TEMEL

BRITANNICA
T E M E L E Ğ İT İM V E K Ü L T Ü R A N S İK L O P E D İS İ
 TEMEL
BRITANNICA
TEMEL EĞİTİM VE KÜLTÜR ANSİKLOPEDİSİ

CİLT 4

HÜRRİYETİN OKURLARINA ARMAĞANIDIR.

A N A Y A Y I N C I L I K A. Ş. V E
E N C Y C L O P A E D IA B R IT A N N IC A , IN C .
İ Ş B İ R L İ Ğ İ İ L E
Y A Y I M L A N M A K T A D I R
Temel Britannica
A na Yayıncılık A .Ş. A dına Sahibi
N azar Büyüm
E D İT Ö R L E R K U R U L U
Philip W. G oetz, Başkan
Encyclopcedia Britannica Genel Yayın Yönetmeni,
Chicago
Prof. D r. Çiğdem Kağıtçıbaşı
Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul
D r. A ndrew M ango
B B C Fransa ve G üneydoğu A vrupa Yayınları E ski
M üdürü, Londra
Prof. D r. İlhan Tekeli
Orta D oğu Teknik Üniversitesi, A nkara
Prof. D r. N ur Y alm an
H arvard Üniversitesi, Cambridge (A B D )
D A N IŞM A K U R U L U
Prof. D r. Çiğdem K ağıtçıbaşı, Başkan
D oç. D r. M urat Belge, Prof. D r. Şerif M ardin,
Prof. D r. İlhan Tekeli
G E N E L Y A Y IN Y Ö N E T M E N İ
D r. G ürel Tüzün
Y A Y IN K O O R D İN A T Ö R Ü
Prof. D r. Oya Köymen
Y A Y IN K U R U L U
D r. G ürel T üzün ;Başkan
Nuri A kbayar, E ray C anberk, Beril Eyüboğlu,
Işıtan G ündüz, Prof. D r. O ya Köym en,
H ilda Hülya Potuoğlu
R E D A K SİY O N
Y asem in A kbaş, A tilla A ksel, İpek Babacan,
Ö m er Ç endeoğlu, Kaya Ersoy,
Selahattin Özpalabıyıklar, E rim Süerkan,
M ahm ut Tem izyürek, Barış T ütün
A R A ŞT IR M A
Şöhret Baltaş, M ünevver D oğru, M eliha Ö ztoprak,
Yüksel Selek
D İL V E Y A Z IM D A N IŞM A N I
V edat Günyol
Y A Z I İŞL E R İ M Ü D Ü R Ü
Çiğdem Karabağlı
Y Ö N E T İM S E K R E T E R L E R İ
Özcan A kkan, H üsniye Özdem ir
G Ö R SE L M A L Z E M E
Şükran Ayyıldız, A hm et Birsin, Ferda E rentürk,
E lif E rim , Nesrin E rtü rk , E rol Taşkent
A R ŞİV
Yasem in E ray gen
B İL G İ İŞLEM
D erya K öroğlu, Danışman, H akan Gönenli
T E K N İK K O O R D İN A T Ö R
Sefa Esenyel
D İZ G İ
M ustafa B alaban, Saliha Bilginer, D em et Yılmaz
DÜZELTİ
N urettin Pirim , Ecm el T anyel, Eyüp Yıldırım
T İC A R E T M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü
N usret Şumlu, M üdür
H ülya A kdoğan, M ehm et A ltuntaş, Z erin İçli,
A laattin O kurcan, G ülten Sadef, Aliye Şimşek
M U HASEBE M Ü D Ü RLÜ Ğ Ü
R ana R endantiyen, M üdür
M ustafa Yalçın A talay, Nilgün Aydın, Olcay Işık
G E N E L H İZ M E T L E R
Filiz E rol, M ustafa Turan
Encyclopaedia Britannica, Inc. (Chicago)
R obert P. Gvvinn
Yönetim Kurulu Başkanı
Peter B. N orton
Başkan
Fred H . Figge, Jr.
Başkan Başyardımcısı

Ana Yayıncılık A.Ş. (.İstanbul)

N azar Büyüm
Yönetim Kurulu Başkanı
Sadun Sönm ez
Genel M üdür
D r. Cihan Belen
Genel M üdür Yardımcısı

Children’s Britannica (Londra)

Jam es Som erville, Başeditör
Editörler
D avid Black, Jennifer M. Cox, William G ould, Jam es H arrison,
Jessica K uper, Jane R oyce, A nne W ilkinson

Children’s Britannica
First E dition 1960
Second E dition 1969
Third E dition 1973
F ourth E dition 1988
© 1988,1989,1990,1991,1992 Encyclopaedia Britannica, Inc.

Temel Britannica
© 1988,1989,1990,1991,1992 A na Yayıncılık A.Ş.

Temel Britannica Temel Eğitim ve Kültür Ansiklopedisi

Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu’nun
7 Ağustos 1991 tarihli ve 4019 sayılı ve 10 Ekim 1991
tarihli ve 5505 sayılı yazıları ile öğrencilere
tavsiye edilmiştir.

H er hakkı saklıdır. Y azılar ve görsel m alzem eler,

izin alınm adan, tüm üyle ya da kısm en yayımlanamaz.
Süreli yayınlarda (günlük, haftalık, on beş günlük,
aylık gazete ve dergiler) kısa alıntılar, kaynak
gösterilerek kullanılabilir.

ISBN 975-7760-02-01

92.34.Y .0012.3

 na Yayıncılık ve Sanat Ü rünlerini Pazarlam a Sanayi ve T icaret A .Ş.

Büyükdere Caddesi, Üçyol M evkii, 57, Maslak 80725 İstanbul

Baskı: Hürriyet Ofset

 TEMEL BRITANNICA’NIN
1992 BASKISINA ÎLİŞKİN NOT

TEM EL BRITAN N IC A Temel Eğitim ve Kültür Ansiklopedisi'nin 1992 baskısı

hazırlanırken, ansiklopedide yer alan maddeler tek tek gözden geçirildi. Her ciltteki
maddelerle ilgili olarak, ilk yayımlandıkları tarihten bu yana ortaya çıkan gelişmeler
ve yeni bilgiler ile değişiklik geçirmiş haritalar, o cildin sonundaki ek bölümde
alfabetik sırayla verildi. Ansiklopediye eklenen yeni maddeler de bu eklerde yer
aldı. Ayrıca, her cildin sonundaki eklerle ilgili dizin bilgileri ve dizin cildine eklenen
yeni kısa maddeler, TEM EL B R ITA N N IC A 'nın 20. cildindeki Dizin’in ekinde
toplandı.

Ansiklopedinize eklenen yeni bilgilere kolayca ulaşabilmeniz için, her cildin

ekinde yer alan bilgilerin ilgili olduğu maddelerin listesi o cildin başında verilmek­
tedir.

Temel Britannica9nm 4. Cildinin Ekinde Yer Alan Bilgilerin İlgili Olduğu Maddeler

Brezilya Cibuti
Brunei Copland
Bulgaristan Cumhurbaşkanı
Burdur Çad

Burkina Faso Çanakkale

Bursa Çankırı
Burundi Çekoslovakya

Cabo Verde Adaları Çin Halk Cumhuriyeti

Cezayir
 MIVTADIVMATLHS J3 M 3 T
T ovı v ıl A 'd J i a m a a z a s . m > -

ızrA züd £&:!, n ia fm t e t \ < M ı m h \\w \n A w m n v i'A h m i î K ^ V ^ h i \ 5l a .Y d M 3 T

İ3İ3îllb m H .ibfhçag no bsog :h î At.- ı s b b U m - rr / 5bthoq<M ıuu ji^ Â ım a h m ıd
labm gibg m'Atg s y fm o msy_ m nujrfh-6-î mİ&Lfifiinr;: [&t M i M 'i d o iii;a. >iî3 bbbfim
abmüiöd fa i B hm & m arbio • /m isinsd p t m n j ş ifâ& çfâab ili ıoIı,glfd i o ^ av
lerç sbıablâ od sb rjtebbfim in / ıi3nol;fe - -ib^oIüenA .ibîiîöv bIybu® ^iüddslifi
.

dbflttT- aı ■;'bm l ■ , K^VAVu T \Ko I 7'ıJo /,f: ." - -4 -, ■

.jbnfîiqoî

niblb ijfi tni?f sineniidı^aiı/ so y& lo i rjısuglid ım v şanoM a osini&rçotötenA

-iam lhöv sbnifed niblb o izs& â nm fobbsfn u ğ u b h illg u nhoh%M n&ln ıs* :>b/ı?3b
.TfbsJ

ı^I^bbeM yğüi-îO H i$İ a m î t g M m 4 / taY -ihm&f »iııiblt3 .$• mn'sntttftiı&H Hm*?

bfijV o
■■ ;-:iı hiH

fimsO ofe i s jn ijiıu â

nr -4 =>0

ibiu/iüH
itevhifrinurD- HiJi r r) . '-.ııbA -bısV ,/
ıtysssO
 BÖCEKÇİL BİTKİLER 7

BÖCEKÇİL BİTKİLER. Bir bitkinin böcek ya Böcekçil bitkiler bir süre hiç böcek yakala-
da et yemesi insana inanılmaz gibi gelirse de, yamasalar da açlıktan ölmezler. Fotosentez
yeryüzünde böcekleri ve solucan, tırtıl gibi yapabildikleri için böcek yemeden de yaşaya­
öbür küçük hayvanları yakalayıp yiyebilen bilir, ama böcek yedikleri zaman daha sağlıklı
500 kadar bitki türü vardır. Bu böcekçil ya da gelişirler. Ö te yandan çok fazla böcek yakala­
etçil bitkiler avlarını çeşitli yöntem lerle yaka­ yıp aşırı beslendikleri zaman da sağlıkları
ladıklarında, hayvanın vücudu bakterilerin ve bozulmaz. R ekortm en böcekçil bitkilerden
enzimlerin ayrıştırıcı etkisiyle yumuşatılıp sin­ biri, iki hafta içinde 73 tane hamamböceği
dirilir; geri kalan sert bölümler ise ya dışarı yakaladığı kayıtlara geçen bir ibrikotudur.
atılır ya da ibrikotunda olduğu gibi çiçeğin
ibriği andıran şişkin bölümünde biriktirilir. Güneşgülü ve Sinekkapan
Böcekçil bitkilerin çoğu fotosentezle kendi Böcekçil bitkiler dünyanın her yerinde yetişir.
besinini üretebilen yeşil bitkilerdir. Öyleyse Bunlardan en yaygını güneşgülü, böcekkapan
havadan, sudan ve güneş ışınlarından yararla­ ya da çiyotu gibi değişik adlarla bilinen
narak kendisine gerekli şeker ve nişastayı Drosera cinsinin üyeleridir. Bu bitkilere
oluşturabilen bir bitki neden böcek yakalayıp güneşgülü ya da çiyotu denmesinin nedeni,
yemeye gerek duysun? Bunun nedeni büyük güneşin altında çiy düşmüş gibi parıldayan
olasılıkla bu bitkilerin bazı besin m addeleri, yapışkan yapraklarıdır. G erçekten de yaprak­
özellikle azot açısından yoksul olan asitli, ların yüzeyindeki ve kenarlarındaki ince kir­
turbalık ya da bataklık yerlerde yetişmesidir. piksi dokunaçların ucundaki şişkin kesecikler

Hugh Spencer-National Auduborı Society

İb rik o tu n u n h o ş k o k u lu b a lö z ü n e a ld a n a n
b ö c e k le r ib r iğ in iç in e d ü ş e re k b itk iy e y e m
o lu r. Hugh Spencer-National Audubon Society

S u m iğ fe rin in k ü ç ü k k e s e c ik le ri y ü z ü c ü
S in e k k a p a n ın d u y a rlı d o k u n a ç la rın a b ir b ö c e k le r v e m in ik su h a y v a n c ık la rı iç in
b ö c e k d e ğ d iğ i a n d a y a p ra k la r b ö c e ğ in ta m b ir tu z a k tır,
ü z e rin e k a p a n ıv e rir.

Charles E. Mohr-National Audubon Society

(Solda) Virgil N. Argo, (sağda) Hugh Spencer-
National Audubon Society
G ü n e ş g ü lü n ü n y a p ra k la rın d a k i
d o k u n a ç la r, ü z e rin e k o n a n b ö c e k le ri
y a k a la m a y a v e e rite re k s in d ir m e y e
y a ra y a n y a p ış k a n b ir s ıv ıy la k a p lıd ır.
8 BÖĞÜRTLEN
yapışkan bir sıvı salgılar. Bu salgının parıltısı­
na aldanan bir böcek yaprağa konar konmaz
yapışkan sıvıya yakalanır. Bunun üzerine,
böceğin sürtündüğü dokunaçlar uyarılarak
hem en yaprağın ortasına doğru kıvrılıp, çare­
siz durum daki böceği sımsıkı kavrar. Bitkinin
salgıladığı sıvılarla iyice ıslanıp yumuşayan
böceğin sindirilmesi bazen birkaç gün alır.
Sindirim biter bitmez dokunaçlar yavaş yavaş
yeniden açılır ve yaprak bir sonraki avı
beklemeye hazır durum a gelir.
Güneşgülü türlerinin çoğu Avustralya ve
Güney A frika’da dağılmıştır. Bataklıklarda
yetişen ve eğreltiotuna benzeyen bir türün
yapraklarının arka yüzünde bazen küçük bir
böcek barınır ve bitkinin tuzağına düşen
avlara ortak olur.
Charles Darvvin’in “dünyanın en harika
bitkisi” olarak söz ettiği sinekkapan (Diorıaea
muscipula) güneşgülü ile aynı familyadandır.
Bu bitkinin her yaprağı, ortadaki bir menteşe
düzeneğiyle açılıp kapanacak biçimde ikiye
katlanmıştır ve yaprakların kenarlarında
uzun, sert kıllar bulunur. Ayrıca yaprakların
her iki yarısının iç yüzeyinde üçer tane tüysü
dokunaç vardır. Bu dokunaçlar öylesine du-
yarlıdır ki minicik bir sineğin ağırlığıyla bile
hemen uyarılır ve yaprağın iki yarısı bir kapan
gibi hızla birbirinin üzerine kapanarak sineği
ortada hapseder. Y akalanan kurban 10 gün
içinde tümüyle sindirilmiş olur ve yaprak
yeniden açılarak yeni avını beklemeye başlar.
İbrikotu
Böcekçil bitkilerden ibrikotları dünyanın he­
men hem en bütün tropik bölgelerinde yetişir.
Biri Eskidünya’da, öbürü Yenidünya’da da­
ğılmış iki ayrı familyadan 100’e yakın ibrikotu
türü vardır. Bu bitkilerde öbürlerindeki gibi
hareketli bir kapan düzeneği yoktur; bunlar
avlarının kendi ayaklarıyla gelip tuzağa düş­
mesini beklerler. İbrikotunun yaprak uçları
üstte birleşerek, karnı ve ağzı geniş, ortadaki
boyun bölümü dar olan ibrik biçiminde bir
yapı oluşturm uştur. Uzunluğu türe bağlı ola­
rak 3,5 ile 50 cm arasında değişen bu ibriğin
içinde 1 litreye yakın sıvı birikebilir. İbriğin
ağzı içeriye doğru kıvrık, üstü de kaygan bir
maddeyle kaplıdır. Bazı türlerde bu ibriğin
üstünde gene yapraktan bir kapak bulunur.
Genellikle parlak yeşil üstüne kırmızı benekli
olan ibriğin bu canlı renkleri ve içindeki
balözünün kokusu böcekler için çok çekicidir.
Buna aldanan böcekler ibriğin dudağına ko­
nar ve kaygan yüzeyde tutunam ayarak içinde­
ki sıvıya düşüp boğulur. Bitki de bu sıvının
yardımıyla böceğin kendisine yarayan bölüm ­
lerini sindirir.
İşin en ilginç yanı, bu sıvının bazı böcekler
üzerinde etkili olmamasıdır. G erçekten de
bazı sinekler ve sivrisinek larvaları ibrikotu­
nun içindeki sıvıda yaşayabilir; hatta bitkinin
sindiremediği böcek artıklarıyla beslenip ora­
da erişkin durum a gelir.
Sumiğferi ve Yağotu
Sumiğferleri ( Utricularia cinsi) dünyanın her
yanındaki bataklıklarda, durgun ve yavaş
akıntılı sularda görülen yüzücü bitkilerdir.
Gövde saplarının üstünde yaklaşık 6 mm
çapında küçük keseler vardır. Bu keselerin
girişinde yalnız içeriye doğru açılan birer
kapakçık bulunur. Yüzücü böcekler bu kese­
lerin ağzındaki incecik tüylere dokunduğunda
kapakçık hemen açılır. Böylece, yüzen böcek
tıpkı elektrik süpürgesinin tozları emdiği gibi
suyla birlikte kesenin içine çekilir ve hemen
arkasından kesenin kapağı kapanır. Yarım
saat kadar sonra kapan yeniden hazır durum a
gelir.
Kapağın kapanm a hareketi o kadar hızlıdır
ki bilim adamları uzun süre bu kapanın nasıl
çalıştığını anlayamamışlardı. Ancak saniyenin
her yüzde birinde bir görüntü çeken otom atik
fotoğraf makineleriyle alınan filmin incelen­
mesinden sonra bu düzeneğin nasıl işlediği
anlaşılabildi.
Yağotlarının (Pinguicula cinsi) sarımsı yeşil
renkte, oval yaprakları vardır. Sumiğferleriy-
le aynı familyadan olan bu bitkilerin kapan
düzeneği güneşgüllerininkine benzer. Yalnız
bunların yaprak dokunaçları daha kısadır ve
böcekler yapışıp kaldıktan sonra dokunaçlar
değil yaprak ortaya doğru kapanarak avı
hapseder. Bu bitkiler kuzey yarıkürenin bü­
tün ılıman bölgelerinde olduğu gibi Türkiye’
de de bulunur.
BÖĞÜRTLEN yaz sonuna doğru yol kenarla­
rında, kırlarda ve ormanların açıklık yerlerin­

de görmeye alıştığımız yabani meyvelerin
başında gelir. En yakın akrabası olan ahudu­
du {bak. A h u d u d u ) ile birlikte gülgiller (R o -
saceae) familyasının Rubus cinsinden olan
böğürtlen çokyıllık, arsız bir çalıdır. Çabucak
büyüyüp yayılır ve kamçı gibi ince uzun,
birbirine girmiş dikenli dallarıyla geçit verm e­
yen sık çitler oluşturur. H atta dikenleriyle
çevresindeki öbür çalılara asılarak güneş ışın­
larının geçmesini önlediği için çoğu kez alttaki
bitki örtüsünün kuruyup ölmesine yol açar.
Böğürtlenin dalları genellikle dik ve yay gibi
kıvrık, bazı türlerde ise yere yatık ve sürünü-
cüdür.
A nayurdu kuzey yarıkürenin ılıman bölge­
leri olan böğürtlen dünyanın bütün ılıman
bölgelerinde yaygın olarak yetişir. D aha çok
nemli kıyı iklimini sever, ama iç bölgelere
uyum sağlamış türleri de vardır.
En yaygın tür olan adi böğürtlen (Rubus
fructicosus) 2-3 m etreye kadar boylanabilen
dikenli bir çalıdır. Deniz kıyısındaki ağaçlık­
ların ve orm anların açıklık yerlerini, bozul­
muş orm an alanlarını, yol kenarlarını ve dere
kıyılarını kaplar. Türkiye’de en çok K arade­
niz ve M arm ara bölgelerinde görülür. K ara­
deniz Bölgesi öbür böğürtlen türleri açısından
da en zengin yöredir.
Bitkinin genellikle beyaz, pem be ya da
kırmızı olan çiçekleri dal uçlarında küm eler
halinde açar. Meyveleri de bir araya toplana­
rak salkım aklar oluşturur. Başlangıçta açık
yeşil renkte olan meyveler olgunlaştıkça kıza-
NHPA/J. ve M. Bain
B ö ğ ü rtle n , ç e v re s in d e k i ö b ü r b itk ile re tu tu n a r a k
y a y ıla n d ik e n li b ir ç a lıd ır. B irç o k tü rü b e ya z ya da
p e m b e ç iç e k le r a ç a r v e ç o k s e v ile n m o r u m s u s iy a h
m e y v e le r v e rir.
BÖLL 9
rır ve tam olgun durum a geldiğinde karaya
yakın m or bir renk alır. Böğürtlenin meyvesi
aslında tek bir meyve değil, dut ve çilekte
olduğu gibi küçük meyveciklerin bir araya
gelmesiyle oluşan ve üzümsü meyve denen bir
bileşik meyvedir. Dem ir ve C vitamini açısın­
dan zengin olan meyveler hem taze olarak
yenir, hem de reçel, m arm elat, dondurm a ve
pasta yapılır.
BÖLL, Heinrich (1917-1985). Toplumların
ve bireylerin yaşamında korkunç yıkımlara
yol açan II. Dünya Savaşı ve bu savaşın
sonuçları her yönüyle edebiyatı da etkiledi.
Savaş sonrasında bazı yazarlar, insanlığı bu
ölümcül çatışmadan caydırmak, düştüğü
umarsızlıktan kurtarmak ve savaşın bir insanlık
suçu olduğunu vurgulamak amacıyla yapıtlar
vermeye başladılar. Alman yazar Heinrich Böll
de bu yazarların en etkililerinden biriydi.
1972’de Nobel Edebiyat Ödülü’ne değer görül­
mesi de bunun en iyi kanıtıdır.
Köln’de bir m arangozun oğlu olarak doğan
Böll geleneklerine bağlı ve dindar bir çevre­
de yetişti. Üniversiteye girdiğinde II. Dünya
Savaşı başlamıştı. Askere alındı; savaş boyun­
ca çeşitli cephelerde bulundu. 1945’te tutsak
düştü; ABD ve İngiliz tutsak kamplarında
kaldı. Savaş bittikten sonra Köln’e döndü.
Yarım bıraktığı üniversite öğrenimini tam am ­
lamak istediyse de çalışmak zorunda olduğu
için bunu başaramadı. 1947’den sonra dergi­
lerde yayımlamaya başladığı öykülerinde sıra­
dan insanları ele alarak savaşı, savaş sonrası
toplumsal yaşamı, H itler yönetiminin insanla­
rı sürüklediği yıkımı dile getirdi. Trenin Tam
Saatiydi (Der Z ug war pünktlich; 1949) adlı
ilk uzun öyküsünde gönülsüzce savaşa katılan
askerlerin yalnızlık ve bırakılmışlık duyguları
içinde nasıl bocaladıklarını anlattı. Öykünün
baş kişisi olan asker, Polonyalı bir kızla birlik­
te geçirdiği birkaç saatte, savaşın korkunçlu­
ğuna karşın insanlar arasında dostluğun, sev­
ginin yok olmadığını görür. A rdından yayım­
ladığı Wanderer kom m st du nach Spa’da
(1950; “Yolcu Yolun Düşerse Spa’ya”) Böll
cephe gerisinin korkunçluğunu betimledi.
Öykülerde anlatılanlar yaralı askerlerin kaldı­
ğı hastanelerde, tıklım tıklım asker dolu tren­
lerde, insanların şaşkınlık içinde koşuşturdu­
10 BÖLME
ğu istasyonlarda ve bombalanmış kentlerde
geçer. Âdem oğlu Nerdeydinl ( Wo warst du
Adam ?; 1951) adını taşıyan kitabı ise savaşın
anlamsız, dahası saçma bir şey olduğunu an­
latır.
Böll daha sonraki yapıtlarında savaş sonra­
sı yaşamı ele aldı. Evsiz kalmış aileler, eşleri
savaşta ölmüş dul kadınlar ve babaları savaş
kurbanı yetimler; bu insanların çözülüp dağıl­
mış bir toplum içindeki yaşam savaşları;
yoksulluk, ahlak çöküntüsü yapıtlarının ana
konularıdır. Bu dönem ürünlerinin başlıcala-
rı Ve O Hiçbir Şey Demedi (Und sagte keirı
einziges Wort; 1953), Babasız Evler (Haus
ohne H üter; 1954), İlk Yılların Ekm eği (Das
Brot der frühen Jahren; 1955) ve savaşın
sorumlusu Naziler’in, savaş sonrasında hiç
sorumluluk duym adan rahatlık içinde yaşa­
malarını yergili bir dille eleştirdiği D okuz
Buçukta Bilardo (Billard um halb zehn; 1959)
gibi yapıtlardır.
Böll 1960’tan sonraki yapıtlarında, bireyin
özgürlüğünü kısıtlayan devlet kurum larına
karşı sert bir eleştiriye yönelir. Kendisini
insanın sorunlarıyla ilgili bir yazar olarak
tanımlayan Böll, toplum u etkisi altında tutan
genel ahlak anlayışına karşı, kişilere özgü bir
ahlakı savunur ve bu dönem yapıtlarında,
toplum dan bilinçli olarak uzaklaşan kişileri
konu alır. Bireyin özgürlüklerini devletin
kolluk güçlerinin, yargı organının çeşitli baha­
nelerle engellemesini, basının yalan ya da
abartılı haberlerle kişilerin özel yaşamını alt­
üst etmesini, kişileri zor durumda bırakması­
nı kınar. Bu tür yapıtların en ünlüsü Kathari-
na B lu m ’un Çiğnenen Onuru (Die verlorene
Ehre der Katharina B lu m ; 1974), ülkemizde
de tiyatroya uyarlanmış biçimiyle tanınmıştır.
Böll öykü ve rom anlarındaki insan anlayışını
eleştiri, m akale ve denem elerinde de sürdür­
müştür.
BÖLME. Bir doğal sayıyı başka bir doğal
sayıya bölerek çözülebilen değişik problem
türleri vardır. Bir paylaştırma sonucundaki
payları bulmak için bölme işlemi kullanılabi­
lir. Eğer 20 elmanız varsa ve bunları 4 kişi
arasında paylaştırmak istiyorsanız her birinin
payına 5 elma düşer. Bunu şöyle yazabiliriz:
20 elm a -r 4 = 5 elma.
Ö te yandan, eğer 20 elmanız varsa ve
elinizdeki kutulardan her birine 4 elma koy­
mak isterseniz, o zaman içlerinde 4’er elma
bulunan 5 kutunuz olur. Burada sorulan soru
şudur: 20 elm adan 4 elmalık kaç küme elde
edebilirim? Bunu şöyle yazabiliriz:
20 elma -s- 4 elma = 5.
İlk örnekte, gerçekte 20’nin dörtte birini
buluyor, bir başka deyişle 20’yi 4’e bölüyor­
duk. İkinci örnekte ise, 20’de kaç tane 4’lü
küme olduğunu ya da 20’den 4’ü kaç kez
çıkarabileceğimizi soruyoruz. Bu iki durum da
farklı şeyler yaptığımız görülüyor. A m a yal­
nızca rakam larla gösterdiğimiz zaman her iki
durum da da
20 - 4 = 5
yazıyoruz. Yaptığımız işi şekillerle gösterirsek
aralarındaki fark açıkça görülecektir.
İlk örnekte 20 elemanlı bir kümeyi 4
kümeye bölüyor ya da paylaştırıyoruz ve her
küm ede kaç eleman bulunduğunu soruyoruz.
Oysa ikinci örnekte, 20 elemanlı bir kümeyi
4 elemanlı küm elere bölüyor ve kaç tane 4
elemanlı küme elde edeceğimizi soruyoruz.
Birinci örnekte bulduğumuz 5 sayısı bir kü­
medeki eleman sayısını gösterirken, ikinci
örnekte bulunan 5 sayısı kaç tane küme
olduğunu gösteriyor.
Konuyu başka bir örnekle inceleyebiliriz.
Eğer 20 cm uzunluğunda bir kurdelemiz
 BÖLME 11

varsa, bunu 4 eşit parçaya ayırdığımızda hangi Bölenler

uzunlukta parçalar elde edeceğimizi sorabi­ Eğer bir doğal sayı başka bir doğal sayıya tam
liriz: olarak bölünüyorsa yanıt her zaman bir doğal
sayıdır. Bir doğal sayıyı tam olarak bölen
---------------------- 20 cm ----------------------► doğal sayılara o sayının bölenler’i denir.
Örneğin, 6’nın bölenleri 1, 2, 3 ve 6’dır. D o­
5cm ğal sayıların her biri için o sayının bölenleri­
nin oluşturduğu kümeleri yazabiliriz:
Şekilde gösterilen işlemi
l ’in bölenleri: 1
20 cm -t- 4 = 5 cm
2’nin bölenleri: 1, 2
biçiminde yazabiliriz.
3’ün bölenleri: 1, 3
A m a öte yandan, 20 santim etrelik bu kur­
4’ün bölenleri: 1, 2, 4
deleyi her biri 4 santimetrelik kaç parçaya
5’in bölenleri: 1, 5
ayırabileceğimizi de sorabiliriz:
6’nın bölenleri: 1, 2, 3, 6
■+--------------------- 2 0cm -------------------- ►
7’nin bölenleri: 1, 7
8’in bölenleri: 1, 2, 4, 8
9’un bölenleri: 1, 3, 9
10’un bölenleri: 1, 2, 5, 10
Bu şekilde gösterilen işlemi de ve bu böylece sürüp gider. Bazı sayıların çok
20 cm -r- 4 cm = 5 sayıda böleni vardır:
biçiminde yazabiliriz. 24’ün bölenleri: 1, 2, 3, 4, 6, 8, 12, 24.
Birinci durum da yanıt 5 santim etredir; oysa Birçok sayının ise yalnızca iki böleni bulunur:
İkincide yanıt 5 parça'dır. H er iki durum da da 37’nin bölenleri: 1, 37.
işlemi yalnızca rakam larla gösterirsek aynı şe­ Yalnızca iki böleni olan doğal sayılara asal
yi yazarız: sayılar denir.
20 ^ 4 = 5 Bölenleri arasında 2’nin de bulunduğu do­
Bölme, çarpm anın tersi olarak da ele alına­ ğal sayılara çift sayılar denir. Çift sayıların
bilir. Eğer biz, dışında kalan doğal sayılar ise tek sayılardır.
4 X 5 = 20 Öyleyse çift sayılar, 2’nin katları olan ve 2, 4,
ya da (aynı sonucu veren) 6, 8, 10, 12 diye sürüp giden sayıları kap­
5 x 4 = 20 sar.
olduğunu biliyorsak,
20 + 4 = 5 Kalanlar
ya da Bölmenin sonucu bir tam sayı değilse yanıtı
20 - 5 = 4 yazmanın çeşitli yolları vardır. Eğer 21 elmayı
olduğunu da biliriz. 4 kişi arasında paylaştırmak isterseniz onların
Eğer 4’le çarpmayı bir şeyi 4 katm a çıkar­ her birine 5 elma verebilirsiniz, ama kalan 1
mak ya da bir şeyi 4 kez büyütm ek olarak elmayı kesmeden paylaştıramazsınız. Elinizde
düşünürsek, bölmenin çarpm anın “tersi” ol­ kalan bir elmaya kalan denir.
duğu daha açıkça görülebilir. Öyleyse, bir Bu genellikle aşağıdaki gibi yazılır:
şeyi 4 kez küçültmek için 4’e böleriz diye 21 -i- 4 = 5, kalan 1.
düşünebiliriz. Eğer 21 cm uzunluğundaki bir kurdeleyi 4 eşit
4’ü beş kez büyütürsek 20 elde ederiz: parçaya ayırmak istiyorsanız durum bu kez
x5 farklıdır. Çünkü geriye 1 cm kurdele bırak­
4 -------------- » 20 manın hiçbir anlamı yoktur:
20’yi beş kez küçültürsek, yeniden 4 elde
-*------------------ 21cm ------------------------
ederiz:
> 5
4 <-------------- 20 5cm 5cm 5cm 5 cm 1cm
12 BÖLME
A rtakalan 1 santimetrelik kurdele de 4 eşit
parçaya ayrılarak ötekilere eklenebilir ya da
kurdele daha başlangıçta 4 eşit parçaya bölü­
nebilir:
21cm
Böylece her biri 5 lA santim etrelik kurdele
parçaları elde edilebilir:
21 - 4 = 5 Va
Ondalık sayıları kullanarak (bak. ONDALIK SA­
YILAR) bunu şöyle yazarız:
21 h- 4 = 5,25.
21 santim etrelik kurdeleden kaç tane
santim etrelik parça kesebiliriz? 5 parça kese­
riz, geriye de 1 cm uzunluğunda bir parça
kalır. Kalan bu 1 cm fazlalık istenen uzunluk­
taki parçanın dörtte birine eşittir. Bu durum ­
da elimizde 5 Va parça kurdele olacaktır:
21cm
İT İ
ı ı I
J-LJ
Çarpanlar
Bölmeyle ilgili bir başka işlem de çarpanlara
ayırma'dır; yani bir sayıyı çarpanlar'ı cinsin­
den yazmaktır. İşte iki örnek:
6 = 2 x 3
12 = 2 x 2 x 3
Daha büyük sayıları çarpanlarına ayırmak
için işlemin aşamalarını gösteren bir şekil kul­
lanabiliriz. Örneğin 24’ü çarpanlarına ayıra­
lım. Önce iki çarpanına ayırabiliriz:
24
8 3
Şimdi 8’i de 4 x 2 olarak çarpanlarına ayı­
ralım.
24
3’ü ne yapabiliriz? Bütün yapabileceğimiz
3 = 3 x 1
dem ektir; çünkü 3 asal sayıdır. Aynı biçimde,
yeni bulduğumuz 3’ü de çarpanlarına ayı­
rırsak
3 = 3 x 1 x 1
buluruz. Yeni bulunan 3’ü de çarpanlarına
ayırarak
3 = 3 x 1 x 1 x 1
bulunur ve bu sürüp gittikçe l ’lerin sayısı
artar. Pek anlamlı olmayan bu 1 çarpanlarını
dikkate almazsak sonuç değişmez. Bu neden­
le, çarpanlara ayırma işlemi sırasında asal
sayılarla karşılaşınca artık o asal sayıyı çar­
4 panlarına ayırmayız.
Am a 4’ü çarpanlarına ayırarak şekli aşağı­
da görüldüğü gibi tamamlayabiliriz:
24
Elde ettiğimiz sayıların hiçbiri artık yeniden
çarpanlarına ayrılamaz. Bu “dalların” ucun­
daki bütün sayıları bir araya getirirsek
24 = 2 x 2 x 2 x 3
elde ederiz.
24’ü çarpanlarına ayırırken ilk aşam ada 8 X
3 yerine 6 x 4 olarak ayırsaydık ne olurdu?
O zam an aşağıdaki şekli eld e ederdik:
Bu durum da,
24 = 3 x 2 x 2 x 2
yazabiliriz. Sonucun öncekinin aynı olduğu,
 BRAHE 13

yalnızca çarpanların sırasının değiştiği açık­

ça görülüyor. Gerçekten de bir sayıyı çarpan­
larına nasıl ayırırsanız ayırın, sonunda her za­
man aynı asal çarpanlar kümesi ortaya çı­
kar.
Sayılar büyüdükçe çarpanlarının sayısının
da arttığı düşünülebilir, ama bunun doğru
olmadığı bir örnekle kolayca anlaşılır. 60 ve
61’i çarpanlarına ayıralım:
60 = 2 x 2 x 3 x 5
61 = 61.

BRAHE, Tycho (1546-1601). 16. yüzyılın

büyük astronomi bilginlerinden Tycho Brahe
DanimarkalI soylu bir ailenin oğluydu. O dö­
nemde Danimarka Krallığı’na bağlı olan Skâ-
ne’deki (İsveç) Knudstrup’ta doğan Tycho,
1559-65 arasında Kopenhag ve Leipzig üni­
versitelerinde hukuk öğrenimi gördü.
1560’taki tam Güneş tutulması Tycho’nun
astronomiye büyük bir ilgi duymasına yol
açtı; geceleri düzenli olarak gökyüzünü göz­
lemlemeye başladı. Gezegenlerin ve yıldızla­
rın konumlarını gösteren astronomi tablola­
rında önemli yanlışlar bulunduğunu görünce, Mary Evans Picture Library
yaşamını bu yanlışları düzeltmeye adadı. Bu re s im D a n im a rk a lI ü n lü a s tro n o m i b ilg in i T y c h o
Yaptığı duyarlı gözlemler ve değerli çalışma­ B ra h e 'y i U ra n ib o rg g ö z le m e v in d e k i ç a lış m a la rı
larla, A risto gibi eskiçağ düşünürlerinin öğre­ s ıra s ın d a g ö s te rm e k te d ir.

tisine dayanan görüşlere karşı çıkarak evrenin

merkezinin yeryüzü değil Güneş olduğunu
savunan Kopernik kuram ının benimsenmesi­
ne katkıda bulundu (bak. ARİSTO; K o p e r n i k ,
M ik o l a j) .
Tycho 1572’de yeni bir yıldız keşfetti. D ani­
m arka Kralı II. Frederik 1576’da, Kopenhag
yakınlarındaki Ven (eskiden Hven) A dası’n-
da bir gözlemevi kurması için Tycho’ya yar­
dım etti. Tycho 20 yılı aşkın bir süre çalış­
malarını sürdürdüğü Uraniborg adlı bu göz­
lemevinde en önemli keşiflerini gerçekleş­
tirdi. A m a, Frederik’ten sonra tahta
çıkan oğlu IV. Christian Tycho’dan pek hoş­
lanmıyordu. Bunun üzerine Tycho 1597’de
Ven A dası’ndan ayrılarak 1599’da, günümüz­
de Çekoslovakya sınırlan içinde bulunan Prag’a
yerleşti. O rada, İm parator II. Rudolf onu sa­
ray matematikçisi görevine getirdi.
Gözlem ve ölçüm araçları yapımındaki
ustalığıyla da tanınan Tycho o güne kadar
yapılanların en iyilerini gerçekleştirdi. O dö-
nemde teleskop henüz icat edilmemiş oldu­
ğundan gözlemlerini çıplak gözle yapmasına
karşın, G üneş’in, A y’ın, yıldızların ve geze­
genlerin konumlarıyla ilgili çok duyarlı öl­
çümler yapmayı başardı. Tycho’nun ölçümleri
öylesine kusursuzdu ki, 1600’de onun yardım ­
cısı olarak çalışmaya başlayan Johannes Kep­
ler, gezegenlerin Güneş çevresindeki hare­
ketleriyle ilgili yasaları saptarken onun
ölçüm lerinden yararlanmıştı (bak. ASTRONOMİ,
K e p l e r , J o h a n n e s ) . Tycho’nun ölümünden
sonra Kepler ünlü bilginin çalışmalarını derle­
yerek kendi ekleriyle birlikte 1627’de yayım­
ladı. Bu kitaba, İm parator Rudolf’un anısına
R u d o lf Cetvelleri adı verildi.
Tycho çağdaşlarında sevgiden çok saygı
uyandıran bencil ve kibirli bir insandı. 20
yaşındayken bir düelloda burnu koptuğu için
yaşamının sonuna kadar bakır alaşımından
yapılmış yapay bir burun takm ak zorunda
kalmıştı.
14 BRAHMAPUTRA

BRAHMAPUTRA. Yolculuğuna Himalaya-

lar’ın yükseklerinden başlayan bu büyük
Asya ırmağı, H indistan’ın Assam eyaletinden
geçerek Bangladeş’e iner ve orada Ganj
Irm ağı’yla birleşir. Sık sık taşkınlara yol
açarak, yer yer yatağını değiştirerek, getirdiği
alüvyonları G anj’ın deltasına yığar. 20. yüzyı­
lın başlarına kadar B rahm aputra’nın kaynağı
bilinmiyordu. Him alayalar’ın kuzeyinden çı­
kıp T ibet’in başkenti Lhasa yakınından geçe­
rek, A sya’nın iyiden iyiye uzak bir bölümüne
akan Can-Po Irm ağı’yla beslenip beslenm edi­
ği m erak konusuydu.
Çoğu kimse, doğuya doğru akan Can-
Po’nun, büyük bir bölümü hemen hemen ters
yönde akan B rahm aputra ile aynı ırmak
olamayacağını ileri sürüyordu. Üstelik Can-
Po dev gibi Him alayalar’ı nasıl aşabilirdi?
Zam anla kâşifler Can-Po’nun beslediğini
varsaydıkları ırmakların adlarını bir bir liste­
lerinden çıkardılar. C an-Po’nun Brahmaput-
ra ’ya gerçekten katıldığı ve ikisinin toplam
uzunluğunun (2.897 km) G anj’ınkini bile
geçtiği, kesin olarak ancak 1913’teki bir keşif
seferinde anlaşılabildi.
Hulton Picture Library
Him alayalar’ın kuzeyinde dünyanın en ilgi
B e ste ci B ra h m s 'ın y a ş a m ın ın s o n u n a d o ğ ru ç e k ilm iş
çekici iç suyolları vardır. Burada tekneler b ir fo to ğ ra fı.
3.500 m etreden daha fazla bir yükseltide,
yaklaşık 650 km boyunca gidip gelir. Bu güldürüden trajediye kadar varan büyük bir
tekneler ya ahşap iskelet üzerine gerilmiş anlatım gücü sezilir.
hayvan derisinden yapılan coracle’lar ya da Müzik Brahm s’ın ailesinde önemli bir uğ­
dikdörtgen kutulara benzer büyük feribotlar­ raştı. Alm anya’da Ham burg tiyatro orkestra­
dır. Irm ak üzerinde genellikle bam budan, bir­
sında kontrbasçı olan babası, yaşamını müzi­
kaç yerde de ağır zincirlerden asma köprüler ğe adamak üzere evden kaçmıştı. Ailesi
kuruludur. Önce doğuya akan ırmak daha Brahm s’ın yeteneklerini fark etm ekte gecik­
sonra kuzeydoğuya döner, dağlar arasında sık medi. Yedi yaşındayken, bulundukları yerde
orm anlarla kaplı bir dizi boğazdan hızla akar,
müzik öğretmenliği yapan F. W. Cassel’den
sonra birden güneye kıvrılarak Assam vadisi­ ders almaya başladı. 10 yaşma geldiğinde
ne iner. Vadiden aşağı coşarak akar, bir sürü öğrenimini önde gelen müzik ustalarından
Eduard Marxsen üstlendi.
adanın çevresini dolanır; bazen taşarak bir iç­
denizi andırır, sonunda Bengal düzlüklerin­ Brahms olağanüstü yetenekte bir piyanist­
den geçer ve G anj’a katılır. Güneydeki bu bö­ti. Bir süre gece kulüpleri ve gemici m eyhane­
lümü Assam ile Bengal arasındaki ana ticaret lerinde piyano çalarak ailesinin geçimine kat­
yolunu oluşturur. kıda bulundu. 20 yaşındayken M acar kemancı
Remenyi ile birlikte çalmak üzere bir konser
BRAHMS, Johannes (1833-1897). O pera turnesine çıktı. Bu turnede ünlü kemancı
dışında her türde beste yapmış olan büyük Joseph Joachim ile tanıştı. Joachim, Brahms’
Alm an besteci Johannes Brahm s’ın yapıtla­ m yorum undan öyle etkilendi ki, besteci
rında klasik güzellik, romantizm ve dinginlik Franz Liszt ve R obert Schumann’a genç
egemendir. Ne var ki, bu dinginliğin ardında müzisyeni tanıtıcı m ektuplar yazdı. Brahms
 BRAÛUE 15

zaten besteler yapıyordu ve görüşmelerinden A B c Ç D E F G

hemen sonra Schumann onun müzikte bir • • • • • • • • • • • •
deha olduğunu ileri sürdü. Brahms Schu- • • • • • •
•
m ann’la derin bir dostluk kurdu. Ne yazık ki,
Schumann çok geçmeden bir akıl hastanesine Ğ H 1, i J K L M
• • • • • • • •
kapatıldı. Schumann’ın 1856’da acıklı ölü­ • • • • • • • •
münden sonra eşi Clara Schumann, Brahms’ • • • • •
m birinci piyano konçertosunu ilk kez halk N 0 ö p Q R S ş
önünde çaldı. Clara Schumann ile Brahm s’ın • • • • •• • • • • • •
dostluğu Clara ölünceye kadar sürdü. • • • • • • • • •
• • • • • • • •
Brahm s’ın müziğinde biçim ve uyumluluk
T ü V W X Y z
kaygısı ağır basar. Klasik biçim ve tekniklerde
• • • • • •• •• •
uzmanlaşan Brahms sağlam ve tutarlı bir • t • • • •• • •
yapı, uyumlu bir bütün oluşturmaya önem •
verdi. Bir yandan da çağının rom antik eğilim­ B ra ille a lfa b esi.
leri yapıtlarına yansıdı. Müzikte geleneksel
kalıpların kırıldığı Rom antik çağda, Brahms
klasik geleneklere bağlılığıyla bir karşı akım vray’da bir saracın oğlu olarak dünyaya gel­
oluşturdu. Bu nedenle ünlenmesi zaman aldı. di. Üç yaşında, babasının aletlerinden biriy­
1868’de annesinin ve Schumann’ın ölümün­ le oynarken kazayla kör oldu. Burs kazana­
den etkilenerek koro ve orkestra için bes­ rak 1819’da Paris’teki körler okuluna girdi.
telediği A lm an Requiem'\ ile hak ettiği üne Burada kabartm a harflerle okumayı, kem an,
kavuştu. piyano ve org çalmayı öğrendi. D aha sonra bu
Brahms, Alm anya’da Detm old ve H am ­ okulda öğretmenlik yaptı. Paris’teki iki kilise­
burg’da, İsviçre’de Zürich’te ve 1872’de yer­ de orgcu olarak çalıştı.
leştiği A vusturya’nın başkenti Viyana’da çe­ Braille çocukluğundan başlayarak, dokun­
şitli orkestraları yönetti. D ürüst, içten, açık ma yoluyla okum aya, öğrenmeye büyük bir
sözlü, zaman zaman hoyrat olan ve gösterişsiz ilgi duydu; okum ada olduğu gibi yazmada da
bir yaşamı yeğleyen Brahm s’ın kişiliği zengin kullanılabilecek noktalı bir sistem geliştirme­
ve ünlü olduktan sonra da değişmedi. yi düşündü. D aha 1818’de Charles Barbier
Brahms en iyi yapıtlarını Alm an Requiem’ adında bir topçu subayı “gece yazısı” adını
inden sonra yazdı. Bunlar dört senfoni, verdiği ve m esajların bir kartonda delikler
1878’de Joachim için bestelediği olağanüstü açılarak iletildiği bir sistem bulmuştu. Braille
güzellikteki keman konçertosu, iki piyano 15 yaşındayken bu sistemi basit bir araçla
konçertosu, 200’e yakın şarkı, koro için beste­ yazılabilecek biçimde geliştirdi. Üzerinde
ler, piyano parçaları ve çok sayıda oda müziği 1829’a kadar çalıştıktan sonra kendi altı
parçasıdır. Brahms, Macar Dansları'nda ol­ noktalı sistemini oluşturdu. Oysa yetkililer bu
duğu gibi birçok bestesinde sevdiği halk sistemi uygun bulmadılar ve Braille alfabesi
ezgilerini kullandı. Bir öyküye eşlik edecek ancak 1854’te, ölüm ünden iki yıl sonra onun
bir müzik değil, başlı başına güzel ve doyuru­ öğretmenlik yaptığı okulda kullanılmaya baş­
cu bir müzik yaratm ak için besteler yaptı. ladı. Braille başarısının sonucunu görem eden
Brahms, Bach ve Beethoven’le birlikte “Üç verem den öldü. (Ayrıca bak. KÖ RLÜ K.)
B ’ler” olarak anılır.
Brahms çok sevdiği Clara Schum ann’ın BRAÛUE, Georges (1882-1963). 20. yüzyı­
ölümünden kısa süre sonra Viyana’da öldü. lın en ünlü ressamlarından biri olan Georges
Braque değişik anlayışların etkisi altında
BRAILLE, Louis (1809-1852). Körlerin eğiti­ ürünler vermiş ve yakın arkadaşı Pablo Pi-
minde kullanılan kabartm a baskı ve yazı casso ile resimde yeni bir akımın öncüsü ol­
yöntemini geliştiren Louis Braille’dir. Louis muştur.
Braille Fransa’da, Paris yakınlarındaki Coup- Braque Fransa’nın Sen Irmağı kıyısındaki
16 BRAQUE

A rgenteuil’de dünyaya geldi. Dedesi ve baba­

sı badana-boya işleri yapan bir kuruluşun
sahibiydiler. Genç yaşlarda babasının işlerine
yardımcı olurken, bir yandan da spor ve
müzikle ilgileniyordu. 15 yaşında Le Havre
Güzel Sanatlar Akadem isi’nin akşam kursla­
rını izlemeye başladı. Artık resim, yaşamının
büyük bir bölümünü dolduruyordu. Bu arada
dekoratör çıraklığı, badanacılık gibi işlerde de
çalışan Braque, ileride yararlanacağı resim
tekniklerini bu işlerde öğrendi. Değişik gereç­
leri rahatça kullanma ustalığı kazanarak ilginç
çalışmalar yapıyordu.
Askerlik dönüşünde kendini tümüyle res­
me adamaya karar verdi. Bu kararını ailesi de
destekledi. 1900’de Paris’e giden Braque
önce özel bir resim okulunda, sonra da Güzel
Sanatlar Y üksekokulu’nda (Ecole des Beaux-
A rts) resim öğrenimi gördü.
Braque önce M onet, Camille Pissarro gibi
izlenimci ressamların, daha sonra Cezanne’ın
etkisinde kaldı (bak. C e z a n n e , P a u l ; İZLENİMCİ­
LİK). 1905’te, hiçbir kurala bağlı olmayan
resim anlayışının çekiciliğine kapıldı. Ressa­
mın düş gücünü, kişiliğini yansıtan, parlak
renklerin alabildiğine bol kullanıldığı resimler
yapmaya başladı. 1907’de açtığı ilk sergisinde­
ki resimler bu türdendi.
Braque 1907’de Picasso ile tanıştı ve resimle­
rini beğenmediğini söyleyerek Picasso’yu eleş­
tirm ekten çekinmedi. Böyle başlayan ilişkileri
Anadolu Yayıncılık Arşivi
giderek iki ressamın birlikte çalışmasına yol
G e o rg e s B ra q u e 'ın 1 9 1 3 'te y a p tığ ı G itarlı Kadın.
açacak kadar yakın bir işbirliğine dönüştü. İki
arkadaş resim konusunda akıllarını kurcala­
yan bazı sorunlara birlikte çözüm aramaya renkler kullandığı bu döneminde nesneleri
başladılar. Resimde boyut sorununu kendi görüntüleriyle değil, simgeleriyle yansıttı.
anlayışları doğrultusunda çözümlemek için D aha çok “ölü doğa” (natürmort) teması
nesneleri geometrik öğelerine ayırıyorlardı. üzerinde duran Braque’ın ünlü tablosu İskam-
Böylece resim tarihinde bir devrime yol açan billi Ölü Doğa bu dönemin ürünlerindendir.
yeni bir anlayış doğdu. B raque’ın 1908’de II. Dünya Savaşı yıllarında, Eski Yunan
açtığı sergiyi gezen bir eleştirmenin, resimlerin sanatını örnek alarak ve mitoloji öğelerini
“küpler”den oluştuğunu yazması üzerine bu kullanarak bir dizi küçük heykelcik de yapan
tür resim anlayışına Kübizm denmeye başlan­ Braque, bunların yanı sıra çeşitli tiyatro
dı (bak. KÜBİZM ). B raque’ın 1911’de yaptığı oyunlarının dekorlarını, vitray ve mücevher
Gitarlı A d a m , Portekizli A dam ve 1912’de tasarımlarını hazırladı.
yaptığı Meyve Tabağı ve Bardak kübizmin en Savaş sonrasında bilardo masalarının, atöl­
belirgin örneklerindendir. ye içlerinin, hantal yürüyüşlü kuşların resim­
I. Dünya Savaşı’na katılan Braque savaşta lerini yaparken benzersiz renk uyumlarını
başından yaralandı. H astaneden çıktıktan gerçekleştirdi. Dünyanın birçok kentinde ser­
sonra gene tuvalin başına döndü. Zıt ve canlı gileri açıldı. Bunların en büyüğü 1986’da
 BRASiLlA 17

Picasso Müzesi’nde açılan “Georges Braque bölgelerin gelişmesini özendirme amacı da

1882-1963” adlı sergidir. Bu sergide 125’ten güdülmüştür. Başkenti iç bölgeye taşıma
fazla resmi, resim taslağı ve heykeli yer önerisi ilk kez 1789’da ortaya atılmış,
alıyordu. 1822’de Portekiz’den bağımsızlığını kazanınca
Kendini sürekli yenileyerek 60 yıl sürdür­ yeniden gündeme gelmiştir. Ne var ki, hükü­
düğü resim yaşamını 75 yaşma gelince bırakan met 1956’da yerini belirleyinceye kadar bu
B raque’ın Gitarlı Kadın (1913), 1937’de Car- konuda herhangi bir gelişme olmadı. Yer se­
negie Ö dülü’nü kazandığı Sarı Masa Örtüsü çimi için, havadan çekilmiş fotoğraflar ve yer
(1935), Kırmızı Masa Örtüsü (1937), Ressam haritalarıyla, 50.000 km2’den büyük bir alan
ve Modeli (1939), Tuvalet Masası (1942) incelendi. İklim, toprağın niteliği, su ve enerji
ve Siyah Balık (1942) gibi tabloları çok ün­ kaynakları, ulaşım ve genel görünüm ön pla­
lüdür. na alman özelliklerdi.
1957’de kent planı için ülke çapında açılan
BRASILİA, Brezilya’nın başkentidir. 1950’ yarışmada Lûcio C osta’nın hazırladığı plan
lerde üç yıl içinde tam amlanmış, tümüyle birinci oldu. Büyük açık alanlarla geniş bul­
yeni bir kent olan Brasılia, Goiâs eyaletin­ varları içeren bu plan, bir haçı ya da uçağı
de, deniz yüzeyinden 1.070 m etre yükseklikte andırıyordu. Costa, “uçağın” gövdesi üzerine
bir yaylada kuruludur. Eski başkent Rio de hüküm et binalarını, bankaları, iletişim m er­
Janeiro’nun (bak. Rio D e J a n e i r o ) 933 km kezlerini, tiyatroları; kanatlarına da konutla­
kuzeydoğusunda ve Atlas Okyanusu’na 800 rı, otelleri, kiliseleri ve elçilikleri yerleştirdi.
km uzaklıkta yer alır. Kentin bir bölümünü çevreleyecek yapay bir
Brasılia ülkenin başkenti olarak kurulur­ göl yapıldı. Önemli yapıların tasarımı ünlü
ken, aynı zamanda halkın pek yerleşmediği iç Brezilyalı m im ar Oscar N iem eyer’e verildi.

ZEFA

B ra s flia 'd a k i U lu s a l
K o n g re b in a s ı d e v b ir
kubbe, kocam an
b e to n d a n b ir ç a n a k ve
mm sm b e to n b ir p la tfo r m
ü z e rin d e y ü k s e le n ikiz
k u le b iç im in d e iki
y ö n e tim b in a s ın d a n
o lu ş u r.
18 BRAZZAVİLLE
Niem eyer’in yaptığı Başkanlık Sarayı Brezil­
ya’nın ulusal mimarisiyle akılcı ve işlevsel
mimarlığın uyumlu bir bireşimidir. Eğik du­
varların, eğri yüzeylerin denendiği m odern
yapıların pek çoğunda beton ve cam kullanıl­
dı. Başkanlık Sarayı’nı, bir başyapıt olan
katedrali, Ulusal Kongre binasını, Yabancı­
lar Bürosu ile Brasüia O teli’ni de Niemeyer
tasarlamıştır.
Yapılaşmanın büyük bir hızla sürdürüldüğü
Brasılia’da Başkanlık Sarayı’nın taşları hava-
yoluyla taşındı. 1960’ta resmi başkent olarak
ilan edilen Brasflia’ya hüküm etin taşınması
1968’i buldu.
Sâo Paulo ve Rio de Janeiro ile demiryolu
bağlantısı kuruluncaya kadar kentin ulaşımı
havayoluyla sağlandı. Ülkenin karayolları
ağının merkezi olarak planlanan Brasılia,
2.170 kilometrelik bir karayoluyla kuzeydeki
Belem limanına bağlandı. Brasılia bir sanayi
m erkezinden çok bir yönetim merkezidir.
1962’de kurulan Brasüia Üniversitesi kültürel
yaşamın can damarıdır.
1956’da kimsenin yaşamadığı Brasılia’nın
nüfusu 1985’te 1.576.657 oldu. Bu nüfusun
büyük bölümü merkezin bir parçası olarak
planlanan, çevredeki küçük uydu kentlerde
yaşamaktadır.
BRAZZAVİLLE, Afrika ülkelerinden Kongo
Cum huriyeti’nin başkenti ve en büyük yerle­
şim m erkezidir (bak. KO NGO ). Stanley G ölü’
nün kuzeybatı kıyısında kurulmuş olan kent
O rta A frika’nın işlek ırmak limanlarından
biridir. Adını 19. yüzyıl kâşiflerinden H . M.
Stanley’den alan gölcük Kongo Irm ağı’nın
bir uzantısı biçimindedir. Irmağın tam karşı
kıyısında komşu A frika ülkesi Z aire’nin baş­
kenti Kinşasa bulunm aktadır. Kentin yaklaşık
386 km batısında A frika’nın Atlas Okyanusu
kıyıları vardır.
Brazzaville, Kongo Cum huriyeti’nin ulaş­
tırm a, iletişim, ticaret, sanayi ve kültür m er­
kezidir. M odern yapıları olan tropikal bir
kenttir. A dalet Sarayı ve Azize A nne Kilisesi
dikkat çeken yapılardandır. K entte ayrıca
etkileyici bir Katolik katedrali de vardır.
Brazzaville, Kongo-Ubangi ırmakları ula­
şım sistemiyle, Kongo Irm ağı’nı okyanusa
bağlayan tren yolunun birleşme noktasında­
dır. 515 km uzunluğundaki Kongo-Okyanus
tren yolu ülkenin Atlas O kyanusu’ndaki
başlıca limanı olan Pointe N oire’a ulaşır.
Brazzaville bir uluslararası havalimanına da
sahiptir. Sigara, alkolsüz içki, bira ve besin
üretimi başlıca sanayi kollarıdır.
Mesleki ve teknik okullardan başka, Poto
Poto Afrika Sanatı O kulu, O rta Afrika A raş­
tırma Enstitüsü ve lise düzeyinde birçok okul,
kentte eğitim ve kültürle ilgili kuruluşlardır.
1972’de kurulan üniversiteye Ç ad’dan, G a­
bon’dan ve O rta A frika Cum huriyeti’nden
öğrenci gelir. Başlıca sağlık merkezleri Pas-
teur Enstitüsü ile Dünya Sağlık Ö rgütü’nün
bölge merkezi olan büyük bir hastanedir.
Brazzaville adını, bu bölgeyi keşfeden Av­
rupalI Pierre Savorgnan de Brazza’dan almış­
tır. Brazza kenti 1880-83 arasında kurdu.
1910’dan 1958’e kadar kent Fransız Ekvator
Afrikası’nın başkenti oldu.
Nüfusu 585.812’dir (1984).
BRECHT, Bertolt (1898-1956). Yüzyılımıza
damgasını vuran oyun yazarı ve tiyatro ku­
ramcılarından Bertolt Brecht Bavyera’nın
Augsburg kentinde doğdu. Aynı zamanda
yetenekli bir şair olan Brecht ilk şiirlerini
1913’te okul gazetesinde yayımladı. Bundan
bir yıl sonra ise yaşadığı kentin yerel gazete­
sinde yazıları çıkmaya başladı. Edebiyata ve
tiyatroya büyük ilgi duymasına karşın bir
süre tıp öğrenimi gördü. I. Dünya Savaşı’nın
son yılında askere alındı ve bir hastanede
görev yaptı. Aynı yıl “Ölü Askerin Öyküsü”
adlı bir şiir yazdı. Bu şiiri, yıllar sonra
Naziler’ce suçlanarak Alm an yurttaşlığından
atılmasına neden oldu. 1919 şiir çalışmaları
açısından verimli bir yıldı. Şiirlerini Die Haus-
postille’de (1927; “D ua Kitabı”) topladı.
Bu sırada tiyatroya olan ilgisi de sürüyordu.
1924’te Berlin’e gitti. Burada Cari Zuckma-
yer, Max R einhardt ve H elena Weigel gibi
dönemin ünlü sanatçılarıyla tanıştı ve birlikte
çalışma olanağı buldu. Bir süre sonra yete­
nekli bir oyuncu olan H elena W eigel’le evlen­
di ve bu evlilik öm rünün sonuna kadar sürdü.
Brecht’in oyunlarının pek çoğunda Weigel
başrolde oynadı.
Tiyatro yönetmeni Erwin Piscator ve beste­
ci Kurt Weill ile tanıştıktan sonra Brecht
 BRECHT 19

A lm a n ş a ir v e o y u n
ya za rı B e rto lt B re c h t'in
1 9 2 8 'd e y a z d ığ ı, b e s te c i
K u rt V V eiIl'in m ü z iğ in i
y a p tığ ı ü n lü y a p ıtı Ü ç
K u ru şlu k O pera'da iki
d ü n y a sa va şı arası
A lm a n to p lu m u n d a k i
a h la k i ç ö k ü n tü d ile
g e tir ilir . Bu fo to ğ r a f
o y u n u n İn g ilte re 'd e
1 9 7 5 'te ki
s a h n e le n iş in d e n
a lın m ış tır.

Reg Wilson

tiyatro yaşamında yeni bir adım attı. Piscator’ Mahagonny (1927) ve Üç Kuruşluk Opera
la birlikte Jaroslav H asek’in ünlü romanı (Die Dreigroschenoper; 1928) adlı müzikalleri
Aslan A sker Şvayk’ı sahneye uyarladıktan sahneye koydu.
sonra yazdığı A dam A dam dır (M ann İst Naziler’in yönetime gelmesiyle birlikte
M ann; 1924-26) adlı oyunu “epik tiyatro” B recht’in Alm anya’da çalışma olanağı orta­
anlayışının ilk denemesiydi. Bu öğretici bir dan kalktı. 1933’te A lm anya’yı terk etti. Önce
tiyatro türü olup, olaylar geleneksel tiyatro- İsviçre’ye, oradan Danim arka’ya gitti. 1939’a
dakinin aksine, dram atik bir biçimde canlan­ kadar kaldığı D anim arka’da Tak-tik (Die
dırılacak yerde,- izleyiciye anlatılır. İzleyici Rundköpfe und die Spitzköpfe; 1931-34),
sahnede olup biteni bir gözlemci gibi izler. Hitler Rejiminin K orku ve Sefaleti (Furcht und
Epik tiyatroda amaç düşündürm ek, izleyici­ Elend des Dritten Reiches; 1935-38), GalileV
nin aklını kullanarak bir karara varmasını, nin Yaşamı (Leben des Galiler, 1937-38), Ce­
harekete geçmesini sağlamaktır. Brecht dün­ saret A na ve Çocukları (Mutter Courage und
yanın değişmesinden; insanların fırsat eşitliği­ ihre Kinder; 1938-39) gibi her biri bir başyapıt
ne, düşünce özgürlüğüne sahip olduğu, ada­ olan oyunlarını yazdı. Sezuanın İyi İnsanı’
letli bir düzenin kurulmasından yanaydı. Be­ m (Der Gute Mensch von Sezuan; 1938-41) da
nimsemiş olduğu Marxist dünya görüşü doğ­ burada yazmaya başladı.
rultusunda, böylesine bir dönüşümün gerçek­ 1939’da D anim arka’nın da Nazi tehdidi
leşeceğine inanıyordu. Tiyatronun bu amaca altına girmesi üzerine önce Finlandiya’ya,
ulaşmak için etkili araçlardan biri olduğu oradan da 1941’de A B D ’ye gitti. B recht’in
kanısındaydı. oyunlarından bazıları bu dönemde İngilizce’
Gene bu sırada yazdığı ve Kurt WeilFin bes­ ye çevrildi ve A B D ’de sahnelendi. Ne var ki,
telediği, dünya çapında ün kazanacak olan bu ülkedeki izleyici Brecht’in oyunlarından
20 BREMEN
tedirgin oldu ve ilgi göstermedi. 1947’de
A B D ’de esen Soğuk Savaş rüzgârı, B recht’in
A m erika’ya Karşı Etkinlikleri Soruşturma
Komisyonu’nca sorguya çekilmesine yol açtı.
Dünya görüşüne ilişkin suçlamalara karşı
çıktı. Sonuçta A B D ’de barınamayacağını an­
lamıştı.
Brecht, Alm an D em okratik Cumhuriyeti
yöneticilerinin çağrısı üzerine Doğu Berlin’e
yerleşti ve içlerinde eşi H elena W eigel’in de
bulunduğu bir grup oyuncuyla 1948’de Berli-
ner Ensemble adlı tiyatro topluluğunu kurdu.
Berliner Ensem ble, gerek kuramsal çalışma­
ları, gerek sahnelediği çok başarılı oyunlarıy­
la, dünya çapında ün kazanm akta gecikmedi.
Ülkemizde de tanınan ve oyunları çok
sevilen Brecht 1956 ilkbaharında hastalandı,
bundan kısa bir süre sonra Berlin’de öldü.
BREMEN, Alm anya Federal Cum huriyeti’n-
de büyük, işlek bir liman ve sanayi kentidir.
Kuzey Denizi’nden 77 km içeride, W eser
Irmağı kıyısındaki kent Bremen eyaletinin
başkentidir. Batı Berlin’den bile küçük olan,
ülkenin bu en küçük eyaleti 404 km2’lik bir
alanı kaplar.
Brem en ve Kuzey Denizi’nden yalnızca 16
km içeride olan Brem erhaven, ülkenin H am ­
burg’dan sonraki önde gelen limanlarıdır.
Brem erhaven limanı, B rem en’e ulaşmak için
W eser Irm ağı’ndan geçemeyecek kadar
büyük gemiler için 1827’den sonra yapıldı.
H er ay bu limana yüzlerce gemi yanaşır ve bu
gemilerdeki yükler mavnalarla Brem en’e taşı­
nır. Tersane, atölye ve doklar kilom etrelerce
yer tutar. Demiryolları kenti Federal Alman­
ya’nın belli başlı sanayi kentlerine bağlar.
B rem en’e ilk olarak İS 787’de, Şarlm an’ın
yönetimi sırasında yerleşildi. Kentin W eser
Irm ağı’nın sağ kıyısındaki bölümü iş m erkezi­
dir. Dolambaçlı parke sokaklarda, sivri çatılan
ve kafesli pencereleriyle 500 yıllık tuğla evler,
yeni antrepolar ve işyerleriyle yan yanadır.
Kent Rönesans döneminden kalma belediye
binası, 800 yıllık St. Peter Katedrali ve eski
Schueîting ya da tüccarlar eviyle ünlüdür.
Kentin banliyölerinde, örneğin W eser Ir-
mağı’nın sol kıyısındaki yeni kentte, şirin ve
güzel evler vardır. Üç şeritli bulvarları ve
çiçek tarhlarıyla bu kesim “A vrupa’nın bah­
çe kenti” olarak anılır. Dış ülkelere sattığı
belli başlı ürünler pam uk, yün, pirinç, tütün,
köm ür, tahıl ve şaraptır. Bremen Kuzey
A vrupa’nın en önemli sanayi kentlerinden
biridir.
Brem en kentinin nüfusu 654.600 (1987),
Brem erhaven’inki ise 137.769’dur (1983).
BRETANYA, Fransa’nın kuzeybatısında, A t­
las O kyanusu’na doğru uzanan büyük bir
yarımadadır. Kuzeyinde Manş Denizi, gü­
neyinde Biskay Körfezi bulunan B retanya’mn
kıyı kesimleri ile iç kesimleri apayrı iki
bölgedir. İç kesimi, vadilerinde otlaklar ve
orm anlar bulunan iki yüksekçe yayladan olu­
şur. Kıyı kesimi ise özellikle Manş Denizi
kıyılarında kayalıktır. Çok girintili çıkıntılı
olan bu yörede ana geçim kaynağı balıkçı­
lıktır.
Bretonlar denen Bretanya halkı denizcilik­
te ün salmıştır. Balıkçı teknelerinden oluşan
filolarla her yıl m orina avı için İzlanda ve
Newfoundland’a kadar giderler. Fransa’da
avlanan balığın yaklaşık beşte ikisi bu bölge­
den elde edilir. Yüzyıllar boyunca birçok
gemi güçlü gelgitler ve sis yüzünden kayalık­
larda parçalanmıştır. Ilık geçen kış mevsimin­
de kıyılara yakın yerlerde turfanda sebze ve
meyve yetiştirilir. En verimli alanlarda tahıl
üretilir.
ZEFA
B re ta n y a 'd a k i C a rn a c 'ta b u lu n a n ta rih ö n c e s in d e n
k a lm a ta ş a n ıtla r ç o k s a y ıd a tu r is ti b ö lg e y e çe ke r.
 BREZİLYA 21

Roma dönem inde B retanya’da Kelt kabile­ katılırlar. Yol kenarlarındaki çarmıha geril­
leri yaşardı (bak. K e l t l e r ) . İÖ 56’da Jül miş İsa heykelcikleri, özenle oyulmuş büyük­
Sezar, o zam anlar Arm orica olarak bilinen bu lü küçüklü haçlar Breton dindarlığının sanat­
bölgeyi işgal etti ve ülke İS 5. yüzyıla kadar sal ürünleridir. Carnac’ta erken Taş Devri’n-
Rom alılar’ın yönetiminde kaldı. D aha sonra, den kalma, tek tek ya da sıralar halindeki
İngiltere’de yaşayan bazı Kelt kabileleri Sak- anıtlar arkeologlar için çok ilgi çekicidir. Bir­
sönlar’ın saldırısından kaçarak buraya göç kaç bölgede hâlâ, bir Briton dili olan eski Bre-
ettiler ve ardından misyoner Keltler gelerek tonca konuşulmaktadır. Breton kültürü özel­
tüm ülkeye Hıristiyan dinini benimsettiler. likle edebiyat ve halk müziğinde bir uyanış dö­
Bretanya çok uzun bir süre İngiltere ile nemi yaşamaktadır.
Fransa arasında bir tam pon bölge konum un­ B retanya’nın başlıca kentleri, Loire Irmağı
da oldu. 1491’e kadar bağımsızlığını korudu. kıyısındaki Nantes, Saint-Nazaire, eski baş­
Bretanya Düşesi A nne’ın önce Fransa Kralı kent ve üniversite kenti Rennes ile bir deniz
VIII. Charles, daha sonra da X II. Louis ile üssünün bulunduğu B rest’tir.
evlenmesi üzerine, Bretanya kesin olarak
Fransız tahtına bağlandı. Ne var ki, bundan BREZİLYA. Hem en hem en Avrupa kıtası bü­
sonra bile, Fransız Devrim i’ne (1789) kadar, yüklüğünde olan, dünyanın beşinci büyük ül­
içişlerinde büyük ölçüde bağımsız kalabildi. kesi Brezilya Güney A m erika’nın yaklaşık ya­
B retonlar koyu Katolik’tir. H er köyün, rısını kaplar. Büyük bir bölümü ekvatorun
hastalık ve yıkımlarda yardımına sığındığı güneyinde yer alan ülke, Ekvador ve Şili dı­
yerel bir azizi vardır. H er yıl azizler gününde şında, tüm öbür Güney Am erika ülkeleriyle
çok uzaklardan gelen hacılar kutsanm ak ve komşudur. Uzun kıyı şeridi güneyde Atlas
günahlarından arınm ak için dinsel törenlere Okyanusu’na doğru kıvrılır. Kuzey Brezilya’

SU R IN A M
\V E N E Z U E U O ^ FRANSIZ
G yY A N A S I
1 \ " G UYANA
ATLAS OKYANUSU

M anaus 'Belem

.Portaleza

Recife

BREZİLYA
PERU
Salvador

BRASILİA
BOLİVYA

Belo HorizonteO

PARAGUAY
Sâo Paulo Rio de Janeiro
BÜYÜK

G ü n e y A m e rik a 'n ın en
b ü y ü k ü lk e s i o la n
ARJANTİN
o Porto Alegre B re z ily a , Ş ili ve E k v a d o r
d ış ın d a tü m ö b ü r
G ü n e y A m e rik a
URUG UAY ü lk e le riy le k o m ş u d u r.
22 BREZİLYA
ya kuşbakışı bakıldığında, Amazon ormanları
dışında hemen hemen hiçbir şey görülmez.
Ülkenin iç kesimlerinde bugün bile keşfedil­
memiş bölgeler vardır ve buralarda ilkel kabi­
leler yaşar. B rezilyalıların büyük çoğunluğu
ise kıyı şeridinde yer alan m odern kentlerde
yaşam aktadır.
BREZİLYA'YA İLİŞKİN BİLGİLER
YÜ Z Ö LÇ Ü M Ü : 8.511.965 km 2.
N Ü FU S: 141.302.000 (1987).
Y Ö N E TİM : Bağım sız c u m h u riy e t.
BAŞKENT: Brasılia.
COĞRAFİ ÖZELLİKLER: Brezilya Latin A m e rik a ü lk e le ri­
nin en b ü y ü ğ ü d ü r. A m a zo n , Parana, P araguay ve
Sâo Francisco g ib i b ü yü k ırm akları va rd ır. G ü n e yd e ­
ki Iguaçu Ç avlanları ü lk e n in en ünlü d o ğ a l g ü ze llikle ­
ri arasındadır.
DIŞ ÜLKELERE SATILAN Ö NEM Lİ ÜRÜNLER: Kahve,
ham pam uk, so ya fa su lye si, kakao, d e m ir cevheri,
m anganez, kereste, şeker, tü tü n , e le k trik li ale tle r,
m o to rlu a ra çla r ve yedek parçalar, ayakkabı, d o k u ­
m a ve p e tro k im y a ü rü n le ri.
Ö NEM Lİ KENTLER: Rio de J a n e iro , Sâo Paulo, Brasılia,
S a lva d o r, Belo H o rizo nte , M anaus.
EĞ İTİM : 7-15 yaş arası z o ru n lu d u r. O kum a ve yazm a
o ra n ı g ittik ç e y ü k s e lm e k te d ir.
Bu geniş ülkede büyük iklim değişiklikleri
görülür. Am azon vadisinde dünyanın en geniş
tropik yağmur orm anları vardır (bak. Y a ğ m u r
ORMANLARI). Bu bölgede ve kuzey kıyı şeri­
dinde nemli tropik iklim egemendir. Hava
sıcaklığı ortalam a 26°C’dir. Ülkenin yarısın­
dan fazlasını kaplayan güneydeki büyük yay­
lada gündüzler sıcak, geceler genellikle serin
geçer. Atlas Okyanusu kıyılarına doğru bu
yayladan sonra yükselen dağların ötesinde,
gene çok sıcak ve nemli bir iklimin egemen
olduğu verimli ovalar kıyı boyunca dar bir
şerit oluşturur. Rio de Janeiro’nun güneyinde
iklim biraz serinler.
Ülkenin üçte birinden daha küçük bir
yüzölçümü olmasına karşın toplam nüfusun
yüzde 70’ini barındıran güneydeki yaylalarla
kıyı bölgeleri Brezilya’nın can damarıdır.
Önemli kentlerin çoğu, kara ve demiryolları,
sanayi merkezleri bu bölgede yoğunlaşmıştır.
Yabanıl Yaşam ve Bitki Örtüsü
Brezilya’da çok çeşitli kuşlar, böcekler ve
küçük memeliler yaşar. 30 binden fazla türü
olan kelebeklerden bazılarının kanatları 22
santim etreye ulaşır. Büyük Amazon vadisi
yabanıl yaşam açısından çok zengindir. Bura­
da maymunlar, kızıl geyikler, tapirler, jaguar­
lar, pum alar, oselolar, tem belhayvanlar, ka-
rıncayiyenler ve armadillolar yaşar. Kuş türle­
ri arasında parlak tüylü papağanlara, bu
bölgeye özgü bir papağan türü olan aralara ve
kolibrilere sıkça rastlanır.
Yalnızca Am azon Irm ağı’nda, aralarında et
yiyen piranalar da olmak üzere, yaklaşık
2.000 balık türünün yaşadığı saptanmıştır.
Atlas Okyanusu kıyılarında ise köpekbalığı,
kılıçbalığı, yengeç, karides, İstakoz ve hamsi
avlanır.
Amazon havzası da dünyanın en zengin
bitki örtüsüne sahiptir. Yaprak dökmeyen
tropik ağaçların oluşturduğu yağmur orm an­
ları, salkım salkım begonyalar ve orkidelerin
yanı sıra, yer yer göz alıcı kırmızı, turuncu,
sarı ve pembe çiçekler tüm toprak yüzeyini
kaplar.
Ülkenin üçte ikisi ormanlıktır. Bu orm an­
larda çok değişik ağaç türleri vardır. Kereste
elde etm ek amacıyla kullanılan çeşitli ağaçlar,
kinin ilacının elde edildiği kınakına ağacı ve
bir tür böcek ilacı üretiminde kullanılan
timbo ağacı bunlardan bazılarıdır.
Başka ağaç ve çalılardan, fındık, yağ,
balmumu ve tıpta kullanılan birçok ilacın
hammaddesi elde edilir. Güney Am erikalı­
la rın çay yapm akta kullandıkları yerba mate
hem yabanıl yetişen, hem de özel yetiştirilen
bir bitkidir. Kuzeydeki Para eyaletinde üreti­
len kauçuk ise çok niteliklidir.
Ekonomi
19. yüzyıl sonları ile 20. yüzyıl başlarında
Brezilya’nın dış ülkelere sattığı en önemli
ürün kauçuktu. Belem ’den Uzakdoğu’ya to­
hum götürülerek oradaki ekim alanlarında
yüksek verimli kauçuk elde edilmesi Brezilya
kauçuk sanayisine çok zarar verdi. Ayrıca,
birçok ülkenin yapay kauçuk üretm eye başla­
ması Brezilya’da kauçuk üretimini geriletti.
Brezilya kahve üretim inde dünyanın en
önde gelen ülkesidir. Dış ülkelere satılan
öbür ürünler arasında soyafasulyesi, pam uk,
kakao, kereste, demir cevheri, manganez ve
tütün sayılabilir.

Ülkenin küçük bir bölümünde ekim yapıl­
masına karşın, Brezilya dünyanın önde gelen
tarım ülkelerinden biridir. Halkın üçte biri
geçimini tarım ve çiftlik hayvanlarından sağ­
lar. Böylesine büyük bir ülkede her tür tarım
ürünü çok büyük çapta üretilir. Güneydeki
çiftliklerde kahve ve pamuk yetiştirilir. Geniş
otlaklarda ise sığır, domuz ve koyun sürüleri
beslenir. Güneyde yetiştirilen ürünler arasın­
da soyafasulyesi, mısır ve buğdayı da sayabili­
riz. Şeker ve pamuk hem güneyde, hem de
kuzeyde üretilir. Bu yörenin temel besini
fasulye ile m anyoktur. Kuzeyde ve doğuda
yetiştirilen ürünler pipo tütünü, vanilya, ka­
kao, portakal, muz ve çeşitli meyvelerdir.
Pirinç kıyılardaki ovalarda yetiştirilir. B re­
zilya’nın kuzeydoğusunda ve güney ucunda
da sığır otlakları bulunmaktadır.
Brezilya maden açısından oldukça zengin­
dir. Doğu ve kuzeydeki demir yatakları
dünyadaki toplam demir cevherinin hemen
hemen üçte birini oluşturur. Ayrıca, Amazon
Irm ağı’nın denize döküldüğü bölgenin yakı­
nında da önemli ölçüde manganez bulunm ak­
tadır. Köm ür ve petrol yeterli değilse de,
boksit, krom, tungsten, kalay, bakır, nikel,
kurşun, çinko, asbest, mika ve saatçilikte
kullanılan kuvars yatakları zengindir.
Brezilya’da altın, platin, gümüş, elmas, topaz
ve başka bazı değerli taşlar da çıkarılır. Elmas
işletmeleri ise 200 yıldan beri çalışmaktadır.
Pik demir ve çelik üretimini de içeren,
metal sanayisinin yanında, sınırsız su gücün­
den elde edilen elektrikle başka sanayi kolları
da hızla gelişmektedir. Bugün, ülkede günlük
yaşamda kullanılan birçok araç gereç çoğun­
lukla güneydoğudaki Sâo Paulo, Rio de Jane-
iro ve Belo Horizonte çevresindeki fabrika­
larda üretilm ektedir. Brezilya’da öbür Latin
Am erika ülkelerinin hepsinden daha çok sayı­
da fabrika vardır. Bu fabrikaların başlıca
ürünleri karayolu taşıtları, gemi, uçak, mobil­
ya, giyim eşyası, radyo, televizyon, çimento,
ayakkabı ve deri eşyalardır. Ü lkede büyük
ölçüde hamm adde üretilm ekle birlikte, kö­
mürle petrol ve fabrikalarla çiftliklerin dona­
nımı için gerekli m akineler dışarıdan satın
alınır. Dışarıdan alman öbür ürünler arasında
bazı m etaller, kimyasal m addeler, gübre ve
buğday vardır.
BREZİLYA 23
Ulaşım her zaman Brezilya’nın en büyük
sorunlarından biri olmuştur. Güney ve kuzey
bölgeleri dışındaki bölgelerde dağlar yüzün­
den kıyıdan iç bölgelere ulaşmak çok zordur.
Bu nedenle, büyük bir bölümü kıyılarda
bulunan demiryollarından çok karayolları
önem kazanmıştır. Özellikle Am azon orm an­
larına ve iç bölgelere havayolu ile ulaşılmakta
ve kentler arasında düzenli uçak seferleri
yapılmaktadır.
D ünyanın en büyük ırm aklarından A m a­
zon ve Parana sayısız kollarıyla ülkenin dört
bir yanma uzanır. Am azon Irm ağı’nın ana
kolu büyük ölçüde ulaşıma elverişlidir. Para­
na, Paraguay ve Rfo de la Plata ise kısa
yolculuklar dışında ulaşıma elverişli değildir.
Ülkenin hidroelektrik enerji üretiminin bü­
yük bölümü Parana Irmağı üzerindeki baraj­
lardan sağlanır (bak. A m a z o n IRMAĞI; P a r a n â ,
P a r a g u a y v e P l a t a I r m a k l a r i ) . B u ırm akla­
rın, kollarıyla birlikte toplam uzunluğu 43 bin
kilometreyi bulur.
Toplum ve Kültür
Brezilya’yı keşfedip sömürgeleştiren P orte­
kizliler, ülkeye dillerinin yanı sıra sanat ve
bilimlerini de götürdüler. Brezilya, Am erika
kıtasında dili Portekizce olan tek ülkedir.
Ülkeye ilk gelenler Güney Am erika Yerlileri’
ni köleleştirerek çiftliklerde ve m adenlerde
çalıştırdılar. Yerli nüfusun sömürü koşulların­
da hızla azalması üzerine, Portekizliler 16.
yüzyılda A frika’dan gemilerle binlerce Si­
yah köle getirdiler. İlk zamanlar ülkeye
çok az sayıda Portekizli kadın geldiği için, er­
kekler Yerli ya da Siyah kadınlarla evlendi­
ler.
Sömürge döneminde Brezilya’ya yalnız
Portekizliler geldi, 1822’de bağımsızlığını ka­
zanınca başka ülkelerden de göç başladı.
Brezilya’ya yerleşen beyazlar arasında İtal-
yanlar, A lm anlar, İspanyollar, PolonyalIlar,
hatta Japonlar vardı. Günüm üzde nüfusun
yarısı beyaz, beşte ikisi mulatto da denen
beyaz-Siyah karışımı ile mestizo denen beyaz-
Yerli karışımıdır. Çok azalan Yerli nüfus
Am azon bölgesinin erişilmez kesimlerinde
yaşar. Siyah nüfus arasında ölüm oranının
yüksekliğine karşılık, beyaz nüfus artm akta­
dır. Halkın hemen tüm ü Katolik’tir. Ne var
24 BREZİLYA
The Hutchison Library
B re z ily a 'd a y a ş a y a n A m a z o n Y e r lile r i tü y le r ve
b o n c u k la rla s ü s le n d ik te n b a şka , re n k li s im g e s e l
iş a re tle r d e ta ş ırla r.
ki, Y erliler’in ve Siyahlar’ın bir bölümü eski
dinsel inançlarını sürdürm ektedir.
15 yaşın üzerinde okum a yazma oranı
yüzde 79,3’tür (1985). Özellikle kentlerde
temel eğitim giderek yaygınlaşmaktadır. B re­
zilya’da 65 üniversite ve 700 kadar yükseköğ­
renim kurum u vardır.
Brezilya’nın geniş ormanları yer yer kesile­
rek yeni yollar ve kentler için alanlar açılmış­
tır. Bir zam anlar el değmemiş olan bölgelere
doğru bir yayılma vardır. Eskiden çok sayıda
insanın yakalandığı sıtma, sarıhumma ve veba
türünden hastalıkların büyük ölçüde önüne
geçildiyse de, beslenme bozuklukları ve bula­
şıcı hastalıklar bugün de önemli sorunlar ara­
sındadır. Brezilya’da sağlık hizmetleri yaygın
değildir. İnsanlar bu hizm etlerden gelir dü­
zeylerine göre yararlanm aktadır. Brezilya’da,
yüksek doğum ve ölüm oranı nedeniyle nüfu­
sun yarısından fazlası 18 yaşın altındadır.
Brezilya’nın zengin bir edebiyat ve sanat
geçmişi vardır. En ünlü heykeltıraşlarından,
sakat olarak doğan Aleijadinho (1738-1814)
ellerini kullanamam asına ve kör olmasına
karşın, aletleri bileklerine bağlayarak heykel,
iç süsleme ve mimarlık alanlarında çok sayıda
ürün vermiştir. Brezilya’da, 19. ve 20. yüzyıl­
lar boyunca birçok değerli yazar, şair ve res­
sam yetişti. Afrika ve Yerli müziklerinden
esinlenen ünlü besteci H eitor Villa-Lobos,
19. yüzyılda yaşamış olan Joaquim Maria
M achado de Assis, 20. yüzyıl yazarları Gil-
berto de Mello Freyre ve Jorge Am ado ile
çağdaş ressamlardan Candido Portinari bun­
lar arasındadır. Samba gibi Brezilya dansları
Brezilya müziğinin dünyada yaygınlaşmasını
sağlamıştır. Rio de Janeiro, her yıl düzenle­
nen ve Rio Karnavalı olarak bilinen şenliğiyle
ünlüdür.
Başlıca Kentler
1960’ta Rio de Janeiro’nun yerine başkent
olan Brasılia ülkenin merkezinde bulunm ak­
tadır (bak. B r a s i l i a ; Rio D e J a n e i r o ) . Rio de
Janeiro koyları, adaları, deve hörgücünü an­
dıran çeşitli tepeleri ve m odern yapılarıyla ba­
tı yarıküresinin en çekici ve etkileyici kentle­
rinden biridir.
Denizden 700 m etre yükseklikte bulunan
Sâo Paulo, Rio de Janeiro’nun güneybatısın­
da kalır. Bu kent Brezilya’nın en önemli sana­
yi m erkezlerinden biri, aynı zamanda Güney
A m erika’nın yüzölçümü en büyük olan kenti­
dir (bak. SÂO P a u l o ).
Karayolu ve çok dik bir demiryolu ile ulaşı­
labilen Sâo Paulo’nun limanı Santos dünya­
nın önde gelen kahve satış limanıdır.
Daha kuzeydeki, eski adı Bahia olan Salva­
dor 1549’da kuruldu ve 1763’e kadar Brezilya’
nın başkenti oldu. Günüm üzde, özellikle ka­
kao, sigara ve puro ticaretinin yapıldığı en iş­
lek limanlardan biridir.
Porto Alegre, Brezilya’nın en güneyindeki
eyaleti Rio G rande do Sul’un başkentidir.
Denizle birleşen Patos G ölü’nün kıyısında ku­
rulmuş, gemilerin uğradığı bir ticaret m erke­
zidir.
Eski adı Pernam buco olan Recife, genellik­
le A vrupa’dan gelen gemilerin ilk uğradığı
Güney Am erika limanıdır. A nakaranın bir

ada ve yarımadaya köprülerle bağlandığı bu
kent hızla kuzeyin sanayi merkezi olma yo­
lundadır. Mercan kayalıklarından dolayı Por­
tekizliler buraya “kayalık bölge” anlamına ge­
len Recife demişlerdir.
M anaus, kuzeydeki iç bölgede yer alan
önemli bir kenttir. Amazon Irm ağı’nın 1.450
km yukarısında, orm an bölgesinde kurulu bu
kentteki birçok yapı 1900’lerin başındaki ilk
büyük kauçuk üretimi dönem inden kalmadır.
Tarih
A m erika’nın keşfinden sonra, İspanya ile
Portekiz yeni keşfedilen toprakları paylaştı­
lar. Dünya haritası üstünde boydan boya çizi­
len bir çizginin doğusu Portekiz’in, geri kalanı
ise İspanya’nın oldu. Güney A m erika’nın bu
çizginin doğusunda kalan bölümü bugünkü
Brezilya’nın kapladığı topraklardı. Bu payla­
şımdan sonra Portekizliler bu bölgeye yerleş­
tiler.
1500’de Pedro Âlvares Cabral adında Por­
tekizli bir kaptan Güney Afrika yoluyla Doğu
BREZİLYA 25
K a rn a v a lla r B re z ily a 'n ın
h e r y ıl y in e le n e n en
ö n e m li o la y la rıd ır.
ZEFA
Hint A daları’na gitmek amacıyla yelken açtı.
Am a iyice batıya açılarak, gideceği yönden
çok uzaklaştı ve karşısına Güney Am erika
anakarası çıktı. Cabral buralara Portekiz
kralı adına el koydu ve Terra da Santa Cruz
(Kutsal Haç Topraklan) adını verdi. Sonralan,
kırmızı boya yapımında kullanılan kırmızı pau-
brasil ağacının yetişmesi nedeniyle adı Brezil­
ya olarak değiştirildi. 1501’de Brezilya kıyıla­
rını dolaşan Amerigo Vespucci’den sonra,
bölgede umulduğu gibi altın bulunmayışı bir
süre için ilginin azalmasına yol açtı.
Portekizliler 1533’e kadar Brezilya’yı tam
olarak sömürgeleştirmediler. D aha sonra kra­
la yakın kişilere toprak verilerek yeni yerle­
şim bölgeleri kuruldu ve doğrudan Portekiz
kralına bağlı bir genel valilik oluşturuldu. Z a­
manla Brezilya büyük bir şeker, altın ve el­
mas üreticisi oldu. Bu arada Portekizliler ba­
tıda A nd D ağları’na, güneyde Rio de la Plata’
ya, kuzeyde Am azon bölgesine kadar yayıl­
dılar.
A vrupa’da 1804-15 yılları arasındaki Na-
26 BRİÇ

polyon Savaşları dönem inde Fransızlar Por­ sonra başa getirilen Getülio Vargas ülkeyi
tekiz’i işgal edince, Portekiz veliahtı Brezilya’ 1930’dan 1945’e kadar yönetti. Demokrasiyi
ya sığındı. Kral ailesi İngiliz savaş gemileri tümüyle ortadan kaldıran yeni bir anayasayı
eşliğinde 1808’de Rio de Janeiro’ya çıktı. Rio yürürlüğe koydu. Sonunda bir askeri darbe ile
de Janeiro artık Portekiz’in başkenti Lizbon’ diktatörlüğüne son verildi.
un yerini almıştı. Napolyon’un 1815’teki ye­ 1946’da yeni bir anayasa kabul edildi.
nilgisinden sonra bu bölge tıpkı Portekiz gibi 1950’de bu kez seçimle devlet başkanı olan
bir krallık oldu ve Brezilya ile Portekiz eşit Vargas, 1954’te bir grup subayın baskısıyla
konumda iki ülke sayıldı. Kral, oğlu Dom Ped- devlet başkanlığından uzaklaştırıldı. Bundan
ro’yu Brezilya’da bırakarak 1821 ’de Portekiz’ sonraki 10 yılda hızlı bir ekonomik gelişme
e döndü. Bu arada Portekizliler ile Brezilya­ hedeflenerek, bağımsız bir dış siyaset yürütül­
lılar arasında sürtüşmeler artmış, Brezilya’yı meye çalışıldı. Ne var ki, ordu 1964’te ülke
yeniden sömürgeleştirme eğilimi belirmişti. yönetimini yeniden ele geçirdi. 1970’lerin so­
Buna karşı çıkan Dom Pedro 7 Eylül 1822’de nuna doğru sivillerin yönetimde daha fazla
Brezilya’nın bağımsızlığını ilan ederek im pa­ söz sahibi olabilmesi için bazı reform lar yapıl­
ratorluk tacını giydi. Portekiz Brezilya’nın dı ve 1984’te sivil bir başkan seçildi.
bağımsızlığını 1825’te tanıdı. Böylece, Güney 1970’lerin ortalarında petrol fiyatlarının
A m erika’nın İspanyolca konuşulan ülkelerin­ hızla yükselmesi Brezilya ekonomisini olum ­
den farklı olarak, Brezilya bağımsızlığını suz yönde etkiledi. Petrol giderlerini kısmak
kansız bir yolla elde etmiş oldu. için, ülkede üretilen m otorlu araçlarda yakıt
Kısa süre sonra ülkede iç karışıklıklar arttı; olarak kullanılmak üzere şekerkamışından
A rjantin ile Brezilya arasında savaş çıktı. alkol üretimine başlandı. Tarım ve sanayi ala­
Savaştan sonra, 1831’de kral tahtını beş ya­ nındaki gelişmelere karşın, bugün Brezilya’da
şındaki oğluna bırakarak çekildi. Çocuk enflasyon ve dış borçlar başta olmak üzere
kral 15 yaşındayken II. Dom Pedro adıyla birçok ekonomik sorun vardır.
resmen tahta çıkıncaya kadar karışıklıklar
sürdü. II. Pedro halkı ve ülkesiyle yakından BRİÇ bak. K Â G it O y u n l a r i .
ilgilenen akıllı ve bilgili bir yöneticiydi. Y ak­
laşık yarım yüzyıl süren yönetimi sırasında BRİTANYA İMPARATORLUĞU bak. İ n g il
başlıca toplumsal ve ekonomik sorunları çöz­ TERE.
meye çalıştı. 1831’de köle ticareti kaldırıldı.
Köleliğin bütünüyle ortadan kaldırılması ise BRITTEN, Benjamin (1913-1976). Önde ge­
ancak 1888’de oldu. Ne var ki, köleliğin kaldı­ len İngiliz bestecilerinden Benjamin Britten
rılması üzerine toprak sahipleri arasında te­ operalar, orkestra müzikleri ve İngiliz halk
dirginlik ve hoşnutsuzluk arttı. O rdu ile kili­ şarkılarının düzenlemelerini de içeren birçok
senin de kraldan desteğini çekmesi üzerine, beste yaptı. Bu şarkıların ve bestelerin çoğu­
1889’da II. Dom Pedro babası gibi tahttan çe­ nu dostu tenor Peter Pears için yazmıştır.
kilmek zorunda kaldı. Pedro’nun A vrupa’ya Aynı zamanda seçkin bir piyanist ve orkestra
sürgüne gönderilmesiyle, im paratorluk döne­ şefi olan Benjamin B ritten verdiği konserler­
mi sona erdi. Bu kez Brezilyalılar ülkelerin­ de kendi yapıtlarının birçoğunu Pears ile
de cumhuriyet ilan ettiler. birlikte seslendirdi.
Çağdaş Brezilya’da halkın temsilcilerinden Edward Benjamin Britten, Suffolk bölge­
oluşan bir meclis ile her eyaletin temsilcilerin­ sindeki Lovvestoft’ta doğdu. Beş yaşındayken
den oluşan bir senato vardır. Cum hurbaşkanı beste yapmaya başladı. Besteci Frank Bridge’
altı yıllık süre için seçilir. in öğrencisi olan Britten, eski ustasının onu­
Cumhuriyetin kurulduğu 19. yüzyıl sonla­ runa 1937’de Frank Bridge’in Bir Teması
rından bu yana Brezilya yönetiminde ordu Üzerine Çeşitlemeler'i besteledi. Bridge ile
ağırlığını hep duyurdu ve 1930’a kadar orduda çalıştıktan sonra Krallık Müzik Yüksekokulu’
bazı başarısız ayaklanma girişimleri oldu. na girdi. Burada bir başka ünlü bestecinin,
1930’da gerçekleştirilen bir askeri darbeden John Ireland’in öğrencisi oldu. Bu okulda Bir
 BRONTE KARDEŞLER 27

Yaz Gecesi Rüyası (1960), Henry Jam es’ten

esinlendiği Yürek Burgusu (1954) ve Thomas
M ann’ın ünlü yapıtından esinlenerek bestele­
diği Venedik'te Ölüm (1973) sayılabilir.
Gençler İçin Orkestra Rehberi (1946), B rit­
ten’in 17. yüzyıl İngiliz bestecisi Henry Pur-
cell’in müziğine olan hayranlığını gösterir.
Purcell’in bir teması üzerine bestelediği bu
parça tüm orkestra çalgılarının sırasıyla tanı­
tıldığı çeşitlemelerden oluşur.
B ritten’in en beğenilen koro yapıtlarından
biri kalabalık bir koro ve orkestra için beste­
lediği Savaş Requiem i'dir (1962). B ritten’in
müziklerinin çoğu Peter Pears ile birlikte
1947’de başlattığı Aldeburgh Festivali için
bestelenmiştir.
Benjamin B ritten 1976’da, ölüm ünden kısa
bir süre önce Aldeburgh Baronu unvanını
almıştır.

