-t -1

Ll R.i( Dt]}] ^(,\Sl

(a
F
o
N
z G),
F

g.
.(§,,
ü,
.'ııi.li.,:,
.,]:.N' 2,,
iı!Fı 5l .

İı
 Türk Dünyası Araştırma|arı Dergİsİ
Resea r ch es A bo ut Th e Tu rk Al l Aro un d Th e l,|ıorld - l55N : 0255 - 0644

Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı

The Foundation of Reseorches About Turks All Around The World
kurucusu l Founder
Prof. Dr. Turan YAZGAN

iahibil lwner
Közhan YAZGAN

Yazı İşleri tludürii l Monoging Editor

Saadet Pınar YlLDlR]M

Yayın Kurulu / Editoriol Boord

Prof. Dr. Salih AYNURAL (Ahmet Yesevi Üniversitesi)
. Prof. Dr. Sedat MURAT (İstanbul Üniversitesi)
. Prof. Dr. llecdet ÖZIÜRX (Marmara Üniversitesi)
. Prof. Dr. tlayati lÜırxÇİoĞLU (İstanbul Üniversitesi)

Yayına Hazırlayan l Editor

Yrd. Doç. Dr. İbrahim AKlŞ

Diıgi l Typesetting
Türk Dünyası Araştırmalan Vakfı Yuluğ Tekin Dizgi Merkezi

İçIasarım l Duign
Gökhan KAYA

İletlşim Adıesl l Monagenent Center

Kemalpaşa Mah. Bukalıdede 5ok. No: 4 Saraçhane İstanbul / TÜRKİYE
Tel: (0212) 51 1 10 06 / Belgegeçer: (0212) 520 53 63
internet adresi: www.turan.org.tr / e-posta: tdav@turan.org - dizgi@turan.org

Posta (eki Hesabı J,lumarası: istanbul Aksaray PTI Şubesi - 141 720
Vakıfbank İstanbuI Fatih Şubesi: TR76 0001 500'1 5800 7287 8397 25

Baskı l Printed By
Özrenk Matbaa : Davutpaşa Mah. İpek İş Hanı No: 6/1 8 Topkapı - İSrnllSUl
Tel: (0212) 5654197

Yayın Türü
2 Aylık, 5üreli, Uluslararası, Hakemli

EBsCo PuBLİsHİNG - TUBİTAı(/ utAKBİM - AS05 Sosyat Bİlİmter İndeksİ

Türk Dünyaı Ara$ırmalan Dergisi, Ebsco Publishing tarafından taranmakta ve makalelerin İngilizce özetleri indekin
servisinde yer almaktadır. Ebsco Publishing:www.ebscohost,com/titleLisR/poh-coverage.pdf
Türk Dünyası Araştırmalan Dergisi, TUBİTAl(/ UtAKBİM tarafından taranmakta ve dizinlenmehedir.
Tubİhk/Uhkbim iğni*,www.ulokbim.gov.tr/cobim/vt/uvt/sbvt/uvtjournol_index.phphhe_db=4&theleor=2010
adresinden takip edebilirsiniz.
Türk Dünyas Araştırmalan Dergisi, A505 §osyal 8ilimbr |ndeksi tarafından taranmakta ve makalelerin Türkçe ve ingi-
lizce özetleri indeksin servisinde yer almaktadıı.http://ososindu.con/jounol-viaıı?id=788 adresinden takip edebilirsiniz.

Adedi 1 YılIık Yurt Dışı Abonellk l Subscription 1 Yılhk Yurt lçi Abonelik
20 TL 100 5 veya 75 Euro karşılığı Türk Lirası 120 TL
 içiNDExiıER

enşiv gpıcpıpRi |IE BAzı pöxüııauıan ışıĞııtoe

ffi-tptve suLARI,Nııı rünr tıp reniııi açısıuoaıt
ÖİrPİİi VE YORUMLAMALAR
9
Prof. Dr. Agşegüt Demir?ıan enOBVİn " " ",
siyasiıpniı* gpyaItarLARI çERçovosiunn
27 MAyIs oenspsiiln cioiş sünpci
1zz oxiıı L957 - 27 MAyIs 1960ı
ZehraARS'AlV 33
Yrd. Doç. Dr.
şAII ABBAS ( 1 587- 1629!_ZAMANINPi pÜzpNLEMELER
ğaeevı ppvint roşxİiArı,NDA yApIr,au
Yrd. Doç. Dr. CiLntAwoĞnııuŞoĞru
I. pETRo,NUN HAZAR sprpni vE 18. w,
Rus_AzERBAycaır iıişriıpniup pein BAzı BELGELER
105
Dr. Şahin ooĞeW
noışpüK RUsLARIıtrrı rÜnrııpıtİsteıı,pa
CARLIK vp
İ#ö;;ıcı pii poiitixesr vp rünxisTAN önırBĞi
131
EkremÖzaev
KıBRISLI tÜnrıpnİr* xuRouĞu oİnnııİş ÖncÜrıpnİ vp
DR. FAZIL xüçür
Rukige MADEN " |69

YEN T,IEH LuN,DA nİn rantlŞMA (I|:

çiu cnuişıpııpıi ıvıia 1ıı.ö. sı1

Arş. Gör, KürşaIWLDIRIM 189

oSMAI{LILARDA KoNARGöçER_YERLEşİK ııÜwaspnprıpnİ

üzpnirp gin opĞpRıpıtoinıvrp
DoÇ. Dr, Faruk sÖyıBllıBz " 2oL
Türk Dünyası Araştırmalan

