ۔ ‬
‫  ۔‬ ‫    ہ اور  ن    ف   ‬ ‫"ﻃُ َﻤﻴْ ِﺌ ْ ٌ "‪   ،‬ان   ‬
‫    ‪:‬‬ ‫ و   ف ‬ ‫ ‬ ‫‪ ‬ت  وں   ‬
‫ﺣ ْﻤ َﺮا ُء" ‬
‫ " َ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫"ﻃُﻠَ ْﻴ َ‬
‫ﺤﺔٌ"‪(2)  ،‬۔  ا‬ ‫ "ﻃَﻠْ َ‬
‫ﺤﺔٌ"  ‬ ‫  ۔ ‬ ‫)‪(1‬۔‬
‫ ‬ ‫۔ ‬ ‫ِي"‪(4)  ،‬۔   ف  ا‬
‫ " ُﻋﺒَ ْﻴ َﻘﺮ ﱞ‬ ‫ِي"  ‬
‫ " َﻋ ْﺒ َﻘﺮ ﱞ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ﺣ َﻤ ْ َا ُء"‪(3)  ،‬۔  ‬
‫ " ُ‬
‫ "ﺑَ ْﻌﻠَﺒَ ﱠﻚ"   ‬ ‫    ف    و    ۔ ‬ ‫ﺣ ٰﻤﻦِ "‪(5) ،‬۔ ‬
‫ﺣ ٰﻤﻦِ "   " ُﻋﺒَﻴْ ُﺪ اﻟ ﱠﺮ ْ‬
‫" َﻋﺒْ ُﺪ اﻟ ﱠﺮ ْ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫" ُﻣ َﺴ ْﻴ ِﻠ َ نِ "‪(7) ،‬۔   ‬ ‫ " ُﻣ ْﺴ ِﻠ َ نِ " ‬ ‫  ۔ ‬ ‫   ‬ ‫"ﺑُ َﻌ ْﻴﻠَ َﺒ ﱠﻚ"‪(6) ،‬۔ ‬
‫" ُﻣ َﺴﻴْﻠِ ُﻤ ْﻮنَ"‪.‬‬ ‫ " ُﻣ ْﺴﻠِ ُﻤ ْﻮنَ" ‬ ‫۔ ‬
‫  ۔  ا  ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اس    ‬ ‫     ا ء    ‬ ‫  ب  ا ء     رى  ‬ ‫   ‬ ‫‪‬‬
‫    رى    ۔‬ ‫ ‬ ‫  ‬ ‫ل    ‬
‫ ‬ ‫ب  ا  ا رہ اور ا  ‬
‫ ‬ ‫ " ُﻫ َﺬﻳﱠﺎ"‪(2) ،‬۔ "ذ ََاك"‬ ‫  ل  ‪(1) :‬۔ " ٰﻫﺬَا"   ‬ ‫‪ ‬ا  ا رہ    ف   ا ء   ‬
‫ "أَوﻟَ ﱠﻴﺎ ِء"‪ ،‬‬ ‫ﺎك"‪(4) ،‬۔  "أُوﻻَ ِء"  ‬
‫"ﺗ َ ﱠﻴ َ‬ ‫" َذﻳﱠﺎﻟِ َﻚ"‪(3) ،‬۔  "ﺗ َﺎ"  ‬ ‫ﺎك" اور "ذَاﻟِ َﻚ"  ‬
‫" َذﻳﱠ َ‬
‫وﱃ"   "أُوﻟَ ﱠﻴﺎ"‪.‬‬
‫)‪(5‬۔ "أُ ٰ‬
‫  ل  ‪:‬‬ ‫   درج ذ  ا ء   ‬ ‫ ‬ ‫‪‬ا‬
 ‫‪189‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ "اﻟﱠ ِﺘ ﱠﻴﺎ"  اور ‬ ‫"اﻟ ِﱠﺬﻳﱠﺎ"  اور "اﻟ ِﱠﺬﻳﱠﺎنِ "  آ   ‪"  ،‬اﻟﱠ ِﺘ ْﻲ‪ ،‬اﻟﱠﺘَﺎنِ "  ‬ ‫"اﻟ ِﱠﺬ ْ‬
‫ي‪ ،‬اﻟﱠﺬَانِ "    ‬
‫"اﻟ ِﱠﺬﻳﱠ ْ ِ"۔‬ ‫ و   ‬ ‫ ‬ ‫"اﻟ ِﱠﺬﻳﱡ ْﻮنِ "اور ‬ ‫ ر  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫"اﻟﱠ ِﺘﻴﱠﺎنِ "۔  ‬

‫؟‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪1‬۔ا  ‬

‫       آ    ؟‬ ‫‪2‬۔ ‬
‫؟‬ ‫ ‬ ‫  در‬ ‫     ‬ ‫‪3‬۔وہ ا ء ذ  ‬
‫؟‬ ‫    ا   ن ‬ ‫‪4‬۔‬