BRONTE KARDEŞLER. Yüzyılı aşkın bir

zaman önce adlarını duyuran C harlotte Bron­
te (1816-55), Emily Bronte (1818-48) ve Anne
Bronte (1820-49) adlarındaki üç kız kardeş o
Hulton Picture Library günden beri yapıtlarıyla edebiyat ve sanat
İn g iliz b e s te c i B e n ja m in B ritte n o p e ra la rı v e h a lk çevrelerinin ilgisini çekm ektedir. Üç kardeş
m ü z iğ in d e n y a p tığ ı d ü z e n le m e le riy le ta n ın m ış tır.
de roman yazdı. Bunlardan C harlotte’un Jane
Ey re'i (Jane Eyre\ 1847), Emily’nin Uğultulu
Çocuk Doğdu yu besteledi. 1930’larda radyo, Tepeler'i (Wuthering Heights; 1847) dünya
tiyatro ve İngiliz belgesel filmleri için müzik klasikleri arasına girdi. Bronte ailesinin yaşa­
yazdı. Britten II. Dünya Savaşı’nın ilk yılları­ mı da en az bir roman kadar ilginçti. Anneleri
nı, A B D ’de, şair W. H. A uden ile çalışarak İngiltere’nin Cornwall bölgesindendi. İrlan­
geçirdi. 1943’te İngiltere’ye dönerken gemi­ dalI olan babaları ise Y orkshire’da, çıplak bir
de, erkek çocuk sesleri ve arp için Dini dağ köyü olan H aw orth’da rahipti. Anneleri
Şarkılar Töreni'ni besteledi. altıncı çocuğu A nne’ın doğum undan kısa bir
Britten 1945’te L ondra’da sahnelenen ilk süre sonra öldü. Teyzeleri Elizabeth çocukla­
operası Peter Grimes ile, ünlü besteciler ra bakmak için köye geldiyse de, onun varlığı
arasına katıldı. Peter Grimes, Suffolk’ta bir düşsel bir dünyada yaşayan kardeşleri avut­
balıkçı kasabasında geçen yabanıl ve ürkünç maya yetmedi. Karısının ölümünden sonra iki
olayların öyküsüdür. Baş kişisi Peter Grimes büyük kızını da kaybeden Patrick Bronte
mutsuz, yalnız, toplumca anlaşılamayan ve çalışma odasından çıkmıyor, çoğu zaman ye­
sevilmeyen bir balıkçıdır. B ritten’in en güzel meğini tek başına yiyor, günlerini kitap oku­
parçalarından bazıları bu operada yer alır. m akla ve kırlarda dolaşmakla geçiren kızla­
B ritten’in operaları arasında, çocuklar için rıyla ilgilenmiyordu.
yazdığı ve izleyicilerin de katılabileceği Bir Üç kız, erkek kardeşleri Branwell’le birlik­
Opera Yapalım (1949), Herman Melville’ te, uydurdukları gerçekdışı öyküleri ufacık
in yapıtından esinlendiği Billy Budd (1951), kâğıtlara yazıyor, bu kâğıtları kitaba benze­
Kraliçe II. Elizabeth’in taç giymesi dolayısıyla mesi için dikerek birleştiriyorlardı. O sırada
yazdığı Gloriana (1953), Shakespeare’in aynı 15 yaşında olan Charlotte böyle tam 15
adlı oyunundan esinlenerek bestelediği Bir “rom an” yazmıştı. Bu kurmaca dünyaya ken-
28 BRONTE KARDEŞLER

verdiler. C harlotte ve Emily Fransızca’larını

ilerletm ek ve Almanca öğrenm ek için B rük­
sel’de Constantin H eger ile karısının işlettiği
bir okula gittiler. Bay H eger’in etkisiyle
Charlotte düş dolu dünyasından sıyrılarak,
gerçek yaşama ayak uydurmayı başardı. Am a
daha sonra, H aw orth’daki rahip evinde açtık­
ları okula, hem ıssız bir yerde olması, hem de
alkol ve uyuşturucu kullanan Branwell’in
kötü ünü yüzünden hiç öğrenci gelmedi.
Hulton Picture Library 1845’te Charlotte, Emily’nin eskiden yaz­
C h a rlo tte , E m ily , B ra n vve ll v e A n n e B ro n te . Bu re s m i mış olduğu bazı şiirleri buldu. Emily gibi
B ra n vve ll y a p m ış tı.
A nne da şiir yazıyordu. Bir yıl sonra üç kız
kardeş C urrer, Ellis ve Acton Bell takm a
dini gereğinden çok kaptıran Branvvell ise adlarıyla ortak bir şiir kitabı yayımladı. İlk
tüm yeteneklerine karşın gerçek yaşamda harfleri gerçek adlarının başharflerinden alı­
başarı gösteremedi. Sonradan içki ve uyuştu­ nan bu uydurma adları kullanmalarının nede­
rucu bağımlısı oldu. ni, gizemli bir hava yaratm ak isteğinin yanı
Charlotte ve Emily İngiltere’nin Lancashire sıra, kadın oldukları anlaşılırsa kitabın
kentinde, din görevlilerinin çocuklarının gitti­ önemsenm eyeceğinden korkmalarıydı. Bu ki­
ği yatılı bir okula yazıldılar. Am a, yemekleri tap Emily’nin en yetkin şiirlerini de içermekle
kötü, disiplini katı olan bu okulda hiç mutlu birlikte, yalnızca iki tane satıldı. Uğradıkları
olam adılar ve yıl sonunda ayrıldılar. D aha başarısızlık kitabın basılmış olmasından yü­
sonra C harlotte Jane Ey re adlı rom anında, reklenen kızları yıldırmadı. Bu kez de roman
“Low ood” adını verdiği bu okulu olanca yazmaya başladılar.
korkunçluğu ile dile getirdi. C harlotte’un ilk romanı Istırap Yılları ( The
Baba B ronte’nin yoksulluğu yüzünden üç Professor; 1857), Brüksel’de bir okulda öğret­
kız kardeş dönemin toplumsal yargılarına menlik yapm akta olan bir İngiliz’in öyküsüy-
ters düşen bir karar alarak, kendi geçimlerini dü. Am a romanı birçok yayımcı geri çevirdi.
sağlamak amacıyla çocuk bakıcılığı yapmaya Oysa, Jane Eyre'ı yolladığı yayımcı romana
başladı. Ne var ki, evden uzakta mutsuz kendini öylesine kaptırdı ki, tüm ünü bir
oluyorlardı. Bu yüzden bir okul açmaya karar gecede okuyup bitirdi. Bu rom anda Char-
Phyllis Bentley

t vf ^ ^ |
t |M ,;j V*;

s««' rî* pcc- r i p.

J 1
İla
»s. « w . .♦».

B ro n te k a rd e ş le rin ç o c u k lu k y ılla rın d a u y d u rd u k la rı ö y k ü le r " G o n d a l" a d ın ı v e rd ik le r i d ü ş s e l b ir ü lk e d e

g e ç iy o rd u . Ö y k ü le rin i m in ik m in ik k â ğ ıtla ra ya z a ra k , b u n la rd a n k ita p ç ık la r y a p ıy o r la r d ı. R e s im d e k i
m a d e n i p a ra y la k a rş ıla ş tırıld ığ ın d a b u k ita p ç ık la rın ne k a d a r k ü ç ü k o ld u ğ u a n la ş ılır.

lotte, öksüz Jane Ey re' in teyzesinin evindeki
mutsuz çocukluğunu, katı disiplinli bir yatılı
okulda geçirdiği öğrencilik dönemini ve daha
sonra Bay R ochester’in kızına eğitmenlik
yaptığı günleri anlatır. Öyküde Bay Roches-
ter Jane ile evlenmek ister, ama Jane düğün
günü R ochester’in akıl hastası olan bir karısı
bulunduğunu öğrenir. Bunun üzerine evden
kaçar. Sonunda yeniden Bay R ochester’e
dönen Jane, akıl hastası karısının evi yakmak
isterken ölmesi üzerine onunla evlenir.
Emily’nin tek romanı olan Uğultulu Tepeler
(bu yapıt 1942’de Ölmeyen A şk; 1946’da
Rüzgârlı Bayır; 1985’te Uğultulu Tepeler adla­
rıyla dilimize çevrilmiştir) ise şiirsel, o dönem
için alışılmışın dışında derin duygular içeren,
güçlü bir kitaptır.
Uğultulu Tepeler 1847’de ilk yayımlandığın­
da eleştirmenlerce değeri anlaşılmayıp aşırı
kaba ve yabanıl bulunmuştu. Oysa zaman
içinde İngiliz edebiyatının en iyi romanları
arasında yer aldı.
A nne B ronte’nin ilk romanı olan Agnes
Grey (Agnes Grey; 1847) ise Emily B ronte’
nin Uğultulu Tepeleriyle aynı yılda üç cilt
olarak yayımlandı. Jane Ey re 't benzerlik gös­
teren bu rom an yayımlandığı sırada büyük ilgi
gördü. Şatodaki Kadın (The Tenant o f Wild-
fell Hail; 1848) adlı öbür rom anında A nne,
erkek kardeşi Branwell’den esinlenerek, dü­
rüstlüğünün kurbanı olan bir ayyaşı anlatır.
Branvvell 1848 Eylül’ünde öldü. Cenaze
töreninde üşüterek hastalanan Emily kendi
kendine iyileşmeye çalıştıysa da durumu
giderek kötüleşti ve kardeşinden iki ay sonra
öldü. V erem e yakalanan Anne bir yıl sonra
Emily’yi izledi.
Kardeşlerinin ölüm ünden sonra yapayalnız
kalan Charlotte iki roman daha yazdı. Shirley’
de (Shirley; 1849), Y orkshire’a ilk kez do­
kuma tezgâhlarının getirilmesi üzerine baş
gösteren kargaşa ve tepkiyi anlattı. Kendi
yaşamından esinlenerek yazdığı Villette
(1853) adlı rom anda ise yalnız yaşayan bir
öğretm eni konu aldı.
1854’te babasının yardımcısı rahip A rthur
Bell Nicholls ile evlendi. Hamileliği sırasında
hastalanarak M art 1855’te öldü.
Üç kız kardeş kişilikleri açısından birbirin­
den çok farklıydı. A nne, açık yürekli ve nazlı,
BROVVNING 29
C harlotte sakin görünüşüne karşın çok duy­
guluydu. En yeteneklileri sayılan Emily ise
suskun ve içine kapanık bir kızdı. Ruhsal ve
bedensel acılara karşı çok dirençliydi. Kişiliği­
nin derinlerinde gizlediği tutkular güçlü bir
biçimde şiirlerine ve rom anlarına yansımıştır.
BRONZ bak. T unç
BROVVNING, Robert (1812-1889) ve Eliza-
beth (1806-1861). R obert Browning ve Eliza-
beth B arrett yaşadıkları dönemin ünlü şairle­
riydi. Bugün adları, edebiyat alanındaki ünle­
ri kadar, derin bir sevgi ilişkisini de çağrıştır­
m aktadır.
R obert ile E lizabeth’in yetiştiriliş biçimleri
çok farklıydı. R obert Browning L ondra’da
doğdu. Babası İngiltere M erkez B ankası’nda
görevli, okumayı çok seven bilge bir adamdı.
Oğlunun coşkuyla söylediği tekerlem elerden
keyiflenen baba Browning, piyanoda ona eş­
lik eder, fırçaların ucunu emdiği için küçük
R obert’e üzüm suyundan boyalar yapardı.
Böylece R obert, babasının etki ve desteğiyle,
daha küçük yaşta okum aya, resim ve müziğe
m erak sardı. Kısa bir süre Londra Ü niversite­
s in e gittikten sonra eğitimini evde, özel öğ­
retm enlerin yardımıyla sürdürdü. Babasından
Yunanca ve Latince öğrendi. İlk şiiri “Pau-
line: A Fragment of Confession”ı (“Pauline:
Bir Parça İtira f’) 1833’te yayımladı. R obert’
in babası oğlunun şair olmasına karşı çıkma­
mış, aksine onu bu konuda yüreklendirmişti.
R obert’in şiirleri ve oyunları yayımlanmaya
başladığında zamanın ünlü eleştirmenleri ona
büyük ilgi gösterdiler. R obert’ten daha tanın­
mış bir şair olan Elizabeth B arret’in
ona ilgisi de bu sıralarda başladı.
Elizabeth B arrett 11 kişilik bir ailenin en
büyük çocuğuydu. Çok zeki bir kız olan Eliza­
beth daha küçük yaşlarda Latince, Yunanca
ve İbranice öğrenmişti. İlk şiiri “The Battle of
M arathon”u (“M arathon Savaşı”) henüz 14
yaşındayken yayımladı. 15 yaşında attan dü­
şerek bel kemiğini incitti. Sağlık durumu bo­
zulan Elizabeth 1836’da ailesiyle birlikte Lon­
dra’ya gitti. H em en hemen tüm vaktini oda­
sında okuyarak ve yazarak geçiriyordu. Ya­
yımlanan şiirleriyle birçok hayran ve dost ka­
zandı. Elizabeth ile R obert’in dostluğu
30 BRUCKNER

BRUCKNER, Anton (1824-1896). A nton

Bruckner, Ludwig van Beethoven ve Richard
W agner gibi özgün ve kişisel bir müzik
yaratmıştır.
Besteci A vusturya’nın Linz kenti yakınla­
rında, Ansfelden köyünde doğdu. Babası
öğretmenliğin yanı sıra kilise orgculuğu yap­
maktaydı. Yeteneği erken yaşta anlaşılan
Bruckner 10 yaşındayken, vaftiz babasından
org dersleri almak üzere Hörsching’e gitti.
Hulton Picture Library 1837’de babası öldüğünde henüz 12 yaşında
H e r ik is i d e ş a ir o la n R o b e rt B ro vvn in g v e E liz a b e th olan A nton, St. Florian M anastın’ndaki ço­
B a rre tt.
cuk korosuna katıldı. Babasının yolundan
gitmek istedi ve 1840-41 arasında, öğretm en
1844’te m ektup arkadaşlığı biçiminde başladı. olmak için eğitim gördü. Bir süre Windhaag
Gençler, E lizabeth’in babasının karşı çıkaca­ ve Kronstorf’ta öğretm enlik yaptıktan sonra,
ğını bildikleri için, 1846’da gizlice evlendiler.
Bundan bir hafta sonra R obert, Elizabeth ve
köpeği Flush İngiltere’den ayrılarak İtalya’ya
yerleştiler. İtalya’nın güneşli havası Eliza­
beth’in sağlığına iyi geldi. 1849’da bir oğul­
ları oldu. Browningler E lizabeth’in 1861’de
ölümüne kadar birlikte m utlu bir yaşam sür­
düler.
R obert Browning oğluyla birlikte Londra'
ya dönerek yoğun bir çalışmaya girdi. 1863’te
tüm şiirlerini bir arada yayımladı. İkinci bas­
kısını yapan Dramatis Personae (1864; “Oyun
Kişileri”) adlı kitabıyla büyük bir ün kazandı.
1868-69 arasında yayımladığı ve başyapıtı
sayılan The Ring and the B ook (“Yüzük ve
Kitap”) geniş yankı uyandırdı. Bu kitapta
İtalya’da 1698’de işlenmiş gerçek bir cinayeti
konu almıştı.
Şiirlerinin çoğunda anlatıcıyı tarihsel ya da
düşsel kişilerden seçen Browning her zaman,
kendisini bir ülküye adayan ve sevgiyi yücel­
ten insanlardan yana oldu.
R obert Browning’in zaman zaman güç an­
laşılan şiirlerine karşılık, Elizabeth Browning
akıcı ve çok duyarlı şiirler yazdı. Yaşamı
A v u s tu r y a lı b e s te c i A n to n B ru c k n e r'in so n y ılla rı.
boyunca haksızlığa uğramış insanlara arka çı­
kan Elizabeth, “The Cry of the Children”
(“Çocukların Çığlığı”) adlı şiirinde fabrika ve 1845’te yardımcı öğretm en göreviyle St. Flo-
m adenlerde çalışan çocuk işçilerin içinde bu­ rian’a döndü; üç yıl sonra da St. Florian org-
lundukları koşullara tepki gösterir. R obert culuğuna atandı.
Brovvning’e duyduğu büyük sevgiyi dile geti­ O yıllarda öğretm enlikten çok, profesyonel
ren en duyarlı şiirlerini ise Sonnets fro m the olarak müzikle uğraşmak istediğini anlayan
Portuguese (1850; “Portekiz Soneleri”) adlı Bruckner, 1856’da Linz katedral orgculuğu
kitabında topladı. için açılan yarışmayı kazandı. Linz’de bulun­

duğu yıllarda tanınmış müzisyenlerle tanışma
ve yeni müzik akımlarını izleme olanağı bul­
du. Bu sırada dönemin ünlü kontrpuan ustası
Simon Sechter ile çalışmaya başladı. Aynı
zamanda Beethoven ve W agner’in müziğiyle
tanışan Bruckner, özellikle W agner’den etki­
lendi. 1860’lardaki besteleri Wagner etkisi taşı­
m aktadır. Bunlar koro için yazdığı üç missa
ile Re M inör 0 Numaralı Senfoni ve Do M i­
nör Birinci Senfonidir. Müzik çalışmalarını
A vusturya’nın başkenti Viyana’da sürdüren
besteci, 1868’de Viyana Konservatuvarı’nda
göreve başladıktan sonra org için de çok
etkileyici besteler yaptı. Johannes Brahm s’ın
en ateşli savunucularından biri olan müzik
eleştirmeni Eduard Hanslick, yoğun ve sert
eleştirileriyle, B ruckner’in bestecilik yaşamını
olumsuz yönde etkiledi.
B ruckner 1868’den yaşamının sonuna ka­
dar Viyana’da kaldı. A ra sıra org konserleri
vermek ve kendi yapıtlarının çalındığı konser­
leri izlemek için kısa sürelerle Viyana’dan
B r u e g e l'in 15 6 7 'd e y a p tığ ı K ö y D ü ğ ü n ü ta b lo s u n d a , d ü ğ ü n tö r e n in d e n s o n ra y iy ip iç e n k ö y lü le r
g ö rü lü y o r .
BRUEGEL 31
ayrılan sanatçı, en ünlü yapıtları Fa Majör
Yaylı Çalgılar Beşlisi’m (1878-79), Te D eum ’u
(1881), dinsel ve din dışı bazı koro parçalarını
Viyana’da besteledi. Bruckner’in en yetkin
yapıtları İkinciden dokuzuncuya kadar olan
sekiz senfonisidir. Dostlarının ve çevresinin
eleştirileri ışığında yeniden düzenlediği bu
besteler bugün de Alm an Rom antik A kım ı’
mn en iyi örnekleri arasında yer alır. Bruck­
ner 1896’da, D okuzuncu Senfoni*sini tamam-
layam adan öldü. Bu yapıt bugün ancak, geri­
ye kalan taslaklar üzerine geliştirilmiş yorum ­
larla çalınmaktadır.
BRUEGEL, Pieter (yaklaşık 1525-1569). 16.
yüzyılın ünlü Flaman ressamı Pieter Bruegel
bugünkü Belçika sınırları içinde doğdu. R e­
sim sanatına ünlü ressam, heykelci ve mimar
Pieter Coecke van A elst’in yanında çıraklıkla
adım attı. 1551’de Anvers yakınlarındaki res­
samlar loncasına giren Bruegel 1553 dolayla­
rında R om a’ya gitti. İtalya’da bulunma nede­
'isches Museum, Viyana
32 BRUNEİ

ninin, genellikle ressamların yaptığı gibi kla­ esen muson rüzgârları kasım-mart arasında
sik tem aları ve Rönesans dönemi yapıtlarını bol yağış getirir. Ülkenin yaklaşık dörtte üçü
incelemek değil, m anzara resminde deneyim i­ tropik yağmur ormanlarıyla kaplıdır. Bu or­
ni artırm ak olduğu söylenebilir. m anlarda sert odunlu ağaçlar yetişir. Doğal
Bruegel R om a’dan döndükten sonraki 10 yaşamı çok zengin olan B runei’de aslanlar,
yıl içinde Flaman köylülerinin yaşantısını kaplanlar, maym unlar, kertenkeleler ve yı­
resimledi. Bu tablolarda, düğünlerde dans lanların yanı sıra birçok kuş türü de vardır.
eden, tarlalarda yan gelip uyuyan, oburca
yiyip içen neşeli, canlı, kaba saba köylüler yer
alır. Resimlerin tüm ünde çarpıcı bir hare­ BRUNEİ'YE İLİŞKİN BİLGİLER
ketlilik gözlenir. Bruegel 1563’te ilk ustası
Y Ü Z Ö LÇ Ü M Ü : 5.765 km 2.
Coecke’un kızıyla evlenerek Brüksel’e yerleşti. NÜ FU S: 241.000 (1987).
Ö m rünün geri kalan yıllarını geçirdiği B rük­ Y Ö N E TİM : Krallık. Ü lkeyi su lta n d iye a d la n d ırıla n b ir
sel’de m anzara resimlerine yöneldi ve bu kral yö n e tir.
alanda kendini çok geliştirdi. Bu dönem de, BAŞKENT: Bandar Seri Begavvan.
ayları simgeleyen bir dizi resim de yaptı. O r­ COĞRAFİ ÖZELLİKLER: 90 k ilo m e tre lik m ercan kum salı
b o yu nca uzanan d ar b ir kıyı ovası va rd ır. İç ke s im le r­
taçağ sanatında çok sık kullanılan bu temayı, deki tro p ik ik lim li te p e le r deniz d ü ze yin de n 500 m e t­
doğadaki değişime yepyeni duygular katarak reye kadar yükse lir.
yorumladı. BAŞLICA SANAYİLER: Petrol, d o ğ al gaz, kereste.

Bruegel en önemli resimlerini 44 yıllık

yaşamının son yıllarında yaptı. Bu resimlerde
her zaman ilgi duyduğu din konusunu ve Nüfusunun yarıdan çoğunu Malaylar, d ört­
Düğün D a n sinda (1566) olduğu gibi, kırsal te birini de Çinliler oluşturur. Geriye kalanı,
yaşamı işledi. Dinsel yapıtlarından Müneccim İbanlar da denen Deniz Dayakları ve Murut-
Kralların Tapınması (1564) L ondra’da U lu­ lar gibi Yerli kabilelerdir. Nüfusun büyük
sal G aleri’dedir. Son dönem resimleri dünya­ bölümü ırmak ağızlarındaki yerleşim bölge­
ya bakışını, doğanın bağımsızlığı karşısında lerinde yaşar. Tarımsal üretim düşük oldu­
insanoğlunun güçsüzlüğünü, kimi kez de acı­ ğundan çiftçiler yoksuldur. Kıyılarda balıkçı­
masızlığını ve ahmaklığını yansıtır. Buna kar­ lık yapılır. Önemli işyerleri ve ticaret genel­
şın, yapıtlarında umutsuzluk yoktur. Bu da likle Çinliler’in elindedir. Kıyıda, Seria yakın­
Bruegel’in doğal güzelliğin her biçimine duy­ larındaki petrol yataklarını Brunei devletiyle
duğu hayranlıktan ve dünyaya alaycı bir gözle ortaklaşa yabancı petrol şirketleri işletir.
bakabilmesinden kaynaklanır. Eskiden başlıca gelir kaynağı kauçuk üretimiy-
Bruegel’in oğulları Pieter ve Jan da ressam­
dı. Küçük oğlu Jan (1568-1625) ünlü resim
ustası Peter Paul R ubens’le (bak. RUBENS, PE ­
TER P a u l ) birlikte çalıştı. Baba Peter Brue-
gel’in soyundan gelen ressamlar sonraki üç
yüzyıl boyunca adını sürdürdüler.

BRUNEİ, Güney Çin Denizi’nde büyük bir

ada olan B orneo’nun kuzeybatı kıyısında,
E kvator’un biraz kuzeyinde yer alan küçük
bir ülkedir. Güney Çin Denizi’ne bakan
kıyıları dışında, karadan M alezya’nın eyaleti
Saravak’la çevrelenmiştir. Saravak Brunei
Koyu’nda ülkeyi iki ayrı kesime böler. Dağlık
iç bölgeden gelen birkaç ırm ak, dar kıyı
ovasını sular. İklimi sıcak ve nemli, özellikle
iç kesimleri çok yağışlıdır. Kuzeydoğudan
 BRÜKSEL 33

ken, petrolün bulunmasıyla kauçuk eski öne­ B runei’de devlet ve hüküm et başkanı sul­
mini yitirdi. 1980’lerin başında Brunei Doğu tandır.
A sya’nın beşinci büyük petrol üretici-
siydi. Ö bür ürünleri doğal gaz, kauçuk ve bi­ BRÜKSEL. Bir Avrupa ülkesi olan Belçika’
berdir. Lum ut’ta dünyanın en büyük doğal nın başkenti Brüksel, Senne Irmağı kıyısında
gaz sıvılaştırma tesisleri vardır. B runei’nin yer alır. Kentin tarihi, Cambrai Piskoposu St.
nüfusunun görece azlığı, petrol ve doğal gaz Vindicien’in İS 695’te Cam brai’ye gitmek
satışından sağlanan gelirin bir bölümünün üzere bu küçük köyden ayrıldığı yıllara kadar
toplumsal hizmetlere ayrılmasına olanak ve­ uzanır. O zamanlar “bataklık köyü” anlamına
rir. Ülkede sağlık ve eğitim hizmetleri yay­ gelen Bruocsella, yüzyıllar boyunca gelişip
gındır. güzelleşerek Brüksel adlı büyük ve m odern
B runei’nin başkenti, ülkenin doğusundaki bir kente dönüştü.
B andar Seri Begawan’dır. Ulusal din İslam ’ Ortaçağda Senne kıyılarında ticaret ve sa­
dır ve görkemli altın kubbesiyle Bandar Seri nayinin gelişmesi Brüksel’in hızla büyümesine
Begawan’daki cami Uzakdoğu’nun en büyük yol açtı. Bundan sonra, 16. yüzyıldan 19. yüz­
camilerinden biridir. M odern kentin hemen yıla kadar önce İspanya’nm, sonra da Avustur­
yanı başında Kampong Ayer olarak bilinen ya, Fransa ve H ollanda’nın egemenliği altın­
eski kent yer alır. Burada, ırmağın oluşturdu­ da kaldı. Belçika’nın 1830’da bağımsızlığını
ğu koylarda, kazıklar üzerine kurulu evlerde kazanmasını izleyen yüzyıl içinde Brüksel
yaşanır. Bu evler tahta köprülerle birbirine nerdeyse eski zenginliğine kavuştu. H er iki
bağlanır. Evlerle kara arasında ulaşım küçük dünya savaşında da Alm an birliklerince işgal
kayıklarla sağlanır. edilmesine karşın fazla zarar görmedi.
Brunei 1888’de İngiltere’nin koruması altı­ Brüksel’de paslanmaz çelikten Atom ium
na girdi. 1971’de yeniden kendi kendini yö­ gibi en m odern yapılarla, tarihinin eski dö­
netmeye başladı. 1 Ocak 1984’te tam bağım­ nem lerinden kalma 500 yıllık Gotik yapılar iç
sızlığına kavuşuncaya kadar, İngiltere savun­ içedir. Aşağı kentte m odern ve lüks m ağa­
ma ve dış ilişkilerdeki etkinliğini sürdürdü. zalar, bankalar ve oteller bulunur. Bunların

European Commurıities Information Service

B rü k s e l'd e k i b ü y ü k B e r la y m o n t b in a s ı A v ru p a T o p lu lu k la r ı K o m is y o n u 'n u n g e n e l m e rk e z id ir. A v ru p a

T o p lu lu k la r ı'n ın g ü n lü k iş le ri b u ra d a n y ü r ü tü lü r .
34 BUCKINGHAM SARAYI
ZEFA
Ü n lü G rand Place 'd a k i ç iç e k pazarı.
hemen arkasında kentin ana meydanı olan
Grarıde Place yer alır. Burada ortaçağdan kal­
m a, yaldız ve oymalarla bezeli görkemli eski
yapılar vardır. Tepesinde St. Michael heykeli­
nin bulunduğu 90 m etre yüksekliğindeki gös­
terişli kulesiyle 500 yıllık Hotel de Ville (Bele­
diye Sarayı) de bu alandadır. Yüzlerce yıl ön­
ce loncalarda örgütlenmiş ipek tüccarları, ok­
çular, m arangozlar, terziler ve başka bazı za­
naatçılar için yapılmış lonca birlikleri binaları
da alanın öbür yanındadır (bak. L o n c a ) . Sa­
bahın erken saatlerinde burada pazar kuru­
lur. Çok uzağa gitmeden, içinde dükkânlar,
tiyatrolar ve pastaneler bulunan uzun, kapalı
çarşı Galeries St. H u berfe varılır.
G rande Place’dan kıvrılarak aşağıya inen
sokaklardan birinde karşımıza 60 cm boyun­
da, havuza çişini yapan küçük, çıplak bir
oğlan heykeli bulunan M anneken Çeşmesi
çıkar. 1619’da yapılan ve kentin maskotu
sayılan bu tunç heykele Brükselliler “en eski
hemşerimiz” derler. 500 yıl önce Brabant
düklerinin şatosunun bulunduğu yukarı kent­
te bugün Belçika kralının görkemli sarayı
vardır. Parlam ento binası Royâl P ark’ın öbür
yanındadır. Yukarı kentin tam karşısında
A dalet Sarayı ve yakınında 14. yüzyıldan
kalan surların kapısı Porte de Hal bulunur.
Brüksel kanallarla Kuzey Denizi’ne, kara
ve demiryoluyla da A vrupa’nın büyük kentle­
rine bağlanır. Kentin dantel ve halıları eski­
den beri ünlüdür. Demir-çelik, kimya, hazır
giyim ve dokum a, deri, besin, sabun ve
otomobil sanayileri gelişmiştir. Brüksel aynı
zamanda Krallık Konservatuvarı, üniversite­
si, operası, tiyatroları ve sanat galerileriyle
zengin bir kültür merkezidir.
Pek çok uluslararası şirketin olduğu gibi,
Avrupa Ekonom ik Topluluğu’nun da yönet­
sel merkezidir. Avrupa Bakanlar Konseyi ve
Avrupa Toplulukları Komisyonu Brüksel’den
yönetilir. Ayrıca N A T O ’nun (Kuzey A tlantik
Antlaşması Örgütü) merkezi de buradadır.
Çevre semtleriyle birlikte Brüksel’in nüfu­
su 976.536’dır (1986).
BUCKINGHAM SARAYI, İngiliz kral ailesi­
nin 1830’dan beri L ondra’da oturduğu saray­
dır. Buckingham Sarayı adını, 1705’te Buc-
kingham dükleri için yapılan evden alır.
1761’de III. George bu evi Kraliçe C harlotte
için satın aldı. 1825’te mimar John Nash,
törenlerde kullanılmak üzere m erm er bir giriş
kapısı ekleyerek yapıyı yeniden düzenledi.
1851’de, saray Edward Blore’un çabasıyla
genişletilirken, giriş bölümü Oxford Caddesi’
nin batı ucundaki bugünkü yerine taşındı.
1913’te Sir A ston W ebb yeni bir tasarımla
sarayın ön yüzünü değiştirdi.
H üküm dar sarayda bulunduğu sürece kral­
lık sancağı gönderde kalır ve saray muhafızla­
rı her gün törenle nöbet değiştirir.
Sarayın ön yüzü caddeye bakar; arkada,
yaz aylarında toplantılar için kullanılan, de­
ğerli ağaçları ve gölüyle geniş, güzel bir bahçe
vardır.
Sarayın dış görünüşü oldukça yalındır; bu­
na karşılık Taht Odası, Resmi Balo Salonu,
Yeşil Konuk Odası ve daha birçok salondan
oluşan iç bölümler kristal avizeler, m erm er
heykeller ve tablolarla son derece görkemli
bir biçimde döşenmiştir. Ayrıca, Q ueen’s
Gallery adıyla bilinen resim galerisinde değer­
li sanat yapıtları yer alır. Bu galeri zaman
zaman halka da açılır.
Sarayın güneybatısında ise Binicilik Evi ve

G ö n d e r d e krallık s a n c a ğ ı ile B u c k in g h a m S a r a y ı . S a ğ d a V ic to ria A nıtı g ö rü lü y o r.
Krallık Ahırları vardır. Bir masal arabası
görünüm ündeki süslü krallık arabası sekiz
safkan atıyla hüküm darların taç giyme tören­
lerinde kullanılır.
BUDAMA. Ağaçların ve çalımsı bitkilerin
yaşlı, hasta ya da bitki için zararlı olan
bölümlerinin kesilerek ayıklanmasına buda­
ma denir. Bitkiler çok çeşitli nedenlerle buda-
nabilir. Örneğin-m eyve ağaçları ve asmalar
meyve verimini artırm ak ve bitkinin sağlıklı
bir biçimde yetişmesini sağlamak için düzenli
olarak budanır. Bahçelerdeki süs ve çit bitki­
leri budanarak çok dallanmaları ve gereğin­
den fazla büyümeleri engellenir. Bu tür bitki­
lere budam a yoluyla çeşitli biçimler verile­
bilir.
Çiçekli bitkilerde budam a çiçek verimini de
artırır. Ayrıca bütün bitkilerin yaşlılık, hasta­
lık gibi nedenlerle çürümeye başlayan dalları
bitki ya da çevresi için tehlikeli olmalarını
önlemek amacıyla kesilebilir. Kavak, söğüt
gibi yüksek ağaçların trafiğe, elektrik telleri­
ne ve gün ışığına engel olan dalları da
BUDAM A 35
budanır. (Asmaların budanm asına ilişkin bil­
giyi Ü ZÜ M m addesinde bulabilirsiniz.)
Meyve ağaçlarının budanması bilgi, beceri
ve deneyim gerektiren bir iştir. Meyve ağaçla­
rı yılda iki kez budanır. Kasım ve m art ayları
arasında, yaprak döküm ünden ağaçların yeni­
den yaprak vermesine kadar uygulanan kış
budam asında kuru ya da çıplak dallar gelişe­
bilecek bir tom urcuk bırakılarak kesilir. Ö te­
ki dallarda da ağacın çeşidine göre iki-üç
tom urcuk bırakılır. Kuru budama da denen
kış budam asında bütün meyve ağaçları için
aynı yöntem uygulanmaz; bazılarında yalnız­
ca kuru dallar ayıklanır, öbür dallar ise hafif
biçimde budanır. M ayıstan eylüle kadar yapı­
lan yaz budam asında ise kışın bırakılan to­
murcukların gelişebilmesi için sürgünler kısal­
tılır, yapraklar seyreltilir, fazla meyveler ko­
parılır. Ağacın yeşil bölümleri budandığı için
yaz budaması yeşil budama adıyla da bilinir.
Yeşil budam a uygulanan bir ağaç bütün gücü­
nü, kuru budama sırasında bırakılan tom ur­
cukların gelişip meyveye dönüşmesi için
harcar.
36 BUDAPEŞTE
Meyve veren çalımsı bitkiler meyveler top­
landıktan sonra budanır. Bu tür budam ada
yetişkin çalı dallarının seyreltilmesi ve fazla
yayılmalarının önlenmesi gerekir. Düzenli bir
budam a sonucu, yaz aylarında gelişecek olan
sürgünlerden bir sonraki mevsimde meyve
alınabilir.
Çiçekli çalıların budanm a gereksinimi bit­
kinin çeşidine göre değişir. Bazılarında yal­
nızca dalların seyreltilmesi yeterlidir. Bazıla­
rının ise, çiçeklerini döker dökmez bütünüyle
budanmaları gerekir. Örneğin altınçanağı
(Forsythia) bütünüyle budanan süs bitkilerin-
dendir.
Gül gibi bazı bitkiler yılda birkaç kez ve
büyük ölçüde budanır; böylece her mevsim
gelişme göstermeleri sağlanır. Kabukları
renkli ve desenli olan sürgünler budanınca
daha canlı ve parlak bir görünüm kazanır. Sö­
ğüt de büyük ölçüde budanan ağaçlardan­
dır.
Bahçelerin çevresindeki çit bitkileri daha
çok büyümelerini önlemek ve güzel bir görü­
nüm verm ek için budanır. Bu amaçla yılda bir
ya da iki kez mevsimlik genç sürgünlerin çoğu
kesilerek kısaltılır. Budamayla bu bitkilere
göze hoş gelen bir görünüm kazandırılabilir.
Özellikle Eski Rom a ve Rönesans dönem le­
rinde büyük bahçelerdeki çit bitkilerini ilginç
biçimlerde budamak çok yaygındı (bak. B A H ­
ÇECİLİK ve B a h ç e M im a r l i ğ i ).
Budam a işleminde yalnızca dallar, yaprak­
lar ve meyveler ayıklanmaz, kökler de buda-
nabilir. Köklerin budanması pek çok ağaçta,
özellikle meyve ağaçlarında görülen hızlı bü­
yümeyi önler, meyve verimini artırır. Ağaçla­
rın gelişmesi yavaşlar, daha derli toplu ve
düzenli görünürler; gövdeleri de toprağa daha
sağlam tutunur.
Budam a bitkinin canlanıp güzelleşmesine,
veriminin ve zararlılarla hastalıklara karşı
direncinin artm asına yardımcı olur. Am a
manolya gibi bazı bitkiler budam adan zarar
görür. Bu bitkilerde budam adan ileri gelen
yaralar kolay kolay kapanmaz.
Bu yüzden, çapı 2,5 santimetreyi geçen
budam a yüzeyi su geçirmez bir boyayla ya da
aşı macunuyla kapatılır. Çam ağaçlarını bu­
darken de tepe sürgününün kesilmemesine
özen gösterilir. Çünkü tepe sürgünü kesilecek
olursa ağaç yeterince gelişip büyüyemez, bo­
dur kalır.
Budam a işlemlerinde genellikle budama
çakısı ve budam a makası, kalın dallar içinse
testere kullanılır. (A ŞILA M A maddesindeki
çizime bakınız.) G ünüm üzde, eskiden beri
yaygın olan bu aletlerin yanı sıra yeni gelişti­
rilmiş budama makineleri de kullanılmak­
tadır.
BUDAPEŞTE bir Doğu Avrupa ülkesi olan
M acaristan’ın başkentidir. M acar halkının
beşte birinin yaşadığı, ülkenin bu en büyük
kentinin nüfusu 2.076.000’dir (1986). Tuna
Irm ağı’nm kolayca aşılabileceği bir yerde
kurulu olan Budapeşte iki ayrı kentin birleş­
mesiyle oluştu. Irmağın sağ kıyısındaki tepe­
de yer alan eski kale ve Buda kenti ile sol
kıyısındaki Peşte kenti 1873’te birleşerek Bu­
dapeşte adını aldı. Kentin içinde akan Tuna
Irm ağı’nm ortasında Margit Adası vardır.
Buda Kalesi’nin bulunduğu tepede eskiden
860 odalı güzel bir saray ve M acar krallarının
taç giyme törenlerinin yapıldığı 700 yıllık bir
kilise vardı. Saray II. Dünya Savaşı sırasında
ağır zarar gördü. M odern Buda kenti tepeler
üzerine kuruludur. Kentin çeşitli yerlerinde
sıcak su kaynaklarının beslediği ılıcalar
vardır.
Buda tepesinden Tuna Irmağı, kahveleri,
otelleri ve ılıcalarıyla Margit Adası ve tüm
kent görülebilir M etro ve köprüler iki eski
kenti birbirine bağlar.
Buda kentinin karşı kıyısında rıhtım lar ve
iskeleler, İngiliz Parlam entosu’nun bir benze­
ri olan Parlam ento Binası yer alır. Peşte’nin
merkezinde bir üniversite, M acar Ulusal M ü­
zesi ve opera binası vardır. Halkın büyük bir
bölümü ırm aktan uzakta, kentin iç kesimle­
rinde yaşar. Çelik, dokum a, un ve şeker
fabrikaları, mavna ve röm orkör yapan tersa­
ne türünden kuruluşlar kentin çevresinde yer
alır.
9. yüzyılda M acar kavimlerinin yerleştiği
B uda, 13. yüzyılda Moğol akınlarından büyük
zarar gören Peşteliler’e kaleye yerleşme izni
verdi. H er iki kent de 1526’da Mohaç Meydan
Savaşı sonunda Osm anlılar’ın eline geçti.
Buda ve Peşte, çevresiyle birlikte Budin
eyaleti adıyla, Osmanlı yönetim sistemine

uyacak biçimde yeniden örgütlendi. Osmanlı
egemenliği 145 yıl sürdü. D aha sonra Avus-
turya-M acaristan İm paratorluğu döneminde
Peşte bir ticaret merkezi durum una geldi.
Buda ise 1783*te, II. Joseph zamanında
M acaristan'ın yönetim merkezi oldu. İki ken­
tin birleşmesinden sonra Budapeşte hızlı bir
gelişme dönemine girdi. Bir yanda yeni yapı­
lar yükselirken, öbür yanda sanayi ve ti­
caret sürekli gelişti. Özellikle ırmağın Peşte
yakası çok büyüdü, bu kesimde pek çok
fabrika kuruldu.
I. Dünya Savaşı’ndan sonra Avusturya ve
Macaristan bağımsız iki ülke olunca Budapeş­
te M acaristan’ın başkenti oldu. II. Dünya
Savaşı'nın sonlarına doğru M üttefik bom bar­
dımanı B uda’nın eski ve güzel yapılarından
birçoğunu yerle bir etti. Almanlar 1945’te geri
çekilirken kentin tüm köprülerini havaya uçur­
dular. 1949’da savaş sonrasında kent, Macaris­
tan Halk Cumhuriyeti'nin başkenti oldu.
Budapeşte bugün O rta A vrupa’nın Berlin’
den sonraki ikinci büyük kentidir.
BUDA VE BUDACİLIK. Dünyamızda yakla­
şık her beş kişiden biri İÖ 6. yüzyılda
yaşamış olan B uda’nın öğretisini izler.
BUDA VE BUDACILIK 37
T u n a Irm a ğ ı'n ın sağ
k ıy ıs ın d a k i B u d a ile so l
y a k a s ın d a k i P e ş te 'n in
b irle ş m e s in d e n
B u d a p e ş te k e n ti
d o ğ m u ş tu r.
ZEFA
“B uda” özel bir ad değildir; “Aydınlanm ış”
ya da “Bilen” anlamına gelen bir lakaptır.
G autam a kabilesinden olan B uda’nın asıl adı
Siddharta idi. Siddharta Kuzey H indistan’da
yaşayan bir Hindu kabile şefinin oğluydu
( b a k . H İ n d u l a r v e H in d u D în î).
Soylu bir kasttan gelen ve varlık içinde
büyüyen Siddharta’nın gençliğinde dış dünya
ile hiçbir ilişkisi olmadı. 29 yaşma geldiğinde
yaşamını değiştirecek olan üç şeyle karşılaştı:
Yaşlılıktan bitkin bir adam , korkunç bir
hastalığa, belki de cüzama yakalanmış biri ve
bir ölü. Gördükleri onda, insanlara yardım et­
mek ve yaşamın gerçek anlamını bulmak iste­
ği doğurdu. Bu yüzden karısını ve yeni doğ­
muş çocuğunu arkada bırakarak, insanların
acılarına çare bulmak için yola çıktı.
G autam a Siddharta önce Brahm an denen
iki Hindu rahibine danıştı, ama rahipler acı
çekmeye ilişkin sorularını yanıtlayamadılar.
A rdından bir Hindu ermişi gibi yaşamaya ça­
lıştı ve acıya karşı kayıtsızlaşabilmek için al­
tı yıl çile çekti. Sonunda bunun saçma ve ya­
rarsız olduğuna inanarak, bir tür yabanıl
incir ağacı olan Bo ağacının altına oturup
“Aydınlanm a”ya ulaşıncaya ve sorusunun
yanıtını alıncaya kadar kalkmamaya
38 BUDA VE BUDACILIK
B irm a n y a 'd a k i d e v B u d a h e y k e lle ri. S a ğ a lt kö ş e d e k i in s a n la ra b a k a ra k h e y k e lle rin b o y u tu n u g ö z ü n ü z d e
c a n la n d ıra b ilirs in iz .
karar verdi. Günlerini ve gecelerini ağacın
altında düşünceye dalarak geçirdi. Sonunda,
İÖ yaklaşık 528 Mayıs’ında, dolunayda Ay-
dınlanm a’ya eriştiğine inandı.
G autam a’ya göre insanın acı çekmesinin
nedeni arzudur, yani yaşamak ve birçok şeyi
elde etm ek isteğidir. Başkalarına yönelik
sevgi gibi güçlü duygular da acı çekmeye yol
açar. Bu düşünceyi geliştirerek D ört Soylu
D oğru’yu ortaya koydu. Birinci Doğru, yaşa­
mın bütün doğal olaylarına, doğuma, hastalı­
ğa, yaşlılığa ve ölüme acının eşlik ettiğidir.
İkinci D oğru, arzunun acıya yol açtığıdır.
Üçüncü Doğru, acıyı yenmek için her tür
arzudan ve bencillikten kurtulm ak gerektiği­
dir. D ördüncü Doğru bunun nasıl yapılacağı­
nı anlatır. G autam a’nın acıdan kurtulm ak için
öğrettiği yöntem “Sekiz Aşamalı Yol” diye
bilinir. İzlenmesi gereken sekiz doğru ilke
vardır: Bunlar doğru inançlar, doğru amaçlar,
doğru konuşm a, doğru davranış, geçimini
doğru yoldan sağlama, doğru çaba, doğru
bilinç, doğru ve yoğun düşüncedir.
A rtık Buda adıyla anılan G autam a, yaşamı­
nın geri kalan günlerini oradan oraya geze­
rek, bulduğu doğruları Hindistan halkına
öğretm ekle geçirdi. Hindu kast sistemine
(bak. K a s t ) önem vermeksizin, kendisini din­
leyen herkese öğretilerini aktardı. Yaşamın
akışı içinde, olağan koşullarda Sekiz Aşamalı
Yol’u uygulamak çok zor olduğundan, B uda’
nın izleyicilerinin çoğu keşiş ve rahibe oldu.
G autam a 80 yaşında öldü.
Bütün Budacılar acıdan kurtulmayı, dingin­
liğe kavuşmayı, yani Nirvana’ya ulaşmayı
amaçlar. Budacılık’ın temel inançlarından bi­
ri, her insanın geçmişte başka yaşamlar sürdü­
ğü ve öldükten bir süre sonra yeniden doğaca­
ğıdır. Böylece, insanın yaşamında başından
geçen olaylar, daha önceki yaşamında yaptık­
larının ödülü ya da cezası olarak açıklanır.
Kişinin geçmiş yaşamındaki eylemlerine K ar­
man denir. İnsanlar iyi işler yaparak ve
yoğun düşünceye dalarak kötü K arm an’ı silip
Nirvana’ya ulaşabilirler.
B uda’nın en önemli öğretilerinden biri de
canlı varlıkları öldürm enin yanlış olduğudur.
Çünkü Buda insanın yaşama çok düşük bir
 BUDA VE BUDACILIK 39

düzeyden başladığına; başta, bazen böcek ya

da hayvan ve daha sonra insan olarak yüzler­
ce yaşam sürdüğüne inanırdı. Bu yüzden de
her türlü yaşam kutsaldı.
G autam a Buda bir tanrı ya da kurtarıcı
olma savında değildi; yalnızca insanlara izle­
meleri gereken doğru yolu gösteren bir öğret­
mendi. Bu nedenle Budacılar T a n riy a tap­
maz, insanların Nirvana’ya kendi çabalarıyla
ulaşabileceklerine inanırlar. Buda kişilere
akıllarını iyi ve doğru düşüncelere yöneltm e­
leri gerektiğini öğretti. Kişi hem duygularını
denetlemeyi öğrenebilir, hem de yanlış yap­
mayı reddederek iradesini geliştirebilirdi. Bu­
nu yapmaya hazır olanlar ve yapabilenler
gerçek mutluluğa ulaşabilirlerdi. Budacılar’ın
m anastır ve tapınaklarında B uda’nın genellik­
le bağdaş kurarak oturm uş büyük heykelleri
vardır. Budacılar B uda’nın heykeli önünde
tapınm ak ya da dua etm ek için değil, öğretisi­
ni ve kendilerine sunduğu örneği derinlem esi­
ne düşünmek için diz çökerler.
Bazı Budacılar’ın insanüstü bir varlık gibi
gördüğü B uda’ya ilişkin pek çok söylence
yaratılmıştır. Öğretileri Tipitaka’da ya da
Thailand Information Service
“Üçlü Sepet”te toplanmıştır. Tipitaka üç bö­
T a y la n d 'd a k i S e ra b u s i'd e B u d a 'n ın a ya k izin i
lümden oluşur. Birinci bölümde keşişler için b a rın d ıra n ku ts a l z iy a re t y e ri.
kurallar, ikinci bölümde B uda’nın din üstüne
konuşmaları ve üçüncü bölümde Budacı dü­
şünce biçimi ele alınır. armağanları koymak için dilenme çanağı de­
Budacı keşişler turuncuya yakın sarı safran nen taslar taşırlar.
renginde giysilerle yalınayak dolaşırlar. Baş­ Budacılık, G autam a’nın uzun yaşamı sıra­
larını tıraş eder, başka Budacılar’ın vereceği sında O rta H indistan’da büyük bir hızla yayıl­
dı. Yaklaşık İÖ 250’de, İm parator A şoka Bu­
James Davis Library
dacı oldu ve krallığını B uda’nın öğretisine gö­
re yönetmeye çalıştı. Bugünkü adı Sri Lanka
olan Seylan ve birçok başka ülkeye misyoner­
ler gönderdi. Budacılık Birmanya, Tayland,
Laos ve Kampuçya’da da benimsendi. Bugün
Sri Lanka halkının büyük çoğunluğu, Bir­
manya, Tayland, Laos ve Kampuçya’nın ise
hemen hemen tümü Budacı’dır.
Budacılık başka ülkelere de yayıldı, ama
çoğu yerde başka dinlerle karıştı. Örneğin
T ibet’te Lamacılık’tan etkilenirken (bak. L a ­
m a ) Çin’de Konfüçyüs’ün bazı düşünceleriyle
beslendi ve Japonya’da Şinto diniyle karıştı
(bak. KONFÜÇYÜS VE KONFÜÇYÜSÇÜLÜK; ŞİNTO D İ­
K u z e y T a y la n d 'd a , s a fra n re n g i g iy s ile r i iç in d e Nİ). Çin’de ve Japonya’da kendilerine Budacı
B u d a cı k e ş iş le r d u a e d iy o rla r. diyen milyonlarca kişi olmasına karşın, bu in­
40 BUENOS AİRES

sanların inancı G autam a’nın öğrettiği saf Bu- M artin Caddesi kentin en önemli iş m erkezi­
dacılık’tan uzaktır. dir. Trafiğe kapalı, dar bir sokak olan Florida
B uda’ya bir din öğretm eni olarak hâlâ Caddesi ise göz alıcı vitrinleriyle ünlüdür.
büyük saygı gösterilen H indistan’da az sayıda 1826’dan sonra kentte sokak ve caddeleri
Budacı kalmış olması şaşırtıcıdır. Burada genişletme çalışmaları başlamış, birbirini dik
Budacılık giderek Hindu dini içinde erimiştir. açıyla kesen caddeler açılmıştır. Bunlardân
9 Temmuz Bulvarı’nın (Avenida 9 de Julio)
BUENOS AİRES. Adı “güzel hava” anlamı­ genişliği 130 metreyi bulur.
na gelen Buenos Aires, Güney Am erika Önemli bir başka cadde de iki yanı ağaçlan­
ülkelerinden A rjantin’in başkenti ve en dırılmış Mayo B ulvaridır (Mayıs Bulvarı). Bu
önemli kültür, siyaset ve ticaret merkezidir. caddede hepsi aynı yükseklikte birçok kulüp,
Çevresiyle birlikte nüfusu 12.034.000 (1987) otel ve işyeri vardır. Bulvar, mimarisi ve
olan Buenos Aires Güney ve Kuzey Am erika genel havasıyla Paris’e benzetilmeye çalışıl­
kıtalarının en büyük kentlerinden biridir. mıştır. Bu bulvarın bir ucunda A rjantin Kong­
İspanyol sömürgeciler, bugün kentin bu­ re Sarayı, ya da parlam ento, öbür ucunda da
lunduğu yere ilk kez 1536’da geldiler. Ne var Mayo Alanı bulunur. Alanda A rjantin devlet
ki, yiyecek sıkıntısı çektikleri ve Y erliler’in başkanmm yönetim merkezi Casa Rosada
saldırılarından bezdikleri için bir süre sonra (Pem be Ev) ve ulusal kahram an Jose de San
bölgeden ayrıldılar. Kalıcı yerleşimin başladı­ M artm ’in gömülü olduğu eski İspanyol kated­
ğı 1580’e kadar buraya başka hiçbir sömürgeci rali vardır.
uğramadı. 1976-81 askeri yönetimi sırasında kaybolan
Buenos Aires A rjantin’in ana limanıdır ve binlerce gencin anneleri, oğullarının ve kızla­
ülkenin deniz ticaretinin üçte ikisini elinde rının resimlerini taşıyarak, onların bulunması
tutar. Kent aslında denizden 200 km içerde, için Mayo alanında sık sık gösteriler düzenle­
Rio de la Plata halicinde kuruludur. Doğal bir diler. İnsanlık suçu işleyen sorumluların m ah­
limanı olmadığı için buraya sonradan bir li­ keme önüne çıkarılmasında bu gösterilerin
man yapılmış, büyük gemilerin kolaylıkla gi­ büyük katkısı oldu.
rip çıkabilmesi için kanallar açılmıştır. Bue­ A rjantin’deki tüm demiryollarının son du­
nos Airesliler kendilerini “liman halkı” anla­ rağı olan Buenos A ires’te kent içi ulaşım
mında portenos diye adlandırırlar. m etro, otobüs, minibüs ve taksi gibi araçlarla
İşyerlerinin ve bankaların bulunduğu San sağlanır.
A rjantin’deki sanayi kuruluşlarının yarıdan
ZEFA çoğu Buenos A ires’tedir. Kıyıya yakın yerler­
de tahıl am barları, iç ve dış pazar için et hazır­
layan ve paketleyen işletm eler bulunur. Bü­
yük ve m odern fabrikalarda çim ento, kâğıt,
cam, ayakkabı ve giysi üretilir.
Bir eğitim ve sanat merkezi olan Buenos
A ires’te tanınmış bir üniversite ve çok sayıda
okul vardır. New York ve Londra dışında
dünyanın hiçbir başkentinde Buenos A ires’te­
ki kadar çok tiyatro yoktur. Ünlü Colön
Tiyatrosu’nda her yıl tiyatro mevsimi boyunca
operalar sahnelenir. Güzel parklar kentin
çekiciliğini artırır.

BUFFALO BILL (1846-1917). Gerçek adı

William Frederick Cody olan Buffalo Bili usta
9 T e m m u z B u lv a rı B u e n o s A ir e s 'in e n g e n iş bir avcıydı. A m erika Yerlileri’ne karşı yürü­
c a d d e s id ir v e k e n tin m e rk e z in d e n g e çe r. tülen savaşlardaki kılavuzluğu ile ün kazan­

mıştı. A B D ’de Iowa kentinde doğdu. 15
yaşındayken Pony Express denen atlı posta
servisinde çalışmaya başladı. Pony Express,
M issouri’nin Saint Joseph kentinden Califor-
nia’nın Sacram ento kentine uzanan 3.140 ki­
lometrelik yol boyunca çalışan bir posta
dağıtım servisiydi. H er sürücü, at değiştirerek
günde 120 km yol alıyordu. 1861’de A m eri­
kan İç Savaşı çıkınca Cody, Pony Express’teki
işinden ayrıldı; iz sürücü ve kılavuz olarak
Kuzey ordusuna katıldı.
Cody’ye Buffalo Bili adı, Kansas-Pasifik
Demiryolu yapımında çalışanlara bir tür ya­
ban sığırı olan bizon eti sağlamayı üstlendiği
1867’de verildi. 18 ay içinde tek başına
4.000’den çok bizon öldürdüğü söylenir.
1883’te Y erliler’in ve sığır çobanlarının katı­
lımıyla ilk Vahşi Batı G österisi’ni düzenledi.
Bu ilginç ve heyecan verici gösteri A B D ’nin
yanı sıra A vrupa’da da büyük ilgi uyandırdı.
Buffalo Bill’in yaşamı ve serüvenleri ile
ilgili birçok kitap yazıldı. Ayrıca pek çok
filme konu oldu.
BUĞDAY, taneleri öğütülerek un elde edilen
bütün tahıllar içinde en önemlisi ve en çok
tüketilenidir. Buğday tarımının başlangıcı o
kadar eskiçağlara dayanır ki bitkinin doğada­
ki ilk biçimi bilinmez bile. Babil ve Eski Mısır
W’
-V ; •• ■
US Dept. o f Agriculture
Ü s tte solda: M a k a rn a lık s e rt
d u ru m b u ğ d a y ı. Ü s tte sağda:
E k m e k lik u n e ld e e d ile n kılçıksız
v e y u m u ş a k y a z lık b u ğ d a y la r.
S ağ d a: B iç e rd ö v e rle rle b u ğ d a y
h a sa dı.
BUĞDAY 41
uygarlıklarının daha ilk dönem lerinde buğday
tarımının yapıldığı kesindir. A nadolu’daki
kazılarda ise 6.000 yıllık, hatta daha eski
buğday taneleri bulunmuştur.
Bu değerli tarım bitkisi buğdaygiller (Gra-
mineae) familyasının Triticum cinsini oluştu­
rur. Aynı familyada yer alan öbür tahıllar ve
otsu çayır bitkileri gibi buğdayın da boğumlu
ve genellikle içi oyuk, ince uzun bir gövdesi
(sapı) ve saçak kökleri vardır. Gövdenin
boğum larından çıkan şerit biçimindeki ince
uzun yaprakların dibi her boğumu bir km gibi
sarar. Buğdayın çiçekleri gövdenin ucunda
başaklar halinde toplanmıştır. İki ile altı
kadar çiçek bir araya toplanarak başakçık
denen küm eleri, bu başakçıklar da bir sapın
iki yanında birer sıra halinde dizilerek başak­
la rı oluşturur. H er başakçıktaki çiçeklerden
ikisi ya da üçü döllenerek olgun bir tohum a,
yani buğday tanesine dönüşür. Çiçeklerin
çevresini saran ve kavuz denen km yaprakçık-
larının uçları uzayarak kılçık’lan oluşturur.
Kılçıklar buğdayın türüne göre uzun ya da
kısa olabilir. Buğday tanesi uzunca ve dolgun­
dur; tam ortasında da uzunlamasına derin bir
yarık bulunur. Taneleri beyaz, sarı, kırmızım­
sı kahverengi, hatta kırmızı ve morumsu
renkte olan yüzlerce buğday çeşidi geliştiril­
miştir. Bol karbonhidrat, ayrıca protein, yağ,
*
....
.j s » ..'r.
42 BUĞDAY
A ve B vitaminleri içeren bu taneler insanın
beslenmesinde çok büyük önem taşır.
Buğdayın Yetiştiği Yerler
Çok nemli tropik iklimler ile Kuzey ve Güney
Kutup bölgeleri dışında bugün dünyanın her
yerinde buğday yetiştirilir. Am a buğday tarı­
mına en elverişli bölgeler kışların soğuk,
yazların ise bol güneşli ve oldukça kurak
geçtiği iklim kuşaklarıdır. 1984-85 verilerine
göre dünyadaki toplam buğday üretimi 514
milyon tondan fazladır. Bu üretimde ilk sırala­
rı SSCB, A B D , Çin, K anada, A rjantin,
H indistan, Türkiye ve Pakistan alır.
Eski Yunanlılar ve Rom alılar da Mısır ve
Babil’in izinden giderek buğday tarımına bü­
yük önem verdiler. Oysa Avrupa’nın kuzeyin­
deki ülkelerde buğday ekiminin çavdar ve
arpanın yerini alması oldukça geç tarihlere
rastlar. Sonraki yüzyıllarda pulluk, biçerdö­
ver, biçerbağlar gibi tarım alet ve m akineleri­
nin geliştirilmesiyle buğday tarımı alanları
genişlemiş, üretim artmıştır.
Buğday üretim indeki artışın önemli etken­
lerinden biri de belirli toprak ve iklim koşulla­
rında daha sağlıklı yetişen, verimi daha yük­
sek, hastalıklara ve zararlı böceklere daha
dirençli buğday çeşitlerinin çaprazlam a yoluy­
la üretilmesidir. Buğday bitkisi, m antarlardan
ileri gelen ve tane verimini büyük ölçüde
düşüren pas, külleme, sürme ya da rastık gibi
ekin hastalıklarına çok duyarlıdır. Ayrıca
bam bul, süne ve kımıl gibi zararlı böcekler de
bitkinin köklerini, saplarım ve tanelerini ke­
mirerek ekinlere büyük zarar verir.
ZEFA
V e r im li b u ğ d a y k u ş a ğ ın d a y e r a la n A B D 'n in
b a tıs ın d a d a ğ g ib i y ığ ılm ış b u ğ d a y ta n e le ri.
H astalıklara ve zararlılara dirençli buğday
çeşitleri elde etm ek için, istenen nitelikleri
taşıyan iki buğday çeşidi, örneğin m antar
hastalıklarına dayanıklı bir buğday ile sapı
daha sağlam olan başka bir buğday çeşidi
arasında çapraz dölleme uygulanır. Bu çap­
razlanmış melezlerin tohum ları ekilir ve yeti­
şen buğdaylar arasından titiz bir seçmeyle
istenen nitelikte ürüne ulaşılabilir. Eskiden
buğday tarımı yapılamayan İsveç, Finlandiya
ve Britanya A daları gibi oldukça soğuk iklimli
yörelerde yetişen buğday çeşitleri bu yöntem ­
lerle üretilmiştir.
Değişik Nitelikte Buğday Çeşitleri
Buğdaydan elde edilecek unun özellikleri
buğday tanelerinin niteliğine bağlıdır. Üstün
nitelikli buğday taneleri dolgun, zarı ince ve
pürüzsüz, besidokusu da protein açısından
zengin olmalıdır. Kırıldığında çakmaktaşı gibi
sert bir kesit yüzeyi veren buğday tanelerinin
protein m iktarı, parm aklar arasında un gibi
ufalanabilen yumuşak tanelere oranla daha
fazladır. Bu özelliklerine göre buğdaylar sert
ve yumuşak buğday olarak ikiye ayrılır.
Bitki geliştirme uzmanlarının ve çiftçilerin
bütün uğraşılarına karşın, buğday tanelerinin
niteliği temel olarak iklim koşullarına bağlı­
dır. Dünyanın en sert taneli buğdayları en
kurak ve en güneşli yerlerde, yumuşak buğday­
lar ise daha yağışlı ve serince yörelerde
yetişir. Don mevsiminin erken başlaması ve
ekinlerin yağışlı mevsimde biçilmesi buğday­
ların tahıl niteliğini düşürebilir. İklim koşulla­
rına bağlı olarak bazı çeşitler ekim ve kasım
aylarında (kışlık buğday), bazıları da şubat ve
m art aylarında (yazlık buğday) ekilir.
Bütün dünyada en çok ekilen buğday türle­
ri ekmeklik yumuşak buğday ( Triticum vulga-
re) ile irmik ve m akarna yapımında kullanılan
sert buğday ya da durum buğdayıdır ( Triticum
durum). Bu iki türü topbaş buğday, kaplıca
buğdayı, gernik, kavuzlu buğday ve Polonya
buğdayı izler. Bütün türler ve çeşitler tanenin
dolgunluk, renk, sertlik ve olgunlaşma zam a­
nı gibi özelliklerine göre daha ayrıntılı biçim­
de sınıflandırılarak yeniden derecelendirilir.
Bu sınıflandırma ve derecelendirm eler devlet
gözetimi altında olduğu için, dünyanın öbür
ucundaki bir alıcı istediği nitelikteki buğdayı
 BUĞDAYGİLLER 43

yerine gidip görmeye gerek kalm adan satın Bu kök yapısı topraktaki besin m addelerinin
alabilir. emilmesini çok kolaylaştırır. H em en hepsinin
Buğdaydan elde edilen unun büyük bölümü gövdeleri boğumlu, içleri de oyuktur. Genel­
ekm ek yapımında kullanılır. Ekm ek, pasta ve likle ince uzun ve çok yalın görünümlü olan
kurabiye unu ile nişasta üretimine en uygunu yapraklar gövdede almaşık olarak dizilidir; ya­
yumuşak buğdaydır. Durum buğdayının ni gövdenin bir yanında bir yaprak, öbür yanın­
unundan ise genellikle m akarna yapımında da belirli bir arayla ikinci bir yaprak yer alır.
kullanılan irmik elde edilir. Kaynatılıp güneş­ Birkaç bam bu türü dışında yapraklar sapsız­
te kurutulm uş ve kabuğu çıkarılmış buğday dır ve yaprağın dibi gövdeyi bir km gibi sarar.
tanelerinin kırılmasıyla elde edilen bulgur Dolayısıyla buğdaygillerin yaprakları bir yan­
özellikle Türkiye’de çok tüketilen bir yiyecek­ dan dipteki bu km bölüm ü, öte yandan yeşil
tir. Besin değeri daha düşük olan buğdaylar ve ince uzun şerit biçimindeki “yaprak ayası”
ve kırm a denen öğütme artıklan da evcil olmak üzere iki bölümden oluşur. Bu iki
hayvanlara yem olarak verilir. bölümün birleştiği yerde “dilcik” denen kü­
Buğday Türkiye’de yalnız tahıl ekiminin çük bir çıkıntı bulunur. Bazı buğdaygillerde
değil, bütün tarımsal üretim in tem el direğidir. yaprağın km bölümünün dibi genişleyerek
Buğday tarımının yarıya yakını İç A nadolu gövdeyi saran bir “kulakçık” oluşturur. Dil­
Bölgesi’nde yapılır; bu üretim de en büyük ciklerin biçimi, kulakçıkların bulunup bulun­
pay “Türkiye’nin tahıl am ban” diye anılan maması buğdaygillerin tanınması açısından
Konya ilinindir. Konya’yı A nkara, A dana, önemlidir.
Yozgat ve Tekirdağ izler. Buğday ekimi Buğdaygiller çiçekli bitkilerdir. Tohum lar
yapılan 9 milyon hektarlık alandan alman gelişinceye kadar genellikle yeşil olan bu
ürün 15-20 milyon ton arasındadır. Bu üreti­ küçük çiçekler, tohum lar olgunlaştığı zaman
min büyük bölümü yurt içinde tüketilir; yılda sararır ya da esmerleşir. Bürgü (brakte)
300 bin ton dolayında buğday da dış ülkelere denen bir çift yapraksı yapıyla sarılı olan iki
satılır. ya da altı kadar çiçek bir araya küm elenerek
Ayrıca bak. BUĞDAYGİLLER; EKMEK; Tahil . başakçıklar oluşturur. Buğday, arpa ve delice
gibi türlerde çiçekler düz başak biçiminde,
BUĞDAYGİLLER yalnızca buğday, arpa, yulafta ise piram it biçimindedir. Buğdaygille­
çavdar, yulaf, darı, mısır ve pirinç gibi tahılla­ rin çiçekleri de yaprakları gibi almaşık dizili­
rı, şekerkamışı ve bambu gibi tropik bitkileri dir. H er çiçek, “kavuz” denen ve olgunlaştı­
değil, çayırlardaki otları ve bahçe çimlerini de ğında tohum u saracak olan iki dış yaprakçığın
içeren çok kalabalık bir bitki ailesidir. Ekono­ içinde bulunur. Bazı türlerde, özellikle arpa
mik açıdan büyük önem taşıyan bu familyanın ve sert buğdayda bu kavuzların “kılçık” de­
bütün dünyadaki toplam tür sayısı 6-10 bin nen tel gibi uzantıları vardır.
kadardır. Bunlardan bazıları çok kurak top­ H er çiçekte genellikle üç erkekorgan ile bir
raklarda, bir bölümü bataklıklarda, bazıları tohumtaslağı, her tohumtaslağında da üç tane
da kutup bölgelerinde ve yüksek dağların tüysü tepecik bulunur (bak. ÇİÇEK). Erkekor-
karla kaplı doruklarında bile yaşar. Güney ganlar ince uzun saplı olduğundan çiçek
A m erika’daki pam palar ve SSCB’deki boz­ açıldığı zaman dışarı sarkar ve olgunlaşan
kırlar (stepler) gibi kendine özgü koşulları çiçektozlarını en hafif bir rüzgârda bile çevre­
olan alanlarda bile bitki örtüsünün büyük ye saçabilir. Buğdaygillerde tozlaşma ve döl­
bölümünü buğdaygiller oluşturur (bak. BOZ­ lenme böcekler aracılığıyla değil rüzgâr yardı­
KIR; ÇAYIR; PAMPA; SAVAN). mıyla olur. Bu yüzden erkekorganlar çok
fazla m iktarda çiçektozu üretir.
Buğdaygillerin Özellikleri Çiçektozları aynı türden başka bir bitkinin
Buğdaygillerin birçok ortak özelliği vardır. tüysü tepeciğinin ucuna konduğunda tohum ­
Hepsi saçak köklüdür; yani kök telcikleri taslağı döllenir ve tohum a dönüşmeye başlar
gevşek toprağı sıkıca kavrayacak biçimde, (bak. Tozlaşma). Buğdaygillerin pek çoğu
hemen hemen aynı uzunlukta ve kalınlıktadır. çapraz döllenmeyle çoğalır. Yani bir bitkinin
44 BUHAR KAZANI

B u ğ d a y g ille rd e n bazı y e m v e ç a y ır b itk ile r i. 1: D o m u z a y rığ ı; 2 : K e lp k u y ru ğ u ; 3: S a lk ım o tu ; 4: K u m o tu

(h e m e n ü s tü n d e b ü y ü tü lm ü ş b a şa ğı g ö r ü lü y o r ) ; 5: A y rık o tu .

çiçektozları kendi tohumtaslağını dölleyemez; nılır. Ayrıkçimi (Agrostis) ise daha çok nemli
döllenmenin gerçekleşebilmesi için çiçektoz­ ya da verimsiz topraklara ekilir.
larının aynı gruptan bir başka bitkiye ulaşması Tropik bölgelerde, özellikle Pasifik Ada-
gerekir. ları’nda yaşayan Yerliler buğdaygillerin sap­
larından geleneksel giysiler yaparlar. Bazı yö­
Buğdaygillerin Önemli Türleri relerde ise bu bitkilerin saplarından halat,
Tahıllarıyla insan beslenmesinde çok büyük hasır ve sepet örülür. Saçak kökleriyle gev­
önem taşıyan buğdaygillerin birçok türü de şek toprakları tutan buğdaygillerin otsu tür­
çiftlik hayvanları için değerli yem bitkileridir. leri de, A frika’daki Sahel bölgesinde olduğu
Özellikle brom (Bromus), yumak (Festuca), gibi çölün genişlemekte olduğu yörelerde ve
ayrıkotu (.Agropyron), kelpkuyruğu (Phleum), bitki örtüsünün rüzgârlarla taşındığı kum ul­
domuzayrığı (Dactylis) ve salkımotu (Poa) ot­ larda kumların ilerlemesini önlemek için
lak bitkileri olarak dünyanın hem en her ye­ ekilir.
rinde yetiştirilir. Yalnız toprağın altında hızla Ayrıca bak. ARPA; BAMBU; BUĞDAY; ÇAVDAR;
yayılan kökleriyle çok arsız ve temizlenmesi DARI; MlSIR; PİRİNÇ; YULAF.
güç bir bitki olan ayrıkotu tahıl tarlalarının
istenmeyen konuğudur. Çayırlarda kendili­ BUHAR KAZANI. İçinde herhangi bir sıvı
ğinden yetişen delice (Lolium temulentum) kaynatılarak buhar elde edilen aygıtlara bu­
bitkisi de hayvanlarda zehirlenm elere yol har kazanı denir; ama bu ad daha çok, sudan
açar. İngiliz çimi (Lolium perenne) ile İtalyan buhar elde etmeye yarayan aygıtlar için kulla­
çimi (Lolium m ultiflorum) park, bahçe ve nılır.
spor alanlarının çimlendirilmesinde çok kulla­ Eğer kapalı bir kaba biraz su konur ve

ısıtılırsa bir süre sonra su kaynar ve buharlaş­
maya başlar. Bu buhar sudan ayrılarak kabın
içinde, su düzeyinin üstündeki boşlukta topla­
nır. Su buharı, suyun sıvı haldeyken kapladığı
hacimden çok daha büyük bir hacme yayılır.
Serbestçe yayılabildiği zaman, sıvı haldeyken
kapladığı hacmin yaklaşık 1.700 katı kadar bir
hacmi kaplar.
A m a kapalı kaplar böylesine bir genleşme­
ye olanak vermez ve genleşmek isteyen gaz
kabın çeperlerine basınç yapar. Su düzeyinin
üstündeki boşlukta ne kadar çok buhar topla­
nırsa, buharın kazan çeperlerine ve kazandaki
su üzerine yaptığı basınç da o kadar artar.
Kazan içindeki basınç yükseldikçe suyun kay­
nama sıcaklığı da yükselir ve suyun kaynam a­
yı sürdürmesi için su sıcaklığını 100°C’nin
üzerine çıkarmak gerekir.
Buhar kazanının güvenli olarak dayanabile­
ceği belli bir basınç düzeyi vardır; kazan
basıncının bu düzeyi aşmamasına dikkat et­
mek gerekir. Kazandaki basıncın güvenlik
sınırını aşmaması için, bütün buhar kazanla­
rında, basınç belirli bir düzeyi geçince fazla
buharı dışarı veren bir emniyet supabı bu­
lunur,
İlk buhar kazanlarında basınç ender olarak
atm osfer basıncının (deniz düzeyindeki hava
basıncının) 1,7 katını geçerdi. Genellikle ka­
zan basıncını göstermek için, kazan basıncının
normal hava basıncıyla farkını belirten göster­
ge basıncı kullanılır.
Buhar makinesinin İngiltere’deki öncüsü
E M N İY E T SU PABI BUHAR ÇIKIŞI
B U H A R DEPOSU
SU BORULU KAZAN
ALEV BORULU KAZAN
A le v b o ru lu b u h a r k a z a n ın d a (ü s tte ) b ü y ü k b ir
d e p o d a k i su ıs ıtılır. Su b o ru lu b u h a r k a za n ın d a ise
(sa ğ d a ) o c a k ta n çıka n sıca k g a z la r iç in d e n su akan
b o ru la rın ç e v re s in d e d o la ş ır.
BUHAR KAZAN! 45
olan James W att, buhardan daha iyi yararlan­
m ak için yüksek basınçlı buhar kullanmanın
yararını görmüş ve 4 atm osfer (normal atm os­
fer basıncının 4 katı) basınçlı bir kazan
yapmaya çalışmıştı. A m a 1860’lara gelinceye
kadar, yapım yöntemlerinin yetersizliği nede­
niyle 3 atmosferin üzerine pek çıkılamadı. Ö r­
neğin 1840’ta Britannia yolcu gemisinde ka­
zan basıncı yalnızca 0,6 atmosferdi. 1900’e ge­
lindiğinde belli kazan tiplerinde basınç 20 at­
mosfere kadar çıkabiliyordu. Günüm üzde ise
Queen Elizabeth 2 gemisinin kazan basıncı 59
atm osferdir. Sanayide 100 atmosferin üzerin­
de basınçlı buhar kazanları kullanılm aktadır,
ama basıncı 40 ile 50 atm osfer arasında olan
kazanlar daha yaygındır.
B uhar kazanı, ocak ve su bölmesi olmak
üzere iki ana parçadan oluşur. Ocaktan çıkan
sıcak gazlar ya suyla çevrili alev borularının
içinden ya da içleri suyla dolu boruların
çevresinden geçer. Alev borulu kazanlar de­
nen birinci tür kazanlar daha düşük basınçlı
buhar elde etm ek için kullanılan büyük su
hacimli kazanlardır. Yüksek basınçlı buhar
elde etm ek için kullanılan ve suyun borular­
dan geçerken ısındığı kazanlara da su borulu
buhar kazanları denir. Alev borulu kazanlar­
da, ısıtılacak olan su çok olduğu için ısıtmanın
başlangıcı ile buharın elde edilmesi arasındaki
süre uzundur. Boru çaplan ancak 5 cm kadar
olan ve ısınacak su m iktarının çok daha az
olduğu su borulu kazanlarda ise buhar daha
çabuk elde edilir.
E M N İY E T S U PABI
B U H A R ÇIKIŞI
BACA
SU BO RU LAR I
su deposu O CAK
46 BUHARLAŞMA
Buharın daha da çabuk elde edildiği ani
buharlaşmalı özel kazanlarda kazanın su ka­
pasitesi yok denecek kadar azdır. Bir pom pa
kazan borularını suyla beslerken, buharlaş­
mayı daha da hızlandırmak için, oluşan buhar
hem en borulardan çekilir.
B uhar kazanlarına gerekli enerjiyi sağla­
m ak için çeşitli yakıtlar kullanılır; ama en
yaygın olarak kullanılan yakıtlar kömür, mazot
ve doğal gazdır. Büyük enerji santralların-
da, köm ür m ekanik taşıyıcıyla ocak girişinde­
ki hareketli bir ızgara üzerine yığılır. H are­
ketli ızgara üzerinde ocağa giren köm ür oca­
ğın çıkışma ulaşıncaya kadar geçen süre için­
de tümüyle yanar ve külleri ocak çıkışındaki
çukura dökülür.
Başka bir yöntem köm ürü toz haline getirip
basınçlı havayla ocak içine püskürtm ektir.
Mazot kullanıldığı zaman da, kolayca tutuşma­
sı için yakıt havayla karıştırılarak ocak içine
püskürtülür.
B uhar türbinlerinde (bak. T Ü R B İN ) bir ener­
ji kaynağı olarak kullanılan buhar, enerjiyi ısı
biçiminde aktaran bir araç olarak da kullanı­
lır. Bu yüzden buhar kazanlarının sanayide
çok çeşitli kullanım alanları vardır. Bazen,
üretim in belirli aşamasında ortaya çıkan fazla
ısı artık ısı kazanlarında buhar üretm ek için
kullanılır.
Nükleer enerji santrallarında türbinleri
döndürm ek için gerekli buharın nasıl üretildi­
ği N Ü K L E E R E N E R Jİ maddesinde anlatıl­
m aktadır.
BUHARLAŞMA. Yıkanan giysiler asılarak
kurum aya bırakrlır; yağmur dindikten bir süre
sonra yerdeki su birikintileri ortadan kaybo­
lur; kurak zam anlarda bahçedeki toprağın
kupkuru olduğunu görürüz. B ütün bu gibi
olaylarda, ortadan kaybolan su buharlaş­
mıştır.
Buharlaşan su ya da başka bir sıvı gözle
görülemeyen bir gaza, buhara dönüşür. Bir
sıvıyı oluşturan türdeş m oleküller birbirlerini
bağlanma kuvveti (kohezyon) adı verilen bir
kuvvetle çeker. Am a m oleküller aynı zam an­
da sürekli bir hareket içindedir ve bu hareket
nedeniyle sürekli olarak birbiriyle çarpışır.
Sıvının yüzeyinde hızla hareket eden bazı
m oleküller bağlanma kuvvetinden kurtularak
sıvıdan ayrılıp havaya karışır ve varlığını buhar
molekülleri olarak sürdürür.
Sıcaklık buharlaşm a hızını etkiler. M ole­
küllerin hareketinin hızı sıvının sıcaklığına
bağlıdır. Sıcaklık arttıkça m oleküllerin hare­
keti hızlanır ve m oleküllerin bağlanma kuvve­
tini yenerek havaya karışmaları kolaylaşır.
Sıvının havayla temas ettiği yüzeyin büyüklü­
ğü de buharlaşma hızını etkiler. Biri geniş,
öteki dar ağızlı iki kaba aynı m iktarda su
koyar ve buharlaşm aya bırakırsak, geniş ağız­
lı kaptaki suyun daha önce buharlaşıp bittiğini
görürüz. Deniz suyu da sürekli olarak buhar­
laşır. Bu buharı taşıyan nemli hava rüzgâr
etkisiyle karaların üzerine gelir; yeniden suya
dönüşen buhar ise yağmur olarak yere iner
(bak. BULUT; Y a ğ m u r ) . Havadaki su buharının
çok ya da az olması da buharlaşmayı etkiler.
Havasında çok su buharı bulunan bir ortam da
buharlaşm a az olur. Taşıyabileceği kadar su
buharı almış olan havaya doym uş hava denir.
Doymuş havada buharlaşm a olmaz. Bir hava­
da bulunan su buharı m iktarının doymuş
havadaki su buharına oranına bağıl nem
denir. Bağıl nemi 0 olan hava tam kuru hava,
bağıl nemi 100 olan hava da doymuş havadır
(bak. N e m ) .
Benzin ve metil alkol gibi sıvılar çabuk
buharlaşır; çünkü molekülleri arasındaki bağ-
O da s ıc a k lığ ın d a , su m o le k ü lle r i b ir b ir le r in e y a k ın d ır
v e d a h a y a v a ş h a re k e t e d e r. Su ıs ıtıld ığ ın d a
m o le k ü lle r in h a re k e ti h ız la n ır, m o le k ü lle r b ir b irin d e n
u z a k la ş ır ve k o la y lık la b ir b ir in d e n k o p u p a y rılır. O
z a m a n b u h a rla ş m a da hızlı o lu r.

ZEFA
F ra n s a k ıy ıla rın d a k i b u tu z la d a A tla s O k y a n u s u 'n d a n
a lın a n d e n iz s u y u b u h a rla ş tırıla r a k re s im d e g ö rü le n
b ü y ü k tu z y ığ ın la rı e ld e edilir.
lanma kuvveti sudakinden çok daha azdır.
Kolay buharlaşan bu tür sıvılara uçucu sıvılar
denir.
Buharlaşm anın serinletici bir etkisi vardır.
Islattığınız parmağınıza üflerseniz parm ağı­
nızda bir serinlik duyarsınız. Islak mayo ve
giysilerin vücuda bir serinlik verdiğini biliriz.
Bu serinlem e, su moleküllerinin buharlaşıp
giderken bulundukları ortam dan ısı alıp gö­
türm elerinden kaynaklanır. Bu ısıya buhar­
laşma ısısı denir. Buharlaşm anın serinletici
etkisinden günlük yaşamda da yararlanılır.
Eskiden içme suyunu serin tutm ak için göze­
nekli testiler kullanılırdı. Testinin gözenekle­
rinden sızarak buharlaşan suyun birlikte gö­
türdüğü ısı nedeniyle testide kalan su serin
olurdu. Buzdolaplarm da da buharlaşmanın
soğutucu etkisinden yararlanılır (bak. S o ğ u t ­
m a ) . Canlıların terlemesi de fazla ısınan vücu­
du serinletmeye yarar. Buharlaşan ter deriden
ısı alarak vücudu serinletir. Buharlaşmanın
tersi olan olaya, yani buharın sıvı ya da katı
hale geçmesine ise yoğunlaşma denir (bak.
Y o ğ u n la şm a ).
BUHAR MAKİNESİ. Kapalı kapta kaynayan
suyun buharının kabın kapağını yukarıya doğ­
ru ittiğini hepimiz biliriz. Çünkü kapalı
BUHAR MAKİNESİ 47
bir kapta oluşan buhar genleşmesi için gerekli
olan yeri bulamayınca içinde olduğu kabın
çeperlerine bir basınç yapar (bak. B u h a r
K a z a n i ) . Buharın bu özelliğinden yararlanıla­
rak yapılan ve buhar kullanarak ısı enerjisin­
den m ekanik iş üreten m akinelere buhar
makinesi denir.
B uhar makinelerinin başlıca iki türü vardır:
Pistonlu buhar makineleri ve buhar türbinle­
ri. Pistonlu buhar m akinesinde buhar bir
silindir içine yerleştirilmiş olan pistonu ileri
geri hareket ettirir. B uhar türbininde ise, bir
ana mil üzerine oturtulm uş, çevresinde kanat­
lar olan bir tam bur vardır. Bu kanatlar
üzerine püskürtülen basınçlı buhar tam buru
döndürür. İlk buhar türbinini M ısır’da, İsken­
deriyeli H eron tasarladı. A m a, yaklaşık 2.000
yıl önce yaşamış bir Yunanlı olan H eron’un
makinesinin yalnızca bir oyuncak olarak kul­
lanıldığı anlaşılıyor. (Buhar türbinleri T Ü R ­
BİN m addesinde anlatılmıştır.)
1698’de İngiliz mühendisi Thom as Savery
buharla çalışan ve m adenlerdeki yeraltı sula­
rını dışarı pom palayan bir m akine yaptı.
“Yangın tulum bası” denen bu m akine, soğu­
duğu zaman yoğunlaşan buharın hacminin
küçülmesi olgusuna dayanıyordu. Savery’nin
makinesinde buhar yum urta biçiminde bir
kaba almıyor, buhar giriş musluğu kapatıldık­
tan sonra, kabın dış yüzeyine püskürtülen
soğuk suyla soğutuluyordu. Soğuyan buhar
yoğunlaşıp hacmi küçülünce ortaya çıkan
boşluk kap içinde bir vakum oluşturuyor
(bak. V a k u m ) ve m adenden dışarı atılm ak
istenen su, hava basıncının etkisiyle, kaba
bağlı bir borudan bu boşluğa doluyordu.
Suyun geldiği borunun musluğu kapatıldıktan
sonra buhar giriş musluğundan kaba yeniden
buhar veriliyor, kap içindeki su gelen buhann
basıncıyla, bu kez bir başka borudan m aden
ocağının dışına atılıyordu (bak. M u s l u k , V a n a
ve S u p a p ).
Nevvcomen'in Makinesi
Savery’nin makinesinin verimi düşüktü, çok
fazla buhar boşa gidiyordu. 1690’da Fransız
Deniş Papin farklı bir buhar makinesi tasarla­
mıştı. İngiliz Thomas Nevvcomen onun tasarı­
sını geliştirdi. Nevvcomen’in 1705’te yaptığı
m akinede, kazandan gelen buhar düşey bir
48 BUHAR MAKİNESİ
silindir içinde bulunan pistonun altındaki
boşluğa almıyor, sonra silindirin içine soğuk
su fışkırtılarak buhar yoğunlaştırılıyor, pisto­
nun altındaki bölümün basıncı düşürülüyor­
du. Bu durum da atm osfer basıncı, daha önce
buharın etkisiyle yukarı doğru hareket etmiş
olan pistonu yeniden aşağıya itiyordu. Piston
aşağı inince silindirin üst bölümüne dolan su,
pistonun yeniden yukarı çıkmasıyla başka bir
borudan dışarı atılıyordu. Suyun geldiği ve
gittiği borulardaki vanalar sırayla açılıp kapa­
narak suyun geldiği yöne geri gitmesi engelle­
niyordu. Newcomen’in makinesi 1720’den
1800’e kadar m adenlerde yaygın olarak kulla­
nıldı; ama çok fazla buhar boşa gidiyor, çok
köm ür tüketiliyordu.
Hem Savery’nin,hem de Newcomen’in m a­
kineleri yavaş çalışıyor ve bir işçinin sürekli
olarak vanaları açıp kapaması gerekiyordu.
Vana açıp kapam akta çalıştırılan çocuk işçi­
lerden Hüm phrey Potter, gidip rahatça oyna­
yabilmek için, vanaları pistonun hareketiyle
açıp kapayan bir düzenek geliştirdi. Piston
koluna bağlanan ipler ve sürgülerden oluşan
bu düzenek daha sonra basitleştirilerek bütün
buhar m akinelerinde kullanıldı.
James VVatt'ın Makineleri
1763’te, İskoçya’nın Glasgow kentinde James
W att adlı bir alet yapımcısı (bak. WATT, JAMES)
E skid e n y o l
s ilin d ir le r in d e b u h a r
m a k in e le ri k u lla n ılırd ı.
R e s im d e 1 8 6 0 'la rd a
İn g ilte re 'n in L iv e rp o o l
k e n ti c a d d e le rin d e
k u lla n ıla n y o l s ilin d ir i
g ö rü lü y o r .
Mary Evans Picture Library
bir Newcomen buhar makinesini onarırken,
pistonun her gidiş gelişinde silindirin ısıtılıp
soğutulmasının yol açtığı enerji kaybını ön­
leyebileceğini düşündü. Bu kaybı önlemek
için en iyi yol, içinde buhar bulunan silindiri
sürekli olarak sıcak tutm ak ve sürekli olarak
soğuk olacak ayrı bir bölümde buharı yoğun­
laştırmaktı. Buharın yoğunlaştırıldığı bu bö­
lüm (yoğunlaştırıcı) sürekli olarak suyla soğu-
tulacaktı. İçinde buhar bulunacak silindir ise,
soğumaması için, içinde gene buhar bulunan
ikinci bir silindir içine yerleştirilecekti.
W att’ın bu buhar makinesinde, buhar kaza­
nından gelen buhar bir vanadan geçerek
silindire üstten giriyordu. Silindirin üst ve alt
bölümlerini birleştiren bir boru üzerinde den­
ge vanası denen ikinci bir vana vardı. Bu vana
silindirin üst ve alt bölümleri arasında buhar
geçişini denetliyordu. Silindirin alt bölümünü
yoğunlaştırıcıya bağlayan boru üzerindeki
üçüncü vana egzoz vanasıydı. Üç vana da açık
durum da ve piston silindirin üst bölümündey-
ken, buhar kazanından silindire buhar verili­
yor, daha sonra denge vanası kapatılıp yoğun­
laştırıcı soğutuluyordu. Yoğunlaştırıcıdaki
buharın yoğunlaşmasıyla oluşan boşluğa silin­
dirin alt bölüm ünden buhar gitmesi sonucun­
da, silindirin pistonun altında kalan bölüm ün­
deki basınç azalıyor, piston üzerindeki bu­
har basıncının etkisiyle aşağı doğru iniyordu.

D aha sonra buhar vanası ve egzoz vanası
kapatılıp denge vanası açılıyor, böylece üs­
tündeki ve altındaki basınç eşitlenerek pisto­
nun eski konum una geri dönmesi sağlanıyor­
du. Sonra makineye yeniden buhar verilerek
aynı süreç yineleniyordu. Sisteme eklenmiş
olan bir hava pompası da yoğunlaştırıcıda
biriken suyu ve içeri sızan havayı dışarı
atıyordu.
W att 1781’de, pistonun ileri geri gidip
gelme hareketini, pom palar dışında kalan
çoğu m akine için gerekli olan dönme hareke­
tine dönüştüren çeşitli yöntem ler uyguladı.
Bu yöntem lerin en basiti, bisikletlerde de
uygulanan ve binicinin dizlerinin aşağı yukarı
inip çıkma hareketini dönm e hareketine dö­
nüştüren krank düzenidir. W att, m akinenin
hızını denetim altında tutm ak için, fırıldak
gibi dönen bir regülatör (düzenleyici) kullan­
dı. Regülatörün bir mil çevresinde dönen
kolları m akinenin hızı arttıkça dışa doğru
savrularak açılıyor ve bu açılma buhar giriş
vanasının kısılmasını sağlıyordu. M akine ya­
vaşladığı zaman da bunun tersi oluyordu.
W att’ın makineleri Newcomen’inkilere göre
bir ilerlemeydi; çünkü W att’ın m akinelerinde
enerji kaybı çok daha azdı. 1800’lerde New-
comen m akinelerini kullanmanın çok pahalı
bulunduğu Cornwall kalay m adenlerinde, su
pom palama işinde W att’ın 40 kadar makinesi
kullanılm aktaydı.
S o ld a : T h o m a s N e v v c o m e n 'in b u h a r m a k in e li h a n ta l su p o m p a s ı y a v a ş ç a lış ıy o rd u v e e n e rji ka yb ı ç o k tu .
S ağ d a: J a m e s V V att'ın y a p tığ ı b u h a rlı su p o m p a s ın ın v o la n ı, kra n kı v e b u h a r r e g ü la tö rü v a rd ı ve v e r im i ç o k
d a h a y ü k s e k ti.
BUHAR MAKİNESİ 49
Sonraki Buhar Makineleri
Yoğunlaştırıcısız buhar m akinelerinde olduk­
ça yüksek bir basınca gerek vardır. İlk zam an­
lar kullanılan çaydanlık biçimindeki buhar
kazanları yüksek basınca dayanabilecek güçte
değildi. 1800 dolaylarında İngiltere’de Ric-
hard Trevithick, A B D ’de de Oliver Evans
daha yüksek basınçlı buharla çalışan m akine­
ler geliştirdiler. H er ikisi de yüksek basınçlı
buharı “Cornwall tipi kazan” olarak adlandı­
rılan silindir biçimindeki buhar kazanlarında
elde ettiler. Bu kazanlarda, ocaktan çıkan
alevler su deposunun ortasında uzanan tek bir
alev borusundan geçiyordu (bak. B u h a r K a -
Z A N l).
Bu yoğunlaştırıcısız m akinelerde, silindirde
kullanılan buhar daha sonra egzoz buharı
olarak dışarı çıkıp havaya karışırdı. Bunun
çıkardığı gürültüyü önlemek için, George
Stephenson yaptığı lokomotifte egzoz buharı­
nı huni biçimindeki bacadan dışarı verdi.
Bunu yaparak ocaktan geçen havayı ve ateşin
sıcaklığını da büyük ölçüde artırmış oldu
(bak. S t e p h e n s o n , G e o r g e v e R o b e r t ) . G em i­
lerde kullanılan buhar m akinelerinde yoğun­
laştırıcı bulunmasının nedeni yalnızca daha az
yakıt kullanmak değildir. Bu m akinelerde
yoğunlaşma sonucu oluşan su kazana geri
gönderilerek yeniden buhar üretm ek için
kullanılır. Ayrıca, kullanılmış suyun m etalleri
çürütücü etkisi taze suya göre daha azdır.
The Bettmann Archive; James Press
50 BUHAR MAKİNESİ
1 8 5 0 'le rd e ç iz ilm iş o la n b u re s im , G e o rg e S te p h e n s o n 'u n " R o c k e t" a d lı lo k o m o tifi ö rn e k a lın a ra k y a p ılm ış
b ir b u h a rlı lo k o m o tifi g ö s te riy o r.
W att buhar m akinesinde iki önemli gelişme
daha gerçekleştirmiştir. Bunlardan birincisi
çift etki ilkesinin uygulanmasıdır. Buna göre,
buhar önce pistonun bir tarafına sonra da
öteki tarafına alınarak, piston her iki yönde
de buhar gücüyle itiliyordu. İkinci gelişme
buharın genleşmesinden yararlanılmasıydı.
Piston silindir içindeki hareketini tam am la­
m adan buhar girişi kesiliyor ve piston geri
kalan yolu silindir içindeki buharın genleş­
mesinden kaynaklanan itm e gücüyle alıyordu.
Böylece çok daha az buhar ve dolayısıyla
daha az yakıt kullanılıyordu. Birçok buhar
m akinesinde, örneğin lokom otiflerde, değişik
koşullara göre silindire giden buharı değişik
zam anlarda kesme olanağı veren ayarlanabilir
vana düzenekleri vardır.
W att’ın yardımcısı olan William M urdock
adlı bir İskoç 1799’da, silindir giriş ve çıkışın­
da buhar akışını tek bir vanayla denetim
altında tutabilecek bir düzenek yaptı. Bu
düzenekte, sürgülü valf adı verilen vana
m akinenin miline eklenen “eksantrik” adlı bir
parçanın dönüşüyle çalışıyordu. Sürgülü valf,
eksantriğin hareketine uygun olarak açılıp
kapanarak silindire buhar girişini, silindirin
iki ucu arasındaki buhar geçişlerini ve egzoz
buharının çıkışını istenen biçimde ayarlıyor­
du. Eksantrikle sürgülü valf arasındaki bağ­
lantının tasarım ı, buhar kesme noktası değiş­
Hulton Picture Library
tirilebilecek ya da gerekirse makineyi ters
yönde çalıştırabilecek biçimde yapılmıştı.
Buhardan daha fazla yararlanabilm ek için,
silindirden çıkan egzoz buharı başka bir silin­
dire alınarak kullanılabilir. Aynı mile bağlı
birden çok silindirden oluşan bu tür m akine­
lere bileşik buhar makineleri denir. Bütün
pistonların aynı güçle itilebilmesi için, buha­
rın sonradan gittiği ve daha düşük basınçlı
buharla çalışan silindirin çapı öncekinden
büyüktür. Gem ilerde kullanılan pistonlu bu­
har m akinelerinin hem en hem en tüm ü, her
birinin çapı bir öncekinden büyük olan üç ya
da dört silindirden oluşmuş bileşik buhar
m akineleridir.
B uhar makinesi iş görmek için gerekli
enerjiyi kazanında yanan yakıttan alır. Yakı­
tın enerjisi doğrudan doğruya pistonları hare­
ket ettirm ez. Önce suyu buharlaştırır ve bu
buhar aracılığıyla pistonları hareket ettirir.
Yakıtın yanması ve buharın kullanımı arasın­
daki surede kaçınılmaz olarak ısı kaybı olur.
Bu kayıplar içten yanmalı m otorlardaki ka­
yıplara göre oldukça yüksektir. Bir buhar
makinesi aynı güçteki bir içten yanmalı m oto­
ra göre daha çok yakıt kullanır.
Ö te yandan, buhar makineleri daha sessiz
çalışır. Y akıt’ ve egzoz gazları silindirlerini
çürütmediği için uzun süre köklü bir bakım
gerektirm eden çalışabilirler. B uhar makinele-
 BUHAR MAKİNESİ 51

Mary Evans Picture Library

B u h a r m a k in e li ç e k ic ile r y ü k ç e k m e n in ya n ı sıra ba şka m a k in e le ri ç a lış tırm a k iç in d e k u lla n ıld ı. R e s im d e
g ö rü le n ç e k ic i m a k in e , b ir d iz i ka s n a k ta n g e ç irile n b ir h a la t a ra c ılığ ıy la , ta rla s ü rm e k iç in g ü ç s a ğ lıy o r.

rinin, çalışm ası için bir ilk hareket ettiriciye başlar başlam az tam güçle çalışabilm eleridir,
gerek olan içten yanm alı pistonlu m otorlar B u n ed en le buhar m akinelerinde aktarm a
karşısındaki en büyük üstünlüğü çalışm aya organlarına (bak. DİŞLİ Ç ark) gerek yoktur.
The Skinner Engine Co.