YEN T,IEH LuN,DA BİR TARTIşMA (I|:

çiN GENİşLEMELİ ıvıia (M.ö. 81)
Araş. Gör. Kürşat YILDIRIM-

irz

Müzakere tarzında gazılan ue mildttan önce 81 yılında neşredilen

Yen

T'iehLun("TuzueDemirMüzakeresi")adtıkitaptaÇn,innasılbirsigaset
izlemesi gerektiği tartışılmaktadır. Bu kitabın"Topraklann Genişletilmesi"
istildsının
başlıklı XVI. bölümü bilhassa Doğu Türkistan sahasındaki Çn
talılili bakımından mdniddrdır. kitaptaki bu bahis Çn,in böğedeki faali_
g etleinin ftkri e saslanru gö sterınektedir,

Bu balısin bölgedeki Çin sigasetinin anlaşılması iğn mühim bir uesi,

ko oldu ğ u kana dtinde g iz.
Anahtcr kelimeler: Yen T'ieh Lun, Çin, Topraklann Genişletilmesi,
K amu İkti s adı, Türkist an.

Abstract
A Discusslon In Yen T'ieh Lun (I): Should Chino Bxpand ltselft
1Bc 81)
It is discusse d uhat kind of policg that China should follow in book
named yen T,ieh Lun which was uitten in negohation stgle ond publis_
hedinBCBl.ChapterXVIofthisbooknamed,,,ExpandingofTerritoies''
is especially significant with regard to onalgze Chinese inuasion in
area

of Eastem Turkistan. This chapter of book shoıııs intellectı,ıal basics

of ac_

tiuitıes of Chino in Turkistan.

WebelieuethotthischapterisimportantrecordtounderstandChine-
se policg inthe area.
Keg words: Yen T'ieh Lun, Chino, Expansion of Territoies, Pııblic
Economg, Turkistan.

İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarihi Bölümü,

189
 M.Ö. 22l'de kurulan Chln SülAlesi tarafından tek
edilmeYe başlanan çin,inı sınırlan oldukça
bir elden idAre
mahdut ve muğlA{< idi.2 M.Ö.
II. yü4rıhn ilk çeyreğnde
Çin'de gitgide güçlenen feodal bünye neticesin-
de iktidar, derebeylikler ve
Çin İmparatoru arasrnda taksim edilmiş hdl-
deydi. Memlekette merkezi idArenin kudreti
sınırlıydı. siyAset ve iktisat
sahasrnda alınan kararlar birçok bakımdan güç
dengelerine bağlı olarak
değşiyordu. Bu süreçte Çin'de nüfus ve üretim
arttı. A5rrrca Çin içerisin-
de seçkin bir srnrf, halktan iyice aynlarak sadece
sşiset, düşünce ve
ilimle uğraşır h6le geldi. İmparator wen devrinde
fikriyatını benimsemiş seçkin sınıf, iktisat ve fikir 1ıie-ıso) konfiıçyüs
sahasında tam bir ye-
nilik getirdiler. Bu süreçte Çin de
çok zenginleşti.3 İmparator Wu (M.ö.
140-86) devrinde de gittikçe güçlenen
Çin, artık kuzeye ve batıya doğru
yayrlmaya başladı.
. Böyle bir yayılma seyrine giren Çinlilerin Doğu Türkistan ile ilk kez
İmParator Wu devrinde (M.ö. ı+o-Öo1 irtibat
kurdukları bilinmektedir.
Bu devirde Çin, istilA ettiği Doğu Türkistan devletlerini
idAre etmek için
elçilikler ve komutan]ıklar tesis etti.a
Çintn bu devirdeki faaliyetleri neti-
cesinde Çintn iktisadi vaziyeti kötüleşti.s Bunda
esas amiller Doğu Tür-
kistan sahasındaki işgal kuwetleri ," brr" bağlı
olarak kurulan tımar
sistemi ile bu bölgelere giden ve buralardan gelen
elçilerin ve evli]ik mü-
nasebetlerinin bir bü!ününü teşkil eden "haraç
sistemi'' ve "banş ue euli-
lik siste mi"nin masraflanydr.
çin'in Doğu Türkistan sahasrndaki işgal siyasetinin en mühim esasl-
nr oluşturan bölgede tesis ettiğ bir tür
tımar sisteminde içinde gözetleme
kulesi olan sınırdaki kışlalar sivil ve askeri tanm
kolon lleri (t'un-t'ien) ile
destekleniyordu. Bu istihkAm hatlarının ardında
Çin İmparatorluğu, Do-
ğu Türkistan ile olan iletişimini sağlıyor, iskAn siyasetıni
suraurüyor ve
kuzeyinden gelen saldırrlara karşı umümi
bir müdafaa temin ediyordu.
kurulan bu sistemde imparatordan başlamak
üzere hanedan üyelerine,
1 Çin adının ortaYa
cıkrŞı hakkında çeşitli mülahazalar yapılmıştrr.
Batılrlann kullandığ
(çünkti 'Çnlijer" tarihte ve bugün kendilerine
"orta Ülke insanı'' y€ıni + E chung-kuo jen
veYa zhong-guo ren derler) "Çn" adının kaynaklarda izini süren
lannda yazı|an Periplus varis nryttıral'al'ilır-:i Alimı". -ilaaı
^ 80 ve 89 yıl_
545'te yazan Kosmas IndikopieuJtesn; -ıadi 150 vıı"."al y-'i, noı.-y'a. ,.
ğ;;;,"F;;"'t"v"JL.'rJ^;;r:İ#t"rskritçe
naklarda CInasthdno tAbirle-rine .""tı"mİşİ".ho kay-
ren Chln SülAlesihden qeldiğini ıık kez öii İ, .dı..r., çl"t ı,ı.o. Tzj y"ır.,a. birleşti_
(Vienna, l655) adlı ."..i""a. E.,. ;.;.i-J#. P|paz Martin Martini, Noırui Atlas §-nensis
ilil,
hassa Berthold Laufer böyle bir ıgiyi ..İLİ-.t1.oj.. a.ş,.,a" başka görüşler de vardır. Bil-
,The Name r"* bu tartlşmaiar için bkz, B. Laufer.
China", Tounğ Pao, xı-iı, ı-z, ,.ilö--iio, i.n;,t";, jiYö'ö;.'-Ji
ne", Toung Pao, Xln, l-Z, 727-742.
*"- De "Chi-
2 İ* ".
çinliıerin esAsen Wei,ve Yang-tse krl,ılannda yaşayışl ve ''Çin"olarak
ad]andınian yer-
Hİ;*lfl:ll |;5g:l,ri:l*naalkz. t
w. Bt..tlJa, "e"Li çi.,'x.ıı,,- ,. .tı er,, nrcr
3 fiim bu devrin tafsilatı için bkz.
W. Eberhard, Çin Taihi,s. 91 vd., Ankara
4 Hou Han Shu, 2oo7a.
s. 2909, Beijing 1997; T'ung Tierys. 5190,
5 W. Eberhard Beijing 2OO3.
, Çn Taihi, s. 98-99.