‫؟‬ ‫  ف   ا اب  ن ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪5‬۔‬
‫  ؟‬ ‫ اور  ن ‬ ‫   اوزان ‬ ‫‪6‬۔ا  ‬
‫؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫   اس ا    ‬ ‫     آ      ء‬ ‫رہ ‬ ‫ ا    آ    ا  ‬ ‫‪7‬۔‬
‫؟‬ ‫  ن ‬ ‫ف ف  ا   اور اس    ض  ہ و          اس ا    ‬
‫ ا        ‬ ‫‪8‬۔‬
‫؟‬ ‫ ذ  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ اور ر‬ ‫ ‬ ‫‪9‬۔‬
‫؟‬ ‫ ‬ ‫    ف   ‬ ‫ اور ‬ ‫ ا‬ ‫‪10‬۔‬
‫؟‬ ‫ ‬ ‫ اور     ‬ ‫ ‬ ‫‪11‬۔  ‬
‫    ؟ ‬ ‫ و   ف ‬ ‫ ‬ ‫‪11‬۔   وف   ‬
‫  ل  ؟‬ ‫ ا رہ     ا ء   ‬ ‫ اور ا‬ ‫ ‬ ‫‪12‬۔ا‬
‫‪13‬۔درج ذ  ا ء     ذ   ؟‬
‫ﺠ َﺮ ٌة‪َ ...‬ﻋﻄْﺸَ ﺎ ٌن‪...‬‬‫ﺣ ْ‬‫ﻧَ ْﻔ ٌﻖ‪ ...‬ﺷَ ﱞﻦ‪ِ ...‬ﻓﻨْ َﺪ ٌق‪َ ...‬ﻏﻀَ ﻨْ َﻔ ٌﺮ‪ِ ...‬ﻣ ْﺴ َﻮ ٌاك‪ُ ...‬‬
‫ﺻ ْﻴ ٌﺪ‪...‬‬
‫ﺤﺎتٌ ‪َ ...‬‬ ‫ﺤ َﻔﻈَ ٌﺔ‪ ...‬ﻧَﺎ ِﺟ َ‬‫ﺣ ْﻮ ٌن‪َ ...‬ﻣ ْ‬ ‫اب‪َ ...‬ﻣ ْﺮ ُ‬ ‫ﺟ ْﺒ َﻼ ٌن‪ ...‬ﻧَ ْﻌ ٰﻤﻰ‪ ...‬أَﺑْ َﻮ ٌ‬ ‫َ‬
‫ﺲ‪ ...‬أَ ِﺧ ْﻲ‪...‬‬
‫ض‪ ...‬اِ ْﺳ ٌﻢ‪ ...‬أَﻧْ ُﻔ ُ‬ ‫ﺟ ِﻤﻴْ ٌﻞ‪ ...‬أَ ْر ٌ‬‫ﻧَﺎ ِﺟ ٌﺢ‪ ...‬أَﺛ َﺎ ٌم‪ُ ...‬ﻏ َﻼ ٌم‪ ...‬ﻗُ ُﺪ ْو ٌم‪َ ...‬‬
 ‫‪190‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫س‪...‬‬ ‫ﺎب‪َ ...‬دا ٌر‪ ...‬ﻗَﻠَ ٌﻢ‪ ...‬ﻗَﺒْ ُﻞ‪ ...‬ﺑَ ْﻌ ُﺪ‪ ...‬ﻧَ ْﻬ ٌﺮ‪ ...‬ﺑُ ْﺮﻗَ ٌﻊ‪ ...‬ﻗَ ْﻮ ٌ‬ ‫ﺻ ِﺪﻳْ ِﻘ ْﻲ‪ ...‬ﺑَ ٌ‬‫َ‬
‫ﺻ ِﺒ ﱠﻴ ٌﺔ‪...‬‬
‫ﺠ ٌﻢ‪َ ...‬‬ ‫ﺎل‪ ...‬أَﻧْ ُ‬ ‫ﺎﺳ ٌﻖ‪ ...‬اِﺑْ ٌﻦ‪ ...‬أَﺑْﻄَ ٌ‬ ‫ﺎﴏ‪ ...‬ﻓَ ِ‬ ‫ب‪ ...‬ﻧَ ِ ٌ‬ ‫ب‪ ...‬ﺿَ ﺎ ِر ٌ‬ ‫ﴬ ٌ‬ ‫ِﻣ َ َ‬
‫ﺖ‪ِ ...‬ﻫ ْﺒ ٌﺔ‪ ...‬ﻓَﺘٰﻰ‪...‬‬ ‫اس‪ ...‬ﻛَﺘْ َﺒ ٌﺔ‪ ...‬أَﻗْ َﻤﺸَ ٌﺔ‪ ...‬أَ ٌخ‪ِ ...‬ﺑ ْﻨ ٌ‬ ‫ﺎب‪ِ ...‬ﺣ َﺮ ٌ‬ ‫ﺟ َﻮا ٌر‪ِ ...‬‬
‫ﺻ َﻌ ٌ‬ ‫َ‬
‫ﺎج‪ِ ...‬ﻣ ْﺴﻄَ َﺮ ٌة‪...‬‬ ‫ﺲ‪ِ ...‬ﻗﻴْ َﻤ ٌﺔ‪َ ...‬ﻋﺎ ِﺑ ٌﺪ‪ ...‬أَﻛَﺎ ٌم‪َ ...‬ﺳ ٌ‬ ‫ُﻋ ُﻤ ْﻮ ٌد‪ ...‬ﻓَ ِﻄ ْ ٌ ‪ ...‬ﻛِﻴْ ٌ‬
‫ب‪َ ...‬دا َر َﺳﺎنِ ‪َ ...‬دا ِر ُﺳ ْﻮ َن‪َ ...‬ز َﻋ ْﻔ َﺮا ٌن‪...‬‬ ‫ي ﻛَ َﺮ َ‬ ‫ﴩ ِﻗ ﱞﻰ‪ ...‬ﻛَ َ ُل اﻟ ﱢﺪﻳْﻦِ ‪َ ...‬ﻣ ْﻌ ِﺪ ْ‬ ‫َﻣ ْ ِ‬