Y a ta y s ilin d ir li b ir b u h a r m a k in e s i v e e le k trik je n e ra tö rü g ru b u
52 BUKALEMUN

Buna karşılık buhar kazanının ve ocağın masına ya da dağılmasına bağlıdır. Sinir

getirdiği zorluklar vardır. I. Dünya Savaşı’n- sisteminin denetimi altında olan bu süreç,
dan (1914-18) önce çok sayıda buharlı otom o­ sanıldığının tersine çevredeki renklerle yakın­
bil vardı ve Londra caddelerinde buhar m aki­ dan ilişkili değildir. Gündüzleri doğrudan gün
nesiyle çalışan otobüsler işliyordu. Buharla ışığı almadığı zaman bukalem unun rengi gri
çalışan otom obiller saatte 100 kilom etrenin ya da yeşildir. Kızgın güneş ışığında hayvanın
üstünde bir hıza ulaşabiliyordu ve çok ses­ NHPAlStephen Dalton
sizdi.
Buhar m akineleri günümüzde de çok bü­
yük gemilerde ve büyük term ik santrallarda
içten yanmalı m otorlara tercih edilir (bak.
E l e k t r i k E n e r j î s î ; S u E n e r j İ s İ) . Günüm üzde
. ’ Jfls
bütün nükleer enerji santrallarında türbinler
nükleer reaktörlerin ürettiği ısıyla ısıtılan
sudan elde edilen buharla çalışır. Nükleer
reaktörlerin ürettiği ısının en uygun kullanım
yolu budur (bak. NÜKLEER E n e r j i ) . Petrolün
giderek kıtlaşması ve yükselen petrol fiyatları
buhar makinelerinin karayolu ve demiryolu P a tla k g ö z le rin i a v ın ın ü z e rin e d ik e n b ir b u k a le m u n ,
taşımacılığı gibi başka alanlarda da kullanımı­ u z u n v e y a p ış k a n d iliy le b ir k e le b e ğ i y a k a la m a y a
h a z ırla n ıy o r.
nın yeniden canlanmasına neden olabilir.
D E M İR Y O L U VE TR E N ; G EM İ M O ­
T O R U ve ULAŞIM m addelerinde buhar rengi koyulaşır; akşama doğru da iyice açıla­
m akinelerinin kullanımına ilişkin daha çok rak krem rengine dönüşür. Kısacası bukale­
bilgi bulabilirsiniz. m un, bulunduğu ortam ın renklerine uyum
sağlamaktan çok aldığı ışığın şiddetine bağlı
BUKALEMUN. Bukalem unlar bildiğimiz olarak, ayrıca heyecan, korku gibi duyguların
kertenkeleleri, ayrıca iguana ve varan gibi etkisiyle ve düşmanlarından korunm ak am a­
ilginç sürüngen türlerini kapsayan kelerler cıyla renk değiştirir.
alttakımının üyeleridir (bak. K e l e r ) . B u gru­ Bukalem unun gövdesi ağaçların ü?erinde
bun öbür üyeleri arasında da renk değiştirme yaşamaya uyarlanmıştır. İkisi ya da üçü kay­
özelliği görülmekle birlikte, bukalem unlar naşmış olan ayak parm akları ile tek olan
belirli koşullarda hızla renk değiştirme yete­ başparmağı tıpkı m aym unlarda ve insanda
neğinin simgesi sayılır. Genellikle ağaçlarda olduğu gibi karşılıklı gelebildiği için, hayvan
yaşayan bu sürüngenlerin, hepsi Eskidünya’ ince dalları .sıkıca kavrayabilir. Ayrıca uzun
da dağılmış 90' kadar türü vardır. Bunların kuyruğuyla dallara tutunup sarkabilir; kullan­
hem en hemen yansı M adagaskar’da, geri madığı zaman da kuyruğunu bir halat gibi
kalanların çoğu A frika’da, Sahra Çölü’nün kıvrık tutar. Bukalem unun dili neredeyse
güneyinde yaşar. Ayrıca Sri Lanka (eski gövdesi ile başının toplam uzunluğuna yakın­
Seylan) ve H indistan’da bir, A rabistan’da da dır. D aha çok böceklerle beslenen bu sürün­
iki tür bukalem un bulunur. Akdeniz bukale­ gen, uzun dilini hızla ileriye doğru fırlatarak
m unu denen bir tür de A kdeniz’in güney ucundaki yapışkan yumruyla avını yakalayıp
kesimlerinde, bu arada Türkiye’nin Ege ve yer. Su gereksinimini ise yapraklardaki çiy ya
A kdeniz bölgelerinde yaşar. O rtalam a 15-20 da yağmur damlalarını yalayarak giderir. K o­
cm uzunluğunda olan bukalem unların bazı ni biçiminde birer gözkapağıyla örtülü olan iri
küçük türleri ancak 7,5 cm uzunluğundadır; ve patlak gözleri birbirinden bağımsız hareket
oysa M adagaskar’da yaşayan dev bukalemun- eder. Böylece iki gözüyle değişik yönlere
lann uzunluğu 60 santimetreyi bulur. bakabilir; ama avlanırken genellikle iki gözü­
Bukalem unun renk değiştirmesi, derisinde­ nü de avına odaklayarak hareketlerini yakın­
ki pigm entlerin bir araya toplanıp yoğunlaş­ dan izler.
 BULGARİSTAN 53

Bukalem unların çoğu, sayısı 2-40 arasında dir. Dağ yamaçlarında ülke topraklarının
değişen yum urtalarını toprağa ya da çürüyen yüzde 25’inden fazlasını kaplayan büyük m e­
ağaç gövdelerine bırakır. Güney A frika’da şe, kayın ve köknar orm anları vardır. D ağlar,
bulunan birkaç türün yavruları ise yum urta­ kışın karla örtülür. İlkbahar ve yaz aylarında
dan çıkmış olarak doğar. Bazı türlerin başın­ Alp bitkileriyle donanan dağlarda çobanlar
da boynuzsu çıkıntılar vardır. D aha çok er­ koyun ve keçi sürülerini otlatırlar. Kuzeydeki
kekte bulunan bu boynuzlar bölgeyi savunma tepelerde at, sığır ve m anda sürüleri dolaşır.
sırasında bukalem una korkutucu bir görünüm Ü lkede yetiştirilen üzümün kullanıldığı Bul­
vererek düşmanlarını kaçırmasına yardımcı gar şarabı dış ülkelere de satılır ve önemli bir
olur. gelir kaynağıdır. Meriç vadisinde ve G üney­
batı Bulgaristan’da nitelikli tütün yetiştirilir.
BULGARİSTAN, A vrupa’nın güneydoğu­ B alkanlar’ın güney yamaçlarında, korunaklı
sunda, Balkan Yarım adası’nda küçük bir Kızanlık (Kazanlık) vadisi kırmızı gül bahçe­
ülkedir {bak. B a l k a n l a r ) . Tuna Irmağı ku­ leriyle ünlüdür. Güllerin taç yapraklarından
zeyde Rom anya ile sınırını çizer, doğusunda parfüm yapımında kullanılan gülyağı elde
Karadeniz vardır. Balkan Dağları Karadeniz edilir. Bulgaristan’da çiçekçilik ile sebzecilik
kıyısından başlar, Tuna Irm ağı’na paralel de gelişmiştir. Köylerde halkın bir bölümü
giderek ülkenin ortasından geçer ve batıdaki gereksinim duyduğu hem en her şeyi kendisi
dağlık bölgeyle birleşir. Batıda bu dağların üretir. Büyük devlet çiftliklerinde kimyasal
gübre ve çağdaş tarım araçları ile tarım
yapılır.
BULGARİSTAN'A İLİŞKİN BİLGİLER Fabrikalarda çalışanların sayısı sürekli art­
m aktadır. II. Dünya Savaşı’ndan sonra geli­
Y Ü Z Ö LÇ Ü M Ü : 110.912 km 2.
şen sanayiler arasında demir-çelik, kimya,
NÜFUS: 8.983.000 (1987).
YÖ N E TİM : Halk c u m h u riy e ti.
m akine, dokum a, besin ile ayakkabı ve
BAŞKENT: Sofya. mobilya üretimi sayılabilir. Ayrıca tahta oy­
COĞRAFİ ÖZELLİKLER: Ü lkede iki sıradağ g ru b u (Bal­ macılığı, seramik, dokumacılık, demir döv­
kanlar ve R odoplar) ve iki g e n iş va d i va rd ır. En meciliği ve nakış gibi el sanatları sürm ekte­
yüksek y e ri 2.925 m etre ile M usala Dağı'dır.
BELLİ BAŞLI ÜRÜNLER: B uğday, m ısır, arpa, tü tü n ,
dir.
g ü ly a ğ ı, d o m a te s, şarap, m akine le r, k ö m ü r, k im y a ­ Bulgaristan’ın taşköm ürü ve linyit üretimi
sal m ad d e le r, dokum a. kendi gereksinimi için yeterlidir. Elektriğin
ÖNEM Lİ KENTLER: S ofya P lo vd iv (Filibe), Varna, Rus­ yüzde 70’i term oelektrik santrallardan sağla­
çuk, Burgaz.
EĞİTİM: 7 ile 16 y a şla n arasında b ü tü n ço cu kla r için
nır. Geriye kalan ise nükleer ve hidroelektrik
z o ru n lu d u r.

arasında, yüksek bir yaylada başkent Sofya

yer alır (bak. S o f y a ) . Sofya, batıda Yugos­
lavya sınırına giden anayolun da üzerindedir.
Rodop Dağları güneyde Bulgaristan ile Yu­
nanistan arasındaki sınırı oluşturur. Balkan
D ağlan ile Rodop Dağları arasındaki vadide
Meriç Irmağı akar.. Bu vadiden, güneydoğu
komşusu Türkiye’ye bağlanan karayolu ge­
çer. M eriç Vadisi ve Balkan Dağları etekle­
rinden Tuna’ya doğru tatlı bir eğimle alçalan
kuzey yaylasının bereketli topraklarında tahıl
üretilir. E n önemli ürün buğdaydır, onu mısır
ve arpa izler.
Bulgaristan’ın kırsal görünümü çok çekici­
54 BULGARİSTAN
santrallardan elde edilir. Bulgaristan dış tica­
retinin dörtte üçünden fazlasını SSCB ile
yapar.
Başkent Sofya’dan sonra Bulgaristan’ın en
büyük kentleri Meriç vadisinde, tütün sana­
yisinin merkezi Plovdiv, Tuna üzerindeki li­
man kenti Rusçuk, K aradeniz’deki liman
kentleri V arna ve Burgaz’dır. Eski başkent
Tırnova’da ortaçağdan kalma saray ve kilise
kalıntıları vardır. Kentlerin bir bölümü çok
eskidir; örneğin, Filibe’yi (Plovdiv) İÖ 4.
yüzyılda M akedonyalI II. Philippos kurm uş­
tur. Ö bür kentler ise Bizans İm paratorluğu
dönem inde kurulm uştur.
Nüfusun çoğunluğunu Rusça’ya yakın bir
dil konuşan Slavlar oluşturur. Nüfus içindeki
oranı yaklaşık yüzde 10’a varan Türkler’den
başka, büyük kentlerde Yunanlılar, Ermeni-
ler ve Yahudiler de yaşar.
Bulgaristan’da din ile devlet ayrıdır. Türk-
ler ve R odop D ağlan’nda yaşayan Pom aklar
M üslüm an’dır. Halkın çoğunluğu O rtodoks
Kilisesi’ne bağlı Hıristiyanlar’dır (bak. O r t o ­
K u ze y B u lg a ris ta n 'd a S to ja n o v o k ö y ü y a k ın la rın d a d o m a te s to p la y ıc ıla rı.
doks KİLİSESİ) . D ağlarda birçok m anastır var­
dır. Bunların en ünlüsü Sofya’nın güneybatı­
sındaki Rila M anastırı’dır.
Tarih
Bulgaristan tarihinin büyük bölümünde baş­
ka ülkelerin egemenliğinde kalmıştır. Bulgar-
lar İS 7. yüzyılın sonlarında kuzeyden gelip
Tuna Irm ağı’nı geçen savaşçı bir kavimdir.
Buraya 6. yüzyılda gelmiş olan Slavlar’ı ege­
menlikleri altına aldılar, ama onların dillerini
ve geleneklerini benimsediler. D aha sonra da
Y unanlılar’dan etkilenip Hıristiyan oldular.
İyi savaşçı olma özelliklerini koruyan Bulgar-
lar, B alkanlar’a egemen olarak, Bizans İmpa-
ratorluğu’nun başkenti Konstantinopolis’i (İs­
tanbul) tehdit eden büyük bir devlet kurdu­
lar. Bulgar Krallığı I. Simeon (893-927) döne­
minde sınırlarını Adriya kıyılarına, Sava ve
D rina ırm aklarına kadar genişletti. Sim eon’
un ölüm ünden sonra baş gösteren iç çatış­
m alarla Bulgar devleti zayıfladı. Krallığa son
yıkıcı darbeyi 1014’te “Bulgar Celladı” diye
Tim Sharman

bilinen Bizans İm paratoru II. Basileios
vurdu.
BizanslIlar ülkeyi, İvan ve Petır A sen adlı
iki kardeşin yeni bir Bulgar devleti kurduğu
1185’e kadar yönettiler. Bu devlet de 14.
yüzyılda Osm anlılar’ca ele geçirildi ve Bulga­
ristan yaklaşık 500 yıl (1396-1878) Osmanlı-
lar’ın egemenliğinde kaldı. 1876’da başlayan
Bulgar ayaklanması Osm anlılar’ca bastırıldıy­
sa da 1877’de Rusya, Osm anlılar’a savaş
açarak B ulgarların yardımına geldi. Savaştan
sonra Osmanlılar ile Ruslar arasında Bulgar-
lar’ın neredeyse bütün isteklerini yerine geti­
ren Ayastefanos Antlaşm ası imzalandı. Bu
antlaşm adan sonra bir Bulgar Prensliği kurul­
du. Bu prenslik özerk ama Osm anlılar’a bağlı
olacaktı. Ne var ki, Balkanlar’daki hareketli­
lik sürüyordu. 1903’te M akedonya’da çıkan
ayaklanma Osmanlılar ile Bulgarlar arasında
nerdeyse bir savaşa yol açacaktı. 5 Ekim
1908’de Bulgaristan’ı yönetm ekte olan Prens
Ferdinand Bulgaristan’ın bağımsızlığını ilan
ederek, kendisi de “çar” unvanını aldı. O s­
m anlIlar da Bulgaristan’ın bağımsızlığım tanı­
dılar.
1912’de Bulgaristan, öbür Balkan ülkele­
riyle birlikte, Osm anlılar’ı A vrupa dışına sür­
mek amacıyla saldırıya geçti ve I. Balkan
Savaşı’nın ardından yeni topraklar kazandı.
Ne var ki, kazanılan toprakların paylaşımı
Bulgaristan, Sırbistan, Yunanistan ve R o­
manya arasında anlaşmazlıklara yol açtı.
1913’te çıkan II. Balkan Savaşı’nda Bulgaris­
tan yenildi ve kendi topraklarının bir bölü­
münü Rom anya’ya kaptırdı. Bulgaristan, I.
Dünya Savaşı’ndâ Sırbistan ve Y unanistan’a
yeniden saldırdıysa da bir kez daha yenildi ve
toprak yitirdi. II. Dünya Savaşı’nda Alman­
ya, Rom anya’ya baskı yaparak II. Balkan
Savaşı’nda aldığı Bulgar topraklarını geri
vermesini istedi. Bunun üzerine Bulgarlar
A lm anlar’ın yanında yer aldılar. II. Dünya
Savaşı’nın sonuna doğru Bulgaristan savaştan
çekildiğini açıkladı ve tam tarafsızlığını ilan
etti. Ülkede genel bir ayaklanma baş göster­
di; kral taraftarları, bakanlar, meclis üyeleri
yargılanarak cezalandırıldılar. 1946 Eylül’ün-
de yapılan bir halkoylaması sonucunda seç­
menlerin yüzde 92’si Bulgaristan’ın cumhuri­
yet olması yönünde oy kullandı. Seçimlerden
BULUT 55
sonra kurulan hüküm ette Georgi Dim itrov
başbakan oldu. 1947’de yeni bir anayasa
yürürlüğe kondu; Bulgaristan sosyalist kal­
kınma modelini benimsedi. Ülkeyi çağdaşlaş­
tırm ak, fabrikaları, enerji santrallarım ve
m adenleri geliştirmek, tarım da m odern m aki­
nelerin kullanımına geçmek için büyük çaba­
lar harcandı.
BULMACA bak. Ç o c u k O y u n la ri.
BULUT, bir araya toplanarak havada asıltı
halinde yüzen milyonlarca minik su damlacı­
ğından ya da buz parçacığından oluşmuş bir
kütledir. H avada her zaman bir m iktar su
buharı, yani gözle görülemeyen gaz halinde
su bulunur. Havanın taşıyabileceği su buharı­
nın m iktarı havanın sıcaklığına bağlıdır; hava
ne kadar soğursa taşıyabileceği su buharı da o
kadar azalır. Çünkü hava soğuduğunda, bu­
harlaşmış olan suyun bir bölümü yoğunlaşa­
rak gözle görülebilen su damlacıklarına dönü­
şür. Eğer bu su damlacıkları yere doğru çöke­
rek toprağın ya da bitkilerin üstünde top­
lanmışsa çiy ya da şebnem, yere yakın bir kat­
man oluşturmuşsa sis ya da pus, gökyüzünde
bir kütle halinde sürükleniyorsa bulut adını
alır.
Havadaki su buharının yoğunlaşmaya baş­
lamasıyla oluşan bu su damlacıklarının boyut­
ları önce çok küçüktür; çapları m ilimetrenin
ellide birini ancak bulur. Bu yüzden, çok
Royal Meteorolojical Society
ince ve h a fif b ir tü y ya da ip lik g ö rü n ü m ü n d e k i sirru s
b u lu tla r m in ic ik buz krista lle rin d e n o lu ş m u ş tu r ve
yerd en çok yüksekte b u lu n u r.
56 BULUT
Solda: iyi havada kü m ü lü s b u lu tla r. Ortada: K ü m ü lo n im b u s b u lu tla r. Sağda: S tra to k ü m ü lü s katm anları.
küçük ve kendi ağırlığıyla yere düşemeyecek
kadar hafif olan bu damlacıklar hava akımla­
rıyla sürüklenerek atmosferde dolaşır. Am a
hava daha da soğursa giderek yoğunlaşan
damlalar büyür ve yağmur olarak yere düşer.
H ava kütlesi atmosferin yukarı kesimlerine
doğru yükseldikçe serinler; serinledikçe de
içindeki su buharı yoğunlaşır. Bu nedenle
bulut oluşumu nemli hava kütlesinin yüksel­
mesine bağlıdır. Nitekim dağ gibi bir engelle
karşılaşan hava kütlesi yükselmek zorunda
kaldığı için, dağlık bölgeler genellikle çok
bulutludur. Ayrıca karaların aşırı ısınması ve
başka bazı nedenler de hava akımlarının yüksel­
mesine yol açar. Oluşan bulutlar, içindeki su
damlacıkları yağmur olarak yere düşmedikçe ya
da hava ısınarak damlacıkları yeniden buharlaş­
tırmadıkça kendiliğinden dağılmaz.
Dünyanın bazı yerleri az, bazı yerleri her
zaman çok bulutludur. Örneğin büyük çölle­
rin kurak havasında çok az su buharı bulun­
duğu için, buralarda bulut ender olarak görü­
lür. Oysa ekvator kuşağında hava çok nemli
olduğundan ve karalar ısındıkça bu nemli
hava yükseldiğinden, gün ortasında gökyüzü
her zaman bulutlarla kaplıdır. Asya ve A m e­
rika gibi büyük kıtaların orta kesimlerinde ise
çok fazla bulut olmaz; çünkü denizlerin üze­
rindeki nemli hava kıtanın içlerine gelinceye
kadar neminin büyük bölümünü yitirir. Dün­
yanın en bulutlu yöreleri, kuzey ve güney
yarıkürede, 40° ile 60° enlemleri arasında ve
özellikle denizlerin yakınındaki yerlerdir.
Bulut Tipleri
G ökyüzünü sürekli izleme alışkanlığındaysa­
Royal Meteorological Society
nız, son derece değişik biçim ve büyüklükte
bulutlar görmüşsünüzdür. Am a bazı bulut
tipleri öbürlerinden daha sık görülür. Nitekim
bütün dünyadaki m eteoroloji uzmanları bu­
lutları görünümlerine göre üç temel tipe ve bu
tiplerin kendi aralarındaki bileşimi olan başlı­
ca 10 cinse ayırmışlardır.
Üç temel bulut cinsi sirrus, küm ülüs ve
stratus, bunlardan türeyen öbür yedi bulut
cinsi ise s irro küm ülüs, sirrostratus, altokümü-
lüs, altostratus, nimbostratus, stratokümülüs
ve küm ülonim bus olarak adlandırılır. B unlar­
dan sirrus, sirrokümülüs ve sirrostratus yer­
den 8-13 km yükseltide oluşan yüksek bulut­
lardır ve yalnız buz kristallerinden oluştukları
için yağmur değil kar getirir. Altokümülüs,
altostratus ve nimbostratus ise 2-7 km arasın­
da yayılan orta ya da ara bulutlardır; uzun
süreli yağışlar bu bulutlardan gelir. Stratokü­
mülüs, stratus, kümülüs ve kümülonimbus
Mustograph
Bir kule g ib i yükselen kü m ü lü s b u lu tla r ve
tab anınd an boşanan sağanak g ö rü lü y o r.

gibi 2 kilom etrenin altındaki yükseltilerde
oluşan alçak bulutlardan stratus çisenti biçi­
mindeki hafif yağmurları, kümülüs ise sağnak
biçiminde birden boşalan şiddetli yağmurları
getirir.
1. Sirrus (Tüybulut). Buz kristallerinden
oluşan, tüy ya da ince iplikler biçimindeki
beyaz bulutlardır. Sirruslar yerden 8 km ya da
daha yukarıda oluşur.
2. Küm ülüs (Küm ebulut). Dış çizgileri kes­
kin, yoğun küm eler biçimindeki bu bulutların
tabanı genellikle düz, üst bölümleri kabarık
ve yuvarlaktır. Tabanı çoğu kez yerden 1,5
km kadar yüksektedir; ama bütün kümenin
yüksekliği birkaç kilometreyi bulabilir.
3. Stratus (Katm anbulut). Gökyüzünde yol
yol ya da yerin üstünde asılı gri bir tabaka gibi
görünen, genellikle karanlık görünümlü bu­
lutlardır. Belli bir biçimi olmayan, yüksekte
yayılmış bir sis katm anını andıran stratuslar
yerden ancak 1 km kadar yüksekte oluşur.
Dünya M eteoroloji Ö rgütü’nün önermiş
olduğu sınıflandırmada bu 10 bulut cinsinin
yanı sıra birçok bulut türü ve bulut çeşidi de
belirlenmiştir.
Gökteki bulutlar o kadar değişik biçimlere
bürünür ki tüm ünü sınıflandırmak son derece
güçtür. G ene de uzmanların bu sınıflandırma­
ya dayanarak bulutları tanımlaması hava du­
rum una ilişkin çok önemli bilgileri sağlar. Bu
nedenle, hava tahmini raporlarının en önemli
verilerinden biri bulutlardır.
BULUTSU. Bulutsular, uzayın derinliklerin­
de yayılan çok büyük, ama düşük yoğunluklu
toz ve gaz bulutlandır. Nitekim astronomların
bu gökcisimlerine verdiği nebula adı da Latin­
ce’de “sis” ya da “bulut” anlamına gelir. Bazı
bulutsular puslu ve soluk bir ışık lekesi
biçiminde yeryüzünden görülebilir. 20. yüzyı­
lın ortalarına kadar yaklaşık 400 yıl boyunca,
puslu ve dağınık bir ışık biçiminde görünen
bütün gökcisimlerine bulutsu dendi. Sonra­
dan bunların bir bölüm ünün, çok sayıda yıldız
ve gaz bulutundan oluşan gökadalar (galaksi­
ler) olduğu anlaşıldı (bak. G ö k a d a ) . Dün-
ya’mızın da içinde bulunduğu Samanyolu
G ökadası’nda olduğu gibi, başka gökadalarda
da birçok bulutsu vardır. Bugün bulutsu
terimi bu gökadalar için değil, yalnızca gök­
BULUTSU 57
adaların içinde yayılan gaz ve toz bulutları
için kullanılır.
Bulutsular Nasıl Oluştu
Yıldızlararası uzay, yani uzayın yıldızlar ara­
sında kalan bölümleri de boş değildir. Yıldız-
lararası uzaya saçılmış olan serbest atom ve
m oleküller uzayda gelişigüzel dolaşır ve za­
man zaman çekim kuvvetinin etkisiyle bir
araya gelerek büyük bulutlar oluşturur. Yıl-
dızlararası uzaydaki m addelerin çoğu, bütün
evrenin en bol, en hafif ve en basit elem entle­
ri olan hidrojen ve helyum atomlarıdır. A m a
gaz halindeki bu elem entlerin yanı sıra yıldız-
lararası uzayda önemli m iktarda toz da bulu­
nur. Bu tozlar, daha ağır ve daha az bulunan
elem entlerin oluşturduğu bileşiklerin parça­
cıklarıdır. Aslında bu ağır elem entler de,
yıldızlarda oluşan ve büyük bir enerji açığa
çıkararak yıldızlara ışığım veren tepkim eler
sonucunda hidrojen ve helyum dan türem iştir.
M ilyonlarca yıl boyunca yıldızlarda süregelen
bu tepkim eler sonucunda büyük m iktarda
karbon, oksijen, silisyum, sodyum, kalsiyum,
demir ve öbür elem entler oluşmuştur. Bazı
yıldızlar evrimlerinin sonunda bir süpernova
(patlayan yıldız) haline gelir ve ağır elem ent­
lerini uzayın derinliklerine saçan dev patla­
m alarla kendi kendini yok eder. Yıldızlararası
uzaydaki tozlar da işte bu patlam alar sırasın­
da saçılan parçacıklardır.
Bulutsular yıldızlararası gaz ya da toz par­
çacıklarının bir araya toplanmasıyla ortaya
çıkabildiği gibi, süpernova patlam alarının ka­
lıntıları da olabilir. Bazı bilim adamları yıldız­
ların, hatta güneş sistemlerinin bulutsulardan
doğduğunu kabul ederler.
Bulutsu Türleri
A stronom lar bulutsuları parlak bulutsular ve
karanlık bulutsular olarak ikiye ayırırlar. Par­
lak bulutsular da salmalı bulutsular, yayınımlı
bulutsular ve yansımalı bulutsular olarak ayrı­
labilir.
Parlak bulutsular ya kendileri ışık yaydıkla-
n ya da gelen ışığı yansıttıkları için parlak
olarak görülür. Eğer bir bulutsu çok sıcak bir
yıldıza yakınsa, yıldızdan gelen m orötesi ışın­
lar bulutsudaki gaz atom lannca soğurulur.
Işıma enerjisi bulutsudaki gaz atomlarını
58 BULUTSU
iyonlaştırır; yani elektronların atom çekirde­
ğinin çekim etkisinden koparak serbest kal­
malarına yol açar. Am a yıldızdan uzaklaştık­
ça m orötesi ışınlar zayıfladığı için, bu elek­
tron ve çekirdekler yeniden birleşebilir. Birle­
şirken de, İyonlaştırıcı ışımadan aldıkları ilk
enerjiyi yeni bir ışıma biçiminde geri salarlar.
Bu ışımanın bir bölümü tayfın görünür ışık
bölümünde olduğu için, uzayın çok büyük bir
bölgesi D ünya’dan görülebilecek parlaklıkta
ışıldar. Bu tür parlak bulutsulara salmalı
bulutsu denir.
Küçük teleskoplarla bakıldığında bir geze­
gen gibi göründükleri için gezegence bulutsu­
lar diye anılan bulutsular da salmalı bulutsu
türündendir. Çalgı (Lyrae) takımyıldızında
yer alan H alka bulutsu gezegence bulutsula­
Ç eşitli b u lu tsu tü rle ri vard ır. O rion
takım yıldızın da ki A tbaşı b u lu tsu
(solda) gaz ve tozdan oluşan karanlık
b ir b u lu tsu d u r. A rkasındaki parlak gaz
b u lu tla rın ın ö n ün de ki karanlık silü e ti
b ir at başını andırır. Çalgı
takım yıldızın da ki Halka b u lu tsu (altta
solda) ise b ir yıldızın dış katm an la rın ın
pa tlaya rak halka b iç im in i alm asıyla
o lu ş m u ş b ir gezegence bu lu tsu d u r.
Yengeç bu lu tsu su (altta sağda)
1054'teki b ir süp ern ova pa tlam a sıyla
oluşa n ve gide rek g e nişleye n b ir gaz
b u lu tu d u r. Bu b u lu ts u n u n ortasında
p u ls a ry a da atarcayıldız d$nen bir
nö tro n yıldızı vardır.
Palomar Observatory, California Irıstitute o f Techonology
rın en tanınmış örneklerinden biridir. Bu
bulutsu 1779’da ilk kez gözlendiğinde Jüpiter
gezegenine benzetilmişti. Sonradan Sir William
Herschel, bu tipteki bütün bulutsular için
“gezegence” ya da “gezegenimsi” adını öner­
di. Gezegence bulutsuların merkezinde genel­
likle çok sıcak bir yıldız vardır ve bulutsudaki
hidrojen bulutlan evriminin ileri bir aşam a­
sında bu yıldızdan yayılmıştır. Yayılan gaz,
yıldızın m orötesi ışınlarıyla iyonlaşmış du­
rum dadır. Bulutsu yıldıza yakınken ışık saç­
maz; çünkü kuvvetli ışıma bütün hidrojen
gazını iyonlaştırmıştır ve elektronların yeni­
den çekirdekle birleşerek ışık yaymasını ön­
ler. Am a bulutsu yıldızdan yeterince uzaklaş­
tığında ışıma enerjisi zayıflar ve gaz yeniden
ışık yaymaya başlar. Bulutsu bu aşamadayken

içi boş, parlak bir küre görünüm ündedir.
Teleskopla bakıldığında bu küre tıpkı geze­
genler gibi bir disk biçiminde görülür. G eze­
gence bulutsular öbür bulutsulara oranla çok
daha küçüktür ama yoğunlukları fazladır.
Sam anyolu’ndaki çok sayıda gezegence bulut­
sudan 1.000 kadarı gözlemlenmiş ve listesi
çıkarılmıştır.
Salmalı bulutsuların bir başka türü de
yayınımlı bulutsular'dır. Bu bulutsuların en
tanınmış örneği olan Orion bulutsusu dev
boyutlarda bir toz ve gaz bulutudur. Bu kütle
büyük ölçüde, birer ışıma kaynağı olarak
bulutsunun parıldam asına yol açan sıcak yıl­
dızlardan doğmuştur. O rion bulutsusu çıplak
gözle görülebilen tek bulutsudur.
Bir süpernova patlamasından doğan bulut,
eğer bu patlayan yıldız buluttaki gazı iyonlaş­
tırmaya yetecek kadar ışıma yayabilen sıcak
ve küçük bir kalıntı bırakırsa salmalı bir
bulutsu haline gelebilir. Örneğin Boğa takım­
yıldızındaki Yengeç bulutsusu böyle oluş­
m uştur. Bu bulutsunun m erkezinde, hemen
hemen yalnızca nötronlardan oluşan ve büyük
bir hızla dönen bir yıldız bulunur. Yalnızca
birkaç kilom etre çapındaki bu çok küçük
yıldızda her saniye çok sayıda ışınım patlam a­
sı gerçekleşir. Bu nedenle tıpkı bir nabız gibi
atan bu yıldızlara pulsar ya da atarcayıldız adı
verilir (bak. Y IL D IZ ).
Bazı bulutsularda, iyonlaşmaya yol açacak
kadar sıcak yıldızlar bulunmaz. A m a, çevre­
deki daha soğuk bir yıldızdan gelen ışık,
bulutsudaki toz parçacıklarına çarparak dört
bir yana yansıyabilir. Bir bölümü D ünya’ya
kadar ulaşan bu yansımış ışık nedeniyle bu
yansımalı bulutsular da tıpkı salmalı bulutsu­
lar gibi gökyüzünde parlak bir leke olarak
görülür. A stronom lar, ışığına bakarak bu iki
tür bulutsuyu birbirinden ayırt edebilirler.
Çünkü yansımalı bir bulutsunun ışığı, o bulut­
suya ışığını gönderen yakındaki yıldızın tay­
fıyla aynı renkleri içerir. Kendisi ışık saçan
salmalı bir bulutsunun tayfı ise, yalnızca o
bulutsuda bulunan az sayıdaki elem entin
renklerinden oluşmuştur.
Karanlık bulutsular tem el olarak toz parça­
cıklarından oluşur ve gökyüzünde geniş, ka­
ranlık bölgeler olarak görülür. Çünkü bu
bulutsular yıldızlardan çok uzakta bulunduk­
BUMERANG 59
ları için ne yıldızın ışığını D ünya’dan görüle­
bilecek kadar yansıtabilir, ne de yıldızın
ışımasıyla iyonlaşabilir. Yalnızca arkalarında
kalan yıldızların ışığının önüne geçtikleri za­
man karanlık bir leke olarak görülebilir.
Karanlık bulutsuların arkasında kalan yıldız­
lar da ya hiç görülmez ya da ışığı iyice
soluklaşır. Karanlık bulutsuların en tanınmış
örneklerinden biri Atbaşı bulutsu, öbürü de
Güneyhaçı takımyıldızında yer alaıı ve teles-
kopsuz da görülebilen Kömürçuvalı bulutsu­
sudur.
BUMERANG, tarihin en eski ve en ilginç
silahlarından biridir. Bumerang tahtadan ya­
pılmış, kıvrık bir fırlatma sopasıdır. Havaya
fırlatıldığında, geniş bir çem ber çizer ve atıcı­
ya geri döner. Avustralya Yerlileri ve Arizo-
na’daki H opiler’den başka Kuzeydoğu A frika
ve Güney H indistan’da da özellikle avlanma
amacıyla kullanılır.
Bum erangların iki türü vardır: Atıcıya geri
dönen ve dönmeyen. Geri dönmeyen bum e­
ranglar geri dönenlerden daha uzun, daha
ağır ve daha düzdür. Av sırasında hayvanları,
savaşta da düşmanı ağır biçimde yaralayabilir,
hatta öldürebilir. Geri dönen bum eranglar
oyun amacıyla kullanılır. Geri dönmeli bum e­
rang 30-75 cm uzunluğunda sert ve hafif bir
tahtadan yapılmıştır. Kenarlarının açısı 90°-
120° arasında değişir. Bir yüzü yassı, öbür
yüzü şişkincedir. Bu özelliklerinden dola­
yı, fırlatıldığında kendine özgü bir çevrim
hareketiyle havada uçar ve atıcısına geri ge­
lir.
AvustralyalI Y erliler’in fırlattığı bum erang,
önce düz bir doğrultuda yaklaşık 30 m etre
gittikten sonra, 50 m etre çapında bir çem ber
çizer ve atıcısına geri döner. Yere çarparak
fırlatılırsa büyük bir hızla yukarı sıçrar, hava­
da geniş bir çember çizerek geri döner.
Bumerang Nasıl Fırlatılır?
Bum erang düz arka yüzü dışa dönük olarak,
sağ elle bir ucundan tutulur. Ö bür ucu yukarı­
ya dönük biçimde, yere dikey durmalıdır.
Yüz rüzgâra dönük olmalı ve bum erang hafif­
çe sağa yatırılmalıdır. 25 m etre uzaklıkta ve
yerden yaklaşık 5 m etre yüksekte bulunan bir
noktaya nişan alınır. Fırlatırken, sert bir bilek
60 BUNUEL

hareketiyle bum eranga hız kazandırm ak ge­

rekir.
Bum erang, zararsız görünümüne karşın
A v u s tra ly a 'n ın dikkatsiz kullanılırsa, birine çarparak ağır
O ueensland biçimde yaralayabilir. Bu nedenle bumerangı
bö lg esin de
kullan ılan geri
çevrede kimsenin bulunmadığı, açık bir arazi­
d ö n m e ye n , kuğu de denem ekte yarar vardır.
bo ynu b iç im in d e
b ir bu m erang.
BUNUEL, Luis (1900-1983). Ünlü İspanyol
sinema yönetmeni Luis Bunuel Çalanda ken­
tinde doğdu. G erek bu kent, gerek büyüyüp
yetiştiği Zaragoza kenti Katolik inançlarına
sıkı sıkıya bağlı insanların yaşadığı yörelerdi.
Varlıklı bir ailenin yedi çocuğundan en büyü­
ğü olan Bunuel ilk ve ortaöğrenimini din eği­
timi veren bir okulda tamamladı. Çalışkan
ve başarılı bir öğrenci, şakacı ve dinsel inanç­
ları alaya alan bir çocuktu. Bu özelliği filmle­
rinde de göze çarpar.
1917-25 yılları arasında M adrid Üniversite-
O ym ala rla
bezenm iş, geri
si’nde felsefe öğrenimi gördü. Federico G ar­
d ö n e b ile n bir d a Lorca, Salvador Dali, Rafael Alberti gibi
A vu stra lya ünlü sanatçılarla tanışıp dostluk kurdu. Öğ­
bu m era ngı.
rencilik döneminde şiirle ilgilendi, yazdığı
şiirler dergilerde yayımlandı. Öğrenimini bi­
tirdikten sonra 1925’te Paris’e yerleşmesi
sanat yaşamında bir dönüm noktası oldu.
Burada Gerçeküstücülük A kım ı’nın öncüle­
riyle tanışarak topluluklarına katıldı (bak.
G e r ç e k ü s t ü c ü l ü k ). B u dönemde bir izleyici
olarak sinemayla ilgileniyor, bir dergide film
eleştirileri yayımlıyordu, ama Fritz Lang’ın
Der müde Tod (1921; “Yorgun Ö lüm ”) filmi­
ni görünceye kadar, yönetm en olmayı düşün­
müyordu. Bunuel, Son Nefesim (mon Derier
soupir-, 1982) adıyla yayımladığı anılarında
sinemaya başlamasında bu filmin çarpıcı etki­
sinden söz eder.
Güney Sinemayı öğrenm ek için bir süre Jean
Pasifik'teki
V an ua tu 'd an , E pstein’in yanında asistanlık yaptı. Am a,
geri dö nm e yen yapılan filmleri beğenmiyor, düşlerini filme
tü rd e n bir aktarm ak istiyordu. Bu düşüncesini arkadaşı
bu m erang.
Salvador D ali’ye açtığında coşkuyla karşılan­
dı ve ortak bir senaryo çalışmasına giriştiler.
Senaryolarını psikolojik, kültürel ve m antık­
sal hiçbir açıklamaya olanak vermeyen konuş­
ma ve görüntüleri temel alarak oluşturdular.
Bunuel ortaya çıkan senaryoyu annesinden
aldığı parayla filme çekerek ilk çalışması
(Üst ve orta) The Field Museum ofNatural History in Chicago,
(alt) The Trustees o f the Australian Museum, Sydney Bir Endülüs Köpeği'ni (Un chien andalou;
 BURÇLAR KUŞAĞI 61

(1950; “Y itikler”) adlı filmini yaptı. 1951’de

Cannes Film Şenliği’nde en iyi yönetm en
ödülünü kazanmasını sağlayan bu filminde
M eksiko kentinin kenar mahallelerinin ço­
cuklarını ele alıyor, onların suça itilme neden­
lerini ve toplum daki şiddet eğilimini dile
getiriyordu. M eksika sinemasını da etkileyen
ve yönlendiren Bunuel, artık ustalığı tartışıl­
maz bir yönetm en olarak ünlenmişti.
Bunuel, 1980’de son filmi Cet obscur objet
du desir'e (“Arzunun O Belirsiz Nesnesi”)
kadar birçok film yönetti. Bu filmlerin başlı-
caları şunlardır: Bir papazın yaşamından yola
çıkarak Hıristiyanlık’ı eleştirdiği Nazarin
(1958); bir rahibe adayının yaşamını konu
alan, toplum un değer yargılarına yönelttiği
alay ve taşlamalarla dolu Viridiana (1961);
soyluların yaşamını yergili bir dille anlattığı
Le Journal d ’une fem m e de chambre (1964;
“Bir O da Hizmetçisinin G ünlüğü”); zenginle­
rin yaşamındaki ikiyüzlülüğü yansıtan G ün­
düz Güzeli (Belle de jour; 1967). Yarattığı iki
A B C Ajansı
başyapıt olarak El ângel exterminador (1962;
İspanyol sinem a yö n e tm e n i Luis Bunuel to p lu m c a
yasak sayılan ko n u la r üstüne y aptığı film le riy le
“M ahveden M elek”) ve Le Charme discret de
tan ın m ıştır. la bourgeoisie (1973; “Burjuvazinin Gizli Çe­
kiciliği”) adlı filmleri gösterilebilir. El ângel
exterminador'da yemekli bir toplantı için bir
1928) tamamladı. Bu film Gerçeküstücülük evde bulunan bir grup zengin, anlaşılmaz bir
Akımı’nın sinemadaki ilk örneklerinden biriy­ nedenle bir daha evden dışarı çıkmazlar.
di. Bilinçaltının dışa vurulmasından kaynak­ Başlangıçta aralarında ölçülü, kibar bir ilişki
lanan bir dizi gülünç ya da ürkütücü görüntü­ vardır. Bu ilişki zaman geçtikçe kabalaşır ve
den oluşan filmin yarattığı yankı ve coşku işi neredeyse birbirlerini yemeye kadar vardı­
sürerken Bunuel, senaryosu gene ortak çalış­ rırlar. L e Charme discret de la bourgeoisie de.
manın ürünü olan ikinci filmi Altın Çağ’ı gene zenginler konu edilir.
( L ’Âge d ’or\ 1930) gerçekleştirdi. Bu filminde 1983’te M eksiko’da ölen Bunuel, filmlerin­
kural tanımayan âşk temasını işliyor, toplum a de işlediği toplumsal adaletsizlik, dinsel tu tu ­
egemen olan yerleşik değer yargılarına şiddet­ culuk, vahşet ve cinsellik gibi konularla üze­
le karşı çıkıyordu. Filmin gösterimi tutucu rinde en çok tartışılan yönetmenlerden biridir.
kimselerin tepkisiyle karşılaşmış ve sonunda Toplumca yasak sayılan konular üzerindeki
film yasaklanmış; bu yasak 1980’e kadar açık sözlülüğü ve cesareti ile sinemaya büyük
sürmüştür. Bunuel daha sonra Las Hurdes katkıda bulunmuştur.
yöresindeki yoksulların yürekler acısı yaşamı­
nı konu alan Las Hurdes/Tierra Sin P a n \ BURÇLAR KUŞAĞI. D ünya’dan bakıldığın­
(1932, “Las Hurdes/Ekm eksiz T oprak”) adlı da, Güneş yıl boyunca yıldızların arasında
belgeseli çekti. Bu filmde kilisenin görkemli belirli bir yol izleyerek dolanırmış gibi görü­
zenginliğinin yanı sıra halkın hastalık ve nür. G üneş’in yıllık hareketi sırasında izlediği
umutsuzluk içindeki yaşamını görüntülemişti. bu yörünge, gökyüzünü bir kuşak gibi çepe­
Sonraki yıllarda Ispanya’da ve A B D ’de bir çevre sardığı varsayılan düşsel bir kuşağın tam
süre film yapımcısı olarak çalıştı. 1947’de ortasından geçer. Buna astronomi ve astrolo­
M eksika’ya yerleşti ve orada Los olvidados jide burçlar kuşağı ya da zodyak denir.
62 BURÇLAR KUŞAĞI
YENGEÇ
ASLAN
Güneş
TERAZİ
AKREP D ünya'nın yörüngesi
OĞLAK
Aslında burçlar kuşağı astronom ların tutulum
(ekliptik) dedikleri gökküre dairesiyle hem en
hem en çakışır, yalnız daha geniştir. Dün-
ya’nın Güneş çevresindeki yörüngesinin yer
aldığı tutulum düzleminin her iki yanındaki
9°’lik bölgeyi kapsar.
A y’ın Dünya çevresindeki yörüngesi ile
Plüton dışındaki bütün gezegenlerin Güneş
çevresindeki yörüngeleri tutulum düzlemine
yakın olduğu için, bu gökcisimleri de burçlar
kuşağında görülür. Burçlar kuşağı üzerinde
12 takımyıldız yer alır {bak. TAKIMYILDIZ).
Burçlar kuşağı bu takımyıldızlar arasında eşit
olarak bölünmüş ve her takımyıldıza kuşağın
30°’lik bir bölümü ayrılmıştır. Bu bölümlere
burç denir. Burçları ilk kez adlandıran eski
Babilli astronom lar burçlar kuşağının her
bölümüne o bölümdeki takımyıldızın adını
vermişlerdi. Bu takımyıldızlardan çoğunun
gökyüzündeki görüntüsünü bir hayvana ben­
zettiklerinden burçların çoğu bir hayvanın
adıyla anılır. Nitekim zodyak adı da “hayvan”
Dünya G üneş'in
çevresinde do la nırken,
yıldızla rın arasından geçen
ve tu tu lu m denen bir
yö rü n g e izler. D ü nya 'd an
bakıldığında Güneş de bu
tu tu lu m dü zle m ind eki
takım yıldızla ra g ö re y e r
d e ğ iş tiriy o rm u ş g ib i
g ö rü n ü r. Bu ta kım yıld ızla r
b u rçla r kuşağının yıldız
kü m e le rid ir. Yandaki
çizim de, burç işa re tle rin in
yarısı D ünya'dan
g ö rü ld ü ğ ü b iç im iy le
g ö s te rilm iş tir. Ö b ü rle ri ise
sanki gökküredeki
iz d ü ş ü m le riy le kürenin
Dünya BALIK dışında kalıyo rm uş g ib i
g ö rü lü y o r. Dünya te m m u z
ayının son la rın a do ğ ru
y ö rü n g e si üzerindeki
KOVA
noktaya ulaştığında,
G üneş de bu rçla r
kuşağındaki Aslan
ta kım yıldızıyla b irlikte
d o ğ u p batar.
anlam ındaki Yunanca bir sözcükten türetil­
miştir.
Burçlara adını vermiş olan takımyıldızlar
bugün kendi adlarını taşıyan bölgede görül­
mez; her takımyıldız bir sonraki bölgeye
kaymıştır. Örneğin Koç takımyıldızı Boğa
burcunda, Boğa takımyıldızı İkizler burcun­
dadır. Bunun nedeni “ılım noktalarının yalpa­
laması” denen olaydır. Ilım noktaları, D ünya’
mn yörünge düzlemi ile Dünya ekvatorunun
gökkubbedeki izdüşümünün kesişme noktala­
rıdır. Bu noktaların zamanla yer değiştirmesi
sonucunda yıldızların gökyüzünde göründük­
leri yerler de değişir. Yılda 50,26 saniyelik bir
açı değerinde olan bu yalpalama, 2.150 yılda
30°’lik bir kaymaya yol açar. Bu nedenle
burçlar kuşağındaki takımyıldızlar bu süre
içinde kendi adlarını taşıyan bölgeden bir
burç boyu kadar öteye kaymıştır. Ilım nokta­
larının yalpalamasını ilk kez Eski Yunanlı
astronom H ipparkhos açıklamıştır {bak. HİP-
PARKHOS).
 BURDUR 63

Burçlar Kuşağı Takımyıldızları sa burasının çayırlarla kaplı sulak bir yer

Aşağıdaki listede burçlar kuşağının 12 takım­ olması gerektiğini söyler ve “burada dur ve
yıldızı, gökyüzünde göründükleri sıraya uygun yerleş” der. Böylece kurulan yerleşim yerine
olarak, Latince ve Türkçe adlan ve simgeleriy­ “B urada dur” adı verilir ve bu ad da giderek
le gösterilmiştir. B urdur’a dönüşür. Oysa burasının Bizans
Takımyıldızın Türkçe adı Sim gesi
D önem i’nde Polydorion adıyla anıldığı bilin­
Latince adı m ektedir. Bu adın zamanla B urdur’a dönüş­
tüğü sanılmaktadır.
Aries Koç T
Taurus Boğa ’ ö '*
Gemini ikizler n Doğal Yapı
Cancer Yengeç 02 5

Leo Aslan sı
B urdur ili toprakları Batı Toroslar’ın uzantı­
Virgo Başak larıyla engebelendirilmiştir. Birbirine paralel
Libra Terazi olan uzantılar arasında bazı çöküntü alanları
Scorpius Akrep "1
Sagittarius Yay t yer alır. İl topraklannı batıda Eşler Dağı’nın
Capricornus Oğlak n doğu uzantısı, kuzeyde Söğüt Dağları, güney­
Aquarius Kova
Pisces Balık de de Katrancık Dağı kuşatır. Bucak kentinin
M
batısındaki Kestel D ağı’nın doruğu 2.331
Gelecekteki olayları önceden söyleyebile­ m etreye ulaşır. B urdur ilinin büyük bölüm ün­
ceklerini öne süren astrolog ya da müneccim­ de akarsular denize doğrudan ulaşam adığın­
ler ile bugünkü yıldız falı yorumcuları burç dan bu yöre kapalı bir havza niteliğindedir.
simgelerinden çeşitli anlamlar çıkararak bu­
gün bile bu boş inançları sürdürürler ( b a k . BURDUR İLİNE İLİŞKİN BİLGİLER
ASTROLOJİ).
YÜZÖLÇÜMÜ: 6.887 km 2.
NÜFUS: 248.002 (1985).
BURDUR. Akdeniz Bölgesi’nin Göller Yöre-
İL TRAFİK NO: 15.
si’nde yer alan B urdur ili toprakları güneyba­
İLÇELER: Burdur (merkez), Ağlasun, Bucak, Gölhisar,
tıda Teke Y arım adasının iç kesimlerine doğ­ Karamanlı, Kemer, Tefenni, Yeşilova.
ru uzanır. B urdur adının nereden kaynaklan­ İLGİ ÇEKİCİ YERLER: insuyu Mağarası, Salda Gölü ve
dığına ilişkin çeşitli söylentiler vardır. Bunlar­ Köroğlu Beli orman içi dinlenm e yerleri, Aziziye
O rmanları; Tymbrianassos, Sagalassos (Ağlasun),
dan birine göre, doğudan gelip A nadolu’nun Krernna (Çamlık) ve Kibyra (Gölhisar) eskiçağ kentle­
içlerine doğru ilerleyen bir Türkm en aşireti­ ri; Burdur Ulucam isi; Divanbaba, Şeyh Sinan ve Taş
(Taşdemir) cam ileri; Baltaoğlu, Eskiyeni, Tabak ha­
nin gözleri görmeyen yaşlı reisi bugünkü m am ları; Susuz Hanı ve incir Kervansarayı; Burdur
Burdur kentinin bulunduğu yere gelince du­ Müzesi.
rur. Oğluna, duyduğu güzel kokulara bakılır­
İlin kısa akışlı akarsularının çoğu Burdur,
K arataş, Salda, Yarışlı ve Gölhisar göllerine
dökülür. Bu küçük akarsular üzerinde sula­
mayı sağlamak ve taşkınları önlem ek amacıy­
la Karamanlı, Kızılsu ve Onaç barajları kurul­
m uştur. İlin batısından güney-kuzey doğrultu­
sunda geçip Denizli ili sınırları içine giren
D alam an Çayı ile doğusundan kuzey-güney
doğrultusunda geçip Antalya ili sınırları içine
giren Aksu Çayı A kdeniz’e dökülür. Oluk
biçimli bir çöküntü alanının sularla dolmasıy­
la oluşan B urdur G ölü’nün dışarıya akıntısı
olmadığından sulan tuzludur ve bu nedenle
gölde balık yaşamaz. Bazı kesimleri İsparta ili
sınırlan içinde kalan bu gölde yaşayan su kuşla-
n için koruma ve üretme alanı kurulmuştur.
64 BURDUR
B urdur ilinin en önemli düzlüğü olan T e­
fenni Ovası tarımsal üretim bakım ından
önem taşır. Tabanları birer eski göl yatağı
olan Burdur, Ağlasun, Bucak, Gölhisar ova­
ları ile Yeşilova ilin öbür düzlükleridir. B ur­
dur ilinin yaklaşık üçte biri orm anlarla kaplı­
dır. O rm anlar meşe, kızılçam, karaçam ve
köknarlardan oluşur. Antalya sınırındaki
yüksek dağlarda dünyada örnekleri az bulu­
nan sedir orm anlarına rastlanır.
Akdeniz Bölgesi’nde yer almasına karşın,
Ege Bölgesi’nin İçbatı A nadolu Bölüm ü’ne
yakınlığı nedeniyle hem Akdeniz ikliminin
hem de karasal iklimin etkisinde olan B urdur
ilinde kışlar soğuk ve kar yağışlı, yazlar sıcak
ve kurak geçer.
Tarih
B urdur G ölü’nün güneybatısında bulunan
Hacılar Höyüğü’nde yapılan kazılar Burdur
ilinin yerleşim tarihinin Cilalı Taş D evri’ne
kadar uzandığını göstermiştir. B urdur yöresi,
H ititler döneminde Arzava Krallığı sınırları
içinde yer aldı, İÖ 13. yüzyılda başlayan
Frigya egemenliğinin izlerine, D üğer köyün­
deki Tymbrianassos kentinin en eski kalıntıla-
Şemsi Güner
B u rd u r'd a ki, u zu nluğu 600 m e tre yi bu la n,
eskiçağ lard an kalm a İnsuyu M ağarası gü n ü m ü zd e
ışıklandırılarak tu riz m e a çılm ıştır.
Anadolu Yayıncılık Arşivi
B u rd u r'd a ki Sagalassos (A ğlasun) eskiçağ kent
kalıntıları.
rı arasında rastlanır. Bölge daha sonra sırasıy­
la Lidya, Pers, M akedonya, Selevkos, Berga­
ma ve Rom a egemenliğine girdi. Bizans
döneminde Polydorion adıyla anılan yöreye
11. yüzyılda Türkm enler’den olan Kınalı aşi­
reti yerleşti. Bu dönem de Tirkemiş olarak
adlandırılan yörenin merkezi B urdur Kalesi
idi. 13. yüzyılda A nadolu Selçuklularının 14.
yüzyılda da Ham idoğulları’nın eline geçen
Tirkemiş, 14. yüzyılda Hamidoğulları tarafın-
üan Osm anlılar’a satılan topraklar arasında
yer aldı. 1402’de A nkara Savaşı sonrasında
B urdur ve çevresi bir süre için Osmanlı
denetim inden çıktıysa da 1430’da gene Os­
manlI Devleti topraklarına katıldı. 19. yüzyı­
lın sonunda Konya vilayetine bağlı bir sancak
olan Burdur, Kurtuluş Savaşı sırasında 28
Haziran 1919’dan 1 Haziran 1921’e kadar
İtalyan işgali altında kaldı. Bu sırada, 1920’de
bağımsız sancak olarak doğrudan İstanbul’a
bağlanan B urdur, Cum huriyet’in ilanından
sonra il yapıldı.
Ekonomi
B urdur ilinin ekonomik yaşamında tarım ilk
sırada yer alır. İlde yetiştirilen başlıca tarım
ürünleri önem sırasına göre şekerpancarı,
buğday, arpa, kavun, elma, havuç, soğan,
karpuz, patates, dom ates, nohut ve üzümdür.
Ü retim m iktarı az olmakla birlikte anason,
haşhaş ve gülyağcılıkta kullanılan gül ilin
önemli gelir sağlayan bitkisel ürünlerin-
dendir.
B urdur ilinde büyük bir yer tutan dağların
çayırlık alanlarında kıl keçisi ve koyun yetişti­
 BURKİNA FASO 65

rilir. B urdur kenti ve çevresinde şekerpancarı gındır. Bu kilimler hem iç pazarlarda hem de
küspesine dayalı olarak sığır besiciliği geliş­ ülkemize gelen turistler arasında alıcı bul­
miştir. Dağlık alanlardaki orm anlardan elde m aktadır. Kökleri eskiye dayanan gelişmiş el
edilen ürünler önemli bir geçim kaynağıdır. sanatlarından biri de dövme bakırcılıktır.
Fazla gelişmemiş olan sanayi kuruluşları Burdur ili tarihsel yapılar açısından oldukça
şeker, süt ürünleri, un fabrikaları ile et zengindir. Dokuz mimari kattan oluşan Hacı­
kombinasından oluşur. lar Köyü Höyüğü Cilalı Taş Devri (Neolitik
İlin turistik bakım dan önem taşıyan başlıca Çağ) ve Bakır Çağı (Kalkolitik Çağ) kalıntıla­
doğal güzellikleri İnsuyu M ağarası, Burdur rının bulunduğu en önemli merkezdir.
Gölü kıyısındaki plajlar ve konaklam a tesisle­
riyle orm an içi dinlenme yerleridir. İl Merkezi: Burdur
Yeraltı kaynakları bakımından fazla zengin İlin kuzey kesiminde kurulmuş olan Burdur
olmayan Burdur ili topraklarında bazıları kenti kendi adıyla anılan gölün 4 km kadar
işletilen manganez, kükürt ve linyit içeren kuzeydoğusunda yer alır. Gölün doğu kıyısın­
m aden yatakları vardır. da yükselen tepelerin yamaç ve düzlüklerinde
kurulmuş olan kent gölü ve vadiyi bütünüyle
Toplum ve Kültür görür. Kent ile B urdur gölü arasında bağlar
Eskiçağlardan beri süregelen el sanatları gele­ ve gül bahçeleri vardır. Ortasından Kurna
neği günümüzde özellikle kırsal yörelerde Deresi geçen kentin iki yakası birçok köprü
sürm ektedir. El sanatları alanında özellikleri­ ile birbirine bağlanmıştır.
ni koruyan dokumacılık yörenin yaşamında Burdur kenti tarih boyunca Ege Bölgesi’ni
önemli bir yer tutar. Burdur dokum aları A ntalya’ya bağlayan yollar üzerinde önemli
desen ve renk zenginliğiyle ünlüdür. Oldukça bir konaklam a merkezi olmuştur. O günler­
eski bir geçmişi olan halıcılık da 1950’den den günümüze kalan Koca Oda ile Taş Oda
sonra ilin ekonomik yaşamında önemli bir yer konaklayanların yararlanm aları için yapılmış
tutm aya başlamıştır. B urdur halıları düğüm birer konukeviydi. Bugün de İstanbul-Antal­
sayısı ve renkleriyle hemen ayrımsanır. Kilim ya Karayolu kentin 2 km yakınından geçer.
dokumacılığı genellikle dağ köylerinde yay­ Yapımı İÖ 2000’lere uzanan Pisidya Kalesi
üzerine kurulan kentte Osmanlı dönem inden
Şemsi Güner kalma birçok yapı 1914 depremiyle büyük bir
yıkıma uğramıştır.
Kentte A kdeniz Üniversitesi’ne bağlı B ur­
dur Meslek Yüksekokulu ile B urdur Eğitim
Yüksekokulu vardır. Kentteki müzede Pi­
sidya dönemine ilişkin birçok yapıt sergilen­
m ektedir.
Kentin nüfusu 53.995'tir (1985).

BURGAZADA bak. P re n s A d a la ri.

BURHANEDDİN (KADI) bak. K adi B u rh a -

NEDDİN.

BURKİNA FASO. 1984’e kadar Yukarı Volta

B u rd u r G ö lü ’ nün d o ğ u su n d a ki yükselen tep ele rde
ku ru lm u ş olan B u rd u r kenti gö lü ve va d iyi
b ü tü n ü y le gö rür.
olarak bilinen Burkina Faso, A frika’nın batı­
sında, denize kıyısı olmayan bir ülkedir.
Kuzey ve batıda Mali, güneyde Fildişi Kıyısı,
G ana ve Togo, doğuda Benin ve Nijer ile
çevrilidir. Burkina Faso güneye doğru hafif
eğimi olan geniş bir yayladır. Bu yaylayı
Volta Irm ağı’nın kolları akaçlar. Ülkenin
66 BURMA
çalılıklarla kaplı kuzey bölgesi kuraktır. Uzun
otlar ve bodur ağaç kümelerinin yer aldığı
güney bölgesinde tropikal iklim egemendir.
Yılın büyük bir bölüm ünün kuru ve sıcak
geçtiği bu bölge haziran-ekim ayları arasında
yağış alır. Ülkede yaşayan başlıca hayvanlar
yaban sığırı, fil, suaygırı, timsah, aslan, anti­
lop ve m aymundur. Ayrıca çok çeşitli kuş
türlerine rastlanır.
Ülke halkının çoğunluğunu Mosiler oluştu­
rur. Mosiler M ore dilini konuşur. More di­
linde, Burkina Faso “dürüst insanların yur­
du” anlamına gelm ektedir. Ülkede resmi dil
ise Fransızca’dır. Nüfusun yarısı atalara tapın­
maya dayanan kabile dinlerine bağlıdır; buna
yakın bir bölümü M üslüman, yaklaşık sekizde
biri de Hıristiyan’dır.
Büyük bir bölümü çiftçilikle geçinen halk
sığır, koyun ve keçi besler. Ü lkede yetişen
başlıca ürünler darı, mısır, pirinç ve dış
ülkelere de satılan yerfıstığıdır. Ülke toprak­
larının sadece yüzde 10’u ekime elverişlidir.
Irm aklardan bol tatlısu balığı çıkar. Ayrıca
balık üretm e çiftlikleri balıkçılığa önem ka­
zandırmıştır. Ülkede yetiştirilen sığırların eti
ve derisi Fildişi Kıyısı’na ve G ana’ya satıl­
m aktadır.
BURKİNA FASO'YA İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 274.200 km 2.
NÜFUS: 8.308.000 (1987).
YÖNETİM BİÇİMİ: Askeri yönetim .
BAŞKENT: Uagadugu.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Süpürgedarısı, darı, şekerkamışı,
köklerinden yararlanılan bitkiler, mısır.
BAŞLICA İHRACAT ÜRÜNLERİ: Pamuk, yerfıstığı.
ÖNEMLİ KENTLER: Uagadugu, Bobo Diulasso, Kudugu.
EĞİTİM: Zorunlu değil; okul çağındaki çocukların yakla­
şık yüzde 20'si okula gitm ektedir.
Burkina Faso’da altın, boksit ve manganez
gibi değerli m aden yatakları vardır; ama
bunların işletilebilmesi için büyük yatırımlar
gerekm ektedir. Ülkenin ikinci büyük kenti
olan Bobo Diulasso’da yağ ve şeker fabrikala­
rı kurulm uştur. Burkina Faso’da gelişmiş bir
karayolu ağı vardır; ayrıca başkent Uagadugu
ve ikinci büyük kenti olan Bobo Diulasso,
demiryoluyla Fildişi Kıyısı’nın başkenti Abid-
ja n ’a bağlanırlar. H er iki kentin de bir havali­
manı ve radyo istasyonu, U agadugu’da bir de
televizyon istasyonu bulunm aktadır. H asta­
neler, sağlık merkezleri ve uzak köylere
götürülen gezici sağlık hizmetleri A frika’nın
bu bölgesinde yaygın olan uyku hastalığına ve
cüzama karşı etkili olmuştur.
14. yüzyılda M osiler’in Uagadugu yakınla­
rında kurdukları krallık 1896’da Fransa’nın
denetimi altına girdi. Ülke 1947’de, Yukarı
Volta adıyla Fransız Birliği’nin denizaşırı top­
raklarından biri oldu. 1960’ta bağımsızlığına
kavuşan Burkina Faso, Mali ile sınır anlaşmaz­
lıkları, kuraklık ve kaynak azlığı gibi sorunlar
nedeniyle önemli bir gelişme sağlayamadı.
Genç bir nüfus yapısı olan Burkina Faso’
da, yaşı 15’in altında olanların nüfusa oranı
yüzde 50’ye yakındır.
BURMA bak. BİRMANYA.
BURNS, Robert (1759-1796). İskoçyalı bir
şair olan R obert Burns İngilizce’nin İskoç
lehçesiyle yazdığı duygusal şiirleri, şarkıları
ve yergileriyle ün kazandı.
R obert Burns yoksul bir çiftçinin oğlu
olarak A yrshire’de doğdu. Özel öğrenim
gördü; Fransızca, biraz da Latince öğrendi.
Gençlik yıllarında babasının çiftliğinde çalıştı.
Babasının, yıllarca emek harcayarak çalışma­
sına karşın, 1784’te her şeyini yitirmiş bir
durum da ölmesi R obert’i derinden etkiledi.
Yaşadığı dönem de insanlığa aykırı birçok
şeye göz yuman dinsel ve siyasal inançları
alaya alarak, yergici bir dille şiirler yazdı.
Burns, babasının ölüm ünden sonra kardeş­
lerine bakmak zorunda kaldı. 1786’da Jean
A rm our adında bir kıza âşık oldu. Kızın
babası evlenmelerine izin vermeyince, Jam ai­
ka’ya gitmeye karar verdi. Yolculuk giderleri­
ni karşılamak için ilk kitabı, Poems, Chiefly in
the Scottish Dialecfi (1786; “Çoğu İskoç
Lehçesiyle Yazılmış Şiirler”) yayımladı. Kitap
kısa süre içinde büyük bir başarı kazandı.
O kurları B urns’ü Edinburgh’a çağırdılar. Şiir­
leri çeşitli kesimlerden okurlarca beğenildi,
İskoçyalı şair ve eleştirmenlerin övgüsünü
kazandı. Kıt kanaat geçinebilen çiftlik yam ak­
ları bile B urns’ün kitabını alm aktan geri
kalmıyordu. Ne var ki şair başarısına karşın
yoksulluktan kurtulamadı.

Burns şiirlerinde yakından tanıdığı, sıra­
dan ve yoksul insanların duygularını dile
getirir. Ayrshire lehçesi, eski İskoç dili ve
İngilizce karışımı bir dil kullanarak yazdığı
şiirlerinde, insanın doğallığı ve köylülüğün
soyluluğu türünden konuları büyük bir usta­
lıkla işler.
Başarısı kanıtlandıktan iki yıl sonra Jean
A rm our’la evlenen Burns bir çiftliğe yerleşti.
Çektiği para sıkıntısı ve sağlığının bozulması
onu çalışmaktan yıldırmadı. Eski İskoç şarkı­
larını derlemeye büyük önem verdi ve eski
halk geleneğine bağlı kalarak yeni şarkılar
yazdı.
Eşitlikçi görüşlere yakınlık duyan şair,
Fransız Devrim i’ni coşkuyla karşıladı. Bu
konudaki düşünce ve sözlerinden dolayı var­
lıklı çevrelerin gözünden düştü. O dönem de,
bir halk öyküsüne dayanarak yazdığı “Tam o’
Shanter” adlı şiiri, bir mizah başyapıtı olarak
değerlendirilir. Ününü daha çok, yazdığı şar­
kı sözleriyle kazanan Burns gençliğinden beri
çektiği kalp hastalığından 37 yaşında Dum-
fries’de öldü.
BURROUGHS, Edgar Rice (1875-1950).
Edgar Rice Burroughs bir dizi serüven rom a­
nının kahram anı olan Tarzan’ın yaratıcısıdır.
20. yüzyılın ilk yarısında, çok sevilen Tarzan
öykülerine dayalı çok sayıda film de yapıldı.
A B D ’de, Chicago’da varlıklı bir ailenin
çocuğu olarak dünyaya gelen Burroughs özel
okullarda eğitim gördü. Kısa bir süre ABD
Süvari Birliği’nde görev aldı ve ardından bir
süre değişik işlerde çalıştı.
M ars’ta yaşam üzerine bir dergiye yazdığı
düşsel öykü yayımlanan ilk yazı dizisidir. Bu
diziden sonra M ars’taki düşsel yaşamı anlatan
başka kitaplar da yazdı. O na ün kazandıran
kitabı ise Tarzan, M aymun A d a m 'dır ( Tarzan
o f the Apes; 1914). Bu kitap beyaz bir erkek
çocuğun A frika orm anlarında maymunlarca
büyütülüşünün öyküsüdür. Rom an kısa süre­
de büyük bir başarı sağladı. D aha sonra
Burroughs, kahram anı Tarzan olan 50’den
fazla rom an yazdı. Bu rom anlar arasında The
Return o f Tarzan (1915; “Tarzan’ın D önü­
şü”), The Beasts o f Tarzan (1916; “Tarzan’ın
Flayvanları”) , The Son o f Tarzan (1917;
“T arzan’ın Oğlu”), Tarzan and the Jevvels o f
BURSA 67
Opar (1918; “Tarzan ve O par’ın M ücevherle­
ri”), Tarzan and the A n t M en (1925; “Tarzan
ve Karınca A dam lar”), Tarzan and the City o f
Gold (1933; “Tarzan ve Altın Kenti”), Tarzan
and the Forbidden City (1938; “Tarzan ve
Yasak K ent”) ile Tarzan and the Foreign
Legion (1947; “Tarzan ve Yabancı Lejyon”)
yer alır. Burroughs’un kitaplarının ünü
A B D ’yi aşarak 1942’ye kadar 56 dile çevrildi.
Tarzan ve Altın Arslan 1944’te, Tarzan’ın
Resimli Orman Hikâyeleri 1945’te Türkçe
olarak yayımlandı.
II. Dünya Savaşı’nda dört yıl boyunca
Büyük Okyanus’ta savaş muhabirliği yapan
Burroughs ülkesine döndükten sonra Cali-
fornia’daki çiftliğine yerleşti. Yaşamının son
yıllarını tekerlekli sandalyede geçirmek zo­
runda kaldı; öldüğünde geride yayımlanma­
mış 15 romanı vardı.
BURSA. Büyük bölümü M arm ara Bölgesi’n-
de yer alan Bursa ili toprakları, kuzeyde
M arm ara Denizi kıyısından güneyde Ege
Bölgesi’nin kuzey kesimine kadar uzanır.
Eskiçağdan beri birçok uygarlığın yaşadığı
Bursa ilinin tarihsel bakım dan belki de en
önemli özelliği, iki eski Türk devletinin baş­
kentlerinin bu ilde olmasıdır. A nadolu Sel­
çuklu D evleti’nin başkenti İznik’ti. Osmanlı
D evleti’nin de kuruluş aşaması bu topraklar
üzerinde gerçekleşmiş ve bir süre Bursa, bir
süre de İznik başkent olmuştu. İlk Osmanlı
parası da burada basılmıştır. Bu tarihsel
kentin Bursa adının kaynağına ilişkin çeşitli
söylentiler vardır. Bunlardan gerçeğe en ya-
68 BURSA

kın olanı, Bitinya Kralı I. Prusias’ın yöreyi ele

geçirdikten sonra buradaki kente adını ver­
mesine dayanır.

Doğal Yapı
Bursa ilinin yaklaşık üçte birini dağlık alanlar,
yarısına yakınını da yaylalar kapsar. Yaylalar
daha çok ilin iç, doğu ve güney kesimlerinde-
dir. İlin kuzeyini engebelendiren Samanlı
Dağları, aynı zamanda İstanbul, Kocaeli ve
Sakarya illeriyle doğal sınır oluşturur. D aha
güneyde İznik G ölü’nün güneyinden M arm a­
ra Denizi kıyıları boyunca orta yükseklikte
M udanya D ağlan uzanır. Bunlardan başlıca-
ları Gemiç Dağı, Kurban Dağı ve K aradağ’
dır. İlin orta kesiminde, 2.543 metreye ulaşan
Uludağ yalnızca Bursa'nın ve M arm ara Böl-
gesi’nin değil, Türkiye’nin kuzeybatısında yer
alan dağların en yükseğidir. Uludağ, güney­
doğuya doğru Domaniç D ağlan uzantısını
oluşturur.
Bursa ilindeki alçak düzlüklerin başlıcalan
Orhangazi, Yenişehir, İnegöl, Bursa, M usta­ Erkin Emiroğlu
fakem alpaşa ve Karacabey ovalarıdır. Bursa 15. yüzyılda yap ılan , ç in ile riy le ün lü Yeşil T ürbe
B ursa'daki tü rb e le rin en b ü yü ğ ü d ü r.
BURSA İLİNE İLİŞKİN BİLGİLER
ve içme suyu sağlama amaçlarıyla yapılan
YÜZÖLÇÜMÜ: 11.043 km2. Gölbaşı, Doğancı, Dem irtaş ve Hasanağa
NÜFUS: 1.324.015 (1985). barajları arkasında küçük yapay göller oluş­
İL TRAFİK NO: 16. muştur.
İLÇELER: Bursa (merkez), Büyükorhan, Gemlik, Har­ Bursa ilinin M arm ara Denizi kıyısı oldukça
mancık, İnegöl, İznik, Karacabey, Keleş, Mudanya,
Mustafakemalpaşa, Orhaneli, Orhangazi, Yenişehir. düzdür. Bir çöküntü alanı olan Gemlik Körfe-
İLGİ ÇEKİCİ YERLER: Uludağ M illi Parkı; Çekirge, A r­ zi’nin kuzeyinde Arm utlu Yarımadası yer
m utlu, Oylat, Gemlik kaplıcaları; A rm utlu, Kumla, alır. Yarım adanın batısındaki Bozburun ile
Kurşunlu plajları; Prusa kenti surları; Nikaia (İznik),
M iletopolis (Karacabey), Mirlea (Mudanya), Kirmastı Susurluk Çayı ağzının açığında yer alan ve
(Mustafakemalpaşa), Atranos (Orhaneli), Neopolis yarıaçık cezaevi olarak kullanılan İmralı A da­
(Yenişehir) eskiçağ kentleri; Ayasofya, Koimesis,
Hagios kiliseleri; Nikaia Nekropolü, Sarayı ve Hipo-
sı yönetim bakım ından Bursa iline bağlıdır.
geum u; Orhan Camisi ve Külliyesi, Yıldırım, Yeşil, Bursa ili doğal bitki örtüsü ve iklim yönün­
Hüdavendigâr, Muradiye, Koca Sinan Paşa, ishak den farklılıklar gösterir. İlin kıyı kesiminde
Paşa külliyeleri; Bursa ve Karacabey ulucam ileri;
Yıldırım Bedesteni, Bursa Arkeoloji, Bursa Türk- A kdeniz'e özgü m akiler, zeytinlikler ve bağ­
islam Eserleri, Bursa Atatürk, Mudanya Mütareke, lar görülür. Kıyı ve o rta kesimdeki dağların
İznik müzeleri.
özellikle kuzeye bakan yamaçlarında meşe,
kestane ve gürgen orm anları vardır. U lu­
ili topraklarını M ustafakem alpaşa (Kirmastı) dağ’ın yüksek kesimlerinde karaçam ve U lu­
Çayı, Göksu Çayı, G arsak (Karsak) Suyu, dağ köknarlarından oluşan orm anlar vardır.
Nilüfer Çayı sular. İlin iç ve güney kesimindeki dağlarda kayın,
İldeki başlıca göller ise İznik ve U lubat'tır. karaçam ve sarıçam orm anlarına rastlanır.
Suları tatlı olan bu göllerde tatlısu balıkları ve Bursa ilindeki bu orm anlarda aşırı avlanma
kerevit yaşar. U lubat G ölü’nde bazı küçük nedeniyle soyu tükenm e tehlikesiyle karşı
adalar vardır. Ayrıca sulama, taşkın önleme karşıya olan bazı yabanıl hayvanlar için koru­

ma ve üretm e alanları kurulm uştur. Bunlar
Uludağ ve İnegöl Boğazova’daki geyik, M us­
tafakem alpaşa Paşalar’daki karaca, Karaca­
bey O vakorusu’ndaki sülün üretm e ve koru­
ma alanlarıdır.
Bursa ilinin M arm ara Denizi kıyısında ik­
lim daha yum uşakken, Ege Bölgesi’nin İçbatı
A nadolu bölümünde kalan U ludağ’ın gü­
neyindeki iç kesimlerde kışlar soğuk ve karlı
geçer. Kuytu ve çukur kesimlere daha az
yağış düşerken, yüksek kesimlerde yağış ol­
dukça çoktur.
Tarih
Yapılan çeşitli kazı ve araştırm alarla Bursa ili
topraklarında ilk yerleşmelerin İÖ 4000’lere
uzandığı belirlenmiştir. İÖ 13. yüzyılda Bal­
k an lard an gelen Frigler'in yerleştiği bu yöre­
ye ilişkin kesin bilgiler İÖ 700 yıllarında
Bitinler ile başlar. Bitinya adı verilen bölge
İÖ 6. yüzyılda Lidyalılar’ın eline geçmiş ama,
aynı yüzyılın ortalarında bu topraklara Lidya-
lılar’ı yenen Persler egemen olmuştur. Pers
egemenliğinin son dönemlerinde kurulan Bi­
tinya Krallığı, bu toprakları Roma İm parator­
luğu ele geçirinceye kadar varlığını sürdürdü.
Rom a İm paratorluğu’nun ikiye bölünmesi ile
Bitinya, Bizans (Doğu Roma) İmparatorluğu’
nun bir eyaleti oldu. Bursa kenti ise tekfurluk
olarak bu eyalet içinde yer aldı.
Bursa yöresine 1075'te ulaşan Kutalmışoğlu
Süleyman Şah tarafından ele geçirilen İznik
kenti, kuruluş döneminde A nadolu Selçuklu
Devleti'nin başkenti oldu. 4. ve 8. yüzyıllarda
Hıristiyanlık ile ilgili bazı dinsel sorunların
Şemsi Güner
M u ra d iy e K ü lliy e s i'n d e il. M ura d (1403-51) ve ailesi
için y a p ılm ış 12 tü rb e b u lu nur.
BURSA 69
çözülmesi için toplantıların yapıldığı İz­
nik hem Rom a, hem de Bizans döneminde
Hıristiyan dünyasının önemli merkezlerin-
dendi.
11. yüzyıl boyunca Bursa dışında, yörede­
ki kentler sık sık Selçuklular ile Bizanslılar
arasında el değiştirdi. Bursa kenti ise ancak
1326’da Osmanlılar tarafından alınarak baş­
kent yapıldı. 1330’da İznik alınınca OsmanlI­
lar yönetim merkezini buraya taşıdılar.
1335’ten sonra Bursa yeniden 1365’e kadar
başkent oldu.
Bursa yöresi Kurtuluş Savaşı sırasında Yu­
nanlıların A nadolu’da ilerleyişini kolaylaştı­
ran Anzavur A yaklanm asından olumsuz bi­
çimde etkilendi. İngilizler 24 Haziran 1920’de
M udanya’ya, 25 Haziran 1920’de de G em lik’e
asker çıkardılar. 1 Temmuz 1920’de K araca­
bey ve M ustafakem alpaşa’yı alan Yunanlılar,
8 Temmuz 1920’de Bursa’yı işgal etti. İşgal
haberi ulaşınca Türkiye Büyük Millet Meclisi
kürsüsüne 10 Temmuz 1920’de yas simgesi
olarak siyah bir şal örtüldü ve 10 Eylül
1922’de B ursa’nm kurtuluşuna kadar orada
kaldı.
Ekonomi
Türkiye’nin önemli sanayi m erkezlerinden
biri olan B ursa’da otomobil, yedek parça;
yünlü, pamuklu, ipekli ve yapay ipek doku­
ma; yem, yapay gübre; bitkisel yağ, konserve
fabrikaları bulunur. Ayrıca orman ürünlerini
değerlendiren fabrikalar da vardır. İldeki
küçük sanayi etkinlikleri de çok canlıdır.
Özellikle havluculuk çok gelişmiştir ve ilin en
çok tanınan sanayi ürünlerinin başında Bursa
havluları gelir. İlde üretilen çeşitli ürünleri
depolayıp korum ak ve pazarlam ak için ayrıca
çok sayıda kuruluş vardır. Gemlik ve M u­
danya ilin başlıca limanlarıdır.
Eskiden beri önemli bir bitkisel üretim
alanı olan Bursa ilinde elde edilen ürünler
büyük kentlere ve yurtdışına satılır. İldeki
tarım-sanayi ilişkisi son derece gelişkin bir
düzeydedir. Yünlü, ipekli gibi dokum a, yağ,
salça gibi gıda sanayilerinin çeşitli kolları
ildeki tarımsal üretime dayanır. İlin verimli
topraklarında hem en her tür ürün yetiştiril­
m ektedir, Yaş sebze ve meyveciliğin yanı sıra
başta buğday olmak üzere tahıllar, şekerpan­
70 BURSA
carı, tütün, ayçiçeği, soğan ilin önde gelen
tarım ürünleridir. Gemlik ve M udanya’da
yetiştirilen ve ünü ülke sınırlarını aşan sofra­
lık zeytin ile Bursa’nın geleneksel ürünü
şeftalinin yurtdışına satışı günden güne art­
m aktadır.
Yetiştirilen hayvan sayısı çok olmamasına
karşın Bursa’da hayvansal ürün önemli bir
gelir kaynağıdır. Bursa ilinde yetiştirilen baş­
lıca küçükbaş hayvanlar merinos ve kıvırcık
koyunudur. Sığır besiciliği de yaygın olarak
yapılır. Bursa kentinde hayvansal ürünleri
işleyen bir et kombinası vardır. Hayvancılığın
gelişmesinde Karacabey Tarım İşletm esi’nin
önemli katkıları olmuştur. Önce Karacabey
Harası adıyla kurulan bu eski tarım işletmesi­
nin at, sığır, koyun, tavuk yetiştirme ve tarım
şubeleri vardır. Bursa hayvancılığının öteki
dalları tavukçuluk, arıcılık ve ipekböcekçiliği-
dir. Osmanlılar döneminde ipeği ile ün kazanan
B ursa’da ipekböcekçiliği günümüzde ikincil
bir uğraş olmuştur. M arm ara Denizi ile Ulu-
bat ve İznik göllerinde balıkçılık yapılır.
Göllerde avlanan kerevitler yurtdışına satılır.
Am a son yıllarda sanayi atıklarıyla Gemlik
Körfezi ve göllerin sularında ortaya çıkan
hızlı kirlenme balıkçılığı ve turizmi olumsuz
yönde etkilem ektedir.
Tarihsel zenginlikleri, kaplıcaları, doğal
güzellikleri, güneşi ve denizi, kışlık tatil ola­
nakları ile Bursa ülkemizin önemli turizm
bölgelerinden biridir. Kış sporları ve kayak
merkezi olan U ludağ’daki tesisler her türlü
hizmeti verebilecek düzeye erişmiştir (bak.
U l u d a G ).
Ara Güler
G ünüm üz B ursa'sında bazı eski evler özenle
ko ru n m u ştu r.
Bursa ili yeraltı kaynakları bakım ından da
oldukça zengindir. İl topraklarında krom,
volfram, bor, m erm er ve linyit içeren m aden­
ler işletilmektedir.
Toplum ve Kültür
Doğal yapısının tarıma elverişliliği ve coğrafya
bakımından konum unun yerleşime uygunluğu
Bursa ili topraklarını tarih boyunca önemli bir
yerleşim merkezi yapmıştır. Çeşitli tarih dö­
nem lerinde yöreye egemen olan halklar arka­
larında önemli kültür kalıntıları bırakm ışlar­
dır. Bursa bugünkü görünüm ünü 12. yüzyıl­
dan sonra Türkler’le birlikte kazanmaya baş­
lamıştır. 14. yüzyıldan sonra iyiden iyiye
belirginleşen Türk uygarlığı kuşkusuz kendi­
sinden önceki değişik uygarlıkların bir bileşi­
midir. Örneğin birçok Bizans söylencesi deği­
şime uğrayarak Türk söylencesi durum una
gelmiştir.
Bursa Osmanlılar dönem inde ülkenin en
önemli dokum a merkeziydi. Kemha, atlas,
kadife, tafta, bürümcük gibi çeşitli ipekli
dokum anın yanı sıra havluculuk da il doku­
macılığının önde gelen ürünlerindendir. İlin
ün kazanan el sanatlarından biri de çinicilik­
tir. İznik’te Bizans’ın son dönem lerinde baş­
layan çinicilik 17. yüzyıl sonuna kadar önem i­
ni korum uştur. İznik çinilerinde egemen renk
maviye çalan yeşildir. Osmanlı döneminde
birçok mimari yapıtı süsleyen bu çiniler hâlâ
yapıldıkları günün parlaklığını korum aktadır.
Bursa ilinin yaşamında yöreye yerleştirilen
Balkan göçmenlerinin önemli bir yeri vardır.
Günüm üzde ün kazanan Bursa bıçakçılığını
göçmen ustalar geliştirerek bugünkü düzeye
getirmiştir.
Bursa ilinin çeşitli yerleşim m erkezlerinde
Osmanlılar dönem inden kalma birçok eski
yapı vardır. Ayrıca Türk evlerinin en eski ve
özgün örnekleri de Bursa ilindedir. 17. yüzyı­
lın başlarında Bursa ve M udanya’da yapılan
evlerin üst ve alt katlan aynı plandadır.
Çıkma bulunmayan bu evlerin alt katlarının
dış yüzeyleri tümüyle kapalıdır.
İl Merkezi: Bursa
U ludağ’ın kuzey eteklerinde kurulmuş olan
kent kendi adıyla anılan ovaya doğru geliş­
miştir. Ulaşım kolaylığına sahip verimli bir
 BURUN 71

Bursa kenti ta rih i yapıları

ve kaplıcalarıyla ü n lü d ü r.