190
 KüRŞAT yILDIRIıI / 1jN T,IEH Lt lıı,DA BiR T

yüksek orun sahibi memurlara, soylulara, kurmay

kademesindeki ko-
mutanlara ve benzeri kimselere toprak tahsis ediliyordu.
yıllık olarak verdiğ tahıl miktarrna göre tasnif edilmekteydi.6 bir toprak
Her
sistemin
tamamlayrcrsr ve temeli olan gözetleme kuleleri,
ileri karakollar ve hare_
ketli askeri birlikler devasa harcamalar gerektiriyordu.
çin iktisadrnın bu devirde kötüleşmesinde diğer amil olan "haraç sis-
temi" yani kung sistemi Çin'in Türkistan sahasrndaki
devletleri hüküm
altında tutmak için kurduğu bir yapıydı.
sistem bir taraf Çin ve diğer taraf Doğu Türkistan'daki
devletler ol-
mak üzere iki tara-flı işliyordu, üçüncü bir taraf düşünülem
ezdiJ Çin'e
gelen elçilere "ü5ğün Oğlu" olan
Çin İmparatoru *ihsanlard.a''bulunur ve
elçiler ise "haraç" sunarlardr. Çin'in yaptığ bu "ihsqnlar'
tarlh bo5runca
çin iktisadı için büyük bir meblağ teşkil etmişti.8 Bundan başka gelen
katabalık elçilik heyetlerinin uzun müddetler
Çin içerisinde ağrlanması
da devlet bütçesine büyük bir yük idi. "Banş ue eulilik
sisfemi'hde ise
çin'den verilen kızların çeyizleri ve yaprlan yıllık ödemelering yekünu
aJmaz rakamlara yükselmiş idi. MeselA Hun Tanhusu'nun
akıl
ıı.Ö. ss yııın-
da Çin'e elçi gönderip Han Sül6]esi'nden bir l<ız ve yıllık
10.oOO tan ma-
yalı içki, 5.000 hu tahı7, 10.0OO top türlü ipekli
kumaş istemesi ve daha
önce yaprlmış anlaşma ve ödemelerin de devamrnr
ta-lep etmesilo galiba
bardağ taşıran son damlalardandı.
çinliler bu iki sistemi aslında topraklarını genişletmek ve srnrrlarr
dışındaki topraklardan istifade edebilmek için kurmuşlardr. Çin
Ancak siste-
|- min yüklediği maddi külfetler Çin1 acze düşürünce
e Çin meclisinde bu iki
sisteme karşr sesler yükselmeye başlamiş1.1ı
e
F 6 eir tür trmar sistemi olan
tun-tlen d E sistemi için bkz. Kürşat Yıldınm,
"HurıIar Dewinde
t Trirkistaı", ÇnKagnaklanndaTürkjstanŞehirtei, Haz:
K. Yı.ldnm, s. 36, dpt. 75, İstanbrn 2013.
7 Bu sistemin tafsilatlan
iÇin bkz. Özkaıı izgi, "Xt. Ytız7\iaKadar orta Asya
ı_
nin Çin'le Yaptığ Ticari Münasebetler", Tait'Enstiaisü Ttirk Devletleri,_
8 Çinıiıer kendileri için büyük Dergisi,IX/9, s. 87-go, 7978.
bir iıilfet olan bu ,,i?ısanlan,,losıtlama
bulundular, Bunlardan teşebbüslerinde de
v-e mi§aslanyla
ğ dında görülmektedir: "1456 gılınd.a Seierk"i|a;aİ"çarprcl -olanı 1456 yılrna hair bir Çin kay-
":y"rr
bir etğ pagitahta geldi ue haraç sundu.
Teşifat Müşauirliği o" o"::!? im-para.tora
=
g!l.ri99r.-"""ai
bana elğlik heueti mensuP.Iannın cömertçe ödülleneiilmesine uJ horoç-siioi eıçilein ue ga-
bu suiisümalin ortadan ki.ıdınıması daima'aİıroİ*İao"nıaigi ancak
rirşrnır.Lili":,;;;;;;i;;r:,;;;;İr\r*o",
tç ".
ni bildirdi, TeŞifat MüŞauirliği_buru, gon nd"o gerektigi_
Her a-lu-gu denen cinsten bir at hdraç olaik sunulduğunda Jaıiesini}.nıi, "m,
r- şİ oronıonn ıraaaı
d.ört top renkli loımaş ue ucuz
ipek_ten sekiz elbise karşılık olur.
Es Uç deue, uanz ipekten on elbise ed.er.
ü_ Bir,Tatar atı (!a-ta mo), bir kendir elbise ue sekiz top
ucuz ipek ed,er.
onlar (Semerkand'dan gelen elğler) geşim taş ia
"mtisaitü ğeürmişierdi, ancak bunun 68 kin ağırlı-
ğındaki sadece 24 parçosı.ğlenmegi j.İ i"ı"" isoo kii;i;;ıı""ri*orar.
Müşauirliği onlara bunlan ke-ndi heJaphn o Teşifat
teklif etti, ancok onlo, her 5 kin ge-
"oiioıonnı
şim taşı iğn bir top ucuz ipek ueilmezinin ır"tiıırti ica ettiler ki
:ş du," (Emil Bretschineider, "Timur ve rl-".İ"ı". o"vn", Çn hülaımeti buna razı ol_
Elvin Yıldınm, s. 466-467|. çin rogioırüii|'*N)rkistan, çev:
9 Özkan İzgi, "a.g.m.",
s. 89.
IO HanShu, s. 378i, Beijing 1997,
1 1 MeselA,Flan
Slu,ı, s, 3812 de kaydedildiğne göre devletin
ileri gelerİerinin ekserisi bu görüşteydi.