‫ﺣ ْﻮ َن‪َ ...‬ﺳ ُﻤ َﺮا ُء‪َ ...‬ﻏﻀْ َﺒﺎ ٌن‪ ...‬ﻛَﺄْ َﺳﺎنِ ‪...‬‬ ‫ﺎل‪َ ...‬ﺳ َﻤ ْﺮﻗَﻨْ ُﺪ‪ ...‬ﻓَ ِﺮ ُ‬ ‫ﺣ ْﺴﻨٰﻰ‪ ...‬أَﻗْ َﻔ ٌ‬ ‫ﺑَ َﻘ َﺮ ٌة‪ُ ...‬‬
‫ﺼ ْﻮ ٌر‪.‬‬ ‫ﻗَ َﻤ ُﺮ اﻟ ﱢﺪﻳْﻦِ ‪ ...‬ﻗَﻠَ ٌﻢ‪ِ ...‬ﻣ ْﺮ َ‬
‫ﺻ ٌﺪ‪ِ ...‬ﺑ َﻨ ْﻔ َﺴﺞ‪َ ...‬ﻣ ْﻨ ُ‬
 ‫‪191‬‬ ‫  ا  ا ف‬

‫ د‬
‫  ‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫ اور   ف(‬ ‫          ر              ا م  )ا ‪  ،‬‬ ‫   ‬
‫    ؟ ا     ف‪ ،  ،‬ا                 َ ف    ع    رج  ۔‬
‫ں ‪:‬‬
‫   ‬ ‫ درج ذ  ا ر ز  ‬ ‫ف     اس   ‬ ‫ ‬ ‫ا    ‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ف ‬
‫ ؛        ا  او  رزا   و  ‬ ‫     وزن   ‬ ‫)‪(1‬۔ ‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ؛ ‬ ‫   اس       وزن      ذ    ‬ ‫)‪(2‬۔ دو ے ‬
‫"   "    ں"    ان د   ۔‬ ‫  ‪ ،‬اس   "‬ ‫آ‬
‫ ‬ ‫      ‪ ،‬‬ ‫ وا        ‬ ‫     ‬ ‫   ‬ ‫   اس  ت   ‬ ‫ے ‬ ‫)‪(3‬۔ ‬
‫ ؟‬ ‫  ‬ ‫     ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫  ‬
‫      رع    ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫       ‬ ‫   اس   ت    د  ‬ ‫ ‬ ‫)‪(4‬۔  ‬
‫م        ل  ۔‬ ‫ ‬ ‫       ‬ ‫ا ‪     ،‬د  ‬
‫ ‬ ‫     دا   ؟‬ ‫ ا م     ‬ ‫       ‬ ‫   د  ‬ ‫)‪(5‬۔ اس ‬
‫ ۔‬ ‫ ا   ح ر   د     ‬ ‫    د     ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫   ر‬
‫‪   ،‬ز‪،‬‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ا م  ) ‪   ،‬ل‪  ،‬ا ف‪،‬‬ ‫       ‬ ‫     د  ‬ ‫)‪(6‬۔‬
‫ ‬ ‫ واوى       ؟‬ ‫ ‬ ‫  ‪     ،‬ل‪  ،‬ا ف  اور  ‬ ‫ دا‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا ف  (  ‬
‫      ز ا م؟‬ ‫ون      وق‪ ،‬ز    ز ا ء      ز ا‬
‫ و ہ  ۔‬ ‫    ‬ ‫  ‬ ‫    ب      ب ا ل ‬ ‫)‪(7‬۔ ‬
‫  ؟  ‪:‬‬ ‫  ‪   ،‬اس     ا   وف  ن ‬ ‫  دہ   ‬ ‫)‪(8‬۔ آ       ا‬