Şemsi Güner

ova kenarında kurulmuş olan Bursa her za­ Rom a dönem inden beri bilinen Bursa ken­
man kalabalık bir kent olmuştur. 17. yüzyılda tinin kaplıcaları ününü günümüze kadar sür­
nüfusu 100 bine ulaşan kent bugün ülkemizin dürm üştür. Bu kaplıcalardan gut ve rom atiz­
beşinci büyük kentidir. Son yıllarda gerçek­ ma gibi çeşitli hastalıklardan şikâyeti olanlar
leştirilen büyük yatırımlarla kent ülkemizin yararlanm aktadır.
en önemli sanayi m erkezlerinden biri konu­ Türkiye’nin en işlek karayollarından biri,
muna gelmiştir. Ne var ki, bu hızlı gelişme Bursa kentinden geçerek İstanbul’u İzm ir’e
plansız bir kentleşmeyi doğurmuş, eskiden bağlar. Kent yakınındaki havaalanı B ursa’ya
Çekirge semtinden bakıldığında yemyeşil bir havayoluyla da ulaşım olanağı sağlamaktadır.
halıyı andıran Bursa Ovası bugün yerleşme Kentin en önemli eğitim kurumu Uludağ
alanları ve fabrikalarla dolmuştur. Üniversitesi’dir. Eğitim Enstitüsü ve Yüksek
Bitinya Kralı I. Prusias tarafından İÖ 2. İslam Enstitüsü ilin öbür yükseköğrenim ku­
yüzyılda kurulan Bursa 1326’da O rhan Bey rum landır. 1888’de kurulan Bursa İpekbö-
tarafından Bizanslılar’dan alınarak Osmanlı cekçiliği A raştırm a Enstitüsü ise üretim e yö­
Devleti’ne başkent yapıldı. Osmanlılar döne­ nelik eğitim kurum udur. Bursalılar’ın eğlence
minde yapılan birçok han, m edrese, cami ve ve dinlenme alanlarından biri olan Kültür
im aret günümüzde de kenti süslemektedir. P ark’ta her yıl, uluslararası bir nitelik kaza­
Bu yapılar arasında cami, türbe, m edrese, nan fuar açılır.
ham am , im aret ve handan oluşan ve Yeşil Kentin nüfusu 612.510’dur (1985).
semtinde bulunan Yeşil Külliye’de kullanı­
lan çiniler bugün de göz alıcı güzelliklerini BURU bak. M o m e n t .
korum aktadır. Özellikle Yeşil Türbe Osmanlı
türbe mimarisinin en güzel örneklerinden BURUN, güzel kokulu çiçeklerin ya da iştah
biridir. Türbe firuze, lacivert, sarı, beyaz, açıcı yemeklerin kokularını algılamamızı sağ­
yeşil çinilerle bezenmiştir. Yıldırım Bayezid lamanın ötesinde çok önemli işlevleri olan bir
tarafından yaptırılan Ulucami çok direkli ca­ organımızdır. Soluduğumuz hava ile havadan
milerin en klasik, anıtsal örneklerinden biri­ aldığı oksijeni vücudumuzun bütün hücreleri­
dir. Caminin içinde 20 kubbeyi taşıyan 12 ne taşıyan kan arasındaki tem el bağlantı
ayak bulunur. yollarından biri burundur. Kısacası burnumuz
72 BURUNDİ

hem koklama organı, hem de solunum yolla­

rının başlangıcı olarak büyük önem taşır.
Soluduğumuz hava akciğerlere ulaşmadan
önce, etkili bir klima aygıtı ve hava filtresi
görevini üstlenen burundan geçer. G erçekten
de burun deliklerinin içinde, havayla birlikte
giren iri toz ve kum parçacıklarını tutarak
havayı süzen kıllar vardır. Tozlarını burada
bırakan hava, daha sonra, her burun deliğin­
de üçer tane bulunan kıvrımlı yapıların üstün­
den geçer. Boynuzcuk denen bu kıvrımların
üstü, sümük (mukus) dediğimiz sıvıyı salgıla­
yan nemli bir mukoza katm anıyla örtülüdür.
Havadaki toz parçacıkları burnun iç yüzeyini
kaplayan bu mukoza zarına yapışıp kalır.
Zarın üzerinde ayrıca ince tüy gibi kirpiksi
uzantılar vardır. Bu tüylerin sürekli olarak
ileriye ve geriye doğru dalgalanmasıyla toz
parçacıkları ya da m ikroplar burun delikleri­
ne doğru sürüklenir ve kişinin aksırması ya da
sümkürmesiyle dışarıya atılır. Burnun içinde­
ki incecik kan dam arları da havayı ısıtır ve
böylece soluduğumuz tozlu, pis ve soğuk hava
akciğerlere ulaşmadan önce ısıtılmış, süzül­
müş ve nemlendirilmiş olur.
Burnun üst bölüm ünde, çok sayıda sinir
hücresi içeren ve koku epiteli olarak adlandı­
rılan iki küçük alan da koku duyum undan
sorum ludur. İnsanlar yaklaşık 3.000 değişik
kokuyu birbirinden ayırt edebilir. Havayla
taşm an “koku molekülleri-’ koku epitelindeki
alıcılara ulaştığında beyin o kokuyu tanıyarak
algılar;
Burnun ayrıca ses tonu üzerinde de belli bir
etkisi vardır. Örneğin nezle olup da burnu­
muz tıkandığında ya da hurun deliklerimizi
parm aklarım ızla kapattığımızda ses tonumuz
değişir.
Ayrıca bak. D U Y U L A R .
BURUNDİ, kuzeyinde R uanda, doğusunda
Tanzanya, batısında Tanganika Gölü ve Zaire
bulunan bir O rta A frika Cum huriyetedir.
Denizden uzak, dağlık bir ülkedir. Burundi
batıdan doğuya doğru çeşitli bölgelere ayrılır.
Tanganika G ölü’nün kuzeyi alçaktır. A frika
kıtasının en önemli havzalarından ikisi, Nil ile
Kongo havzalarının birer bölümü, Burundi
sınırları içindedir. Bu havzaların akaçlama
alanı içinde kalan üçgen yayla geniş bir alanı
kaplar. En yüksek noktası 2.760 metreye
varır ve doğuya doğru alçalır. Doğuda ise bir
çöküntü yer alır.
Ülkenin iklimi tropik olmakla birlikte, top­
raklarının büyük bir bölümünün yüksekliği
1.500 m etrenin üzerinde olduğu için iklimi
çok sıcak değildir. Düzensiz yağışlar kimi
zaman yıllık ürünü yok eder ve kıtlığa yol
açar. Burundi’de fil, pars, aslan, timsah,
suaygırı ve babun gibi hayvan türleri yaşar.
Burundi, A frika’da en yoğun nüfusu olan
ülkelerden biridir. Tanganika Gölü kıyısında
bulunan başkent Bujum bura çarpıcı görünü­
müyle çok etkileyicidir ve Burundi’nin en
önemli kentidir. Halkının büyük çoğunluğu
çiftçilikle geçinir, dış ülkelere satılan başlıca
ürünler pam uk ve kahvedir. Ayrıca çay,
fasulye, tatlı patates, mısır ve bir kök bitkisi
BURUNDİ'YE İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 27.834 km2.
NÜFUS: 4.989.000 (1987).
YÖNETİM ŞEKLİ: Tek partili cum huriyet.
BAŞKENT: Bujumbura.
COĞRAFİ ÖZELLİKLER: Dağlarla kaplı, Nil ve Kongo
ırmaklarının akaçlama bölgelerini ayıran engebeli
topraklar.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Muz, manyok, tropik meyve ve
sebzeler.
BAŞLICA İHRACAT ÜRÜNLERİ: Kahve, pamuk ve çay.
ÖNEMLİ KENTLER: Bujumbura, Kitega.
EĞİTİM: Zorunlu değildir; nüfusun yalnızca yüzde
25'inin ilkokul eğitim inden geçtiği sanılmaktadır.

olan manyok yetiştirilir; sığır, koyun ve keçi
beslenir. Nüfusun yüzde 85’ini oluşturan Ba-
hutular, İS 2. yüzyılda O rta A frika’ya gelen
B antular’dandır (bak. Irk). Ülkede yaşayan
başka bir grup da sığır yetiştiriciliği yapan
uzun boylu Batusiler’dir. O rtalam a boyları
1,80 m etrenin üzerindedir. Sığır yetiştiriciliği
Batusiler’e ekonomik bir güç kazandırm anın
yanı sıra, toplumsal konum larında da üstün­
lük sağlar. Ticaret ilişkilerinde bu sığırları
gerektiğinde güvence olarak kullanırlar.
B atusiler’in 15. yüzyılda Nil vadisinden ya
da Etiyopya’dan geldikleri ve Bahutular üze­
rinde egemenlik kurdukları sanılmaktadır.
1891’de bölge Alman Doğu Afrikası’na bağ­
landı. I. Dünya Savaşı’ndan sonra, Ruanda-
Urundi adı verilen toprakların güney bölüm ü­
nü oluşturdu ve M illetler Cem iyeti’nce (daha
sonra Birleşmiş Milletler) Belçika’nın yöneti­
mine verildi. 1962’de bağımsız bir krallık olan
U rundi, adını yeniden Burundi olarak değiş­
tirdi ve 1966’da ülkede cumhuriyet ilan edildi.
Burundi bugün hâlâ başlıca ekonom ik etkinli­
ği tarım olan gelişmemiş bir ülkedir. M aden­
cilik ve sanayi işkollarında gelişmişlik düzeyi
çok düşük olduğundan, ülke uluslararası ku­
ruluşlardan gelecek dış yardıma bağımlıdır.
Ulaşım ve iletişim oldukça zayıftır, başlıca ti­
caret yolu Tanganika G ölü’dür.
BUZ. D onarak katılaşan suya buz denir.
Kışın çok soğuk günlerde havuz ve göllerdeki
suyun donarak buz oluştuğunu görürüz. Saf
su 0°C’de donarak kristal yapılı katı bir
m adde olan buza dönüşür. Bir kar tanesi
büyüteçle incelendiğinde altı köşeli yıldıza
benzeyen kristal yapısı görülebilir. Bir buz
parçasında ise kristaller gözle görülemeyecek
kadar sıkışıktır (bak. KRİSTAL).
Çoğu sıvıdan farklı olarak su donduğu
zaman genleşir, yani hacmi artar. Çok soğuk
havalarda, içindeki su donunca su borularının
patlamasının nedeni budur. M otorlu taşıtlara
kışın antifriz konulmasının nedeni de m otor­
daki soğutma suyunun donmasını önlem ektir.
Eğer m otordaki su donarsa hacmi genişler ve
m otoru çatlatabilir. Çağlar boyunca kayaların
çatlaklarına dolan sular donarak kayaların
parçalanm asına, ufalanmasına ve böylece
toprağın oluşmasına yardımcı olm uştur (bak.
BUZ 73
A şinma). Finlandiya’daki taşocaklarında gra­
nit bloklar çatlaklarına su doldurulup donm a­
ya bırakılarak parçalanır.
Su donunca genleştiği için, buzun yoğunlu­
ğu sudan azdır; 1 cm3suyun ağırlığı 1 gr, 1 cm3
buzun ağırlığı ise 0,9 gramdır. Bu nedenle buz
suyun üzerinde yüzer. D onan bir göl ya da
havuzda önce yüzeyde ince bir buz katmanı
oluşur ve su dondukça yeni buzlar bu katm a­
nın altına eklenir. Ü stte oluşan bu buz katm a­
nı havuzun bütünüyle donmasını öiıler. Buz
tabakasının hemen altındaki su tam donma
noktasında, havuzun dibinde ise 4°C’dedir.
Eğer buz sudan hafif olup su yüzeyinde
kalmasaydı, kışın havuz ve göller, hatta bazı
denizler dibe kadar donabilir, sudaki canlılar
ölürdü. Am a buz sudan hafif olduğu için
sudaki balıklar ve öteki canlılar yüzeyde
oluşan buz katm anının altında yaşamlarını
sürdürebilm ektedir.
Suyun donduğu zaman büyük ölçüde gen­
leştiğini buzdolabındaki buz kabında oluşan
buzlara baktığımızda kolayca görebiliriz. Buz
küplerinin ortaları kubbe biçiminde yüksek­
tir. K enarlardan başlayarak donan suyun
hacmi genişlediği için kalıpların en son donan
orta bölümleri yükselir. Dokuz ölçek su
donduğu zaman yaklaşık 10 ölçek buz oluşur.
D ipteki su h iç b ir zam an d o n m a noktasının altına
d ü ş m e d iğ i için, d e rin g ö l ve gö lcü kle rd e ki katı buz
katm anı yalnızca yüzeyi kaplar.
74 BUZDAĞI
Bu nedenle sudaki bir buz parçası hacminin
onda dokuzu sualtında kalacak biçimde yü­
zer. Eğer bir bardağı buz küpleriyle doldurup
sonra da ağzına kadar dolu olmasını sağlaya­
cak biçimde su eklersek, su yüzüne çıkan bazı
buz parçalarının bardağın üst kenarını aştığını
görürüz. Buzlar erimeye bırakılırsa, bütün
buzlar eridikten sonra bardağın kenarından
hiç su taşmadığı görülür. Çünkü eriyen buzun
hacmi küçülür ve hacim fazlalığı ortadan
kalkar. Büyük buzdağlarının gövdelerinin çok
önemli bir bölüm ünün su yüzeyinin altında
olmasının nedeni de aynıdır (bak. B u z d a ğ i ).
Bir havuz ya da göldeki durgun su donunca
üstünde oluşan buz saydam olmaz, donuk
görünür; çünkü her su damlası donarken, buz
kristallerine tutunan minik bir hava kabarcığı
çıkarır. Çevresinde oluşan kristaller arttıkça
kabarcık bunlar arasında sıkışır kalır. Buz
kütlesinin içindeki bu hava kabarcıkları buza
donuk bir görünüm verir. H areketli sular
üzerinde buz oluştuğunda ise, hava kabarcık­
ları buzun içinde kalmadığından buz saydam
olur.
Alkol ve benzer m addeler karıştırarak su­
yun donma noktası düşürülebilir. Otomobil
radyatörlerinde kışın antifriz olarak kullanı­
lan etilen glikol de, aynı biçimde, donma
noktasını düşürür ve soğutma sistemi dondu­
rucu havalarda bile çalışır. Deniz suyundaki
tuz da onun donm a noktasını düşürür. Bunun
için Kuzey ve Güney Kutup bölgeleri dışında
deniz suyunun donması ender görülür. Gene
aynı nedenle, soğuk havalarda karın buzlaş­
masını önlem ek için yollara tuz serpilir. İzlan­
da’da geniş alanlar tatlı suyun oluşturduğu
buz tabakaları ve buzullarla kaplıdır, ama
kıyılarını çevreleyen denizde buz çok seyrek
görülür.
Suyun donm a noktası üstündeki basınçtan
da etkilenir. Basınç arttıkça suyun donması
güçleşir. Basıncın suyun donma noktasını
düşürdüğünü görmek için bir deney yapabili­
riz. Bir buz blokunun üzerine konan bir telin
iki ucuna ağırlıklar asalım. Telin buza gömül­
düğünü, bir süre sonra gittikçe buz içinde
aşağı doğru inip sonunda buzun altına geldiği­
ni, ama buzun bölünmediğini, bütün olarak
kaldığını görürüz. Ağırlıkların aşağı doğru
çektiği telin basıncı altında buz erimiş, ancak
tel geçtikten sonra basınç kalktığı için yeniden
donm uştur. Böylece, tel içinden geçtiği halde
buz bütün olarak kalır. Bu deneyin yapılabil­
mesi için sıcaklığın çok düşük olmaması gere­
kir. Eğer sıcaklık buzun o basınç altında bile
erimeyeceği kadar düşük olursa telin buzdan
geçmediği görülür. Buz pateninde, patencinin
ağırlığının basıncı altında eriyen buz daha
kaygan hale gelir ve patenci kolayca kayar.
Çok soğuk havada buz pateni yapmak zordur,
çünkü buz basınç altında erimediği için kay­
m ak güçleşir (bak. D o n m a v e E r i m e ).
BUZDAĞI. Buzdağları denizde yüzen büyük
buz kütleleridir. Bunlar Kuzey Kutup Bölge-
si’nde (özellikle G rönland’ın güneyinde) ve
A ntarktika’nın çevresinde bulunur. H er iki
kara parçası da neredeyse tümüyle, pek çok
yerde binlerce m etre kalınlığa ulaşan bir buz
örtüsüyle kaplıdır. H er kar yağışı buzun
kalınlığını artırır ve buz örtüsünün denize
doğru yavaşça hareket etm esine neden olur.
Grönland dağlarla çevrili büyük bir yayla­
dır. İç kısımlarda buz kalınlığı 2.500 m etreden
fazladır. Bu buz tabakası dağlar arasındaki
geçitleri aşıp dik vadilerden aşağıya doğru
hareket eden buzullar oluşturur (bak. Buzul
VE B u z u l l a ş m a ) . Bayırların dikliği nedeniyle
buzullarda derin çatlaklar, yarıklar ortaya
çıkar. Buzulun denize ulaşan ucu bir süre su
üstünde yüzer. Ancak sonra, dalgalar bu
yüzen bölümü çatlak yerlerinden parçalar ve
kopan buz kütlesi bir buzdağı olarak denizde
dolaşmaya başlar. D aha sıcak sularda eriyene
kadar akıntılarla güneye sürüklenir. G rön­
land buzdağları genellikle çok garip şekillidir.
A ntarktika, dağ sıraları ve geniş, derin
vadileriyle düzensiz bir yüzey şekline sahiptir.
Bu vadilerdeki buz tabakaları düzgün bir
biçimde denize doğru hareket eder ve geniş,
düz tabakalar halinde denize uzanır. Buz
tabakaları suyun etkisiyle koptuğu zaman,
üstleri düz, keskin kenarları dik kayalıkları
andıran çok büyük buzdağları oluşur. Bunlar
genellikle Kuzey Kutup Bölgesi buzdağların-
dan daha alçaktır.
Buzdağlarının deniz üzerinde görülen bölü­
münün yaklaşık altı katı su altındadır. G rön­
land buzdağlarının pek azmin sudan yüksekli­
ği 60 metreyi geçer; çoğu 30 m etreden yüksek

Keskin kenarları ve düz te p e siyle b ir A n ta rktika buzdağı
değildir. Genişliği 1.500 m etreden fazla olabi­
lir. Kuzey Kutup Bölgesi’ndeki büyük buz-
dağlarına “buz adaları” denir. Bunlar genel­
likle kutup bölgesinde bulunur ve yavaş hare­
ket ederler. Bilimsel araştırm a gruplarının
bunlar üzerinde aylarca konakladığı olur.
G rönland’dan güneye doğru sürüklenen
buzdağları Avrupa ile Kuzey A m erika arasın­
daki işlek denizyolunu izleyen gemiler için
büyük bir tehlike oluşturur. Çevresindeki
havayı soğuttuğu için, buzdağı genellikle bir
sis bulutu arkasına gizlenir. Zam anının en
büyük yolcu gemisi olan Titarıic, İngiltere’den
New Y ork’a yaptığı ilk seferde, 15 Nisan
1912’de G rand Banks’ın (Büyük Sığlık) 150
km güneyinde bir buzdağıyla çarpıştı ve battı.
1.500 kişinin öldüğü Titanic felaketinden son­
ra, gemi yolları yakınında görülen buzdağları
konusunda gemileri uyarmak için U luslarara­
sı Buz Devriyesi kuruldu. Özel olarak yapıl­
mış gemiler kuzeydeki denizlerde devriye
gezerek büyük buzdağlarının yerlerini haber
verir ve küçük olanlarını parçalar. Buzdağla-
rının en çok görüldüğü yaz mevsiminde gemi­
BUZ HOKEYİ 75
C.J. Gilbert/British Antarctic Survey
ler kışın izledikleri yolun daha güneyinden
giderler. Güney yarıkürede ise, çok az gemi
A ntarktika’ya buzdağlarının tehlike oluştu­
rabileceği kadar yaklaşır.
BUZDOLABI bak. S o ğ u tm a .
BUZ HOKEYİ, buzla kaplı bir alanda, altışar
kişilik iki takım arasında oynanan çok hızlı bir
oyundur. Am aç, ucû kıvrık bir tahta sopa
kullanarak küçük, sert bir diski rakip kaleden
geçirmektir. Çim hokeyinden uyarlanmış olan
oyun ilk kez 1860’ta Kanada’da, O ntario’daki
Kingston Lim am ’mn buzları üzerinde oynan­
mıştır. Buz hokeyi I. Dünya Savaşı’ndan
sonra yaygınlaştı.
Oyun alanı, 1,22 m etre yüksekliğinde bir
duvarla çevrilmiş, boyu 61 m etre, eni 30
m etre olan bir dikdörtgendir. Boyutlarının
oranı aynı kalmak koşuluyla daha küçük
alanlarda da oynanır. Oyun alanında, alanı iki
eşit parçaya bölen kırmızı bir orta çizgi ve üç
eşit parçaya bölen iki mavi çizgi, bir orta
yuvarlak ve her iki yarı alanda ikişer başlama
76 BUZ HOKEYİ
Buz hokeyi alanı üç bölg eye ayrılır. O yun tarafsız bölgedeki orta yu va rla kta başlar. İki uçtaki b ö lg e le ri karşıt
ta k ım la r savunur.
yuvarlağı gizilidir. İki mavi çizgi arasındaki
alan tarafsız bölge, kaleyle önündeki mavi
çizgi arasındaki alan savunma bölgesi, öbür
mavi çizgiyle rakip kale arasındaki alan da
saldırı bölgesi olarak adlandırılır.
Arkası bir ağla kapatılmış olan kalelerin
genişliği 2,40 m etre, yüksekliği 1,22 m etredir.
Sertleştirilmiş kauçuktan yapılan ve pu c k adı
verilen disk 7,6 cm çapında, 2,5 cm kalınlığın­
da ve 156-170 gr ağırlığındadır. Diski sürmek
için kullanılan sopanın boyu 1,35 m etreden ve
Tommy Hindley
Buz hokeyi dü nya nın en hızlı takım o yu n u d u r.
O yu n cu la r saka tlan m am ak için koru yucu fo rm a la r
g iyerle r.
ucundaki kıvrık kısmın boyu da 32 santim et­
reden fazla olamaz.
Oyuncular özel patenler, kalın eldivenler,
yastıklarla beslenmiş koruyucu özel form alar
giyer ve koruyucu başlık takarlar.
Oyun her biri 20 dakikalık üç devreden
oluşur. H er devre sonunda takım lar kale
değiştirir. Hakem in diski orta yuvarlakta iki
rakip oyuncunun arasına bırakmasıyla oyun
başlar. Bu başlangıç her golden sonra orta
yuvarlakta ve oyunun her kesilişinden sonra
en yakın başlama yuvarlağında yinelenir.
Takımlar bir kaleci, iki savunma oyuncusu
ve üç ileri alan oyuncusu düzeninde oynar.
Çok hızlı ve yorucu bir oyun olduğu için çok
sık oyuncu değiştirilir. Oyuncu değişimi oyun
durdurulm adan yapılır. Bir oyuncunun buz
üzerinde iki dakikadan fazla kaldığı pek
görülmez.
İleri alan oyuncuları diski rakip kaleye
götürürken saldırı bölgesine girişte diski sü­
ren oyuncu en önde, disk de onun önünde
olmalıdır. Gol olması için kaleye giren diske
sopayla vurmuş olmak gerekir. Sopaların
omuzdan yüksekte tutulması, sopayla rakibi
engelleme, kasıtlı sertlikler, diskin üzerine
yatm ak gibi pek çok hareket kurallara aykırı­
dır. Kuralların çiğnenmesi penaltıyla cezalan­
dırılır. Bazı kural çiğnemelerinde mavi çizgi­
den atılan serbest vuruş penaltı sayılır. Am a

genellikle penaltı, kural çiğneyen oyuncunun
iki ya da beş dakika süreyle oyun dışına
çıkarılması ve takımın oyunu eksik oyuncuyla
sürdürmesidir. Oyunu bir hakem ve farklı
görevleri olan altı yardımcısı yönetir.
K anada’nın ulusal oyunu olarak kabul edi­
len buz hokeyinin bugünkü kuralları Kana-
da’da 1875’te belirlenmiştir. A B D ’de ve Ka-
nada’da profesyonel ligler vardır. Olimpiyat
O yunları’nda da oynanan buz hokeyinde ön­
de gelen ülkeler, SSCB, Çekoslovakya, Ka­
nada ve İsveçtir.
BUZ PATENİ bak. P a te n
BUZUL ÇAĞI. D ünya’nın ikliminin bugün­
künden çok daha soğuk olduğu ve engin bir
buz örtüsünün karaların büyük bir bölümünü
kapladığı döneme buzul çağı denir (bak.
Buzul Çağı sırasında in sa n la r ve h a yva n la r için yaşam zordu. H ayvanların ço ğ u n u n m a m u tla r g ib i uzun kıllı,
kalın postları vardı. İnsa nla r e tle ri ve po stları için bu ha yvan ları avlardı.
BUZUL ÇAĞI 77
JEO LO Jİ). D aha önceleri de buzul çağları ya­
şanmış olmakla birlikte, en son ve en çok
bilinen buzul çağı yaklaşık 2.500.000 yıl önce
başlamış ve yaklaşık 10 bin yıl önce sona
ermiştir.
Buzul Çağı olarak adlandırılan bu son
dönem e girerken dünyanın iklimi günden
güne soğumaya başladı. İskandinavya Dağla­
rın d a k i buz örtüleri kalınlaştı ve güneye
doğru yayıldı. En fazla yayıldığı dönem de,
buz örtüleri Britanya A daları’nm, Kuzey A l­
m anya ve SSCB’nin çok büyük bir bölümünü,
bütün K anada’yı ve A B D ’nin kuzey bölüm ü­
nü kapladı. Böyle bir buz örtüsü bugün ancak
G rönland ve A ntarktika’da görülebilir.
Buzul Çağı’nın gelişimi, buz örtüsünün
yaygınlaşması ve sonra geri çekilmesi biçimin­
de yalın bir çizgi izlemedi. Buz örtüsünün
yayılması ve geri çekilmesi yaklaşık 20 kez
78 BUZUL VE BUZULLAŞMA
yinelendi ve her “buzul ilerleyişi” dönemini,
iklimin bugünkünden daha sıcak olduğu bir
dönem izledi. Buzulların ilerlediği dönem ler­
de de dünyada tropik orm anlar ve tropik
çayırlar vardı, ama bunlar ekvator boyunca
uzanan dar bir kuşağa sıkışmıştı.
Deniz düzeyi Buzul Çağı boyunca değişik­
lik gösterdi. Başlangıçta çok fazla suyun buza
dönüşmesi nedeniyle her yerde alçalan deniz
düzeyi daha sonra, buz örtüsünün gittikçe
artan büyük ağırlığı kıtaları aşağı doğru bastı­
rınca yeniden yükseldi. Çok yavaş olarak
gerçekleşen bu durum buzlann her eriyişinde
tersine döndü. Buzların son kez erimesinden
bu yana ancak 10 bin yıl geçtiği için kuzeydeki
kıtalar yeniden yükselmelerini günümüzde de
sürdürm ektedirler.
Buzul Çağı’nda, buzullar (bak. B u z u l VE
B u z u l l a ş m a ) üzerinde hareket ettikleri kaya­
ları aşındırdılar. Büyük kay.a parçalarını sü­
rükleyip yerlerinden çok uzaklara taşıdılar.
İri kaya parçalarının yanı sıra taşıdıkları kum,
çakıl ve kil gibi maddeleri vadi kenarlarında
ve buzulun eridiği yerlerde biriktirerek buzul-
taşlar oluşturdular.
Buzulların etkisiyle yüksek tepeler aşındı,
doruklarındaki sivrilikler kayboldu. Buzulun
yolunu kesen vadiler buzulun taşıdığı taş ve
toprakla doldu. Buzulun aktığı yönde uzanan
vadiler aşınarak daha da derinleştiler. K ana­
da ve A B D ’deki Büyük Göller buzlar çekilir­
ken oluştu. Buzulların güney ucundan akan
çok m iktarda su önündeki yüksek kesimlerle
buzulun ucu arasında birikip kaldı. (N İ a g a r a
Ç a v l a n i m addesinde, farklı düzeydeki gölle­
rin nasıl oluştuğu ve Niagara Irm ağı’nın Erie
G ölü’nden O ntario G ölü’ne büyük bir çağla­
yan halinde nasıl akmaya başladığı anlatılmak­
tadır.) Dünyanın başka yerlerindeki birçok
göl de buzulların üzerinde hareket ettiği
kayaçları oyarak açtığı çukurlarda oluş­
muştur.
Buzul Çağı’mn gelişi hayvanların yaşamını
da büyük ölçüde etkiledi. Yeni iklime ve
değişen koşullara uyum gösteremeyen birçok
hayvan türünün soyu tükendi. Başka türler
daha sıcak bir iklim bulmak için güneye doğru
göçtüler. M am ut ve gergedan gibi bazı türler
ise evrim geçirerek zorlu koşullarda yaşamayı
başardılar (bak. TARİHÖNCESİ Y a ş a m ) .
Buzul çağlarının niçin ortaya çıktığını bil­
miyoruz. Çeşitli nedenler bir araya gelmiş
olabilir. Buzul Çağı dönem inde Kuzey Buz
Denizi dünya tarihinde ilk kez neredeyse
tümüyle karalar arasında kısılıp kalmış, başka
okyanusların sıcak su akıntıları buraya gire­
memişti. Bu durum , dünyanın güneşten aldığı
ısı m iktarındaki değişmelerle birleşerek Buzul
Çağı’na yol açmış olabilir.
Büyük buz örtüsü çok yavaş bir biçimde
geri çekildi ve yaklaşık 10 bin yıl önce
kuzeydeki konum una döndü. Am a Buzul
Çağı henüz sona ermemiş olabilir ve biz başka
bir soğuk dönemin izleyeceği geçici bir sıcak
dönem de yaşıyor olabiliriz. Öte yandan, daha
önce de olduğu gibi buz örtüsü yavaş yavaş
bütünüyle ortadan kalkabilir ve kutup bölge­
leri bir gün yeniden ısınabilir. Böyle bir
durum da okyanusların su düzeyi yaklaşık 15
m etre yükselecektir.
BUZUL VE BUZULLAŞMA. Buzul karalar
üzerindeki kalıcı, yıldan yıla yavaş ve sürekli
bir biçimde hareket eden büyük bir buz
kütlesidir. Buzul bir yılda yüzlerce m etre
hareket edebileceği gibi, ilerlemesi çok daha
yavaş da olabilir. Buzulun bazı bölümleri
öteki bölümlerinden daha hızlı hareket eder.
Kar örtüsünün sürekli olduğu yerlerde
oluştuğu için buzullar ya kutup bölgelerinde
ya da yağan karın eriyen ve buharlaşan
kardan daha çok olduğu yüksek dağlık bölge­
lerde bulunur. İklimin daha soğuk, ama kar
yağışının daha az olduğu yerlerde buzul olm a­
masına karşılık, A frika’nın ekvatora yakın
bölgelerindeki bazı yüksek dağlarda buzullar
olmasının nedeni budur. Yüksek dağlardaki
kalıcı kar örtüsünün alt sınırına kar sınırı
denir. Kutup bölgelerinde deniz düzeyine
kadar inen kar sınırı ekvatorda yaklaşık 6.000
m etre yüksekliktedir. Grönland Adası ve
A ntarktika buzla kaplıdır. Bu buz örtüsünün
kalınlığı G rönland’da 2.500 m etreye ulaşır.
Oluştuğu bölgenin coğrafi yapısına ve iklime
bağlı olarak, başlıca üç tür buzul vardır.
Vadi buzulları. Alp ya da dağ buzulu da
denen bu buzullar dağlardaki vadilerde buz
ırmakları biçiminde oluşur. Him alayalar’da
uzunluğu 45 kilom etreye ulaşan vadi buzulları
vardır. A vrupa’daki birçok sıradağda ve Alp
 BUZUL VE BUZULLAŞMA 79

BİR VADİ BUZULU

Buzulun başladığı
buzyalağı (sirkh
iönüşür.
Sarp yam açları hareket
I eden buzla aşınmış j.
Daha küçük bir buzulda 1 derin vadi.
artakalan sığ vadi.
Buz kütlesi artınca dağın
yam acından aşağı doğru
harekete geçer.

Sığ vadinin ana vadiye açıldığı

yerde oluşan çavlan.
Hareket eden buz kayaları,
aşındırır.

Hareket eden buzun taşıdığı

taş ve topraklar buzultaşlarını
oluşturur. -===; ;Buz eridiğin de çökelen buzul
sürüntüsü.

Buzdaki çatlaklara
buzul çatlağı ya da
o * buzyarığı denir-ap. Uç buzultaşının arkasında
F o lu ş m u ş g ö l
> -

Buzulun önüne yığdığı taş ve

Buzul sürekli kar sınırının toprak ya da uç buzultaşı
£ Çok soğuk b ö lg e le rd e altında erim eye başlar.
W buzullar denize ulaşır ve
I kopan b u z blokları
İ t b u z d a ğ la rıg i-O İu ş tu ru r.^

İlk d iya g ra m d a b ir vad i bu zu lu n u n o lu şu m u ve aşağı d o ğ ru yavaş hareketi süresince çevresinde ve

ken dinde olan d e ğ iş im le r g ö rü lü y o r. İkinci d iya g ra m d a buzul alanının karlar e rid ikte n sonraki g ö rü n ü m ü
y e r alıyor. Buzul çağları sırasında Kuzey A vru p a ve Kuzey A m e rik a 'n ın b ü yü k b ö lü m ü b u zulların yo l açtığı
d e ğ iş im le re u ğ ram ıştır.

Dağları’nda, Kuzey A m erika’daki Kayalık
D ağlar’da, Güney A m erika’daki A nd Dağla-
rı’nda büyük vadi buzulları bulunur. Doğu
Toroslar’da, Doğu Karadeniz ve Doğu A na­
dolu’daki dağlarda da boyları birkaç yüz
m etre olan vadi buzulları görülür.
Örtü buzulları. Bazı bölgelerde yaylaları ve
dağları örtecek biçimde genişleyen buzullara
örtü buzulları denir. Çok büyük örtü buzulla­
rına kıta buzulu ya da inlandsis adı verilir.
D ünyanın en büyük örtü buzulu A ntarktika’
dadır. 14 milyon km2’den büyük olan bu kıta
tümüyle buz örtüsüyle kaplıdır. İkinci büyük
örtü buzulu olan G rönland inlandsisinin boyu
2.400 km, eni 1.100 km ve kapladığı alan 1,73
milyon km2’dir.
Çok kalın olmayan kimi örtü buzulları
dağların doruklarında buz takkeleri oluştu­
rur. Ağrı D ağı’nm ve Kilim anjaro D ağı’nın
doruklarındaki buzullar bu türdendir.
Dağeteği buzulları. A laska’da çok yaygın
olan dağeteği buzulları dağların eteğinde yel­
paze biçiminde yayılır. Vadi ve örtü buzulları
arasında yer alan bu buzullar, bir vadi buzulu­
nun dağın eteğindeki bir başka buzulla birleş­
mesi sonucu oluşur. A laska’daki M alaspina
Buzulu bu türün tipik bir örneğidir. Dağın
eteğinin bir kıyı ovası olduğu durum larda,
denizin içine doğru uzanan buzullara buzla
denir. Günüm üzde buzlalar yalnızca A ntark­
tika’da bulunur. Buradaki Ross Buzlası Fran­
sa kadar bir alanı kaplar.
80 BUZUL VE BUZULLAŞMA
Rhöne B u zu lu 'n u n havadan çe kilm iş bu fo to ğ ra fın d a , yavaşça akan buz ırm ağının d o ğ d u ğ u buzyalağı
Buzulun Oluşumu
Bir vadi buzulu, sarp yamaçlarla çevrili at nalı
biçimindeki bir vadinin üst bölümünde olu­
şur. Buzulun oluşmaya başladığı bu çanağa
buzyalağı (sirk) adı verilir. Buzulun kaynağı
kalıcı kar örtüsüdür. Kar örtüsünün kalınlığı
giderek arttıkça, üstteki kar tabakaları altta­
kileri sıkıştırır; kar taneleri sıkışma, erime ve
buharlaşm a etkisiyle küçük yuvarlak taneler­
den oluşan gözenekli bir kitleye, buz kar’a
dönüşür. Kar örtüsünün kalınlığı daha da
arttıkça en alttaki buzkar taneleri basıncın
etkisiyle, aralarında boşluk kalmayacak şekil­
de sıkışıp eriyerek yeniden kristalleşir ve sert,
kristalli bir buz oluşturur. Kar örtüsünün
kalınlığı ve dolayısıyla ağırlığı arttıkça, üze­
rindeki basınç artan buz, basınç yeterli bir
düzeye ulaşınca vadinin eğimine uyarak aşağı
doğru kaymaya başlar. Buz kütlesi büyük
basınç altında esnek bir yapı kazanır ve
katran gibi akar. Yerin eğimi, buzun sıcaklık
derecesi, vadi tabanının yapısı gibi etkenlere
bağlı olarak kaymayı başlatacak basınç düzeyi
değişir. Buzulun orta bölümünün akışı ke­
narların akışından daha hızlıdır. Buzulun sert
bir buz tabakasından oluşan, 30-60 m etre
Swiss National Tourist Office
kalınlığındaki üst bölümü akmaz, alttaki bu­
zun hareketiyle taşınır. A lttaki buzun akış
hızındaki farklılıklar üstteki bu sert tabakada
kırılmalara yol açar. Bunlara buzul çatlağı ya
da buzyarığı denir. Vadi tabanının eğiminin
birdenbire değiştiği yerlerde buzulun üst yü­
zeyinde m eydana gelen kırılmalarla buzbacası
(serak) denen sivri çıkıntılar oluşur.
Buzulun bir dil gibi uzanan ucu kar sınırının
altına ulaşınca erimeye başlar. Bazen buzul
aşağı doğru hareketini sürdürür, ama uç sınırı
değişmeden kalır. Bu durum da, buzulun be­
lirli bir sürede getirdiği kadar buz aynı süre
içinde eriyor demektir. Hızla akan büyük
buzullar kar sınırının çok altına kadar uzana­
bilir. Yeni Z elanda’daki Franz Josef Buzulu
deniz düzeyinden yalnızca 270 m etre yüksek­
likteki yarı tropik bir eğreltiotu ormanının
ortasında son bulur. Çok soğuk bölgelerde
buzullar denize de ulaşır ve buzulun suyun
etkisiyle kopan ucu denizde yüzen buzdağları-
nı oluşturur (bak. BUZDA ĞI).
Buzul içinde hareket ettiği vadinin tabanını
ve yamaçlarını aşındırır. Vadi tabanını kazı­
yarak pürüzsüz hale getirirken, vadiden kazı­
yıp kopardığı ve yamaçlardan üzerine düşen

taş, toprak gibi maddeleri beraberinde taşır.
Buzul eridiğinde çökerek biriken bu taş ve
toprağa buzul sürüntüsü (til) denir. Buzul
dilinin ucu eridiği zaman, taşıdığı m addeler
buzulun ucuna yığılarak uç buzultaşlarim
oluşturur. Buzulun taşıdığı taş ve toprağın bir
bölümü buzulun yan taraflarında birikir ve
yan buzultaşları oluşur. İki buzulun birleştiği
durum larda yan buzultaşları birleşereK ortada
bir sırt oluşturur; buna orta buzultaşı denir.
Moren olarak da adlandırılan buzultaşın bu­
zulun altında oluşan türü dip buzultaşı olarak
adlandırılır. Dip buzultaşları örtü buzulların­
da en çok rastlanan tortu türüdür. Buzulaltı
akarsularının çökerttiği, katmanlaşmış sırtlar
oluşturan ve bu suların yataklarının geçtiği
yerleri gösteren tortulara esker denir. Bu
suların açığa çıktığı nokta kame adı verilen
çakıl yığıntısından belli olur. Kuzey Am erika
ve Kuzey A vrupa’nın birçok yerinde görülen
buzul sürüntüleri Buzul Çağı’nda bu kıtaların
büyük bölümünü kaplayan geniş buz örtüsün­
den geriye kalmıştır. Bir zam anlar buzullarla
kaplı olan dağlarda şimdi boş buzyalakları ve
birbirlerinden sarp sırtlarla ayrılmış, “U ”
biçiminde derin vadiler vardır. Irm ak ya da
göl kenarlarında görülen çakıllı teraslar da
kökenlerini buzullardan alır. Bu teraslar eski
kıyı çizgisinin ve buzul çağındaki su düzeyleri­
nin göstergesidir (bak. B u z u l Ç a ğ i ) .
BÜKREŞ 81
BÜKREŞ, bir Doğu Avrupa ülkesi olan
R om anya’nın başkenti ve en büyük yerleşim
m erkezidir. Tuna Irm ağı’na dökülen küçük
Dîmbovita Irm ağı’nm kıyısında, çukur bir
alanda kuruludur. Irmağın bir kıyısında düm­
düz ovalar, öbür kıyısında alçak tepeler var­
dır. Bu nedenle yazın sıcak rüzgârlardan ve
kuraklıktan, kışın da kar fırtınalarından yete­
rince korunam az. B ükreş’te, D îm bovita’nm
iki yakası 16 köprüyle birbirine bağlanmış­
tır.
Kent merkezi geniş bulvarları, yüksek
apartm anları ve görkemli kamu yapılarıyla
çağdaş bir görünümdedir. Calea Victoriei
(Z afer Bulvarı) A vrupa’nın en güzel caddele-
rindendir. Eski krallık sarayı, A thenaeum ve
üniversite göze çarpan yapılardır. K entte 16.
ve 17. yüzyıllarda yapılmış, genellikle küçük
kiliseler ve m anastırlar vardır.
1459’dan kalma yazılı belgelerden, Bük­
reş’in 14. yüzyılda bir kale çevresinde gelişti­
ğini öğreniyoruz. D aha sonra Eflâk prensleri­
nin kışlık merkezi oldu. 1460’tan 1859’a kadar
Osmanlı egemenliğinde kaldı. Osmanlılar,
18. yüzyıldan başlayarak Bükreş’e İstanbul’
daki Fenerli R um lar’dan seçilen yöneticiler
gönderdiler. 1821’deki halk ayaklanmasından
sonra, 1859’da baş gösteren yeni bir ayaklan­
mayla Osmanlı yönetimine son verildi. B ük­
reş 1862’de, Eflâk ve Boğdan’ın birleşmesiyle
ZEFA
Bükreş'te b ilim ve sanat
m e rke zle rin in yanı sıra
çok sayıda m üze vardır.
Resim deki g ö rk e m li yapı
K ü ltü r Sarayı'dır.
82 BULBUL

kurulan Rom anya Krallığı’nın başkenti oldu.

1947’de, krallığın kaldırıldığı ve cumhuriyetin
kurulduğu da Bükreş’te ilan edildi. Zam anla
eski yazlık köşklerin ve villaların yerini çağ­
daş yapılar aldı. Kent iki dünya savaşı arasın­
da, özellikle de II. Dünya Savaşı’ndan sonra
çok gelişti. D aha çok insanın kentte yaşamaya
başlamasıyla nüfusu yaklaşık 1.975.800’e
ulaştı (1985).
B ükreş’te birçok kişi kamu kuruluşlarında
çalışır. Bükreş aynı zam anda büyük bir eğitim
m erkezidir. Bükreş Ü niversitesinin yanı sıra,
mühendislik, bilim ve sanat dallarında eğitim
veren çeşitli yüksekokullar vardır. O pera ve
balesi, tiyatroları, konser salonları ve çeşitli
müzeleriyle Bükreş zengin bir kültür birikimi­
ne sahiptir. Kara ve demiryollarının önemli
bir bölümü Bükreş’te buluşur. Petrol arıtımı,
m akine, sabun, kâğıt, dokum a, deri ürünleri
ve tarım m akineleri, otomobil, otobüs gibi
araç ve gereçler Bükreş’in çevresinde üretilir.
1977’de Bükreş 1.400 kişinin öldüğü, birçok
yapının yıkıldığı şiddetli bir deprem de büyük
John Markham
zarar gördü. Yıkılanlar daha sonra yeniden B ü lb ü l çalılıkların arasında g izle n m e yi seçen ürkek
yapıldı. b ir kuştur. Yuvasını da ko ru lu kla rd a ki sık bitki
ö rtü s ü n ü n içinde , oldukça alçak b ir yere kurar.
BULBUL Arm oni zenginliği açısından eşsiz,
duru ve güzel ötüşüyle tanınan bülbül (L us- yerlerdeki çalılarla kaplı korularda yuvalanır
cinia megarhynchos) bütün ötücükuşlann sim­ ve bu sık bitki örtüsünün arasında gizlenirler.
gesi, şairlerin esin kaynağı olmuştur. Öbür Ü rem e döneminin sona erdiği temmuz-ağus-
kuşlar gibi yalnız gündüzleri değil geceleri de tos aylarında yeniden A frika’ya dönerler.
öter. Özellikle tanyeri ağarırken, bütün öbür Bülbül yuvası kuru yapraklardan yapılmış
kuşlar sustuğunda duyulan bülbül sesi insan­ bir çanak biçimindedir, içi de kuru otlarla
ları öteden beri büyülemiş, kendine özgü döşenmiştir. Yuvalarını genellikle ısırgan ot­
melodilerle alçaktan başlayıp gittikçe yükse­ ları ve böğürtlen gibi ormanaltı bitki örtüsünü
len ötüşü doğu ve batı kültürlerinde zengin oluşturan sık çalılıkların arasına, bazen de
bir bülbül edebiyatının doğmasına yol aç­ yere kurarlar. Dişi bülbül bu yuvaya zeytin
mıştır. yeşili renginde dört-beş yum urta bırakır. Yav­
Uzunluğu 15 santimetreyi biraz aşan bülbü­ rularının göğüsleri kırmızı beneklidir.
lün gövdesinin üst bölümleri koyu, alt bölüm ­ A vrupa’nın kuzeydoğusu ile Sibirya’da üre­
leri açık kahverengi, kanadı ve kuyruğu ise yen ardıç bülbülü (Luscinia luscinia) de görü­
kızıl kahverengidir. Ardıçkuşlarıyla aynı fa­ nüm ü ve yaşamıyla bülbüle çok benzer. Bu
milyadan (Turdidae) olan bülbül, kışı Afrika’ kuş da bülbül gibi geceleri öter; ama sesi,
da geçirdikten sonra baharda ürem ek için gerçek bülbülün ötüşündeki yükselen tem po­
Asya ve A vrupa’ya göç eder. ya ulaşacak kadar gür ve zengin değildir.
Ü rem e mevsiminin başlangıcı olan nisan- Bülbülle aynı familyadan olan kızılgerdana
mayıs aylarında erkek bülbüller dişileri çift­ nar bülbülü de denir (bak. K i z i l g e r d a n ) .
leşmeye çağırmak için ötmeye başlar. (Dişiler Türkiye’nin güney bölgelerinde yaşayan arap-
ötm ez.) Oldukça uzun süren bu ötüşlere bülbülünün (Pycnonotus xanthropygos) ise
“dem çekm e” denir. Bülbüller özellikle nemli gerçek bülbülle hiçbir akrabalığı yoktur.

Bülbül eskiçağlardan bu yana birçok efsa­
ne, rom an, öykü, şiir ve atasözüne konu
olmuştur. Örneğin Eski Yunan mitolojisinde
bülbül üstüne söylenmiş efsanelerden birkaçı
günümüze kadar ulaşmıştır. İran ve Türk
edebiyatlarında da bülbül ile gül birçok öykü­
nün ayrılmaz kahram anlarıdır. Bu efsaneler­
den birine göre bülbül gülün açması için
sabaha kadar öter, ama ötm ekten yorgun
düşüp şafakta öldüğü için gülün açtığını göre­
mezmiş.
BÜTÇE. Belirli bir dönem deki gelirin nasıl
harcanacağının, çeşitli gereksinimlerin önce­
likleri dikkate alınarak önceden planlanması­
na bütçe yapmak, yapılan bu plana da bütçe
denir. Bütçe, gelirin giderler arasında akıllıca
bölüştürülm esine yardımcı olur. Bu anlamıyla
bir devlet ya da şirket bütçesinden söz edilebi­
leceği gibi, bir kişinin ya da ailenin bütçesin­
den de söz edilebilir.
Bir aile bütçesi yapılırken aylık ya da yıllık
gelir tem el alınarak, giderler (kira, beslenme,
giyim, ulaşım, eğitim, sağlık, tatil giderleri
gibi) buna göre belirlenir.
Şirketler için de bütçe büyük önem taşır.
Şirketler aylık, yıllık ya da daha uzun süreler
için bütçe yapar. O dönemde elde etmeyi
umduğu geliri ve o geliri elde etm ek için
yapacağı harcamayı (kira, işçi ücretleri, ham ­
m adde, enerji giderleri gibi) planlar. Şirket
bütçesinin amacı gelir ve giderlerin, şirketin
kârını en yüksek düzeye çıkaracak biçimde
düzenlemesidir.
Devlet bütçesi de devletin yapması gereken
kamu hizmetlerinin gerektirdiği harcamaların
ve bunun için gerekli gelirlerin önceden plan­
lanmasıdır. Am a, devlet bütçesi hazırlanırken
yapılması gereken giderler (savunma, eğitim,
sağlık, genel yönetim, yatırım harcamaları gibi)
temel alınır ve bunun için gerekli kaynakların
(vergi, borçlanma gibi) sağlanmasına çalışılır.
İster aile, ister şirket, ister devlet bütçesi
olsun, bütçe her zaman yaşamsal önem taşır
ve insanların yaşayışını tem elden etkiler. Bir
ailenin, şirketin ya da devletin iyi yönetilip
yönetilmediği bütçesine bakarak anlaşılabilir.
Aile bireylerinin sağlık, beslenme, eğitim
gereksinimlerine az para ayıran, gösterişe
yönelik harcam alara öncelik tanıyan bir aile
BÜTÇE 83
bütçesinde doğru önceliklerin seçildiği söyle­
nemez. Bütçesindeki öncelikler doğru olarak
belirlenmeyen bir şirketin kârı azalır ve bu
yanlışlar sürerse şirket iflas edebilir.
Devlet bütçesi de bütün yurttaşların yaşa­
mını büyük ölçüde etkilediği için yaşamsal
önem taşır ve bu önemi nedeniyle bütçeyi
kimin hazırlayacağı, bütçedeki öncelikleri be­
lirleyen kararları kimin alacağı tarih boyunca
toplumsal m ücadelelere yol açmıştır. 17.
yüzyılda İngiltere’de kral ile halkın temsilcisi
olan parlam ento arasında bütçeyi hazırlama
hakkı konusundaki uzun mücadeleyi parla­
m ento kazanmış ve bütçeyi yapma hakkı
kraldan parlam entoya geçmiştir. D em okra­
tik ülkelerde bütçe konusunda son söz her
zaman parlam entolarındır. Bir hüküm etin
bütçesi onun nelere öncelik verdiğini, hükü­
m et . politikalarının kimlere hizmet ettiğini
ortaya koyar.
Devlet bütçesindeki giderleri karşılamaya
devletin normal geliri olan vergi geliri yet­
miyorsa bu tür bütçeye açık bütçe denir.
Bütçedeki açık, borçlanarak ya da para basa­
rak karşılanır. Açık bütçeler, açığın büyüklü­
ğüne göre büyüyen oranda bir enflasyon
(hızlı fiyat artışı) nedenidir.
Bütçe İlkeleri
Uzun yılların uygulamaları sonucunda bütçe­
lerin hazırlanmasında belirli teknikler ve ilke­
ler gelişmiştir. Bunların başlıcaları: Genellik,
birlik, tahsis edilememe ilkeleridir. Genellik
ilkesi, bütçedeki gelirlerin ve giderlerin ayrı
ayrı belirtilmesi, gelirlerin elde edilmesi için
yapılan giderlerin, gelirden düşülmemesi ilke­
sidir. Birlik ilkesi, devletin bütün gelir ve
giderlerinin tek bir bütçe içinde yer almasıdır.
Tahsis edilememe ilkesi, belirli gelirlerin b e ­
lirli giderlere ayrılmaması, bütün gelirlerin bir
yerde toplanıp, bütün harcamaların oradan
karşılanması ilkesidir.
Türkiye'de Bütçe
Türkiye’de bütçe, bakanlar kurulunun hazır­
ladığı bütçe önerisinin Türkiye Büyük Millet
Meclisi’nce görüşülüp kabul edilmesi yoluyla
yapılır. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin
kabul ettiği bütçeyi hüküm et uygular. Meclis
bütçenin uygulanmasını denetler.
84 BÜYÜ
Bütçenin hazırlanışında devlet örgütü için­
de aşağıdan yukarı bir yol izlenir. Bakanlıklar
gereksinimlerini belirleyerek maliye bakanlı­
ğına bildirir; maliye bakanlığı kendi bütçesini
de ekleyerek bunları birleştirir ve gider bütçe­
sini hazırlar. G enel ekonomik durum u değer­
lendirerek gelir bütçesini de hazırlar. B akan­
lar kurulu, bunlar üzerinde gerekirse değişik­
lik yapar ve meclisin onayına sunar.
Bütçe tasarısı mali yılbaşından en az 75 gün
önce Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne sunu­
lur. Bütçe komisyonunda incelenerek gerekli
değişiklikler yapıldıktan sonra genel kurulda
oylanarak kabul edilir. Bütçenin kabul edil­
memesi durum unda hüküm et istifa etm ek
zorundadır. Bütçe uygulamasını meclis adına
Sayıştay denetler. Uygulanması tamamlanan
bütçe ile ilgili kesin hesap yasasını hükümet
mali yıl sonundan başlayarak en geç yedi ay
içinde meclise sunar. Sayıştay’ın incelemeleri
sonunda meclise gönderdiği “genel uygunluk
bildirisi”ni de dikkate alarak yapılan görüşme
sonunda kesin hesap yasasının kabulüyle mec­
lisin bütçe üzerindeki denetimi tamamlanır.
BÜYÜ bak. B ü y ü v e B ü y ü c ü lü k .
BÜYÜKADA bak. P re n s A d a la ri.
BÜYÜK BRİTANYA VE İRLANDA BİRLE-
ŞİK KRALLIĞI bak. İNGİLTERE.
BÜYÜK GÖLLER YÖRESİ. Büyük Göller
olarak adlandırılan Superior, Michigan, Hu-
ron, Erie ve O ntario gölleri, Kuzey A m eri­
ka’nın doğusunda, A B D ile K anada arasında
yer alır. Superior Gölü dünyanın en büyük
tatlı su gölüdür. Bu beş gölün kapladığı
toplam alan İngiltere’nin yüzölçümünden da­
ha büyüktür (245.000 km2). Büyük G öller’e
akan yüzlerce küçük akarsu vardır. Göllerin
suyunu denize akıtan tek ırmak ise St. Law-
rence’dir. Doğal ya da insan yapısı birçok
kanal gölleri birbirine bağlar. Böylece Atlas
Okyanusu’ndan gelen bir gemi, St. Lawrence
Irm ağı’ndan ve göllerden geçerek, Kuzey
A m erika kıtasındaki D uluth ve Superior li­
m anlarına ulaşabilir. Su kanallarının ve li­
m anların çoğu aralık ayı ortasından nisan ayı
sonuna kadar donar.
Büyük G öller 2,5 milyon ile 10 bin yıl
önce, Buzul Çağı sırasında güneye doğru inen
büyük buz tabakalarının geçtikleri vadileri
derinleştirip genişletmesi sonucu oluştu. D a­
ha sonra, buzullar kuzey çıkışını kapatacak
biçimde biraz geri çekilerek su kütlelerini
güneyde bıraktı. Bu dönem de sular bugünkü
göllerden daha geniş bir alanı kaplıyordu.
Büyük G öller’in kıyıları bugünkü görünüm le­
rini çok daha yakın zam anlarda aldı.
G öller, genişliklerinin yanı sıra, üzerlerin­
de gidip gelen büyük tonajlı gemiler, çevrele­
rinde kurulan kasaba ve kentler, kıyılarındaki
dinlence ve eğlence yerleri açısından “büyük”
nitelemesine hak kazanır. K anada nüfusunun
üçte ikisi ve fabrikalarının çoğu Büyük G öller
Yöresi’nde ya da St. Lawrence Irmağı kıyıla­
rında yoğunlaşmıştır. Büyük G öller’e kıyısı
olan sekiz ABD eyaletinde, ülkenin fabrika
ürünlerinin yarıdan fazlası ve besin m addele­
rinin önemli bir bölümü üretilir.
Superior Gölü, H azar Denizi’nden sonra
dünyanın ikinci büyük gölüdür. Büyük Göl­
ler’in de en derinidir. Superior’un hemen
güneyinde Michigan Gölü yer alır. Michigan
G ölü’nün batısında bulunan H uron Gölü,
sularını St? Clair Irmağı, St. Clair Gölü
havzası ve D etroit Irmağı yoluyla Erie G ölü’
ne boşaltır. Erie G ölü, Büyük G öller’in
içinde en sığ olanıdır. O rtalam a derinliği 17
m etredir. Suları, Niagara Irmağı yoluyla
O ntario G ölü’ne ulaşır. İki göl arasındaki 47
m etre düzey farkından oluşan ünlü Niagara
Çavlanı (bak. N i a g a r a Ç a v l a n i ) , turizm
ve sanayi açısından çok önemlidir. O ntario
Gölü ise beşlinin en küçük gölüdür.
Erie G ölü’nün güneyinde, Pennsylvania ve
O hio’nun zengin köm ür yatakları uzanır.
Superior Gölü çevresindeki demir cevheri,
m adenköm ürü ya da kokköm ürü kullanılma­
dan demir ve çelik haline getirilemez. Büyük
G öller’in suları köm ür ve m aden cevherinin
bir araya getirilmesini kolaylaştırır. Büyük
Göller çevresinde birçok çelik ve çelik eşya
üreten fabrika bulunmasının nedeni budur.
Batıda A B D ’nin mısır ekim kuşağı ve kuzey­
batıda K anada’nın tahıl yetiştirilen düzlükleri
uzanır. Batıdaki göllerin yakınlarında bakır
cevheri ve kireçtaşı bulunur. Kuzey ve kuzey­
batıda ise kâğıt ve kereste yapımında kullanı-

SUPERİOR GÖLÜ
BUYUK GOLLER YÖRESİ
Sault Sainte M arie
M İC H İG A N GÖLÜ
Milvvaukee Huron Limanı
Detroit.
lan ağaçların yer aldığı orm anlar vardır.
Saydığımız tahıl, köm ür, demir cevheri, bakır
cevheri, kireçtaşı ve kereste gibi ürünler en
elverişli biçimde yük gemileriyle taşınır. B ü­
yük G öller’deki birçok liman ırmak ağızları­
nın genişletilmesi yoluyla kurulm uştur. Bu
göllerde yaklaşık 200 liman vardır.
Bugün Avrupa ve Büyük G öller arasında
düzenli gemi seferleri vardır. Oysa, St. Law-
rence suyolunun 1959’da tam am lanm asın­
dan önce, kimi kanallardaki havuzların küçük­
lüğü nedeniyle yalnızca küçük gemiler işli­
yordu.
Tarih
AvrupalIlar Kuzey A m erika’ya ayak basm a­
dan önce Büyük G öller’i çevreleyen toprak­
lar sık orm anlarla kaplıydı. B uralarda, huş-
ağacından yapılma kanolarıyla göllerin kıyıla­
rı boyunca dolaşan Yerli kabileler yaşıyordu.
İlk beyazlar yöreye St. Lawrence Irmağı
yoluyla geldiler. 1615’te Samuel de Champ-
lain, Ottawa Irmağı’ndan yukarıya, Nipissıng
Gölü’ne bir kano yolculuğu yaptı. Daha sonra
kanoları, Huron Gölü’ndeki Georgian Koyu’
BÜYÜK GÖLLER YÖRESİ 85
Cluebec
Ottavva
Ottavva
lontreal
Georgian
J<oyu
H U R O N GÖLÜ
T oronto -
Ham ilton ONTARİO GÖLÜ
Niagara Çavlanı
Barge Kanalı
Buffalo
ERİE GÖ LÜ
Cleveland
na ulaşan bir akarsuya kadar kara üzerinden
taşıdı ve O ntario Gölü yoluyla geri döndü.
Başka kâşifler de Superior ve Michigan gölle­
rini buldular.
1679’da La Salle adında bir Fransız kâşif
küçük bir gemiyle, hem kürk satm ak, hem de
göllerin kıyılarını keşfetmek için Niagara
Çavlam ’mn yukarı kesiminden yola çıktı.
Michigan G ölü’ndeki G reen Körfezi’ne ulaş­
tıktan sonra, karayoluyla geri döndü. Daha
sonra Michigan G ölü’nün güney ucuna yapı­
lan bir kano seferine önderlik etti ve oradan
Mississippi Irm ağı’nı keşfe çıktı.
A m erikan Bağımsızlık Savaşı’ndan (1776-
83) sonra, Büyük Göller Yöresi bir süre
İngiliz egemenliğinde kaldıysa da anlaşmaz­
lıklar ve savaşlar sürdü. 1813’te göllerin A BD
ve Kanada arasında paylaşılması konusunda
anlaşma sağlandı. 1909’da A BD ve Kanada,
göller üzerinde yolculuğun özgür ve her iki
tarafa açık olduğunu bildiren bir antlaşma
imzaladılar. İki ülke arasındaki sınır Super­
ior, H uron, Erie ve O ntario göllerinin orta­
sından geçer. Michigan Gölü tümüyle A BD
sınırlarının içinde kalır.
86 BÜYÜK İSKENDER

BÜYÜK İSKENDER (İÖ 356-323), M ake­ yaktırdığı, en eski arkadaşlarından birini öl­
donyalI II. Philippos’un ve Epir kralının kızı dürdüğü söylenir.
Olympias’ın oğluydu. Pella’da (bugünkü Y u­ İskender büyük bir düş gücüne sahipti ve
nanistan’da) doğdu. D aha 20’sine basmadan yaşamı boyunca savaşarak, düşlediği parlak
M akedonya kralı olan Büyük İskender, 12 yıl ve şanlı Yunan im paratorluğunu gerçekleştir­
boyunca tek bir savaş bile yitirmeden güçlü meye çalıştı. İÖ 336’da II. Philippos öldürü­
krallıkları egemenliği altına aldı. lünce, 19 yaşında kral oldu. Çok geçmeden
İskender yakışıklı, güçlü ve cesurdu. Kimi çevresinin düşmanlarla sarıldığını fark etti.
zaman aşırı atak ve tedbirsiz davranır, gerek­ Hızla herekete geçerek önce kendi krallığında
siz tehlikelere gözünü kırpm adan atıldığı çıkan bir isyanı bastırdı, arkasından güneye,
olurdu. Büyük bir önder olmasında bu cesare­ Y unanistan’a yürüdü. Helen Birliği’ne karşı
tin ve kararlılığın payı vardır. R ahatı ve lüksü koyan Yunan kentlerini ele geçirdi. O zam an­
küçümseyen onurlu bir insandı. 13-16 yaşları lar Y unanistan’da her kent kendi kendini
arasında zamanın en bilge kişisi olan Aris­ yönetirdi ve bu kent devletleri sık sık çatışır,
to ’dan ders aldı. Aristo ona felsefe, politika birbiriyle savaşırdı. İskender M akedonya’ya
ve sanat eğitimi verdi. Şiiri sevdirdi. İskender döner dönmez Thebaililer ve Atm alılar ona
de bilim ve kültürün gelişmesine katkıda karşı yeniden ayaklandılar. İskender hemen
bulundu. geri döndü, onları yendi ve güçlü Thebai ken­
İskender’in olumlu niteliklerinin yanı sıra, tini yakıp yıktı. Am a babası gibi o da A tina’ya
kusurları da vardı. Çabuk öfkelenirdi. Bütün dokunmadı.
dünyayı ele geçirmek amacındaydı ve bu İskender, o dönemin en büyük im parator­
yolda önüne çıkacak hiçbir engel tanımadı. luğu olan Pers İm paratorluğu’nu egemenliği
İnatçı ve acımasızdı. Zafer üstüne zafer ka­ altına almaya kararlıydı. İÖ 334’te ordularını,
zandıkça, kendini Tanrı sanmaya başladı. Yunanistan ile Pers İm paratorluğu’nun sınırı
Çok içki içtiği ve ayıldığında üzüleceği şeyler olan Çanakkale Boğazı’ndan geçirerek A na­
yaptığı olurdu. Sarhoşken Persepolis kentini dolu’ya girdi ve yaptığı ilk savaşta Persler’i

(ARAL
Trakya İSKİT
GÖLÜ
MAKEDONYA / KARADENİZ
Pella * \
HAZAR İskenderiye
Kh^ironea 4 (Eskhate)
LşU^hebaiO' G ordion
DENİZİ P K yro polh
Ç^Atirta °T
/> Frigya
O issaS 4 k ^ x G a u g a m e |a BAKTRİA 0

A KD E N İZ
A ntiokheiaJ, ü° V % Vc Asur
• 5^ ^ _ A r b e la
SURİYE'N Medya İskenderiye
Ekbatan, ° (Herat)
Arahosya
İskend e riye
A m on
M enfis Persia (İRAN) İskenderiye

ARABİSTAN Persepolis Gedrosya ( HİNDİSTAN

İskenderiye
[Gulaşkirt) ° Patala
MISIR

Büyük İskenderin Yolu

H İN T OKYANUSU

Mansell Collection
Büyük İskender İÖ 331'de Pers İm p a ra to rlu ğ u 'n u
e g e m e n liğ i altına aldı.
yendi. Batı A nadolu’daki Efes, Sart, Milet ve
Halikarnas gibi liman ve kentleri ele geçirdi,
sonra kuzeye yöneldi.
G ordion kentindeki bir tapm akta o güne
kadar kimsenin çözemediği bir düğüm vardı.
Söylenceye göre, yalnızca Asya’ya egemen
olacak kişi bu düğümü çözebilecekti. İsken­
der kılıcını çekip bir vuruşta düğümü keserek
A sya’ya egemen olmayı amaçladığını gös­
terdi.
İskender, M akedonyalılar’dan oluşan ordu­
suyla, girdiği her savaşı kazanarak, Pers
İm paratorluğu topraklarının içlerine doğru
ilerledi. Bu savaşlardan birinde, Pers ordula­
rına İm parator III. Darius kom uta ediyordu.
Darius yenildi, am a kaçmayı başardı. A nado­
lu’yu baştan başa geçen İskender güneye indi,
Suriye’den geçerek Persler’in önemli bir de­
niz üssü olan M ısır’a girdi. Halk tarafından
kurtarıcı olarak karşılandı; kurbanlar kesildi.
İskender firavunların geleneksel çifte tacını
giydi. Nil Irm ağı’nın deltasında, İskenderiye
adını verdiği bir kent kurdu. İskenderiye’de
büyük bir kütüphane yaptırdı. D aha sonra
önemli bir kent ve liman olan İskenderiye,
Yunan kültürünün doğuda yayılmasında
önemli bir rol oynadı.
İÖ 331’de, krallığının beşinci yılında, yeni­
den Darius ile savaşmak üzere yola çıktı.
BÜYÜK İSKENDER 87
M akedonyalIlar doğuya yürüyerek Fırat ve
D icle’yi geçtiler. Bugünkü Irak ’ta, Gaugame-
la Ovası’nda Persler ile karşılaştılar. İsken­
d er’i A sya’daki büyük toprakların efendisi
durum una getiren savaş burada yapıldı. Dar-
ius’un 1 milyondan fazla askeri vardı, ama
İskender’in birlikleri iyi örgütlendikleri için
Pers ordusu bozguna uğradı.
D arius’u yenen İskender, Pers kentlerini
alarak güneydoğuya doğru ilerledi, Babil’e
girdi. Sus ve Persepolis’i aldı ve can korku­
suyla H indistan’a doğru kaçm akta olan D ar­
ius’u izledi, ama Darius İskender’in eline
düşm eden öldürüldü. Böylece, İskender’in
düşü gerçekleşmiş, koca Pers İm paratorlu­
ğumun hüküm darı olmuştu.
Ne var ki, İskender’in gözü hâlâ doymamış­
tı; çünkü uçsuz bucaksız Hindistan onu
bekliyordu. İÖ 327’de ordusuyla İndus Irma-
ğı’m geçti, başlangıçta kimse karşısına çıkma­
dı. A m a M akedonyalIlar Jhelum Irm ağı’na
geldiklerinde, Poros adlı bir H int kralı onlarla
savaşa girdi. Sonunda yenilen Poros tutsak
düştü. Ne var ki, gösterdiği yiğitlikten ötürü
İskender onu bağışladı ve krallığını geri verdi.
Bu sırada İskender’i her savaşta sırtında
taşımış olan atı Bukephalos öldü. İskender
atının anısına bir kent kurdu ve adını Bukep-
halia koydu.
İskender Ganj Irm ağı’nı geçip Hindis­
tan ’ın içlerine girmek istiyordu. Am a M ake­
donyalIlar uzun yürüyüşlerden ve savaşlardan
bitkin düşmüşlerdi. Bu yüzden daha ileri
gidemediler. İskender ordusuyla yeniden ba­
tıya döndü.
Yedi yıl önce zaferle girdiği Babil’de ko­
nakladı. İskender Babil’i yeni im paratorlu­
ğunun başkenti yapmak istiyordu. Ne v a r’ki,
İÖ 323’te bunu yapam adan hastalanarak öl­
dü. İskender ölürken askerleri teker teker
krallarına veda ettiler. İskender’in, savaşları­
nı gösteren çok güzel kabartm alarla süslü
olan lahti İstanbul A rkeoloji Müzesi’ndedir.
İskender’in ölümünden sonra görkemli im­
paratorluğu parçalandı. A m a, İskender’in
fethettiği topraklarda kurduğu 70’e yakın
kent Yunan kültürünü doğuda yayan m er­
kezler oldu; doğu ve batı kültürlerinin karşı­
lıklı olarak birbirini etkilemesi sonucu, yeni
bir kültür bileşimi ortaya çıktı.
88 BÜYÜK KANYON
BÜYÜK KANYON, dünyanın en büyük derin
vadisidir. A B D ’nin güneybatısında 450 km
boyunca uzanır. Görülmeye değer dik bayır­
ları, dorukları, vadileri ve olağanüstü renkler­
deki kaya katm anlarıyla A B D ’nin en ilgi
çekici doğal oluşum larından biridir. Büyük
Kanyon kuzeybatı A rizona’daki Colorado Ir-
mağı’nın aşındırmasıyla oluşm uştur (bak. CO­
LORADO IR M A Ğ I). Colorado Irm ağı’nın 1
milyon yılı aşkın bir zam andır Colorado
yaylasını kazarak derinleştirdiği boğazın, Bü­
yük Kanyon Ulusal Parkı sınırları içinde
kalan 90 km uzunluğundaki en derin ve en
etkileyici bölümü Powell G ölü’nden Mead
G ölü’ne kadar uzanır.
Bu büyük vadinin iki yakası arasındaki
açıklık bazen 1 kilom etreden azdır, bazen de
29 kilometreye ulaşır. Derinliği ise 1,6 kilo­
m etreyi geçer. Deniz düzeyinden 2.500 m etre
yükseklikteki kuzey yakası, güney yakasından
365 m etre daha yüksektir. Colorado Irm ağı’
mn bu vadiyi açarken sürükleyip götürdüğü
toprak tüm A B D ’yi 30 cm kalınlığında bir
tabakayla örtm eye yeterdi. Boğazın her iki
yanı bir dizi sarp kayalıktan oluşur. Vadide
kule gibi yükselen kayalar, eğimli kaya tara-
çaları vardır. Fildişi rengi, sarımsı kahveren­
gi, boz ve kızıl kayalar ışık ve gölgeler
değiştikçe olağanüstü bir renk gösterisi sergi­
ler. Şatolara, tapm aklara ve kulelere benze­
yen kaya doruklarının pek çoğuna Buda
Tapmağı ve Şiva Piramidi gibi adlar veril­
miştir.
ZEFA
A B D 'de ki Büyük Kanyon d ü nya da ki en bü yük
va d id ir.
Colorado Irmağı rüzgâr, don ve yağmurla
birlikte Büyük Kanyon’u aşındırmayı sürdür­
m ektedir. Kanyon tabanında Kuzey A m eri­
ka’nın en eski bazı kayaları vardır. Kuvarsit
gibi kristalleşmiş kayalar, toprağın aşınmasıy­
la yok olan dağların tabanıdır. Bunların üze­
rinde kumtaşı, şeyi ve kireçtaşı gibi tortul
kaya katm anları vardır. İçindeki deniz yosu­
nu, deniz kabuğu ve balık fosillerinden de
anlaşıldığı gibi, bu kayalar denizin altında
oluşmuştur. Bir zamanlar büyük bir denizin
yer aldığı bölgede, Colorado yaylası zaman
içinde yükselerek bugünkü düzeyine ulaşmış
ve büyük bir hızla akan Colorado Irmağı
Büyük Kanyon’u aşındıra aşındıra günümüz­
deki durum una getirmiştir. Kanyonun yamaç­
ları araştırm acılara, jeoloji açısından yerka-
buğu tarihinin en kapsamlı kayıtlarından biri­
ni sağlar.
Bugün kanyonda yaşayan hayvanlar arasın­
da, sincap türleri, tavşan, yabankedisi, kır
kurdu, tilkiler, geyikler ve gelengi vardır.
Bölgede söğüt ve kavak ağaçlarından kaktüs­
lere kadar değişik bitkiler yetişir.
Colorado yaylasında bir zam anlar Am erika
Yerlileri yaşardı. Bunlardan Yum anlar kabi­
lesi bugün de, Büyük Kanyon’a açılan bir yan
kanyonda varlığını sürdürür. Ayrıca bu yöre­
de tarihöncesi mağara insanlarına ait pek çok
kalıntı vardır (bak. M a ğ a r a İ n s a n l a r i ) .
İspanyol kâşif Garcıa Löpez de Cârdenas,
1540’ta kanyonu gören ilk Avrupalı oldu.
1869’da, Binbaşı John Wesley Powell başkan­
lığında bir grup kayıklarla, hızlı akan tehlikeli
sulardan inip kanyonu inceledi. Binbaşı Po-
well daha sonra bölgenin ilk haritasını çizdi.
1919’da, kanyon çevresindeki 2.613 km2’lik
alan ulusal park olarak ayrılmış, günümüzde
bu alan Büyük Kanyon Ulusal Anıtı ve
M erm er Kanyon Ulusal Anıtı alanlarının da
eklenmesiyle oldukça genişlemiştir. Kanyo­
nun güney ve kuzey yakalarından bölgeye her
yıl milyonlarca turist gelir. Turistler dar
patikalardan aşağı katırlarla Colorado Irmağı
kıyısına inerler. Irm aktaki m otorlu sal gezileri
ile kanyon üzerinde havadan yapılan geziler
de çok ilgi çeker.
BÜYÜK OKYANUS, dünyadaki okyanusla­
rın en büyük ve en derin olanıdır. Çevresinde­
 BÜYÜK OKYANUS 89

ki denizler dışında 165 milyon km2’lik alanı ile rını oluşturur. Kuzey Ekvator Akıntısı’nm bir
A tlas Okyanusu’nun iki katıdır ve dünyadaki bölüm ü Filipinler’den kuzeye yönelen ve Ja­
tüm karaların toplam yüzölçümünden daha ponya’nın doğusundan geçen Kuroşio sıcak su
büyüktür. Büyük Okyanus ve ona bağlı deniz­ akıntısı ile onun bir kolu olan ve kuzeye
ler dünya yüzeyinin üçte birinden daha fazla doğru çıkan Tsuşim a’dır. California Akıntısı
yer kaplar. En geniş yeri olan Panama- ise, çok geniş bir akıntı olduğu için yavaş
M indanao Adası arası, 17.220 km ile dünya hareket eder. Güney Ekvator Akıntısı Solo-
çevresinin hemen hemen yarısıdır. Kuzey mon A daları’ndan A vustralya’nın doğusuna
Kutup dairesindeki Bering Boğazı’ndan, A n­ iner. Kuzeye ayrılan kolu Peru (Hum bolt)
tarktika’daki A dare B urnu’na kadar olan A kıntısı’m oluşturur. Yüzey akıntıları saatte
uzaklık 15.450 kilom etredir. 3-6 km hızla ilerlerken, hem üzerlerindeki
Büyük O kyanus’u çevreleyen denizler ara­ havanın ısısını, hem de çevrelerindeki karanın
sında Bering, O hotsk, Japon, Sarı, Doğu iklimini etkiler.
Çin, Güney Çin, M ercan, Tasman denizleri Büyük O kyanus’un kuzeyinde akıntılar sa­
ile California Körfezi bulunur. Endondzya ile at yönünde hareket eder, güneyde ise hareket
Filipinler arasında da birçok başka küçük ters yöndedir. Ekvatordan uzaklaşan sıcak
deniz vardır. akıntılar, derin su akıntıları olan Kuzey K ut­
Büyük O kyanus’a ya da çevre denizlerine bu akıntılarıyla karşılaşınca soğur. Böylece,
dökülen önemli ırm aklar Yangtze, A m ur, ekvatora dönen akıntılar genellikle soğumuş
Huang He (Sarı Irm ak), M ekong, Yukon, Olur (bak. DENİZ AKINTILARI).
Colorado ve Colum bia’dır.
Büyük O kyanus’un kuzeyinde sombalığı, Adalar ve Okyanus Tabanı
bir çeşit yassı dip balığı olan halibut, uskumru Büyük O kyanus’ta binlerce ada vardır. Japon
ve sardalye gibi balıklar çıkar ve burada A daları, Filipinler, M ariana A daları, Yeni
ticari balıkçılık önemlidir. Orkinos da Ore- G ine, Solomonlar, Yeni H ebridler ve Fiji
gon’dan O rta Am erika dolaylarına kadar olan A daları ile Yeni Zelanda gibi kıta kıyılarına
sularda avlanır. Büyük O kyanus’un tropik su­ yakın adaların, daha önce Asya ve Avustralya
larında ise kabuklular, yengeç, karides, teke kıtalarından deprem ler sonucu çatlayıp ka­
ve istiridye vardır. yarak ayrılan parçalar oldukları sanılmaktadır.
A daların biçiminin ayrıldıkları kıtalardaki gi­
Rüzgâr ve Akıntılar rintilere uygunluğu bu savı doğrulam aktadır.
Okyanusun yüzeyinde hava koşulları enleme Bu nedenle Büyük O kyanus’un batısındaki
göre değişir. Ekvator çevresindeki kuşak belli adaların çoğuna Kıta Adaları denir. Büyük
belirsiz rüzgâr alır. Bu bölgeye durgunluk O kyanus’un doğusunda da benzer bir kıta
alanları da denir. Kuzeye ve güneye doğru kayması olduğu sanılmaktadır.
gidildikçe alize rüzgârının estiği kuşaklar baş­ Büyük O kyanus’un açıklarında yer alan
lar. Alizeler genellikle ılık ve yumuşak rüz­ çok sayıda tropik adanın bazıları okyanus
gârlardır, ama tayfun denilen şiddetli fırtınalar tabanında yükselen sıradağların doruklandır.
da gene bu kuşaktan başlar. Tayfunların Bazıları da yanardağların püskürtmesi ya da
Atlas O kyanusu’ndaki adı kasırgadır. E kva­ m ercan kümeleşmeleri sonucu oluşmuştur.
torun 40° kuzey ve güney enlem lerinde batı Bu adalara Okyanus Adaları denir. Başlıca
rüzgârları kuşağı başlar. Bu kuşakta, yum u­ okyanus adaları arasında Hawaii, M arshall,
şak havayı fırtınalar ve kabarmış bir deniz Karolin, Cook, Tuam otu ve M arkiz adaları
izler. Büyük okyanus daha yüksek enlem ler­ sayılabilir. Bazıları yaklaşık 5.500 m etre de­
de de pek sakin değildir. (Ayrıca bak. rinlikten yükselir. M ercanadaları, m ercan po­
R ü z g â r .) lipleri denilen küçük deniz hayvanlarının is­
Büyük O kyanus’ta yüzey akıntıları ve derin keletlerinden oluşur. M ercan, sualtı dağları­
su akıntıları olmak üzere iki tür akıntı vardır. nın yüzeyinde birikir (bak. M e r c a n a d a ; M e r ­
Alize rüzgârları yüzey sularını batıya doğru c a n R E SİFİ). Büyük O kyanus’un doğusunda
taşıyarak, Kuzey ve Güney E kvator akıntıla­ deniz tabanı hem en her yerinde yaklaşık
90 BÜYÜK OKYANUS

5.500 m etre derinliktedir. Bu nedenle bu
bölgede ada sayısı azdır. Büyük O kyanus’un
batısı ise büyük ölçüde engebelidir. Bu bölge­
deki yükseltiler Büyük O kyanus’un adalarını
oluşturur. 7.500 metreyi geçen derinlikteki
çukurluklar dünya yüzeyinin en alçak yerleri­
dir. Bunlardan biri olan M ariana Ç ukuru’nun
derinliği Guam A daları yakınlarında 11.034
metreyi bulur. Okyanusla ilgili şaşırtıcı bir
gerçek, dünyanın etkin yanardağlarının beşte
dördünün Büyük O kyanus’ta ya da çevresin­
deki karalarda bulunmasıdır. Yanardağların
etkin olduğu bu topraklar aynı zamanda
deprem lerin de en yoğun görüldüğü bölge­
lerdir.
AvrupalIlar en son Büyük O kyanus’u keş­
fettiler. 1513’te İspanyol kâşifi Balboa Pana­
ma kıstağını geçti ve o zamanki adıyla “Büyük
Güney Denizi”ne ulaştı (bak. B a l b o a , V a s c o
N Ü n e z D e ) . B u keşif, M acellan’ın 1520-21
yıllarında Büyük O kyanus’u geçmesine öncü­
lük etti. M acellan Büyük O kyanus’a, “sakin,
durgun” anlamında pacifico adını verdi (bak.
M a cella n ).
Büyük O kyanus’un en büyük kâşifi İngiliz
kaptan Cook’dur. Cook, 1768-79 arasında üç
Büyük Okyanus gezisi yönetti. 1779’da ölü­
müne kadar çizdiği haritalarda Büyük Okya-
nus’taki adaların çoğunun yerini doğru olarak
gösterdi (bak. C o o k , J a m e s ).
BÜYÜK PETRO bak. P e tro I
BÜYÜK RİFT VADİSİ, Doğu A frika Rift
Vadisi olarak da bilinir. A frika’nın güneydo­
ğusunda M ozam bik’ten Doğu A frika’nın dağ­
lık bölgelerine kadar uzanır ve burada iki kola
ayrılan vadi Etiyopya’yı boydan boya geçer.
Rift Vadisi’nin bu bölümü toplam 2.900 km
uzunluğundadır. Vadinin kuzey yönündeki
uzantısı da yaklaşık aynı uzunluktadır. Kızıl-
deniz, A kabe Körfezi ve deniz yüzeyinin 400
m etre altındaki Lût Gölü bu bölgede yer alır.
Lût Gölü yerkabuğunun en alçak noktasıdır.
Büyük Rift Vadisi Suriye’de sona erer.
Vadide Kızıldeniz ve çok tuzlu olan Lût
G ölü’nden başka birçok tatlı su gölü de
vardır. Örneğin, güneyde Tanganika Gölü
dünyanın en uzun ve en derin ikinci tatlı su
gölüdür. Ayrıca, bugünkü adı Malavi olan
BÜYÜK RİFT VADİSİ 91
Richard Keane
U g an da'd aki Kabarega Ç ağlayanı Doğu A frika 'd a ki
Büyük R ift V a d is i'n in en ilg in ç ye rle rin d e n b irid ir.
Nyasa Gölü de Rift Vadisi içindeki göllerden
biridir. A frika kıtasının en büyük su kütlesi
olan Victoria G ölü, Doğu A frika’da Rift
Vadisi’nin iki kolu arasında kalan yüksek
bölgede sığ bir çukuru kaplar.
Büyük Rift Vadisi son 10 milyon yıl içinde,
yerkabuğu hareketlerinin Güneybatı Asya ve
Doğu A frika kayalarında çatlaklar oluşturm a­
sı sonucunda ortaya çıktı (bak. D ü n y a ) . B u
hareketler yeryüzü kabuğunda bir dizi uzun
kırıklar ve faylar oluşturdu. Kayaların araları­
nın açılması, toprakların boydan boya fayla­
rın arasında kalan bölgeye kaymasına ve
böylece dik yamaçlı uçurum ların oluşmasına
yol açtl (bak. YERYÜZÜNÜN KIRIK VE KIVRIM­
LARI).
Aynı zam anda, Rift Vadisi’ni çevreleyen
kara kütleleri de bu hareketlerle yukarı doğru
itildi. Zaire ve U ganda arasındaki Ruvvenzori
Sıradağları bu oluşum a iyi bir örnektir. Kaya­
ların parçalanmasıyla birlikte bazı yerlerde
volkanik patlam alar da görüldü. Bu patlam a­
lar sonucu A frika’nın en yüksek dağı olan
Kilimanjaro ile Rift Vadisi’nin iki yanındaki
yanardağlar ortaya çıktı. -
Jeologlar Rift Vadisi’ni oluşturan yer hare­
ketlerinin hâlâ sürdüğünü düşünüyorlar. Rift
Vadisi’nin doğusunda kalan toprakların yavaş
yavaş doğuya doğru kaydığına ve milyonlarca
yıl sonra bu kara parçasının ayrı bir kıta
olacağına inanıyorlar.
92 BÜYÜK SAHRA
BÜYÜK SAHRA bak. S a h r a Ç ö lü
BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ, 11. ve 12.
yüzyıllarda H arezm , H orasan, İran, Irak,
Suriye, A rabistan Yarımadası ve Doğu A na­
dolu’da egemenlik kurmuş Türk devletidir.
Oğuz Türkleri’nin kurduğu bu devlet O rtado­
ğu’da Türk egemenliğini başlatmış, A nadolu’
nun Türk yurdu olmasına da öncülük etmiş­
tir. “Büyük” sıfatı bu devleti öbür Selçuklu
devletlerinden, özellikle de A nadolu Selçuklu
D evleti’nden ayırt etm ek için sonradan tarih-
çilerce verilmiştir.
D evlete adını veren Selçuk Bey’in başkanı
olduğu Kınık boyu 10. yüzyılda öbür Oğuz
boylarıyla birlikte Hazar Denizi’nin doğusun­
da Ü st Y urt denen bölgede, Mangışlak (Man-
cışlak) Yarım adası’nda, Aral G ölü’nün kuze­
yindeki geniş bozkırlarda ve M averaünnehir
diye adlandırılan Seyhun (Sir Derya) ile
Ceyhun (Am u Derya) ırm aklarının arasında
göçebe topluluklar biçiminde yaşıyordu.
Ayrıntılı tarihi bilinmemekle birlikte araların­
da zayıf bir siyasal birlik de vardı. Selçuk Bey,
tarihçilerin Oğuz Yabgu Devleti olarak adlan­
KARADENİZ
\ Ankara
) °
nadolu
M usul
AKD ENİZ
B üyük Selçuklu D evleti (1040-1157).
dırdıkları bu devletin üst düzeydeki kom utan­
larından biriydi. Selçuk Bey Oğuz D evleti’nin
başındaki yabgu (hüküm dar) ile anlaşmazlığa
düşünce başkanı olduğu Kınık boyunu top­
layarak 10. yüzyılın ikinci yarısında Aral
G ölü’nün doğusuna doğru göç etti. Selçuklu­
lar buraları yurt edindikten sonra komşu
olduklan K arahanlılar’a ve zaman zaman da
Sam aniler’e askeri bakım dan yardımcı ola­
rak, karşılığında geniş otlaklar elde ettiler.
Selçuk Bey’in 1009’da ölüm ünden sonra daha
güneye yönelen Selçuklular başka Oğuz boy­
larının da katılmasıyla bölgede etkili bir güç
durum una geldiler. Selçuk Bey’in oğlu Arslan
Bey’in (İsrail) yönetimindeki Selçuklular’ın
güçlenmesi K arahanlılar’ı ve Gazneliler’i ür­
küttü. Arslan Bey’in Gazneliler’ce bir hileyle
yakalanması ve hapisteyken 1032’de ölmesin­
den sonra Selçuklular dağılma tehlikesiyle
karşılaştılar. Bu tehlikeyi Selçuk Bey’in to­
runları Tuğrul ve Çağrı beyler uzun uğraşlar­
dan sonra önlemeyi başardılar. 1035’te büyük
bir Gazneli ordusunu yenerek H orasan’a doğ­
ru yayılmalarını sürdüren Selçuklular 1037’de
M erv kentini aldılar. 1038’de G azneliler’i
-Sa l k a ş
G Ö LÜ
Bağdat
U M M A N DENİZİ
 BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ 93

ikinci kez bozguna uğratan Tuğrul ve Çağrı Gerileme ve Dağılma

beyler N işabur’a girerek bağımsız bir devlet M elikşah’tan sonra başa geçen M ahmud
kurduklarını ilan ettiler. Tuğrul Bey hüküm ­ (1092-94), Berkyaruk (1094-1105), II. M e­
dar seçildi ve sultan sanını aldı. likşah (1105-1105) ve M uhamm ed Tapar
(1105-18) dönem lerinde devlet iç karışıklık­
Dandanakan Savaşı ve Sonrası larla sarsıldı. H anedan üyelerinin yönetim in­
Selçukluların bağımsızlıklarını ilan etmeleri deki eyaletler birer birer bağımsızlıklarını ilan
karşısında Gazneliler büyük bir ordu hazırla­ ettiler. Sonuçta Irak Selçukluları, Suriye Sel­
yarak 1040’ta Selçuklu topraklarına girdiler. çukluları, Kirman Selçukluları gibi beylikler
Y ıpratm a savaşları vererek H orasan’ın kuze­ ortaya çıktı. Ayrıca, büyük topluluklar halin­
yine doğru çekilen Selçuklu ordusu, Dandana­ de Selçuklu ülkesine gelen göçebe Oğuzlar da
kan denen yerde kesin saldırıya geçti ve iç düzeni sarsıcı birçok olay yaratıyorlardı.
Gazneli ordusunu ağır bir yenilgiye uğrattı. 1118’de başa geçen Sencer önceleri ülkeyi bir
Bu savaştan sonra Selçuklular H arezm ve ölçüde birleştirmeyi başardı. A m a giderek
H orasan’da tek güç durum una geldiler. Hızla ağırlaşan iç ve dış sorunlar karşısında fazla
batıya yönelen Tuğrul Bey bütün İran ’ı ele etkili olamadı. Göçebe Oğuzlar’ın 1153’teki
geçirdi. Selçuklular artık batıda Bizans İm pa­ ayaklanmaları sırasında tutsak düştü ve 1157’
ratorluğu, güneybatıda Büveyhiler, kuzeyba­ de öldü. Ölümünden sonra Selçuklu topraklan
tıda Gürcü Krallığı ile sınır komşusu olmuş­ büyük ölçüde Harezmşahlar’ın denetimine gir­
lardı. 1048’de Erzurum yakınlarındaki Pasin­ di. Yalnızca Anadolu Selçukluları varlıklarını
ler Ovası’nda birleşik Bizans-Gürcü ordusunu bir yüzyıl daha parlak biçimde sürdürdüler.
yenen Selçuklular bundan sonra da Doğu
A nadolu’ya birçok akın düzenlediler. İslam Devlet Yapısı
dünyasının dinsel önderi durum undaki A bba­ Büyük Selçuklular devlet örgütlenmesinde
si halifeleri bu dönem de Bağdat’ı ele geçirmiş daha önceki İslam devletlerini örnek aldılar.
olan Büveyhiler’in siyasal baskısı altındaydı. A m a bu örgütlenm ede H int-İran devlet gele­
Tuğrul Bey, Halife Kâim ’in çağrısı üzerine neğinin yanı sıra, eski Türk devlet anlayışının
1055’te Bağdat’a girdi ve onu Büveyhiler’in da belirgin etkisi vardır. Örneğin eski Türk
elinden kurtardı. Bu olay Selçuklular’ın İslam devlet anlayışına göre ülke hanedan ailesinin
dünyası içindeki konum unu daha da güçlen­ ortak malıdır. Selçuklular da buna uyarak
dirdi. ülke topraklarını eyaletlere ayırdılar. Eyalet­
lerin başına da “m elik” sanıyla hanedan
Alp Arslan ve Melikşah Dönemleri ailesinden bir üyeyi getirdiler. Tuğrul Bey’e
Tuğrul Bey’in 1063’te ölümü üzerine yerine kadar hüküm dara Oğuz töresine göre “yab­
kardeşi Çağrı Bey’in oğlu Alp Arslan geçti gu” denirken daha sonra İslam geleneğine
(bak. A l p A r s l a n ) . Onun dönem inde Selçuk­ uyularak “sultan” unvanı kullanılmaya baş­
lular doğuda ve batıda genişlemelerini sürdür­ landı. Başkentte oturan sultan devlet gücü­
düler. Am a asıl önemlisi, Alp Arslan 1071’de nün tek hâkimiydi. Bütün önemli görevlere
Malazgirt Savaşı’nda Bizans İm paratoru R o­ atanm a ve toprak dağıtımı onun buyruğuyla
men D iyojen’i büyük bir yenilgiye uğratarak olurdu. Ayrıca yüksek yargı kurullarına da
A nadolu’yu T ürkler’e açtı (bak. A n a d o l u başkanlık ederdi. Yanında “danışm an” denen
S e l ç u k l u D e v l e t î ; M a l a z g î r t S a v a ş i ) . Alp yardımcılar bulunurdu. Alp A rslan dönem in­
Arslan 1072’de ölünce tahta oğlu Melikşah de bu göreve getirilen Nizamülmülk bu unva­
geçti. M elikşah’ın hüküm sürdüğü yıllar nı “vezir” olarak değiştirdiği gibi devletin
(1072-92) Selçuklular’ın en parlak dönemi yapısında da köklü yenilikler yaptı. Önemli
oldu. Suriye, Filistin, Hicaz, Yem en ve A ra­ devlet işlerinin “Saltanat Divanı” adı verilen
bistan Y arım adası’nın doğu kıyıları bu bir kurulda görüşülmesi ilkesini getirdi. A yrı­
dönem de Selçuklu topraklarına katıldı. ca maliye, askerlik ve adalet işleriyle uğraşan
Doğuda da Karahanlılar ve Gazneliler gerile­ başka divanlar oluşturdu. Eyaletler de bu
tildi. örneğe göre örgütlendi.
94 BÜYÜK TUZ GÖLÜ
Toprak Yönetimi ve Ordu
Selçuklular’da tarım yapılan topraklar “ikta”
denen bölümlere ayrılmıştı. İktalar da has,
ikta ve haraci olarak üçe ayrılırdı. Has toprak­
ların geliri sultan ailesine aitti. İkta sahipleri
elde ettikleri gelir karşılığında belli sayıda atlı
asker yetiştirmek zorundaydılar. Haraci top­
rakların geliri ise doğrudan devlet hâzinesine
giderdi.
Alp Arslan dönemine kadar beylere bağlı
göçebe Türkm en birliklerinden oluşan ordu
Nizamülmülk’ün getirdiği değişikliklerle yeni­
den örgütlendi. Nizamülmülk önce aylıklı
askerlerden oluşan sürekli bir ordu kurdu.
“G ulam ” adı verilen bu askerlerin temel
görevi hüküm darı korumaktı. Asıl ordu ise
ikta sahiplerinin savaş sırasında göndermek
zorunda oldukları atlı askerlerden oluşuyor­
du. Ayrıca bağlı devletlerden de yardımcı
kuvvetler gelirdi. M elikşah döneminde ordu­
daki atlı asker sayısı 50 bine yaklaşmıştı.
Toplumsal ve Ekonomik Yaşam
Büyük Selçuklu D evleti’nde Oğuzlar ve başka
bazı kavimler göçebe bir yaşam sürerlerdi.
Başlarındaki bey ailesine bağlı olan göçebe
topluluklar hayvan sürüleri beslerler ve otlak
bulmak için mevsimlere göre konar göçerler­
di. Göçebeler devlete otlak vergisi verirlerdi.
Köy ve kentlerde yaşayanlar çiftçilik, zanaatçı­
lık ve ticaretle geçimlerini sağlıyorlardı. Kent­
lerdeki tüccar ve esnaf işkollarına göre loncalar
biçiminde örgütlenmişlerdi. Ayrıca devletten
maaş alan asker ve sivil memurlar vardı.
Büyük Selçuklular ticaretin gelişmesi için
kervan yollarının güvenliğini sağlamaya çok
önem verdiler. Bunun sonucunda Uzakdoğu’
dan Avrupa’ya kadar uzanan İpek ve Baharat
yollan bu dönemde çok işlek duruma geldi.
Tanm ın gelişmesi için sulama kanallan açıldı.
Yün, pamuk, ipek dokumacılığı çok gelişti.
Öğrencilerin, yolcuların ve yoksul halkın
doyurulduğu sosyal yardım kurum u olan im a­
rethaneler açıldı. Devletin yönetici-memur
kadrölannı yetiştirmek için Nizamiye m edre­
seleri kuruldu.
Bilim ve Sanat
Büyük Selçuklular kendilerinden önce var
olan m edrese öğretimini belli bir program a
bağladılar. İlk Selçuklu medresesi Tuğrul Bey
zam anında Nişabur’da kuruldu. Nizamül­
mülk’ün Bağdat’ta yaptırdığı ünlü Nizamiye
M edresesi 1067’de açıldı. D aha sonra Isfa­
han, Rey, M erv, Belh, H erat, Basra, Musul
ve başka birçok kentte m edreseler kuruldu.
Bağdat’taki Nizamiye M edresesi’ni örnek
alan bu m edreselere Nizamiye medreseleri
dendi. Din konularının yanı sıra m atem atik,
felsefe, dil ve edebiyat gibi derslerin de veril­
diği m edreselerde zengin kitaplıklar bulunur­
du. Ülkede m edreseler dışında da birçok ki­
taplık kurulm uştu. Kervansaraylarda bile ki­
taplıklar vardı. Melikşah döneminde önce İs­
fahan’da, sonra Bağdat’ta birer gözlemevi ku­
ruldu.
Büyük Selçuklular dönem inde yeni kentler
kuruldu, eskileri onarıldı, geliştirildi. Ülkede
büyük bir bayındırlık çalışmasına girişildi.
Cami, m edrese, kervansaray, hastane, köprü,
çeşme, im aret, han, ham am , türbe ve küm bet
gibi mimari yapılar ülkenin her yanına yayıl­
dı. Bu yapıların pek çoğu özellikle Moğol
istilası sırasında yok olmuştur.
Büyük Selçuklular camilerde yüksek ve
ince minare yaparak İslam sanatına yeni bir
anlayış getirdiler. Bunlardan en eski örnek
İsfahan’daki Mescid-i Cum a’dır. Büyük Sel­
çukluların anıtmezarları olan küm betler içten
kubbe, dıştan ise piram it ya da konik bir çatı
ile örtülen yapılardır. Duvarları dört köşeli,
çok köşeli ya da yuvarlak olan küm betler
genellikle iki katlıdır. A lt kat m ezar, üst kat
ise mescittir.
Büyük Selçuklu sanatında mimari gelişme
ile birlikte hat (yazı), m inyatür, ahşap ve taş
oymacılığı, çinicilik, m aden işleme, cilt ve
çeşitli süsleme sanatları da gelişmişti,
Büyük Selçuklular A rapça’yı din ve bilim,
Farsça’yı edebiyat ve devlet kurum lanndaki
yazışmalarda, Türkçe’yi ise saray ve orduda
günlük konuşma dili olarak kullandılar. Bu
dönem de Fars dili ve edebiyatı çok gelişti.
BÜYÜK TUZ GÖLÜ, A B D ’nin U tah eyaleti­
nin kuzeyinde yer alır. Batı yarıküresindeki
en büyük tuzlu su gölüdür. Kayalık D ağlar’da
W asatch dağ sırasının batısındaki yüksek bir
yaylada bulunan göl deniz düzeyinden yakla­
şık 1.300 m etre yüksektedir.