l91
 Yen T'ieh Lun ("Tuz ve Demir Müzakeresirr|run Kateme Alınması

çin adı verilen memleket, milAttan önce çok dar ve maiıdut bir saha-
da kaimıştır. Çin ancak milada takaddüm eden yllarda güneye, batıya
ve kuzeye doğru genişlemeye başlamıştır. Bu deürdeki
Çin kaynakları
güneydeki kaümleri yüeh, batıdaki kaümleri Hu ve kuzeydeki kavimleri
Ti olarak umümi tasnife tAbi tutmuştur. Çinliler bu ad altındaki kavim-
lere saldrrarak topraklannı büyütmeye başlamrşlar ve mezkür kavimlerin
yayıldıklan sahalarda askeri koloniler ve karakollar kurmuşlar ve iskAn
ve tlmar faaliyetlerine girişmişlerdir. M.Ö. II. yüz5rılın ikinci yarısrnda
hız|anan bu faaliyetler neticesinde Çin oldukça genişlemiş ve zenginleş-
miştir. Binaenaleyh bu faaliyetler belli bir seviyeden sonra
Çinl askeri
bakımdan zora sokmuş ve iktisaden zayıflatmıştır. Bu
çıkmaza bir çare
olması için çeşitli şuralar toplanmrş ve izlenmesi gereken siyaseti mtıza-
kere etmişlerdir. İşte M.Ö. s1 5nlrnda kaleme alrnan Yen Tteh L..n ("Tuz
ue Demir Müza.keresi") bu milzakerelerin mahsullerinden
biridir. İncele-
memizde bu eserin en mühim bölümlerinden biri olan ve *Topraklann
Genişlemesi" bahsini taşıyan XVL bölümü
Çinlilerin genişleme siyAsetini
fikri temelde nasıl ele aldıklarlnl ve Çinlilerde müstemlekecilik fikrinin
temel esAslarrnı göstermesi bakrmından kayda değerdir.
Çin İmparatoru Chao (M,Ö. 94-74), Çintn içine düştüğü iktisadi çık-
maza bir çare bulsunlar diye Çin deki tüm ilimleri ve mütefekkirleri
o
devirdeki payitaht olan ch'ang-anh topladı. Bu ilim
şurasl toplantrlar
tertiiı ederek bir metin kaleme aldı.12 Bu metin, karşılıklı olarak tartlşan
"üstado ile "kdtip3 konuşturuyordu. Üstad karakteri altında fikirlerini
dile getiren ve esAsen İmparator wuhun işga] siyAsetlerini sürdürmesini
savunan kesim, Çintn topraklarrnın genişlemesi ve kuzeye ve batrya
se-
ferler edilmesi gerektiğini öne sürüyord,u. Bu sürette ele geçirilecek
top-
raklarda tesis edilecek trmar sistemi ve ticaretten elde edilecek gelirler
memleket iktisadını kurtaracaktr. kamu iktisadında tuz ve demir
tek el-
de toplanmalı ve devlet iktisada doğrudan müdAhil olmalıydı.
Bu yönü1-
le muasrr mAnAda bir "d"euletçi iktisat siyaseti" söz konusuydu.
KAtip ka-
rakteriyle fikirlerini ifade eden kesim ise "liberal iktisot" taraftarlanydı..
Bunlara göre Çin genişlememeliydi. Çin'in işgal ettiği topraklar ],er
za-
man Çintn srrtında yük olmuştu. Tuz ve demir üzerinde devlet denetirni
ve iktisada ve ticarete devlet müdAhalesi olmamalrydr. Bu kesim
ay., za-
manda Konfüçyüs fikriyatının temsilcisivdi. 13
12 Metnin tarih tetkiklerinde
kullanılabilirliği için bkz. Tao Tien-yi, ''Yen t'ieh lun (El İ l
Discourses on Salt and lron) as a Historical Source", Joumal of
Chinese Political Scienct
XYII / 2, s. 7 43- 163, 2O 12.