 ‫‪192‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫  د   از  ب "ﻓَ َﻌ َﻞ ﻳَ ْﻔ ِﻌ ُﻞ  "‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ وا  ‬ ‫ِب"  وزن "ﻳَ ْﻔ ِﻌ ُﻞ" ‬
‫ﴬ ُ‬‫"ﻳَ ْ‬
‫ب"‪.‬‬
‫ﴐ َ‬
‫دہ ا  " َ َ‬
‫ ‪:‬‬ ‫ ا م و ہ    وہ  درج ذ  ا ر   د  ‬ ‫ ا م اور ‬ ‫ا    ا   ب     وزن ‬
‫    ‬ ‫ر؟  )‪(3‬۔  ا  ‬ ‫ر       ‬ ‫   ‬ ‫؟ )‪(2‬۔  ‬ ‫    ‬ ‫)‪(1‬۔  ا  ‬
‫        ؟ ل‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫  د   ۔‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ وا  ‬ ‫ﺟ ٌﻞ" وزن "ﻓَ ُﻌ ٌﻞ" ‬
‫" َر ُ‬
‫  د  ۔‬ ‫ر ‬ ‫ ا  ‬ ‫ب" وزن "ﻓَ ْﻌ َﻞ  "‬
‫ﴐ َ‬
‫" َْ‬
‫ از ب ‬ ‫  د ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ وا  ‬ ‫" َﻋﺎ ِﺑ ٌﺪ" وزن  "ﻓَﺎ ِﻋ ٌﻞ"     ں  "ﻧ ِ ٌ‬
‫َﺎﴏ"  ‬
‫"ﻓَ َﻌ َﻞ ﻳَ ْﻔ ُﻌ ُﻞ"‪.‬‬
‫   ا اء   ‬ ‫ ‬
‫ع؛ اس     ‬ ‫(     ‬ ‫ع و‬ ‫ب"     دو ں   ں  )‬
‫ﴐ َ‬
‫ب َزﻳْ ٌﺪ"‪َ َ " :‬‬
‫ﴐ َ‬
‫" ََ‬
‫    ۔۔۔  د   دو ا ‬ ‫   د‬ ‫      د؛ اس     ا  ‬ ‫  ۔۔۔  د ‬ ‫ ‬
‫    م ‬ ‫ے    ‬
‫ ‬ ‫ دو‬ ‫؛ اس     اس   ‬ ‫ اور  ف     ‬ ‫م    ۔۔۔ ا ‪ ،‬‬
‫ ‪،‬‬ ‫ر   ‬ ‫ف؛ اس     اس   ‬ ‫ ‬ ‫ف     ‬ ‫ف اور    ‬ ‫ ‬ ‫ ر   ۔۔۔  ‬
‫ ‬ ‫ى  ؛ اس     ‬ ‫ ‬ ‫ى     ‬ ‫  زم اور ‬ ‫  ۔۔۔ ‬ ‫رع اور ا   ں ا ل ‬
‫  ؛ اس     ز  ‬ ‫ ‬ ‫ ‪ ،‬رع اور ا      ‬ ‫    ل      ورت  ۔۔۔ ‬ ‫  را ‬
‫ ‬ ‫  رے ‬ ‫  ؛ اس     ‬ ‫ ‬ ‫     ا م     ‬ ‫ ر   ۔۔۔ ‬ ‫   ‬
‫   ‬ ‫  ؛ اس       م    ‬ ‫     ‬ ‫ اور  ‬ ‫  ۔۔۔  ‬ ‫ ‬ ‫ز    ا   م    د‬
‫    ف ‬ ‫ ‬ ‫   اس    ‬ ‫   ر   ۔۔۔   وف  اور   ل       وف   ؛ اس  ‬ ‫د‬
 ‫‪193‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫   ‬ ‫  ۔۔۔   د  و‬ ‫  ؛ اس     اس    وف  ا  ‬ ‫ اور  ر      ‬ ‫۔۔۔  ‬
‫  ۔۔۔  د اور  ذ     ‬ ‫  د  ؛ اس     اس    وف ا     وہ    ف زا  ‬
‫ب"؛ اس ‬
‫ﴐ َ‬
‫د  ؛ اس     اس   وزن ز دہ ا ل    ۔۔۔  د     ا اب      ب " َ َ‬