United States Information Service
U ta h 'ta ki Büyük Tuz G ö lü 'n ü çevreleyen tuz
dü zlü kleri, tuz elde etm ek am acıyla ekin ta rla la rı g ib i
sü rü lü r.
Çok az yağmur yağdığı için, göl suyunun
çoğu sularını göle boşaltan üç küçük ırm ak­
tan gelir. Uzun sıcak yaz mevsimi süresince
gölün suları büyük ölçüde buharlaşır ve geriye
tuz kalır (bak. B u h a r l a ş m a ) . B u nedenle her
geçen yıl gölün tuz oranı artm aktadır. İsra­
il’deki Lût Gölü de benzer özelliktedir (bak.
L ût GÖLÜ). Göl suyunun ağırlığının dörtte biri
tuzdur. Tuz oranı, deniz suyundakinden yedi
kat fazladır. Göl suyunun sığ havuzlara pom ­
palanıp güneş altında buharlaştırılmasıyla el­
de edilen tuz kimyasal m adde üretiminde .kul­
lanılır.
Büyük Tuz G ölü, aslında Bonneville Gölü
adlı daha büyük, eski bir gölün kalıntısıdır.
Bu gölün eski kıyı çizgisi doğu yönündeki
dağların yamaçlarında, bir zamanlar dalgala­
rın kıyıya çarparak oluşturduğu sıra sıra
taraçalar biçimindedir. Son yıllarda ırmak
sularının bir bölümü vadiyi sulamak amacıyla
kullanıldığı için göl küçülmüştür. Gölün gü­
neybatısı çöldür. Bu çölün Bonneville Tuz
Düzlükleri adıyla bilinen bir bölümü bir
m etreden daha kalın saf bir tuz tabakasıyla
kaplıdır. İlkbahar dışındaki zam anlarda tuzun
BÜYÜ VE BÜYÜCÜLÜK 95
yüzeyi sert ve düm düzdür. Bu nedenle oto­
mobil yarışlarında, dünya hız rekoru denem e­
leri için pist olarak kullanılır.
Göl çanağındaki birikintinin büyük bölümü
sodyum klorürdür. Ayrıca sülfat, magnezyum
ve potasyum da içerir. Göl zengin bir mineral
kaynağı olmanın yanı sıra, son zam anlarda su
sporları ve yabanıl yaşamı korum a merkezi
olarak da önem kazandı.
Gölde az sayıda canlı yaşar. Suyu çok tuzlu
olduğu için, tuzlu su karideslerinin yaşaması­
na elverişlidir. Ayrıca deniz yosununa da
rastlanır. Küçük adalarda yuva yapan m artı­
lar ile çok sayıda pelikan, balıkçıl, karabatak
gibi su kuşları karadaki böceklerle beslenir.
Bölgeye yerleşen ilk göçmenler 1848’de buğ­
daylarını biçmek üzereyken, çekirge sürüleri­
nin saldırısına uğradılar. Am a tam o sırada
yetişen m artılar çekirgelerin tüm ünü yedi. Bu
nedenle m artı, M orm on dinine bağlı yöre
halkının geleneklerinde ayrıcalıklı bir yer
kazandı. Güney Pasifik Demiryolu 43 km
uzunluğundaki bir toprak set üzerinde gölü
aşar. Gölün derinliği 5 m etrenin altındadır.
Çok tuzlu olduğu için gölde yüzen bir kişi
suya batmaz.
BÜYÜ VE BÜYÜCÜLÜK, insan ve doğa
olaylarını, gizemli dış güçleri harekete geçir­
meye çalışarak etkilem ek ve yönlendirmek
için yapılan eylemlerdir. Bu eylemler çoğun­
luk törensel bir hava taşır. Büyüye çok eski
zam anlardan beri başvurulmaktadır. İnsanlar
doğa olaylarından gelecek tehlikelere karşı
koyabilmek, ürünlerinin iyi olması, emekleri-
B & C Alexander
M a li'd e ki D o g o n la r salyangoz kabuklarıyla geleceği
g ö re b ile ce kle rin e inanırlar.
96 BYRD
nin boşa gitmemesi, hastalarının iyileşmesi ve
akıllarının ermediği olası kötülüklerden ko­
runm ak için büyü yaparlar. Bu türden büyüle­
re yaratıcı büyü denir. D oğrudan başkalarına
zarar vermeyi amaçlayan yıkıcı büyü ise kara
büyüdür. Korkulan kişinin ortadan kaldırıl­
masına, başarısının engellenmesine yöne­
liktir.
B & C Alexander
Dogon d in adam ları to p lu lu ğ u n g ü v e n liğ i için çeşitli
büyü tö re n le ri düzenler.
Büyü yapılırken önceden belirlenmiş birta­
kım kuralların uygulanmasına özen gösterilir.
İS 1.-4. yüzyıllardan kalm a Mısır ve Yunan
papirüslerinde, büyü için yapılacak tören
hazırlıklarının, büyünün etkisini artırm ak için
uyulması gereken koşulların ayrıntılı betim le­
meleri vardır. Eski R om a’da ise kara büyüye
ve bu büyünün etkisini ortadan kaldıracak
karşı büyüye önem verilmiştir.
Büyü yaparken kimi gizemli sözcükler ya
da cümleler söylenir. Bunlar kuşaktan kuşağa
aktarılır; doğru ve eksiksiz söylenmelerine
önem verilir. Bazı toplum larda büyünün etkili
olması, bu büyülü sözcüklerin tekrarlanm ası­
na bağlanır. Büyünün başarısızlığı ise, Mela-
nezya ve Polinezya topluluklarında olduğu
gibi, büyülü sözcüklerin yanlış söylenmiş ol­
masına yüklenir.
“Ali Baba ve Kırk H aram iler” öyküsünde
Ali B aba’nın kardeşi kapının açılmasını sağ­
layan büyülü “Açıl Susam A çıl” cümlesini
unuttuğu için haram ilerin mağarasından çıka­
maz. H erhalde en iyi bilinen büyülü sözcük
aslında Latince’den gelen ve ateşli hastalıkları
iyileştirdiği sanılan abrakadabra'd ır. A braka-
dabra sihirbazların da kullandığı bir söz­
cüktür.
“Pam uk Prenses ve Yedi Cüceler” , “Alaed-
din ve Sihirli Lam bası” , “Grimm K ardeşler’in
M asalları” gibi pek çok eski öykü insanlar
üzerinde iyi ya da kötü etkileri olan büyücü ve
cadıların çevresinde gelişir. Bu büyücü ve
cadılar kimi zaman iyilik, kimi zaman da
kötülük ederler (bak. C a d i l i k ) .
Özel bitki kökleri ve okunup üflenmiş
bakla, kıl, kemik, tahta parçaları gibi nesnele­
rin, büyü törenlerinin başarılı sonuç vermesi
bakım ından önemli olduğu düşünülürdü. Bü­
yüde kullanılan bu gibi nesnelerin koruyu­
cu olduğuna inanılır; bunlar boyna asılır, üst­
te taşınır ya da evin belli bir yerine konur­
du.
“Büyü” sözcüğü aynı zam anda sihirbaz ve
hokkabazların izleyicileri eğlendirm ek am a­
cıyla yaptıkları hileler için de kullanılır (bak.
GÖZBAĞCILIK).
BYRD, Richard Evelyn (1888-1957). A B D ’li
kutup kâşifi Amiral Richard Evelyn Bryd, Ku­
zey ve Güney kutupları üzerinde uçan ve A t­
las Okyanusu’nu da uçarak aşan ilk insandır.
Byrd Virginia’da doğdu. D ört yıl deniz
kuvvetlerinde görev yaptı; ayağından aldığı
bir yara yüzünden emekliye ayrılmak zorunda
kaldı. Özel bir izinle, Florida’daki ABD
Deniz Kuvvetleri’nde pilotluk eğitimi gördü.
1918’de, Deniz Kuvvetleri pilotu olarak uçuş
belgesi aldı ve A B D ’nin K anada’daki Deniz
Kuvvetleri’ne bağlı iki hava üssüne kum an­
dan olarak atandı. A B D Deniz Kuvvetleri’nin
1919’da gerçekleştirdiği ilk okyanus aşırı uçu­
şun hazırlık çalışmalarına katıldı.
Byrd’ün önemli becerilerinden biri de, in­
sanları tehlikeli girişimlerde peşinden sürük-
leyebilme yeteneğiydi. Bu nedenle, Deniz
Kuvvetleri yetkilileri onu, 1925’te Grönland’a
düzenlenen MacMillan araştırm a gezisinde
uçuş kom utanı olarak görevlendirdiler. Byrd,
Floyd B ennett’in yardımcı pilot olarak görev
aldığı bu uçuşta Grönland buzullarının üze­
rinden geçti. Böylece Kuzey K utbu’na hava-
yoluyla ulaşılabileceğine inandı. 1926’da Ku­
zey K utbu’nun çevresini uçağıyla üç kez
dolaştı ve buraya A BD bayrağını dikti. Bu,
Kuzey K utbu’na yapılan ilk* uçuştu.
 CABOT 97

Byrd bundan sonra Atlas Okyanusu’nu m alar tam am lanm adan, 1957’de A B D ’de bu­
batıdan doğuya kesintisiz bir uçuşla aşmayı lunduğu sırada öldü.
tasarladı. Denem e uçuşları sırasındaki kaza
onu bir süre durdurduysa da, 1927 Hazi- BYRON, George Gordon bak. L o r d B y r o n .
ran ’ında üç arkadaşıyla ilk resmi okyanus aşırı
posta uçağıyla havalandı. Sis yüzünden Pa­
ris’e inemeyince, Fransa kıyılarına yönelerek
sığ sulara zorunlu iniş yaptı. Bu uçuş 42 saat 6
dakika sürmüştü.
1928’de A ntarktika’ya düzenlenen bir araş­
tırm a gezisinin sorumluluğunu üstlenen Byrd,
burada Küçük Am erika adını verdiği bir üs
c
kurarak, ayrıntılı bilimsel incelem eler yaptı CABOT, John (1450-1499) ve Sebastian
ve keşfedilmemiş topraklar üzerinde uçtu. (1476-1557). Cenova’da doğduğu sanılan ve
Sonraki yıl, üç arkadaşıyla birlikte üç m otor­ asıl adı Giovanni Caboto olan John Cabot,
lu bir uçakla yeniden Güney K utbu’na gitti. İngiltere adına keşif gezilerine çıkarak Kuzey
Küçük Am erika üssünden Güney Kutup nok­ A m erika kıyılarını keşfetti. Üç oğlundan biri
tasına uçarak geri döndü. olan Sebastian Cabot da haritacı ve kâşif ola­
1933’te A ntarktika’da bilimsel çalışmalarını rak ün kazanmıştır.
sürdüren Byrd 1934 kışında, birliğinin kaldığı John Cabot yaklaşık 1484’te İngiltere’ye
kamp yerinin 196 km güneyinde, buzların yerleşti. Kristof Kolom b’un Batı Hint Adala-
altında gömülü Bolling İleri Hava Üssü adlı rı’m keşfinden dört yıl sonra, 1496’da, İngilte­
m eteoroloji istasyonundaki bir kulübede, re Kralı VII. Henry, Cabot ve oğullarına o
—50° ile —60° soğuğa dayanarak, beş ay tek zam ana kadar Hıristiyan dünyasına yabancı
başına yaşadı; bilimsel gözlemlerde bulundu. kalmış, dinsizlerin barındığı varsayılan ada,
1938’de yayımlanan Alone (“Tek Başına”) ülke, bölge ve illeri bulma hakkı tanıyan yazılı
adlı kitabında deneyimlerini anlattı. 1939’da, bir belge verdi. Buldukları yerlere İngiltere
ABD hüküm etince A ntarktika’ya düzenlenen Krallığı adına sahip çıktıkları sürece, Cabot
iîk resmi keşif gezisini gerçekleştiren Byrd ailesinden başka kimseye bu bölgelerde tica­
ABD A ntarktika Birliği komutanlığına geti­ ret yapma izni verilmeyeceğine ilişkin söz ve­
rildi. Bu gezi sırasında yaptığı dört uçuşta rildi.
yeni sıradağlar, beş yeni ada, İngiltere ve John Cabot V enedik’te yaşadığı sıralarda,
Kuzey İrlanda topraklarından daha büyük bir kâşif M arko Polo’dan aktarılan, eski Çin ve
alanı içine alan yeni topraklar ve A ntarktika Mansell Collection
kıyılarının 1.100 kilometreyi aşan bir bölüm ü­
nü keşfetti. Kıtadaki m adenlere ilişkin bilgi
verdi.
Byrd 1946’da, havadan çekilecek fotoğraf­
larla kıtanın haritasını çizmek ve yeni teknik
donanımı denemek amacı ile düzenlenen, çok
sayıda gemi ve uçağın, 4.000’in üstünde insa­
nın görev aldığı A ntarktika keşif gezisinin
komutanlığını üstlendi.
Byrd çağdaş keşif yöntemlerinin köpekler,
kızaklar ve sürücüler gibi geleneksel keşif
araçlarıyla tamamlanması gerektiğine inanı­
yordu. A raştırm alarında, bu karm a yöntemle
aldığı sonuçların bilimsel değeri yüksek oldu. J o h n C abot İn g ilte re 'd e n batıya d o ğ ru Ç in'in
z e n g in lik le rin i a ra ştırm ak am acıyla yelken açtı;
1955’te A ntarktika’da, üç yıl süreli bir keşif N evvfo un dla nd 'd an başka, bol bol m o rin a balığı
ve araştırm a programını yönetti. Am a çalış­ bu ld u.
98 CABOVERDE ADALARI
Asya im paratorluklarına ilişkin öyküleri duy­
muştu. Tıpkı Kristof Kolomb gibi, John Ca­
bot da hep batıya doğru giderek bu toprakla­
ra ulaşılacağını sanıyordu.
2 Mayıs 1497’de, Cabot 18 gemiciyle Atlas
Okyanusu’nu geçmek üzere Bristol’dan yola
çıktı. Yedi hafta sonra, büyük bir olasılıkla
New foundland’da L abrador’a ya da St. Law-
rence Koyu’ndaki Cape Breton A dası’na
ayak bastı, ama Çin kıyılarına vardığını sandı.
İngiltere kralı adına bu topraklara el koydu.
Yiyeceğin tükenm eye başlaması onu geri
dönm ek zorunda bıraktı. D önüşte m orina ba­
lıklarının bol olduğu Nevvfoundland kıyılarını
izledi. M orinalar sepetle bile yakalanacak
çokluktaydı. İngiltere’de gittiği yerleri öven
Cabot daha batıya giderek baharat ve değerli
taşların bulunduğu Japonya’ya varılabileceği­
ni ileri sürdü. C abot’un ilk gezisinde keşfettiği
yerlerin, bugünkü adlarıyla Cape N orth (Ku­
zey Burnu), St. Paul Adası, Ray Burnu, St.
Pierre ve M iquelon ile Race Burnu olduğu
sanılmaktadır.
1498 baharında yeni bir yetki belgesi alan
Cabot beş gemi ve 200 adamla yola çıktı. G e­
minin Ç in’e ulaşamaması ve kazançlı yeni bir
ticaret yolu açılmasının sağlanamaması dışın­
da, bu yolculuğa ilişkin pek bilgi yoktur. Ca­
bot ve adamlarının kuzeye, G rönland’a ve
Am erika kıyıları boyunca, bugün New
Y ork’un bulunduğu yerin oldukça ötelerine
gittikleri sanılmaktadır. Bu, İngiltere’den K u­
zey A m erika kıyılarını keşfetmek amacıyla
yapılan ilk seferdi.
Bu iki yolculuğa John C abot’un, o zam an­
lar İngiltere Kralı VIII. H enry’nin haritacısı
olan, ama daha sonra İspanya kralının hizme­
tine giren oğlu Sebastian C abot’un da katılmış
olduğu sanılmaktadır. 1525’te A sya’nın, Batı
A m erika’nın batısından çok daha uzaklarda
olduğunun anlaşılmasından sonra, Sebastian
C abot’a Büyük O kyanus’ta M acellan’ın rota­
sını izleyerek doğu ticaret yolunu açma görevi
verildi.
Yolculuğu sırasında Güney A m erika’daki
Rio de la Plata’ya dökülen akarsularda gümüş
cevheri bulunduğuna ilişkin söylentiler duy­
du. Doğuya gitmekten cayarak orada birkaç
yıl geçirdi. Beklenen hâzineyle geri dönm e­
yince İspanya’dan sürüldü, ama daha sonra
yeniden kralın hizmetine girmesine izin veril­
di. 1548’de L ondra’ya gitti ve burada A vrupa’
yı kuzeydoğudan A sya’ya bağlayacak bir geçit
bulmak amacıyla sefer düzenleyen Serüvenci
Tacirler adlı grubun yöneticisi oldu.
CABO VERDE ADALARI. Yeşil Burun anla­
mındaki Cabo Verde A frika’nın en batı
ucudur. Yaklaşık 1460’ta Portekizliler’in keş­
fettiği adalardan oluşan bu bölge Sene-
gal’in batısından 620 km açıkta yer alır. 10
ada ile beş adacık 4.033 km2’lik bir alanı kap­
lar. Cabo V erde Adaları kayalık ve dağlık
Rüzgârüstü Adaları (Barlavento/W indward)
ile düzlüklerden oluşan Rüzgâraltı Adaları
(Sotavento/Leeward) olmak üzere iki gruba
ayrılmaktadır. Hepsi başlangıçta volkanik
olan adalardan Fogo A dası’nda, en son
1951’de patlayan etkin bir yanardağ vardır.
Cabo V erde A daları’nın başlıcaları Sâo Tia-
go, Boa Vista, Sâo Vicente, Santo A ntâo,
Brava ve Fogo’dur.
Portekizliler bu adaları ticaret amacıyla
geliştirdi ve sömürgeleri Brezilya’ya gidip ge­
lirken elverişli bir depo olarak kullandı. G ü­
nümüzde nüfusun üçte ikisi Avrupalı be­
yazlar ile A frikalılar’ın evlenmesi sonucu do­
ğan m elezlerden (Kreol) oluşur. Geri kalanı
ise AvrupalIlar ve Afrikalı Siyahlar’dır. 20.
yüzyılda birkaç kez kıtlıkla karşılaşan Cabo
V erde halkının bir bölümü öbür Afrika ülke­
lerine, Brezilya’ya ve A B D ’ye göç etti. Bu­
gün ülke nüfusunun iki katı yabancı ülkelerde
yaşarken, hüküm et onları Cabo V erde’ye
dönmeye özendirmek için çalışmaktadır.
1975’e kadar Portekiz’in sömürgesi olan Cabo
 CADILIK 99

Verde Adaları bu tarihte bağımsız bir cumhu­

riyet oldu. Toprakların büyük bölümünün ka­
yalık, yağışların da düzensiz olması tarımı
güçleştirmiş, ekime elverişli toprakların işlen­
memesi ise adaları yoksullaştırmıştır. Elde
edilen ürünler arasında hindistancevizi, muz,
fındık, şekerkamışı, fasulye, bakla ve patates
sayılabilir. Başlıca dış ticaret ürünleri konser­
ve balık, kahve, fındık ve çimento yapımın­
da kullanılan volkanik bir taştır. A dalar bü­
yük ölçüde dış yardımla ayakta durabilm ekte­
dir.

CABO VERDE'YE İLİŞKİN BİLGİLER

YÜZÖLÇÜMÜ: 4.033 km2.

NÜFUS: 350.000(1987).
YÖNETİM BİÇİMİ: Tek partili cumhuriyet.
BAŞKENT: Sâo Tiago Adası'ndaki Praia.
COĞRAFİ ÖZELLİKLER: Rüzgârüstü Adaları kayalık ve
dağlıktır. Rüzgâraltı Adaları düzlüktür. Adaların en
yüksek noktası 2.829 metre ile Fogo Adası'ndadır.
BAŞLICA İHRACAT ÜRÜNÜ: Balık.
ÖNEMLİ KENTLER: Praia, Mindelo. Michael Holford
EĞİTİM: 7-14yaş için zorunlu ve parasızdır. L o nd ra'da bu lu n a n B e lla rm in e Cadı Ş ise si'n in içinde
çiv ile rle d e lin m iş bezden b ir yü re k vardır.

Batı Afrika kıyılarındaki Las Palmas ve

D akar limanlarının rekabetine karşın, gemi­
ler Sâo V icente’deki Mindelo limanına da uğ­
rar. Sal Adası’nda bir havaalanı vardır. Ülke­
nin başkenti, Sâo Tiago A dası’nda yer alan
Praia’dır ve nüfusu 49.500’dür (1985).
CADIÇEKİRGESİ bak. DEĞNEKÇEGİRGESİ.
CADILIK. Cadıların doğaüstü güçlerden ya­
rarlanarak insanlara ya da mala mülke zarar
verdiğine inanılır. Oysa, cadı olarak adlandı­
rılan kimseler, eski zam anlarda doğal bitkiler
ve kökler kullanarak hastalıkları iyileştirmede
başarılı, özel bilgi sahibi olan insanlardı. Bu,
çağdaş tıp biliminin ve tedavi edici ilaçların
yaygın olarak kullanılmasından çok daha ön­
ceydi. Çoğunluk kadın olan cadılar gizli bilgi­
leri, genellikle anadan kıza olmak üzere, ku­
şaktan kuşağa aktarırlardı. D ünyada bugün
de, binlerce yıllık bilgi birikiminden yararla­
narak hasta insan ve hayvanları iyileştirmede
“hünerli” kimseler vardır.
Ortaçağın ikinci yarısında, 14. yüzyılın son­
larına doğru A vrupa’da “cadı” sözcüğünün
anlamı epeyce değişti. O sırada A vrupa, nü­
fusun dörtte birinin ölümüne neden olan kor­
kunç Kara Ö lüm ’ün (veba) sarsıntısı içindey­
di. Dehşete kapılan insanlar Kutsal K itap’ta
(Tevrat-İncil) sözü edilen kıyamet gününün
yaklaştığı kanısındaydı. Yoksullar kilise ve
soyluların baskısından kurtularak, Hıristiyan­
lık ile daha eski gelenekleri kaynaştıracak ye­
ni topluluklar oluşturmaya çalışıyorlardı.
Devletlerin ve kilisenin bu girişimlere karşı
tepkisi acımasız oldu. Kendilerine karşı gelen
ya da kendilerinden farklı düşünenleri yakala­
yarak işkenceyle öldürdüler. Bu kişilere “kâ­
fir” dendi.
Cadı Avcılığı
Kâfir olarak adlandırılan insanlar ortadan
kaldırıldıktan sonra, kilise ve devlet gizli bilgi
sahibi olduklarını varsaydığı cadıları baş düş­
man ilan etti. Cadılarla birlikte tüm kâfirleri
ortadan kaldırmak amacıyla, Engizisyon adı
verilen, kiliseye bağlı bir m ahkem e kuruldu
(bak. ENGİZİSYON). Dönem in en bilgili kişileri
sayılan bazı rahip ve din adamları cadıların
100 CADILIK

yıda insan cadılar ve cadılığa ilişkin olarak yu­

karıdakilere benzer görüşlere sahiptir. Bu gö­
rüşler antropologlarca incelenmiştir (bak. A N ­
TROPOLOJİ). Bir İngiliz antropolog olan Sir
Edward Evans-Pritchard 1930’larda, O rta
A frika’daki A zandeler’le birlikte yaşaya­
rak onların cadılığa ilişkin inançlarını incele­
di. Azandeler Evans-Pritchard’a bazı kişile­
rin çift kişiliğe sahip olduklarını, geceleri uyu­
yan insanlara, görünmeyen bu ikinci kişinin
saldırdığını anlattılar. Evans-Pritchard bu ki­
Michael Holford
şileri cadı olarak niteledi, çünkü bunlar sü­
18. yüzyıl yaşam ını yeren T h o m a s R ovvlandson'un pürgeye binip uçarak düşmanlarının hastala­
S a m a n lıkta ki C adılar adlı oym abaskısı. nıp ölmesine neden olan cadılarla ilgili eski
öyküleri anımsatıyordu. Ayrıca A zandeler’in,
işledikleri ileri sürülen suçları içeren korkunç cadılarla savaşmakta ustalık kazanmış, çoğun­
bir liste hazırladılar. Bu listede cadıların, şey­ luğu erkek olan “uzmanları” vardı. Evans-
tanla anlaşma yaparak ruhlarını satmak paha­ Pritchard bunlara “büyücü doktor” adını
sına doğaüstü güçler kazandıkları; şeytanın verdi.
törenlerine katılm ak için süpürgelerine binip O rta A frika’da yaşayan Pigmeler gibi bazı
uçtukları; şeytanın buyruğuyla bebekleri çiğ toplum larda ise bu türden inançlara rastlan-
çiğ yedikleri gibi akıl almaz suçlamalar yer
alıyordu. Hutchison Library

Y akalanan cadılara acımasızca işkence ya­

pılıyordu. Hepsi de kadın olan bu cadıların,
din adamlarının ileri sürdüğü tüm kötülükleri
üstlenmelerine ve şeytanla işbirliği içinde ol­
duklarını itiraf etm elerine şaşmamak gerekir;
çünkü itiraf acı çekmekten kurtulm anın tek
yoluydu.
Cadıların yok edilmesi Rom a Katolik Kili-
sesi’nce yönetilen bölgelerden A vrupa’nın
orta ve kuzeybatısındaki Protestan ülkelere
ve daha sonra A m erika kıtasına da yayıldı.
İngiltere’de cadı avcılığı 17. yüzyılın ortaların­
da iyice yoğunlaştı. Bu dönemde Oliver
Cromwell, M atthew Hopkins adında bir ge­
nerali cadıları yakalamakla görevlendirdi.
Yüzlerce talihsiz kadın cadılıkla suçlanarak
öldürüldü. Cadıların yakalanıp öldürülmesi
18. yüzyıl ortalarına kadar İskoçya’da da sür­
dü. A B D ’de de 1692’de, Massachussetts eya­
letindeki Salem’de birçok kişi cadılık suçuyla
yargılanarak asıldı.
Bu cadı avlama çılgınlığı zamanla azaldı.
Bunun bir nedeni insanların cadılığa ilişkin
inançlarını yıkan çağdaş bilimin gelişmesiydi.

Batı Dünyası Dışında Cadılık Botsvanalı b ir "b ü y ü c ü d o k to r" hastalığın büyü

D ünyada batı ülkeleri dışında yaşayan çok sa- yüzü nd en o lu p olm a d ığ ın ı anla m aya çalışıyor.
 CADIMAKİ 101

dik ağaçlara hızla tırm anabilen ve büyük bir

sıçrayışla ağaçtan ağaca atlayan çok çevik hay­
vanlardır. Tarsiidae adıyla ayrı bir familya
oluşturan bu hayvanların parm ak uçlarındaki
vantuz gibi emici yastıkçıklar dallara sıkıca tu ­
tunm alarını, uzun ve püsküllü kuyrukları ise
daldan dala sıçrarken dengelerini yitirm eme­
lerini sağlar.
Cadimaki, ağaçlarda yaşamasını kolaylaştı­
ran bu özelliklerinden başka, iyi bir avcı ol­
masını sağlayan başka özelliklerle de donatıl­
mıştır. Örneğin top gibi yusyuvarlak olan ba­
şını 180° döndürebilir. Kocaman ve patlak
gözlerinden de anlaşılacağı gibi bir gece hay­
vanıdır; böceklerle beslenir ve hem başının
geniş dönme açısı, hem de keskin görüşlü göz­
leriyle karanlıkta bile avını kolay kolay ka­
çırmaz.
Cadımakilerin üç türü vardır. Bunların en
küçüğü 9 cm, en irisi yaklaşık 16 cm uzunlu-

ARDEA

Hutchison Library
Z a ire 'd e b ir "b ü y ü c ü d o k to r". İlaçlarınd an bazıları
b ü yüye karşı in san ları koru m ak am acıyla kullan ıldığı
g ib i, bazıları da insanlara zarar v e rm e k için
k u lla n ıla b iliy o r.

maz. A ntropologlar bunun nedenini, küçük

küm eler halinde ve sürekli göçebe olarak ya­
şayan Pigmeler’in, içinde bulundukları gru­
bun üyeleriyle anlaşamamaları durum unda o
gruptan ayrılarak başka bir gruba katılabilm e­
lerine bağlam aktadırlar. Yerleşik bir düzen
kurmuş olan insanlar ise komşularını sevme­
seler bile onlara dostça davranm ak zorunda­
dırlar. Böylelikle içten içe nefret ettikleri
komşularını kolaylıkla cadı olarak düşünebi­
lirler.
A ntropologların çoğu A frika ve başka ül­
kelerdeki cadı öykülerini hayal ürünü olarak
kabul eder. Öte yandan bazıları da bu yaygın
söylentilerin incelenmesi gerektiğini savun­
m aktadır.
Ayrıca bak. BÜYÜ VE BÜYÜCÜLÜK.
C adim aki ayaklarındaki e m ici yastıkçıklarla dallara
CADIMAKİ. Endonezya ve Filipinler’deki or­ sıkıca tu tu n u r ve iri gö zle riyle geceleri b ile böcekleri
manlarda yaşayan bu küçük maymunlar, dim­ kolayca g ö re b ilir.
102 CAESAR
ğundadır. Am a kuyruklarının uzunluğu boy­
larının iki katını bulur. Rengi gri ile kahve­
rengi arasında değişen ince, ipeksi tüyleri ka­
lın ve kabarık bir post oluşturur.
Cadimakilerin dişisi altı ay kadar süren bir
gebelikten sonra tek bir yavru doğurur. D oğ­
duğunda kürklü, gözleri açık ve oldukça geliş­
miş olan bu yavru annesinin kürküne tutuna­
rak dolaşabildiği gibi, kendi başına dallara da
tırmanabilir.
CAESAR, Gaius Julius bak. J ü lS e z a r
CAKARTA, Endonezya’nın başkenti, en bü­
yük kenti ve başlıca limanıdır. Cava A dası’nın
kuzeybatısında, Çi Liwung Irm ağı’nın ağzın­
da yer alır. Su baskınlarına açık, düz ve alçak
bir ovada kurulmuş olan kentin iklimi tropik
ve çok nemlidir.
Kent, üç bölümden oluşur: Irm ak ağzı bo­
yunca uzanan eski kent, daha yüksekçe olan
güneydeki yeni kent ve 10 km doğudaki Tan-
cungperiyuk limanı. Eski kentte demir döküm-
evleri, tabakhaneler, basımevleri, doğrama,
dokum a ve kimya fabrikaları gibi birçok sana­
yi kuruluşu vardır. Cakarta Endonezya’nın
bankacılık ve ticaret merkezidir. Cavalılar,
Çinliler ve A raplar kentin aşırı kalabalık m a­
hallelerinde yaşarlar. Hollanda sömürge dö­
neminin yapıları ve m odern gökdelenler ile
ZEFA
Cakarta E ndonezya'nın en b ü yü k ken tidir.
doğu özelliği taşıyan evler kente karmaşık bir
mimari özellik verir. M odern alışveriş m er­
kezlerinin hem en yanında renk renk açık ha­
va pazarları görülür.
Yeni kent içinde hüküm et binaları, 110
m etre yüksekliğiyle kentin en görkemli yapı­
larından olan Ulusal A nıt, bir öğretm en oku­
lu, Ulusal Üniversite ve iki büyük müze var­
dır. Geniş çevre yolları kentin bu bölümünde
kesişir. Betjaks denilen üç tekerlekli ve m o­
torlu taksiler de içlerinde olmak üzere her
türlü araçla tıkanan trafik kenti bunaltır.
Koruyucu bir dalgakıranı olan Tancungpe-
riyuk limanı 12 m etre derinliğe gereksinim
duyan gemileri barındırabilir. Endonezya
adalarının çay, kauçuk, kahve, baharat, kuru­
tulmuş hindistancevizi ve palmiye yağı gibi
ürünleri gemilerle başka ülkelere gönderilm e­
den önce buradaki depolara getirilir. Kentin
havaalanı limanla eski kent arasında yer alır.
Tarih
İS 5. yüzyılda Portekizlileri yenerek C akar­
ta ’nın bulunduğu yere yerleşen Banten sultanı
buraya, “Görkemli Kale” demek olan Caya-
kerta adını vermişti. 1619’da HollandalI tüc­
car Jan Pieterszoon Coen, Cakarta kentinin
hemen yanma Batavia adlı kaleyi yaptırdı.
Sonraki yıl kenti ele geçirerek yakıp yıkan
HollandalIlar aynı yerde, Batavia adını ver­
dikleri bir kent kurdular. 300 yıl boyunca kent
bu adı taşıdı ve Doğu Hint A daları, Çin ve
Avustralya ile sömürge ticareti yapan A vru­
palIlar’ın uğradığı önemli bir liman oldu. H ol­
landalIlar burayı, büyük alanları ve üç şeritli
geniş caddeleri ile güzel bir kent haline getir­
diler. Bugün müze olan, sömürge döneminin
eski belediye binası gibi tarihi Hollanda yapı­
ları ve kanallar eski kentte Hollanda havasını
yaşatır. Endonezya 1949’da bağımsızlığını ka­
zanınca C akarta yeniden eski adına kavuştu.
H em en hemen tüm Hollandalılar’ın terk etti­
ği kentin nüfusu 7.829.000’dir (1985).
CALİFORNİA, A B D ’nin Alaska ve Texas’tan
sonra üçüncü büyük eyaletidir. Büyük O kya­
nus kıyısında yer alan California ülkenin
öbür eyaletlerinden çok farklıdır ve “gelece­
ğin ülkesi” , “yeniliğin yurdu” olarak nitelen-
dirilegelmiştir. 1849’da yaşanan “altına hü­
 CALİFORNİA 103

cum”dan (bak. A l t i n a H Ü C U M ) sonra nüfusu yük bölüm ünün yer aldığı “Silikon Vadisi” de
sürekli olarak artan ve 1964’te New Y ork’u California’dadır.
geçen California, 26.981.000 (1986) nüfusuy­
la A B D ’nin. en kalabalık eyaletidir. Doğal Yapı
Büyük O kyanus’a 1.352 km uzunluğunda kı­
CALIFORNIA'YA İLİŞKİN BİLGİLER yısı olan California’nın doğu-batı doğrultu­
sunda en geniş yeri 587 kilom etredir. A B D ’
YÜZÖLÇÜMÜ: 411.047 km2.
NÜFUS: 26.981.000 (1986).
nin en yüksek ve en alçak noktalan California’
DAĞLAR: Amargosa, Panamint, San Gabriel, Klamath,
dadır: 4.418 m etre yükseklikteki Whitney
Kıyı Sıradağları, Sierra Nevada, Inyo ve Diablo. En Dağı, deniz düzeyinden 86 m etre aşağıda
yüksek doruk: W hitney Dağı (4.418 metre). Öbür bulunan Ölüm Vadisi’nden yalnızca 112 km
doruklar: VVilliamson (4.381 metre); VVhite (4.342
metre); Kuzey Palisade (4.341 metre); Shasta (4.317 uzaklıktadır.
metre). California’nın doğal yapısı dört ana bölge­
IRMAKLAR: Feather, Sacramento, San Joaquin, ye ayrılabilir: Kıyıdaki sıradağlar; kuzey-
Tuolum ne, Colorado, Salinas, Russian, Klamath ve
American. güney doğrultusunda 690 km boyunca uzanan
KENTLER: (1986) Los Angeles (3.259.300; m etropoliten Sierra Nevada Sıradağları; San Joaquin ve
alan 8.295.900), San Diego (1.015.190), San Sacramento ırm aklarının geçtiği, 724 km
Francisco (749.000), San Jose (712.080), Long Beach
(396.280), Oakland (356.960), Sacramento (eyalet uzunluğunda ve ortalam a 80 km genişliğinde­
başkenti; 323.550), Fresno (284.660), Anaheim ki Büyük Vadi; güneydoğudaki, M ojave
(240.730), Santa Ana (236.780).
Çölü’nü de kapsayan havza ve otlak böl­
gesi.
California, zengin doğal kaynaklara ve Doğal yapının bu çeşitliliğine paralel olarak
doğal güzelliklere sahiptir. Eğer bağımsız bir iklim de bölgeler arasında büyük değişiklik
devlet olsaydı, 99 ülkeden daha büyük, 100 gösterir. Kuzey kıyısında, San Francisco çev­
ülkeden daha kalabalık olur, ulusal geliri de resinde yazlar serin, kışlar ılımandır. Güney
dünya devletleri arasında sekizinci sırada yer kıyısında, Los Angeles çevresinde yıl boyun­
alırdı. Sinema ve televizyon sanayisinin m er­ ca genellikle yumuşaktır. Dağlık yörelerde so­
kezi Hollywood ve bilgisayar sanayisinin bü­ ğuk kışlar ve kısa yazlar görülür. Isının

Ewing Galloway

C a lifo rn ia 'n ın Kaskad D a ğla rı'n da ola ğ a n ü stü gü zellikteki Shasta Tepesi 4.317 m e tre yü kse kliğ in d e sö n m ü ş
b ir yan ard ağd ır.
104 CALİFORNİA
54°C’ye kadar çıktığı Ölüm Vadisi’nde 5 mm
olan yıllık yağış, kuzey kıyılarında 279 mili­
m etreye ulaşır.
Nüfus
AvrupalIlar gelmeden önce California yöre­
sinde Pom olar, Çum aşlar, M ivoklar gibi Yerli
kabileler yaşardı. 18. yüzyılda bölgeye M eksi­
kalIlar ve İspanyollar geldi. California 1848’de
ABD egemenliğine girdiği sırada İspanyol­
ca konuşan 15 bin kişiyi barındırıyordu.
Günümüzde California nüfusunun yüzde 91’i
kentlerde yaşar. Nüfusun dörtte üçünden
fazlası Los Angeles, Long Beach, Anah,eim,
San Francisco, O akland, San Jose ve San
Diego’dadır. Eyaletin başkenti Sacramen-
to ’dur.
Ekonomi
Çeşitli ve zengin doğal kaynakları olan Cali­
fornia ekonomisi çok üretkendir. Eyaletteki
3.850.000 hektar ekili alanın hemen hemen
tümü sulanır. Özellikle Büyük V adi’nin sula­
nan toprakları A B D ’nin en büyük tarımsal
üretim alanı durum undadır. California
A B D ’nin tarımsal üretiminde 1947’den bu
yana birinci sıradadır. Çok çeşitlilik gösteren
tarımsal ürünlerden başlıcaları: Üzüm, tu ­
runçgiller, zeytin, erik, şeftali, patates, ceviz,
kayısı, domates, mısır, şekerpancarı, çilek, kuş­
konmaz, kereviz, fasulye, avokado, enginar,
kavun, buğday, şerbetçiotu, arpa ve pam uk­
tur. A B D şarap üretiminin yüzde 90’ı Califor-
Union Pacific Railroad
Solda: 10 ş e ritli çevre y o lu Los A n g eles'ı ikiye bö le r. Kent küçük yerleşm e b irim le rin in b ir araya g e lm e siyle
o lu ş m u ş tu r. Sağda: S acra m en to Irm ağı üzerinde kuru la n Shasta Barajı sulam a için çok ge rekli olan suyu n
b ü yü k b ö lü m ü n ü sağlar.
nia’dan elde edilir. Hayvancılık da çok geliş­
miştir.
California’da sanayi üretimi II. Dünya Sa­
vaşı ile büyük hız kazandı. Başta uçak ve uzay
sanayisi ile silah sanayisi olmak üzere, otom o­
bil montaj sanayisi, gemi yapımı, petrol çıkar­
ma ve işleme, kimya, petrokim ya, çim ento,
elektrik aygıtları, makine üretimi, basım sa­
nayisi, dokum a ve besin sanayisi en önemli
sanayi kollarıdır.
Eyalette petrol ve doğal gazın yanı sıra
platin, bor, magnezyum, iyot, cıva, tungsten
gibi doğal kaynaklar da vardır. Turizm de
önemli bir gelir kaynağıdır. Çok gelişmiş bir
ulaşım ağı bulunan California’da en çok
otomobil ve uçak kullanılır. 1980’lerde trafik­
teki taşıt sayısı 18 milyondu.
California’da devlet desteği gören çok yay­
gın bir eğitim sistemi kurulm uştur. California,
Stanford, San Francisco ve Golden G ate
üniversitelerinin yanı sıra, dünyaca ünlü bi­
limsel araştırm a enstitüleri vardır. Wilson ve
Palomar dağlarındaki astronomi enstitüleri ve
San Diego’daki Scripps Okyanus A raştırm a­
ları Enstitüsü bunlar arasındadır.
Tarih
California’da beyazların tarihi, 1542’de İs­
panyol Juan Rodriguez Cabrillo’nun gemisini
San Diego’ya demirlemesi ve burayı İspanyol
toprağı olarak ilan etmesiyle başladı. 1579’da
İngiliz kaptan Sir Francis D rake gemisiyle
California kıyılarına geldi ve bu toprakların
United Airlines
 CALVIN 105

sonraki dengesiz davranışları kimilerince bu

hastalığa bağlanm aktadır.
İm paratorluğunun son üç yılında çok kan
döktü. Halkın kendisine tanrı gibi tapmasını
isteyen Caligula im paratorluk sınırları için­
deki tüm tapm aklara heykellerini koydurdu.
Hâzineyi savurganca kullanarak tüketti; yeni
vergiler koydu. Caligula’nın hastalık sonrası
dönemine ilişkin bilgilerin çoğu kuşkuludur.
Zalimliği ve zorba yönetimi ile halkın nefreti­
ni üstüne çeken Caligula muhafız alayı ko­
m utanı tarafından öldürüldü; yerine amcası
Claudius geçti.

CALVIN, Jean (1509-1564). 16. yüzyılda

National Park Service
C a lifo rn ia 'd a ki Josh ua Ağacı U lusal Anıtı.
A vrupa’da gelişen Reform hareketinin en
önemli önderlerinden olan Jean Calvin, Kal­
İngiltere’nin olduğuna ilişkin bir pirinç levha vencilik mezhebinin kurucusudur (bak. RE­
bıraktıysa da, bu ancak 1936’da bulunabildi. FORM).
D aha sonra yüzyıllarca ilgi çekmeyen bölgeye Calvin, Fransa’da Noyon Picardie’de doğ­
1769’da İspanyol din adamları geldi; bunu du. İş adamı ve aynı zam anda Noyon pisko­
başkaları izledi ve onların çevresinde yerleşim posluğunda görevli olan babasının etkisiyle
alanları ortaya çıkmaya başladı. küçük yaşta dinsel konularla ilgilenmeye baş­
1821’de M eksika’nın öbür bölgeleri ile bir­ ladı. 1523’te Paris’e giderek, felsefe, mantık
likte İspanyol egemenliğinden kurtulan Cali-
Mansell Collection
fornia’ya A B D ’den göçler başladı. 1846’da
göçmenler ayaklanarak bağımsız bir cumhuri­
yet ilan ettiler. Aynı yıl ABD M eksika’ya
savaş açtı. Savaşın sonunda 1848’de Califor­
nia A B D ’ye katıldı ve 1850’de A B D ’nin 31.
eyaleti oldu.

CALIGULA (İS 12-41). Asıl adı Gaius Caesar

Augustus Germanicus olan Rom a im paratoru
Caligula, Romalı general Germanicus ile Ag-
rippina’nın oğluydu. Çocukluğunda asker­
ler gibi çizme giydiğinden askerler ona “çiz-
mecik” anlamına gelen Caligula adını verdi­
ler.
Caligula İS 37’de, amcası Tiberius’un ölü­
münden sonra 25 yaşında im parator oldu.
Egemenliğinin ilk aylarında halkın hak ve
özgürlüklerini gözeten düzenlemelerle toplu­
mun geniş kesiminin sevgi ve desteğini kazan­
- M m a n lu tn u n A ' j r f a . fi' ! i
dı. Tiberius’un sürgüne gönderdiği kişileri ' W toluly M »
W *7M+rhj.
---- ---- — ' ' ğ_
"T-"'1

R om a’ya geri çağırdı. H alka ağır gelen vergi­ 7 ^ İ v , ' ^ r J * ı l'J ı !M, , T r n T T R T î m n t y i ! n ı » , " ( R ) n m i j f î n n f f }f y i t{ n

Talîıu. nün alio tanhim Jc Jfİatnine

lerin bir bölümünü kaldırdı. Tiberius döne­ J c cdio Mlit- Scotta, %>aic 1
minde baskıcı yöntem ler uygulayan savcıları
sürgüne yolladı. Ne var ki, tahta çıktıktan Jean Calvin C enevre'yi g e liş tird iğ i d in ilkele rin e
yedi ay sonra ağır bir hastalık geçirdi. Daha gö re y ö n e tti.
106 CAMİ

ve hukuk öğrenimi gördü. Bu dönemde

L uther’in görüşlerini inceleyen Calvin Pro-
testanlık’a yakınlık duymaya başladı {bak.
L u t h e r , M a r t i n ) . Katolik inançların egemen
ı
olduğu Fransa’da yaşamı tehlikeye girince
İsviçre’ye kaçtı. 1536’da, başyapıtı Christia-
nae Religionis Institutio (“Hıristiyan Dininin
K urum lan”) adlı kitabını yayımladı. Calvin’in
inanışına göre din yöneticilerin ve kurumla-
rın elinde bir baskı ya da çıkar aracı olm am a­
lıdır. Din yalnızca insan ile Tanrı arasında bir
inanç sorunudur. İnsan dini kilise ya da
öğretim kurum lan aracılığıyla değil, doğru­
dan Kutsal K itap’a (Tevrat-İncil) başvurarak
öğrenmelidir. Tanrı ile insan arasında İsa’
dan başka bir aracı söz konusu olamaz.
Calvin ulus yönetiminin ve toplum düzeni­
nin Hıristiyanlık’ın özüne uygun olması görü­
şünü savunuyordu. Cenevre’de bu düşüncele­
rini yaşama geçirme olanağı buldu. Sınavla
seçilen papazların oluşturduğu örnek bir kili­
se kurdu. Din öğreniminin ilkelerini saptadı,
din okullarının sayısını artırdı. Calvin’in öğre­
tilerini yaymak amacıyla, Cenevre hükümeti
1559’da yeni bir akadem i kurarak, bugünkü Cephas Picture Library/Mick Rock

Cenevre Üniversitesi’nin temelini attı. Böyle- Bugün K a h ire 'n in ba nliyösü olan ve Nil Irm a ğ ı'n ın
batı kıyısında bu lu n a n G ize'de 961'de y a p ılm ış b ir
ce Cenevre, Protestan din bilginlerinin top­ cam i.
landığı büyük bir öğrenim merkezi durum una
geldi. ve hadislerde de cami sözcüğü değil, mescit
Calvin Cenevre’de bulunduğu sırada, bir sözcüğü geçer. Bayram, cuma, teravih ve
yandan kentin yönetim ve eğitim sorunlarıyla cenaze namazları camilerde topluca kılınır.
ilgilenirken, öte yandan görüşlerine ve öğreti­ Ö bür namazlar için böyle bir zorunluluk
sine karşı çıkanlarla da uğraşmak zorunda yoktur. Osmanlılar cuma namazının kılınma-
kaldı. Calvin’e karşı çıkanlardan biri de İs­ dığı minbersiz yapıya mescit, cuma namazı
panyol din bilgini Miguel Serveto’ydu. Serve- kılınan minberli yapıya ise “mescidü’l-cami”
to 1553’te tutuklandı, daha sonra kazığa demişlerdir. Zam anla mescit sözcüğünün düş­
bağlanarak yakıldı. mesiyle cami sözcüğü tek başına kullanılmaya
Düşünceleri ölümünden sonra izini sürdü- başlanmıştır. Ülkemizde daha çok mahalle ya
renlerce geliştirildi (bak. PROTESTAN K İL İS E S İ). da köylerdeki küçük camiler için mescit söz­
cüğü kullanılır. Kentlerdeki büyük ve önemli
CAMI, M üslüm anların içinde ibadet ettikleri camilere “ulucami”, padişahların, sultanların
kutsal bir yapıdır. Camiler topluca namaz yaptırdığı camilere ise “sultanlar camisi” anla­
kılmak amacıyla yapılmış olmalarına karşılık mına gelen “selatin camisi” denir.
buralarda tek tek ibadet edilebilir, Kuran ve Cami yapımında mimarlık açısından İslam
mevlit de okunur. Arapça “toplama”, “yığma” dininden kaynaklanan birtakım kurallara
anlamına gelen “cem ” sözcüğünden türemiş uyulur. Bu nedenle cami, yapı olarak bazı
olan cami sözcüğü, Türkiye dışındaki Müslü­ belirgin özellikler gösterir. Namaz sırasında
man ülkelerde pek kullanılmaz. Bu ülkelerde kıble yönüne dönüldüğü için cami de yapısı
“secde edilecek, namaz kılınacak yer” anla­ bakımından bir bütün olarak aynı yöne dö­
mına gelen mescit sözcüğü kullanılır. Kuran nüktür. H er camide kıble yönündeki (Türki­
 CAMİ 107

ye’de güney) duvarın ortasında, namaz sıra­ parlörler aracılığıyla ezan duyurulm aktadır.
sında cem aatin (topluluğun) önünde bulunan Ram azan, kandil, bayram gecelerinde ve
imamın durduğu mihrap yer alır. Genellikle önemli günlerin gecelerinde m inarelerde kan­
duvarın içinde, üstü kem er biçiminde bir diller yanar; şerefeler ışıklandırılır. Ayrıca
girinti olarak yapılan m ihrabın sağında, cuma böyle gecelerde iki minare arasına gerilen
günlerinde hutbe okum ak ya da topluluğa ipler ya da teller üzerine kandil ya da elektrik
konuşma yapmak için merdivenle çıkılan yük­ ampulleriyle yazılar yazılır, şekiller çizilir.
sek bir kürsü olan m inber vardır. Birkaç M ahya denen bu ışıklı gösterinin Osmanlı
basamakla çıkılan vaaz yeri ise mihrabın Devleti dönem inde ortaya çıktığı bilinmek­
sağında kalır. tedir.
Camilerde topluluğun namaz kıldığı büyük Camilerin üzeri genellikle kubbe biçiminde
bölüme şahın adı verilir. Kadınlar için kadın­ süslü ve güzel çatılarla örtülüdür. H er cami­
lar mahfili denilen ayrı bir bölüm vardır. nin hemen dışında ya da çok yakınında,
Osmanlı İmparatorluğu zamanında büyük ca­ namaz kılmaya gelenlerin aptes aldıkları çeş­
milerde hüküm dar için hünkâr mahfili adı m eler bulunur. Bu bölüme de şadırvan denir.
verilen ayrı bir bölüm bulunurdu. G ene bü­ Cami avlusunda cenaze namazının kılındığı
yük camilerde müezzin mahfilleri vardır. musalla denilen yer, tabutun üzerine konduğu
Namaz kılınırken topluluğun aynı anda hare­ musalla taşı, helalar, imam ve müezzinlerin
ket etmesini sağlamak amacıyla müezzinler kaldığı oda ya da evler vardır.
burada hazır bulunarak imamın tekbirini yi­ İlk camiler yalnızca namaz kılınan yerler
nelerler. Gecikenlerin ya da içerisi dolduğu değildi. Aynı zam anda M üslüm anların bulu­
zaman dışarıda kalanların namaz kıldığı ve şup toplumsal sorunları tartıştığı, önemli ka­
caminin giriş cephesi boyunca uzanan bölüm rarlar alman, m ahkem e olarak kullanılan
ise “son cem aat” yeri adını alır. Burada da
içerdeki imamın tekbirini yineleyen müezzin­ Anadolu Yayıncılık Arşivi

ler için m ükebbire denilen balkon biçiminde

bölümler vardır.
M üslümanlar “Allahın evi” olarak kabul
ettikleri camiye aptessiz girmezler. Ayrıca
camiye özenli ve temiz giyinerek gitmeyi,
gidildiğinde iki rekât saygı namazı kılmayı,
din dışı konular konuşmamayı, belli bir dü­
zende oturmayı gelenekleştirmişlerdir. Cami­
nin içinde genellikle fazla eşya yoktur. Zem i­
ni çoğunlukla taş, taşın üzeri halı, hasır ve
kilimlerle örtülüdür. Ayrıca şamdanlar, kan­
diller, kuran rahleleri, ayakkabı konulan “pa­
buçluklar” başlıca cami eşyalarıdır.
Camilerin dış görünüş bakımından özellik­
leri de birbiriyle benzerlikler gösterir. Hem en
her camide bir ya da daha fazla minare
bulunur. Gökyüzüne doğru uzanan, genellik­
le silindir biçiminde yapılan m inarelerde,
ezan okum ak için yapılan daire biçimindeki,
korkuluklu çıkıntılara şerefe denir. Bir mina­
rede birden fazla şerefe bulunabilir. Müezzin
minarenin içinde kıvrılarak yükselen m erdi­
venle şerefeye çıkar ve dört bir yana duyur­
mak için dolanarak ezan okur. Günüm üzde 18. yüzyılda Barok üslup ta yap ılan Laleli C a rhisi'n in
ise m inarenin uygun yerine yerleştirilen ho­ içi.
108 CAM VE CAMCILIK
yerlerdi. Ayrıca camilerde eğitim yapılır,
konuklar barındırılırdı. D aha sonra bu tür
işleri gören kurum lar ortaya çıkınca, camiler
yalnızca namaz kılınan, ibadet edilen yerler
oldu. Am a bu yeni kurumlarm yapılarının
cami çevresinde toplanması uygun görüldü.
Sıbyan m ektepleri (küçük çocuk okulları),
m edreseler, yoksullara yemek dağıtılan ima­
ret, hamam , hastane gibi çeşitli toplumsal
yardım ve eğitim kurulularından oluşan bu
yapı topluluğuna da külliye denildi.
İlk cami Hicret sırasında Hz. M uham m ed’
in M edine yakınlarındaki K üba’da yaptırdığı
Kuba Mescidi’dir. Daha sonra Hz. Muham-
med M edine’de Mescid-i Nebi adı verilen ca­
miyi yaptırmıştır. G erek Hz. M uhamm ed, ge­
rek D ört Halife döneminde her türlü gösteriş
ve harcam adan kaçınma düşüncesiyle büyük,
görkemli camiler yapılmamıştır. Am a halifeli­
ğin Em eviler’e geçmesi ve başkentin M edine’
den Şam’a taşınmasıyla büyük bir değişim ya­
şandı. Yeni başkentte kiliseler ve eskiçağ ta­
pınakları yanında sönük kalmayacak camile­
rin yapımına girişildi.
Çoğu Em eviler dönem inde yapılan ilk bü­
yük camiler geniş bir alanı kaplamaktaydı.
Eski camiler zamanımıza kadar ulaşamadığın­
dan ya da özgün biçimleri değişmiş olduğun­
dan, İslam sanatının ilk cami örneği olarak
Şam’daki Emeviye (Ümeyye) Camisi kabul
edilir. Bu dönemde K udüs’te yapılan Mes-
cid-i A ksa da günümüze kadar ulaşan önemli
yapılardandır. İslamiyet’i benimseyen her
ulus, öteki İslam ülkelerindeki camileri örnek
alarak kendi mimarlık anlayışına uygun cami­
ler yapmıştır. Bu da mimarlık yönünden ca­
miye zenginlik kazandırmıştır.
Cami mimarlığı A nadolu’da da özellikler
kazanarak gelişti. 11. ve 12. yüzyıldan kalma
çok ayaklı cami yapılarının en önemlileri gü­
nümüze de ulaşmıştır. Sivas, Kayseri ulucami-
leri, Konya Alaeddin Camisi bunlardandır.
12. yüzyılda yapılmış, özgün mimari özelliği
olan camilerden biri de Divriği Ulucamisi’dir.
Bu camide mihrap önünde kubbeli bir bölüm
vardır. Kubbeli bölümün tepesi içeriye ışık
girmesi için açık bırakılmıştır (bak. A n a d o l u
Se l ç u k l u D e v l e t î) .
Kubbeli camiler Osmanlı dönem inde de
yeni özellikler kazanmıştır. Bu türün ilk
önemli örnekleri Bursa’da O rhan, M uradiye,
Yıldırım ve Yeşil camileridir. E dirne’deki, II.
M urad dönem inden kalma Üç Şerefeli Cami
cami mimarlığında yeni aşam alara ilk örnek
oldu. Bir yandan anıtsal bir yapı olan Üç Şe­
refeli Cam i’nin mimari özellikleri, öte yandan
mimarlık açısından esin kaynağı olan Aya-
sofya’nın özellikleri cami yapımını etkiledi.
Böylece günümüzde de hayranlık uyandıran,
her biri olağanüstü güzel camiler ortaya çıktı.
İstanbul’daki Fatih, Bayezid, Süleymaniye
camileri, E dirne’deki Selimiye Camisi bunlar­
dandır.
18. ve 19. yüzyıllarda Avrupa mimarisinin
etkisiyle cami yapımında değişiklikler oldu ve
yeni biçimde camiler yapıldı. İstanbul’daki
Nusretiye Camisi, Beylerbeyi, O rtaköy ve
Dolmabahçe camileri bu türün en güzel ör­
nekleridir.
20. yüzyılda yapılan camiler, geleneksel
özellikler taşımakla birlikte çağdaş teknoloji­
nin olanaklarından da yararlanarak yapılmış­
tır. İstanbul’daki Şişli Camisi ve A nkara’daki
Kocatepe Camisi bu tür camilerdendir.
Ayrıca bak. İSLAM SANATI.
CAM VE CAMCILIK. Saydam, sert ve çok
kırılgan bir m adde olan camın günlük yaşantı­
mızdaki varlığına öylesine alışmışızdır ki,
bizim için ne kadar önemli ve yararlı olduğu­
nu çoğu kez düşünmeyiz bile. Am a insanlar
ilk kez kum ve külü birlikte ısıttıklarında,
ortaya çıkan bu yeni ve değişik maddenin çok
değerli bir gereç olduğunu fark etm ekte
gecikmediler. O çağlardan bu yana insanlar
cam yapımı konusunda pek çok şey öğrendi­
ler ve cama değişik biçimler vererek çok
kullanışlı, birbirinden güzel cam eşya yapm a­
nın yollarını buldular. Bu m addede önce
camcılığın çağlar boyunca izlediği gelişme ve
cam sanatının başlıca ürünleri anlatılacak,
sonra cam yapımının teknik açıklaması ve
günümüzde uygulanan yöntem ler ele alına­
caktır.
Eskiçağlarda cam altın kadar değerli bir
maddeydi ve cam eşyayı yalnızca krallar ile
soylular kullanabiliyordu. İÖ 2000 yıllarından
kaldığı anlaşılan ilk cam nesneler, kötülüğe
karşı bir tılsım olarak kullanılan boncuk,
nazarlık gibi küçük şeylerdir. O çağlarda
 CAM VE CAMCILIK 109

züm rüt, yakut gibi değerli taşlardan biri
olarak görülen camın işlenmesi ve günlük
yaşamda kullanılacak bir eşyaya dönüşmesi
için aradan uzun zaman geçmesi gerekti. İÖ
1500’lerde önce M ezopotamyalılar, çok kısa
bir süre sonra da Eski Mısırlılar mavi, yeşil,
sarı, beyaz ya da kırmızı camdan küçük
kaplar yapmayı başardılar.
Eski Mısırlılar değerli doğal taş görünü­
münde cam yapma geleneğini İÖ 4. yüzyıla
kadar sürdürdüler. Bunun için camı renk renk
boyayıp tel gibi inceltiyor sonra bu cam telleri
yan yana getirerek cam çubuklar yapıyor ve
bu çubukları dilim dilim keserek hepsi aynı
desende olan yuvarlak cam halkaları elde
ediyorlardı. D aha sonra bu cam dilimleri yan
yana dizilip ısıtıldığında eriyerek kaynaşmış
bir kütleye dönüşüyordu. Bu yöntemle elde
edilen ve renk renk damarlı doğal taşları
karşılık parfüm şişelerinde çok daha zengin
bir biçim çeşitliliği görülür. Pencere camı ise
yalnızca zenginlerin evlerine özgü bir lükstü.
Çünkü cam ham urundaki istenmeyen katışkı-
ları, daha doğrusu kum un içindeki mineralleri
gidermek için gereken özel işlemler nedeniyle
renksiz ve saydam camın maliyeti çok yüksek­
ti. Bu yüzden günlük kullanım eşyası genellik­
le mavi, yeşil ya da kahverengi tonlarında
renkli camlardan yapılırdı.
Romalı cam ustaları, bugün bilinen yön­
tem lerin çoğunu ve artık tarihe karışmış olan
bazı eski teknikleri uygulayarak çok süslü
cam eşya örnekleri yarattılar. Örneğin altın
varakların (dövülerek çok ince katm an haline
getirilmiş altın yaprakların) üzerine desenler
kazır, sonra bu desenleri iki cam levhanın
arasına yerleştirerek sıkıştırırlardı. Ayrıca biri
Victoria and Albert Museum

andıran kalın camları ya duvarları süslemek

için kullanır ya da ısıtıp kalıba dökerek kâse
yaparlardı. “Mozaik cam ” denen bu cam
işçiliğinin eskiçağdaki en büyük merkezi İs­
kenderiye idi. Bazen renkli cam çubukların
içindeki desenlere çiçek biçimi verilir, bu
mozaik camdan yapılan kâselere de binçiçek
(-millefiori) denirdi.
Camcılık tarihinin en büyük dönüm noktası
İÖ 1. yüzyılın ortalarında, büyük olasılıkla
Suriyeliler’in “cam üflem e” tekniğini bulması­
dır. İleride ayrıntılarıyla anlatılacak olan bu
yöntem le, erimiş sıcak cama istenen her biçim
verilebiliyordu. Yumuşak camı işlemekte çok
usta olan Suriyeliler yaptıkları cam kapları
genellikle dam ar gibi ince çizgiler ve benek­
lerle süslerlerdi:

Roma Cam İşçiliği

İS yaklaşık 200 yıllarında, cam yapımındaki
değişik yöntem ve üslupların kaynaştığı Rom a
İm paratorluğum un her yerinde tek tip cam
yapımına başlandı. Dünyanın birçok yerinde
büyük camcılık merkezlerinin kurulduğu o
dönem de cam kullanımı öylesine yaygınlaştı
ki, cam eşyanın egemenliği ancak 19. yüzyılda
Ü stte solda: A ltın varak üzerine a sitli kazı (afort)
yeniden bu noktaya ulaşabilecekti. Rom alılar te k n iğ iy le y a p ılm ış ve iki cam levha arasına
zamanında yağ, şarap gibi sıvıları koymak için sıkıştırılm ış bu Rom alı p o rtre s in in İÖ 2. ya da 3.
en çok şişe üretiliyor ve taşınırken yan yana yüzyılda yap ıldığı san ılıyor. A ltta solda: İS 13. ya da
14.yü z y ıld a n kalm a, altın yaldız ve m in e işiyle
dizildiğinde fazla yer kaplamaması için şişeler bezenm iş b ir S uriye süra hisi. Sağda: 17. yüzyıl
genellikle kare biçiminde yapılıyordu. Buna V en ed ik üslu b u n d a b ir şarap bardağı.
110 CAM VE CAMCILIK
renkli (genellikle koyu mavi), öbürü beyaz iki
ayrı camdan çift katlı kaplar yapar ve üstteki
beyaz camı istedikleri desene göre kesip
tıraşlayarak alttaki koyu renkli camın görün­
düğü güzel bezem eler elde ederlerdi. Bugün
L ondra’daki British M useum ’da bulunan
Portland Vazosu bu cam işçiliğinin en ünlü
örneklerinden biridir. Rom alılar’ın kesme
camdan yaptıkları kadehler de büyük bir
ustalık ürünüydü. Bu kadehlerin üzerinde,
yalnızca bir ya da iki yerinden cama tutturul­
muş, tümüyle kadehin dışına taşan çok zengin
bezem eler bulunurdu.
Roma İm paratorluğu’nun son dönem lerin­
de Alm anya’da da ilk cam atölyeleri kurulm a­
ya başladı. Am a bu atölyelerde üretilen cam
eşya Rom alılar’ınkinden çok değişik, oldukça
basit biçimli ve cam ham urunun içindeki
demir oksitler nedeniyle yeşil renkliydi.
İS 5. yüzyılda Rom a İm paratorluğu yıkılın­
ca, cam ustaları da yıkılan imparatorluğun
hem en her yanma dağıldı. O dönem de Yakın­
doğu’da cam işçiliği gelişirken, A vrupa’da
bütün ortaçağ boyunca yalnızca küçük cam
atölyeleri bu sanatı sürdürdüler. Bu atölyele­
rin çoğu, eritm e fırınları için gerekli odunu
sağlayabilmek kaygısıyla genellikle büyük or­
manların içinde kurulmuştu. 10. yüzyıldan
başlayarak kilise pencerelerini süsleyen renk
renk vitraylar da ilk kez bu küçük atölyeler­
deki cam ustalarının elinden çıktı (bak.
V İT R A Y ).
Hafif yeşilimsi camdan, kaba içki kadehle­
rinin yapımı yerel çeşitliliklerle 15. ve 16.
yüzyıllara kadar sürüp giderken, o yüzyıllarda
V enedik’te üretilen yeni bir cam. türü yavaş
yavaş bütün A vrupa’ya yayılmaya başlıyordu.
Venedik Camı
Renksiz cam yapmanın sırrı Avrupalı cam
ustalarına kadar ulaşamadan unutulup gitmiş­
ti. 13. yüzyıla doğru bu tekniği yeniden
keşfeden Venedikli cam ustaları oldu. Böyle-
ce bu İtalyan kentinde giderek büyüyen bir
cam sanayisi doğdu. Renksiz camlar bütün
A vrupa’da öylesine değer kazanmıştı ki, so­
nunda İtalyanlar hem tekniklerini gizli tu t­
mak, hem de yangın tehlikesini azaltmak için
bu cam yapımevlerini Venedik yakınındaki
M urano A dası’na taşıdılar. O yıllarda cam
yapımcılarına soylulara tanınan bütün ayrıca­
lıklar tanınmış, ama V enedik’ten ayrılmaları
kesinlikle yasaklanmıştı.
Venedik camı renksiz, duru, saydam ve son
derece pahalıydı. Bu camdan üretilen eşyanın
üstü de genellikle renkli boyalardan desenler­
le bezeniyordu. Bunun için, öğütülerek toz
haline getirilmiş cama boya karıştırılıp ısıtı­
lıyor, böylece eriyen renkli karışım kabın yü­
zeyine yapışıyordu. Genellikle altın yaldızlı
bir fon üzerine uygulanan bu “mine işi” ya da
emaye boyalar üstelik kolay kolay dökül­
müyordu. Venedikli ustalar ayrıca renkli cam
yapmayı da biliyor, zümrüt yeşili ya da
erguvan rengindeki bu zarif camları mine
işiyle süslüyorlardı. 15. ve 16. yüzyılda V ene­
dikli ustaların elinden çıkan en değerli cam
eşya arasında kadehler, kâseler ve büyük
sürahiler ağırlıktadır.
Venedik camının belki de en büyük üstün­
lüğü, çok çabuk sertleşmesine karşılık kolay­
ca biçimlendirilebilmesiydi. 16. yüzyılın usta­
ları da Venedik camının bu özelliğinden
yararlanarak çok ince ve zarif yapıtlar üretti­
ler. Saydam camın içine bazen mat beyaz,
bazen renkli, incecik cam çubukları gömerek
dantel görünüm ünde damarlı desenler yap­
mayı başardılar.
Ne var ki, bu ustalar cezalandırılma tehli­
kesini göze alarak zamanla A vrupa’nın her
yanma dağıldılar ve bütün birikimlerini gittik­
leri yerlere götürdüler. Böylece 17. yüzyıldan
başlayarak A vrupa’nın birçok yerinde, özel­
likle Norm andiya, İspanya, Bohemya, An-
vers ve Liege çevresinde Venedik camı üreti­
mine geçildi ve sonunda Venedik kenti bir
camcılık merkezi olarak eski önemini yitirm e­
ye başladı.
Kesme ve Kristal Cam
17. yüzyılın sonlarına doğru ince ve kırılgan
Venedik camı yavaş yavaş alıcıların gözünden
düşmeye başlamış, İngiltere, Almanya ve
Bohem ya’da üretilen sağlam ve kalın camlar
daha çok aranır olmuştu. Özellikle Bohemya-
lı ustaların yaptığı saydam ve kalın camlar
çarkla keserek bezemeye çok elverişliydi. Bu
teknikte, hızla dönen metal bir çarkın keskin
kenarı camın yüzeyine sürtülerek istenen
kesme desenler cama işlenebiliyordu. Oysa

British Museum
Büyük olasılıkla B oh e m ya 'd a (bugünkü
Ç ekoslavakya'da) cam yap ım ın ı gö steren b ir 15.
yüzyıl m in ya tü rü .
böyle bir çarkta işlenemeyecek kadar kırılgan
olan ince Venedik camlarındaki oyma desen­
ler ancak elmas uçlu kalemlerle yapılabili­
yordu.
İngiltere’de George Ravenscroft adında bir
cam yapımcısı, uzun denem elerden sonra
1676’da sağlam bir cam üretm eyi başardı.
Kurşun camı adıyla bilinen bu çok ağır ve
parlak cam Venedik camından daha duru,
kesilmesi de daha kolaydı. İlk yıllarda bu
camdan kalın ayaklı, ağır ve hantal kadehler
yapıldı. Am a sonradan cam eşyayı ağırlığına
göre vergilendirme yasası konulunca kadehler
giderek hafifledi. Kurşun camından yapılan
bu görece hafif kadehlerin üstü altın yaldızla,
mine işiyle ya da oyma yöntemiyle bezenir,
bazen ayaklarında hava kabarcıklarından ya
da mat camdan oluşan sarmal dam arlar bulu­
nurdu. Gene de bu parlak İngiliz camı için en
uygun bezeme kesme yöntemiydi. Bu teknik­
te camın dış yüzü tıpkı bir elması tıraşlar gibi
CAM VE CAMCILIK 111
çok sayıda küçük düz yüzey (faseta) oluşacak
biçimde kesilir; böylece üzerine ışık vurduğu
zaman kesme cam doğal bir mineral kristali
gibi ışıltılar saçar. G ünüm üzde, kesme ve
oyma işçiliğiyle bezenmiş çok değişik nitelik­
teki parlak, renksiz bütün cam eşyaya kristal
denirse de, gerçek ve en değerli kristal eşya
Ravenscroft’un geliştirdiği kurşun camından
yapılanıdır. 18. yüzyılın ikinci yarısında İngil­
tere ile İrlanda’da çok yaygınlaşan ve A vru­
p a ’da geniş bir alıcı kitlesi bulan kesme kristal
cam, 19. yüzyılın ortalarına doğru çağın genel
beğenisine uyarak yerini başka yöntemlerle
bezenmiş yeni camlara bıraktı.
19. yüzyılda çok tutulan iki yeni cam
işçiliği j bu alanda henüz bir yüzyıllık geçmişi
olan A B D ’de doğdu. Bunlardan biri, 1825’te
M assachusetts’teki Sandwich’te bir cam atöl­
yesi kuran Deming Jarves’in geliştirdiği presle
kalıplanmış cam tekniğiydi. İkincisi de, A rt
Nouveau (Yeni Sanat) A kım ı’nın A B D ’deki
öncülerinden Louis Com fort Tiffany’nin
1880’lerde yaptığı, m etal parlaklığındaki
renkli camlardı. “Favrile” adıyla bilinen ve
A rt Nouveau üslubundaki kıvrak, dalgalı çiz­
gilerle bezenmiş olan bu parlak yüzeyli cam
özellikle abajur ve vazo yapımında kullanıldı.
New York eyaletindeki Corning’de kurulan
Steuben Glassworks’un son derece katışıksız
ham m addeden ürettiği çok duru cam eşya ise,
A B D ’deki camcılığın 20. yüzyıldaki en iyi ör­
neklerindendir.
Türk Cam İşçiliği
A nadolu’nun çeşitli bölgelerinde yapılan ka­
zılarda ortaya çıkarılan ve Türk dönemine
tarihlendirilen en eski cam işleri A rtuklu ve
Selçuklu camlarıdır. D iyarbakır’daki A rtuklu
Sarayı’nda birinin üzerine ejder figürü işlen­
miş mozaik cam küpler bulunm uştur. Kon­
ya’daki Kubadâbad Sarayı kazılarında da
A nadolu Selçuklularından kalma, “filgözü”
denen bombeli ve yuvarlak pencere camları
ile kadeh, tabak gibi renkli cam eşya çıkarıl­
mıştır. Üfleme yöntemiyle yapılmış olan bu
cam eşyanın üstü altın yaldız ve mine işi
desenlerle bezelidir.
Osmanlı döneminde de gelişmiş bir cam
sanayisinin var olduğu çeşitli belgelerden ve
elyazması kitaplardaki m inyatürlerden anla-
112 CAM VE CAMCILIK

(Üstte solda ve sağda) Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları AŞ'nirı izniyle; (altta) A B C Ajansı

O sm anlı cam sanatı 19. yüzyıld a Beykoz a tö ly e le rin in ku ru lm asın dan sonra d o ru ğ u n a ulaşarak en güzel
ü rü n le rin i verd i. Yukarıdaki ö rn e kle rin hepsi o yüzyıld an kalm a Beykoz işid ir. Ü stte solda: Opal cam dan
g ü lsu yu ib riğ i ve iki da ld ırm a . Ü stte sağda: M aydanoz desenli saydam cam şişe. A ltta solda: Pembe
süra hi. A ltta ortada: K ulplu m avi g ü la bda n. A ltta sağda: Kulpsuz m avi gü la bda n.
 CAM VE CAMCILIK 113

renksiz ya da opal camdan üfleme tekniğiyle

yapılmış, kesme, yaldızlama ve mine işiyle
bezenmişti. Bu atölyelerin en güzel ürünleri
arasında, gene renksiz, renkli ve opal cam
karışımından yapılan çizgili desenli çeşmibül-
büller sayılabilir. Farsça’da “bülbül gözü”
anlamına gelen çeşmibülbül adının nereden
kaynaklandığı tam olarak bilinmiyor. Belki
camın içindeki çizgiler bülbülün gözündeki
harelere benzetilmişti, belki de atölyenin
bulunduğu mahallenin adı çeşmibülbüldü. Bu
yapım tekniğinde renkli ve beyaz opal çubuk­
lar saydam cama gömülür, böylece düz ya da
sarmal çizgili çok zarif desenler elde edilirdi.
Çeşmibülbül yapımında, üfleme piposu denen
ve içi oyuk olan ince bir çubuk önce erimiş
haldeki renksiz cama daldırılır ve çevrilerek
ucunda yeterince cam toplanır. Potadan çıka­
rılan bu sıcak cam dışarıda biçimlendirilir ve
içinde renkli cam çubukların dizili olduğu
kalıba batırılıp üflenerek çubukların sıcak
cama yapışması sağlanır. D aha sonra pipo
Anadolu Yayıncılık Arşivi
yeniden potaya daldırılıp renkli çubukların
K ristal cam eşyanın çarkta kesilerek bezenm esi çok üzerine renksiz cam sarılır ve pipo döndürüle­
beceri ve özen ge rektire n b ir iştir. rek yeniden üflenir. Böylece renkli çubuklar
saydam ve renksiz iki cam katmanı arasında
kalmış olur.
şılmaktadır. Topkapı Sarayı’nda bulunan ve
Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları AŞ'nin izniyle
III. M urad dönemine ait olan Surname-i
H üm ayun’daki minyatürlerde cam üfleyen
ustaların geçişi resmedilmiştir.
Osmanlı İm paratorluğu’nda devlet eliyle
desteklenen cam işçiliğinin merkezi İstanbul’
du ve bu atölyeler Eğrikapı, Tekfur Sarayı
gibi belirli yerlerde toplanmıştı. 18: yüzyılda,
III. M ustafa zamanında bütün şişe ve cam
atölyeleri Tekfur Sarayı içine alındı. Bu atöl­
yelerde kullanılan beyaz kumun Yedikule
yakınlarındaki Kumboğazı’ndan getirildiği sa­
nılmaktadır.
Osmanlı cam işçiliği 19. yüzyılda büyük bir
canlanma göstererek en parlak dönem lerin­
den birini yaşadı. Bu gelişmenin başlıca odağı
Beykoz atölyelerinin kuruluşudur. Bu atölye­
lerden ilkini, Venedik’te opal cam yapım
tekniğini öğrenerek İstanbul’a dönen Mevlevi
dervişi M ehmed D ede’nin III. Selim zam a­
nında açtığı sanılıyor. Beykoz atölyelerinde
üretilen gülabdan, ibrik, laledan, şekerlik, 19. yüzyıld a Beykoz a tö ly e le rin d e y a p ılm ış
kâse, tabak, sürahi gibi cam eşya renkli, çe şm ib ü lb ü l vazo.
114 CAM VE CAMCILIK

(Üstte solda ve altta sağda) British Museum; (üstte sağda ve altta solda) Victoria and Albert Museum

Üstte solda: 1. yüzyıl Roma cam işçiliğinin en güzel örneklerinden biri sayılan Portland Vazosu. Üstte
sağda: 1. yüzyıl Roma dönemine ait geniş ağızlı bardak. Altta solda: Kalıba dökülerek biçim lendirilm iş bir
Roma kâsesi (1. yüzyıl). Altta sağda: A ltın yaldız ve mine işiyle bezenmiş, yeşil camdan bir Venedik kadehi
(16. yüzyıl).
 CAM VE CAMCILIK 115

Osmanlı cam sanayisindeki son girişim Saul değişmeyen temel maddesi silisli, yani silis­
M odiano adlı bir Musevi’nin 1899’da Paşa- yum dioksitli kumdur. Bu kuma katılan öbür
bahçe’de bir cam fabrikası kurmasıdır. A vru­ m addelerin niteliğine göre soda camı, potas
pa’dan ithal edilen camların rekabeti karşısın­ camı ya da kurşun camı diye adlandırılan de­
da uzun süre dayanam ayarak kapatılan bu ğişik cam türleri yapılabilir. Günüm üzde üre­
fabrikayı, 1935’te gene Paşabahçe’de kuru­ tilen camların çoğu kum, soda (sodyum kar­
lan, Cum huriyet döneminin ilk cam fabrikası bonat) ve kireçtaşından<(kalsiyum karbonat)
izledi. Üretim inde çağdaş modellerin yanı sıra oluşan soda camıdır. El yapımı zarif kristal
çeşmibülbül gibi eski cam işçiliğinden örnek­ eşya ve sofra takım larının, m ercek, prizma gi­
lere de yer veren bu fabrikanın ürünleri bi optik camların yapımında ise kum, kurşun
Türkiye için önemli bir döviz kaynağıdır. oksit ve potastan (potasyum karbonat) oluşan
Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları AŞ ayrıca kurşun camı kullanılır. M utfak ve laboratu-
1961 ’de Çayırova, 1969’da Topkapı, 1-980’de varlarda kullanılan, payreks ticari adıyla tanı­
Sinop, 1981’de Trakya, 1984’te Kırıkkale cam dığımız ateşe dayanıklı borosilikat camları da
fabrikalarını kurarak üretimini çeşitlendir- kum, soda ve borakstan üretilir.
miştir. Cam yapımında ilk adım, hamm adde karı­
şımını içindeki bütün m addeler eriyip birbi-
Cam Nasıl Yapılır riyle kaynaşıncaya kadar ısıtmaktır. Eskiçağ­
M ezopotamyalılar ile Eski Mısırlılar kum ve larda bu eritm e işi, odun ocaklarının üzerine
kül karışımının birlikte ısıtıldığında sert, say­ oturtulan kil kaplarda yapılırdı. Oysa bugün
dam ve kırılgan bir maddeye dönüştüğünü genellikle m azot, gaz ya da elektrikle ısıtılan
fark etmişlerdi. Bu yöntemle camın oluşabil­ özel eritme fırınları kullanılır. H am m addele­
mesi için, kuma karıştırdıkları külde çok bol rin oranına göre 1300°C ile 1500°C arasında
m iktarda soda (sodyum karbonat) ya da potas
(potasyum karbonat) bulunması gerekir; bu
külleri büyük olasılıkla bazı deniz bitkilerini
yakarak elde etmişlerdi. Tarihin bu ilk “cam
yapımcıları” çok geçmeden, camın sıcakken
kolayca biçimlendirilebilecek kadar yumuşak
ve akıcı bir m adde olduğunu, soğuduğunda
ise toz halinde öğütülebilecek kadar sertleşti­
ğini anladılar. İÖ 1500’lerde, sıcak camı ip
gibi incelterek çamurdan bir kalıbın çevresine
dolamayı ve birbirine kaynaşan cam ipler
sertleşince bu kalıbı kırıp çıkararak değişik bi­
çimlerde kaplar'yapm ayı öğrendiler. Suriyeli
cam ustalarının bulduğu üfleme tekniği ise
camcılık tarihinde çok ileri bir adımdı. Bu us­
talar, çamurdan bir kalıbın çevresine camı ip
gibi sarm aktansa, içi boş bir dem ir çubuğun
ucunu sıcak cam kütlesine batırıyor ve delik­
ten üfleyerek camı balon gibi şişirebiliyor­
lardı.
Yüzlerce yıl önce cam yapımında kullanılan
temel ham m addeler neyse bugün de hemen
hemen aynıdır. Yalnız bugün, eklenen her
maddenin cama ne gibi özellikler kazandıra­
cağı biliniyor ve hamm addelerin türünde ya
da oranında küçük değişiklikler yapılarak çok Bir cam ustası üfleme yöntem iyle yaptığı sürahiye
değişik nitelikte camlar üretilebiliyor. Camın kulp takıyor.
116 CAM VE CAMCILIK

ısıtılan karışım eridiği zaman macun kıvamın­ va uygulandığında cam kolayca kalıbın biçi­
da bir cam ham uruna dönüşür. Bu sıcak ha­ mini alır. Aynı yöntem cam boruların, su, şa­
m ura istenen biçim verildikten sonra, camın rap ve çay bardaklarının yapımında da kulla­
soğurken gerilerek kopmasını ya da kırılması­ nılır. Bugün dakikada 1.000 elektrik ampulü
nı önlem ek için yavaş yavaş soğutulması, yani üretebilecek kadar hızlı çalışan m akineler
tavlanması gerekir. Tavlama fırını uzun bir vardır.
tünel biçimindedir; cam eşya bu tünelden ge­ Tabak, kâse, fırın tepsisi gibi geniş ağızlı
çirilirken sıcaklık derece derece, öylesine ya­ cam mutfak kapları ise genellikle presleme
vaş düşürülür ki, camın soğuması açık havada yöntemiyle biçimlendirilir. Bu makinelerde
kendi kendine soğumasından çok daha uzun biri kabın dışını, öbürü içini biçimlendirecek
bir süre alır. olan iki ayrı kalıp vardır. Bazı kapların iki
19. yüzyılın sonlarına kadar hem en her çe­ yarısı ayrı ayrı kalıplanır, sonra sıcakken bir­
şit cam eşya el işçiliğiyle üretilirdi. Oysa bu­ leştirilir.
gün, bazı özel parçalar dışında, bütün cam iş­
leri çok hızlı m akinelerde seri üretimle yapı­ Düz Cam
lır. Am a her iki yöntemde de model tasarımı Düz cam ya da pencere camı eskiden elle ya­
çok önemlidir. El işçiliğinde cam ustası m ode­ pılır ve iki ayrı yöntem uygulanırdı. Bunlar­
li önceden tasarlamış olsa bile yapım sırasında dan ilki, 3-4 kilogramlık erimiş bir cam kütle­
değiştirebilir. M akine üretim inde ise model sini bir çubuğun ucuna takıp, yaklaşık 1,5
tasarımı m utlaka önceden yapılır ve üretim m etre çapında yuvarlak bir “tepsi” haline ge­
sırasında değiştirme şansı yoktur. linceye kadar hızla döndürmeye dayanıyordu.
Crown yöntemi denen bu teknik gerçekten
Biçim Verme ve Bezeme büyük bir dayanıklılık ve beceri gerektiriyor­
Camı üfleme yöntemiyle biçimlendirmede, du. Çünkü ustanın eli kayşa ya da döndürme
üfleme ustası dem irden yapılmış ince uzun ve hızı bir an için bile değişse cam düzgün bir
içi boş bir boru olan üfleme piposunu ya da yuvarlak olm aktan çıkıyordu. Böyle bir aksi­
çubuğunu potadaki sıcak cama daldırarak, pi­ lik olmazsa, dairesel cam levha soğuduktan ve
ponun ucuyla gerektiği kadar erimiş cam alır. ortasındaki demir çubuk çıkarıldıktan sonra
Bu camı önce dem irden bir masanın üzerinde istenen boyutlarda kesiliyordu. Am a camın
yuvarlayarak küre biçimine getirir. Sonra bir tam ortasında, çubuğun bıraktığı yuvarlak bir
yandan ağız deliğinden üflerken bir yandan iz her zaman kalıyordu.
da pipoyu kendi ekseni çevresinde döndüre­ Bu yöntemle üretilen cam sertleşm eden ön­
rek, ucunda şişen cam balona istediği biçimi ce hiçbir yüzeye değmediği için çok pürüzsüz
verir. oluyordu; ama dairesel levhadan ancak küçük
Bu yöntemle yapılan cam eşya tavlandıktan boyutlarda düz cam kesilebiliyor, üstelik orta­
sonra, genellikle, üzerine aşındırıcı toz kap­ daki çubuk izi kalın ve mat olduğu için kesip
lanmış metal bir çarka tutularak kesme tekni­ çıkarmak gerekiyordu. Bu yüzden, nitelikli
ğiyle bezenir. Bazen de kum püskürterek, asit crown camı özellikle m ercek, prizma gibi op­
banyosuna daldırarak ya da çok sert ve sivri tik camların yapımında kullanıldı.
uçlu bir kalemle oyarak üzerine istenen de­ Silindir yöntemi denen öbür geleneksel
senler işlenir. yöntem daha büyük, en az 1 m2,lik düz cam
Erim iş camı, istenen biçim ve büyüklükteki üretm eye elverişliydi. Bu yöntem de, cam üf­
bir kalıbın içine üflemenin çok daha kolay bir lenerek önce bir balon oluşturulur, sonra yas-
yöntem olduğu Rom alılar zamanından beri sıltılarak büyük bir silindire dönüştürülür.
biliniyordu. 19. yüzyılın ortalarından başlaya­ Uçları kesilip ayrılan silindir soğumaya bıra­
rak şişe ve kavanoz yapımını daha da kolay­ kılır; sonra yan kenarı boylamasına kesilip
laştırmak için birçok makine tasarımı gelişti­ açılarak özel bir fırında yeniden ısıtılır ve pü­
rildi. Günüm üzde hemen hemen bütün şişe ve rüzsüz bir yüzeye yayılarak iyice düzleştirilir.
kavanozlar otom atik m akinelerde üretilir. Bir Bu yöntem in 1930’larda makinelerle uygulan­
kalıbın içine akıtılan erimiş cama basınçlı ha­ maya başlaması 450 kg ağırlığında ve 12 m etre
 CAM VE CAMCILIK 117

İngiltere'deki bir cam fabrikasında yüzdürm e yöntem iyle yapılan cam üretim hattından çıkmak üzere.

uzunluğunda silindirlerin yapılmasına olanak istendiği kadar inceltilip tavlandıktan sonra

verdi. Silindir yöntemiyle üretilen levha kesme bölümüne gider ve istenen boyutlarda
cam''ların yüzeyi çok pürüzsüzdür; ama genel­ kesilir. Bu yöntemle elde edilen düz cam pü­
likle lunaparklardaki devaynaları gibi görün­ rüzsüzdür, ama genellikle görüntüyü çarpıtır.
tüyü biraz çarpıtır. Haddelem e yöntem inde ise sıcak cam önce
19. yüzyıldan başlayarak, hem görüntüyü eğimli bir tablaya dökülür, sonra m erdanele­
çarpıtmayan hem yüzeyi pürüzsüz olan büyük rin arasından geçirilerek istenen kalınlığa ge­
boyutlarda düz cam üretm ek için çok çeşitli tirilir. Am a sıcakken tablaya ve m erdanelere
yöntem ler denendi. Bunlardan özellikle ikisi, sürtündüğü için yüzeyi oldukça pürüzlüdür.
düşey çekme yöntemi ile haddeleme yöntemi, Bu nedenle üretimin son aşamasında taşlanıp
yerlerini yeni bir üretim tekniğine bırakıncaya perdahlanm ası gerekir. Bu yöntemle üretilen
kadar çok uzun yıllar uygulanmıştır. cam lara, bir tablaya döküldüğü için dökme
Düşey çekme yöntem inde, dem irden bir cam, m erdanelerin arasından geçirildiği için
çubuk erimiş cam havuzuna daldırılarak yukarı de haddelenmiş cam denir. Banyo penceresi
çekilirken, çubuğa yapışmış olan cam eriyiği ya da duş kabini camları gibi saydam olması
süzülerek aşağıya doğru akar. Bu arada soğu­ gerekm eyen, hatta yüzeyinin özellikle pürüz­
yarak sertleştiği için düşey bir cam katmanı lü ya da desenli olması istenen camların yapı­
oluşur. Tavlama kulesine doğru çekilerek dö­ mında haddeleme yöntemi bugün de sık sık
ner m erdanelerin arasına giren cam katm anı, uygulanır. Camın yüzeyine özel bir desen ver­
118 CANALETTO

Pilkington Brothers Ltd.