Şnans Yang's Reforms and State Control, Ed: Li Yu-ning, s. :o<xi-xxxii, New York 7977: \
1_3

Sadao, "The Economic and S-ocial History of Former Han|, Tlıe

Cambriige History of Chir-c.
I, Ed. D. Tıvitchett - J.K. Fairbank, s. 584, Cambridge
1986.

192
 ]ܧ§4T YILDIRIil / YElt T'IEH LIrıt,DA BİR TARTıSMA: Citv ıtnşisı tüEr i , .

Eser İmparator chaohun shih-yüen saltanat

dewesinin 6. yrlında
(M.Ö. s1) neŞredildi.t4
Huo K'uan'rn başında. olduğu heyet tarafından
kaleme ajrnan eserin
birkaç nüshasr vardrr. Öncelikle ıo cııtıiı< nüshayı
ele a]mak gerekir. T'u
Chen ve Tu Mu tarafindan 1501 yılında neşredilen
nüshanrn I2o2 yılına
Ait bir nüshaya dayandığ bildirilmektedir.
Chang Run-jen 1807 yılında
T'u Chen'ın nüshasrnr esAs a,arak eseri 10
cilt hAlinde neşretti. Bu nüs-
haya daha sonra Ku Kuang-ch'i
t|776-I835) bazı şerhler ve ilıiveler yap-
tr, Wang Hsien-chlen bu nüshaya dayanarak
189 1'de bir neşir yaptı.15
12 ciltlik nüsha ise 1554'de Chang Chih-hsiang
tarafindan neşredildi;
bu nüsha 1174 yılındaki bir nushaya dayanmaktadrr
ve metin kuang
Han Wei Ts'ung Shu, Tseng Ting Han Wei Ts,ung
Shu ve Tzu Shu pai
Chia için esAs olmuştur. Japon Itö Tögai ise
17O8'de bir nüsha ortaya
kardı. çı-
Metin Chu Tzu Chi Ch'eng külliyatı içinde 1935'te
Beijingde ve Shih
Chieh Wen K'u külliyatı içinde 1958 de Taipei
de basıldr.
Wang Hsien-ch'ien'in nüshasrna dayanan Lin
Chen-han, eseri Yen
Tteh Lun adıyla |934'd,e Shanghai'da neşretti.
Hsü Te-p'ei, yine Wang Hsien-ch'ientn nüshasrnr
esAs a]arak Yen
Tlen Lun Chi Shih adıyla 1939 da bir neşir yaptı.
Kuo Mo-jo, metni şerhli bir şekilde Yen Tteh
Lun Tu Pen adıyla
1957'de Beijing de neşretti.
wang Li-cht, bir edisyon kritik yaparak tüm
nüshaları gözdengeçir-
miş ve şerhli bir metin o,uşturarak yen Tleh
Lun chiao chu adıyla
1958 de Shanghai da neşretmiştir. Bu
son çalışma ilmi metoduyla en iti-
mat edilebilir nüshadrr. "Topraklann Genişlemesi''
faslr, eserin 2o7-2.o.
ve şerhler ise 21 7-219. sa;,{alan arasrnda
yer almaktadrr.
Metin
Yen Tleh Lun H ffi eöıü-
;ft, XVI: Ti-kuang t E (Topraklann Geniş-
lemesi\:
Üstad der ki: ''Hükümd.ar her
şegi kııcaktar ue birleşüir. O, her
şege olan seugisini saklı tutmaz. (Sad"ece) galanınd.a
olana kıgmet
uermekle kalmaz, uzakta olanlara ihsan
etmegi d,e unutmaz. eugln
ha,lk ona td,bidir, herkes onun lgıludur. (Memlekette)
guuentğin tehti-
kege girmesi ue zahmetlein heba olması
söz konusudur. peki, (o hal-
de) musibetler cereaan etmegecek mi?
Bu (noksantıktan) görmezd,en
gelmek ue (uzakta olanlan) hesaba katmak
(mesetesi) de gerinde bir
i4 Eserin kadim
Çin stratejisindeki yeri için bkz. ZhıZhongbo-Ning
Wang, "Discourses on

Barlg Chinese A Bibliographical Guide,Ed. M. Loewe, s.