‫ ا م      ؛ اس     اس ‬ ‫  ۔۔۔ ‬ ‫ اور  رع  ر ا‬ ‫  ح ا‬ ‫   اس   ‬
‫  ۔‬ ‫   ‬ ‫ اور دو  ف ا  ‬ ‫  وف ا     ہ‪  ،‬ف ‬
‫  رع   ا اء   ‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ع؛ اس ‬ ‫(     ‬ ‫ع و‬ ‫"ﻻَ ﻳُ ْﺴ ِﻤ ُﻊ"    دو ں  ں  )‬
‫  ۔۔۔  ا ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫ زا  ‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫؛  اس  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫۔۔۔   د  ‬
‫م   ر   ۔۔۔ ‬ ‫   ‬ ‫ دو ے      ‬ ‫   اس    ‬ ‫؛ اس ‬ ‫ اور   ف     ‬
‫‪  ،‬رع اور ‬ ‫ر   ‬ ‫   اس   ‬ ‫ف؛ اس ‬ ‫ ‬ ‫ف     ‬ ‫ف اور   ‬ ‫ ‬
‫    را ‬ ‫ى  ؛ اس     ‬ ‫ ‬ ‫ى     ‬ ‫  زم اور ‬ ‫  ۔۔۔ ‬ ‫ل ‬ ‫ا   ں ا‬
‫  رع  ؛ اس       ‬ ‫‪  ،‬رع اور ا      ‬ ‫ل      ورت  ۔۔۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫  ؛  اس  ‬ ‫   ‬ ‫ اور  ‬ ‫  رع  ‬ ‫۔۔۔  ‬ ‫   ر‬ ‫دہ  ز     م    د‬
‫   اس   ‬ ‫م  ؛ اس ‬ ‫م و ل     ‬ ‫  ۔۔۔ ‬ ‫اس   اس   "ﻟَ ْﻦ" و ہ     ‬
‫   ر  ‬ ‫   د‬ ‫   ‬ ‫    م ‬ ‫  ؛  اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ و‬ ‫م   ۔۔۔  ‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫ اور ر‬ ‫     وہ ا   د۔۔۔ ‬ ‫ ‬ ‫  ؛ اس      اس   ‬ ‫ ‬ ‫۔۔۔ وا  ‬
‫    وف ‬ ‫  ؛ اس     ‬ ‫   ‬ ‫   ۔۔۔  د و ‬ ‫  ؛ اس      وف ا  ‬
‫  ؛  اس   ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ اور    ‬ ‫ ‬ ‫د  ۔۔۔  ‬ ‫    وہ  زا   ف   ہ  ‬ ‫ا‬
‫ہ ‬ ‫      ۔۔۔ ‬ ‫ اس   دو ا ‬ ‫ ‬ ‫   وزن     ‬ ‫  ف   ز د    ر‬ ‫ ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ؛ اس     اس    وع    ہ و‬ ‫        ہ و‬ ‫ اور    ہ و‬ ‫و‬
 ‫‪194‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫    وع   ‬ ‫   اس   ‬ ‫   ا اب      ب ا ل  ؛ اس ‬ ‫۔۔۔    ہ و‬
‫ اور دو ‬ ‫   اس    وف ا     ہ‪ ،‬ف ‬ ‫ ا م    ؛ اس ‬ ‫  ۔۔۔ ‬ ‫ہ ‬