Yüzdürme yöntem iyle cam üretim inde önce hamm adde fırına yüklenir (1), sonra erim iş cam yüzdürm e
havuzuna aktarılır (2). Denetim li bir atm osferde (3) kesintisiz bir şerit halinde akan cam (4) erim iş kalayın (5)
üstünde yüzer ve dümdüz, pürüzsüz bir levhaya dönüşür. Daha sonra, istenen boyutlarda otom atik olarak
kesilmek üzere merdanelerin ( 6 ) üzerinden geçirilir.

mek istendiğinde, bu deseni m erdanelerden tif elem entlerle bile kimyasal tepkimeye gir­
birinin üstüne oymak yeterlidir. Ayrıca, ara­ meyen özel camlar, gözleri güneş ışınlarının
larına ince bir tel örgü yerleştirilmiş iki cam zararlı etkilerinden koruyan polaroit gözlük
levhayı m erdanelerden aynı anda geçirerek camları cam teknolojisinin sunduğu yeni ola­
telli güvenlik camları da yapılabilir. naklardan yalnızca birkaçıdır.
1950’lerde İngiltere’de geliştirilen “yüzdür­
me cam yöntem i” bütün bu yöntem lerin sa­ CANALETTO (1697-1768), döneminin V ene­
kıncalarını giderdiği için son yıllarda öbür dik yaşantısını belgeleyen, genellikle Venedik
üretim tekniklerinin yerini almıştır. Çünkü bu ve Londra görünümleri ile İngiltere’nin kır
teknikle üretilen cam hem görüntüyü çarpıt­ evlerini resimleyen Venedikli bir ressamdır.
maz, hem de yüzeyi levha cam kadar pürüz­ Tiyatro dekoru yapan bir ressam olan Bernar-
süz olduğu için ayrıca taşlama ve perdahlam a do Canal’ın oğludur.
gerektirmez. Canaletto çalışma yaşamına babasının ya­
Yüzdürme tekniğine bu üstünlüğü sağlayan nında, sahne dekorları hazırlamakla başladı.
erimiş kalay banyosudur. Çok yüksek sıcak­ R om a’da da kısa bir süre kalarak Scarlatti’nin
lıkta eritilen cam ham uru bu kalay banyosuna operalarının dekorlarını yaptı. Bu iş, yaptığı
akıtılır. Bu banyonun yüzeyinde sürekli bir peyzaj (manzara resmi) çalışmaları için iyi bir
şerit halinde akarak yüzerken, camın içindeki eğitim oldu. Venedik evlerini, alanları, kanal­
katışkılardan kaynaklanan bütün pürüzler de ları ve yollardaki insanları ayrıntılı bir biçim­
eriyerek yok olur. Eriyik halindeki kalayın de gösteren resimleri bir fotoğraf kadar net ve
yüzeyi son derece düzgün olduğu için, yüzen kusursuzdu. Canaletto o dönem için alışılma­
cam da çok düzgün bir katm an oluşturur. Bu mış bir biçimde açık havada çalışıyor; doğayı
arada banyonun sıcaklığı yavaş yavaş düşürü­ gördüğü gibi resimliyordu. C analetto’nun
lür ve cam iyice soğuduktan sonra tavlanarak yaptığı Venedik resimlerinde, güneş ışığını ve
istenen boyutlarda kesilir. Özellikle vitrin, gölgeleri algılayışı, ışığın yapılara yansıması
pencere ve ayna camı gibi çok büyük boyutlu ve bulutların etkisi düşsel bir görüntü yaratır.
cam levhaların ve görüntüyü çarpıtmaması Bu ilk dönemin önemli Venedik resimlerin­
gereken bütün özel camların yapımında en den birisi, 1720’lerin sonlarında yaptığı ve
ekonomik yol yüzdürme yöntemidir. L ondra’da Ulusal G aleri’de bulunan Taş Us­
20. yüzyılda yalnızca sanayi ve bilim alanın­ tasının A vlusu’d u r.
da değil günlük yaşamda da cam kullanımı C analetto’nun resimlerinin alıcıları çoğun­
çok büyük ölçüde arttığı için çok değişik lukla yabancılardı. D aha sonra V enedik’te
amaçlara yönelik yeni cam türleri geliştiril­ İngiliz başkonsolosu olan Joseph Smith adın­
miştir. Darbeye dayanıklı kırılmaz camlar, da bir İngiliz tüccarla 30 yıl süren bir iş ilişkisi
çok yüksek sıcaklıklarda bile erimeyen ateşe oldu. Smith aracılığıyla İngiltere’de geniş bir
dayanıklı camlar, cıva ve sodyum gibi çok ak­ çevre edindi. Bu çevrenin istekleri doğrultu­

Canaletto'nun Rıhtım ve Santa Maria deli Salute K ilise si tablosu (yaklaşık 1740-45) Londra'da VVallace
Koleksiyonu'nda bulunm aktadır.
sunda resim konularını saptadı. Kentin yoksul
bölgelerinin resimlerini yapmak yerine, ku­
sursuz ayrıntılarla dolu çarpıcı Venedik görü­
nümlerini yeğledi. Bu dönem den iki örnek,
Boston Güzel Sanatlar Müzesi’ndeki M ey­
dandan Kuzeybatıya Bakış ve W ashington’da
Ulusal Sanat G alerisindeki Venedik’ten G ö­
rünümüdür.
1740’ta başlayan Avusturya Veraset Savaş­
ları V enedik’e gelen gezginlerin sayısını azal­
tınca, C analetto’nun işleri bozuldu ve kurdu­
ğu ilişkileri sürdürebilm ek için 1746-55 arasın­
da İngiltere’de yaşadı. Şaşırtıcı bir kusursuz­
lukla işlenmiş Tham es Irmağı, köprüler,
W hitehall gibi Londra görünümlerinin yanı
sıra, birkaç köy evi ve şato resmi yaptı. Bu
dönem den dikkate değer bir örnek, Green-
wich’te Ulusal Denizcilik Müzesi’nde bulunan
Greenwich Hastanesi’nin Thames’in Kuzey
Kıyısından Görünüşü tablosudur. C analetto’
nun son dönem İngiltere çalışmaları, ilk
dönem Venedik çalışmalarına göre kuru ve
soğuktur. Bunun nedeni ise L ondra’nın at­
CANBERRA 119
The Wallace Collection, Londra
mosferinin V enedik’ten çok değişik olmasına
bağlı olabilir.
CANBERRA Avustralya’nın başkentidir. Bü­
yük O kyanus’tan 124 km uzakta, 2.360
k n r ’lik Avustralya Federal Başkent T oprak­
larının kuzey kesiminde, Avustralya Alpleri’
nin uzantısında geniş bir ovada kurulmuştur.
M urrumbidgee Irmağı ve onun bir kolu olan
Molonglo bu bölgeden geçer. Bölge güneye,
Karlı D ağlar’a doğru yükselir.
C anberra’nın bulunduğu yerin, 1913 tarihi­
ni taşıyan bir resm inde, uçsuz bucaksız bir
ovanın ortasında akan bir ırm ak, tek tük
ağaçlar arasında otlayan koyunlar ve geride
ormanlık tepeler görülür. Resimde St. John
Baptist kilisesinden başka tek bir yapı yoktur.
Bu görünüm bugün tüm den değişmiştir.
Yeni başkentin yapımı içi» dünya çapında
bir proje yarışması düzenlendi. Yarışmayı
A B D ’li peyzaj mimarı W alter Burley Griffin
(1876-1937) kazandı. Projeye göre kent iki
halka çevresinde oluşacaktı. H alkalardan biri
120 CANDAROĞULLARI
Avustralya'nın başkenti Canberra'daki hükümet merkezi ve yapay Burley G riffin Gölü'nün uçaktan
görünüm ü.
hüküm et, öbürü ise ticaret merkezi olarak
tasarlanmıştı. Kentin bugünkü durumu ilk
projeden çok farklıdır. Yapımına 1913’te
başlanan kente parlam ento ancak 1927’de
Federal M eclis'binası açılınca taşındı. Avus­
tralya Uluslar Topluluğu Meclisi daha önce
M elbourne’daydı. Bugün kentin iki bölümü
M olonglo’nun yatağı üzerinde kurulmuş B ur­
ley Griffin Gölü ile ayrılır.
Kentin ticaret m erkezinde üniversite, araş­
tırma kurum lan, kiliseler, dükkânlar, bürolar
ve Olimpiyat yüzme havuzu vardır. Ainslie
Dağı eteklerinde görkemli Avustralya Savaş
Anıtı, Krallık Askeri Koleji ve havaalanı yer
alır. Başlangıçtan beri bir park ve bahçeler
kenti olarak tasarlanan C anberra’da Avus­
tralya okaliptüsleri ve akasyaları yanında de­
ğişik ülkelerin ağaçları da yetişir.
C anberra’nın ılık ve kuru geçen yazları,
Australian News and Information Bureau
soğuk ama bol güneşli kışları ile sağlıklı bir
iklimi vardır.
Avustralya’nın yedinci büyük yerleşim
merkezi olan kentin nüfusu 285.800’dür
(1986).
CANDAROĞULLARI ba k. A n a d o l u B e y li k ­
le ri.
CANGIL ba k. Y ağ m u r O rm a n la ri.
CANKURTARAN ba k. A m b u la n s .
CANLILAR. Doğadaki bütün varlıklar canlı­
lar ve cansızlar olarak iki büyük gruba ayrılır.
İnsanlar, kedi ve köpekler, böcekler, balık­
lar, çiçekler, eğreltiotları ve ağaçlar, durgun
sularda yaşayan ve mikroskopsuz görülem e­
yecek kadar küçük olan yaratıklar, hatta

Bütün canlılar çevrelerindeki değişikliklere tepki gösterir; büyür ve ürerler.
bunlardan da küçük olan hastalık yapıcı mik­
ropların hepsi birer canlıdır. Binlerce deği­
şik türü olan bütün bu canlıların taş, toprak,
hava, su gibi doğal m addelerden insanın
yaptığı en karmaşık m akinelere kadar bütün
cansız varlıklardan ayırt edilmelerini sağlayan
bazı ortak özellikleri vardır. Canlılar doğar,
büyür, çevrelerindeki değişikliklere tepki gös­
terir, ürer ve ölür. İşte canlılar ile cansızlar
arasındaki temel fark budur.
Çevreye Tepki Gösterme
Canlıların çevrelerindeki bütün olaylara ve
değişikliklere tepki göstermelerinde en büyük
rolü duyuları oynar. İnsan, köpek, fil gibi
m emelilerde beş temel duyu vardır; bunlar
görme, koklam a, dokunm a, tatm a ve işitme
duyularıdır. Örneğin bir köpek adını işittiğin­
de dönüp bakar ya da kuyruğunu sallar. Bir
bebek acı bir ilacın tadını aldığında yüzünü
buruşturur. Hayvanat bahçesindeki bir fil
elinizdeki çöreği görünce hortum unu uzatır.
Parlak ışıkta gözbebeğinin büzülmesi, bacak
bacak üstüne atmış bir insanın dizinin hemen
altına vurulduğunda ayağının birdenbire ileri
fırlaması da duyuların birer tepkisidir.
Daha basit yapılı canlıların duyuları bu
kadar gelişmiş olmadığı için tepkileri de daha
CANLILAR 121
OOS6
değişiktir. Örneğin bir solucana yüksek sesle
bağırıp sıçramasını beklem ek boşunadır, çün­
kü solucanın kulağı yoktur. Am a ona doku­
nursanız ya da karanlıkta üzerine ışık tutarsa­
nız hemen büzülür.
Bitkilerin tepkileri genellikle çok daha ya­
vaştır. Hem en her bitkinin kökü aşağıya,
toprağın derinliklerindeki suya doğru, dalları
ve sürgünleri ise yukarıya, yani ışığa doğru
uzanır. Çiçeklerin çoğu geceleri bütün taçyap-
raklarım kapatır. Bezelyenin ya da üzüm
asmasının sülük denen sarılıcı uzantıları yakı­
nındaki bir dala ya da sırığa değdiğinde bu
desteğe dolanarak sarılır. Bataklıklarda yeti­
şen güneşgülünün yapraklarındaki yapışkan
tüycüklere bir böcek değdiği anda, bu tüycük-
ler hemen üstüne kapanarak böceği hapseder.
Oysa cansız bir varlık, örneğin bir taş
parçası dokunm a, ışık ya da ses gibi dış
etkilere hiçbir tepki göstermez. Bir çekiç
vuruşuyla taşı parçalayıp biçimini değiştirebi­
lirsiniz; ama taş bu vuruşun ardından, canlıla­
rın yaptığı gibi, dışarıdan gelecek yeni bir
etkiyle yeniden değişmek üzere bir daha eski
biçimine dönemez.
Cansız varlıkla*- arasında, canlıların göster­
diği tepkilere çok benzer şeyler yapabilen tek
örnek belki de m akinelerdir. Örneğin bir
122 CANLILAR
otomobilin marşına basıldığında m otoru çalı­
şır ve debriyaj pedalı ile vites kolu devreye
sokulduğunda otomobil harekete geçer. Bazı
m akineler bir fabrikanın işleyişini otom atik
olarak denetleyebilir; bir bilgisayar kendisine
sunulan herhangi bir sorunu inceleyerek en
uygun çözümü bulabilir. Bu açıdan bakıldı­
ğında, bütün canlıların ortak özelliği olan
tepki verme yetisi canlı ve cansız varlıkları
birbirinden kesin olarak ayırmaya yeterli de­
ğildir. Canlıların öbür yaşamsal etkinliklerini
de göz önünde bulundurm ak gerekir.
Büyüme ve Üreme
Bütün canlılar büyür, yani yaşama ilk başladı­
ğı andakinden daha büyük boyutlara ulaşır.
Büyümenin yolu, canlının dışarıdan bazı m ad­
deleri alıp, bunları kendi dokularının bir
parçası haline getirmesidir. Hayvanlar büyü­
melerini sağlayan besin maddelerini yedikleri
öbür hayvanların ya da bitkilerin dokuların­
dan karşılarlar. Bitkiler ise havadan karbon
dioksit, topraktan su ve çeşitli mineralleri alıp
fotosentez denen bir süreçle kendi dokularını
oluşturabilirler.
Bazı canlılarda, örneğin memelilerde genç­
lik döneminin belirli bir aşamasında büyüme
durur. Am a saç, tırnak gibi bazı dokuların
büyümesi ve bir kazada zarar gören vücut
bölümlerinin kendi kendini onararak yenile­
me yeteneği yaşam boyu sürer. Örneğin
derideki bir yara kapanır, kırılan kemikler
yeniden birbirine kaynar. Buna karşılık yen­
geç ve istiridye gibi bazı hayvanlar yaşadıkları
sürece yavaş yavaş büyürler; bitkilerde ise
büyüme hiçbir zaman durmaz. Birçok Jbitki de
kışın yalnızca kökünü toprakta bırakarak
ölür; ama baharda yeni gövde ve yapraklarla
donanır.
Canlıları cansızlardan ayıran en önemli
özelliklerden biri de ürem edir. H er canlı
kendisine benzeyen yeni ve ayrı bireylerin
dünyaya gelmesini sağlayabilir. Oysa cansız
varlıklar hiçbir zaman üreyemez ve hiçbir
canlı cansız bir varlıktan türeyemez.
Birçok bitki, toprağa düştüğü zaman koşul­
lar elverişliyse yeni bir bitki halinde gelişebi­
len tohum larla ürer. M antar gibi bazı canlılar
ise spor denen üreme hücreleriyle çoğalır.
Hayvanların çoğu bir yum urtadan gelişir ve
Biophoto Associates
Elektron mikroskobuyla çekilen bu fotoğrafta,
arpada külleme hastalığına yol açan mantarların
spor zincirleri görülebiliyor.
ana babasına benzeyerek büyür. Bakteriler ve
öbür tekhücreli canlılarda ürem e olayı çok
daha basittir. Bunların çoğu belli bir boyuta
erişinceye kadar büyüdükten sonra ikiye bö­
lünür; yeni hücreler de yeterince büyüyünce
yeniden bölünür. Tekhücrelilerin çok az bir
bölümü ile çokhücrelilerden bazı hayvanlar,
özellikle m ercanlar, denizanaları ve hidralar
tomurcuklanmayla ürer. Bu hayvanlarda vü­
cudun bir yerinden, tıpkı bir bitkinin tom ur­
cuk vermesi gibi bir hücre yumrusu büyür ve
bu tom urcuktan yeni bir birey gelişir. (Ayrıca
bak. ÜREME.)
Canlıların Sınıflandırılması
Yeryüzünde henüz varlığı bilinmeyen birçok
küçük canlının yaşadığı kesindir. Bazı canlılar
da daha yeryüzünde insanın belirmesinden
çok önceki çağlarda yaşamış, bazen hiçbir iz-
(fosil) bırakm adan soyu tükenerek yok olup
gitmiştir. Am a bugün için bilinen bütün canlı­
lar bilim adamlarınca adlandırılıp sınıflandı­
rılmıştır. Milyonlarca türün ortak özellikleri­
ne ve akrabalık ilişkilerine göre sınıflandırıl­
ması, birçok bilim adamını yüzyıllarca uğraş­
tıran çok güç bir çalışmadır. Bu çalışmaların
başlangıcından bu yana birçok canlı türü
keşfedilmiş ya da türlerin sınıflandırmadaki
yerini değiştiren yeni özellikleri açığa çıkmış,
bu nedenle ilk sınıflandırmalardan bugüne
çok şey değişmiştir. Günüm üzde bile bütün

bilim adamları tek bir sınıflandırma üzerinde
görüş birliğine varmış değildir. Gene de,
başlıca canlı gruplarını ve her gruptan birkaç
örneği veren aşağıdaki sınıflandırma en be­
nimsenmiş sistemlerden biri sayılır.
Biophoto Associates
Sudan ya da topraktan alınan bir örnek mikroskopla
incelendiğinde, basil denen çomak biçimindeki
binlerce bakteri böyle görülür.
Y e ry ü z ü n d e k i b ü tü n c a n lıla r d ö rt b ü y ü k â le m e
a y rıla b ilir: Monera, Protista, Bitkiler ve H ay­
vanlar.
1. Monera âlem i b a k te rile ri ve m av i-y eşil su y o su n -
la rın ı iç e rir. B a k te rile r g e n e llik le k ü re , ç o m a k ya
d a sp iral b iç im in d e o la n te k h ü c re li c a n lıla rd ır. P e k
ço ğ u h ü c re b ö lü n m e siy le , b ir b ö lü m ü d e to m u r ­
c u k la n m a y la ya d a s p o rla rla ço ğ a lır. B azı tü rle ri
v e re m , d ifte ri, b o ğ m a c a , z a tü r re e ve m e n e n jit gibi
b u laşıcı h a s ta lık la ra yol a ç a r (bak. B a kteri ). M avi-
yeşil su y o s u n la rı b itk ile r gibi fo to s e n te z y a p a b ilir,
a m a fo to s e n te z için g e re k li o la n k lo ro fil p ig m e n ti
b itk ile rd e y a d a ö b ü r su y o s u n la rın d a o ld u ğ u gibi
k lo ro p la s t d e n e n ö zel b ir o rg a n c ığ ın iç in d e d e ğ il­
d ir. Ç ü n k ü b u c a n lıla rd a d a , b a k te r ile rd e de
h ü c re n in için d e o rg a n e l d e n e n ö zel işlevli o rg a n -
c ık la r ve z a rla çev rili g e rç e k b ir ç e k ird e k b u lu n ­
m az. B u y ü z d e n b a k te r ile r ile m av i-y eşil su y o su n -
la rı, d a h a d o ğ ru s u b u e n b a sit c a n lıla rı iç e re n
Monera â le m i b ü tü n ö b ü r c a n lıla rd a n a y rıla ra k
p ro k a r y a t (Prokaryotae) d e n e n ay rı b ir ü stâ le m d e
to p la n m ış tır. Z a rla çev rili b ir ç e k ird e ğ i ve o rg a n e l-
leri o la n d a h a gelişm iş te k h ü c re lile r ile b ü tü n
ç o k h ü c re li c a n lıla r ise, ö b ü r üç â le m i k a p sa y a n
ö k a ry o t (Eukaryotae) ü s tâ le m in d e n d ir.
2. Protista âlem i m avi-yeşil su y o s u n la rı d ışın d a k i
b ü tü n s u y o s u n la rın ı, m a n ta rla rı, lik e n le ri ve te k ­
h ü c re li h a y v a n la rı iç e rir. Y a ln ız y a d a k o lo n ile r
h a lin d e , bağ ım sız ya d a a sa la k y a şa y a n ö k a ry o tik
te k h ü c re lile rd e n b a şlay ıp b itk i ve h a y v a n la ra b e n ­
z ey e n e n ilkel ç o k h ü c re lile re k a d a r u z a n a n bu
CANLILAR 123
â le m , c a n lıla rın s ın ıfla n d ırılm a sın d a e n ta rtışm a lı
g ru p la rd a n b irid ir. Ö rn e ğ in b u g ru p ta k i su y o su n la -
rın ı, m a n ta rla rı v e lik e n le ri b irç o k u z m a n b itk i
o la ra k k a b u l e d e r. B azı sın ıfla n d ırm a la rd a ise , ço k
k a rm a ş ık b ir g ru p o la n m a n ta rla rın ç o k h ü c re li ve
g elişm iş ö rn e k le ri ay rı b ir â le m d e to p la n ır ; te k h ü c ­
re li ve ilk e l tü r le ri ise Protista â le m i iç in d e a y rı b ir
a ltâ le m o la ra k sın ıfla n d ırılır.
S u y o su n la rı y a d a ö b ü r a d ıy la a lg le r, b itk ile r gibi
fo to s e n te z y a p a b ile n , a m a b itk ile r gibi g e rç e k k ö k ,
g ö v d e ve y a p ra k la rı o lm a y a n , h ü c re b ö lü n m e siy le
y a d a s p o rla rla ç o ğ a la n c a n lıla rd ır. T a tlı v e tu z lu
s u la rd a , ağ a ç la rın g ö v d e le rin d e , n e m li v e k u ra k
to p r a k la r d a y a şa y a b ile n b u c a n lıla rın ç o ğ u te k h ü c ­
reli ve a n c a k m ik ro s k o p la g ö rü le b ile c e k k a d a r
k ü ç ü k tü r. O y sa b a z ıla rı, ö z e llik le d e n iz le rd e y a ş a ­
y an tü r le ri 100 m e tre y e k a d a r b o y la n a b ilir ve
y a p ra k b iç im in d e k i g ö rü n ü m le riy le b itk ile re ç o k
b e n z e r. Ö k a ry o tik su y o s u n la rın ın , re n k le rin e g ö re
y eşil, e s m e r, k ırm ız ı, sarı-y e şil ve a ltın su y o s u n la rı
o la ra k a d la n d ırıla n b irç o k g ru b u v a rd ır (bak.
Y osunlar ).
M a n ta rla r d a e n az su y o s u n la rı k a d a r ç eşitlilik
g ö s te re n ço k k a rm a şık b ir g ru p tu r. B u c a n lıla rın
biçim ve b o y u tla rı, ç ıp la k g ö z le g ö rü le m e y e c e k
k a d a r k ü ç ü k , ilk e l m a n ta rla rd a n o rm a n ve ç a y ır­
la rd a y e tişe n b ild iğ im iz ş a p k a lım a n ta rla ra k a d a r
d eğ işir. K lo ro fili o lm a y a n ve g e n e llik le a sa la k ya
d a ç ü rü k ç ü l y a şa y a n m a n ta rla rın b ir b ö lü m ü b itk i­
le rd e p a s, y a n ık lık , s ü rm e , k ü lle m e ve m ild iy ö gibi
çeşitli h a s ta lık la ra , in s a n la rın asa lağ ı o la n tü rle ri
ise p a m u k ç u k v e sa ç k ıra n h a sta lığ ın a y ol a ç a r.
B u n a k a rşılık şa p k a lım a n ta rla rın z e h irsiz tü rle ri
ç o k se v ile n b ir y iy e c e k tir. A y rıc a b a y a tla m ış e k ­
m e k ve p e y n irle rin ya d a ö b ü r y iy e c e k le rin ü z e rin ­
d e ç o ğ a la ra k sa rım sı y eşil b ir k ü f k a tm a n ı o lu ş tu ­
ra n k ü f m a n ta rla rı ile b ira ve e k m e k m a y a sı d a b u
g ru p ta n d ır (bak. M a ntarlar : M aya ).
L ik e n le r m ik ro sk o b ik su y o s u n la rı ile m a n ta rla rın
b irle şm e sin d e n o lu ş a n o rta k y a ş a r c a n lıla rd ır.
Ö z e llik le n e m li o rm a n la r d a to p ra ğ ın ü s tü n ü , a ğ a ç ­
la rın g ö v d e sin i, k a y a la rın ve ta ş la rın y ü ze y in i b ir
ö rtü g ib i k a p la y a n lik e n le r, b u işb irliğ in in v e rd iğ i
g ü ç le , k u ra k ç ö lle rd e n k u tu p la rın b u z lu to p r a k la r ı­
n a k a d a r h e r y e rd e y a şa m ın ı s ü rd ü re b ilir (bak.
L iken ).
T e k h ü c re li h a y v a n la r ( Protozoa ), b itk ile rle o r ta k
ö z e llik le ri o la n s u y o s u n la rı, m a n ta rla r ve lik e n le re
k a rş ılık , Protista â le m in in h a y v a n la ra y a k ın o la n
te k g ru b u d u r . Ü s tü n y ap ılı g e rç e k h a y v a n la rd a n
a y rılıp b u â le m in ü y e le ri a ra s ın a k a tılm a la rı o ld u k ­
ça esk i ta r ih le re ra s tla d ığ ı h a ld e , b u b a sit y ap ılı
c a n lıla r b u g ü n b ile te k h ü c re li h a y v a n la r a d ıy la
a n ılır v e b a z ı sın ıfla n d ırm a la rd a h â lâ h a y v a n la r
â le m in d e g ö ste rilir. G e n e llik le d u rg u n , ta tlı su
b irik in tile rin d e y a şa y a n b u k ü ç ü k c a n lıla rın e n
124 CANLILAR
b ilin e n ö rn e k le ri a m ip , te rlik si h a y v a n , k am çılı
h a y v a n ve sıtm a a s a la ğ ıd ır (bak. T ekhücrel İ H ay ­
vanlar ).
3. Bitkiler. A s a la k y a şay a n b ir-ik i ö rn e k d ış ın d a ,
b ü tü n b itk ile rd e k lo ro fil d e n e n y eşil b ir p ig m e n t
b u lu n u r. B u p ig m e n tin ve g ü n e ş ışığ ın ın y a rd ım ıy ­
la b itk ile r k a rb o n d io k s it, su ve m in e ra lle ri fo to ­
se n te z le b esin m a d d e le rin e d ö n ü ş tü re b ilirle r (bak.
B İT K İ ) . B itk ile r â le m in in b a şlıc a g ru p la rı ş u n la rd ır:
□ K a ra y o s u n la rı, g e rç e k b itk ile rin e n b a sit
ü y e le ri o la n c iğ e ry o su n la rı ile y a p ra k y o s u n la rı-
nı iç e rir (bak. Y osunlar ).
□ A t k u y r u k l a r ı , k i b r it o t la r ı v e e ğ r e l ti o t la r ı g ö ­
r e c e d a h a g e liş m iş b i tk i l e r d i r a m a b u n l a r d a
k a r a y o s u n l a r ı g ib i s p o r d e n e n ü r e m e h ü c r e l e ­
r iy le e ş e y s iz o l a r a k ç o ğ a lır (bak. A tk uyruğu :
E ğ r elt İot U: Kİbr İto tu ) . B u g r u p t a k i b i tk i l e r d e n
ç o ğ u n u n s o y u e s k i j e o l o j i k ç a ğ la r d a t ü k e n d iğ i
iç in , g ü n ü m ü z e k a d a r u la ş a m a m ış o la n t ü r l e r
y a ln ız fo s ille r iy le t a n ı n ı r (bak. FOSİL).
□ T o h u m lu b itk ile r eşey li ü re m e y le ç o ğ a la n ,
e n gelişm iş b itk i g ru b u d u r . B u b itk ile rd e e rk e k
ve d iş io rg a n la rın ü re m e h ü c re le rin in b irle ş m e ­
siyle o lu şa n to h u m , g elişm e si için elv erişli
to p r a k , n e m ve sıcak lık k o şu lla rın a k a v u ştu ğ u
a n d a ç im le n e re k y e n i b ir b itk iy e d ö n ü ş ü r.
Ç a m , a rd ıç , k ö k n a r gibi iğ n e y a p ra k lıla rın to h u ­
m u m e y v e n in (k o z a la k la rın ) için d e gizli d e ğ il­
d ir; b u y ü z d e n b u b itk ile re a ç ık to h u m lu la r
d e n ir. K a p a lıto h u m lu la rd a ise m e y v e n in etli
b ö lü m ü to h u m u y a d a to h u m la rı iç in d e b a rın d ı­
rır; b ü tü n m ey v e a ğ a ç la rın ı ve b a h ç e le rd e k i süs
b itk ile rin i iç e re n b u g ru b u n b ir ad ı d a çiçek li
b itk ile rd ir (bak. A çiktohum lular ; ÇİÇEK; M ey v e ;
T ohu m ).
4. Hayvanlar b itk ile r gibi k e n d i b e sin le rin i ü re te -
m e d ik le ri için b a ş k a ca n lıla rı y iy e re k b e sle n m e k
z o ru n d a o la n , b u n a k a rşılık b itk ile rd e n fa rk lı
o la ra k h a r e k e t e d e b ile n c a n lıla rd ır; b ü tü n h a y v a n ­
la r â le m i için d e y aln ızca s ü n g e rle r v e m e rc a n la r
b itk ile r gibi b ir y e re b a ğ lı o la r a k y a şa r (bak.
H ayvan ). T e k h ü c re lİ h a y v a n la rı b u g ru p ta n sa y m a ­
y an h e m e n h e m e n b ü tü n sın ıfla n d ırm a la rd a h a y ­
v a n la r âlem i ya d a ü stü n y apılı h a y v a n la r iki
a ltâ le m e ay rılır:
□ Parazoa a ltâ le m i y a ln ız c a sü n g e rle ri, y an i
ç o k h ü c re li h a y v a n la rın e n b a sit y ap ılı ü y e le rin i
iç e rir (bak. S ü nger ).
□ Metazoa a ltâ le m i ise g eri k a la n b ü tü n ü stü n
y apılı h a y v a n la rı iç e re n ç o k k a la b a lık b ir g ru p ­
tu r . A ş a ğ ıd a , b u g ru b u n y aln ız c a ço k b ilin en
b a şlıca b ö lü m le ri a lın m ıştır:
■ Knitliler y a d a selentereler. G e n e llik le y a k ı­
cı k a p sü lle ri o la n v e y a şa m la rın ın hiç d eğ ilse
b ir b ö lü m ü n ü b ir y e re b ağlı o la r a k g e çire n
m e rc a n la r, d e n iz a n a la rı ve d e n iz ş a k a y ık la rı
b u g ru p ta n d ır (bak. D en İzanasl D en İzşakayiği).
■ Yassısolucanlar. B u b ö lü m , te n y a la r ( ş e rit­
le r) ve k a ra c iğ e r k e le b e k le ri gibi h a sta lık y a p ı­
cı a sa la k so lu c a n la r ile a k a rs u y a ta k la rın d a k i
ta ş la rın a ltın d a y a şa y a n z a ra rsız k ü ç ü k so lu ­
c a n la rı içerir.
■ İpliksolucanlar. B u h a y v a n la rın b ir b ö lü m ü
to p rağ ın a ltın d a , b ir b ö lü m ü de g en ellik le h a y ­
v a n la rın , b a z e n in s a n la rın b a ğ ırsa ğ ın d a asa la k
y a şa r.
■ Halkalısolucanlar . B u g ru b u n en ta n ın m ış
ü y e le ri y e rs o lu c a n la rı, d e n iz s o lu c a n la rı v e sü ­
lü k le rd ir (bak. Solucan ; Sülük ).
■ Eklembacaklılar. H a y v a n la r â le m in in b u en
k a la b a lık g ru b u y e n g e ç , k a rid e s , ıs ta k o z gibi
su h a y v a n la rı ile te s p ih b ö c e ğ i gib i b azı k a ra
h a y v a n la rın ı iç e re n k a b u k lu la r; b ö c e k le r;,
ö rü m c e k , k e n e , a k a r ve a k re p gibi ö rü m c e ­
ğ im sile r; k ırk a y a k ve çıy an gib i ç o k a y a k lıla r
s ın ıfla rın a a y rılır (bak. E K L E M B A C A K L IL A R ).
■ Yumuşakçalar. B u b ö lü m d e k i h a y v a n la rın
b ir b ö lü m ü n d e , ö rn e ğ in sa ly a n g o z , istirid y e ve
m id y e le rd e , y u m u şa k ve sa v u n m a sız g ö v d e le ­
rin i k o ru y a n b ir k a b u k v a rd ır. O y sa a h ta p o t,
m ü re k k e p b a lığ ı ve k a la m a r gib i y u m u şa k ç a -
la rd a b ö y le b ir k a b u k b u lu n m a z (bak. Y umu ­
şakçalar ).
■ Derisidikenliler. G ö v d e le ri s e rt ve d ik e n li
b ir k a b u k la ö rtü lü o la n bu h a y v a n la rın e n ta ­
n ın m ış ü y e le ri d e n iz k e s ta n e le ri ile d en izy ıld ız-
la rıd ır (bak. D er İsîd İkenl İler ).
■ Omurgalılar. B u ra y a k a d a r sa y ıla n h a y v a n ­
la rın h ep si o m u rg a sız d ır. O m u rg a lı h a y v a n la r
ise b a lık la rı, a m fib y u m la rı ( k a r a ve su k u r b a ­
ğ a la rı, sire n le r, s e m e n d e rle r), s ü rü n g e n le ri
(k e le rle r, k e rte n k e le le r, tim s a h la r, y ıla n la r,
k a p lu m b a ğ a la r), k u şla rı ve m e m e lile ri k a p sa r.
F a re le r, k e d ile r, k ö p e k le r , fille r ve in sa n m e ­
m e lile r g ru b u n d a n d ır.
□ Virüsler b a zı b ilim a d a m la rın c a b a k te r ile r ve
m av i-y eşil su y o s u n la rıy la b irlik te p ro k a ry o tla r-
d a n say ılırsa d a , u z m a n la rın b irç o ğ u b u c a n lıla ­
rın sın ıfla n d ırm a d a k i h iç b ir g ru b a u y m ay ac ağ ı
k a n ıs ın d a d ır. S o n d e re c e k ü ç ü k o la n ve a n c a k
e le k tro n m ik ro sk o b u y la g ö rü le b ile n v irü sle r,
h a y v a n la rın , b itk ile rin ya d a b a k te rile rin h ü c re ­
le rin e g irip y e rle şm e d ik ç e y aşam ın ı s ü rd ü re m e z
ve ü re y e m e z . B a zı v irü sle r in s a n d a k ız a m ık ,
g rip , k a b a k u la k , ç o c u k felci ve k u d u z , k ö p e k ­
le rd e g e n çlik h a sta lığ ı, s ığ ırla rd a d a şap h a s ta lı­
ğı gibi b u laşıcı ve ağ ır h a s ta lık la ra yol a ç a r.
(Ayrıca bak. V İR Ü SL E R V E V İR Ü S H A S T A L IK L A R I.)
Yaşam Nasıl Başladı?
Başlangıçta yeryüzü bugünkünden çok fark­
lıydı. 4,5 milyar yıl önce D ünya’mız uzay boş-

Biophoto Associates
Toprakta yaşayan bir amibin büyütülm üş
görüntüsü. Bu tekhücreli canlının bütün yaşamsal
etkinliklerini, hücrenin sağında büyük bir daire
biçim inde görülen çekirdek yönlendirir.
luğunda bir kaya ve toz bulutu halinde döner­
ken neler olup bittiğini tam bilemiyoruz, ama
büyük olasılıkla yeryüzünde yaşam şöyle baş­
ladı:
Binlerce yıl korkunç fırtınalar patladı, yağ­
murlar yağdı, sürekli şimşekler çaktı ve ya­
nardağlardan çıkan zehirli gazlar atmosferde
yoğunlaştı. Bu koşullar altında D ünya’da her­
hangi bir canlının yaşaması olanaksızdı.
Zam anla D ünya’nm yüzeyi soğuyup katıla­
şınca,' biriken yağmur suları yeryüzündeki çu­
kurlarda toplanarak ilk denizleri oluşturdu.
Havanın ve kayaların bileşiminde bulunan ya
da çakan şimşeklerle havadaki gazların etkile­
şiminden doğan çeşitli kimyasal m addeler de­
nizlere karıştı. Am a o zamanlar D ünya’nm at­
mosferi bugünkü gibi oksijen ve azottan de­
ğil, m etan, amonyak, karbon dioksit gibi ze­
hirli gazlardan oluşuyordu.
Zam an geçtikçe denizlerdeki kimyasal
m addeler giderek yoğunlaştı ve “ilk çorba”
denen bir pelteye dönüştü. Bu karışım ılık su­
da çalkalandıkça peltedeki bazı kimyasal
m addeler, büyük olasılıkla da şimşek enerjisi­
nin etkisiyle havadaki gazların tepkimesinden
doğan aminoasitler ile nükleik asitler bir rast­
lantı sonucunda bir araya geldi. Bu m addeler,
yaşamın ve canlı hücrenin temel molekülleri
olan proteinler ile D N A ’nın (deoksiribonük-
leik asit) yapıtaşlarıdır {bak. K a l it im v e G e -
n e t îk ).
CANLILAR 125
Yaşamın özü olan bu m addelerin karşılaş­
ması yalnızca şansa kalmış bir rastlantıydı.
Belki de o ana kadar milyonlarca yıl boyunca,
bu başlangıcın anahtarı olmayan sayısız m ad­
de birbiriyle karşılaşmıştı. Am a sonunda öyle
bir an geldi ki, bir nükleik asit zinciri aynı
yapıdaki başka bir zincire eklendi ve ikisinin
birleşmesinden çok daha kararlı bir yapı doğ­
du. Am inoasitler de bu zincirlerin çevresini
kuşatarak, nükleik asitleri sıvıdaki öbür kim ­
yasal m addelerin etkisinden korudu. En so­
nunda iki zincir birbirinden ayrıldığında, her
zincir çevrede yüzen başka bir nükleik aside
eklenerek yeni bir zincir oluşturdu. Böylece
bir nükleik asit çiftinden iki yeni çift ortaya
çıktı; sonra bu yeni çiftler de ayrıldığında her
birinden ikişer çift oluştu. Am inoasitler her
seferinde yeni çiftlerin çevresini sardı ve yal­
nızca yeni nükleik asitlere geçit verip öbür kim­
yasal m addeleri uzaklaştırdı. Bu arada fos-
folipit denen kimyasal m addeler suda kabar­
cıklar halinde yüzerken, gene bir rastlantı so­
nucunda, nükleik asitler ile aminoasitlerin
çevresini bir “zar” gibi kapladı. Böylece ilk
“canlı” doğmuş ve üremeye başlamıştı.
Bu oluşum sürüp giderken yer yer bazı de­
ğişiklikler oluyordu. Bazen fazla gelen am ino­
asitler üst üste biniyor, bazen de zincire deği­
şik bir nükleik asit katılıyordu. Sonunda ya­
şam farklılaşmaya başlamıştı. Binlerce, 10
binlerce yıl sonra bu ilk okyanusların ılık sula­
rında ilk canlılar türedi, üreyerek çoğaldı ve
evrim geçirerek yeni canlılara dönüştü.
Canlıların Yaşam Süresi
En uzun ömürlü canlılardan biri kıyı sekoya­
larıdır. A B D ’nin California eyaletindeki bu
dev ağaçlardan bazıları 4.000 yaşındadır. B u­
na karşılık bakterilerin çoğu yaşamaya başla­
dığı andan 20 ya da 40 dakika sonra döl ver­
meye başlar.
Bütün öbür canlıların yaşam süresi bu iki uç
nokta arasında yer alır. Örneğin bahçe bitki­
lerinin çoğu ilkbahardan sonbahara, yani beş
ya da sekiz ay kadar yaşar. Çalıların ömrü
genellikle 10-12 yıl kadardır.
Balıklar arasında en uzun öm ürlülerinden
biri 70 yıl kadar yaşayabilen turnabalığıdır;
sazanın ömrü de 15-20 yılı bulur. Canlıların
yaşam süresi ile boyutları arasında bir bağlan-
126 CANUTE

I Karasinek (10 gün)

Ev faresi
Sincap
Kara bakal BAZI CANLILARIN
Kümes hayvanları O R TA LA M A ÖM RÜ
Evcil köpek
Evcil kedi
Çıngıraklıysan
Hecin devesi
Evcil at
Hindistan gergedanı
Amerika alligatoru
Afrika fili
mr Denizşakayığı

İnsan
Dev Kıyı sekoyası
Kakadu
kaplum Porsukağacı $

350 Y IL » f$
* ıcnnYiı
ıii:,-LUi[iııı 11IIj 1111| 11II [1jil.jj II Ijl II111111 1111111 ı.ıy^j ı y 1111111n [111111111
YIL 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 YIL

Bir c a n l ı n ı n o r t a l a m a ö m r ü n ü b u l m a k iç in , o c a n l ı y a d o ğ r u u z a n a n k a l ı n s i y a h ç i z g i n i n yıl c e t v e l i
ü z e rin d e k i karşılığını b u lu n .

tı olduğu söylenemez. Örneğin bazı kaplum ­ kadınlarda genellikle erkeklere oranla daha
bağalar 100 yıl kadar yaşarken dev gibi bali­ uzundur.
nalar doğduktan 12 yıl sonra erişkin boyutla­ Hastalıklardan korunm a ve tedavi yöntem ­
rına ulaşır; fillerin ise 60 yıldan çok yaşadığı lerinin gelişmesinden önceki çağlarda ortala­
ender görülür. Buna karşılık insan, yalnızca ma insan öm rü oldukça kısaydı. Örneğin
birkaç örneği olsa bile, 100 yıldan çok yaşadı­ 1891-1900 yılları arasında çeşitli Avrupa ülke­
ğı bilinen tek memelidir. lerinde doğan erkek bebekler için öngörülen
ortalam a öm ür 44, kızlar için 48 yıldı. O rtala­
İnsan Ömrü manın bu kadar düşmesinde en büyük etken
H er canlı türünün aşağı yukarı belirli bir ya­ bebek ve çocuk ölümleri oranının çok yüksek
şam süresi vardır. Örneğin hiçbir sağlık soru­ olmasıydı. 1930-32 yıllarında erkek bebekler
nu olmayan bir insan 100 yıl, hatta daha fazla için öngörülen ortalam a öm ür 58 yıla, kızlar­
yaşayabilir. Am a bu yaşa ulaşabilen insanla­ da 63 yıla yükseldi. Bugün bu beklenti erkek
rın sayısı pek azdır. Bir bölümü hastalık ya da bebeklerde 70, kızlarda 76 yılın üstündedir.
kaza nedeniyle genç yaşta ölürken, birçoğu da Bir ülkede yaşayanların ortalam a öm rü, o ül­
80 yaşını aştığında bazı önemli organları, kedeki sağlık, beslenme ve konut sorunlarının
özellikle kalbi aksamaya başladığı için 100 ya­ ne dereceye kadar çözülmüş olduğunun gös­
şma ulaşamaz. tergelerinden biridir.
Yeryüzündeki ya da belirli bir ülkedeki bü­
tün ölümlerin hangi yaşlarda olduğunu sapta­ CANUTE (995-1035) ya da Knud 1017’de,
yarak insanlar için bir ortalama ömür ya da daha 22 yaşındayken tüm Ingiltere’nin kra­
ortalama yaşam süresi hesaplanabilir. Bu süre lı oldu. Babası Danim arka Kralı Svend’di.
 CAPE TOWN 127

Bir Viking olan Svend, 1013’te oğluyla birlik­ genelde barışçı ve akılcı bir siyaset izledi.
te İngiltere’yi işgal etti, ama sonraki yıl C anute, aynı zam anda, D anim arka’nın Baltık
ölünce Canute geri çekilmek zorunda kaldı. Denizi çevresindeki topraklarının büyük bir
Güçlü bir D anim arka donanmasıyla İngiltere’ bölümünün, bir süre de Norveç’in bir bölü­
ye yeniden saldırdı ve zayıf bir Anglosakson münün kralı oldu. A m a İngiltere’yi, im para­
kralı olan II. Ethelred ile oğlu Edm und torluğun bir parçası olarak değil de, ayrı bir
Ironside’ın ölümünden sonra İngiltere tahtına krallık olarak yönetti. Kiliseyi destekleyen
geçti. D aha sonra Ethelred’in dul eşi Nor- Canute 1026’da R om a’ya uzun bir hac yolcu­
mandiyalı Emma ile evlendi. luğu yaptı. Tarihe, kıvrak bir zekâsı olan
C anute’un İngiltere’yi dört ayrı düklük aydın ve bilge bir yönetici olarak geçti.
(N orthum bria, M ercia, Doğu Anglia ve Wes-
sex) olarak yönetme girişimi kısa öm ürlü CAPE TOWN Afrika kıyılarının en güney­
oldu. Northum bria dükünün zamansız ölümü deki limanıdır. Ümit B urnu’nun yaklaşık 48
üzerine İskoçlar kuzey sınırlarını zorlamaya km kuzeyinde yer alır. K ap’ın başkenti ve
başladılarsa da, Canute bir kuzey seferi dü­ Güney A frika Cum huriyeti’nin üç başkentin­
zenleyerek yeniden egemenlik sağladı. M er­ den biridir. Güney A frika parlam entosu bu­
cia dükü bir cinayete kurban gitti, Doğu rada toplanır, ama devlet kurum lan ülkenin
Anglia dükü ise C anute’un oğlu H ardicanute’ kuzey bölümündeki P retoria’dadır. Yüksek
un velisi olarak D anim arka’ya gönderildi. Ca­ m ahkem e de Oranj Bağımsız Devleti’ndeki
nute’un yakın adamlarından Kont God- Bloem fontein’dedir. Çoğu kimse yanlış ola­
win’in başkaldırışı da W essex’de krallık yöne­ rak Cape Tow n’un False Koyu’nda {bak.
timini zayıflattı. ÜMİT B u r n u ) yer aldığını ve limanın ağzının
Bütün bu sorunlara karşın, Canute bazı güneye açıldığını sanır. Aslında, Cape Town
eski Anglosakson yasalarına bağlı kalarak, Masadağı Koyu’ndadır ve liman kuzey yönü­
ülkeye daha fazla ticaret olanağı sağlayan, ne açılır. Cape Town açığındaki deniz kaba
Satour

Düz tepeli Masadağı ve çevresindeki yaylalar Cape Tovvn'a etkileyici bir görünüm verir.
128 CARACAS
dalgaları ve şiddetli fırtınalarıyla ünlü oldu­
ğundan, gemilere güvenli bir barınak sağla­
mak için dalgakıran yapmak gerekmiştir.
Cape Town konumu dolayısıyla dünyanın
en güzel görünümlü kentlerinden biridir.
Kentin aşağısında Masadağı Koyu yer alır;
arkasında doğuda Şeytan D oruğu ve batıda
Aslan Başı ile düz tepeli M asadağı vardır. En
yüksek noktası 1.086 m etre olan Maclears
Beacon’a teleferikle çıkılabilir.
Cape Tow n’un önemli bir akarsu kaynağı
olmadığı için su gereksinimi göletlerden sağ­
lanır. Akdeniz iklimine benzeyen ılıman bir
iklimi vardır. Bunu güneybatı Afrika kıyısı
açıklarından geçen Benguela Akıntısı sağlar.
Yazlar kurak geçer ve daha çok kış aylarında
yağmur yağar. Cape Town güney yarıkürede
olduğu için yaz ekim ve m art aylarına rastlar.
Çiçek türleri açısından çok zengindir. Bunlar
arasında orkide çeşitleri de vardır.
Kentin başlıca caddesi olan Adderley Cad­
desi yakın zam anda büyük ölçüde genişletil­
miş olan doklara uzanır. Cape Town Avrupa
ile Doğu Asya ülkeleri arasında çalışan gemi­
ler için bir “yarı yol uğrağı” idi. A m a 1869’da,
Akdeniz üzerinden Kızıldeniz’e geçişi sağla­
yan Süveyş Kanalı açılınca Cape Town bu
önemini yitirdi. Liman dünyanın en büyük
gemi havuzlarından birine sahiptir ve gemi
Caracas kenti 1.000 metre yükseklikteki bir vadide kurulmuştur.
onarım ı önemli bir sanayi dalını oluşturur.
Ayrıca petrol arıtm a, kimyasal m addeler,
gübre, çim ento, otomobil montaj sanayileri
ile şarapçılık, plastik, giyim ve deri gibi sanayi
işletmeleri vardır.
Nüfusun beşte ikisi Avrupa asıllıdır; İngiliz­
ce ya da A frikaner dili konuşur. Geriye
kalanlar ise B antular, Hintliler ve M alaylar’
dır. İlk HollandalI sömürgecilerin köle ola­
rak getirdiği M alaylar’ın etkisiyle kentte çok
güzel bir mimari gelişmiştir. Beyaz badanalı,
oymalı yüzleri ve kıvrımlı bacaları olan bu
evlerden birkaçı korunm aktadır.
Nüfusu 1.911.521’dir (1985).
CARACAS. Bir Güney Am erika ülkesi olan
V enezuela’nm en büyük kenti Caracas ay­
nı zamanda başkenttir (bak. V e n e z u e l a ) .
Kent Karayib Denizi kıyısından 10 km uzak­
lıkta, yüksek dağlar arasında kalan geniş bir
vadide kuruludur. Tropik bölgede yer alması­
na karşın, denizden 1.000 m etre yüksekte ol­
duğu için iklimi oldukça serindir.
Deniz düzeyindeki havaalanını kente, dün­
yanın en güzel karayollarından biri bağlar. Bu
yolda 16 km boyunca dağların içinden geçen
tünellerden, derin derelerin üzerindeki koca­
man köprülerden geçilerek kentin bulunduğu
yamaca ulaşılır.
The Ministry o f Development, Tourist Department, Caracas, Venezuela
 CARAVAGGIO 129

Caracas’ı 1567’de İspanyol sömürgeciler pılmıştır. Kentin banliyölerindeki fabrikalar­

kurm uştur. V enezuela’nm ulusal kahramanı da dokum a, ayakkabı, araba lastiği, kâğıt,
Simön Bolıvar 1783’te burada doğdu. Güney cam eşya, şeker ve bira üretilir.
A m erika’nın kuzey bölgelerini İspanyol ege­
menliğinden kurtaran ordulara kom uta eden CARAVAGGIO, Michelangelo Merisi Da
Simön Bolıvar’ın mezarı da bu kenttedir (1573-1610). Çağdaşlarının, “yeteneklerini kö­
( b a k . B o liv a r . S im ön). tüye kullanan bir dahi” olarak gördüğü, coş­
Kemerli kapıları ve kiremitli çatılarıyla, İs­ kulu ve karam sar bir sanatçı olan İtalyan res­
panyol sömürge dönemi yapılarından pek azı sam Caravaggio 17. yüzyılın en yenilikçi res­
bugüne kalmıştır. Bu yapılar, genellikle yük­ samlarından biri sayılır. Işıkla gölgeyi karşıt­
sek ağaçların gölgelediği, mozaik kaldırımlı lık oluşturacak biçimde kullanışı, özgün kom ­
Bolıvar Alanı çevresinde görülm ektedir. pozisyonları ve konularını ele alış biçiminden
Petrol sanayisinin sağladığı zenginlik, C ara­ dolayı gelenekçi ressamlardan ayrılır.
cas’ı 2.530.026 (1987; m etropoliten alan) nü­ Caravaggio Kuzey İtalya’nın Lombardiya
fuslu zengin bir kente dönüştürm üş, kent için­ bölgesindeki Caravaggio kentinden, yaklaşık
de yeni, geniş bulvarlar açılmıştır. Bürolar, 1590’da Rom a’ya geldi. Burada ressam Caval-
lokantalar ve dükkânlardan oluşan m odern ve iere d’A rpino’nun yanında çalıştı. R om a’da
çarpıcı Simön Bolıvar Merkezi kentin en işlek seçkin ressamların yapıtlarını inceleme olana­
yerindedir. Caracas Güney Am erika kentleri­ ğı buldu. Resimleriyle Kardinal Francesco del
nin en gelişkinidir. Çevredeki tepelerde yer M onte’nin dikkatini çeken Caravaggio kardi­
alan yoksul bölgelerde, işçilerin derm e çatma nalin koruması altında çalışmalarını sürdür­
kulübeleri yıkılmış ve çok büyük bloklar ya­ dü. Yaşam biçimi göreneklere çok ters düşen
Trustees o f the National Gallery, Londra

Caravaggio'nun 1596-1602 arasında gerçekleştirdiği, Londra'da Ulusal Galeri'deki Em m aust'ta Yem ek

tablosu.
130 CARROLL
sanatçının başı durm adan derde girer, kafası
kızınca gözü bir şey görmezdi. Bir askeri ya­
ralam ak, Romalı muhafızları taşlamak gibi
suçlardan tutuklandı. Serbest bırakıldıktan
sonra birini bıçakladı ve R om a’dan kaçmak
zorunda kaldı. Napoli’ye, oradan da M alta ve
Sicilya’ya kaçtı. Bir süre sonra, hâlâ cinayet­
ten aranırken, Porto E rcole’de hastalanarak
öldü. Öldüğünde 37 yaşını doldurmamıştı.
Caravaggio’nun resimlerinde gözlenen ka­
rarlı ve etkili anlatım ın yanı sıra, sıradan kişi­
ler arasından seçtiği m odellerinin etten ke­
mikten, bu dünyanın insanları oluşu zamanın
kilise yetkilileri abasında tedirginlik yarattı.
Resimleri “gerçekçi"’ olduğu gerekçesiyle ki­
mi zaman kilise yetkililerince geri çevrildi.
1606’da yaptığı Bakire M eryem ’in Ölümü adlı
yapıtında model olarak ırm akta boğulmuş ve
şişmeye yüz tutm uş bir kadının cesedini kul­
lanması tepkilere yol açtı. Caravaggio gele­
neksel güzellik anlayışından ayrılarak insan
ve doğayı ölçü almış, resimlerindeki dinsel ki­
şileri göksel yaratıklar olm aktan çıkarmıştır.
Örneğin San Agostino Kilisesi’ndeki Madon-
na Hacılarla Birlikte tablosunda, Meryem
A na’nın önünde diz çökmüş köylüleri kirli
ayakları, kararmış tırnaklarıyla canlandırdı.
M ilano’da Anibrosius Resim Galerisi’ndeki
Meyve Sepeti tablosunda ise elmalar kurtlu ve
çürüktür.
Caravaggio, öbür ressamlardan farklı ola­
rak, hiçbir zaman tablolarının taslaklarını çiz­
medi; onun yerine modeli doğrudan doğruya
tuvaline geçirdi.
Caravaggio’nun tabloları coşkulu ve canlı­
dır. D ehşet, acı-, kayıtsızlık, gerilim yüklüdür.
R om a’dan kaçmak zorunda bırakıldığı sırada
yaptığı resimler en önemli yapıtları arasında
sayılır. Bunlar, Tespihli Madonna, M erhame­
tin Yedi Biçimi, A zize Lucia’nın Gömülüşü,
Lazarus’un D irilişidir. Tablolarında çoğu kez
yalın ve koyu renkler kullanarak, vurgulamak
istediği olayı bir ışık demetiyle aydınlatmış,
doğal olmayan bu ışıkla büyülü ve etkileyici
karşıtlıklar yaratmıştır.
Caravaggio hiçbir öğrenci yetiştirmediyse
de, sanatının kendinden sonraki sanatçılar
üzerindeki etkisi büyük olmuştur. Işık ile göl­
geyi kullanma tekniği ve insanlar ile nesneleri
olduğu gibi yansıtışı günümüze kadar birçok
sanatçı tarafından tekrarlandı. Caravaggio’
nun H ollanda’da R em brandt ve V erm eer’i,
Fransa’da La T our’u etkileyen biçemini Ku­
zey A vrupa’ya bu sanatçılar tanıtmıştır.
CARROLL, Levvis (1832-1898). Alis Harika­
lar Diyarında adlı ünlü kitabın yazarı Lewis
C arrol’un gerçek adı Charles Lutvvidge Dodg-
son’du. Kitaplarında Levvis Carroll takma adı­
nı kullandı. Babası İngiltere’deki Cheshire’de
din görevlisi olan Charles 11 çocuklu bir aile­
nin en büyük oğluydu. Oxford Üniversitesi’n-
deki Christ Church’de m atem atik öğrenimi
gördü. 1855’te aynı kurum da m atem atik öğ­
retmenliğine başladı. Hiç evlenmeyen Dodg-
son yaşamının büyük bir bölümünü Christ
Church’deki odasında m atem atik öğreterek,
m atem atik kitapları yazarak sessiz bir çalış­
mayla geçirdi. Dodgson aynı zamanda başa­
rılı bir portre fotoğrafçısıydı.
Çocukluğundan beri yazı yazmaktan hoşla­
nan Charles Dodgson'un komik şiirleri
1856’da Londra dergilerinde yayımlandı.
Bundan dokuz yıl sonra, onu tüm dünyada
üne kavuşturacak olan Alis Harikalar Diya­
rında (Alice’s Adventures in W onderland;
1865) adlı yapıtını tamamladı. Çocukları çok
severdi. Küçük arkadaşları arasında Christ
Church’ün başrahibi D r. Liddell’in üç kızı da
bulunuyordu. 4 Temmuz 1862’de, Lorina,
Alice ve Edith adlarındaki bu üç küçük kız
Dodgson’la Oxford yakınlarında bir ırm akta
kayıkla gezerken, Dodgson onlara Alice adın­
da bir kızın serüvenlerini anlatmaya başladı.
Eve döndüklerinde, o zamanlar 10 yaşında
olan Alice Liddell, Dodgson’dan Alice’in se­
rüvenlerini kendisi için yazmasını istedi. D a­
ha sonra bu dileği, Dodgson’un güzel elyazısı
ile yazılmış ve resimlerle bezenmiş bir Noel
armağanı olarak gerçekleşti. O zamanki adı
A lice’s Adventures Underground (“Alis’in
Yeraltındaki Serüvenleri”) idi.
John Tenniel’in resimlediği Alis Harikalar
Diyarında, beyaz bir tavşanı izleyerek bir de­
likten dünyanın derinliklerine doğru dalan
Alice’in başına gelenleri anlatır. Alice yeral­
tında V ankara Kedisi, M art Tavşanı, Çılgın
Şapkacı ve Uykucu Fare gibi birçok ilginç ya­
ratıkla karşılaşır. İskambil kâğıdından kral,
vale ve “Kafasını uçurun” çığlıklarıyla gezen

Sir John TennielIMacmillan & Co.
Üstte: Alice parm aklarının ucunda yükselerek
m antarın kenarından bakarken kocaman mavi tırtılla
göz göze geldi.
Üstte sağda: Çılgın çay partisi. "Şapkacının gözleri
faltaşı gibi açıldı ve yalnızca, 'Neden kuzgun bir yazı
masasına benzer?' dedi."
Sağda: Alice Tıp'la A y'ı ancak yakalarındaki yazıdan
ayırt edebildi.
kraliçe, Alice’in harikalar ülkesinde karşılaş­
tığı tuhaf insanlar arasındadır.
Bu kitabın getirdiği başarıdan yüreklenen
Dodgson, 1871’de gene baş kişisi Alice olan
Tılsımlı A yna (Through the Looking-Glass
and What Alice Found There) adlı bir kitap
daha yazdı.
1883’te yayımlanan The Hunting o f the
Snark (“Snark’ın Avı”) adlı yapıtındaki saç­
malıklara çocuklardan çok büyükler güldü.
Sylvie and Bruno (1889; “Sylvie ile Bruno”),
hiçbir zaman Alice’in ününe erişemediyse de,
içerdiği düşsel olaylar çocuklar için neşe kay­
nağı oldu.
Dodgson öldüğünde, Alice İngiltere’nin en
sevilen çocuk kitabı olmuştu. Kitap bugün de
dünyada çocukların ve büyüklerin en çok
okuduğu kitaplar arasındadır ve birkaç kez de
sinemaya uyarlanmıştır.
CARTVVRIGHT 131
CARTVVRIGHT, Edmund (1743-1823). Ed-
mund Cartwright, su gücüyle çalışan ilk doku­
ma tezgâhını icat etmiştir. İngiltere’de, Not-
tingham shire’deki M arnham ’da doğdu. Özel
W akefield Lisesi’nde ve Oxford Üniversite-
si’nde öğrenim gördü.
Meslek yaşamına din adamı olarak başladı.
Bir süre papazlık yaptıktan sonra bir rastlan­
tıyla Richard A rkw right’ın Derbyshire’deki
iplik fabrikasını gezdi (bak. ARKWRIGHT. SIR
R ic h a r d ). Arkwright bir iplik eğirme m aki­
nesi icat etmişti. Bu yolla kısa zamanda bol
iplik elde ediliyordu. Ne var ki, bu iplikler el
tezgâhlarında aynı hızla dokunamıyordu.
Cartwright bu sorunu çözecek bir dokum a
makinesinin geliştirilmesi gerektiğini düşüne­
rek, parasını ve boş zamanını bu uğraşa ayırdı
ve sonunda su ’gücüyle çalışan m ekanik bir
tezgâh yapmayı başardı. Böylece 1785’te ilk
132 CASTRO

dokum a makinesinin patentine sahip oldu

(bak. P a t e n t ) . Bu makine iki kişiyle çalıştırılı­
yordu. D okunan kumaşlar oldukça kabaydı.
Bu yüzden Cartwright ikinci bir makine geliş­
tirdi ve bu makine çok geçmeden yaygınlaştı.
Cartwright, başlangıçta tezgâhı kullanmayı
reddeden dokumacılara bunun değerini kanıt­
lamak için bir dokum a fabrikası kurdu. El do­
kumacıları, bu buluşun çok geçmeden kendi­
lerini işsiz bırakacağını düşünerek, tezgâhları
yeni kurulmuş olan fabrikayı yaktılar. Bu olay
Cartw right’ın iflas etmesine neden oldu. Cart-
wright yün taram a ve halat yapma makineleri
gibi daha başka icatlarda da bulundu. Ne var
ki, kendisi bunlardan hiçbir zaman para kaza­
namadı. Öte yandan, buluşları pamuklu ve

A B C Ajansı!CP Londra
Küba Devlet Başkanı Fidel Castro.

arkadaşları tutuklandı. Yargılanması sırasın­

Cartvvright'ın buhar gücüyle çalışan dokuma
tezgâhı.
yünlü dokum a sanayilerinin gelişmesine yar­
dım etti. Kraliyet Derneği (Royal Society)
üyeliğine seçildi. 1809’da İngiliz hükümeti
ona, ölene kadar geçimini sağlayacak 10 bin
sterlinlik bir ödül verdi.
CASTRO, Fidel (doğumu 1926). K üba’nın
devrimci önderi Fidel Castro Oriente ilinde,
M ayari’de doğdu. Babası şekerkamışı ve sığır
yetiştiren orta halli bir çiftçiydi. Fidel Havana
Üniversitesi’nin hukuk bölümünü bitirdi.
1950-52 arasında avukatlık yaparak yoksulla­
rın haklarını savunmaya başladı. 1952’de G e­
neral Fulgencio Batista bir darbeyle K üba’da
yönetimi ele geçirdi. Castro 1953’te Batista
yönetimini yıkmak amacıyla bir örgüt kurdu.
26 Temmuz 1953’te 125 arkadaşıyla birlikte
askeri bir kışlaya baskın düzenledi. Ne var ki
eylem başarısızlıkla sonuçlandı. Castro ve
da “Tarih beni aklayacaktır,” cümlesiyle bi­
ten ünlü savunmasını yaptı. Yargılanma sonu­
cunda 16 yıla hüküm giydi. Am a iki yıl sonra
serbest bırakıldı ve M eksika'ya geçti. Burada
26 Temmuz H areketi adında bir örgüt kuran
Castro arkadaşlarıyla birlikte ayaklanma ha­
zırlıklarına başladı.
26 Temmuz H areketi üyeleri 1956’da Kü­
ba’ya Granma yatıyla çıkarma yaptılar ve
başarısızlığa uğradılar. Yalnızca, aralarında
A rjantinli ünlü devrimci Che Guevara ve
C astro’nun kardeşi R aül’un da bulunduğu 12
kişi dağlardaki karargâha ulaşabildi. Oriente
ilindeki bu dağlarda iki yıl boyunca gerilla
savaşı yürüten ve çevredeki halktan destek
gören Castro zamanla gücünü artırdı.
1959’da diktatör B atista’nın ülkeden kaçması­
nın ardından ordusuyla H avana’ya girdi ve
yeni kurulan hüküm ette başbakan oldu. Yö­
netime gelince geniş çaplı ekonomik ve
sosyal reform lar başlattı. Bunlardan en önem ­
 CASUSLUK 133

lisi köklü bir toprak reform unun gerçekleşti­
rilmesiydi.
Bu toprak reform undan bazı şirketlerinin
zarar gördüğü gerekçesiyle A B D , K üba’ya
ekonomik ambargo uygulamaya başladı.
A B D ’ye satamadığı şekerini SSCB’ye satan
K üba’nın bu ülkeyle ilişkileri gelişti. Ocak
1961’de A B D , Küba ile diplomatik ilişkisini
kestiğini açıkladı. Aynı yıl A B D ’de eğitilen
ve silahlandırılan rejim karşıtı Kübalı sığın­
macıların Dom uzlar Körfezi Çıkarması başa­
rısızlıkla sonuçlandı. Çıkarm a girişiminin ar­
dından Castro ünlü Havana Bildirisi’ni yayım­
layarak Küba’nın sosyalist bir ülke olduğunu
açıkladı.
1962’de SSCB’nin K üba’ya yerleştirdiği
nükleer füzeler A B D ’nin büyük tepkisini çe­
kince SSCB füzeleri kaldırdı. Bu olay Küba
ile SSCB’nin arasının açılmasına yol açtı.
Castro 1963’te Birleşmiş Sosyalist Devrim
Partisi’nin başına getirildi. K üba’nın SSCB ile
ilişkilerinde, 1968’den başlayarak, yeniden
bir yakınlaşma oldu.
1970’lerde ve 1980’lerde Castro önderliğin­
deki K üba, başta Angola ve Etiyopya olmak
üzere dünyanın çeşitli yerlerindeki bağımsız­
lık hareketlerini destekledi. Güney Am erika
devletleri ile olan ilişkilerini geliştirdi.
1976’da Devlet Başkanı, Devlet Konseyi ve
Bakanlar Kurulu Başkanlığı’na getirilen
Castro ülkesi için çok şeyler başarmış bir
devlet adamıdır. C astro’nun dilimize çevril­
miş birçok kitabı vardır. Bunların en ünlüsü
Türkiye’de 1977’de basılan Castro’nun Tarihi
Savunması'dır (La Historia M e Absoluerâ;
1953).
yakaladığı zaman şiddetle cezalandırır. Ba­
zen de başka ülkelerde yakalanan kendi ca­
suslarıyla değiştirir.
Silahlara ve silahlı kuvvetlere ilişkin bilgi
toplam akla görevlendirilen casuslar silahların
niteliğini, sayısını, silahlı kuvvetlerin eğitim
düzeyini ve savaş yeteneğini öğrenm eye çalı­
şırlar. Bunun yanı sıra hüküm etler başka ülke
halklarının yöneticilerini sevip sevmediği, yö­
neticilerin geleceğe yönelik planları gibi ko­
nularda da bilgi toplanmasını isteyebilir.
İÖ 12. yüzyılda Hz. M usa’nın Kenan ülke­
sine gönderdiği casuslar tarihteki ilk casuslar
olarak bilinir. Çinliler de iyi haber almanın
önemini kavramışlardı. Bunu casusluk konu­
sunda yazdıkları kitaplardan öğreniyoruz. Bu
türden ilk metin Çin filozofu Sun Z i’nin İÖ
510’da yazdığı Bing Fa'dır (“Savaş İlkeleri”).
İngiltere Kralı Büyük A lfred’in ülkesi adına
casusluk yapm aktan çekinmediği, halk ozanı
kılığında DanimarkalI düşmanlarının kam pı­
na girdiği ve konuşulanları dinlediği söylenir.
M oğollar da düşmanlarının güçlü ve zayıf
yanlarını önceden öğrenm ek için çaba göste­
rirlerdi.
16. yüzyılda İngiltere’de Kraliçe I. Eliza-
beth’in bakanlarından Sir Francis Walsing-
Rex Features

CASUSLUK. H üküm etler ülke çıkarlarını

korum ak, ulusal güvenlik açısından gerekli
önlemleri alabilmek için başka ülkelerde
olup bitenleri öğrenm ek ister. Bunun yolla­
rından biri “haber alm a” , yani casusların özel­
likle askeri konularda gizlice bilgi toplaması­
dır. Buna casusluk da denir. Ayrıca, hükü­
m etler bazı konuları gizli tutm ak ve bunların
başka ülkelerin haber alma örgütlerince öğre­
nilmesini önlem ek için, görevleri başka ülke­
lerin casuslarını bulmak ve yakalamak olan,
“karşı-haber alm a” casusları kullanır. H er ül­
ke kendi çıkarlarına karşı casusluk yapanları Bu küçük aygıt gizli dinleme aygıtlarını ortaya çıkarır.
134 CAVA
Rex Features
Bu aygıt, telefon konuşmalarını dışarıdan
dinleyenler için anlaşılmaz hale getirerek
telefonların gizlice dinlenm esini engeller.
ham kodlu m esajlar gönderen bir casus örgü­
tü kurm uştu (bak. KOD VE ŞİFRE). İm parator
Napolyon iyi saptanmış bir yere yerleştirilen
yetenekli bir casusun 20 bin askere bedel ol­
duğunu söylemiştir. Napolyon’un casusu Kari
Schulmeister düşman genelkurmayında yer
almayı başararak, düşmanın planlannı Napol-
yon’a aktarırken düşman generallerine de uy­
durm a bilgiler vermiştir.
Alm anya, I. Dünya Savaşı’ndan (1914-18)
önce İngiltere’de bir “yeraltı” casus şebekesi
kurm uştu ama İ'ngilizler bunu ortaya çıkardı.
I I . Dünya Savaşı (1939-45) sırasında İngilte­
re’nin Özel Operasyon D airesi’ne (SOE) ve
A B D ’nin Stratejik Hizmetler D airesi’ne
(OSS) bağlı casus ve sabotajcılar, yerel dire­
niş güçleriyle birlikte çalışmak üzere, düşman
işgali altındaki topraklara paraşütle indirildi.
Casusların kılık değiştirip kendilerini gizle­
dikleri pek geçerli değildir. Bunların çoğu,
kimsenin dikkatini çekmeyecek sıradan insan­
lardır ve göreve çağrılacakları zam ana kadar,
kimi zaman yıllarca, olağan bir yaşam sü­
rerler.
Casus öykülerinin çoğunda gizli ajanlar (ör­
neğin, lan Fleming’in James B ond’u) he­
yecanlı serüvenler yaşar. John le C arre’nin
rom anları ise casuslar dünyasının daha ger­
çekçi bir tablosunu çizer. Bu tür öykülerde sık
sık çekici kadın casuslara rastlanır. Gerçek
yaşamdaki en ünlü kadın casuslardan biri M a­
ta H ari’dir. M ata H ari, Alm an casusu olduğu
savıyla 1917’de Fransa’da yargılanarak kurşu­
na dizildi.
En iyi casuslar gözü pek, akıllı ve casuslu­
ğunu üstlendiği ülkenin çıkarlarına ve am açla­
rına bağlı olanlardır. Bir ülke için çalışıyor
görünürken, aslında ülkenin düşmanları için
de casusluk yapan, iki yanlı ajanlar da vardır.
Bu, en tehlikeli casusluk biçimidir.
Casuslar çoğunlukla bilgiyi ülke dışına çı­
karm aya çalışırken yakalanır. Kimliği ortaya
çıkarılan casus her zaman tutuklanm az; öteki
casusların da yakalanabilmesi için izlenir ya
da yanıltıcı bilgiler alması sağlanarak, bir yan­
dan düşmana yanlış bilgiler ulaştırılırken, bir
yandan da düşmanın casusluk örgütünde kar­
gaşa yaratılır.
İngiltere’de karşı haber alma görevini İngi­
liz Güvenlik Servisi (MI-5), başka ülkelere
ilişkin haber almayı ise İngiliz Gizli H aber Al­
ma Servisi (MI-6) yürütür. Bu alanda A B D ’
de 1947’den beri M erkezi H aber Alma Ö rgü­
tü (CIA ); SSCB’de Devlet Güvenlik Kom ite­
si (KGB); Türkiye’de Milli İstihbarat Teşkila­
tı (MİT) çalışır.
Çağdaş casuslukta çok gelişmiş elektronik
araçlar kullanılır. Kolay gizlenebilen küçük
m ikrofon, teyp ve fotoğraf makinesi gibi ay­
gıtların yanı sıra uçak, uydu ve elektronik din­
leme istasyonlarıyla gizli bilgilere ulaşılır.
Çok geliştirilmiş aygıtlarla uçak ve uydular­
dan çekilen fotoğraflar, fabrikalar, askeri bir­
likler ve silahlarla ilgili en küçük ayrıntıları
gösterir. Elektronik dinleme istasyonları her
tür telsiz konuşmasını dinleyebilir.
CAVA bak. E ndonezya.
CAVOUR (Kontu), Camillo Benso (1810-
1861). Camillo Benso Cavour İtalyan Birliği’
nin gerçekleşmesi için canla başla çalışmış
önemli bir devlet adamıdır. Torino’da doğdu;
bu bölge o dönemde Sardinya Krallığı’na bağ­
lıydı. İtalya’da birbiriyle çatışan küçük kral­
lıklar vardı. Bunların çoğu, özellikle kuzeyde
 CAYROSKOP 135

Avusturya olmak üzere, dış güçlerin egem en­ askı çemberine bağlıdır ve bu mil çevresinde
liği altındaydı. Cavour İtalya’da ulusal birli­ dönebilir. Düşey askı çemberi de çevresinde
ğin ancak A vusturya’nın yenilgisiyle gerçekle­ dönebileceği Z Z mili üzerine yerleştirilmiştir.
şebileceğine inanıyordu. Böylece, her yöne dönebilecek biçimde bir
10 yaşındayken Torino Askeri A kadem isi’araya getirilmiş olan çem berlerin ortasındaki
ne giren Cavour 1826’da istihkâm subayı ola­ teker dönüş doğrultusunu kolayca değiştire­
rak okulu bitirdi. Ulusal birlikten ve bağım­ bilir.
sızlıktan yana düşünceleri ordudaki yetkilileri Teker dönerken, cayroskop altındaki sap­
tedirgin etti. Bu yüzden askerlikten ayrıldı. tan tutularak kaldırılıp bir yöne eğilirse ya da
İtalya, Avusturya ile savaşa girdiğinde yeni­ sağa sola çevrilirse tekerin dönme ekseninin
den orduya yazılıp savaşa katıldı. Savaşın so­ doğrultusunun değişmediği görülür. Ekseni
nuna doğru, 1848’de Piem ont Millet Meclisi’ üzerinde hızla dönen bütün cisimlerde dönme
ne girdi. Tarım ve sanayi bakanı, daha sonra ekseninin doğrultusu değişmemek eğiliminde­
maliye bakanı oldu. Devletin m odernleştiril­ dir. Örneğin, bir madeni para ya da bir topaç
mesi yolunda çalışmalar yaptı. D ört yıl sonra hızla dönerken yana devrilmez. D ünya’nın
Piemont tahtına II. Vittorio Em anuele çıkın­ kendisi de kutuplarından geçtiği düşünülen
ca başbakan oldu. bir eksen çevresinde hızla döner. Bu eksenin
Cavour İtalyan Birliği için çalışmaya başla­ Kuzey K utbu’ndaki ucu her zaman Kutup
dı. Piem ont’tan Kırım Savaşı’na asker gönde­ Yıldızı’na yöneliktir. Sir Isaac N ew ton’un bi­
rerek, savaşı izleyen uluslararası barış konfe­ rinci hareket yasası eksen doğrultusunun de­
ransında ülkesinin durum unu güçlendirmeyi ğişmeme nedenini açıklar (bak. K u v v e t v e H a ­
başardı. Avusturya A vrupa’da yalnız bir dev­ r e k e t ) . Bu yasaya göre, hareket eden bir ci­
let konum una düştü (bak. K i Ri m S a v a ş i ). Am a sim dıştan gelen bir etki olmadığı sürece yap­
Cavour İtalya’yı birleştirm ek için bir dış gü­ m akta olduğu hareketi sürdürür.
cün askeri yardımına gereksinim duyu­ Cayroskopun çok ilginç ikinci bir özelliği
yordu. Bu yardımı III. Napolyon’dan sağladı vardır. Cayroskopun tekeri dönerken, XX
ve Avusturya sınırını Tirol’a kadar geriletti. ekseninin sol ucunu aşağı doğru itecek biçim­
Sonra büyük devrimci önder Giuseppe Gari- de, yatay askı çemberine (şekilde okla göste-
baldi’nin (bak. G a r ib a l d i , G iu s e p p e ) yardımıy­
la İki Sicilya’yı (Napoli ve Sicilya) elinde tu­
tan İspanyol Bourbon hanedanının egemenli­
ğine son verdi. Cavour bu yolla tüm İtalya’yı
anayasaya dayanan bir hüküm et altında bir­
leştirdi.
İlk İtalyan parlam entosu 18 Şubat 1861’de
T orino’da toplandı. II. Vittorio Em anuele
İtalya kralı ilan edildi.

CAYROSKOP, gemiler, uçaklar, güdümlü si­

lahlar ve uzay araçlarında yön belirleyici ve
denetleyici olarak kullanılan bir aygıttır. Bir
eksen çevresinde hızla dönebilen ağır bir te ­
ker ile bu tekeri taşıyan, iç içe geçmiş çem ber­
lerden oluşur. Askı ya da dengeleme çemberi
adı verilen bu çem berler, tekerin dönme ek­
seninin kolayca değişebilmesine olanak vere­
cek biçimde birbirine takılmıştır. Şekilde gö­
rüldüğü gibi, cayroskopun tekeri' yatay askı Cayroskop, tekeri dönerken resimde gösterilen
biçim de parmakla aşağı doğru bastırılırsa, bir bütün
çemberine bağlı olan XX ekseni üzerinde dö­ olarak ZZ m ili üzerinde "P " oku yönünde döner.
ner. Yatay askı çemberi, YY mili ile düşey Buna "yalpalam a" denir.
136 CAZ

rilen yönde) parm akla bastırılırsa, bütün sis­ gisini çekti ki, keşif gezisinden vazgeçti.
tem Z Z mili üzerinde P oku yönünde döner 1907’de yaptığı ilk cayropusula denem eleri,
ve ekseni aşağı doğru iten baskı sürdükçe bu çabasını sürdürm ek için onu yüreklendirdiği
dönüş de sürer. Ö te yandan, eğer düşey askı gibi, A B D ’de Elm er Sperry’yi ve İngiltere’de
çemberi P oku yönünde döndürülürse, yatay de S. G. Brow n’u aynı konuda çalışmaya yö­
askı çemberi XX ekseninin sağ ucu yukarı neltti. Cayropusulada, cayroskopun tekeri bir
doğru kalkacak biçimde hareket eder. Cay- elektrik m otoruyla döndürülür. D ünya’
roskopun yalpalama adı verilen bu özelliğini mn dönmesi sonucunda, yer yüzeyi ile teke­
günlük yaşamda, örneğin bisiklete binerken rin, doğrultusunu korumaya çalışan dönme
görebiliriz. Bisikletin tekerleğini cayroskopun ekseni arasındaki açı değişir; eksen yer yüze­
tekeri gibi düşünürsek, bisikletin dengesini yine göre aşağı ya da yukarı doğru eğilir. Bu
sağlamak için yalpalama özelliğinden yararla­ eğilme U biçiminde bir boruya konulmuş cı­
nıldığı görülür. Bisikletin sağa doğru yattığını vanın karşı ağırlığı ile giderilirken, “yalpala­
gören binici devrilmemek için gidonu, teker­ m a” özelliği etkisiyle tekerin ekseni gerçek
leği sağa çevirecek biçimde döndürür. O za­ kuzey-güney doğrultusuna yönelir. Cayropu-
man bisikletin kadrosu yalpalama özelliği ne­ sulanın magnetik pusulaya oranla daha kar­
deniyle sola doğru yatar ve daha önce sağa maşık bir yapısı vardır. Bulunulan enleme ve
yatarak dengesi bozulmuş olan bisiklet denge­ geminin hızına göre ayarlanmayı gerektirir,
ye gelir. Bu olay ancak tekerlek dönerken ya­ ama doğruluğuna güvenildiği için büyük ge­
ni bisiklet hareket halindeyken gerçekleşir. milerde bu tür pusula kullanılır.
Cayroskop ilkelerinden, başta yön belirle­
mek olmak üzere, çeşitli alanlarda yararlanıl­ Cayroskopun Başka Kullanım Alanları
mıştır. Cayroskop kullanılarak, kötü havalarda dal­
gaların yol açtığı yalpalama azaltılıp gemi yol­
Cayropusula culuğu daha rahat hale getirilebilir. G em iler­
M agnetik pusulanın iğnesi Kuzey K utbu’nu de cayroskop yardımıyla sallantının gideril­
değil, ondan yaklaşık 1.600 km uzaklıkta bu­ mesi için ilk girişim 1875’te, Manş Denizi’nde
lunan ve m agnetik kutup adı verilen noktayı çalışan “Bessem er” adlı buharlı gemide yapıl­
gösterir. Bu nedenle m agnetik pusula kulla­ dı, ama sonuç başarısız oldu. Günüm üzde ge­
nan denizciler yollarını belirlerken bu farkı m ilerde, geminin dibinden dışa doğru uzanan
göz önünde tutm ak zorundadırlar. Ancak bu kanatçıkların oluşturduğu dengeleyiciler var­
fark hem geminin bulunduğu yere göre, hem dır. Cayroskopla denetlenen m akineler bu
de m agnetik kutuplar zamanla yer değiştirdiği dengeleyicileri geminin yalpalamasını azalta­
için yıldan yıla değişir. Ayrıca, m agnetik pu­ cak yönde hareket ettirir.
sula geminin kendi m agnetik alanından da et­ Uçakların bulut ya da sis içinde yaptığı “kör
kilenir (bak. P u s u l a ) . M agnetik pusulanın uçuşlar”da da cayroskoptan yararlanılır.
başka bir sakıncası, magnetik kutupların yakı­ Uçaklarda cayropusula gibi çalışan ve belli bir
nında pusula iğnesinin kuzeye yönelm ekten doğrultu ve belli bir düzeyde uçuşu sağlayan
çok aşağı yukarı oynamasıdır. Bu sakıncaları­ otomatik pilot vardır. Cayroskop ayrıca gü­
na karşın, ucuz ve basit olduğu için küçük tek­ dümlü silahlarda ve uzay araçlarının deneti­
nelerde genellikle m agnetik pusula kullanılır. minde de kullanılır.
20. yüzyılın başlarında bir Alm an, D r. Her-
mann Anschutz-Kaempfe denizaltı gemisiyle CAZ, A frika’dan getirilen kölelerin A B D ’
Kuzey K utbu’na bir keşif gezisi düzenledi. O nin güneyindeki pam uk tarlalarında ve de­
zam anlar Kuzey K anada’nın Boothia Yarım- miryollarında çalışırken söylediği şarkılardan
adası’nda bulunan magnetik kutup yakınların­ doğdu. Çalışırken söylenen bu şarkılar bir
da pusulasının hemen hemen hiç bir işe yara­ yandan çok kötü koşullarda yaşamak ve
madığını gördü. Bu nedenle, gerçek kuzeyi çalışmak zorunda bırakılan kölelerin duygula­
gösterecek bir pusula yapabilmek için bir cay- rını dile getirirken, öte yandan da belirli bir
roskopla çalışmaya başladı. Konu öylesine il­ çalışma tem posu sağlıyordu. Batı kültürüne
 CAZ 137

bütünüyle yabancı bu şarkılar, insan sesinin klarnetten oluşuyordu. Bazen melodinin ritim
tüm esnekliğinin ve çeşitliliğinin kullanıldığı bölümünü sağlayan ilk üç çalgıya tuba ekleni­
blues müziği geleneğinin doğmasına yol açtı. yordu. D aha sonraları, tuba yerine kontrbas,
Caz 1900’lerin ilk yarısında Siyahlar ile banço yerine de gitar çalınmaya başlandı.
beyazların bir arada yaşadığı New O rleans’ta Melodinin ritmini cazın ana öğesi olan temel
gelişti. Siyahlar arasında müziğin çok önemli vuruş oluşturuyordu. Öteki çalgıcılar da, be­
bir yeri vardı. Doğum, cenaze törenleri, lirli bir tem a ya da melodi çerçevesinde,
düğünler ve her türlü kutlam a, basit ama müziği yorumlayarak doğaçtan çalıyorlardı.
güçlü bir müzik eşliğinde yapılıyordu. Bu H enüz solo geleneğinin yerleşmediği bu dö­
müziği yapan topluluklar önceleri yalnızca nem de, melodiyi kuran trom petçi, trom boncu
trom bon, trom pet ve klarnet çalarken, daha ve klarnetçi hem birbirleriyle ilişkili, hem de
sonraları kapalı yerlerde, lokantalarda, dans bağımsız olarak doğaçtan, serbest bir biçimde
salonlarında müzik yapmaya ve değişik çalgı­ çalarlardı. Günüm üzün büyük caz toplulukla­
lar kullanmaya başladılar. Dönem in ilk caz rının çoğunda, melodiyi kuran bölüm en çok
müziği örnekleri, senkop denilen aksak rit­ 14 çalgıdan oluşur; doğaçlama ise yalnızca
miyle bilinen ragtime; hüzünlü ve ağır tem po­ soloyla sınırlandırılmıştır.
lu blues\ Siyahlar’ca kilise ayinlerinde söyle­
nen ilahilerdir. Caz Üsluplarının Gelişimi
Bu topluluklar genellikle davul, piyano, New O rleans’ın çok çeşitli müzik türlerinin
banço, trom pet (ya da kornet), trom bon ve birbiriyle kaynaşması sonucunda “New
Melody Maker

Louis A rm strong'un müzik topluluğunda görüldüğü gibi cazın dört temel çalgısı trom bon, trompet, klarnet
ve kontrbastır. Trompet çalan Arm strong cazın yaygınlaşıp sevilmesini sağlamıştır.
138 CAZ

O rleans Ü slubu” denilen müzik ortaya çıktı. yandan da piyanist A rt Tatum (1910-56),
Beyazların daha düzgün arm oniler ve melodi­ trom petçi Roy Eldridge (doğumu 1911) ve
lerle bu üslubu taklit ederek geliştirdikleri tenor saksofoncu Lester Young (1909-59) caz
müzik ise dixieland olarak tanınırdı. Am a müziğine solo doğaçlamanın yerleşmesini sağ­
dixieland Siyahlar’ın müziğindeki yaratıcılık ladılar.
ve canlılıktan yoksundu. Piyanist Jelly Roll 1930’lar ve 1940’larda üne kavuşan öteki
M orton (1885-1941) ve kornet ustası Joseph müzikçiler, vibrafoncu Lionel H am pton (do­
King Oliver (1885-1938) New Orleans üslu­ ğumu 1913), saksofoncu Johnny Hodges
bunun ilk öncüleriydi. O dönem de kurulan (1906-70) ve Coleman Haw kins’di (1904-69).
topluluklar çoğunlukla piyanist Scott Joplin’ 1940’larda, dans etmek yerine yalnızca dinle­
in (1868-1917) bestelerinden oluşan ragtime’ mek üzere yeni bir caz türü geliştirildi.
lardan başka, blues ve m arşlar da çalıyorlar­ M odern caz hareketinin ilk öncülerinden olan
dı. Bebop ya da kısaca B o p , saksofoncu Charlie
Bu ilk topluluklar kendi aralarında doğaç­ Parker (1920-55) ve trom petçi Dizzy Gillespie
lama yapan bazı müzikçilerce oluşturulm uştu. (doğumu 1917) ile başladı. Bebop son derece
Caz tarihinin en büyük trom pet ustası Louis hızlı çalman ve gereksiz notalardan arındırıl­
A rm strong (1900-71) caz müziğinde solo mış m elodilerden oluşuyordu. Bebop sonrası
geleneğinin yerleşmesini sağladı. Klasik Ne w caz müziğinde yoğun bir arayış dönemine
O rleans üslubunun katı grup geleneğini kıran girildi. Trompetçi Miles Davis (doğumu
A rm strong, yetkin sololarıyla yeni renkler 1926), saksofoncu Stan Getz (doğumu 1927)
kattığı caz müziğini, uluslararası bir dile piyanist Thelonious M onk (1917-82) ye Dave
dönüştürdü. Piyanist Earl Hines (1905-83), Brubeck (doğumu 1920) öncülüğünde cool
saksofoncu Sidney Becfiet (1897-1959) ve ja zz üslubu gelişti. Cool ja z z ’da daha önceki
trom boncu Jack Teargarden (1905-64) caz Valerie Wilmer
müziğinin solo ustaları olarak ün kazandılar.
1920’lerde kornetçi Bix Biederbecke, klar­
netçi Benny Goodm an ve 1934-39 yılları
arasında caz müziğini A vrupa’ya tanıtan ilk
m üzikçilerden tenor saksofoncu Coleman
Hawkins caz tarihini etkileyen önemli sanat­
çılardı. 1920’lerin başında kurulan New
Orleans Rhythm Kings, King Oliver, Jelly
Roll M orton, piyanist Fletcher H enderson ve
Paul W hitem an’ın kurduğu büyük caz toplu­
lukları yazılı nota kullanmaya başladılar. Bu
topluluklar daha sonraları swing olarak bili­
nen üslubu geliştirdiler.
Swing’de belirli bir kompozisyon temel
alınarak, bölümler kontrpuanla birbirlerine
karşı çalınarak bir tür “müzikli sohbet” kuru­
ABD'li alto saksofoncu Ornette Coleman 1950'lerde
luyordu. Swing 1930’larda Benny Goodm an olağanüstü bir dörtlü yönetiyordu. Orkestrada
(1909-86), Count Basie (1904-84), Artie Shaw piyano yoktu, ama tenor saksofon, davul ve
(doğumu 1910) ve caz tarihinin en önemli kontrbas yer alıyordu.
müzikçilerinden Duke Ellington (1899-1974)
tarafından doruğa ulaştırıldı. Caz o dönemde coşkulu, hızlı ve sert tonlar, “soğuk” denebi­
dans salonlarının başlıca müziğiydi. Ne var ki, lecek ölçüde dingin ve ağır bir biçime dönüş­
cazın 1930’ların sonunda ticari yanı ağır tü. 1959-60 yıllarında alto saksofoncu O rnette
basan bir müziğe dönüştürülmesi swing dö­ Colem an (doğumu 1930) ve John Coltrane
neminin sonu oldu. Swing dönem inde bir (1926-67) arm oni, ölçü ve ton kurallarını
yandan büyük orkestralar yaygınlaşırken, öte reddederek, tümüyle kuralsız doğaçlamaya

dayalı free ja zz (özgür caz) akımını başlat­
tılar.
1950-60 yılları arasında yoğunlaşan arayış
dönemindeki öbür gelişmeler M odern Caz
D örtlüsü, Bili Evans (1929-80) ve Gil
Evans’ın (1912-88) katkılarıyla gerçekleşti.
1970’lerde caz müziği elektronik aletlere
yönelmeye başladı. Aynı dönem de Chick
Corea (doğumu 1941) synthesizer, akustik ve
elektrikli piyanoyla çaldığı parçalarda ola­
ğanüstü tekniğiyle ün kazandı. Piyanist Keith
Jarret (doğumu 1945) caz müziğini senfonik
müziğe yaklaştıran doğaçlamalarıyla birçok
caz piyanisti üzerinde etkili oldu.
Caz müzikçilerinin çoğunun A BD kökenli
olmasına karşılık, caz müziği tüm dünyada
yaygınlık kazanmıştır. Fransa’dan kemancı
Stephane Grappelli ve gitarist Django Rein-
hardt Avrupa ülkelerinin yetiştirdiği önemli
caz müzikçileri arasındadır. İngiltere’den Ken
Collier, Kenny Ball, Chris B arber, Monty
Sunshine ve John D ankw orth, İsveç’ten Jan
G arbarek önde gelen caz müzikçileridir.
Caz Şarkıcıları
Cazda müzik aletleri kadar insan sesi de Cebelitarık Kayalığı, İspanya’ya alçak ve
önemlidir. İlk sesli film 1927’de çekilen, kumlu bir kıstakla bağlı olan yarımadaya
Topham güney bölümü koloniyi oluşturur ve Kuzey
20. yüzyılın en büyük caz şarkıcılarından Ella
Fitzgerald 1983'te Roma'da şarkı söylerken.
CEBELİTARIK 139
başrolde Al Jolson’un (1886-1950) oynadığı
The Jazz Singer’’dır (“Caz Şarkıcısı”). Caz
şarkıcılarının çoğu kadındır. 1920-30 yılları
arasında “blues kraliçesi” olarak ünlenen
Bessie Smith (1898-1937) ses ve yorumuyla
caz tarihinin unutulm az adları arasına girmiş­
tir. 1930’larda ve 1940’larda sesinin olağanüs­
tü anlatım gücüyle ünlenen Billie Holiday
(1915-59) ve Sarah Vaughan (doğumu 1924)
öbür önemli şarkıcılardır. Ella Fitzgerald
(doğumu 1918) sesinin az rastlanır yumuşaklı­
ğı ve yetkin tekniğiyle dünya çapında ün
kazanmıştır.
Ülkemizde ise, 1953’te profesyonel olarak
caz müziği çalmaya başlayan davulcu Erol
Pekcan, ilk caz şarkıcısı Sevinç Tevs, besteci
A rif M ardin caz müziğinin tanınmasını ve
yaygınlık kazanmasını sağlayan öncülerdir.
CEBELİTARIK, A kdeniz’in batı ucunda yer
alan bir İngiliz kolonisidir. A kdeniz’i Atlas
Okyanusu’na bağlayan Cebelitarık Boğazı,
A vrupa’yı A frika’dan ayırır. En dar yeri 15
km olan boğazda yüzey akıntısı doğuya,
A kdeniz’e doğrudur. Bir kireçtaşı dağı olan
adını verir. Yarım adanın 5 km uzunluğundaki
Cephesi^olarak adlandırılır. Yarım ada kuzey-
güney doğrultusunda uzanarak Cebelitarık
Körfezi’nin doğu kıyısını oluşturur.
Cebelitarık Kayalığı Kuzey C ephe’den di­
key olarak 426 m etreye yükselir. Bu kayalık
güneyde basam ak basamak denize doğru ine­
rek iki küçük yayla oluşturur. Doğu yüzü
oldukça sarp olan kayalığın batısı deniz
düzeyinden 120 m etre yüksekliğe ulaşır; son­
ra, üzerinde Cebelitarık kentinin kurulduğu
hafif bir eğime dönüşür.
Cebelitarık’ta kışlar yumuşak, yazlar sıcak
ve neredeyse yağışsız geçer. Hiçbir ırmak ya
da su kaynağı yoktur. Yarım adanın doğusun­
daki yağmur suyu toplam a havzasında biriken
sular kayalığın içine oyulmuş olan büyük
depolara gönderilir. Sarnıç adı verilen bu
depolarda toplanan su arıtılarak içilir. Suyun
bir bölümü de deniz suyunun damıtılmasıyla
elde edilir (bak. D a m it m a ).
Kayalıkta büyük ağaçlar yetişmez, ama
140 CEBİR
nssocıaıea rress
İspanya'nın güney ucundaki Cebelitarık lim anının
havadan görünüm ü.
500’den fazla çiçekli küçük bitki türü vardır.
Bunlardan biri olan Cebelitarık Iberisi A vru­
p a’nın başka hiçbir yerinde yetişmez. Kaya­
lık, A vrupa-A frika arasında göçen kuşlar için
bir konaklam a yeridir (bak. H a y v a n G ö ç ü ).
A vrupa’da bulunan tek yabanıl maymun türü
olan kuyruksuz ve afacan Berberi şebekleri,
kayalığın üst kesimlerinde yaşarlar.
Cebelitarıklılar’ın pek azı İspanyol kökenli­
dir. Hem en hem en tümü Katolik olan halkın
büyük çoğunluğunun ataları İngiliz, İtalyan,
M altalı, Faslı ya da Portekizli’dir. Resmi dil
İngilizce’dir. Cebelitarık’ın nüfusu 30.000’dir
(1984).
Cebelitarık, içinde gemi onarım havuzları
ve bir yat limanı olan büyük, yapay bir limana
sahiptir. Eski savunma kaleleri, kayaya oyu­
larak yapılan ve II. Dünya Savaşı sırasında
genişletilerek 16 kilometreye ulaşan bir tünel
ağıyla birleştirilmiştir. Yeraltındaki bu tesis­
lerde bir hastane, elektrik üretim birimleri,
atölyeler ve petrol depoları vardır. Kayalığın
oyulması sırasında çıkan kayalar, Cebelitarık
Körfezi içine doğru uzanan uçak pistinin
yapımında kullanılmıştır.
Cebelitarık bir İngiliz kolonisidir, ama sa­
vunma dışındaki her konuda özerktir. İngilte­
re ’nin atadığı vali yürütm enin başıdır. Tem ­
silciler meclisi dört yılda bir seçilir. Başbakan
ve bakanlar, temsilciler meclisinin çoğunluğu
içinden vali tarafından atanır.
Arapça “Tank Dağı” anlamındaki Cebelita­
rık adı, İS 711’de burayı ele geçiren Arap komu­
tanı Tarık bin Ziyad’ın adından gelir. A raplar
ile İspanyollar arasında uzun savaşlara sahne
olan Cebelitarık 1462’de İspanyollar’a geçti.
1704’te İspanya Veraset Savaşı sırasında İn­
giltere C ebelitarık’ı aldıktan sonra, 1713’teki
Utrecht Antlaşması ile İspanya buranın İngi-
lizler’e ait olduğunu kabul etti. Bununla
birlikte, İspanya sonraki 70 yıl boyunca Cebe-
litarık’a yeniden sahip olmaya çalıştı. 1779’da
Fransızlar’ın yardımıyla başlatılan başarısız
bir kuşatm a, 1783’te İngiliz egemenliğinin
onaylandığı bir antlaşma ile sona erdi.
Cebelitarık 1830’da resmen bir koloni oldu.
1869’da Süveyş Kanalı’nın açılması burayı
Hindistan ve Uzakdoğu yolunun savunulma­
sında çok önemli bir konum a getirdi. Dünya
savaşları boyunca Cebelitarık oldukça işlek
bir deniz üssü durumundaydı.
II. Dünya Savaşı’ndan sonra İspanya Ce-
belitarık’ı geri almak için baskısını sürdürdü,
sınır boyunca mal ve araç geçişini engellem e­
ye başladı. 1985 Şubat’ında İspanya tüm
sınırlamaları kaldırarak, Cebelitarık’ın siyasal
geleceğini görüşmeler yoluyla belirlemek ko­
nusunda İngiltere ile anlaştı.
Cebelitarık’ın başlıca gelir kaynakları tu­
rizm ve ticarettir. G elir kaynaklarının en
önemlisi limanı ziyaret eden gemilere satılan
yakıttan elde edilen gelirdir.
CEBİR, matematiğin en temel dalıdır; çünkü
en basit aritm etik işlemlerden, en karmaşık
diferansiyel ve integral hesaplarına kadar
matematiğin bütün öteki dallarında uygula­
nan genel kuralların belirlenmesinde cebir
kullanılır (bak. MATEMATİK). Klasik cebir,
aritmetik yöntemleri simgelerle gösterilen de­
ğişik niceliklere uygulayarak genelleştirir ve
genişletir. Klasik cebrin yanı sıra, soyut m ate­
matiksel yapıları konu alan modern cebir
vardır. Klasik cebrin aksiyomlarından farklı
aksiyomları temel alan yeni cebir türleri de
oluşturulabilir.
Klasik cebir aritm etik yöntem lerden hare­
ket eder; onları genelleştirir ve genişletir.
Örneğin iki sayının çarpımının, çarpanların
yerleri değiştiğinde aynı kaldığını hepimiz
biliriz.
3x4=4x3

Sayılar yerine harf kullanarak da bu çarpımı
yazabiliriz. Sayılardan biri yerine a , öbürü
yerine de b kullanırsak:
axb= bxa
olur. Bu eşitlik, “herhangi bir sayının başka
herhangi bir sayı ile çarpımı, çarpanlar yer
değiştirdiği zaman da hep aynı sonucu verir”
kuralının kısa yoldan yazılmasıdır. Aslında
bunu daha kısa,
ab=ba
olarak da yazabiliriz.
Sayılar yerine harf kullanıldığı zaman ge­
nellikle çarpm a işareti kullanılmaz. Benzer
biçimde, 2 x c yerine 2c yazarız.
H arflerin sayıları temsil edecek biçimde
kullanılmasında belirli kurallar geliştirilmiş­
tir. Tek, çift ve doğal sayıları aşağıdaki
biçimde sırayla yazalım.
Doğal sayılar 1 2 3 4 5 6 1 ...
Çift sayılar 2 4 6 8 10 12 14 ...
Tek sayılar 1 3 5 7 9 11 13 ...
Bu çizelgeye bakınca ilk olarak, her çift
sayının, kendi karşılığı olan doğal sayının iki
katı; ikinci olarak da, her tek sayının, karşılığı
olan çift sayıdan bir eksik olduğu görülür.
“Herhangi bir doğal sayı”yı temsil etm ek için
n harfini kullanırsak, çizelgede o doğal sayı­
nın karşılığı olan çift sayıyı, onun iki katı
olduğu için 2n biçiminde yazabiliriz. Bu
çift sayıya karşılık olan tek sayı da, onun
bir eksiği olduğu için 2n—1 biçiminde yazıla­
bilir.
Doğal, tek ve çift sayılar arasındaki ilişkiyi
harf kullanarak bu biçimde tanımlamış olm a­
mız, Ai’inci tek ya da çift sayıyı kolayca
bulabilmemizi sağlar. Örneğin, 25. tek sayıyı
bilmek istersek, n yerine 25 yazarak sonucu
kolayca buluruz.
2n—l = (2 x 2 5 ) —1=49
Soruyu tersinden de sorabiliriz. Örneğin,
101 sayısı tek sayılar sıralamasında kaçıncı
sırada yer alır? Bunu yanıtlam ak için ri’in
hangi değerinin
2#—1 = 101
eşitliğini sağladığını bulmaya çalışırız. Bunu
CEBİR 141
çeşitli yollardan bulabiliriz; ama hangi yoldan
olursa olsun bulunan sonuç
n = 51
olacaktır. Dem ek ki, 101 sayısı 51. tek sa­
yıdır.
Formüller ve Denklemler
Yukarıdaki 2n—1 = 101 örneği basit bir denk­
lemdir. Denklem iki niceliğin eşitliğini göste­
ren m atematiksel bir anlatımdır.
Formül adı verilen genel bir denklem de
bütün nicelikler yerine onları temsil eden
harfler kullanılır. Örneğin bir dikdörtgenin
alanını bulmak için uzunluğuyla (a) genişliği­
nin (6), daha açık bir anlatımla uzunluğunda­
ki birim sayısıyla genişliğindeki birim sayısı­
nın çarpıldığını biliriz. Bu, bir dikdörtgenin
alanını (^4) bulmaya yarayan form üldür (bak.
A la n v e H a c îm ) . Bu formül kısaca
A= ab
olarak yazılır.
Bir dikdörtgenin bazı büyüklüklerini bilir­
sek geri kalanlarını bulmak için bu formülü
kullanabiliriz. Bir örnek verelim: Eğer bir
dikdörtgenin alanının 42 cm2 ve uzunluğunun
7 cm olduğunu biliyorsak bu değerleri form ül­
deki yerlerine koyarak,
42=7 b
denklemini yazabiliriz. Bu denklemi çözerek
b"nin değeri bulunur. Buna benzer basit
örneklerde denklem kolayca çözülür. Am a
daha karmaşık başka denklem leri çözmek
daha zor olabilir.
İkinci dereceden bir denklemi ele alalım:
*2+7;c=25.
“a:2” , “x’in karesi” , başka bir deyişle “x ’in
temsil ettiği sayının kendisiyle çarpım ı” de­
m ektir. Öyleyse denklemimizin anlamı şudur:
“Belirli bir sayıyı kendisiyle çarpıp buna aynı
sayının 7 katını eklersek elde edeceğimiz
sonuç 25 oluyor; acaba bu sayı kaçtır?”
Bu denklemi çözmenin birkaç yolu vardır.
Önce x ’in değerinin ne olabileceğini tahmin
etm eye çalışalım; x ’in yerine 3 koyalım:
32+ (7 x 5 )= 3 0
142 CEBİR

Sonuç 25’ten büyük çıktı. Öyleyse 2’yi dene­

y = 2x
yelim:
ii
/ /
I..
22+ (7 x 2 ) = 18.
Bu kez sonuç 25’ten küçük çıktı. G örülüyor ki
2 ile 3 arasında bir sayıdır. Bu kez * yerine
d

o
W /
/
2.5 yazalım. z
/
2,52+ (7x2,5)= 23,75
sonuç 25’e oldukça yakın, ama hâlâ 25’in
/
0 1 s
-3 -

c\ı
I
altındadır. Bundan sonra deneyeceğimiz sayı
2.5 ile 3 arasında bir sayı olmalı. x yerine 2,6
yazarsak elde edeceğimiz sayı 24,96’dır. Bu l
25’e çok yakın.bir sayıdır. Öyleyse x aşağı
3
yukarı 2,6'ya eşittir.
Başka bir denklem türü iki bilinmeyenli
denklemdir. 2x+ y= 3 gibi iki bilinmeyenli bir
denklem de bilinmeyenlerden birinin alabile­
ceği her gerçek değer için öbür bilinmeye­
nin de bir gerçek değeri vardır. Bu İkili­ X
lerin oluşturduğu kümeye çözüm kümesi de­ i
I
nir. 8 ■ ■■
Başka bir denklem türü de denklem sistem­ l
/
leri’dır.
l

\
b
3x+ y= \
x -3 y = 7
\
D

gibi bir denklem sisteminde, iki bilinmeyenli A 1

iki ayrı denklemin birlikte çözümü gerekir.
Bu denklem sisteminin çözümü her iki denk­
\ 3
r "

lemin çözüm kümelerinin kesişimidir. /

Cebirde harfler yalnızca sayıları temsil et­
mez. M atem atikteki herhangi bir şey harflerle
gösterilebilir. Örneğin a \ e b iki vektör olsun:
a+b=b+a
eşitliği, toplam a işleminde, vektörlerin sırala­
rı değiştirildiğinde sonucun değişmeyeceğini
anlatır.
c=2a+b
ise, c vektörünün, a vektörünün iki katm a b
vektörünün eklenmesi sonucu elde edildiğini
gösterir.
Cebirsel Yapı
Cebrin, matematiğin öbür dallarına uygulanıp
farklı nesnelerin belirli durum larda tümüyle
aynı özellikleri gösterdiğini ortaya koyması
/
V / i- \
- 2 - 1
l a n e ğri x
Y = X2 d e n k e m i r ıin ç Dzüm k ü m e s i o
e k s e n in in ü ş t ü r ı d e k b ö l ü m d e v e r £ lir. Ç ü n k ü y
yalnızca artı değerler alabilir.
Denklemlerde değişkenlerden birinin değeri değişince
öteki değişkenin değeri de değişir. Değişkenlerin
birbirine bağlı olarak aldıkları değerler grafik olarak
gösterilebilir.
gerçekten çok ilgi çekicidir. Bunu açıklamak
için, farklı m atematiksel nesnelerle yapılan
belirli bir işlemin sonuçlarını gösteren bir
tablodan yararlanabiliriz. Örneğin, sayılar
kendileriyle ve kendileri dışındaki öbür sayı­
larla çarpılarak bir tablo düzenlenebilir. Çar-

pim tablosu adı verilen bu tabloyu hepimiz
biliriz. Bu tablo şöyle başlar:
X 1 2 3 4
1 1 2 3 4
2 2 4 6 8
3 3 6 9 12
4 4 8 12 16
Bu tabloyu kullanarak, iki sayının, örneğin
3 ile 4’ün çarpımını bulabiliriz: 3’le başlayan
satırın, üzerinde 4 yazılı sütunla kesiştiği yere
bakınca gördüğümüz 12 sayısı 3 ile 4’ün
çarpımıdır. Bu tabloda çarpm aya ilişkin ilgi
çekici özellikler görülebilir. Örneğin, belirli
bir sayının karesi olan 1, 4, 9, 16... gibi sayılar
dışındaki bütün sayılar tabloda iki kez gözük­
m ektedir. Bu, çarpm anın belirli bir özelliği­
nin sonucudur. Konumuza,
ab=ba
yazarak başlamıştık. Bu eşitlik, iki sayının
çarpımında, çarpanların yer değiştirmesinin
çarpımın sonucunu değiştirmeyeceğini anlatı­
yordu. Tabloda iki kez görülen aynı sayıdan
biri a x b 'yi öbürü b x a ’yı gösterir.
Şimdi de değişik bir çarpm a yöntemini ele
alalım. Yapacağımız çarpm ada çıkacak sonu­
cun birler basamağında bulunan sayı dışında­
ki bütün sayılarını atalım. Örneğin, 3 x 4 = 12
işleminde birler basamağındaki 2 sayısını alıp
kalanını atalım;
3x4=2
olur. İşlemi aynı yöntem le sürdürürsek
3x7=1
7x9=3
3x9=7
sonuçlarını elde ederiz. Sonra 1,3,7 ve 9
sayıları için, çarpım tablosuna benzer bir
tablo düzenleyelim:
X 1 3 9 7
1 1 3 9 7
3 3 9 7 1
9 9 7 1 3
7 7 1 3 9
CEBİR 143
Tabloya dikkat edersek ilginç bir sonuç
görürüz. Elde ettiğimiz sonuçlar yalnızca
1,3,7 ve 9’dur. (Başka sayılar kullandığınızda
da aynı sonucu alacağınızı düşünüyorsanız, 1,
2, 3, 4 sayılarını kullanarak benzer bir tablo
düzenlemeyi deneyin.)
Bir başka örnek olarak, kare biçimindeki
bir masanın çevresinde dört kişinin oturduğu­
nu düşünelim. Harflerin cebirde her zaman
sayıları temsil etmediğini biliyoruz. Bu örnek­
te, söz konusu dört kişinin yer değiştirmeleri­
ni harflerle gösterelim ve harflere aşağıda be­
lirtilen anlamları verelim.
a Herkes yerinde kalıyor,
s H erkes bir sola kayıyor,
t H erkes bir sağa kayıyor,
k H erkes karşısındakiyle
yer değiştiriyor.
Bu durum da st ne anlama gelir? Bu, s’yi
t ’nin izleyeceğini gösterir. Harflerin anlamını
düşünürsek, herkes önce bir sola, sonra da bir
sağa kayacak dem ektir. Bu durum da herkes
başlangıçtaki yerine dönecek, demek ki aynı
yerde kalmış olacaktır. Öyleyse,
s t =a
yazabiliriz. Bu örnekteki işlemin tablosunu
doldurm aya başlayalım.
a s k t
a
s a
k
t
Önce s satırında kalan boşlukları doldura­
lım. sa, herkes bir sola kayacak ve sonra aynı
yerde kalacak dem ektir. Bu ise, s’nin ifade
ettiği hareketle aynı sonucu verir. Sonraki
boşluğa geçelim: ss, herkes bir sola, sonra ye­
niden bir sola kayacak demektir. Bu ise, her­
kesin karşısındakiyle yer değiştirmesiyle aynı
şeydir. Öyleyse ss’nin sonucu k ’nin aynıdır.
Gelelim sk’ye. Bu da, herkes bir sola kayacak
ve sonra karşısındakiyle yer değiştirecek de­
m ektir. Bundan çıkacak sonuç ise t’nin, yani
herkesin bir sağa kaymasının aynı olur. Elde
ettiğimiz sonuçları tabloya işleyelim:
144 CEBİR

a s k biçiminde özetleriz. Bu eşitlik, “bir sola kay­

mak ve sonra bir sağa kaymak aynı yerde kal­
maya eşdeğerdir” anlamını taşır, k kendi ken­
s k t dini etkisizleştirir; çünkü,
kk=a
dır. a da böyledir; çünkü,
Aynı biçimde öbür boşlukları da doldurun­
ca, tamamlanmış tablo şu görünüm ü ala­ aa=a
caktır:
a s k t olur.
Bu üç özellik, m atematikçilerin grup adını
a a s k t verdiği bir yapının belirgin özellikleridir. Şim­
s s k t a di, grup olmayan bir şeyin bu üç nokta çerçe­
k k t a s vesinde nasıl bir grup haline dönüştürülebile­
Tablo 2 1 t a s k ceğini görelim.
Yeniden doğal sayıları ele alalım ve bir top­
Şiyadi konunun ilgi çekici bölümüne geliyo­ lama tablosu düzenlemek için onları birbiriyle
ruz. Eğer, tablodaki her harfin yerine aşağı­ toplayalım:
daki gibi bir sayı koyarsak; + 1 2 3 4

a —> 1 2 3 4 5
s —> 3 3 4 5 6
k -> 9 4 5 6 7
t-+ 7 5 6 7 8
O zaman bu tablo, daha önce görmüş oldu­ Bu tablo sonsuza dek uzayabilir; çünkü,
ğumuz Tablo l ’e dönüşür. Bu iki tabloyu doğal sayılar sonsuza gider. Hepsini sınaya-
oluşturan iki işlem arasında gerçek hiçbir iliş­ masak bile, iki doğal sayıyı topladığımızda ge­
ki yoktur, ama bu iki sonuç kümesi tümüyle ne bir doğal sayıya ulaşacağımız açık bir ger­
aynı özellikleri gösterir. Bu durum da, bunlar çektir. Öyleyse tablo aradığımız birinci özelli­
aynı cebirsel yapıya sahiptir denir. ği taşıyor.
Bu yapıyla ilgili olarak üç önemli özelliği Bu toplam a tablosunda acaba ikinci özellik
belirtebiliriz: var mı? Bu tabloda, ötekilere eklendiğinde
(1) Tablodaki her öğe başlangıçta ele alman etkisi olmayan hiçbir doğal sayı yoktur. Ama
nesnelerden biridir. Örneğin Tablo l ’de, işle­ tablomuza sıfırı katarsak,
me 1,3,7 ve 9’la başladık ve tabloda bunlar
dışında hiçbir şey elde etmedik. 0 1 2 3 4
+ I
(2) Ötekilerle birleştiğinde onları etkilem e­
yen bir sayı ya da harf her zaman vardır. Buna 0 0 1 2 3 4
etkisiz öğe denir. Tablo l ’de, l ’in bu nitelikte 1 1 2 3 4 5
bir sayı olduğu açıkça görülüyor. 1 sayısı bil­
tablo ikinci özelliği de kazanır. Herhangi bir
diğimiz basit aritm etikteki çarpma işleminde
doğal sayıyı rı ile gösterirsek, rı+0=n olur.
de böyledir; l ’le çarpm ak hiçbir şeyi değiştir­
Üçüncü özellikte durum biraz daha karm a­
mez. Tablo 2’de ise etkisiz öğe a ’dır.
şıktır. Bir doğal sayıyı, örneğin 5’i ele alalım.
(3) H er sayı ya da harf için, onun etkisini
Tabloda, 5’in eklenmesinin etkisini ortadan
ortadan kaldıran, onun yaptığını tersine çevi­
kaldıracak başka bir doğal sayı yoktur. O ne­
ren bir öğe vardır. Örneğin Tablo 2’de, s (sola
denle,
kayma) t ’nin (sağa kayma) etkisini ortadan
kaldırır. Bunu *+5=0
st= a denklemini de çözemeyiz.