ilJ-Jr'jÜİ,-1İJ3}İ""", Terts:
 6

müzakere faslı değil midir? Sınırlqrd.a

şakkatıigerıereo"*i,u,,-:;';;;;:r::ili::"|zT;':;:-i:";:
ldlardan muzdariptirler.
Gözetleme'
"ii)r"rno.'
in cesetlei üsf üsle gığılmaktadır. nöbetleind.e ölenle-
Es;kiden sınırd.aki halk
çok) sauaşa girmişü ue bu saged.e güz (gani
ilçeler (saldınlara) karşı
Çn hıuzura kataşmuştu. Sınırd,aki
lcogmuşlar;,. SUn rloa,
lcıjmdarlık işi goktıır ki, şögle der: "(Bir) hü-
beni )on^"t"',
muşhır.Bugüzd,enbitgehükimd.*,or;':r:::;:;:r";*:::i::
lında hıtar, Hu'lara (laızegd,eki
ue bahdaki gabanalar),
negdeki gabanalar) karşı Yüeh"tere (gü-
ordulan harek
uz akıar a atıIı r u e b e
ue bolluğundan artanlar
ı aıar ( defe diw
) w;;:n :Ş:"!:'
&::::: ::;:
sınır böıgeıJine d,ağtılır,
nir, (Bıı sürette) Çin huzura sınır gelişip gıiçle-
.ıJt , çt^ nuzura erişince sülcıinetten
başka bir iş olmaz:. Neden (bögte
bir
kanlmasın?" şeg) istenmesin ue ned,en l. o-
Kdtip der ki: "Eskid,en, Göğin
Oğtu (Çin İmparatoru)'nun
güzünün ortasındagdı, gei ger-
Dahiıi nproiıoi i.,ooo li,d.enıa
Derebegler memleketi parsellemişlerdi. ötege gitmezdi.
Giditmez ue mahsul alınmaz
toPraklardı, Kung yü,de17,
5.ooo ıi,g" uon-lar. Kauimlein
lann hülcıjm.arlanna biat her bi,. on_
etti, o"i"oii^ hepsi
onlann memleketi-
haık saad.ete
İ::::#:"::,,::,:* "ışa, ^."ıuri çaıışma müşıcıi_
eh,ler(günegd"kil";"#;::,::;'x?:r,:';::ffi:::::l"*
lara doğru) gollar launla
kıunıa upJzıın gı;.*t"arr.
arazİlerdeki) askerler zahmet @ıı gollardaki ue
içeısina.J uikendiler. Bu güzd,en
daki halk kendi boğazını sınır-
kesme
gıkldı, Halk gaggaragı kopardı, feldkeüne uğradı. Çin mahuoldu ue
sessizlğe uanınm.at. Deuleti
etmenin golu, merkeı iddre
b aş lar.' u
g.a,kınd.akiıe r,,ou," o. İİIor:;İ:;;::i:
dilir. Memleket içeıi,s;ind,eki
]oonoon
ondan sonra "",
uzağa gi-
hatk hoşnut oıauİ
ıerebakııır.E"ırid",n;;:";,:;:";::::_?:o,":'"sonradışandakiiş-
kuruımasıisteğni;-;::;:'':;:#T';?"?"|;;':::YX:rİ
ade etmemişti. (Hülcümdara
göre) anu goirndoki
daki esd,s meşgaleler ile ua.zifeler ue o esna_
.uğraşmak O"-İl. güzden emir uererek
şögle dedi: ''Bugünün şlei, ",
şid,deti u.
"on[oİ-
i::#;:,r:I":#.*"*ıkıuuetıendirm.#,ltr;:#;?;:f ;;
dankaldırdLı,-,,1,r*rJ,!1:'::i;:";,{1:;:x::::"-İ#,::;iİ:
j
::X:,?:işlere
nırdaki -::':::,,o:: ^o
gömüldüler. i*, p
Topraklann
nıo," i uçair tasa
;";;;;:;:;;XT,
"
dug mad. an sı_

16 Li,
X
yaklaşık 5OO metredir.
ı7 shu ching
adlı kayııakta yer alaı Kung yıı, ıı,ı.Ö. H-IV. yüzyıllan
kapsamaktadır.

\94
 Y:ILDıRIıI / YEN T,ıEH Lırlt,DA nİn renrışue:

hum ekmeden çok tıir (elde edilmesi), başanga ulaşmadan emek har-
canması fiki,.. Shih Kitabı der ki: "Enğn topraklar işIenmedi, gabani
otlar geşeip her gei kapladı". Dedği budur".
Üstad der ki: "T'angıa ue Wu'nunlg hücumu, ordugu kullanmanın
igi bir neücesi değIdir. Chou Hütiımd.an Hsüen2o, memleketinin top-
raklannı 1.ooo ıi genişletti, işgal ue tamahkdrlığa megdan uerilmedi,
aağma ue hırsızlık ortadan kaldınldı ue (böglece) Lıalk saadete ka-
wıştu. Bu güzden başansız olacak bir ordugu erdemli insan ilerlet-
mez; fagdasız topraklara, bilge fuilaimdar tamah etmez. Önceki im-
parator T'ang ue Wu'nun (ordulan ğbi) ordugu harekete geçirdi, üç
s,nınn beldsını def etti ue (sonra) bir sınıra göneldi ue düşmana taz-
gik ettt. Hunlar kaçhlaL San lrmak'ı geçtiler, dağtard,aki engellei
kullanıp saklandıIar. Bu güzden taşlık ue alkali kaplı ue yigecek bu-
lunmagan topraklara gittiler. Böglece Hunlann bölgeden hükmü kalk-
tı, Tsao-gang f Ü @e-pei'de) toprağnı Hulara terk etttler. ğn sını-
nn lçıunmlanna üldget kurdu, san lrmak'ın engelleini (tehtiketi ger-
leini) ele geğrdi. Mühim ue hassas noktalara konuşIandıIar, angar-
ga artınlarak (inşa faaligetine ğrğildi) ue askerler ue halk müd,afaa
edildi. Buradan müşahede edildğinde, bitge fuitdımdann katbi kul-
lanması (gerekir); hülctımdar kitletei angaryaga tdbi tutarak toprak-
lan ge nğletme melidir. "
Kdtip der ki: "Ch'in Deuleü (M.Ö. 3o6-2o6)'nin ordugu hıIlanması,
en Lıa.d safhaga uardı. Meng T'ien?l sının çok uzaklara uzattı. Bugün
Meng T'ien'in (ulaşağ) sınırlar aşıldı, gağmaa düşmanın topraklan-
na üId,getler, ilçeler laıruldu, topraklar uzaklara d,oğru genişledi ue
tıalk bügfljk zahmetlere ğrdi. Shuo Fangln batısına ue Ch'ang-an'ın
kuzegine doğru geni ülagetler lqıruIdu. karakollara (gözcü birliklei-
ne) gapılan harcamalann haddi hesabı goktur.
fiğ buraga kad,ar gel-
mekle de kalmıgor. Szu-ma22 ue T'ang Mengza Günegbatı I'leine d.oğ-
ru gedikler açtılar. Pa'ga ue Shu'gaz+, Chiung ue Tso geğtlei üzerin-
den ğildi. Göl (deniz) üz.einden ilerlegip Güneg I'leine d,oğru sefer
edildi. Gemilerle Doğu Yüeh'teine hücıım edildi. Ching ue Ch'u ise
ou ue Lo kauimleini bastırdılar. Sol General Ch'ao-Lısien (Kore)'e sal-
dırdı ue Lin-t'un'u açtt. Yen ue Ch'i, Hui-mo'd,a sefalete düştüIer.
Chang Ch'ien acagip ue ı,ızak (topraklara) gitti, işe garamaz şegler-