‫  ۔‬ ‫   ‬ ‫ف ا  ‬
‫ا    ا اء   ‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ع؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫( ‬ ‫ع  و‬ ‫"اُﻗْ ُﻌ ْﺪ"        دو ں   ں   )‬
‫  ۔۔۔  ا  ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫ زا‬ ‫   ا  ‬ ‫؛  اس  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫۔۔۔   د  و‬
‫م   ر   ۔۔۔ ‬ ‫   ‬ ‫ دو ے     ‬ ‫؛ اس     اس   ‬ ‫ اور  ف     ‬
‫‪  ،‬رع اور ‬ ‫ر   ‬ ‫ف؛ اس     اس   ‬ ‫ ‬ ‫ف     ‬ ‫ف اور   ‬ ‫ ‬
‫    را ‬ ‫  ز   ؛ اس     ‬ ‫ى     ‬ ‫  زم اور ‬ ‫  ۔۔۔ ‬ ‫ا   ں ا ل ‬
‫   ‬ ‫ ا   ؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫‪   ،‬رع  اور  ا    ‬ ‫۔۔۔  ‬ ‫ل       ورت  ‬ ‫ ‬
‫  ؛ اس ‬ ‫     ‬ ‫ اور ر‬ ‫   ر   ۔۔۔ ‬ ‫   د‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ز  آ ہ   ‬
‫   اس     وف ‬ ‫  د   ؛ اس  ‬ ‫   ‬ ‫  ۔۔۔   د  و‬ ‫ ‬ ‫   اس     وف  ا‬
‫   اس    وزن ‬ ‫  د   ؛ اس  ‬ ‫  ۔۔۔   د  اور   ذ    ‬ ‫  ف  زا  ‬ ‫    وہ  ‬ ‫ا‬
‫  ح ‬ ‫   اس    ‬ ‫َﴫ"؛ اس  ‬
‫  ب  "ﻧ َ َ‬ ‫  ۔۔۔   د      ا اب    ‬ ‫ل ‬ ‫ز دہ  ا‬
‫ ا م      ؛ اس     اس    وف ا    ‬ ‫  ۔۔۔ ‬ ‫م ا‬ ‫ اور  رع ‬ ‫ا‬
‫  ۔‬ ‫   ‬ ‫ اور دو  ف ا  ‬ ‫ہ‪  ،‬ف ‬
‫ا      ا اء   ‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ع؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫( ‬ ‫ع  و‬ ‫" َﻋﺎﻟِ ٌﻢ"        دو ں   ں    )‬
 ‫‪195‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫  ۔۔۔   د    دو ا   م    ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫  ا  ‬ ‫    د؛ اس  ‬ ‫۔۔۔   د  و‬
‫م   ‬ ‫   ‬ ‫ دو ے     ‬ ‫ اور  ف     ا ؛ اس     اس   ‬ ‫۔۔۔ ا ‪ ،‬‬
‫     ر ۔۔۔    ‪،‬‬ ‫(      ز  اس    ‬ ‫ر    اور   ں  ز ں  ) ‪   ،‬ل  اور  ‬
‫‪،‬ا  ‬ ‫ر اور       ا     ؛ اس        ر )اﻟْ ِﻌﻠْ ُﻢ (      ۔۔۔ ا  ‬