Yeni bir tür sayı tanım layarak bu güçlüğü
giderebiliriz:
-5 + 5 = 0 .
Bu denklem de kullandığımız yeni sayı “eksi
beş”tir. Böylece 5’e eklediğimiz zaman 0 elde
edeceğimiz sayı —5 olur.
H er doğal sayıya karşılık olan bir “eksi” sa­
yı vardır. Hepsinin birlikte oluşturduğu kü­
meye tamsayılar kümesi denir:
- 5 ,- 4 ,- 3 ,- 2 ,- 1 ,0 ,1 ,2 ,3 ,4 ,5 , ...
Cebrin çok ilgi çekici birçok başka uğraş
alanı vardır. M atematiğin teorem adı verilen
bazı genel yasalarını kanıtlam akta da cebir
kullanılır.
CEHENNEM bak. C e n n e t v e C ehennem .
CELALİ AYAKLANMALARI 16. ve 17. yüz­
yıllarda, A nadolu’da toplumsal ve ekonomik
yapının bozulmasından kaynaklanan ayaklan­
malardır.
Celali adı, 1519’da Yavuz Sultan Selim
dönem inde devlete başkaldıran Bozoklu
(Yozgat) Şeyh Celal’in adından kaynaklan­
mıştır. Dinsel görünümlü olan Şeyh Celal
Ayaklanması önce Tokat yöresindeki Alevi-
Türkm en halk arasında başladı. Devletin
vergi toplayan m em urlarının artan yolsuzluk­
larına karşı doğan hoşnutsuzluk kısa sürede
binlerce çiftçinin bu ayaklanmaya katılmasına
yol açtı. Köylerden kasaba ve kentlere yayı­
lan ayaklanma kanlı bir biçimde bastırıldı.
Şeyh Celal Anadolu halkı arasında büyük ün
kazandı. Bundan sonra A nadolu’da çıkan
ayaklanm alara Celali Ayaklanması, ayaklan­
macılara da Celali dendi. Celali sözcüğü
zamanla bir Osmanlı tarih terimi niteliği
kazandı. En büyük Celali Ayaklanm aları 16.
yüzyıl sonlarıyla 17. yüzyıl başlarında ortaya
çıktı.
Celali Ayaklanmaları'nın Nedenleri
16. yüzyıl ortalarında Osmanlı D evleti’nde
başlayan ekonomik ve toplum sal bunalım
ayaklanmaların temel nedenidir. Büyük coğ­
rafi keşifler sonucunda A nadolu ve Akdeniz
üzerinden geçen uluslararası ticaret yolları
eski önemini yitirdi. Buna bağlı olarak da
CELALİ AYAKLANMALARI 145
Osmanlı D evleti’nin bu ticaretten elde ettiği
gelir azaldı. Kanuni Sultan Süleyman döne­
minde (1520-66) başlayan ekonomik gerileme
devlet gelirlerinin azalmasına, paranın değer
yitirmesine, büyük bir işsiz kitlesinin ortaya
çıkmasına yol açtı. Güçlenen Avrupa devlet­
leri karşısında fetihlerin durması devletin
savaş ganimetlerinin azalmasına ve savaş gi­
derlerinin artm asına neden oluyordu. Devlet,
gelirini çoğaltmak için vergileri artırdı. A rtan
vergileri ödeyemeyen köylüler işledikleri top­
rakları bırakm aya başladılar. Devlet paraya
olan gereksinmesini giderm ek için vergi gelir­
lerinin toplanması işini mültezim denilen kişi­
lere vermeye başladı. M ültezimler kanunun
emrettiğinden daha çok vergi toplamaya giri­
şince köylüler topraklarını terk ettiler. Topra­
ğını bırakıp işsiz kalan köylülere levent denil­
di. Leventler iş bulmak için kasaba ve köylere
akın ettiler. Geçim yolu bulam ayanlar ise
eşkıyalığa başladılar.
Köylülerin yoksullaşması daha önceden
köylü çocuklarının m edreselere dolmasına yol
açmıştı. M edrese eğitimi sonunda iş bulmaları
güçleşen öğrenciler (suhte) de geçimlerini
sağlamak için silahlanıp köyleri basıyorlardı.
Osmanlı toprak düzeninin bozulması nede­
niyle Osmanlı eyalet ordusu, tımarlı sipahiler
yerine eyalet yöneticileri, beylerbeyi ve san-
cakbeylerinin hizmetinde çalışan ücretli as­
kerler olan sekbanlardan oluşturulm aya baş­
lanmıştı. Savaş sırasında düzenli aylık alan
sekbanlar barış zamanında aylıksız kalınca
eşkıyalığa başlıyorlardı.
A nadolu’da ilk büyük Celali hareketleri
m edrese öğrencilerinin yani suhtelerin toplu
olarak yol kesip, köy basıp eşkıyalık yapm ala­
rıyla başladı. M edrese bitirm elerine karşın iş
bulamayan öğrenciler Bursa, Bolu ve Samsun
yörelerinde büyük ayaklanmalar başlattılar.
D aha sonra levent ve sekban ayaklanmaları
yaygınlaştı. Bu arada Osmanlı D evleti’nin
yerel yöneticileri leventleri çevrelerinde top­
layarak halktan yolsuz olarak vergi toplamaya
ve zulmetmeye başladılar. III. M urad
(1574-95), III M ehmed (1595-1603) ve I.
A hm ed (1603-17) çıkardıkları adalet ferm an­
ları ile köylünün soyguncu, yönetici ve me­
m urlara karşı silahla m ücadele etm elerini
istedi.
146 CELLINI
Anadolu'daki Önemli Celali Ayaklanmaları
ve Önderleri
İlk tanınmış Celali önderi Bolu ve Gerede
yöresinde 1581’de ortaya çıkan Köroğlu R u­
şen’di. Önceleri bir yiğitbaşı olan Köroğlu
Ruşen’in yaşamı ve yaptıkları halk arasında
derin izler bırakmış, adına türküler yakılmış,
destanlar söylenmiştir. Köroğlu destanı soy­
guncu devlet yöneticilerine, beylere başkaldı-
ran Celali önderi R uşen’in serüvenlerinden
doğm uştur (bak. K Ö R O Ğ L U ).
1598’e kadar yöresel hareketler biçiminde
görülen Celali Ayaklanm aları Sivas ve M araş
bölgesinde ortaya çıkan Karayazıcı A yaklan­
ması ile nitelik değiştirdi. Sekban bölükbaşısı
olan Karayazıcı’ya, dirlikleri ellerinden alman
sipahiler, çiftbozan köylüler, işsiz kalan sek­
banlar, yönetim den hoşnut olmayan beyler,
paşalar katıldılar. Önceki Celali toplulukları­
na göre çok kalabalık olan Karayazıcı ve
yandaşları köylerle yetinmeyip, kasaba ve
kentlere de saldırıp halkı soydular. Karayazıcı
üzerine gelen Osmanlı ordusu karşısında T o­
k at’a çekildi ve 1601’de Canik’te (Samsun)
öldü. Karayazıcı’nın ölüm ünden sonra ayak­
lanma kardeşi Deli H asan’ın önderliğinde
gelişti. O rta A nadolu’ya egemen olan Deli
H aşan üzerine gönderilen Osmanlı ordusunu
K ütahya’da kuşattı ve güç durum a düşürdü.
Devlet bu Celali önderinden ancak onu paşa
yapıp Bosna Beylerbeyliği’ne atayarak kurtu-
labildi. Am a Celali A yaklanm alarının insan
kaynağını oluşturan işsiz kitleler devletin bo­
zulan düzeni yüzünden ortada kaldıklarından
kargaşa dinmedi. Büyük Celali önderlerine
devlet görevleri verilerek ayaklanmaları ön­
leme siyaseti olayları alevlendirdi. 1603-07
arasında Celali Ayaklanmaları A nadolu’yu tü­
müyle kapladı. Bu dönemin en büyük Celali
önderleri Tavil A hm ed, Canbulatoğlu ve Ka-
lenderoğlu’dur. Bu yıllar A nadolu’da devlet
otoritesinin ortadan kalktığı, köylülerin can­
larını kurtarm ak için ıssız yerlere, dağlara
çekildikleri “büyük kaçgunluk” denilen yıl­
lardır.
1606’da Avusturya seferi bitince sadrazam
Kuyucu M urad Paşa Celali A yaklanm alarını
bastırm ak üzere büyük bir orduyla A nadolu’
ya geçti. 1610’a kadar yapılan savaşlarda pek
çok Celali öldürüldü ve “büyük kaçgunluğa”
yol açan ayaklanm alar bastırıldı. 1622’de E r­
zurum Valisi Abaza M ehmed Paşa yeni bir
ayaklanma başlattı. Bu ayaklanma yedi-sekiz
yıl sürdü ve güçlükle bastırılabildi.
Sultan Deli İbrahim dönem inde (1640-48)
Sivas Valisi V ardar Ali Paşa ve İsparta
yöresinde Kara Haydaroğlu ve Katırcıoğlu
ayaklanmaları görüldü. Baş edilemeyen Ka-
tırcıoğlu devlet görevi aldı ve Karaman Bey­
lerbeyliği’ne kadar yükseldi.
Köprülü M ehmed Paşa’nın sadrazamlığı
zamanında 1658’de ayaklanan Abaza Haşan
Paşa’ya da devlet görevi verildi. A nadolu’da
17. yüzyıl ortalarından sonra görülen yerel
Celali toplulukları da II. Viyana K uşatm asın­
dan sonra Avusturya ve m üttefiklerine karşı
sürdürülen savaşlarda askere gereksinim ol­
duğundan ordu hizmetine alındılar.
Celali Ayaklanmalarının Sonuçları
Osmanlı toprak düzeninde başlayan değişim
bu ayaklanmalar sonunda hızlanmıştır. Ağır
vergileri ödeyemez durum a gelen ve “büyük
kaçgunluk”ta canını kurtarm ak için köylerini
terk eden çiftçilerin toprakları mültezimlerin,
yerel devlet yöneticilerinin eline geçti. Bu
dönem de vergilerini ödem ek için yüksek faiz­
le borçlanan köylüler de topraklarını işleme
hakkını tefecilere devretm ek zorunda kaldı­
lar. Osmanlı toprak düzeninin belkemiğini
oluşturan tım arlı sipahilik önemini yitirdi.
Ayaklanmaların yol açtığı güvensizlik ortamı
kırsal bölgelerde yaşayan halkın kentlere göç
etm esine ya da yollardan uzak, ulaşılması güç
yerlerde yeni köyler kurmasına yol açtı.
Tarımsal üretim düştü, kıtlık ortaya çıktı.
Tarım ürünlerinin fiyatları yükseldi. Yüzbin-
lerce insan canını, malını yitirdi. Birçok kent,
kasaba ve köy yıkıma uğradı.
CELLINI, Benvenuto (1500-1571). Kuyum­
cu olarak yetişen İtalyan Benvenuto Cellinî
daha sonra heykelciliğe yöneldi. 1562’de kale­
me aldığı ve ilk kez 1728’de yayımlanan
özyaşamöyküsü yalnızca Rönesans dönem in­
de yaşamış büyük bir sanatçının yaptıklarıyla
sınırlı değildir. Bu, insanların zayıf ve gülünç
yanlarını göstermesini bilen, dönemin ahlak
anlayışını ve görgü kurallarını eleştiren bir
yapıttır. Cellini yer yer kendini övm ekten
 CELLINI 147

Cellini'nin en önemli
yapıtlarından çoğu
kaybolmuştur. Resimde
önden ve arkadan
görülen, elinde
Medusa'nın başını tutan
Perseus heykeli 1554'te
tamamlandı. Yapımı
dokuz yıl süren bu yapıt,
Cellini'nin
özyaşamöyküsünde
ayrıntıyla anlattığı döküm
tekniklerinden
yararlanılarak
gerçekleştirilmiştir.

kaçınmaz ama anlatımı dürüsttür. Kitap. ğu yeğledi ve 15 yaşındayken bir ustanın

Goethe tarafından A lm anca’ya çevrilmiş, da­
ha sönra Berlioz’un Benvenuto Cellini opera­
sına kaynaklık etmiştir. Cellini’nin altın ve
tunçtan döktüğü heykellerin çoğu kaybolmuş,
değerli m adenlerden yaptığı pek çok işi de
sonradan eritilmiştir. Buna karşılık kitabı,
kendi dönemini en iyi anlatan bir yapıt olarak
günümüze kadar gelmiştir.
Cellini Floransalı bir müzisyen ve mimarın
üçüncü oğludur. Babası oğlunun flüt çalmayı
öğrenmesini istediyse de Cellini kuyumculu­
yanında çalışmaya başladı. Bir yıl geçmeden
sokaklarda kavga çıkardığı için Floransa’dan
kovulunca, Siena’ya giderek başka bir ku­
yumcunun yanma girdi. Birkaç yıl sonra
Floransa’ya dönmesine izin verildi. Cellini
Papa VII. Clemens’in koruması altına girdi.
Zam an zaman Floransa ve V enedik’e geziler
yaptı. 1523’te Floransa’da başka bir kavgaya
karışan Cellini’nin idamına karar verildi.
Rom a’ya kaçmayı başaran Cellini 1527’de
R om a’yı yağmalayan İspanyollar’a karşı kenti
148 CELSIUS

savunanlar arasında yer aldı ve papa tarafın­ Santigrat olarak da adlandırılan bu ölçek
dan ödüllendirildi. 1529’da kardeşinin katilini dünyanın her yanında, özellikle bilimsel öl­
öldürdüğü için R om a’dan kovuldu. Bundan çümlerde kullanılır. Daha önce kullanılan
sonraki 10 yılı İtalya’nın çeşitli yörelerine sıcaklık ölçeğini Danzigli (günümüzde Polon­
gezilerle geçti. Kavgalar ve çekişmeler de ya­ ya’daki G dansk) bir Alman fizikçi olan
şamından eksik olmadı. Daniel Fahrenheit (1686-1736) 1714’te geliş­
Cellini 1540’tan 1545’e kadar Fransa Kralı tirmişti. Çalışmalarını daha çok H ollanda’da
I. François’nm koruyuculuğu altında çalıştı ve yürüten Fahrenheit’ın adıyla anılan bu ölçek
altından döktüğü en yetkin yapıtlarından ba­ suyun donm a noktasını 32°F, kaynama nokta­
zılarını o dönem de gerçekleştirdi. Bunlar sını da 212°F olarak gösterir.
arasında, I. François için yaptığı mine ve altın Celsius 1742’de farklı bir sıcaklık ölçeği
kaplam a tuzluk da vardır. Rönesans kuyum­ geliştirdi. Sıcaklık ölçümüne temel olarak,
culuk sanatının özgün bir örneği olan bu suyun sıvı halde bulunduğu sıcaklık aralığını
tuzluk Viyana’daki Sanat M üzesi’ndedir. aldı ve bu aralığı, Fahrenheit’ın yaptığı gibi
Cellini’nin bu sırada yaptığı büyük heykeller­ 180 değil 100 eşit parçaya (dereceye) ayırdı.
den biri de Fontainebleau’daki sarayın girişi Aslında Celsius, buzun erime noktasını 100,
için hazırladığı Fontainebleau Perisi adlı tunç­ suyun kaynama noktasını 0 olarak kabul
tan yapıttır ve Paris’teki Louvre M üzesi’nde etmişti. Daha sonra 0 ile 100 yer değiştirdi.
sergilenm ektedir. Cellini daha sonra Paris’in
önde gelen kişileriyle çatıştı ve Floransa’ya
geri döndü. Heykeltıraşlıktaki ünü azalmaya
başlayınca yazmaya yöneldi. Özyaşamöykü­
sünün yanı sıra, kendisi ve sanatına ilişkin bir
başka ilginç biîgi kaynağı olan Due Trattati
deirOreficeria e della Scultura’yı (1565;
“Kuyumculuk ve Heykel Üzerine İki D ene­
m e”) yazdı.
Cellini’nin günümüze kalan başlıca heykeli
bugün I;loransa’da bulunan, elinde M edusa’
mn başını tutan tunçtan Perseus\\ıx. Bu hey­
kel gösterişli ve işçilik bakım ından kusursuz­
dur. New Y ork’taki M etropolitan Sanat M ü­
zesi’nde bulunan iki zarif kupayı da Cellini’
nin yaptığı sanılmaktadır.

CELSIUS, Anders (1701-1744). U ppsala’da

doğan ve çalışmalarını, bu kentte gerçekleşti­
ren İsveçli fizikçi ve astronom A nders Celsius
1730’da Uppsala Ü niversitesinde astronomi
profesörü oldu. Yapımı 1740’ta tam amlanan
Uppsala Gözlemevi’ni kurarak yaşamının son
dört yılında orada çalıştı. Biri D ünya’nın
G üneş’e üzaklığımn hesaplanm asına yarayan
yeni bir yöntem e, öbürü D ünya’nm biçimini
saptam aya yönelik gözlemlere ilişkin iki as­
tronom i kitabı yazdı. P ü n y a ’nm kutuplarda
hafifçe basık olduğunu gözlem yoluyla bulan
ilk bilim adamlarından biri oldu.
Günümüzde termometrelerde, Anders Celsius ve
Celsius günümüzde kendi adını taşıyan Daniel Fahrenheit'ın geliştirdikleri sıcaklık ölçekleri
sıcaklık ölçeğinin bulucusu olarak tanınır. kullanılır.

Başlangıçta bu ölçeğe, “yüz adım ” anlam ın­
daki Latince cerıtum gradus'tan gelen santi­
grat ölçeği denmişti. Am a 1948’de toplanan
uluslararası konferansta, bilim adamları Fah-
renheit ölçeğinde olduğu gibi bu ölçeğe de
bulucusunun adını verdiler. Günüm üzde bu
ölçek Celsius sıcaklık ölçeği olarak adlandırı­
lır. Ölçeğin bölümlerine Celsius derecesi de­
nir ve °C olarak yazılır.
Bilim adamları Celsius ölçeğinin Fahren-
heit ölçeğinden daha uygun olduğunu saptadı­
lar ve bu ölçek 0°C’den küçük ve 100°C’den
büyük sıcaklıkları da gösterecek biçimde ge­
nişletildi. Günüm üzde Fahrenheit ölçeği
A B D ’de ve K anada’da bilimsel olmayan sıra­
dan ölçüm lerde, Celsius ölçeği ise dünyanın
öteki ülkelerinde yaygın olarak kullanılm ak­
tadır.
Celsius ölçeğiyle verilmiş bir sıcaklığı Fah­
renheit ölçeğine dönüştürm ek için, Celsius
derecesini 9’la çarpıp, 5’e bölmek ve 32
eklem ek gerekir. Fahrenheit derecesini Cel­
sius derecesine çevirmek içinse, Fahrenheit
derecesinden 32 çıkarılır, sonuç 5’le çarpılıp
9’a bölünür.
CEM, Cemil (1882-1950). Çağdaş Türk kari­
katür sanatının ilk ustası sayılan Cemil Cem
İstanbul’da doğdu. Daha küçük yaşlardayken
yapmaya başladığı resimler aile ve yakın
çevresindeki sanattan anlayan kişilerin dikka­
tini çekiyor, beğeniliyordu. O rtaöğrenim i­
ni İstanbul’da tam am ladıktan sonra gene
aynı kentte hukuk öğrenimi görmeye başla­
dı. Bu sırada mem ur olarak hariciye
nezaretine (dışişleri bakanlığı) girdi. 1903’te
yükseköğrenimini tamamlayınca kendisine
yurtdışında görev verilerek Fransa’ya gönde­
rildi. Görevini Fransa’nın çeşitli kentlerinde,
daha sonra Paris’te sürdürdü. Bu arada Paris’
te siyasal bilimler öğrenimi gördü. Resimle
birlikte karikatürle de ilgilenen Cem karika­
türün bir sanat olduğunu Paris’te anladı.
Fransız karikatürcülerinin etkisiyle başladığı
karikatürleri ilgi gördü ve mizah dergilerinde
yayımlandı. Am a bu dönem de, dostları ve
kendisi için çizen bir karikatür sanatçısı ola­
rak kaldı. Bu arada Osmanlı D evleti’nde
siyasal değişmeler oluyordu. 1908’de II. Meş­
rutiyet ilan edilmiş ve basın üzerindeki baskı­
CEM 149
Turgut Çeviker Arşivi
Feyhaman Duran'ın fırçasından Cemil Cem (1882-
1950).
larla birlikte II. A bdülham id’in koyduğu kari­
katür yasağı da kalkmıştı. Cem , 1908’de ya­
yımlanmaya başlayan ve Türkiye’nin ilk önem­
li mizah dergilerinden biri olan Kalem'e Av­
rupa’dan karikatürler göndermeye başladı.
C em ’in çizdikleri o zamana kadar çizilenler-
den farklıydı. Karikatürleri yalnızca çizgiye
dayanmıyor altyazıya da önem veriyordu. Bu
arada Türkiye’ye geldi ve tekrar görev alarak
A vrupa’ya gitti. Cem ülkesindeki güncel
siyasal gelişmeleri A vrupa’dan izleyemediğini
düşünerek 1910’da görevini bırakıp İstanbul’a
döndü. Aynı yıl ünlü mizah dergisi Cem'i
çıkarmaya başladı. A rtık tek uğraşı karikatür
olmuştu. Derginin ilk sayısında “Biriki Söz”
başlığı altında yazdığı önsözde, karikatürün
hem söz sanatı olarak edebiyata, hem de
çizgiye dayandığını; ince bir alay taşımadan
ve becerili bir çizgi sergilemeden karikatür
olamayacağını vurguluyordu. G erçekten de,
özellikle portre karikatürlerinde sanatının do­
ruğuna ulaşıyordu. Devlet adamlarının portre
karikatürlerinde kişiliklerinin ve dış görünüş­
lerinin en belirgin yanlarını ustaca yansıtıyor­
du. II. Balkan Savaşı sırasında cepheden ye­
nilgi haberi gelmeye başlayınca Cem 1912’de
dergiyi kapattı ve A vrupa’ya gitti. Kur­
tuluş Savaşı’nm başladığı yıllarda A vrupa’
daydı. Savaş sürerken yurda döndü ve İs­
tanbul Sanayi-i Nefise M ektebi’nde (bugün
Mimar Sinan Üniversitesi) m üdürlük yaptı.
150 CEMAL NADİR

1927’de dergisi Cerrii yeniden yayımlamaya

başladı. Vergilerin ağır olmasını eleştiren bir
karikatürü nedeniyle yargılanıp bir yıllık ha­
pis cezasına çarptırıldıysa da temyiz m ahke­
mesi Cem ’i akladı. Am a o dönemin bakanla­
rından Recep Peker’i konu alan bir karikatü­
rü nedeniyle dergisi 1928’de kapatıldı ve
karikatür yayımlaması yasaklandı. Bir süre
İstanbul Belediye Şehir Meclisi üyeliği yaptık­
tan sonra evine çekilen Cem zamanını resim
yapmaya ayırdı.
Cem karikatürlerinde genellikle Türkiye’
nin siyasal yaşamını konu alır. II. Abdülha-
mid’in baskıcı yönetimi, İttihat ve Terakki
döneminin yolsuzlukları ve içinde değişik
görüşte kişileri barındıran m uhalefetteki H ür­
riyet ve İtilaf Fırkası’nın tutum u, sözünü
sakınmayan sanatçının eleştirilerinden kurtu­
lamamıştır. Çizgilerindeki gerçekçilik ve ince
mizah anlayışı daha sonra birçok karikatür sa­
natçısını etkilemiştir. Cem’in 1909’da yayımla­
dığı adsız bir karikatür albümü vardır. Anadolu Yayıncılık Arşivi
Ayrıca Cem ’le ilgili, karikatürlerini de içeren
bazı inceleme ve araştırm a kitapları yayımlan­ Cemai Nadir ve yarattığı ünlü Amcabey tipi.
mıştır.
çisinin yanında çıraklık yaptı. İş dönüşü eve
CEMAL NADİR (1902-1947). Çocuklar için yorgun gelmesine karşın geceleri büyük bir
çizdiği “Dede ile T orun” tipiyle çocuklar tutkuyla resim yapıyor, bundan mutlulük
kadar yetişkinleri de güldüren ünlü Türk duyuyordu. A m a, aşırı yorgunluk ve bakım ­
karikatürcüsü Cemal N adir’in soyadının “G ü­ sızlık sağlığını bozmuştu. Bunun üzerine işin­
ler” olması ilginçtir. “N adir” sözcüğünün “az; den ayrılarak bir tabela atölyesi açtı ve tabela
ender” anlamına geldiğini düşünürsek, kari­ ressamlığına başladı. Bu arada ilkokullarda
katürleriyle herkesi güldüren Cemal N adir’in ücretli olarak resim öğretmenliği yapıyordu.
kendisini, bir kelime oyunuyla “az güler” diye İstanbul’da yayımlanan mizah dergilerine
nitelediği sanılabilir. Oysa Cemal N adir, fo­ gönderdiği karikatürlerin ilki 1920’de Diken
toğraflarından da anlaşıldığı kadarıyla gözle­ dergisinde yayımlandı. Bir süre İstanbul’da
rinin içi bile gülen bir insandı. çalışmayı denedi. Geçimini sağlayamayınca
Cemal Nadir aynı zam anda hattat (eski yazı tekrar Bursa’ya döndü. 1928’de A kşam gaze­
sanatçısı) olan küçük bir m em urun çocuğuy­ tesinden Cemal N adir’e, gazeteye her gün
du. İlkokulu doğduğu yer olan Bursa’da karikatür çizmesi önerilince tekrar İstanbul’a
okudu. O rtaokulu Bilecik’te bitirdikten sonra gitti ve uzun yıllar sürdüreceği günlük gazete
girdiği sınavda A lm anya’da mühendislik eğiti­ karikatürcülüğüne başlamış oldu. Günlük ka­
mi yapma hakkını kazanmıştı. A m a, babasın­ rikatürlerin yanı sıra, yarattığı “A m cabey” ,
dan da etkilenerek küçüklüğünden beri yazı “D alkavuk” , “Salom on” , “Yeni Zengin” ,
sanatıyla da uğraşan ve ressam olmak isteyen “İyimser ve K ötüm ser” gibi tipler çok sevil­
Cemal Nadir İstanbul Sanayi-i Nefise M ekte­ miş, ilgiyle izlenir olmuştu. Günlük gazete
b in in (bugün M imar Sinan Üniversitesi) sına­ karikatürlerini II. Dünya Savaşı yıllarında
vına girdiyse de kazanamadı. D ar gelirli Cumhuriyet gazetesinde sürdürdü. 1941’de
ailesinin geçim yükünü hafifletmek için önce Vedat Günyol ile birlikte yayımladığı A rk a ­
bir kasnakçıda, daha sonra bir m akine tamir- daş adlı çocuk dergisinde çocuklara yönelik

karikatürler çizdi. Bunlardan “D ede ile T o­
run” adlı karikatürlerinde kuşaklar arası çeliş­
kiyi sergiliyordu. Haftalık ve aylık dergilerde
yayımlanan karikatürlerinin yanı sıra 1942-44
arasında Am cabey adlı ünlü mizah dergisini
çıkardı. Çok yönlü bir sanatçı olan Cemal
Nadir birçok radyo skeci ve Yüzkarası (1949)
adlı bir oyun da yazdı ve bu oyun sahnelendi.
Çocukluğundan beri tutkuyla sürdürdüğü re­
sim çalışmalarına hiç ara vermedi. Öldüğü
zaman “Mizahın M atem i” diye yazılar yazıl­
mış, halk tarafından çok sevilen sanatçının
cenazesine büyük bir kalabalık katılmıştı.
Cemal N adir’in çizdiği Amcabey, tombul
yanaklı, şişman, melon şapkalı, gülünce ya­
nakları şişen, burnunun üstünde kelebek göz­
lüğüyle çok şirin ve zeki bir tiptir. Amcabey,
sözünü sakınm adan söyleyen çağdaş bir Nas-
reddin Hoca gibidir. Toplumdaki bozuklukla­
rı, gülünç durum ları, ikiyüzlü, çıkarcı tipleri
alaya alır. Cemal Nadir dalkavukluk yaparak
çıkarını kollayan kişiliksiz insanları “D alka­
vuk” , sonradan görme zenginleri “Yeni Z en­
gin” , toplum daki eğitim . eksikliğini “A k ’la
K ara” tipleriyle sergiledi. Çocuklara çok
önem veren sanatçı, “Dede ile T orun” adlı
karikatürlerinde yeni ile eskinin, bilgi ile
bilgisizliğin çelişkisini ustaca yansıttı. Torun
yeni ve çağdaş olanı, bilgiye dayalı bir yaşamı,
Dede ise eskiyi, bilgisizliği, geleneklere körü
körüne bağlı kalmayı simgeliyordu. Am a
D ede’yi T orun’dan çok şey öğrenen bir insan
olarak çizdi.
Cemal Nadir, karikatürlerinde zor koşullar
içinde yaşayan halkı yansıtmayı amaç edin­
mişti. H ayat pahalılığı, işçi ve mem ur gibi dar
gelirli insanların geçim zorlukları, bunun kar­
şısında varlıklıların tüketici yaşamları karika­
türlerinde çok sık rastlanan konular oldu.
Ö rneğin, arm utun halkın satın alma gücünü
aşan bir fiyata yükselmesi üzerine. Cemal
Nadir in karikatürü, bir kilo arm ut satın almış
bir adamın çevresinde, ona ilgi, kıskançlık ve
hayranlıkla bakan kalabalığı gösteriyordu.
Cemal Nadir iç ve dış siyasetle ilgili olarak da
çok etkili karikatürler çizdi. Yoksul ülkelerin
zengin ülkelerce sömürülüşünü eleştirdi.
“Devletler H ukuku” adlı karıkütüründe asla­
nın ağzında tilki, tilkininkinde kartal, kartalın
ağzında fare, fareninkinde kertenkele, ker­
CEMAL PAŞA 151
tenkelenin ağzında kurbağa, kurbağanınkin-
de örüm cek, örümceğinkinde karasinek çize­
rek güçlünün güçsüzü egemenliği altına alm a­
sını çarpıcı biçimde gösterdi.
Günlük gazete karikatürcülüğünü başlatan,
karikatürcüler üzerinde derin bir etkisi olan
Cemal N adir’in karikatürleri A m cabey’e Göre
(1932), Karikatür A lbüm ü (1933), Karikatür
A lbüm ü (1939), A k ’la Kara (1940), D alkavuk
Karikatür A lbüm ü (1943), Seçme Karikatürler
A lbüm ü (1944), Harp Zenginleri Karikatür
A lbüm ü (1945), Siyasi Karikatürler A lbüm ü
(1946) ve Am cabey A lbüm ü (1946) gibi al­
bümlerde derlenmiştir.
CEMAL PAŞA (1872-1922). Asıl adı Ahm ed
Cemal olan Cemal Paşa, Osmanlı D evleti’nin
son dönemlerinde siyasal yaşama damgasını
vuran İttihat ve Terakki Cem iyeti’nin önder-
lerindendir. 1908’de II. M eşrutiyet’in ilanın­
dan I. Dünya Savaşı’nın sona erdiği 1918’e
kadar askeri ve devlet yönetimiyle ilgili
önemli görevlerde bulunan Cemal Paşa özel­
likle 1913-18 arasında Osmanlı D evleti’nin iç
ve dış siyasetini belirleyen kişilerden biriydi.
Babası ^skeri eczacı olan Ahm ed Cem al,
Midilli A dası’nda doğdu. 1890’da Kuleli A s­
keri Lisesi’ni, 1893’te H arp O kulu’nu, 1895’te
de H arp Akadem isi’ni bitirerek kurmay yüz­
başı rütbesiyle orduya katıldı. Bu yıllar II.
Abdülham id’in baskıcı yönetimine karşı Jön
T ürkler’in meşrutiyeti yeniden kurm ak için
mücadele ettikleri ve örgütlendikleri yıllardı
(bak. A BD ÜLHAM İD II; B İRİN Cİ VE İKİNCİ M E ŞR U T İ­
YET; JÖ N T Ü R K L E R ). Kolağası (önyüzbaşı) Ce­
mal Bey Selanik’te bulunan 3. Ordu redif
(yedek) tümeni kurmay başkanlığı sırasında
İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne girdi ve yaşa­
mının sonuna kadar da bu kuruluşa bağlı
kaldı. O yıllarda çalışmalarını gizli yürüten
İttihat ve Terakki Cem iyeti’nin ordu içinde
örgütlenmesini üstlendi.
1905’te binbaşı olan Cemal Bey bir yıl
sonra Rumeli demiryolları müfettişliğine
atandı. Görevi gereği yolculuk ediyor, R u­
meli yöresini dolaşıyordu. Bu da cemiyet
adına rahatça çalışmasına, örgütlenmeyi sağ­
lamasına olanak sağladı. Bu dönemde cemi­
yetin bölük adı verilen yerel birimlerini örgüt­
ledi.
152 CEMAL PAŞA

II. M eşrutiyet’in ilan edilmesi üzerine Sela­ çekilmek zorunda kaldı. Ekimde miralaylığa
nik’teki İttihat ve Terakki Cemiyeti genel (albay) yükseltilen Cemal Bey dağılan kuv­
m erkezinin İstanbul'a gönderdiği 10 delege­ vetlerini toplarken hastalanarak İstanbul’a
den oluşan temsil heyetinde yer aldı. A rdın­ döndü. Aralık 1912’de İstanbul menzil m üfet­
dan da cemiyetin genel merkez üyeliğine tişi ve ordu idare reisi oldu.
seçildi. Aynı yıl kaymakamlığa (yarbay) yük­ 23 Ocak 1913’te, hükümeti devirmek am a­
selen Cemal Bey meşrutiyetin getirdiği yeni­ cıyla düzenlenen ve Babıâli Baskını diye
likleri ve ortaya çıkan değişicileri devlet adlandırılan girişimin başarıya ulaşmasından
m em urlarına ve görevlilere anlatıp benim set­ sonra İttihatçıların başa geçmesi üzerine İs­
mek için kurulan Heyet-i İslahiye’nin bir tanbul Muhafızlığı’na getirildi. Bu görevi
İletişim Yayıncılık Arşivi
sırasında İttihat ve Terakki’ye karşı çıkanları
susturarak partiye destek olmaya çalıştı. Aynı
yıl mirlivalığa (tuğgeneral) yükseltildi ve artık
Cemal Paşa diye anılmaya başlandı.
1914’te önce nafıa (bayındırlık), ardından
bahriye nazırı (donanm a bakanı) olarak hü­
küm ette görev aldı. Bu görevinde donanmayı
güçlendirmeye çalıştı. Fransız yanlısı olarak
bilinen Cemal Paşa Temmuz 1914’te Osmanlı
Devleti ile Fransa arasında işbirliği sağlamak
amacıyla Paris’e gitti. Olumlu bir sonuç elde
edemeyince 2 Ağustos 1914’te yapılan Os-
manlı-Alman İttifakı’m, Alman yanlısı olan
Enver ve Talat paşalarla birlikte istemeyerek
de olsa destekledi.
Cemal Paşa I. Dünya Savaşı başladığında
Enver ve Talat paşalarla birlikte İttihat ve
Terakki’nin ve Osmanlı D evleti’nin en güçlü
üç yöneticisinden biriydi. Talat Paşa’nın sad­
İttihat ve Terakki Cem iyeti'nin önderlerinden Cemal razam, Enver Paşa’nın harbiye nazırı, Cemal
Paşa (1872-1922). Paşa’nın bahriye nazırı olarak yer aldığı 1913-
18 arasındaki hüküm ete “Üç Paşalar İktidarı”
üyesi olarak A nadolu’ya gönderildi. Bu sıra­ da denir. Osmanlı D evleti’nin I. Dünya Sava-
da 31 M art Olayı’nın çakması üzerine İstan­ şı’na girmesi üzerine Cemal Paşa bahriye
bul’a dönerek, ayaklanmayı bastırm akla gö­ nazırlığının yanı sıra Filistin’deki 4. Ordu
revlendirilen H areket OrduSu’na katıldı. komutanlığı ve Suriye askeri valiliği görevleri­
Ayaklanmanın bastırılmasının ardından da Üs­ ni de üstlendi. 1915’te ferikliğe (korgeneral)
küdar Muhafızlığı’na atandı. Bu görevinde yükselen Cemal Paşa savaşın ilk yıllarında
kısa bir süre kalan Cemal Bey Çukurova’da Suriye’de büyük bir bayındırlık çalışmasına
çıkan karışıklıkları bastırm ak üzere Ağustos girişmiş ve .toplumsal hizmetlerin düzenli ola­
1909’da A dana valisi yapıldı. B ir,yıl sonra rak yürümesini sağlamaya çalışmıştır. Ne var
hastalanarak İstanbul’a döndüyse de bu kez ki, 1915 ve 1916’da Mısır’ı İnğilizler’den almak
1911 ortalarında A rap aşiretlerinin ayaklan­ üzere girişilen ve tarihe “Kanal H arekâtı”
malarını bastırm ak amacıyla vali olarak Bağ­ adıyla geçen savaşlarda kom uta ettiği O sm an­
d at’a gönderildi. lI ordusu ağır kayıplar verince geri çekilmek
Balkan Savaşı nın çıkması üzerine Bağdat’ zorunda kaldı. İngilizler’in Filistin ve Suriye’
taki görevinden ayrılarak İstanbul’a döndü. yi ele geçirmesinin sorumlusu olarak görülen
Konya redif tüm eni kom utanı olarak 1912 Ey- Cemal Paşa ordu komutanlığından ayrılarak
lül’ünde katıldığı Balkan Savaşı’nda Bulgarlar’ İstanbul’a döndü. Ardından bahriye nazırlı­
m karşısında Vize’den Çatalca’ya kadar geri ğından da alındı. I. Dünya Savaşı nin sonunda
 CENAB ŞAHABEDDİN 153

Osmanlı Devleti yenik düşünce 2 Kasım

1918’de İstanbul’dan ayrılarak Enver ve Talat
paşalarla birlikte A lm anya’ya gitti.
A lm anya’dan SSCB’ye geçen Cemal Paşa
M oskova’da bulunduğu süre içinde A nadolu’
daki bağımsızlık hareketini destekleyerek
M ustafa Kemal ile ilişki kurdu. Daha sonra
İngilizler’e karşı bağımsızlık mücadelesi veren
A fganistan’a geçerek ordunun yetiştirilmesi
ve düzenlenmesi için çalışmalar yaptı. Eylül
1921’de SSCB yöneticileri ve Enver Paşa ile
görüşm eler yapmak üzere M oskova’ya dön­
dü. Enver Paşa’yı Ö zbekistan’da giriştiği ha­
reketlerden ve M ustafa Kem al’e karşı takın­
dığı tavırdan caydırmaya uğraştı (bak. E n v e r
P a ş a ). A fganistan’a dönerken uğradığı Tiflis’
te iki Ermeni komitacı tarafından 21 Temmuz
1922’de öldürüldü. Mezarı Kurtuluş Savaşı’n-
dan sonra Tiflis’ten Erzurum şehitliğine geti­
rildi.
Cemal Paşa uzun süre İttihat ve Terakki’
nin spor ve kültür alanlarındaki etkinliklerini
yönlendirmiş, Suriye’de bulunduğu sırada
edebiyatla ve kültür yaşamıyla da ilgilenmiş­
tir. Bölgedeki bilim adamlarını ve Ahm ed İletişim Yayıncılık Arşivi

Rasim, Falih Rıfkı (Atay) gibi gazeteci yazar­
ları ordugâhına çağırdığı bilinmektedir. A yrı­
ca bu yöredeki eski- anıtlar üzerine yaptığı
incelemeleri 1918’de Berlin’de A lte Derık-
maeler aus Syrien, Palastina und West-Arabien
(“Suriye, Filistin ve Batı A rabistan’daki Eski
A nıtlar”) adıyla yayımladı. 1913-22 arasında­
ki yaşamını içeren anıları ölümünden bir yıl
sonra 1923’te Cemal Paşa Hatıratı 1913-1922
adıyla yayımlandı. D aha sonra oğlu Behçet
Cemal bu kitabr gözden geçirerek 1959 ve
1977’de Hatıralar adıyla yeniden yayımladı.
Cemal Paşa’nın ayrıca Plevne Müdafaası
(1898) adlı bir de araştırması vardır.
CEMİL, Mesut bak. M e s u t C e m il.
CEMİL BEY (Tanburi) bak. T a n b u r i C e m îl
B ey.
CENAB ŞAHABEDDİN (1870-1934), Edebi-
yat-ı Cedide A kım ı’nın Tevfik Fikret’ten son­
ra en ünlü şairidir (bak. E d e b İYAT-I CEDİDE).
M anastır’da doğan Cenab Şahabeddin, babası
Binbaşı Osman Şahabeddin Bey Plevne Savun-
Cenab Şahabeddin Edebiyat-ı Cedide A kım ı'nın ünlü
bir şairiydi.
ması’nda şehit düşünce annesiyle birlikte İstan­
bul’a geldi. Babası gibi asker olmak istediğin­
den öğrenimini askeri okullarda sürdürerek
1880’de Gülhane Askeri Rüştiyesi’ni, 1889’da
Askeri Tıbbiye’yi bitirdi ve hekim yüzbaşı
oldu. Başarılı bir öğrenci olduğundan uzm an­
lık eğitimi için Paris’e gönderilerek burada
dört yıl deri hastalıkları konusunda çalışma
yapması sağlandı. Yurda dönüşünden sonra
Karantina İdaresi’nde, M ersin’de, R odos’ta
ve Cidde’de hekimlik yaptı. Am a Cenab
Şahabeddin’in amacı, genç yaşlardan beri ilgi
duyduğu edebiyatla ve özellikle de şiirle
uğraşmaktı. Son görevi sıhhiye müfettişliğin­
den 1914’te kendi isteğiyle emekli oldu. Daha
sonraki yıllarda Darülfünun (İstanbul Ü niver­
sitesi) Edebiyat Fakültesi’nde çeviri, batı ve
Osmanlı edebiyatı dersleri verdi. 1918’de
gazeteci yazar Süleyman Nazif ile birlikte
Hadisat gazetesini çıkardı.
Önceleri yenilik yanlısı olan Cenab Şaha-
154 CENAZE TÖRELERİ
beddin daha sonra dilde, edebiyatta eskiyi
sürdüren bir tavır almış, siyasal alanda da
tutuculuğu benimsemişti. A nadolu’da başla­
yan Kurtuluş Savaşı’na karşı olumsuz tutum u­
nu gösteren yazılarını Peyam-ı Sabah gazete­
sinde yayımlıyordu. Öğrencileri bu tutum una
tepki gösterince 1921’de okulu bırakm ak zo­
runda kaldı. Kurtuluş Savaşı başarıya ulaştık­
tan sonra tutum unu değiştirdiğini gösteren
yazılar yazdıysa da inandırıcı olamadı. B un­
dan sonra siyasetten uzak, yalnız bir yaşam
sürdürdü. Fransızca, A rapça, Farsça bilen ve
yabancı dil öğrenmeyi bir tutku haline getiren
Cenab Şahabeddin yaşamının bu döneminde
Alm anca, İtalyanca ve İngilizce de öğrendi.
Türkçe sözlük hazırlığı beyin kanamasından
ölmesiyle yarıda kaldı.
Cenab Şahabeddin’in şiire ilgisi tıp öğrenci-
siyken başlamıştı. O yıllarda şair Muallim
Naci ile tanışmış ve şiir sanatının, özellikle de
Divan şiirinin inceliklerini öğrenmeye koyul­
muştu. 15 yaşındayken şiirleri çeşitli dergiler­
de yayımlandı. D aha 17 yaşındayken de ilk ve
tek şiir kitabı olan T â m â fı çıkardı. Bu ilk
şiirlerinde olduğu gibi sonraki şiirlerinde de
Cenab Şahabeddin için ana tem a doğadır ve
doğadaki sesleri şiirlerinde yansıtmak gibi
ilginç bir amacın peşindedir. Cenab Şahabed­
din, Divan şairlerinden esinleniyordu ama,
aynı zam anda Fransız sembolist (simgeci)
şiirin etkisindeydi (bak. SEMBOLİZM). Bütün şi­
irlerini aruzla yazmasına karşılık^tek bir aruz
kalıbına bağlı kalmıyor, her dizede başka
kalıplar kullanıyordu. Serbest m üstezat deni­
len bu şiir biçiminin Tevfik Fikret’ten sonra
başarılı bir uygulayıcısıydı. 1891’de yayımlan­
maya başlayan Servet-i Fünun dergisinin yö­
netimini 1895’te Tevfik Fikret aldıktan sonra
Cenab Şahabeddin de bu derginin yazarların­
dan biri oldu.
Cenab Şahabeddin, içerik yönünden Türk
şiiri için yenilik sayılan tutum unu Edebiyat-ı
Cedide topluluğu içinde de sürdürdü ve yazı­
larıyla savundu. Ö te yandan hece veznini
küçümseyen, dilde yenileşmeye şiddetle karşı
çıkan yazılan da yayımlandı.
Türk şiirinde ilk kez bir Fransız şiir biçimi
olan sone’yi kullanan şair olarak da tanınan
Cenab Şahabeddin son şiirlerinde yalınlaş­
maya özen gösterdi.
Cenab Şahabeddin gezdiği yerlerle ilgili
izlenimlerini, Hac Yolunda (1909), A fak-ı
Irak (1915), Avrupa Mektupları (1919), m a­
kalelerini Evrak-ı Eyyam (1915) adlı kitapla­
rında topladı. Ayrıca şairin Yalan (1911’de
yazıldı, 1913’te oynandı ama basılmadı), Kör-
ebe (1917), Küçük Beyler veya Derse Devam
Edelim (daha sonra Züppeler adıyla operet
oldu) adlı oyunları, Vilyam Şekspiyer (1931)
adlı William Shakespeare üzerine bir incele­
mesi vardır.
CENAZE TÖRELERİ. İnsanlar toplu yaşam a­
ya başladığından beri ölüm önemli bir olay
olmuş ve ölü için çeşitli geleneklere ve
törelere uyularak törenler yapılagelmiştir.
Toplumların dinsel ve kültürel özelliklerine
bağlı olarak bu törenler büyük bir çeşitlilik
gösterir. Ama, bu törenlerin tümü ölünün gö­
mülecek, yakılacak ya da saklanacak bedeniyle
ilgilidir.
D inler genel olarak ölümün bir son olmadı­
ğını, ruhun ölümden sonra da sonsuz olan
öteki dünyada varlığını sürdüreceğini kabul
eder. Bazı toplum larda insanlar ölülerin ya­
şayanları etkileme gücüne sahip olduğuna
inanırlar. Bu nedenle ölüme ilişkin törenle­
rin kusursuz ve geleneğe uygun biçimde
uygulanmasına özen gösterirler. Törenler ge­
nellikle toplum un katılımına açık olarak yapı­
lır. Ölen kişiye çeşitli nedenlerle yakınlığı
bulunan insanları bir araya getiren bu tören­
ler, acılı bir günde “beraberlik” duygusu
yaratmaya yardım eder. Yaşam, ölünün kal­
dırılmasına ilişkin törelerin uygulanması ta­
mam landıktan sonra olağan akışına yeniden
döner.
Bazı kültürlerde ölü gömülür, bazılarında
ise yakılır. Hindu dinine göre insan öldükten
sonra tez elden yakılmalıdır. Bu nedenle
H indu törenleri kısa sürede tam amlanır. Baş­
ka bazı kültürlerde ise daha uzun sürer.
M üslüm anlar ve Hıristiyanlar ölülerini gö­
m erler. Toprağa verilmek anlam ında, göm­
m ek için kimi işlemler uygulanır. M üslüm an­
lık la ölü yıkanarak arındırılır, kefen denen
bir beze sarılır. Kefenlenmiş, tabuta konmuş
ölüye “cenaze” adı verilir. Ölünün namazının
kılınması zorunlu bir görevdir. Tabut om uz­
larda taşınır, bu taşıma işinin hızla yapılması

gerekir. Cenaze toprağa indirilip üstü örtül­
dükten sonra Kuran okunur ve tören sona
erer. Yahudiler de ölülerini vakit geçirmeden
gömmeye özen gösterirler. Am a mezar taşı­
nın konmasına kadar, bir yıl süreyle yas
tutarlar. Eski Mısırlılar ölen firavunlarını
mumyalar ve görkemli anıtm ezarlara koyar­
lardı (bak. M u m y a ) . Piramit adı verilen fira­
vun mezarlarının en ünlülerinden üçü G ize’
dedir (bak. M ISIR P İR A M İT L E R İ). Eski M ısır’da
sıradan ölüler de mumyalanır ama onlar daha
gösterişsiz m ezarlara göm ülürdü. H er yıl be­
lirli günlerde ölünün akrabaları mezar başın­
da ölülerini anar, böylece cenaze töreleri
kuşaklar boyunca sürerdi.
İnsanlar değer verdikleri ölülerinin mezarı­
na zaman zaman çiçek koyar; yakılması duru­
m unda, külleri özel bir kapta saklar ya da
istenilen yere serper.
Ölünün değeri ve yaşayanları etkileme gü­
cü toplum daki önemine ve ölüm biçimine
bağlıdır. Japon, Çin ve bazı A frika topluluk­
larında ölen bir kral ya da şef için özel
Barnaby's
Endonezya'daki Bali'de ölü yakma alanına götürülen,
törelere uygun biçimde süslenmiş tabutlar.
CENEVRE 155
törenler uygulanır, böylece ölen kişinin yaşa­
yanlara yardım etmeyi sürdüreceğine inanılır­
dı. Bazı toplum larda ölen aile reisi ailenin
etkili bir atasına dönüştürülürken, ölen ço­
cuksa, çocuğun toplum daki yeri önemsiz ol­
duğu için, kısa ve sade bir tören yapılırdı.
Ölüm kime gelirse gelsin tedirgin edici bir
olaydır. Şiddet sonucu olan ya da doğal
olmayan ölümler ise daha da rahatsız edicidir.
Bu nedenle bazı toplum lar savaş, kaza, cina­
yet ya da intihar ölümlerinde çoğu zaman özel
törenler uygular.
CENEVRE kenti, İsviçre’nin en batısında,
Cenevre Gölü de denen yarım ay biçiminde­
ki Leman G ölü’nün batı ucunda yer alır. Göl
kıyısındaki 140 m etre yüksekliğe su fışkırtan
ünlü fıskiye kentin özelliklerinden biridir.
Doğu ucundan göle giren Rhöne Irmağı
gölün içinde akışını sürdürür ve batıda gölden
çıkıp Fransa’ya yönelirken kenti ikiye böler.
Cenevre, İsviçre’nin Fransızca konuşulan bö­
lüm ündedir ve aynı adlı kantonun yönetim
merkezidir.
Kent önemli bir uluslararası bankacılık
merkezidir. Birleşmiş M illetler’in A vrupa’da­
ki merkezi ve bu örgüte bağlı Dünya Sağlık
Örgütü (W H O ), Uluslararası Çalışma Örgütü
(ILO ) gibi kuruluşlar da Cenevre’dedir.
1536’da Jean Calvin C enevre’yi Reform
hareketinin merkezi yaptı ve öteki ülkelerden
birçok Protestan buraya akın etti (bak. C al­
v in , J e a n ; R e f o r m ). Calvin’in 1559’da kurduğu
Cenevre Üniversitesi dünyanın her yerinden
öğrenci çekti. Cenevre’de yaşamış olan ünlü­
ler arasında, görüşleriyle Fransız Devrim i’nin
önderlerini etkilemiş olan Jean-Jacques
Rousseau da vardır.
Cenevre 1798’de Fransızlar’ın eline geçin­
ceye kadar bağımsız bir kentti, ama 1815’te
N apolyon’un düşüşünden sonra İsviçre’nin
bir parçası oldu. 1859’da yapılan Solferino
Savaşı’nda yaralıların çektiği acılara tanık
olan Henri D unant, 1864’te Cenevre'de
Uluslararası Kızılhaç Ö rgütü’nü kurdu (bak.
K iz il h a ç ). Aynı günlerde, Cenevre’de dünya­
nın her ülkesinden gelen temsilciler savaşta
yaralananlara ve savaş tutsaklarına nasıl dav-
ranılacağı konusunda bir anlaşmaya vardılar.
Cenevre I. Dünya Savaşı’ndan sonra kurulan
156 CENGİZ HAN

yıkılan Moğol Devleti’nin son hükümdarı

K utula’nın yeğeniydi. Ünlü bir bey olan
babası Temuçin daha küçük yaşlarda iken
ölünce başkanı olduğu boy dağıldı. Bu yüzden
Tem uçin’in çocukluğu birçok yönden sıkıntı
içinde geçti. 20 yaşlarına gelince mücadeleye
girişerek önce bağlı olduğu boyu buyruğu
altına almayı başardı. Sonra başka boylar da
onun yönetimini kabullendiler. Bir bölük
Moğol boyu da Cam uka adlı beyin önderliği
Anadolu Yayıncılık Arşivi

Picturepoint
Cenevre kenti Cenevre Gölü'nün ya da öbür adıyla
Leman Gölü'nün bir ucunda, Rhöne Vadisi'nde yer
alır.

M illetler Cem iyeti’nin yönetim merkezi ola­

rak seçildi.
Cenevre birçok uluslararası antlaşmanın
imzalandığı ve konferansın toplandığı bir
kenttir. Bu konferanslar arasında, 1958’den
başlayarak, nükleer denem elere yasak koyan
bir dizi toplantı ve bunların uzantısı olarak
A BD ile SSCB arasında yapılan ve SALT I,
SALT II antlaşmalarıyla sonuçlanan Stratejik
Silahları Sınırlama Görüşmeleri sayılabilir.
Cenevre çikolata, m ücevher, müzik aletleri
ve saatleriyle ünlüdür. 1817’de kurulmuş olan
Cenevre Botanik Bahçesi’nde yaklaşık 15 bin
bitki türü yetiştirilmektedir. A vrupa’nın en
büyük kuru bitki koleksiyonu da buradadır. Cengiz Han 12.-13. yüzyıllarda güçlü bir M oğol
Nüfusu 159.895’tir (1986). İm paratorluğu kurm uştur. .

CENGİZ HAN (1167-1227), Moğol kabilele­ altında toplanınca Temuçin ile Cam uka karşı
rini buyruğu altında birleştirmiş, Asya’yı bir karşıya geldi. Uzun süren savaşlardan sonra
baştan bir başa fethederek güçlü bir im para­ Cam uka’yı ve onu destekleyenleri yenen T e­
torluk kurmuş Moğol kağanıdır. Tarihin tanı­ muçin M oğolistan’a tümüyle egemen oldu.
dığı en büyük fatihlerden biri olan Cengiz’in 1206’da bütün Moğol kabilelerinin temsilcile­
çocukları ve torunları da Çağatay Hanlığı, rinin bir araya geldikleri kurultay Tem uçin’i
Şeybaniler, A ltınordu, G ökordu, Kırım, Ka­ Cengiz adıyla “kağan” (hakan) ilan etti.
zan, Buhara ve A strahan hanlıkları ile İlhanlı Cengiz bundan sonra doğuda ve batıda
D evleti’nin kurucuları olmuşlardır. fetihlere girişti. Önce adım adım Kuzey Çin’i
Asıl adı Tem uçin’dir. Cengiz sanını kağan ele geçirdi. 1213’te Çin Seddi’ni aştı. 1215’te
olunca almıştır. Babası Yesügey 1160’larda Çin’in bütün önemli yerlerini aldı ve başkent
 CENNETKUŞU 157

Pekin’e girdi. Çin’deki seferleri sürdürm ek

için komutanlarından Mukali’yi görevlendire­
rek kuzeye çekildi. Daha 1209’da başlayan batı
fetihleri sırasında Uygurlar’ı ve Karluklar’ı
kendisine bağlamıştı. Ardından Naymanlar’ı
da bozguna uğrattı ve Türkistan’a yönel­
di. Buralara egemen olan H arezm şahlar’a
1220’de kesin bir darbe indirerek Buhara,
Sem erkant gibi önemli kentleri, M averaünne-
hir’i ve H orasan’ı ele geçirdi. H arezm şahlar’ı
tarih sahnesinden sildikten sonra 1225’te M o­
ğolistan’a döndü. Çin Seddi’nin batısında
yaşayan ve uzun yıllardan beri M oğollar’a
karşı duran Tangutlar üzerine büyük bir
sefere girişti. Am a T angutlar’ın başkentinin
alındığını görem eden öldü.
G öçebe bir kavim olan M oğollar’ı tek bir
yönetim altında birleştiren Cengiz Han bu
başarısıyla tarihte büyük ün kazanmıştır.
Am a fetihler sırasında göçebe M oğollar’ın
yerleşik kavimlere karşı acımasız davranm ala­
rı, giriştikleri yağmacılık ve yıkım hareketleri
tarihte olumsuz izler bırakmıştır. Cengiz’in
çocukları ve torunları fetihleri sürdürm üşler,
Yeni Gine'de yaşayan büyük cennetkuşunun erkeği.
Çin Denizi’nden Akdeniz kıyılarına, O rta AvrupalI kâşiflerin gördüğü ilk cennetkuşu bu
Asya’dan Tuna boylarına kadar uzanan top­ türdendi.
raklarda egemenlik kurmuşlardır. Am a bu
egemenlikler uzun süreli olamamış, yalnız
Güney Rusya’daki A ltınordu Devleti 16. sergileyerek dişinin ilgisini çekmeye çalışırlar.
yüzyıla kadar varlığını koruyabilmiştir. Bu gösteri dansında önce kanatlarını ve kuy­
ruklarını iyice açar, sonra tüylerini kabarta­
CENNETKUŞU. Yeni G ine, Avustralya’nın rak bütün gövdelerini, titreşen bir renk seliyle
kuzeydoğusu ve yakın adalarda yaşayan, çok örtülünceye kadar titretirler. Buna karşılık
süslü tüylerle bezenmiş bazı kuşların eskiden dişi cennetkuşları tek renkli ve süssüzdür; bu
cennetteki çiylerle beslendiğine inanılırdı. da kendilerini ve yuvalarını düşmanlarından
Cennetkuşu adının bu eski inanıştan ya da bu korum alarına yardımcı olur.
kuşların parlak, canlı renklerinden, özellikle Cennetkuşlarının türleri genellikle erkeğin
erkeklerinin gösterişli süs tüylerinden kay­ tüylerinin düzenlenişine ve renklerin dağılı­
naklandığı sanılmaktadır. Sık orm anlarda ya­ mına göre birbirinden ayırt edilir. Kral cen-
şayan ve bugün ötücükuşlar (Passeriform.es) netkuşunun ( Cicirınurus regius) kanatları, sır­
takımı içinde ayrı bir familya oluşturan cen- tı ve kafası ateş kırmızısı rengindedir; boynu­
netkuşlarının irili ufaklı 40 kadar türü vardır. nun altında ve iki yanında yelpaze gibi açılan
3-5 yaşları arasında erişkinliğe ulaşan erkek süs tüyleri bulunur. Kuyruğunun ortasındaki
cennetkuşları kızıl, altın sarısı, yeşil ve başka incecik iki tüy neredeyse kuşun gövdesi kadar
renklerde çok göz alıcı tüylerle bezenmiştir. uzundur. Bu tüyler uçta kıvrılarak parlak
Bazılarının kuyrukları çok uzundur; bazıları­ yeşil renkli iki sarmal oluşturur. Mavi cennet­
nın başlarından, kuyruklarından ya da kanat­ kuşu (Paradisaea rudolphi) tüylerini sergile­
larının altından çıkan uzun süs tüyleri ya da m ek için dallara tüneyerek baş aşağı sarkar.
öbekler halinde göğüs tüyleri vardır. Ürem e Böylece mavi tüyleri titreşen bir çağlayan gibi
mevsiminde erkekler bu görkemli tüylerini üzerine dökülür.
158 CENNET VE CEHENNEM
Büyük cennetkuşu (Paradisaea apoda) en
gösterişli ve en tanınmış türlerden biridir.
Sırtında uzun, sarımsı süs tüyleri, boynunda
ise züm rüt yeşili çok güzel tüyler vardır. Yeni
Gine ve yakınlarındaki A ru A daları’nm yerli­
si olan bu kuş, Venezuela açıklarındaki Trini-
dad ve Tobago’daki Küçük Tobago A dası’na
da götürülm üştür. Bu ada Avustralya ve Yeni
Gine dışında cennetkuşlarının doğal yaşam
ortam ında bulundukları tek yerdir. Ferdinand
M acellan ve gemisindeki öbür denizciler
1522’de bütün dünyayı dolaşıp ülkelerine geri
döndüklerinde, içi boşaltılıp samanla doldu­
rulmuş iki cennetkuşunu da yanlarında götür­
müşlerdi. Am a buldukları kuşların ayakları
Y erliler’ce kesilmiş olduğundan, yıllarca cen-
netkuşlarının ayaksız olduğuna ve hiç yere
konm adan uçtuklarına inanıldı. H atta dişisi­
nin yum urtalarını erkeğin sırtındaki bir oyuğa
yumurtladığı ve yavruların burada yum urta­
dan çıktıkları anlatıldı. Küçük cennetkuşu
( Paradisaea minör) da büyük cennetkuşuna
benzer; ama hem daha küçük yapılıdır, hem
de renkleri onunki kadar gösterişli değildir.
Avustralya ve Yeni G ine’de bulunan Ptilo-
ris cinsinden üç tür cennetkuşuna tüfekkuşu
denir. Bu adın kaynağı büyük olasılıkla bu
kuşların siyah ve yeşil örtü tüylerinin eskiden
İngiliz piyadelerinin giydiği üniformalara ben­
zetilmesidir. Ayrıca tüfekkuşlarından iki tü­
rün ötüşü merminin havada çıkardığı sese çok
benzer.
Ü rem e mevsiminde erkek cennetkuşları
küçük gruplar halinde bir ağaçta toplanır.
Tüylerini dalgalandırarak dans ederken öyle­
sine kendilerinden geçerler ki, avcıların yak­
laştığını bile görmezler. Nitekim, kadın şap­
kalarını süslemek için tüylerin gözde olduğu
zam anlarda avcılar cennetkuşlarım vurmak
için ürem e mevsimini beklerlerdi. Bu amaçla
binlerce kuş vurulduğu için, 20. yüzyılın
başlarında büyük ve küçük cennetkuşlarının
soyu neredeyse tükenm ek üzereydi. Sonra­
dan birçok ülke bu tüylerin sınırlarından içeri
girmesini yasakladı. Ayrıca kuşların anayurt­
larında ve doğal yaşama alanlarında güvenlik
içinde yaşamalarını sağlayan yasalar çıkartıl­
dı. Bugün birçok ülke hâlâ cennetkuşu tüyü
ithal etm ekle birlikte, bu güzel kuşlar artık
oldukça güvenlik altındadır.
Cennetkuşları yuvalarını genellikle ağaç
dallarında, yalnız bazı türler ağaç gövdelerin­
deki oyukların içinde yapar. Dişi kuş genellik­
le sütlü kahverengi üzerine kahverengi, gri ve
eflatun benekli ya da çizgili iki yum urta
yum urtlar. M eyveden salyangoza ve böcekle­
re kadar bulabildikleri hemen her şeyi yiyen
cennetkuşları çardakkuşlarıyla yakın akraba­
dır (bak. Ç a r d a k k u ş u ).
CENNET VE CEHENNEM. Tarihin başlan­
gıcından beri toplum lar dinsel inanışlarında,
Tanrı ve ruhların yaşadığını varsaydıkları bir
“öbür dünya”ya yer vermişlerdir. Öte yan­
dan, gerek eskiçağlarda, gerek günümüzde
yaygın olan çeşitli dinlerin cennet ve cehen­
nem görüşleri farklıdır.
Eski İnançlar
Eski Mısırlılar Güneş, Ay ve gökyüzünün
birer tanrı olduğuna, yaşayan tüm varlıkların
gökyüzünden geldiğine ve sonunda oraya
döneceğine, en büyük tanrı Osiris’in seçtiği
bazı kişileri öbür dünyada ölümsüz yaşamla
ödüllendirdiğine inanırlardı.
Eski Yunanlılar’da, ölenlerin tanrı Hades
ve karısı Persephone’nin yönettiği yeraltı
dünyasına gittikleri inancı vardı. Hades adı
verilen bu yeraltı dünyası tanrılara karşı
gelenlerin cezalandırıldığı cehennemdi. Efsa­
neye göre, Z eus’un oğlu olan Tantalos’un
bile, cennette öğrendiği sırları açıkladığı ve
tanrılara özgü ölümsüzlük veren yiyecekleri
çalarak insanlara sunduğu için, ceza olarak
H ades’te aç ve susuz bırakılmasına karar
verilmişti (bak. H a d e s ).
E sk i İsk an d in avyalIlar sa v a şta ö le n a sk er­
lerin g ö k y ü z ü n d e ö z e l bir y e r e g ittik lerin i,
bu rad a g ü n d ü zlerin i tan rısal sa v a şla , g e c e le r i­
ni d e şö le n v e şe n lik le r le g eçird ik lerin i sa n ı­
yorlard ı.
Kuzey Am erika Yerlileri ise, kötülük etmiş
insanların ölünce çok büyük, karanlık bir
zindana atıldığına, yiyecek hiçbir şey olmadığı
için bu “ölüler”in saçlarını çiğneye çiğneye,
bir kan gölünün içinde oturm ak zorunda
bırakıldıklarına inanıyorlardı.
Eski İbraniler’in ölümden sonraki yaşama
ilişkin düşüncelerine göre, öbür dünyada
zengin ve yoksulun, iyi ve kötünün karanlıkta

birbirlerine sarılıp yattıkları, Şeol denen bir
yeraltı dünyası vardı. İbraniler’e göre cennet
dağların üzerine kurulu olan gökyüzünün
çatısında bulunuyordu. Tanrı Yehova, İlyas
Peygamber gibi birkaç büyük peygamberle
cennette yaşıyordu. İnsanlar cennete ulaşmak
için Babil Kulesi’ni yapmaya kalkınca büyük
bir felakete uğradılar (bak. B a b İL KULESİ).
Müslümanlık
M üslümanlar için ise cennet A llah’a inananla­
rın, onun iradesiyle gidebileceği, bağlık bah­
çelik bir mutluluk ve esenlik diyarıdır. İnanışa
göre, sıcaktan ve soğuktan etkilenm eyen,
gölgelik ve güvenli bir yer olan cennetin
ırm aklarında su yerine bal ve şarap akar. H er
türlü meyve ve yiyecek vardır. Olmayan ise
yasaklardır. Cennetin sağladığı zevkler ve
güzellikler hem ruhsal, hem de fizikseldir.
Ruhsal doyumun doruğu, A llah’ın güzelliği­
nin algılanmasıdır. M üslümanlık’ta, insanın
yapısı gereği kusurlu olduğuna inanıldığı için,
tüm insanların cehennem den geçeceği varsa­
yılır. A lllah’ın bağışladıkları cennete gitmeye
hak kazanırken, bu bağışa erem eyenler bir
süre cehennem de kalır. K uran’da betimlenen
cehennem ateşi simgeseldir. D ünyada işlenen
günahlardan, kötülüklerden ve çirkinlikler­
den insanları arındırarak caydırmayı amaçlar.
Hıristiyanlık
Hıristiyanlar ölümden sonra dirilişin, yani
Hz. İsa’nın Paskalya Günü yeniden dünyaya
gelmesinin, insan ruhunun ölümle yok olam a­
yacağının kanıtı olduğuna inanırlar. Kutsal
K itap’ın İncil bölümünde cennet, Hz. İsa’ya
gerçekten inananların ve onu izleyenlerin
ölümden sonra gidecekleri yer olarak anlatı­
lır. Burada sonsuza kadar T anrı’nm yanında
kalma m utluluğuna kavuşacaklardır.
İncil’de cennet hoş bir müziğin yankılandığı
değerli taşlarla bezeli bir yer olarak anlatılır.
Cehennem ise alev alev yanan bir ateş gölü­
dür. Hıristiyan din adamlarının büyük bir
bölümü cehennem in, günahlarından pişman­
lık duymadan ölenlerin cezalandırıldığı bir
yer olduğunu söyler. Hıristiyanlık’ın çeşitli
dönem lerinde cehennem farklı biçimlerde yo­
rumlandı. Çağdaş din adamları, cehennem in
katı ve dar yorum una karşılık onu, iyilerin
CENOVA 159
kötülerden ayrı tutulduğu bir durum olarak
değerlendirdiler.
CENOVA, İtalya’mn en büyük limanı ve
Liguria bölgesinin m erkezidir. A kdeniz’deki
Cenova Körfezi boyunca uzanan dar bir
düzlük üzerinde kurulm uştur. Kuzeyinde
A pennin Dağları yer alır. Yumuşak bir A kde­
niz iklimi vardır. Sokakları ve yüksek yapıla­
rıyla eski kent liman kıyısındadır. 115 m etre
yüksekliğindeki büyük deniz feneri Larıterna
dar sokaklara ve eski evlere tepeden bakar.
Cenova’nın en büyük özelliği ortaçağdan
kalma bu eski evler ve kiliselerdir. Birçoğu
m erm er olan bu yapıların siyah-beyaz çizgili
yüzlerinde kentin koruyucusu San Gior-
gio’nun arması vardır. 1100’lerin başında ya­
pılmış olan San Lorenzo K atedrali, Porta
Soprana kuleleri ve eski kentin surlarının bir
bölümü bugün hâlâ ayaktadır. Kentte ortaçağ
yapılarından başka görkemli Rönesans, Ba­
rok ve Gotik mimarlık örnekleri de vardır.
İtalyanca adı G enova olan kent, yıllardan beri
Genova la superba (Görkem li Cenova) olarak
anılır.
Cenova, Kuzey İtalya’nın tarımsal üretim i­
nin satılmak üzere başka ülkelere gönderildiği
başlıca limandır. Kuzey İtalya’daki fabrikala­
rın dışardan alınan yakıt ve ham m addeleri de
Cenova limanına gelir. Kentteki başlıca sana­
yi dalı gemi yapımıdır. Bundan başka demir
ve çelik, dokum a, kâğıt, şeker, çim ento,
ZEFA
İtalya'nın en işlek lim anı olan Cenova'da dem irlem iş
lüks yolcu gem ileri ve şilepler.
160 CENTİYAN
kimya, ağır makine sanayisi gibi sanayi kuru­
luşları vardır. Cenova İtalya’nın öteki kentle­
rine, Fransa ve İsviçre’ye karayolları ve de­
miryolları ile bağlıdır.
C enova’ya İÖ 3. yüzyılda Rom alılar yerleş­
miş, zaman içinde G erm enler’in ve A raplar’ın
saldırısına uğramış; 1861’de Birleşik İtalya
K rallığına katılıncaya kadar Fransa, Milano
ve A vusturya’nın egemenliği altına girmiştir.
Cenova çok eski ve önemli bir Rom a li­
manıydı. Buna karşılık deniz ticareti, deniz
gücü, yeni yerler bulma heyecanı ve bankacı­
lığın gelişmesi ortaçağda oldu. Cenova’nın
köklü bir denizcilik geleneği vardır. Ünlü
yolculuklarını İspanya’dan sağladığı para ve
gemilerle gerçekleştiren Kristof Kolomb
(bak. K o l o m b , K r is t o f ) Cenovalı’ydı. Cenova’
mn ticari niteliğini vurgulayan, Genuensis,
ergo mercator (Cenovalı’ysa m utlaka tüccar­
dır) sözü o dönem den kalmadır. Fransız
tarihçi Jules M ichelet (1798-1874) “Cenova
aslında kentten çok bir bankadır” demiştir.
Günüm üzde kullanılan m uhasebe kayıt siste­
minin temelini (bak. M u h a s e b e ) ve denizcilik
sigortası (bak. SİGORTA) uygulamasını Ceno-
valı tüccarların geliştirdiği kabul edilir. Tüm
A kdeniz’e yayılan Cenova kolonileri ve ticari
yerleşim alanları, Karadeniz’e kadar uzanmış­
tı. Cenova bugün de büyük bir ticaret m erke­
zidir. Kolom b’un yanı sıra ünlü Cenovalılar
arasında Am iral A ndrea D oria (1466-1560),
İtalyan yurtseveri Giuseppe Mazzini (bak.
M a z z in i , G iu s e p p e ) , kemancı ve besteci Nicco-
lo Paganini (1782-1840) sayılabilir. Nüfusu
731.484’tür (1986).
CENTİYAN. Dağlık ve tepelik yerlerde yeti­
şen, genellikle çokyıllık 400 kadar bitki türü­
ne centiyan denir. Bu bitkilerin oluşturduğu
Gentiana cinsinin Latince adının, bugünkü
Yugoslavya’nın kıyı şeridinde çok eskiden
kurulmuş İllirya ülkesinin kralı G entius’tan
geldiği söylenir. Bu konudaki bir efsaneye
göre kral hastalanmış; ona sarı renkli bir
yaban çiçeğinin kökünü getirmişler. Kral bu
kökün acı suyunu içer içmez iyileşmiş.
A frika dışında bütün dünyaya dağılmış olan
centiyan türleri ılıman bölgelerin dağlık yöre­
lerinde, orm an diplerinde, çalıların altında,
fundalıklarda ve yüksek çayırlarda yetişir.
NHPA/Brian Havvkes
İsviçre A lpleri'nde yetişen kısa yapraklı
centiyanlardan çiçeklenmiş b ir öbek.
Türkiye’de de 8-10 kadar centiyan türü
vardır.
A vrupa’daki Alp, Pirene ve Apennin dağ­
larında yaygın bir bitki olan sarı centiyan
( Gentiana lutea) bir zamanlar Türkiye’deki
Uludağ ve Bozdağ’da da çok bol bulunurdu.
Am a halk hekimliğinde ilaç olarak kullanılan
kökleri nedeniyle aşırı ölçüde toplandığından
giderek azalmıştır. Boyu 1 m etreye yaklaşan
bu sarı çiçekli bitkinin kalın kökleri ateş
düşürücü, uyarıcı ve iştah açıcıdır. Centiyan
kökünden bugün bile iştah şurupları yapıl­
m aktadır.
Değişik renkte çiçekler açan centiyan türle­
ri bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir.
Genellikle mavi, bazen de sarı, beyaz, kırmı­
zı, leylâk rengi ya da mor olan çiçekler yazın
açar. Özellikle Alp Dağları’nda yetişen mavi
centiyan ya da Alp centiyanı (Gentiana acau-
lis) yaz ortalarında çiçeklendiği zaman dağlar
eşsiz bir görünüme bürünür. Çoğu türlerin
göz alıcı çiçekleri arı ve kelebek gibi böcekleri
çeker. Bu çekicilik özellikle çiçekleri uzunca
bir boru biçiminde olan centiyan türleri için
çok önemlidir; çünkü tozlaşmaları ancak uzun
hortum lu kelebekler yardımıyla gerçekleşebi­
lir. Türkiye’deki mavi çiçekli centiyan türle­
rinden olan sütlü centiyan (Gentiana asclepia-
dea) daha çok Karadeniz Bölgesi’ndeki yük­
seltilerde yetişir.
CERES bak. D em eter.
 CERRAHİ 161

CERRAHİ tıbbın en eski dallarından biridir.

İlaçla ya da başka tedavi yöntemleriyle iyileş­
tirilemeyen hastalıkların, yaralanm aların, vü­
cuttaki yapı bozukluklarının ameliyatla onarıl­
masına ya da hastalıklı organı kesip çıkararak
iyileştirilmesine dayanır. (En eski cerrahi yön­
temlerini TIP maddesinde bulabilirsiniz.)
İnsanlar tunç ve demiri kullanmaya başla­
dıktan sonra makas, iğne ve daha karmaşık
aletler yaparak, hastalıkları ameliyatla iyileş­
tirmenin yollarını aradılar. Am a kullandıkları
aletleri ne kadar geliştirseler de hastaların
çoğu ameliyat sonrasında ölüyordu. Ölüm
nedeni bazen hastanın ameliyat sırasında duy­
duğu ağrıya dayanam ayarak şoka girmesi,
bazen de yaraların yeterince temiz tutulam a-
m asından kaynaklanan kan zehirlenmesiydi.
D oktorlar ameliyat sırasında duyulan ağrıyı
azaltmak için, ameliyattan önce çeşitli bitki­
lerden elde edilen esrar, afyon gibi uyuşturu­
cu ilaçlar ya da alkol vererek hastaları uyuş­
turm aya çalıştılar. Am a bu önlem lerden hiç­
biri tam anlamıyla çare olmadı. İlaç verilince
hasta ağrı duyamayacak kadar derin bir uyku­ E. G. Malindine
ya dalsa bile, bu kez ilacın etkisiyle ölebili­
C e rrah lar, an estezi uzm an ları v e h e m ş ir e le r a m e liy a t
yordu. s ı r a s ı n d a m ik ro p la r ın açık d o k u l a r a b u l a ş m a s ı n ı
Pek çok cerrah, nedenini bilmeksizin, yara­ e n g e l l e m e k için s t e r i l g i y s i l e r , e l d i v e n v e m a s k e l e r
ları temiz tutm anın iyi sonuçlar verdiğini fark kullanırlar.

etti. Hayvanların çoğu bir yerleri yaralandı­

ğında dilleriyle yalayarak yarasını temizler.
Belki bu davranıştan esinlenerek yaraları
emip olabildiğince temiz bezlerle kapatmayı
denediler. Am a gözle görülemeyen ve varlığı
bilinmeyen bakterilerin ya da m ikropların yol
açtığı enfeksiyonlar hâlâ önlenememişti (bak.
B a k t e r i, M îk r o p l a r ).
Anestezi ve Antiseptikler
Çağdaş cerrahi yöntemleri 19. yüzyılda, anes­
tezinin ve m ikropların keşfedilmesinden son­
ra başladı. Hastanın eter ve kloroform buhar­
ları ya da güldürücü gaz denen diazot monok-
sidi soluduğunda bilincini tümüyle yitirdiğini,
sonra da hiçbir zarar görmeden uyandığını
gören cerrahlar 1840’lardan sonra bu m adde­
leri ameliyattan önce hastalara uygulamaya
başladılar. Böylece hastanın üzerinde daha
uzun süre ve daha özenle çalışıp değişik
yöntem leri deneyebildiler (bak. ANESTEZİ; A N ­
TİSEPTİK).
Ne var ki, anesteziklerin bulunmasıyla has­
tanın ağrı duyması ve şoktan ölmesi önlenmiş,
ama ameliyat sonrası enfeksiyonlardan kay­
naklanan ölüm oranı düşürülememişti. En
sonunda Fransız bilgin Louis Pasteur bakteri­
leri keşfetti; İngiliz cerrah Joseph Lister da
yaralardaki iltihaplanm anın bu m ikroplardan
ileri geldiğini fark etti. Eğer bu m ikroplar
öldürülür ya da yaralardan uzak tutulurlarsa
hastanın iyileşme şansı daha yüksek olacaktı.
Lister mikropları öldürm ek için değişik anti­
septikleri denedikten sonra en uygununun
fenol (karbolik asit) olduğunda karar kıldı.
Başlangıçta Lister’ın bu düşüncesi benimsen-
mediyse de, 1860’larda, hastalarından çoğu­
nun ameliyattan sonra iyileştiği görülünce
öbür doktorlar da bu yöntemleri benimsedi­
ler. Böylece cerrahinin altın çağı başlamış
oldu. (Ayrıca bak. L i s t e r . JOSEPH; P a s t e u r ,
L O U İS .)
162 CERRAHİ
Çağdaş Cerrahi
Günüm üzde, m ikropların yaraya yerleştikten
sonra öldürülmesi yerine, ameliyat salonu ve
kullanılacak bütün gereçler önceden uygula­
nan asepsi yöntemleriyle m ikroptan arındırı­
lır, yani steril durum a getirilir. Çağdaş bir
ameliyat salonunda, bütün yüzeyler en kü­
çük bir kiri bile gösteren ve kolayca temizle-
nebilen sert, beyaz m addelerden yapılmıştır.
Salonun duvarları, ameliyat masası ve öbür
mobilyalar genellikle fayanstan, camdan,
krom ya da paslanmaz çelik gibi m etallerden
yapılır ya da emaye kaplanır. Kullanmadan
önce bütün aletler kaynatılarak, morötesi
ışınlara tutularak ya da kimyasal m addelerle
yıkanarak m ikroptan arındırılır. Cerrahlar
ellerini ve kollarını önce su ve sabunla, sonra
hafif antiseptiklerle yıkarlar. Ameliyat ekibi
yaraya m ikrop bulaştırmam ak için steril giysi­
ler, kep ve maske kullanır.
Bu sırada hastanın ameliyat yerindeki kıllar
tem izlenir, o bölüm yıkanır ve ameliyat masa­
sına alınmadan önce sakinleştirici ve uyutucu
ilaçlar verilerek hasta ameliyata hazırlanır.
D aha sonra hastanın bilincini yitirerek hiç
ağrı duymaması için solunum yoluyla eter ya
da etilen gibi anestezik gazlar verilir. Kalan
mikropları öldürm ek için ameliyat yeri anti­
septik m addelerle temizlenir ve vücudun öbür
bölümleri steril örtülerle kapatılır.
ZEFA
Günümüzde kullanılan cerrahi aletlerinin bir bölümü.
Bir ameliyat ekibi, ameliyatı yürütecek
olan cerrah ile aletlerin verilmesinde ve öbür
işlerde ona yardımcı olan asistan cerrahlar ve
hem şirelerden oluşur. Anestezi uzmanı am e­
liyat süresince hastayı yakından izleyerek
kalp atışlarını, solunumu ve bilinç yitimini
denetler.
C errah, ameliyatın yapılacağı organa ya da
bölgeye ulaşıncaya kadar, neşter denen küçük
ve keskin bir bıçakla deriyi keser. Bu arada
kesilen kan dam arlarının açık uçlarını kıskaç­
larla tutturarak kanamayı engeller ve gerekli
cerrahi işlemleri yapar. Ameliyat bitince,
neşterle açtığı yarayı penslerle düzgün biçim­
de birleştirip iğne iplikle diker. Bunun için
genellikle katgüt denen özel bir iplik kullanı­
lır. Bu iplik hayvan bağırsaklarından yapıl­
mıştır; adı da “kedi bağırsağı” anlamındaki
İngilizce catgut terim inden dilimize geçmiştir.
Kesik kan damarları da uç uca getirilip
dikildikten sonra hasta odasına götürülür;
burada anestezinin etkisinden kurtularak ayı­
lır ve yeterince iyileşinceye kadar hastanede
bakım altında tutulur.
Vücudun bütün bölümleri ve organları ke­
silip çıkarılamaz, ama hepsi ameliyatla iyileş­
tirilebilir. Bağırsakların yalnızca bir bölümü,
sindirimi engellemeyecek biçimde kesilip çı­
karılabilir ve uçları birleştirilerek dikilir. Ka­
lınbağırsağa bağlı olan apandis ve karaciğere
bağlı olan safra kesesi genellikle bütünüyle
çıkarılıp alınır. M idenin yaklaşık üçte birinin
çıkarılması da yaşamı tehlikeye atmaz.
Ö bür ameliyat türleriyle karşılaştırıldığın­
da, deri, kas ve kemik cerrahisinde çok daha
rahat çalışma olanağı vardır. Derinin büyük
bölümü yandığında ya da yaralandığında,
vücudun başka bölümlerinden alman sağlam
deri parçaları örselenmiş bölüme aşılanabilir.
Buna deri aşılama ya da deri nakli denir (bak.
D ERİ).
Kafatasının açılması cerrahinin ilk uygula­
m alarından biridir, ama beyin ameliyatlarının
başlangıcı oldukça yakın zamanlara rastlar.
Beyin, omurilik ve bütün sinir sistemiyle ilgili
cerrahi dalma nöroşirurji ya da sinir cerrahisi
denir. Cerrahlar kafatasını açarak beynin bazı
bölümlerini kesebilir, ur ya da metal parçalar
gibi yabancı maddeleri çıkarabilirler.
Bugün kalp cerrahisiyle çok iyi sonuçlar
 CERRAHİ 163

alınıyor. Özellikle doğuştan olma yapı bozuk­

luklarının bebeklik ve erken çocukluk çağın­
da onarılması ya da yetişkinlerde uygulanan
açık kalp ameliyatları kalp-akciğer m akinesi­
nin bulunmasından sonra gerçekleştirilebil­
miştir. Am eliyat sırasında kalp durduğu za­
man kan dolaşımı bu makine aracılığıyla
sağlanır. Böylece kalp cerrahları hasta kalp
kapakçıklarını değiştirebilir, hasta atardam ar­
ların yerine sağlam dam ar parçaları aşılayabi­
lir. H atta gerektiğinde yeni ölmüş birinden
aldıkları organı “naklederek” hastalıklı kalbi
tümüyle değiştirebilirler (bak. DOKU VE ORGAN
N a k l î ; K a l p ).