ıa Çin'e M.Ö. 1600-1046 yıllan arasında hükmeden Shang

Süalesi,nin b6nisi Hükümdar
T'ang'dır.
19 M.Ö. ı046-256 yıılan
arasında Çinl iddre eden Chou SüAlesi'nin bAnisi Hülçümdar Wu,dur.
20 M.Ö. 827-781yıllannda
Çin'i idAre eden Chou SüAlesi Hükümdan dır.
21 ll.Ö. 21O yılında ölen Chln
Devleti generalidir.
22
Şaire ve müelüf Szu-ma Hsiang Ju'dur (M.Ö. 179-127|.
23 M.Ö. 135 yılında
Çin'in güneyine sefere çıkan Çinli generaldir.
2+
şimaıkı Si-chuan'dadır.
 TüRI( DtİNYASI /IRAşTIR}IAL/IRI

den başka bir şeg getirmedi. (Bu güzden) deuletin Lıazinesi, dış mem-
leketlere akıtıldı, görülmemiş masraflar gapıldı, Tsao-yang (He-pei'-
de)'a akıI qlmoz emek harcandı. Bu noktadan bakılırsa, hijlg.iııı.d.ann
kalbi kullanmasından değil, igi işlerin iddrecileinin böIge iddresinde-
ki hesaplannın aşılmasından (balısetmek la.zımdır). "
Üstad der ki: "Kuan Chung'un bilgetiğini taşIgan, uşaklık edecek
işe giişmez. T'ao Chu'nun düşüncesini aklında tutan, sefalete düşe-
ceği gerde durmaz. Kdüp konuşabilir, ama hareket edemez; aşağıda
oturur, ama gukandakini ithom eder; sefalet iğnde gaşa1 ama zen-
ginliği gok saaar; büatık konuşu4 ama icra etmez; güksek ses çıka-
nr, ama tatbikotto cılız kalır. Kdtip tenkit eder, değerlendiir ue mü-
zakere eder; (böglece) zamanla nam kazanır. Bir aıruç dolusundan
fazla gelii olmagan kişi, idare konuşmalangla dogmaz. Bir tqn'danzs
az geliri olan, hesap işleigle tatmin olmaz. Alimlein hepsi sefildir ue
zayıftır. Elbise ue başlıklan tam değildir. Deulet adamlannın iddresi-
ni, iddre biimlerinin işleini nereden bilsinler? Nasıl sauaşıp Tsao-
yang (böIgesinde bulunanlan) def ederler?."
Katip der ki: "Müteuazılık bilgeliği zedelemez, sefalet hareket et-
mege mani değildir. Yen Yüan26, deuamlı boşa Ekardı, (ama) kıgmet-
ligdi. Konfuçgüs görünüşe düşmedi, (ama) bilgegdi. Bir insan görü-
nüşle beğenilmez, kabiligetigte deulet kademeleinde ilerler. T'ai Kung'u
öldüren kendi kasabının bıçağıgdı (dige) Nang Ch1, sığınnı beslemegi
bırakmadı. Eskinin erdemlisi, namını tesis etmekiğn golunu muhafa-
za eder. Zamanını beklerken bedenini tamir eder. Sefalete düşse (de)
ahkdmını değiştirmez. Aşağılık (şeyleQ maksuduna geğlemez, Sade-
ce hagırseuerlik ue adalet işini gürütıir. Mal-mıilk işine soğuk bakar.
Kann (fagdanın) adaleün karşısında olduğuna inanır. Adil olmagıp
zenginleşenler ne nam salar ne aziz olur. Hagırseuerlein (gireceği
' aol) değildir. Bu güzden Tseng Shen ue Min Tzıızz, hagırseuerlikleini
Chin Deuleti ue Ch'u Deuleü (M.Ö. 1130-223)'nin malına geğIemedi-
ler. Po I, bir derebeglik makamı iğn golundan dönmedi."