‫ اُس  ذات    ‬ ‫  ؛  اس  ‬ ‫‪  ،‬ا   ف  اور  ا  آ    ا  ‬ ‫‪  ،‬ا  ‬ ‫ ‬ ‫ل‪  ،‬‬
‫ وا  ا  ‬ ‫   ‬ ‫   اس    ‬ ‫  ؛ اس  ‬ ‫  ‪  ،‬وا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫د‬
‫  وف ا   ۔۔۔  د ‬ ‫  ؛ اس     اس   ‬ ‫     ‬ ‫ اور ‬ ‫‪ ،‬ر‬ ‫د۔۔۔ ‬
‫ ‬ ‫  ف زا  ‬ ‫  وف ا     وہ ‬ ‫   ‬ ‫      د  ؛اس     اس   ‬ ‫اور ‬
‫ اور  دو ‬ ‫     اس     وف  ا     ہ‪   ،‬ف  ‬ ‫ ا م         ؛ اس  ‬ ‫۔۔۔  ‬
‫  ۔‬ ‫   ‬ ‫ف ا  ‬
‫ر   ا اء   ‬ ‫ا  ‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ع؛ اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫( ‬ ‫ع و‬ ‫"إِﻛْ َﺮا ٌم"       دو ں  ں  )‬
‫  ۔۔۔   د    دو ا ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫   ا  ‬ ‫  د؛ اس  ‬ ‫   ‬ ‫۔۔۔   د  اور  ‬
‫   ‬ ‫ دو ے     ‬ ‫   اس   ‬ ‫ اور  ف     ا ؛ اس ‬ ‫م    ۔۔۔ ا ‪ ،‬‬
‫     ‬ ‫ ‬ ‫ ز  اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫(‬ ‫‪ ،‬ل  اور  ‬ ‫م    ر    اور   ں  ز ں  )‬
‫         ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫   ا  ‬ ‫ر  ؛ اس ‬ ‫     ‬ ‫ر اور ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ر ۔۔۔ ‬
‫    وف ‬ ‫  ؛ اس  ‬ ‫     ‬ ‫ اور  ر‬ ‫ ا ل     ۔۔۔  ‬ ‫   اور  اس  ‬ ‫ ‬
‫    وہ  زا  ‬ ‫    وف  ا‬ ‫   ‬ ‫  ؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ۔۔۔   د  و‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫  ف   ز د  ‬ ‫  ؛ اس     ا‬ ‫     ‬ ‫ اور   ‬ ‫ ‬ ‫د  ۔۔۔ ‬ ‫ف  ہ ‬
 ‫‪196‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫ ‬ ‫ اور    ہ و‬ ‫ہ و‬ ‫      ۔۔۔ ‬ ‫ اس   دو ا ‬ ‫ ‬ ‫   وزن     ‬ ‫ ر‬
‫ ‬ ‫  ۔۔۔    ہ و‬ ‫ ‬ ‫  ؛ اس     اس    وع    ہ و‬ ‫      ہ و‬
‫ ‬ ‫  ۔۔۔ ‬ ‫    وع    ہ ‬ ‫   اس   ‬ ‫ ا اب      ب ا ل  ؛اس ‬
‫ ‬ ‫ اور دو  ف ا  ‬ ‫   اس    وف ا     ہ‪  ،‬ف ‬ ‫ا م        ؛ اس ‬
‫  ۔‬ ‫ ‬
‫   ا اء   ‬ ‫ا  ‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ع؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫( ‬ ‫ع  و‬ ‫ﺟ ٌﻞ"      دو ں   ں   )‬
‫" َر ُ‬
‫  ۔۔۔   د    دو ا ‬ ‫ ‬ ‫   د‬ ‫   ا  ‬ ‫  د؛ اس  ‬ ‫   ‬ ‫۔۔۔   د  اور  ‬
‫   ‬ ‫ دو ے     ‬ ‫   اس   ‬ ‫ اور  ف     ا ؛ اس ‬ ‫م    ۔۔۔ ا ‪ ،‬‬
‫     ‬ ‫ ‬ ‫ ز  اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫(‬ ‫‪ ،‬ل  اور  ‬ ‫م    ر    اور   ں  ز ں  )‬
‫  ؛ اس          د         اور   اس   ‬ ‫     ا  ‬ ‫ اور ‬ ‫ر‪ ،‬‬ ‫ر ۔۔۔ ‬
‫  وف  ا  ‬ ‫ ‬ ‫   اس  ‬ ‫  ؛ اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اور  ‬ ‫‪،‬ر‬ ‫    ۔۔۔  ‬
‫ ‬ ‫  ف  زا  ‬ ‫    وہ  ‬ ‫  وف  ا‬ ‫   ‬ ‫      د   ؛  اس  ‬ ‫۔۔۔   د  اور  ‬
‫ اور  دو ‬ ‫     اس     وف  ا     ہ‪   ،‬ف  ‬ ‫    ؛  اس  ‬ ‫ ا م    ‬ ‫۔۔۔  ‬
‫  ۔‬ ‫   ‬ ‫ف ا  ‬

‫درج ذ   ت   ا اء  ۔‬
‫ﺣ ِﻤ َﺪ‪ ...‬ﻧَ ْﻌ ُﺒ ُﺪ‪ ...‬ﻧَ ْﺴﺘَ ِﻌ ْ ُ ‪ ...‬اِ ْﻫ ِﺪﻧَﺎ‪ ...‬أَﻧْ َﻌ ْﻤ َ‬
‫ﺖ‪ ...‬اﻟﻀﱠ ﺎﻟﱢ ْ ُ ‪...‬‬ ‫َﺳ ِﻤ َﻊ‪َ ...‬‬
 ‫‪197‬‬ ‫  ا  ا ف‬
‫س‪...‬‬ ‫ﺟ ٌﻞ‪ ...‬ﻓَ َﺮ ٌ‬ ‫ﺎس‪َ ...‬ر ُ‬ ‫اﻟْ ُﻤﺘﱠ ِﻘ ْ ُ ‪ ...‬ﻳُ ْﺆ ِﻣﻨُ ْﻮ َن‪َ ...‬ر َزﻗْﻨَﺎ ُﻫ ْﻢ‪ ...‬ﻳُ ِﻘﻴْ ُﻤ ْﻮ َن‪ ...‬اﻟﻨﱠ ُ‬
‫ﳼ‪ ...‬ﻧَ ْﻬ ٌﺮ‪ ...‬أَ َﺳ ٌﺪ‪ ...‬ﺷَ َ‬
‫ﺠ ٌﺮ‪ ...‬ﺑَ َﻘ ٌﺮ‪َ ...‬ﻏﻨَ ٌﻢ‪...‬‬ ‫ﺖ‪ ...‬ﻛُ ْﺮ ِ ﱞ‬ ‫ﺲ‪ ...‬ﻗَ َﻤ ٌﺮ‪ ...‬ﺑَﻴْ ٌ‬‫ﺷَ ْﻤ ٌ‬
‫اج‪ ...‬ﻳَ ْﺪ ُﻋ ْﻮ‪...‬‬ ‫ﺣ ُﺮ ُج‪ِ ...‬د ْ‬
‫ﺣ َﺮ ٌ‬ ‫اف‪ ...‬اﻟﺘﱠ َﺪ ْ‬ ‫ﴫ َف‪ ...‬اِﻧْ َ َ‬
‫ﴫ َ‬ ‫ﺣ َﺴﺎ ٌن‪ ...‬ﺗ َﻜْ ِﺮﻳْ ٌﻢ‪ ...‬ﺗ َ َ ﱠ‬ ‫ِإ ْ‬
‫ﺟ ٌﻞ‪.‬‬‫ﺟ َﻌ َﻞ‪َ ...‬ﺳ َﻔ ْﺮ َ‬
‫ب‪َ ...‬‬ ‫ﺟ ْﻮ َر َ‬
‫ﺐ‪َ ...‬‬ ‫ﺠﻠْ ِﺒ ُ‬‫ﺻﻴْﻄَ َﺮ‪ ...‬ﻳُ َ‬‫ﺐ‪َ ...‬‬‫ﺟﻠَ َ‬ ‫َ‬

‫ﺗﻢ ﺑﺤﻤﺪ ﷲ ﻋﺰوﺟﻞ‬

‫ﺑﺘﺎرﻳﺦ‪/01 :‬ﻓﻴﱪوري‪2021/‬ﻣـ‪ ،‬ﻮاﻓﻖ‪/19 :‬ﺟ دي اﻟﺜﺎ ‪1442/‬ﻫـ‪ ،‬ﺑﻴﻮم‬
‫اﻹﺛﻨ ‪ ،‬ﺑﻮﻗﺖ‪ 09:24 :‬ص‬