Sonuç
Eski Çinliler siyAset ve stratejilerini tespit ve icra ederlerken kendi
milli bünyelerinin ve fikriyatlarrnrn esaslarrna göre hareket etmişlerdir.
Bir bakrma bir müstemlekecilik ve bir devlet kapitalizmi vesikasr olan
Yen T'ieh Lun bize tarihin, siyAsetin esAsr olduğunu da göstermektedir.
Metinde "deuletçi iktisat sigaseti"ne taraftar üstad i|e "libera"l iktisat" ta-
raftarl kAtip arasrndaki müzakere, Çinlinin siyAsette çatlşan iki kutbu-
25 1 t"., = 1O3 kilogram tahıldır.
26 Konfüçyüs'rin
şakirtlerindendir.
''
aJ,-
Konfüçyüs'ün şakirtleridir.

ı96
Kt RşAT YıLDIRIil / YE!ı T,IEH Luİü,DA BiR TARTışil* çİil GEırİşLEuELİ uİ? 9

nun cisimleşmiş hAlini aksettirmektedir. Topraklann genişletilmesi Çin

için daimA tartışma konusu olmuştur. Bu bakımdan eski Çinlinin kafa
yaplsınl bu müzakerede tüm çıplaklığ ve samimiyeti ile görmek müm-
l«indür. Bu belge Çinlinin kendi iç meselesine d6ir bir belge olduğu için
de herhangi bir dış siyaset malzemesinin çıJ<mazlan ve geçici durumlarr
içerisinde çrrpınmamaktadır.
Ka5ınak, Çinlilerin topraklannı genişletirken nasrl bir hAleti ruhiye içi-
ne girdiklerini ve milAttan önceki devirlerdeki tereddütlerinin nasıl bu-
günlere geldiğni ifşa etmesi bakımından mAnidardrr. Tarihe verdikleri
önem sebebiyle siyAsetlerini asırlarca değşmez esAslara dayanarak icra
edebilen Çinlilerin bilhassa Doğu Türkistan sahasındaki istilAsrnı bu
minvalde anlamak |Azırı;.dır.
Kaynaklar
Bedirhan, y., ,Türk Tarihinde İpek yolu HAkimiyeti Mücadelesi ve çintn Türkis-
tanl İlkİstilaProjesi",TürkDüngasıAraştırmalanDergisi, Sayı: 129, s.81-94, 1999.
Bretschineider, E., "Timur ve Timurlular Dewi", Çn Kagnaklannda Türkistan,
Çev: E. Yıldınm, Haz K. Yıldınm, s.477-479, İstanbul 2013.
Chu Tzu Clıi Ch'eng, Beijing 1935.
Eberhard, W., "Eski Çin Külturu ve Türklet'', DTCF Dergisi,I/4, s. 19-29,7943.
Eberhard, W., Qn Taih| Ankara2oo7a.
Han Shu, Beijing, 1997.
lzg7, Ö., "XI. Yü4lıla Kadar Orta Asya Türk Devletlerihin Çin'le Yaptığ Ticari
Münasebetlet'', Taih Enstitüsü Dergisi, IX/9, s. 87-106, 1978.
Laufer, B., "The Name China", Toung Pao, XIil/I-2, s. 719-726.
Loewe, M., "Yen T'ieh Lun", Earlg Chinese Terts: A Bibtiographical Guide, E,d.
M. Loewe, s.477-483, California 1993.
Pelliot, P., "L'Origine Du Nom De "Chine", Toung Pao,XI|l/ I,2, s.727,742.
Sadao, N., "The Economic and Social History of Former Harı", The Cambidge
History of China, I, Ed. D. Twitchett - J.K. Fairbank, s. 545-608, Cambridge
1986.
Shang Yang's' Reforms qnd State Control, Ed: Li Yu-ning, New York 1977.
Tao Tien-yi, ,.Yen tteh lun (E! Ü if Discourses on Salt and lron) as a Histori-
cal Source", Joumal of Chinese Poliücal Science,){'lL|/2, s. 143-163,2O|2.
T'ung Tien, Beijing 2003.
Yen T'ieh Lun, Haz: Lin Chen-han, Shanghai 1 934.
Yen T'ien Lun Chi Shih, Haz: Hsü Te-p'ei, Taibei 1939.
Yen T'ieh Lun Chiao Chu, Haz: Wang Li-cht, Shanghai 1958.
Yen T'ieh Lun Tu Pen, Haz: Kuo Mo-jo, Beijing 1 957.
Yıldınm, K., Türk raihi İçin Eski Çnce Tlirkçe Sözlük, İstanbul 20 1 0.
Yıldırım, K., "Hunlar Dewinde Türkistan", Çin Kagnaklannda Türkistan Şehir-
lei,Haz: K. Yıldınm, s. 19-137, İstanbul 2013.
Zln.u Zhongbo-Ning Wang, "Discourses on Salt and Iron and China's Ancient
Strategic Culture", Chinese Journal of International Polihcs, ||, s. 263-286, 2OO8.

l97
 qıffiT*ffi st
ffi
ttffiHtşHt E
+A
şH ffi
Effi

ffi
^
,ğ
+
fi-**şfi*f,+i
\-l

ffi
* frEgT4 ffi
u!ı

§ffiEEff*

fiHEHEE
E
q ffHffi*E
ffiffi#$H
KüRşAT YILDIRİM / YEN T,ıEH Luıt,DA BİR TABTışMA: çİN GENİşLEMELİ ilİ? 11

-fr #E;ffi #H*iE+H

ı
İ

itEEöştr*şH§ililHt
*
ğ
§
ışff$ığşffitffiHffiE;fi İ
+

:
ü
Jt

Eş*fitEHfişHEH$