Yeni Yöntemler ve Teknikler

H er gün yeni cerrahi teknikleri geliştiriliyor.
Laser cerrahisinde, istenen yere odaklanan,
yüksek enerjili, ince bir laser demeti kullanı­
lır. Bu ışınlar yumuşak dokuları çok keskin
bir bıçak gibi keserek ilerlerken, bir yandan
da kesilen kan dam arlarını ısıyla kaynaştırdığı
için çok az kanam a olur. Laser ışınları özellik­
le göz gibi çok hassas organların ameliyat
edilmesinde kullanılır.
M ikrocerrahide özel büyüteçler ya da iki
gözle bakılabilen m ikroskoplar cerrahm do­
kuları en ince ayrıntılarıyla görmesini sağlar.
El titremesini önleyerek cerrahm kusursuz
çalışabilmesi için bıçaklar, kıskaçlar emici
borular ve öbür aletler kaldıraçlara ya da
küçük dişli çarklara tutturulur. M ikrocerrahi,
vücudun kopan parçalarının yeniden yerine
yerleştirilmesine, kopan kan dam arlarının ve
sinirlerin birbirine eklenmesine olanak verir.
C errahlar bazen yaralanan ya da iş görem e­
yecek durum da olan organların yerine genel­
likle çeşitli m etallerden ve plastikten yapılan
yapay organlar takarlar. Bu yapay organların
tasarımlanması ve geliştirilmesi biyomühen-
disliğin konusudur (bak. B İ y o m ü HENDİ s l İ k ) .
Kalp atışlarının düzenli olmasını sağlayan
elektronik uyarıcılar (kalp pilleri), yapay kan
damarları ve kalp kapakçıkları; yapay kalp­
ler; yapay soluk borusu ve akciğerler; göz
mercekleri; kırılan kemikleri birleştirm ek ve
desteklem ek için takılan metal iğneler; diz,
dirsek, bilek ve parm ak eklemleri; takm a
dişler, takm a kol ve bacak biyomühendisliğin
sağladığı olanaklardan bir bölümüdür. Bazı
ZEFA
Açık kalp am eliyatlarında kullanılan oksijen tüpleri,
kanı sürekli oksijenle besleyerek temizler.
takm a kol ve bacaklara sinir iletilerini alabi­
len elektronik alıcılar eklenir; bu alıcılar da
uyarıları küçük bir elektrik m otoruna aktara­
rak kol ya da bacağın beyinle eşgüdümlü
olarak hareket etmesini sağlar.
Bugün cerrahinin en büyük gelişmelerin­
den biri, vücudu kesip açmadan iç organların
görülebilmesini sağlayan çeşitli aygıtlardır.
U zun, esnek bir boru olan endoskop, sindirim
boşluğuna ve öbür vücut boşluklarına girebi­
len ve dönem eçlerde yönünü değiştirebilen
bir teleskop gibidir. U cunda içeriyi görmek
için bir ışık ve m ercek, ilaç ya da başka bir
m adde akıtmak için bir boru ve doku örnekle­
ri almak için küçük bir kıskaç olabilir. Bir
başka aygıt, kasıktaki bir toplardam ardan
sokularak kalbe kadar uzatılabilen ince,
uzun, esnek bir borudur. Kateter ya da sonda
denen bu aygıt yardımıyla, kan basıncı ölçüle­
bilir, kan ve doku örnekleri alınabilir ve X
164 CERVANTES SAAVEDRA
ışınlarına tutulduğunda kan dam arlarını gös­
teren özel boyalar verilebilir. X ya da röntgen
ışınları iç organların radyografi ve tomografi
gibi ileri tekniklerle incelenmesine, sesüstü
(ültrason) dalgalar da iç organların hareketli
görüntüsünü bir ekran üzerine yansıtan ültra-
sonografi yöntem ine olanak sağlayarak cerra­
hinin gelişmesinde önemli rol oynamıştır
(bak. S e s ü s t ü D a l g a l a r ; X I ş in l a r i ).
CERVANTES SAAVEDRA, Miguel de
(1547-1616). Miguel de Cervantes, çağdaş ro­
m anın babası olarak bilinir. M adrid yakınla­
rında gezgin bir eczacı-cerrahın yedi çocuğun­
dan dördüncüsü olarak dünyaya geldi. D ü­
zenli bir eğitim görmemesine karşın, sonra­
dan başkent olan M adrid’de kendi kendini
yetiştirme olanağı buldu. Bir kavgadan ötürü
hüküm giyince İtalya’ya kaçtı. Bu sırada Papa
V. Pius Osm anlılar’a karşı bir Haçlı seferi dü­
zenliyordu. Cervantes Haçlı ordusuna yazıldı.
British Museum
Ressam George Cruikshank'tan Don Kişot ve uşağı
Sanço Panza.
1571’de İnebahtı Deniz Savaşı’nda Osmanlı-
lar’a karşı savaşırken sol elini kaybetti ve göğ­
sünden yaralandı. 1575’te İspanya’ya döner­
ken Cezayir’deki Türk korsanlarının eline
düştü ve köle olarak Kuzey A frika’ya götürül­
dü. O rada beş yıl kaldı. Ailesinin istenen fid­
yeyi sağlaması üzerine serbest bırakıldı.
Saraydan görev alamayınca düş kırıklığına
uğrayan Cervantes edebiyata yöneldi ve
1584’te La Galatea adlı romanını yayımladı.
Aynı yıl evlendi ve ailesini geçindirmek için
am bar ve vergi memurluğu yaptı. Hesaplarda
açığı çıkınca bir süre hapse atıldı. Bu yıllarda
çok az yazdı. 1605’te yayımladığı Don Kişot
(D on Quijote) ile birden büyük bir başarı sağ­
ladı. Don Kişot, şövalyelerin kahram anlık öy­
külerini okuya okuya hafiften aklını kaçırmış
yaşlıca bir adamdır. Okuduğu öykülerin ger­
çek olduğunu sanarak, kendi de şövalye ol­
maya ve kahram anlıklar yapmaya karar verir.
Cervantes bu rom anında şövalye kahram an­
lık öyküleriyle alay eder. Don Kişot hanları
şato, yel değirmenlerini dev sanır; kurtarıl­
mak istemeyen genç kızları kurtarır; olmayan
tehlikeleri sezer ve atıldığı serüvenlerden düş
kırıklığına uğrayarak üzüntü ve utanç içinde
geri döner. C ervantes’in Don Kişot’ta insan
doğasını çok derinden kavradığı görülür.
Cervantes ünlü bir yazardı, ama zengin de­
ğildi. Yaşamının sonlarına doğru, edebiyatçı­
lara yakınlığıyla tanınan bir kont C ervantes’e,
yazı yazmasına olanak veren maddi desteği
sağladı.
Cervantes’in öbür yapıtları arasında Viaje
del Parnaso (1614; “Parnassus’a Yolculuk”)
başlıklı uzun bir şiir ile Entremeses Nuevos
(1615; “Yeni A raoyunlar”) vardır.
Yazıldığı tarihten başlayarak birçok dile
çevrilen Don K işot, Cervantes’in adını kısa
zam anda İspanya’dan başka İngiltere, Fransa
ve İtalya’da da duyurdu. Don Kişot çeşitli
zam anlarda Türkçe’ye de çevrilmiştir.
CEVDET PAŞA (1823-1895), Tanzimat dö­
neminin önde gelen tarihçi ve devlet adamla-
rındandır. Lofça (bugün Bulgaristan sınırları
içindedir) kentinde doğan Cevdet Paşa İstan­
bul’da Fatih’teki Papasoğlu M edresesi’nde
eğitim görürken döneminin ünlü bilim adam ­
larından çeşitli konularda özel dersler aldı.
 CEVDET PAŞA 165

M edrese eğitimini bitirdikten sonra kısa bir

süre kadılık yaptı. 1845’te müderris (profe­
sör) oldu. 1846’da Sadrazam M ustafa Reşid
Paşa’nın yanında göreve başladı. Bu tarihten
sonra önemli devlet görevleri üstlenen Cevdet
Paşa ülkede m edreseler dışında yeni öğretim
kurum lan olarak açılacak ilk, orta ve yük­
sekokulların program larını belirleyen Meclis-i
Maarif; bilimsel araştırm a ve çalışmalar yap­
mak için kurulan, Osmanlı bilim akademisi ni­
teliğindeki Encümen-i Daniş gibi bilimsel ku-
rumların kurucuları arasında yer aldı ve bu
kurum larda üye olarak çalıştı. 1855’te, zama­
nın olaylarını saptayıp yazmakla görevli, dev­
letin resmi tarihçisi dem ek olan vakanüvisliğe
atandı. Darülmuallimin (öğretmen okulu) mü­
dürlüğü, çeşitli illerde valilik, m aarif (eğitim),
ticaret, adliye, evkaf (vakıflar), içişleri bakan­
lığı gibi devlet görevlerinde bulundu. Cevdet
Paşa yöneticiliğini üstlendiği devlet kum rula­
rında yalnızca bir uygulayıcı olmayıp bir ör­ İletişim Yayıncılık Arşivi
gütçü olarak da buraları yenileştirmek, yasal Cevdet Paşa Tanzimat dönem inin önde gelen
tem eller üzerine oturtm ak için çalışmalar tarihçisi ve devlet adamıdır.
yaptı.
Cevdet Paşa Osmanlı D evleti’nin yüksek geleneğine uyarak, “seci”ye (düzyazıda uyak­
yargı kurulu olarak 1868’de kurulan Divan-ı lı anlatım) başvurmasına karşılık, yapıt genel
Ahkâm-ı Adliye başkanlığına getirildi. Bir olarak açık ve yalın sayılabilecek bir dille ya­
yandan adalet örgütünü yeniden düzenleme­ zılmıştır. Yazar anlattığı olaylardan bir ders
ye çalışırken öte yandan da bu kuruldan M e­ çıkarılmasını istem ektedir. Yapıtın dili döne­
celle' nin (Osmanlı D evleti’nde yürürlükte mine göre oldukça yalındır. Cevdet Paşa’nm
olan ve 1926’ya kadar yürürlükte kalan m ede­ vakanüvisliği sırasında yazdığı, 1839-72 yıllan-
ni yasa) yazılma kararını çıkardı ve yasanın nı kapsayan ve 40 bölümden oluşan Tezakir
hazırlanmasında çalıştı. ile beş bölümlük M aruzat öbür tarih yapıtları­
dır. 1839-76 arasındaki önemli siyasal olayla­
Bilimsel Çalışmaları rın yorum unu içeren M aruzat'ı II. Abdülha-
Cevdet Paşa’nm önemli yanlarından biri de m id’in isteği üzerine kaleme almıştır. Cevdet
tarihçiliğidir. Encümen-i Daniş üyeliği sıra­ Paşa ayrıca halk için Kısas-ı Enbiya ve Teva-
sında Osmanlı Devleti’nin 1774’ten sonraki rih-i Hulefa (1874-89; “Peygamberlerin Öy­
tarihini yazmakla görevlendirildi. Tarih-i küleri ve Halifeler Tarihi”) adlı kitapları da
Cevdet (1855-84) adı verilen 12 ciltlik bu yapı­ yazmıştır.
tını, çeşitli resmi görevlerinin dışında kalan Cevdet Paşa tarih dışında dille de ilgilen­
zamanda yazabildiği için, uzun sürede tamam­ miş, Fuad Paşa ile birlikte daha çok öğretime
layabildi. Yapıt, 1774 Küçük Kaynarca Antlaş- yönelik Kavaid-i Osmaniye (1864; “OsmanlI­
ması’ndan 1826’da Yeniçeri Ocağı’nın kaldınl- ca Dilbilgisi K uralları”) adlı bir dilbilgisi kita­
masına kadar geçen süre içinde ortaya çıkan bı hazırlamıştır. Uzun yıllar tüm dilbilgisi ki­
çeşitli toplumsal ve siyasal olayları anlatır. tapları için örnek alman bu yapıt Osm anlıca’
Am a bunlardan en önemlileri seçilerek, ara­ nin üç ayrı dilin birleşmesiyle oluştuğunu ilk
larında bağlantılar kurulmuş, kaynaklar taraf­ kez belirtmesi bakımından önem taşır. Kitap
sız bir gözle karşılaştırılarak sonuçlara varıl­ A rapça, Farsça ve T ürkçe’den oluşan Osman-
mıştır. Kimi cümlelerinde, Osmanlı tarihçilik lıca’nın kurallarını öğretmeyi amaçlamıştır.
166 CEVİZ
Tanzim at yanlılarının her alanda batıyı ör­
nek alm ak gerektiği yolundaki düşüncelerine
karşı, gelenekten ayrılmadan da reform lar ya­
pılabileceğini savunan Cevdet Paşa bu görü­
şünü özellikle hukuk alanında kabul ettir­
miştir.
CEVİZ denince, uzun sırıklarla silkelenip
düşürülen meyvelerinin içini zevkle yediğimiz
bir ağaç akla gelir. Bilimsel adı Juglans regia
olan adi ceviz, anayurtları Kuzey ve Güney
A m erika, Güney A vrupa, Asya ve Batı Hint
Adaları olan 20’ye yakın ceviz türünden
yalnızca biri ve en tanınmışıdır.
Ceviz ağaçları oldukça ılık iklimleri, besin
m addelerince zengin toprakları sever. Güçlü
kökleri çevreye uzanır ve toprağın derinlikle­
rine kadar iner. Anayurdunun İran olduğu
sanılan adi cevizin boyu çoğu zaman 30
m etreye yaklaşır. Yanlara uzanan dalları ve
geniş tepesi ile ceviz ağacının görkemli bir
görünüşü vardır-. Gençken ince, açık boz ve
düzgün olan gövde kabuğu ağaç yaşlandıkça
kalınlaşır ve üzeri derin çatlaklarla dolar.
Cevizin kara renkli tomurcuklarının üzeri
ince ve kısa tüylerle kaplıdır. Kışın dökülen
yapraklar beş-dokuz oval yaprakçıktan olu­
şur. En uçtaki tek yaprak öbürlerinden daha
büyüktür. Tırtıl ya da kedicik denen erkek
çiçekler yeşil renkli, kalınca ve tırtıl görünüm ­
lü; dişi çiçekler ise ufak ve yuvarlaktır.
Çiçekler sürgünlerin ucunda açar. Cevizin
meyvesi botanikçilerin “eriksi meyve” adını
verdiği türdendir. Meyvenin en dışında koyu
yeşil renkte etli bir bölüm, onun içinde de iki
parçalı sert bir kabukla kaplı, ceviz içi ya da
ceviz çağlası olarak adlandırılan beyaz renkli,
yağlı tohum bulunur. D ört parçadan oluşan
ceviz içinin dışında ince ve sağlam bir zar
vardır. Taze meyvede sarı olan bu zar, kuru­
muş cevizlerde kahverengiye döner. Ceviz içi
taze ya da kuru olarak yendiği gibi kurutulup
öğütülerek çeşitli yiyeceklerde, cevizden çıka­
rılan yağ ise, özellikle Fransa’da salatalarda
ve çeşitli yemeklerde kullanılır.
20 yaşma kadar tek tük ve ara sıra meyve
veren ceviz ağacı bu yaştan sonra üretken
olmaya başlar; toprak ve iklim koşulları
uygun olursa 100 yaşma kadar meyve verebi­
lir. Dünya ceviz üretiminde California, Fran­
sa, İtalya, Çin ve Türkiye ilk sıraları alır.
Türkiye’de kış mevsiminin pek sert geçme­
diği her yörede ceviz yetiştirilir; hatta kendili­
ğinden yetişenler de vardır. A ncak en yüksek
nitelikli ve bol ceviz üreten iller Kastamonu
ve Zonguldak’tır. Türkiye’de, sayıları üç
milyonu aşan ceviz ağaçlarından yılda 120-130
bin ton dolayında ceviz elde edilm ektedir.
Ceviz ağacından meyvesi dışında başka
amaçlarla da yararlanılır. Odunu sert, sık ve
karmaşık damarlı, dayanıklı, kesiti güzel gö­
rünüm lüdür. Cevizin kerestesinden yapılan
mobilyalar çok iyi cila tuttuğu için kolay kolay
bozulmaz ve zararlı böceklere karşı dayanıklı­
dır. Bu nedenle mobilya yapımında ve ince
oymacılık işlerinde aranan bir kerestedir.
Yaprakları, meyvesinin yeşil dış kabuğu, dal,
gövde ve kök kabukları bol tanen içerdiğin­
den kâbız yapıcı, iştah açıcı, kanam a kesici
etkisi vardır. Meyvesinin yeşil dış kabuğu
halı, kilim ve dokum a için iplikleri kahveren­
giye boyam ada kullanılır. Kan şekerini düşür­
düğü. için kuru ceviz yapraklarının şeker
hastalığına iyi geldiği bilinmektedir.
Am erika ve Japonya’da kara ceviz (Juglans
nigra) ve boz ceviz (Juglans cinerea) gibi
başka tür cevizler de yetiştirilir. Türkiye’de
bulunmayan bu türlerden kara cevizin keres­
tesi çok değerlidir; yenmeyen meyvelerinin
kabuğundan boyarm adde elde edilir. Boz
cevizin meyve kabukları boyamada, kök ka­
buklarından elde edilen bazı m addeler ise ilaç
yapımında kullanılır.
Ceviz eskiçağlardan beri din, mitoloji ve
boş inançlarda önemli bir yer tutm uştur. Bu
ağacı Eski Yunanlılar A rtem is’e, Eski R om a­

lılar da Jüpiter’e adamıştı. Hz. Süleyman’ın
ceviz ağaçları yetiştirdiği söylenir. Türkiye’
nin bazı yörelerinde hâlâ incir ağacı gibi ceviz
ağacının da “tekin” olmadığına, bu ağacın
altında uyumanın uğursuzluk getirdiğine ina­
nılır. İtalya’nın kırsal yörelerinde ceviz ağacı
“cadıların ağacı” olarak bilinir ve altında
uyunmaz.
Ceviz adı verilen öteki meyvelerden pekan-
cevizi ( Carya illionensis) cevizlerle aynı fa­
milyada yer alır. Hindistancevizi (Cocos rıuci-
fera) ise ceviz türlerinden bütünüyle ayrı bir
familyadandır.
CEYLAN. Z arif ve alımlı gövdesi, çevikliği,
güzel gözleri ve yüksek hızıyla tanınan ceyla­
nın oldukça geniş bir yaşama alanı vardır.
A frika’nın Atlas Okyanusu kıyılarından ve
tropik kesimlerinden başlayıp A sya’da Moğo­
listan’ın batısına kadar uzanan bölgelerdeki
Ceylan ince,
zarif gövdesi
ve çevikliğiyle
ünlüdür.
açık alanlarda 14 tür ceylan yaşar. Çifttoynak-
lı ve gevişgetiren bir otçul memeli olan
ceylan, antilop ve sığırlarla aynı familya
( Bovidae) içinde sınıflandırılır.
Ceylan türlerinin 12’si Gazella, ikisi ise
Procapra cinsinde yer alır. Bozkırlarda ve
yarı çöllerde, genellikle beş-on tanesi ya da
yüzlercesi bir arada sürüler oluşturarak dola­
şan, ceylanlar küçük yapılı hayvanlardır.
Omuz yükseklikleri türe göre 60-90 cm ara­
sında değişir. Gövdesi aslında tombulca ol­
m akla birlikte, bacaklarımın ince ve yüksek
oluşu yüzünden ceylan ince ve zarif görünür.
Postu genellikle kahverengi olan ceylanın
butlan ve karnı beyazdır; çoğu türde gövde­
nin iki yanında boylu boyunca uzanan koyu
CEZA 167
renkli iki şerit bulunur. Ceylanın kuyruğu
kısa ve püsküllü uçludur. A nadolu’dan M oğo­
listan’a kadar uzanan bölgede yaşayan İran
ceylanı (Gazella subgutturosa) dışındaki tür­
lerde hem erkekte hem de dişide, genellikle
geriye doğru kıvrık bir çift boynuz bulunur.
İran ceylanının dişisi ise ya güdük boynuzlu­
dur ya da hiç boynuzu yoktur.
Ceylan sürüleri sürekli hareket halindedir.
Koruyucu renklenm elerinin yardımıyla dik­
kat çekm eden sürekli dolaşırlar. Ü rem e dö­
neminde erkekler dişileri için kavga ederler.
Beş-altı ay süren bir gebelik döneminden
sonra dişi ceylan tek bir yavru doğurur. Yavru
ceylan bir yıl boyunca anasıyla birlikte gezer.
Ceylana eskiden gazal (ya da gazel) ve ahu
gibi adlar da verilirdi. Gazella cinsinin adı da
ceylan anlam ındaki A rapça gazal sözcüğün­
den gelir. Genellikle sanıldığı kadar korkak
ve çekingen olmayan ceylanlar saatte 90
kilom etreye varan bir hızla koşabilir. Ceylan­
lar iri, parlak ve doğuştan “sürm eli” gözleriy­
le özellikle A rap, İran ve Türk folklor ve
edebiyatlarında göz güzelliğinin simgesi ol­
muştur.
14 ceylan türünden Tibet ceylanı (Procapra
picticaudata) Tibet ve çevresinde, Moğol cey­
lanı (Procapra gutturosa) M oğolistan’da ya­
şar. Bu ikisi ile İran ceylanı dışında kalan
türler A frika’nın çeşitli bölgelerinde bulunur.
Özellikle eti ve derisi için yoğun biçimde
avlandıklarından ceylanların bazı alttürleri
çok azalmıştır; hatta bazılarının tümüyle tü ­
kendiği sanılmaktadır. Örneğin, Pelzeln cey­
lanı ( Gazella pelzelni) ile ince boynuzlu ceyla­
nın (Gazella leptoceros) soyları tükenm ek
üzeredir. Türkiye’de ceren ve ceylan adlanyla
tanınan İran ceylanı eskiden Adana-M ardin
arasındaki düzlüklerde yaşardı. Günümüzdey­
se yalnızca U rfa’nın güneydoğusunda çok az
sayıda İran ceylanı kalmıştır.
CEZA. Cezanın amacı suçluyu eğitip toplum a
yeniden kazandırm aktır. Ne var ki, yeryüzün­
de bu anlayışa varılması kolay olmamış,
insanlar işledikleri suçları kimi zaman yaşam­
larıyla ödemiştir. Ceza hâlâ pek çok ülkede
geçerli olan tanımıyla, suç işleyen kişiye acı
çektirilmesi ya da bir şeyden yoksun bırakıl­
masıdır. Suçlu, suçunun niteliğine ve ağırlığı­
168 CEZA
na göre, ceza olarak yaşamını (ölüm cezası),
bedeninin bir parçasını (elinin kesilmesi gibi),
özgürlüğünü (hapis cezası, sürgün ya da
gözetim) ya da parasını (para cezası) yitire­
bilir.
İlkel toplum larda, suçtan zarar gören kişi
suçluyu bireysel olarak uygun gördüğü biçim­
de cezalandırabilirdi. Zam anla cezanın işle­
nen suçla orantılı olması gerektiği düşüncesi
gelişti. D aha sonra hukukun gelişmesiyle
birlikte, cezalandırma işini adalet mekaniz­
masını denetim inde tutan devlet üstlendi.
Bugün ceza vermeye kalkışan bir kişi suç
işlemiş olur.
İlk cezalandırma yöntemleri suçludan öç
almak, yaptığını ödetm ek düşüncesine daya­
nıyordu. Oysa çağdaş uygulamalar daha çok,
suçluları bir daha suç işlememeleri için eğit­
meye ve suç işlemekten caydırmaya dayanır.
18. yüzyılda Jerem y Bentham gibi düşünürle­
rin cezalandırmanın arkasındaki amacı araş­
tırmaya başlaması bu değişikliğin yolunu
açtı. Düşüncelerini İtalyan yazar Cesare Bec-
caria’nın çalışmalarına dayandıran Bentham ,
cezanın suçu önlem ekten öteye geçmemesi
gerektiğini belirtmiştir. Bentham ortaçağlar­
daki ağır cezaların, “bir kuzu çalıp asılmak-
tansa, bir koyun çalıp asılmak yeğdir” düşün­
cesiyle, suç işlemeye özendirdiğini öne sür­
müştür.
Cezanın Amacı
Caydırma ya da önleme Bir kişiye verilen
cezanın başkalarını aynı suçu işlemekten cay-
Photo Co-op
Bazı genç suçlulara cezanın bir parçası olarak yararlı
işler yaptırılır. Bu gençler dökülmüş yaprakları yakıyor.
Peter Newark’s Historical Pictures
Eskiden İngiltere'de bazı suçlular resimde görüldüğü
gibi, boyun ve kolların geçeceği delikleri olan bir
tahtaya bağlanır, toplanan halkın fırla ttığ ı çöplerle
cezalandırılırdı.
dıracağı düşüncesi, o suçu işlemeye eğilimi
olan bir kişinin, mantıklı davranarak acı ve
yoksunluktan kaçınmak için, suç işlemeyeceği
varsayımına dayanır. Cezanın caydırıcı olabil­
mesi için, kişinin geçmişteki deneyimleri
anımsayabilmesi ve davranışının sonuçlarını
kavrayabilmesi de gereklidir. Geçen yüzyıla
kadar, suçluların halk önünde asılması ya da
kafasının kesilmesinin başlıca nedeni caydırı­
cılıktı. Cezanın halk önünde uygulanması,
cezanın haklılığını halka onaylatmak ve dev­
letin gücünü kanıtlam ak içindir. Eğer suçlula­
rın çoğu zaman yakalanmadığı görülürse,
cezanın caydırıcılık etkisi azalabilir.
Ceza ya da “ödetm e”. Hırsızlık gibi kimi
suçlarda çalman şeyin ödetilmesi sağlanabilir.
Am a saldırı türünden çeşitli suçlarda bu
uygulanamaz. Kimi durum larda da suçlu
tedavisi gereken bir akıl hastası olabilir. O
zaman ödetici cezalar suçun yinelenmesini
önleyemez.
Yola getirme ya da kişinin davranışını değiş­
tirtme. Yola getirme ya da davranışını düzelt­
me amacıyla, verilen ceza özünde, “bir kişinin
aklını başına getirm ek” için uygulanır. Bu,
bazen “ani, kısa, şiddetli ve sarsıcı” bir
uygulamadır. İlk kez suç işleyen genç insanla­
rın böylesine şiddetli bir cezayla davranışla­
rının yanlışlığını kavrayacakları düşünülerek
uygulanır.
D aha çağdaş yöntem ler suçluyu birey ola­
rak ele alır ve suça uygun ceza yerine, her
suçlunun kişiliğine uygun bir ceza uygulamayı

amaçlar. İşlenen suçun nedenini bulup ortaya
çıkarmak ve suçluya, yaşam biçimini değiştir­
mesi için gerekli yardımı yapmak başarılı bir
sonuç almak için gereklidir. Çağdaş yöntem ­
ler, tıbbi ya da psikolojik tedavi ve eğitimin
yanı sıra, suçluya yeni bir yaşama başlaması
için belirli yardımları da içerir.
Toplumun korunması. Bazı suçlular tehli­
kelidir; bu nedenle, tehlikeli oldukları sürece
onları kilit altında tutm ak, başkalarını koru­
manın tek yolu olabilir. A m a burada da suçun
nedenini bulup ortaya çıkarmak ve suçun
yinelenmesini önlemek için suçlunun davra­
nışlarını değiştirmeye çalışmak önem ta ­
şır.
Cezanın Etkisi
Cezanın, uygulandığı toplum un kabul edebi­
leceği nitelikte olması gerekir. Eğer toplum da
çoğunluk cezanın acımasız ve haksız olduğu­
nu düşünürse, suçlunun adalete tesliminde ya
Peter Newark’s Historical Pictures
18. yüzyılda Londra'da Thames Irmağı yakınında
asılarak idam edilen bir korsan.
CEZAEVİ 169
da cezanın uygulanmasında görevli organları
desteklem ekten ve işbirliğinden kaçınacaktır.
Ayrıca ceza adaletli olarak uygulanmalı,
ayrım gözetm eden herkese aynı koşullarda
aynı ceza verilmelidir.
Suçun kanıtlanmasıyla cezanın yerine geti­
rilmesi arasındaki zaman uzarsa, suç ile ceza
arasındaki bağlantı gözden kaçar; ceza caydı­
rıcı ve yola getirici özelliğini kaybeder. Ne var
ki, ölüm cezalarında bu uzama yeni kanıtların
bulunması ve hatta tutuklunun aklanmasına
varacak bir zaman kazanm adır. Ölüm cezası­
nın hâlâ yürürlükte olduğu ülkelerde, böylesi-
ne dönüşü olmayan bir cezanın haklılığı gün­
cel bir tartışm a konusudur.
Günüm üzde hâlâ “düşünce”nin yargılandı­
ğı ve cezalandırıldığı ülkeler vardır. D üşünce­
nin toplum düzenini sarsıcı bir eylem olduğu­
nun kabul edildiği bu gibi ülkelerde, “yasak”
konan kitapları yayımlayanlar, okuyanlar,
“yasak” sayılan düşünceleri dile getirenler
acımasızca cezalandırılır ve düşünce suçu
işledikleri için on yıllarca özgürlüklerinden
yoksun bırakılırlar.
Ç a ğ d a ş ceza la r h a p is v e p ara c e za sın a
d ayan ır. Y a p ıla n a raştırm alar, p ara c e za la rı­
nın v e g ö z e tim in (bak. G özetim ) y a ln ızc a ilk
k e z işle n e n su çla rd a u y g u la n d ığ ın d a etk ili
o ld u ğ u n u g ö ste r iy o r . Ayrıca bak. CEZAEVİ;
Çocuk S uçlari ; S u ç .
CEZAEVİ, yargılama sonucu suçlu oldukları
kanıtlanan kimselerin cezalandırılmak am a­
cıyla hapsedildikleri kurum dur. Cezaevinde
geçirilen süre suçun ağırlığına göre değişir.
Çok ağır suçlarda suçlu öm ür boyu hapsedi­
lebilir. Hapis cezasının ilk aşaması olarak da
uygulanan gözetimde sanık cezaevine kon­
maz, ama özgürlüğünü kısıtlayan bir sürece
girer (bak. CEZA; GÖZETİM). Kimi kez ağır bir
suçtan yargılanan sanığın yargılama süresin­
ce özgür olması sakınca yaratabilir. Bu du­
rum da sanık tutuklanır ve cezaevine gönde­
rilir.
Yaşı küçük olan suçlulara normal olarak
hapis cezası verilmez. Küçük suçluların ge­
rektiğinde konuldukları kurum lara “ıslah­
evi” denir. Islahevi ya ayrı bir kurum ya da
cezaevinin bir bölüm ü olarak düzenlenir
(bak. Ç ocuk Suçlari ).
170 CEZAEVİ
Eski Cezaevleri
Batı dünyasında 19. yüzyılın ortalarından
önce birçok suçun, hatta para çalmanın bile
cezası ölümdü. Bazı suçlular da sömürgeler­
deki ceza kamplarına gönderiliyordu. Ceza­
evleri yargılanmayı, ceza kam plarına gönde­
rilmeyi ya da ölümü bekleyen suçlular için
kullanılıyordu. îlk cezaevleri genellikle kale
burçlarıydı.
Cezaevine kapatılm ak zamanla, asıl ceza­
nın beklendiği süredeki bir uygulama olm ak­
tan çıktı ve kendisi bir cezaya dönüştü. Eski
cezaevleri suçluların korkunç koşullar altın­
da bir.araya dolduruldukları yerlerdi ve ceza­
evi humması denen bir tür tifüs hastalığı her
yıl buralara kapatılan binlerce insanın ölüm ü­
ne yol açıyordu.
A vrupa’da ilk cezaevi 16. yüzyılda Hollan­
d a’da açıldı; 18. ve 19. yüzyıllarda cezaevi
yapımı yaygınlaştı ve yeni düzenlem eler geliş­
tirildi. Bazı cezaevlerinde tutuklular sürekli
olarak birbirinden ayrı tutuluyordu. Hücrede
tek başına yaşayan tutuklu, ancak ziyaretçi­
siyle ve cezaevi görevlileriyle görüşebiliyor­
du. Başka cezaevlerinde tutuklulann birlikte
çalışmalarına izin veriliyor, ama konuşmaları
yasaklanıyor ve geceleri ayrı hücrelerde yatı­
rmıyorlardı. Bazı ülkelerde tutuklulann olum ­
lu ve olumsuz davranışlarına puan veriliyor ve
saptanan belirli bir puana ulaşınca salıverili­
yorlardı. Bu uygulama suçlulara birer birey
1870'lerde İngiltere'de bir
cezaevinde kimi
tutuktular çalışırken,
kim ileri havalandırmada
dolaşıyorlar.
Hulton Picture Library
olarak davranılmasmın, koşullu salıverme sis­
tem lerinin başlangıcıydı. 1900’lere gelindiğin­
de hücre cezası artık yalnızca bir disiplin
önlemi olarak kullanılmaya başlandı.
G ünüm üzde cezaevlerinin tutukluları in­
sanca koşullarda barındırması ve dışarı çıktık­
larında dürüst bir yaşam sürmek için hazırla­
ması amaçlanır. Ne var ki, bu amaca her
zaman ulaşılamaz.
Günümüzde Cezaevleri
T utuklulann durum larına ve cezalarına uy­
gun çeşitli cezaevi tipleri geliştirilmiştir. Ağır
suç işlemiş kişiler çok sıkı güvenlik önlem leri­
nin bulunduğu cezaevlerine gönderilir.
Akli durum u cezalandırılmasına uygun ol­
mayan ya da ceza verildikten sonra özel
tedavi görmesi gereken suçlular ya bir psiki­
yatri kliniğine ya da sıkı güvenlikli özel bir
hastaneye gönderilir.
Yargılanmayı bekleyen sanıklar henüz hü­
küm giymemiş olduklarından, onlara öbür
tutuklulara uygulanan yönetm elikler uygu­
lanmaz.
Açık cezaevleri tutuklulara aşırı kısıtlama
getirmeyen cezaevleridir. Bu tür cezaevleri,
kaçmayacağına güvenilen ve hapisten çıktık­
tan sonraki yaşama hazırlayıcı bir eğitim ya da
tedaviden yararlanabilecek durum daki tutuk­
lular içindir.
Kimi cezaevlerinde tutuklulann belirli be­

ABD'de m odern bir cezaevi. Merkez kuledeki gardiyanlar her hücreyi denetleyebilir.
ceriler kazanacağı atölyeler, eğitim olanağı
sağlayan kütüphaneler vardır. Ne var ki,
gerek cezaevlerindeki tutuklu sayısının çoklu­
ğu, gerek çağdaş ceza anlayışının yeterince
benimsenmemiş olması nedeniyle, birçok ce­
zaevinde bu tür olanaklardan yararlanılamaz.
Günüm üz cezaevi yönetm eliklerinde ko­
şullu salıverme ve cezanın belli oranda indiril­
mesi vardır. Koşullu salıverme tutuklunun iyi
davranışı nedeniyle cezanın bir bölümünün
uygulanmaması anlam ına gelir. Böylece, iyi
davranış gösteren bir tutuklu, örneğin üç yıl
hüküm giymiş olsa bile cezası belli oranda
indirilerek, yalnızca iki yıl hapis yatarak
çıkabilir. Koşullu salıverme cezanın son dö­
neminde uygulanır. Tutuklu düzenli aralarla
bir gözetimciye rapor verm ek ve bazı koşulla­
ra uym ak kaydıyla erken salıverilir. Bu koşul­
lara uymayan tutuklu yeniden cezaevine ko­
nacağı gibi ek ceza da alabilir.
Türkiye'de Cezaevleri
Osmanlı İm paratorluğu’nda cezaevlerine “sı­
CEZAEVİ 171
Illinois State Perıitentiary
kıntı ve dehşet verici hapishane” anlamına
gelen “zindan” denirdi. Cezaevleri olarak
kullanılan kale burçları karanlık, havasız ve
nemliydi. Burada ceza çeken, kişilerin gereksi­
nimleri genellikle iyiliksever kimselerce karşı­
lanırdı. Bu durum 183l ’e kadar böyle sürdü.
İlk kez 1831’de Sultanahm et’te Hapishane-i
Umumi (genel cezaevi) adında bir cezaevi
kuruldu. 1858’de yürürlüğe giren yeni bir
yasayla da suçlar ve cezalar sınıflandırıldı.
Bu yasada özgürlüğü bağlayıcı ceza olarak iki
ağır ceza, kürek cezası ve kalebentlik cezalan
vardı. K ürek cezası eskiden, gemilerde (kal­
yonlarda) kürek çekme yoluyla uygulanan bir
cezaydı. D aha sonra yalnızca “ağır ceza”
anlam ında kullanıldı. Kalebentlik ise, hap­
sedilen kişinin kalenin dışına çıkmadan çektiği
cezaydı. Hafif cezalarda ise, hüküm giyilen
süre norm al cezaevlerinde geçiriliyordu.
1926’da çıkan yeni Türk Ceza Kanunu
suçları ikiye ayırdı: Cürüm lüler ve kabahatli­
ler. Cürüm lüler ağır suçlular, kabahatliler ise
hafif suç işleyenlerdi. 1929’da cezaevleri A da­
172 CEZANNE
let Bakanlığı’na bağlandı. Resmi verilere göre
günümüzde yaklaşık 640 cezaevinde 46 bin
(1985) hüküm lü bulunm aktadır. Çocuk ıs­
lahevi sayısı ise beştir.
CEZANNE, Paul (1839-1906). Çağdaş res­
min en büyük ustalarından biri olan Paul
Cezanne, Aix-en-Provence’da, zengin bir
bankerin oğlu olarak doğdu. 1858’de, banker
olmasını isteyen babasının baskısıyla Hukuk
Fakültesi’ne girdi. Am a iki yıl sonra annesi­
nin desteğiyle, resim öğrenimi görmek üzere
Paris’e gitti. O rada Delacroix, Rubens ve
Tintoretto gibi ustaların yapıtlarını inceledi.
Sanatçının o dönem de yaptığı resimlere ege­
men olan koyu renkler ve güçlü fırça darbele­
ri klasik geleneğin etkilerini yansıtıyordu.
Başlangıçta Cezanne’ın alışılmamış üslubunu
anlam akta güçlük çeken izleyiciler ve sanat
eleştirmenleri onun resimleriyle alay ettiler.
Am a o, uğradığı ağır eleştiri ve suçlamalara
karşın, resimlerini bildiği gibi yapmayı sür­
dürdü.
Cezanne, Marsilya Körfezi'nin L'Estaque'dan Görünüşü adlı bu yapıtında uzaklık duygusunu renklerle
yaratm ıştır.
Cezanne 1872’de İzlenimci A kım ’ın öncü­
lerinden Camille Pissarro ile tanıştı (bak.
İZLENİMCİLİK). Pissarro, Cezanne’a doğaya da­
ha yakından bakmayı, ışığın ve rengin incelik­
lerini öğretti. O dönem de doğayı ve nesneleri
izlenimci bir anlaşıyla tuvale geçiren Cezan­
ne Avrupa resim sanatını önemli ölçüde
etkileyecek olan yapıtlar verdi. Resim lerinde­
ki yalınlık, kullandığı renklerin yoğunluğu ve
kompozisyona verdiği önem resmini yaptığı
nesnelerin temelini oluşturan yapıyı öne çı­
kardı. Tarlalar, yollar, köy evleri gibi m anza­
ra öğelerini kendine özgü bir üslupla, fotoğ­
raf kopyacılığına kaçmadan, kendisinde uya­
nan duyguları yansıtacak biçimde yapmanın
yollarını aradı. Cezanne özgün üslubunu
yaşamının sonuna kadar yaptığı tüm resimle­
rinde korudu.
1878’de yaşamının geri kalan bölümünü
geçirdiği Aix-en-Provence’a dönen sanatçı
belirli aralıklarla Paris’e gitmeyi sürdürdü.
Cezanne o dönem de perspektifi, yani resimle­
rindeki görsel derinliği yalnız renkle vermeye
A rt Institute o f Chicago!Richard J. Brittain

başladı. Portre, natürm ort (ölüdoğa) ve pey­
zajlarını (m anzara resmi) canlı bir renk uyu­
mu ve yalın bir gerçekçilikle betimledi.
1895’te ilk kişisel sergisini açtığında, resimleri
genç sanatçılar ile bazı sanatseverlerin dışın­
da halkın ilgisini çekmedi. Am a Cezanne
yapıtlarıyla 20. yüzyılın birçok sanatçısını
etkiledi. Kompozisyondaki ustalığı ve kullan­
dığı renklerin yoğunluğu resimde anıtsal
görüntüler yaratmasını sağladı. Yaşamının
sonuna doğru yapıtları aranm aya ve ilgi topla­
maya başladı. 1906 sonbaharında kırlarda
çalışırken soğuk aldı, hastalanarak birkaç gün
içinde öldü. Bir yıl sonra Paris’te açılan sergisi
büyük ilgi gördü.
Yıkananlar (Philadelphia Sanat Müzesi),
Kendi Portresi (Ulusal Galeri, Londra), Se­
petli Ölüdoğa (Musee d ’Orsay Paris), İskam ­
bil Oynayanlar (Louvre Müzesi, Paris), Kır­
mızı Yelekli Delikanlı (Mellon Koleksiyonu,
A B D ) sanatçının en önemli yapıtlarıdır.
CEZAYİR, A frika’nın kuzeydoğusunda, A k­
deniz kıyısında kurulmuş bağımsız bir cumhu­
riyettir. Doğusunda Tunus ve Libya, güney­
doğusunda N ijer, güneybatısında Mali ve
M oritanya, kuzeybatısında Fas yer alır. Batı
Sahra ile batıda dar bir sınırı vardır. Az sayıda
doğal limanı olan Cezayir’in Akdeniz kıyıla­
rındaki toprakları verimlidir. Hem en bu top­
rakların arkasında Atlas Dağları’nın bir kolu
olan Tel Atlasları uzanır. Daha iç bölgelerde
ise, göller ve bataklıklarla birbirinden ayrılan
yüksek ovalar bulunur. Güneye doğru gittik­
çe Atlas Dağları’nın bir başka kolu olan Sahra
A tlasları, Sahra Çölü’nün kuzey sınırını çizer.
Cezayir topraklarının üçte ikisini Sahra Çölü
kaplar. Güneydeki bu geniş çorak bölge,
1956’da büyük petrol yatakları bulununcaya
kadar boş ve değersizdi. Gelişen petrol ve
doğal gaz sanayisi Sahra’yla birlikte tüm
ülkeyi büyük ölçüde değiştirdi (bak. S a h r a
Ç ö l ü ).
Cezayir’de taşımacılığa ve ulaşıma elverişli
olmayan akarsulardan, daha çok sulamada
yararlanılır. Şelif Irmağı ülkenin öbür ırm ak­
ları gibi yüksek ovalardan doğar ve Tel
Atlasları arasından geçerek denize ulaşır.
Cezayir genelde kurak bir ülkedir. Akdeniz’
in nemli rüzgârlarına açık olan kıyı şeridi
CEZAYİR 173
yağmur alır. Sağanakların günlerce sürdüğü
yağmur mevsimi dışında sıcak ve yağışsızdır.
Tropik iklimin görüldüğü güney bölgesinde
yaz ayları çok sıcak geçer. Tel A tlaslan’nda
yaprak dökm eyen, kalın kabuklu meşe ağaç­
larından oluşan güzel orm anlar vardır. Bir çöl
bitkisi olan alfa ve başka ot türleriyle kaplı
yüksek ovalarda sürüler otlatılır.
CEZAYİR'E İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 2.381.741 km2.
NÜFUS: 23.849.000 (1988).
BAŞKENT: Cezayir.
YÖNETİM BİÇİMİ: Cumhuriyet.
DOĞAL YAPI: V erim li kıyı bölgesini çevreleyen yüksek
dağlar, orm anlar, boş alanlar ve çöller.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Buğday, arpa, tütün, şarap, mey­
ve, şişemantarı, dem ir, çinko, kurşun filizi, apatit
taşı, çim ento, pik, doğal gaz ve petrol.
BAŞLICA KENTLER: Cezayir, Oran, Konstantin, Annaba,
Sidi-bel-Abbes, Telemsen, Skikda.
EĞİTİM : 6-14 yaş arası çocukların yüzde 60'ı okula
gitm ektedir.
Cezayir’de panter, çakal, sırtlan, yabando-
muzu gibi yabanıl hayvanlar ile çeşitli ceylan
türleri bulunur. Sahra Çölü’nde boynuzlu
engerek yılanları ve akrepler oldukça boldur.
Nüfusun yüzde 80’ini A raplar oluşturur. En
büyük azınlık olan Berberiler Cezayir’in en
eski halkıdır. G erek A raplar, gerek B erberi­
ler M üslüm an’dır. Nüfusun küçük bir bölü­
münü de Fransızlar, İspanyollar ve İtalyanlar
oluşturur. E n yoğun yerleşim kıyı düzlükle­
rinde ve Tel A tlaslan’ndadır. Sulak olan bu
174 CEZAYİR
Çorak Cezayir to p ra kla rın d a ki bu vaha yö re d e su yu n va rlığ ın ı gö ste rm e kte d ir.
bölgelerde bahçecilik ve tahıl tarım ı oldukça
gelişmiştir. Birçok insanın geçimini hâlâ çift­
çilikle sağlamasına karşın, kentlere doğru
yavaş am a sürekli bir göç vardır. Daha
güneyde, Sahra Çölü’ndeki vahalarda göçebe
kabilelere rastlanır. Avrupalılar’ın büyük bir
bölümü, Cezayir 1962’de bağımsızlığını ka­
zandıktan sonra, ülkeden ayrıldı. Resmi dilin
Arapça olduğu Cezayir’de Fransızca da ko­
nuşulmaktadır.
Cezayir’in başlıca ürünleri buğday, arpa,
yulaf gibi tahıllar ile tütün, üzüm ve zeytindir.
Devlet çiftliklerinde şarapçılık yapılır ve zey­
tinyağı üretilir. Ayrıca incir, portakal ve
kayısı gibi meyve türleri de vardır.
Fosfat, cıva, demir, çinko ve kurşun ülke­
nin başlıca m adenleridir. Bunlardan başka
zengin petrol ve doğal gaz yatakları bulunur.
Başta petrol ve doğal gaz olmak üzere, bazı
m adenler ve şarap dış ülkelere satılır. Bunlara
karşılık pamuklu ve yünlü dokum alar, de-
mir-çelik, köm ür ve işlenmiş ürünler alınır.
Bu ticaretin çoğu m odern bir liman kenti
The Hutchison Library
olan başkent Cezayir, O ran ve A nnaba liman­
ları üzerinden yapılır. Başlıca ihraç ürünü
olan petrol borularla Arzev, Bejaia, Skikda
ve Tunus’taki Skhira limanlarına ulaştırılır.
Doğal gaz ise Arzev, O ran, Skikda ve Ceza­
yir’e pom palanır. Demiryolları Fas sınırın­
dan Tunus’a kadar uzanır.
Tarih
Fenikeli tüccarlar İÖ 1200’de Cezayir’in A k­
deniz kıyılarına yerleştiler. Bugün Tunus sı­
nırları içinde kalan Kartaca Fenikeliler’in en
önemli kentiydi; daha sonra K artaca İmpara-
torluğu’nun başkenti oldu. K artaca’yı ele
geçiren Romalılar Cezayir’i denetimleri altına
aldılar. Roma İm paratorluğu 5. yüzyılda çö­
künce, Vandallar ve Bizanslılar bölgeyi ele
geçirdi. Böylece Kuzey A frika’nın bu kesimi
Hıristiyanlık etkisine girdi. Ne var ki, İS 7.
yüzyılda A raplar’ın gelmesiyle İslam dini
yaygınlaştı. 16. yüzyılda Oruç Reis ve kardeşi
Hızır Reis’in katkısıyla Osmanlı egemenliğine
giren Cezayir 300 yıl boyunca Osmanlı İm pa­

ratorluğu’nun bir eyaleti oldu. O yıllarda,
Cezayir kenti başta olmak üzere, kıyılar
Berberi korsanların egemenliğindeydi. B er­
beri korsanlar özellikle 17. yüzyılda güçlene­
rek Cezayir’i bir köle ticareti merkezi duru­
m una getirdiler. Am a bunların gücü zamanla
kırıldı. Cezayir 1830’da Fransızlar’ın eline
geçti ve 1848’de Fransız toprağı ilan edildi.
Fransızlar ile Cezayirli yurtseverler arasında
kanlı çatışmalar oldu. Yıllarca süren bu çatış­
malarda çok sayıda insan öldü, birçok Cezayir
köyü yakılıp yıkıldı. Zam anla kıyı şeridinde
oturanların çoğunluğunu Avrupalı Hıristiyan-
lar oluşturdu. Fransızlar yerli halk üzerinde
ekonom ik, siyasal ve toplumsal baskı kurdu­
lar. Cezayir’in Fransız kültüründen etkilen­
mesine ve Fransa ile kurulan sıkı bağlara
karşın, 20. yüzyılın ortalarına doğru Cezayir
yurtsever hareketi hız kazandı.
Cezayir Bağımsızlık Savaşı 1954’te başladı.
Fransız ordusuna karşı girişilen kanlı savaşlar­
da 150 bin kişi öldü. 1958’de Cezayir sorunu
nedeniyle Fransa’da yaşanan siyasal bunalım,
The Hutchison Library
Cezayir ke n tin in eski ke sim ind e gö kyüzü ne yükselen
b ir m in are.
CEZAYİR 175
General de Gaulle’e başbakanlığın, bir yıl
sonra da cumhurbaşkanlığının yolunu açtı. Sa­
vaşın sürmesini isteyen bazı Fransız generalle­
riyle göçmenlerinin kurduğu Gizli Ordu Ö r­
gütü ülkede acımasız bir kıyıma girişti. De
Gaulle Cezayir’e iki seçenek tanıdı: Bağım­
sızlık ya da Fransa’ya bağlılık. 1962’de yapı­
lan referandum da 6 milyon kişi bağımsızlık­
tan yana, 16 bin kişi ise bağımsızlığa karşı oy
verdi. Bundan sonra Fransa ile olan bağlantı­
lar azaldı, am a iki ülke arasındaki ticaret
ilişkileri bugün de sürm ektedir. Uzun yıllar
bağımsızlığı için savaşmış olan Cezayir, ba­
ğımsızlıklarını yeni kazanan öbür Afrika ülke­
leriyle yakın ilişkiler içindedir. Sömürge dö­
neminde baskı altında tutulan A rap kültürü­
nün canlandırılmasına, okum a yazma oranı­
nın çok düşük olduğu ülkede okuryazar
sayısının artırılmasına çalışılmaktadır.
Cezayir’de bugüne kadar, tarım , sanayi ve
sağlık hizmetlerini kapsayan büyük değişik­
likler olmuştur. Devlet başkanı ile devrim
konseyi tarafından yönetilen bu ülkede sana­
yi kuruluşlarının büyük bir bölümü devletçe
işletilmektedir.
Başkent: Cezayir
Cezayir’in başkenti ve en önemli limanı olan
aynı adlı kent, Cezayir Körfezi ile Sahel T e­
peleri arasındaki dar alanda kuruludur. Ceza­
yir limanından dış ülkelere şarap, portakal,
sebze, demir cevheri ve fosfat satılır. G üne­
yinde bulunan Hassi R ’M el’de dünyanın en
büyük doğal gaz yatakları vardır. Gaz bura­
dan bir boruhattı ile kente ulaştırılır.
A raplar ve B erberiler’den oluşan halkın
büyük çoğunluğu M üslüm an’dır. Cezayir ba­
ğımsızlığına kavuşmadan önce, Avrupalılar
kentin körfez boyunca uzanan m odern bölü­
münde yaşarlardı. Eski kent tepelerin etekle­
rinde kuruludur. İç içe geçmiş evleri, dar ve
dolambaçlı, taş döşeli sokakları vardır. 11.
yüzyıldan kalm a Maliki Camisi ile Fransız­
ların katedrale dönüştürdüğü, Osmanlı döne­
minden kalma Keçava Camisi ilgi çekicidir.
Fenikeliler’in A frika kıyılarında kurdukları
ilk kolonilerden biri olan Cezayir çeşitli isti­
lalar sonucu yıkıldıktan sonra, 10. yüzyılda
Berberiler tarafından yeniden kuruldu.
1518’de T ürkler’in eline geçti. Sonraki 300 yıl
176 CEZAYİRMENEKŞESİ
boyunca ticaret gemilerini soyan korsanların
ana üssü oldu. 1830’da Cezayir’i alan Fransız-
lar, kenti 1962’ye kadar ellerinde tuttular.
Bağımsızlık savaşında Fransa’ya karşı giri­
şilen ayaklanmanın merkezi oluşu, Cezayir’in
önemli çatışmalara sahne olmasına yol açtı.
Kentin nüfusu 1.483.000’dir (1987).
CEZAYİRMENEKŞESİ zakkumgiller famil­
yasından birkaç tür bitkinin ortak adıdır.
Hepsi de Virıca cinsi içinde yer alan cezayir-
menekşesi türlerinden bazıları sürünücü ve
çokyıllıktır; bazıları ise yukarı doğru büyüyen
biryıllık bitkilerdir. En yaygın üç türden biri
olan küçük cezayirmenekşesinin ( Vinca m i­
nör) anayurdu A vrupa’dır. Kısa saplı, oval ve
parlak yeşil yaprakları kışın dökülmez. T op­
rak üzerinde sürünen dalları birbirine girerek
hasır gibi bir görünüm oluşturan bu tür ilkba­
har başlarında mavi çiçekler açar. Sürünücü
özelliği ve güzel çiçekleri yüzünden küçük ce-
zayirmenekşesi m ezarlann üzerini süslemekte
kullanılır ve belki de çokyıllık oluşu yüzünden
sonsuz yaşamın simgesi sayılır.
Büyük cezayirmenekşesi ( Vinca majör) de
Avrupa kökenlidir. Oldukça uzayan bir sarılı­
cı bitki olan bu türün çiçekleri m orumsu m a­
vi, yuvarlakça yaprakları çoğunlukla beyaz
kenarlıdır. Çiçekçiler bu türü pencere önü çi­
çeklikleri için yetiştirirler. M adagaskar ceza-
Vesile Buket
Ç içekleri g e n e llikle m a vi o la n cezayirm enekşesi
ba hçe lerd e süs bitkisi olara k y e tiş tirilir.
yirmenekşesi ( Vinca rosea) öteki türlerin tersi­
ne sarılıcı ya da sürünücü değil, yukarı doğru
büyüyen bir bitkidir. Genellikle 45 santim et­
reden kısa olan boyuyla küçük bir çalı görü­
nüm ündedir. Yaz ve sonbahar boyunca bitki­
nin üzeri kırmızı, pembe ya da beyaz çiçekler­
le kaplıdır.
Cezayirmenekşesi gölgeli yerlerde iyi yeti­
şir. Sürünücü türlerin gövdesi toprağa değdiği
yerlerde köklenir. Bu yeni gövdeler kesilip
toprağa daldırılarak bitki çoğaltılır. Bu yönte­
me “daldırm a” denir. Biryıllık olan M adagas­
kar cezayirmenekşesi ise tohum dan yetişti­
rilir.
Cezayirmenekşesinin bazı bölümleri lösemi
ve yara tedavisinde, ayrıca ana sütünü kes­
m ek ve akan kanı dindirmek için kullanılır.
CEZZAR AHMED PAŞA (ölümü 1804), 25
yılı aşkın süre O rtadoğu’ya egemen olmuş,
Napolyon’a karşı A kkâ Kalesi’ni başarıyla sa­
vunmuş bir Osmanlı veziridir. Yaşamının son
yıllarında A kkâ muhafızı, Sayda ve Şam vali­
si, Hicaz seraskeri ve hac için M ekke’ye gidiş
ve dönüş güvenliğini sağlayan E m irü’l Hac
olarak birçok görevi üstlenmiştir.
Yugoslavya’nın Bosna kentinde doğan Cez-
zar Ahm ed Paşa gençken geldiği İstanbul’da
bir süre berberlik yaptı. Daha sonra Sadra­
zam Hekimoğlu Ali Paşa’nm ordusuna katıla­
rak Mısır’a gitti. Hekimoğlu Ali Paşa’nm gö­
revinden alınmasından sonra M ısır’da kalarak
Kölemen beyi Abdullah’ın hizmetine girdi.
Cidde yöresinde çöl A rapları’nın çıkardıkları
ayaklanmaların bastırılmasında görev aldı.
Bu ayaklanm ada Abdullah Bey’in öldürülm e­
sine misilleme olarak 70’e yakın A rap’ı öldür­
mesi üzerine kendisine “deve kasabı” anlam ı­
na gelen Cezzar adı takıldı.
Zekâsı, cesareti ve becerikliliği ile kısa sü­
rede ünlenen Cezzar A hm ed Paşa önce Bey­
rut ve Sayda’da, ardından da Şam’da görev
aldı. 1775’te çıkan bir ayaklanmayı bastırmakta
gösterdiği başarı nedeniyle önce beylerbeyi
rütbesiyle A kkâ muhafızlığına atandı, ardın­
dan vezirliğe yükseltilerek Sayda valiliğine
getirildi.
Böylece geniş yetkilere sahip olan Cezzar
A hm ed Paşa aşiret reisleri ile derebeylerin
güç kazanma mücadelelerinin Suriye’de ya­

rattığı karışıklıkları kısa sürede bastırdı. Lüb­
nan, Filistin ve Suriye’deki karışıklıkları bas­
tırarak güvenliği sağlayınca gücü daha da ar­
tan Cezzar Ahm ed Paşa başına buyruk hare­
ket etm ekteydi. H üküm et bazen bu davranış­
larını görmezlikten geliyor, bazen de onurlan­
dırıcı yazılarla destekliyordu.
1798’de Napolyon’un M ısır’ı işgal etmesi
üzerine Osmanlı hüküm eti Cezzar Ahm ed
Paşa’ya, yığınak yaparak hazır olması buyru­
ğunu verdi. Bu sırada Napolyon güçlü ordu­
suyla el-Ariş, Gazze ve Yafa’yı işgal ederek
A kkâ önüne gelmişti. Saldırdığı her kaleyi kı­
sa sürede alan Napolyon, Cezzar Ahm ed Pa-
şa’nın savunduğu A kkâ Kalesi’ne birçok kez
saldırmasına karşın hiçbir sonuç elde edem e­
di. İki aydan fazla süren kuşatm a sonunda ba­
şarısızlığa uğrayınca, bir gece ağır silahlarını
toprağa göm dürerek geri çekilmek zorunda
kaldı.
Cezzar Ahm ed Paşa bu başarısından sonra
Mısır, Suriye ve L übnan’da neredeyse O s­
manlI D evleti’nden bağımsız bir durum da
hüküm sürdü. Osmanlı Devleti o dönemde
B alkanlar’da Sırplar’ın, A rabistan’da Vehha-
biler’in ayaklanmalarıyla uğraşıyordu; Cezzar
A hm ed Paşa’ya söz geçirecek durum da değil­
di. Vehhabi A yaklanm ası’m bastırm ak için
Cezzar Ahm ed Paşa’dan yardım istemek zo­
runda bile kaldı. Am a artık yaşlanmış olan
Cezzar Ahm ed Paşa bir yandan da ağır bir
hastalık geçiriyordu. 1804’te A kkâ’da verem ­
den öldü.
CHADVVICK, Sir James (1891-1974), atom
ç e k ir d e ğ in d e k i p arçacık lard an n ö tr o n u k e ş fe ­
d en İn g iliz fizik çi v e eğ itim cid ir (bak. A tom ).
C h a d w ick ’in bu b u lu şu ç e k ird ek b ö lü n m e si­
n in , a to m en er jisin d e n y ararlan m an ın , a to m
v e h id r o je n b o m b a la rın ın y ap ım ın ın y o lu n u
açm ıştır.
Chadwick İngiltere’de M anchester’de doğ­
du. M anchester ve Cambridge üniversitele­
rinde, sonra da Berlin’de, radyasyon ölçme
aletini bulan Hans G eiger’in yanında eğitim
gördü.
1923’te Cam bridge’teki Cavendish Labora-
tuvarı’nda yardımcı araştırm a yönetmeni olan
Chadvvick 1927’de, İngiltere’de bilim adam la­
rınca kurulmuş en eski derneklerden olan
CHAGALL 177
Kraliyet Derneği (Royal Society) üyeliğine
kabul edildi. 1932’de nötronun varlığını kanıt­
ladı ve bilimsel araştırm a dalında Hughes M a­
dalyası aldı. 1935’te Liverpool Üniversitesi’ne
fizik profesörü olarak atandı. Aynı yıl fizik
dalında Nobel Ö dülü’nü kazanan Chadvvick’e
1945’te “sir” unvanı verildi. Chadwick, Er-
nest Rutherford ve Charles Ellis’le birlikte,
ünlü Radiations fro m Radioactive Substarıces
(1930; “Radyoaktif M addelerin Işınımı”) ki­
tabını yazmıştır.
CHAGALL, Marc (1887-1985). Marc Cha-
gall, 20. yüzyılın en özgün ve ünlü ressamla­
rından biridir. Yahudi asıllı bir ailenin çocuğu
olarak Batı Rusya’da, V itebsk’te doğdu. Ç o­
cukluğunda bir süre Vitebsk’te bir resim ve
desen okulunda çalıştı. D aha sonra kısa bir
süre St. Petersburg’daki (bugünkü Lenin­
grad) Çarlık Güzel Sanatlar O kulu’nda oku­
du. 1909’da genç Rus sanatçıları arasında
önemli bir yeri olan tiyatro tasarımcısı Leon
Bakst ile çalışmaya başladı. Bu çalışmanın e t­
kisi kullandığı renklerde ve çizgisindeki deği­
şimde kendini gösterdi. Koruması altına girdi­
ği bir milletvekili, Chagall’ın 1911-14 yılları
arasında Berlin ve Paris’e gitmesini sağladı.
Chagall, canlı bir sanat ve kültür merkezi olan
Paris’te dönemin önemli şair ve sanatçıları­
nın arasına katıldı. Kübizm Akımı’nın öncüleri
olan Picasso ve Braque; kendilerini “yabanıl
hayvanlar” (fauves) olarak tanımlayan fovist
ressamlardan R obert ve Sonia Delaunay ve
20. yüzyılın en büyük resim ustalarından Hen-
ri M atisse’in yapıtlarıyla tanıştı (bak. MATISSE,
H e n r I; R e s İ m S a n a t i ) . Chagall, bu sanatçılar­
dan etkilendiyse de, kendine özgü yepyeni bir
üslup geliştirmeyi başardı. Sanatçı, Rus köy­
lülerinin ve Musevi ailelerinin yaşamlarından
alınmış ayrıntıları ilginç bir düş dünyası için­
de canlandırdı.
Chagall 1914’te V itebsk’e dönerek 1923’e
kadar orada kaldı. 1915’te Bella Rosenfeld ile
evlendi. 1917 Ekim Devrim i’nin ardından Vi-
tebsk yöresinin sanat sorumlusu olan Chagall
bu dönem deki yapıtlarında, birbirine sarıl­
mış sevgililer ve kucak dolusu çiçeklerle,
mutluluğunu ve yaşama sevincini dile getirdi.
Vitebsk Üstünde (1914), Yeşil Kemancı (1918)
adlı yapıtlar o dönemin ürünleridir. Chagall
178 CHAIN

sü) toplum sal kaygılarını, Sirk'te de (Beledi­

ye Müzesi, Am sterdam ) mizah anlayışını or­
taya koydu. Pek çok resminde insan ve hay­
vanlar yerçekimi yokmuş gibi havada uçar­
lar. Gerçeküstücü bir anlayışla yaptığı resim­
lerinde, figürleri mantığa aykırı olsa da, yaşa­
dığı dönemin gerçekliklerini yansıtmada ba­
şarılı oldu. Chagall’ın yarattığı düşsel dünya,
genç sanatçılar üzerinde büyük bir etki yarat­
tı. Gerçeküstücü A kım ’ın önemli ressam ların­
dan Salvador Dali ve Rene M agritte, Chagall’
den etkilenen sanatçılar arasındadır.

CHAIN, Ernst Boris bak. F le m in g , F lo r ey ve

C h a in .

CHANGJIANG bak. Y a n g t z e I r m a Gi .

Scalla/Art ResourcelVAGA, Nevv York, 1986 CHAPLIN, Charlie (1889-1977). Charles

M a rc C h a g a ll'ın Köylü Meryem a d l ı y apıtı. Spencer Chaplin L ondra’da doğdu. “Şarlo”
adıyla ünlenen Chaplin sinema tarihinde
1923’te karısı ve kızı Ida ile birlikte SSCB’den önemli bir film yapımcısı ve büyük bir güldü­
ayrılarak Paris’e döndü. rü ustasıdır. 80’den fazla filmin senaryosunu
1931’de Ma vie (“Yaşamım”) adlı kitabını yazdı, yönetti, yapımcılığını üstlendi ve bu
yayımladı. II. Dünya Savaşı çıkınca, ailesiyle filmlerde rol aldı. Üzerinden düşen pantalo-
birlikte Nevv Y ork’a taşındı. Karısı Bella’nın nu, melon şapkası ve kıvrık bastonuyla gülünç
New Y ork’ta ölmesi, Chagall’ın resimlerine ve sevimli bir karakter olan “Şarlo” insanları
yansıyan mutsuz bir dönemin başlangıcı ol­ güldüren, güldürürken düşündüren ölümsüz
du. Bu dönem de karısına ilişkin anıları konu bir kahram andır.
edindiği Onun Çevresinde (Ulusal M odern Annesi de babası da müzikhol oyuncuları
Sanat Müzesi, Paris) adlı büyük kompozisyo­ olan Chaplin, ilk kez beş yaşındayken sahne­
nu tam amladı. Chagall 1948’de Fransa’ya ye­ ye çıktı. Çocukluğu yatılı okullarda ve yetim ­
niden döndü; aynı yıl Vava Brodsky ile evlen­ hanelerde geçti. Bu arada gezgin tiyatrolarda
di. 1948’de Gogol’ün Ölü Canlar adlı yapıtını, geçici işler buldu. 1913’te bir İngiliz kum ­
1952’de La Fontaine’in M asallarım ve panyasıyla A B D turnesindeyken, Keystone
1956’da da Tevrat'ı resimleyerek yayımladı.
A B C Ajansı
D ört yıl sonra Vava ile birlikte Fransız Rivie-
rası’ndaki Saint-Vence’a yerleşti. Yaşamının
sonuna kadar burada çalışmalarını sürdüren
Chagall 98 yaşında öldü.
Chagall çok yönlü bir sanatçıydı. Resim ve
heykelin yanı sıra sahne dekorları, duvar resim­
leri, kitap resimleri, vitraylar yaptı. Maurice
Ravel’in Daphnis ve Chloe adlı operasının,
son yıllarında da Ne w York M etropolitan
O perası’nın dekor ve giysilerini hazırladı. Ya­
pıtlarında çok çeşitli konuları işleyen Chagall,
Buket ve Uçan Aşıklar (Tate Galerisi, Lon­
dra) adlı yapıtında tutkulu âşıkları, Beyaz
Çarmıha Geriliş'te (Chicago Sanat E nstitü­ Şarlo Diktatör C h a r l i e C h a p l i n ' i n ilk s e s l i f i l m i d i r .

Hulton Picture Library
" Ş a rlo " tip i, 51 yıl süren parlak sinem a yaşam ında
C harlie C h a p lin 'in u n u tu lm a y a n sim g esi o lm u ş tu r.
Kop film şirketinin yapımcısı Mack Sennett
onu Keystone stüdyolarıyla çalışmaya razı
etti. Chaplin bundan sonra bir daha sahneye
dönm edi. 1914’te Sennett için çevirdiği 35
filmden birinde “Şarlo” tipini ortaya çıkardı.
H er ülkeden insanı hırpani hali ve sarsak
görünüşüyle etkileyen bu karakter öyle başa­
rılı oldu ki, Chaplin kısa bir süre sonra
filmlerini kendi yönetmeye başladı. Şarlo
Serseri ( The Tram p; 1915), Şarlo Polis (Easy
Street; 1917), Şarlo A sker (Shoulder Arm s;
1918) Yum urcak ( The K id; 1921) ve Altına
H ücum ( The Gold R u sh; 1925) gibi panto­
mim ve mimiğe dayalı sessiz filmlerinde,
“Şarlo”yla evrensel bir karakter yarattı. G ül­
dürü öğesini büyük bir başarıyla kullanarak,
filmlerine insancıl bir içerik kazandırdı.
“Şarlo” karakteri Chaplin’in en büyük
CHARLES 179
filmlerinden ikisinde, bazı bölümleri sesli
olan Şehir Işıkları (City Lights; 1931) ve Asri
Zam anlar'da (M odern Times; 1936) da görün­
dü. Bir aşk öyküsü olan Şehir Işıkları hem
gülünç, hem de acıklı sahneleriyle büyük bir
başarı kazandı. Sesli film niteliğini daha çok
taşıyan A sri Zamanlar çağdaş sanayi toplu­
mu üzerine bir yergidir.
Chaplin’in Adolf H itler’i canlandırdığı, siya­
sal yergi niteliğindeki Şarlo Diktatör ( The
Great Dictator; 1940) gerçekleştirdiği ilk sesli
filmdi. A B D ’de bundan sonra, yalnızca Mon-
sieür Verdoux (1947) ve Sahne Işıkları (L im e-
light; 1952) adlı iki film yapabildi. Bu ülkede
yaşam Chaplin için giderek güçleşiyordu.
A B D uyruğuna geçmemiş olması, yüksek
vergi borçlarının olduğunun anlaşılması, siya­
sal görüşleri yüzünden A B D ’ye Karşı Etkin­
likleri Soruşturm a Komitesi’nce kom ünistlik­
le suçlanması bu ülkede artık barınamayaca-
ğını gösterdi. 1952’de eşi O ona ve dokuz
çocuğuyla İsviçre’ye göç etti. Bundan sonra
A B D ’ye yalnızca bir kez, 1972’de Sinema
Sanat ve Bilim A kadem isi’nin verdiği özel
ödülü almak için gitti. 1975’te, Chaplin’e
İngiltere’de “sir” unvanı verildi.
CHARLEMAGNE bak. Şa r l m a n .
CHARLES. 17. yüzyılda İngiltere ve İrlanda’
yı yöneten I. ve II. Charles, Stuart haneda­
nından gelen krallardır.
I. Charles (1600-1649)
İskoçya Kralı VI. Jam es’in ikinci oğlu olan I.
Charles, 1603’te babası I. James İngiltere
kralı olunca, 12 yaşında tahtın vârisi durum u­
na geldi.
1625’te tahta çıkan I. Charles, aynı yıl
Fransa’dan Prenses H enrietta Maria ile evlen­
di. Krallık bu dönem de parasal sıkıntı için­
deydi. Yeni kral vergileri artırm ak isteyince
parlam ento yetkilerinin artırılması isteminde
bulundu; eğer yetkileri artırılmazsa, krala
daha fazla vergi toplam a hakkını tanımayaca­
ğını açıkladı. Charles bu istemi kabul etmedi
ve parlam entoyu dağıttı. Ardından yasadışı
vergi ve cezalar toplayarak para sağlamaya
çalıştı. Fransa ve İspanya ile savaşa girişmesi
halkın hoşnutsuzluğunun yoğunlaşmasına yol
180 CHARLES
açtı. İngiliz ordusu Fransızlar’ın karşısında üst
üste büyük başarısızlıklara uğradı ve 1627’de
yenik düştü. Bu koşullarda Charles 1628’de
parlam entoyu yeniden toplam ak ve parla­
m entonun sunduğu H aklar Dilekçesi’ni kabul
etm ek zorunda kaldı. A m a Avam Kam arası’
nin m uhalefetine kızarak parlam entoyu bir
kez daha dağıttı ve 11 yıl boyunca ülkeyi tek
başına yönetti.
1640’ta vergileri artırabilm ek için parla­
mentoyu yeniden toplantıya çağıran I. Char­
les İskoçya ile başlayan savaşın sürdürülmesi­
ne karşı çıkan parlam entoyu gene dağıttı.
İskoç ordusu tarafından yenilgiye uğratılan
kral, yeni bir parlam ento toplayarak 1653’e
kadar sürecek olan Uzun Parlam ento döne­
mini ilan etm ek zorunda kaldı. Parlam ento
eline geçen fırsatı değerlendirerek, parlam en­
tonun onayı olmadan kral tarafından kapatıl­
Solda: I. C harles'ın A n th o n y van
Dyke ta ra fın d a n yap ılan b ir
resm i. Aşağıda: II. C harles'ın
J. M. VVright ta ra fın d a n ya p ılm ış
b ir p o rtre si.
National Gallery, Londra (solda)
National Portrait Gallery, Londra (aşağıda)
masını yasaklayan yasa tasarılarını kabul etti.
Charles daha sonra, inatçılığı ve gururu yü­
zünden yitirdiklerini kurnazlık ve hileyle
yeniden kazanmaya girişti, ama başarılı ola­
madı.
1642’de çıkan iç savaş I. Charles’ı destekle­
yenlerin yenilgiye uğramasıyla sona erdi. Sa­
vaştan sonra kral vatana ihanetle suçlanarak
yargılandı ve 30 Ocak 1649’da idam edildi. I.
Charles İngiltere tarihinde idam edilen tek
kral oldu.
II. Charles (1630-1685)
I. Charles’ın oğlu olan II. Charles L ondra’da
doğdu. I. Charles tutuklanınca Fransa’ya
kaçtı. Babasının idamını, parlam entonun iste­
diği her şeyi kabul ederek önlemeye çalıştı.
Charles’ın idamından hemen sonra Edinburgh’
da kral ilan edildi ve 1 Ocak 1651’de taç
 CHAUCER 181

giydi. 1650’de D unbar’da Cromwell’e yenildi. de yazdı. 8.239 dizelik bu şiir, Truva Savaşı
Ardından bir İskoçya ordusunun başına geçe­ sırasında yaşanan mutsuz bir aşk öyküsünü
rek İngiltere’ye girmeye çalıştı, ama Worces- anlatırken, insanların özgür istemlerini ve
ter’da kesin yenilgiye uğradı. Bir süre bir meşe kararlılıklarını dile getirir.
ağacının içinde saklanmayı bile denedikten C haucer’ın 1390’lardaki en önemli yapıtı
sonra Avrupa’ya kaçtı. General George ise The Canterbury Tales’dir (“Canterbury
M onk kendisini geri çağırmcaya kadar dokuz Ö yküleri”).
yıl boyunca A vrupa’da yaşadı. 1660’ta Lon­ Chaucer bu manzum yapıtını, Aziz Thomas
d ra’ya döndü ve 25 yıl boyunca tahtta kaldı. B ecket’in C anterbury’deki mezarını görmek
Krallığının ilk dönem inde ülke birçok yıkımla üzere L ondra’dan yola çıkan 30 kadar hacı­
karşılaştı. 1665’te Hollanda ile başlayan nın, yolda hoşça vakit geçirmek için birbirleri­
savaş 1667’de sona erdiğinde İngiltere’ye ne anlatacakları toplam 120 öyküden oluştur­
çok az şey kazandırmıştı. 1665’te L ondra’da mayı tasarladı. Ne var ki, büyük bir olasılıkla
büyük bir veba salgını baş gösterdi ve yaklaşık zaman bulamadığı için, bu tasarısını gerçekleş­
70 bin kişinin ölümüne yol açtı. Bir sonra­ tiremedi. Canterbury Tales’den günümüze
ki yıl, gene Londra’da 13 binden fazla yapı­ dört tanesi bitmemiş 24 öykü kalmıştır. Yapı­
nın yıkılmasına neden olan bir yangın ya­ tın giriş bölümünde hacılar tanıtılır. A raların­
şandı. da bir şövalye ile uşağı, avlanmayı seven bir
II. C harles’ın yönetimi dönem inde, ge­keşiş, rahibe, doktor ve kaptan gibi toplum un
niş kapsamlı bir yasa olan Habeas Corpus çeşitli kesim lerinden gelen kişiler vardır. Bu
1679’d.a yürürlüğe girdi. Böylece kişi özgürlü­ öykülerin en hoşları beş ‘ kocalı B ath’lı bir
ğü bir ölçüde güvence altına alındı. kadının anlattıklarıdır. C haucer’ın yarattığı
kişilere çağını aşan bir gerçekçilik, mizah ve
CHAUCER, Geoffrey (yaklaşık 1341-1400). hoşgörüyle yaklaştığı bu yapıt hem eğlendirici
Geoffrey Chaucer İngiltere’nin en büyük hem de eğitici niteliktedir.
şairlerindendir. İlk yıllardaki eğitimine ilişkin
bilgi yoktur. Fransızca’yı ve dönemine özgü
ortaçağ İngilizce’sini çok rahat konuştuğu,
okuyarak kendini geliştirdiği bilinmektedir.
Sarayla ilişkisinin erken yaşlarda başladığı
sanılan Chaucer 1359’da III. Edw ard’ın or­
dusuyla Fransa’ya gitti ve Reims kuşatmasına
katıldı. Savaşta tutsak düştü. 1360’ta Kral III.
Edw ard fidye ödeyerek Chaucer’ı kurtardı.
1367’de kralın hizmetine giren Chaucer
1368’de şövalye* adayı oldu. 1370’lerde diplo­
matik görevle Flandre, Fransa ve İtalya’ya
gitti. Bu dönem de işlerinin yoğunluğundan
yazı yazmaya pek zaman ayıramadığı anlaşı­
lıyor.
Chaucer ilk şiirlerini saray çevresinin beğe­
nileri doğrultusunda ve Fransız şiirinin etkisi
altında kalarak yazdıysa da, sonraları kendine
özgü bir üslup oluşturmayı başardı. Chaucer’
m ilk özgün yapıtı The B ook o f the Duchesse’
dir (yaklaşık 1370; “Düşesin K itabı”).
Kimi eleştirmenlerce en duygulu ve de­
rin yapıtı olarak değerlendirilen Troilus and
Criseyde’yı (“Troilos ve Khryseis”) Boccaccio’ G e o ffre y C haucer'ı C a n te rb u ry hacılarından
nun Filostrato’sundan esinlenerek 1380’ler- b iri olara k b e tim le y e n b ir resim .
182 CHİCAGO

C haucer’m başlıca özellikleri konularının çalıştığı büyük bir sanayi bölgesinin merkezi
değişkenliği, üslubu ve insan doğasının kar­ durum undadır.
maşıklığını yansıtmadaki ustalığıdır. G enel­ K entte yaşayanların yaklaşık yüzde 40’ını
likle Latince’nin kullanıldığı bir dönemde Siyahlar oluşturur. Siyah nüfusun giderek
Ortaçağ İngilizce’si ile yazması da önemli bir artması kentte ırk çatışmalarına yol açmış,
yeniliktir. Öykülerine sinen ince mizah yer 1960’larda Siyah önder M artin L uther King
yer güldürüye dönüşür. Ne var ki, çok temel J r .’ın da içinde bulunduğu güçlü bir hareket
ve önemli düşünsel sorunları da irdelem ekten sonucu, konut ve eğitim gibi sorunlara bazı
geri kalmaz. Bedensel aşkı konu edindiği gibi, çözümler getirilmiştir. Çok değişik kökenli
tanrısal aşkı da tutkulu bir biçimde dile azınlıklann yaşadığı Chicago’da yabancıların
getirir. 2.000 dizeyi aşan The House o f Fame oranı çeşitli dönem lerdeki göçlere bağlı ola­
(yaklaşık 1380; “Ü n Evi”) ile The Parliament rak değişir. 1980’lerde Latin Am erika ve
o f Fowls (yaklaşık 1380; “Kuşlar Meclisi”), Asya kökenlilerin sayısı artm ıştır; A B D ’deki
ünlü şiirleri arasındadır. en büyük Polonyalı topluluk da Chicago’da
Chaucer’m mezarı L ondra’da, devlet yaşar.
adamları ve şairlerin gömüldüğü W estminster Chicago hızlı gelişimini kentin coğrafi ko­
A bbey’dedir. num una borçludur. Mississippi Vadisi’nin
zengin çayırlarında ve bir göl kıyısında yer
CHİCAGO, New York ve Los Angeles’tan son­ alan Chicago göl gemiciliğinin ve demiryolla-
ra A B D ’nin üçüncü büyük kentidir. Illinois nnın doğal buluşma noktasıdır. Adını, “yaba­
eyaletinde, Chicago Irm ağı’nin ağzında kurul­ ni soğan” ya da “güçlü” anlamına geldiği
m uştur. Kent topraklan Michigan G ölü’ sanılan Yerli köyü Checagou’dan almıştır. 18.
nün güneybatı kıyısında 41 km boyunca uza­ yüzyıla kadar avcılık ve kürk ticareti yapanla-
nır. 19. yüzyıl başlarında D earborn Kalesi’nin n n uğrak yeri olan Chicago’ya ilk yerleşen
çevresinde ticaret yapmak amacıyla toplanmış Avrupalı, zengin bir Fransız tüccann oğlu
birkaç dükkân ve evden oluşan Chicago o olan Jean-Baptiste Point du Sable’dır. Sable
günden beri hızla gelişmiştir. 3.009.530 (1986) küçük bir alışveriş merkezi oluşturarak ticarete
kişinin yaşadığı Chicago, 7 milyon kişinin başladı. 20 yıl sonra Kanadalı John Kinzie
ZEFA

C hicago M ich ig a n G ö lü 'n ü n hem en kıyısında ye r alır. Solda g ö rü le n Sears Binası g ö ld e n 1,6 km içerdedir.
 CHOPIN 183

burada ilk köyü kurdu. Bu yerleşim birimleri­ Rohe ve Louis Sullivan gibi ünlü mimarların
ni korum ak amacıyla A B D hüküm etince ya­ yaptığı yapılarıyla da tanınmıştır. 20. yüzyılın
pılan D earborn Kalesi 1812’de bir Yerli saldı­ sonlarında yapılan büyük gökdelenler Chica­
rısına uğradı ve yıkıldı. 1816’da ikinci bir kale go’nun görünüm ünü çarpıcı bir biçimde değiş­
yapıldı. Chicago 1833’te, 350 kişinin yaşadığı tirdi. Bunlar arasında dünyanın en yüksek
bir kasaba görünümündeydi. D ört yıl sonra işyeri binası olan 110 katlı Sears Binası ve 100
ise buraya “kent” denmeye başlandı. katlı John Hancock M erkezi sayılabilir. Chi­
Zam anla tarlalar ve sığır çiftlikleri batıya cago aynı zam anda, A B D ’nin önemli toplantı
doğru genişledi. Zenginleşen Chicago, top­ ve kongrelerinin yapıldığı bir m erkez duru­
raklarından elde edilen ürünlerin doğuya mundadır.
gönderildiği ve karşılığında işlenmiş malların Kentteki O ’H are Uluslararası Havalimanı
alındığı bir liman oldu. dünyanın en işlek havalimanıdır.
Chicago’nun kurulduğu yer su taşkınlarına
açık bir bataklıktı. Caddelerdeki çamur trafi­ CHOPIN, Frederic François (1810-1849).
ği engeller ve salgın hastalıklar kent halkının Polonya asıllı olan Frederic Chopin piyano
yaşamı için tehlike oluştururdu. 19. yüzyıl için bestelediği büyüleyici ve rom antik yapıt­
ortalarında bataklıklar doldurularak kent 3 larıyla ünlüdür. Piyano parçaları dışında çok
m etre yükseltildi. Birkaç yıl sonra mühendis­ az bestesi bulunan sanatçının, özgün üslubu
ler Chicago Irm ağı’nın akış yönünü değiştirdi­ ve piyano çalmaktaki hüneriyle, müzik ustala­
ler ve atık suların gölün ve kentin uzağına rı arasında apayrı bir yeri vardır. Chopin
taşınmasını sağladılar. Böylece içme suyu mutluluğunu, coşkusunu, umutsuzluğunu
arındırılmış oldu. Genişletilen Chicago Gemi vals, prelüd (bir müzik yapıtının ana bölümü-
Kanalı ve Illinois Irmağı, Büyük G öller’i Mansell Collection
Mississippi’ye bağlar. Atlas Okyanusu’ndan
gelen gemiler Chicago’ya, St. Lawrence Su­
yolu ve Büyük Göller üzerinden ulaşır.
Chicago’nun çevreyle bağlantısı 1848’de
yapılan ilk demiryolu ile kuruldu. Bugün
kent A B D ’deki demiryollarının kesişme
noktasıdır. 1871’de iki gün iki gece süren
korkunç yangın kentin büyük bölüm ünü yok
etti. Hem en ardından kent yeniden kuruldu.
Chicago’nun iş merkezini çevreleyen ve bir
ilmek biçiminde olduğu için “Loop” adı veri­
len yükseltilmiş demiryolu, kente ve çevreye
ulaşımı kolaylaştırır. Loop, aralarında Pablo
Picasso ve M arc Chagall’ın yapıtlarının da
bulunduğu heykelleriyle ünlüdür.
Chicago, A B D ’nin tahıl, mısır ve hayvancı­
lık kuşağının merkezinde yer aldığı için,
büyük bir hızla gelişti. Bir basım ve yayım
merkezi olan Chicago kültürel etkinlikleriyle
de önemli bir konum dadır. Chicago Üniversi­
tesi ülkenin en büyük üniversitelerinden
biridir. Dünyaca tanınan Chicago Senfoni
O rkestrası’nın yanı sıra kent, caz, blues ve
klasik müziğiyle de ünlüdür. Kentin parklar
ve plajlarla bezenmiş kilom etrelerce uzunlu­
ğundaki göl kıyısı çok güzeldir. Chicago, Frederic F rançois C h o p in 'in yaşa m ın ın son y ılla rın d a
Frank Lloyd W right, Ludwig Mies van der çe kilm iş b ir fo to ğ ra fı.
184 CHRISTIE
ne giriş parçası) ve noktürn (duygulu parça­
lar) gibi kısa parçalarda dile getirdi. Besteci
yurdu Polonya’ya duyduğu sevgiyi ve özlemi
halk danslarından esinlenerek yazdığı polo-
nez ve m azurkalarında coşkulu bir biçimde
müziğe dönüştürdü. Chopin’in yapıtlarından
Fa M inör Fantezi (1840-41), dört skertso
(canlı ve parlak bir biçimde çalman müzik
parçası) ve her biri müzikle anlatılan bir öykü
izlenimi veren dört baladın yanı sıra, üç
piyano sonatı ve iki piyano konçertosu ola­
ğanüstü bir duyarlılığın ürünleridir. Beste­
lediği valsler dans edilmek için değil, dinle­
m ek üzere yazılmış çekici ve rom antik parça­
lardır.
Chopin Varşova yakınlarında küçük bir
köyde doğdu. Annesi PolonyalI, babası Fran­
sız’dı. İlk konserini altı yaşındayken verdi ve
erken yaşlarda küçük besteler yapmaya başla­
dı. 19 yaşındayken halk önünde ve soyluların
saraylarında kendi bestelerinden oluşan kon­
serler veriyordu.
Berlin’e ve Viyana’ya yaptığı kısa yolculuk­
lar dışında gençlik yıllarının büyük bir bölü­
mü Varşova’da geçti. D aha sonra Viyana ve
Paris’te şansını denemeye karar veren Chopin
1830’da Varşova’dan ayrıldı ve bir daha
oraya dönmedi. Paris’te dönemin sanatçıları
ile yakınlık kurdu. Gittiği yerlerde büyük bir
ilgiyle karşılanan Chopin, Paris’in Zengin
evlerinde özel dersler verm enin yanı sıra
bestelerini yayımlayarak, ünlü salonlarda
konser ve resitaller vererek yaşamını kazandı'
1836’da, G eorge Sand takm a adıyla tanınan
kadın romancıyla tanıştı. George Sand özgür
bir kadındı. Onunla beraberliği Chopin’
in yaşamını derinden etkiledi ve 1841’e kadar
en verimli dönemini yaşadı.
Paris’teki renkli ama yorucu yaşantı sonu­
cunda sağlığı bozulan Chopin vereme yaka­
lanmıştı. H asta olmasına karşın, yaşamını
kazanabilm ek için ders ve konserlerini sürdü­
ren sanatçı, ölümünden kısa bir süre önce
İngiltere’ye giderek Londra, M anchester,
Glasgow ve Edinburgh’da konserler verdi.
1848’de hastalığı iyice ilerledi, bundan bir yıl
sonra da öldü.
CHRISTIE, Dame Agatha (1890-1976)
A gatha Christie satışı 100 milyonu aşan ve
pek çok dile çevrilmiş olan dedektif romanları
ve oyunlar yazdı.
İngiltere’de Devonshire’de doğdu. Okula
gönderilmediği için eğitimini annesi üstlendi.
I. Dünya Savaşı’nda (1914-18) hemşirelik
yaptığı sırada dedektif öyküleri yazmaya baş­
ladı. 1914’te Archibald Christie ile evlendi.
D aha sonra boşandıysa da Christie soyadı ile
yazmayı sürdürdü.
A gatha Christie’nin ünlü kahram anı Belçi­
kalı dedektif Hercule Poirot ilk kez Katil
Kim ( The Mysterious A ffair at Styles; 1920)
adlı ilk rom anında ortaya çıktı. Bundan sonra
Christie’nin 25 rom anında daha yer aldı.
O kurlar A gatha Christie’nin ünlü dedektifle­
rinden, evde kalmış yaşlı Miss Marple ile de
Murder at the Vicarage (1930; “Papaz Evinde
Cinayet”) adlı rom anda tanıştılar.
1926’da yazdığı Roger A ckroyd Öldürüldü
( The Murder o f Roger A ckroyd) adlı yapıt
büyük başarı kazandı. Bu öykünün özelliği,
katilin kaleminden çıkmış gibi yazılmış olma­
sıydı.
A gatha Christie 1930’da arkeolog Max
Mallowan ile evlendi. Birlikte O rtadoğu’da
birçok geziye çıktılar. Bu yolculuklar NiVde
Ölüm (Death on the N ile; 1937), Murder in
Hulton Picture Library
Agatha Christie (solda), Fare Kapanı adlı oyu nu nu n
altı yıl boyunca aralıksız olarak sahnelenm esini
kutlam ak am acıyla düzenlenen bir toplantıda. O yun
1987'de Londra'da hâlâ oynanıyordu.

Mesopotamia (1936; “M ezopotam ya’da Cina­
yet”) gibi rom anlara esin kaynağı oldu.
Agatha Christie aynı zam anda, çok beğeni­
len oyunlar da yazdı. Bunlardan Fare Kapanı
( The M ousetrap; 1952) adlı oyunu, altı yıl
aralıksız sahnelenerek bir rekor kırdı. Bir
başka oyunu, Witness fo r the Prosecution
(1953; “Savcının Tanığı”) daha başka rom an­
ları gibi başarıyla filme alındı.
D edektif öykülerinin yanı sıra, M ary West-
macott takm a adıyla rom antik konulu rom an­
lar da yazan A gatha Christie’nin 75’in üstün­
de yapıtı yayımlandı. Bunların pek çoğu
İngiltere ve A B D ’deki süreli yayınlarda dizi
biçiminde yayımlanmış, en çok satılan kitap­
lar arasına girmiştir.
CHURCHILL, S ir VVinston (1874-1965). Sir
W inston Leonard Spencer Churchill, II. D ün­
ya Savaşı’nda Nazi A lm anya’sının yenilme­
sinde büyük rolü olan önemli bir İngiliz devlet
adamıdır. 1940’ta başbakanlık görevini üstle­
nen Churchill, ülkesine yönelen A lm an tehli­
kesi sırasında, güçlüklere boyun eğmedi ve
İngiliz halkını durm adan uyararak yüreklen­
dirmeye çalıştı (bak. İKİNCİ D ü n y a S a v a ş i ) .
Churchill O xfordshire’de doğdu. Marl-
borough dükünün torunu, M uhafazakâr Parti
önderlerinden Lord Randolph Churchill’in ve
A B D ’li Jeanette Jerom e’un oğludur. Ailesi­
nin ilgisizliği nedeniyle mutsuz bir çocukluk
geçirdi. İngiliz soylularının okulu olan Har-
row ’da başarısız bir öğrenim deneyim inden
sonra, Sandhurst’te Krallık Askeri O kulu’na
girdi.
1894’te bu okulu bitiren Churchill orduya
katıldı. Küba, Hindistan ve Sudan’daki askerli­
ği sırasında gazete muhabirliği de yap­
tı. 1899’da İngiltere ile G üney A frika arasın­
da çıkan savaşı sivil m uhabir olarak izledi.
M orning Post gazetesine yazılar gönderdi,
Güney Afrikalı B oerler’in pusuya düşürdüğü
bir zırhlı trenin kurtarılm asında yararlık gös­
terdi. D aha sonra B oerler’e tutsak düştü.
Tutsak kam pından kaçmayı başardı ve İngil­
tere ’ye bir kahram an olarak döndü.
Churchill 26 yaşındayken Oldham bölge­
sinden seçimlere katıldı. M uhafazakâr Parti’
den milletvekili seçilerek parlam entoya girdi.
1904’te görüş ayrılığı yüzünden M uhafazakâr
CHURCHILL 185
U SA rm y
C h u rch ill 1945'te SSCB'ye g id e re k Y a lta 'd a ABD
D evlet Başkanı F ranklin D. R oosevelt ve SSCB ö n d e ri
Jo se f S talin ile görüştü.
Parti’den ayrıldı ve Liberal Parti’ye geçti.
1906’da söm ürgelerden sorumlu devlet baka­
nı yardımcısı olarak ilk kez kabineye giren
Churchill, çeşitli resmi görevlerin ardından,
191 l ’de deniz kuvvetleri bakanlığına atandı.
Churchill donanmayı güçlendirmek ve gü­
nün koşullarına uydurm ak için büyük bir çaba
harcadı. Ağustos 1914’te savaş başladığında
aynı görevde bulunuyordu. İngiltere’de ya­
bancı ülkeler için yapılm akta olan tüm savaş
gemilerine el koydurdu. Osmanlı İm parator-
luğu’na karşı, 1915’te Çanakkale Boğazı pro­
jesinin tasarlanm asında büyük ölçüde payı
oldu. Am aç Boğazlar’ı geçerek müttefik
Rusya’ya ulaşmak ve İstanbul’un düşmesiyle
Osm anlılar’ı kısa yoldan yenilgiye uğratm ak­
tı. Ne var ki, İngiliz ordusu başarısızlığa
uğradı. Churchill görevinden istifa ettikten
sonra, bir süre Fransa’da yarbay olarak gö­
revlendirildi. 1917’de Lloyd G eorge’un koalis­
yon hüküm etinde savaş gereçleri bakanlığı
yaptı. Bu arada, 1917 Ekim Devrim i’nden
sonra baş gösteren İç Savaş’ta, Sovyet hükü­
metine karşı savaşan Beyaz Ruslar’a ve Ukray­
n a’yı işgal eden PolonyalIlar’a askeri destek
sağladı. Bundan sonra 1919’da savaş bakanlı­
ğı yaptı ve hava kuvvetlerinin sorumluluğunu
üstlendi.
186 CIRCIRBÖCEĞİ

1922 seçimlerinden yenik çıkan Churchill savaş sırasında gösterdiği yararlıklardan ötürü
1924’te E pping’den katıldığı seçimlerde kaza­ Churchill nişanlarla ödüllendirildi.
narak parlam entoya girdi. Yeniden M uhafa­ 1951 genel seçimi sonucu kurulan M uhafa­
zakâr Parti’ye geçen Churchill 1924-29 yılları zakâr hüküm etin başbakanı oldu; 1955’e ka­
arasında maliye bakanlığı yaptı. Bu dönem de dar bu görevde kaldı. 1953’te tarih ve biyog­
baş gösteren işçi eylemlerine karşı sert bir tu­ rafi konularındaki başarılı yapıtları nedeniyle
tum aldı ve 1926 genel grevinde baskıcı yön­ N obel Edebiyat Ö dülü’nü kazandı. ABD
tem ler uyguladı. 1929’da hüküm et düştüğün­ Kongresi’nce onursal ABD yurttaşı ilan
de Churchill de görevinden ayrıldı. edildi.
1930’larda Churchill hüküm ette hiçbir res­ Churchill, ülkesine yaptığı hizm etler ve
mi görev almadı. Siyaset çevrelerince çok güven veren kişiliği ile, 20. yüzyılın büyük
yetenekli ama güven duyulmaması gereken devlet adam larından biridir.
biri olarak görülüyordu. Ulusal ve uluslarara­ Yapıtlarından The W orld Crisis 1911-18
sı sorunlarla ilgili konularda parti başkanla- (1923-29; “D ünya Bunalımı 1911-18”) ve T ür­
nyla anlaşamıyordu. 1933’te A dolf H itler’in kiye’de Çörçil Anlatıyor adıyla yayımlanmış
A lm anya’da iktidara gelmesiyle birlikte hü­ olan The Second World W ar (1948-53) tüm
küm eti Alm an tehlikesine karşı uyarm ak için dünyada geniş yankılar uyandırmıştır.
büyük bir çaba gösterdi. Gizli yollardan elde
ettiği bilgilerin sürekli olarak doğru çıkmasına CIRCIRBÖCEĞİ çekirgeye çok benzediği için
karşın, hüküm et Churchill’in uyarılarını cid­ sık sık onunla karıştırılır. Çekirge gibi düzka-
diye almadı. Bu arada kamuoyu da Churchill’i natlılar takım ından olan cırcırböceğinin de
ulusun sözcüsü olarak tanım aya ve göreve arka bacakları sıçramaya uygun biçimde geliş­
gelmesi için baskı yapmaya başladı. Eylül miştir. Uzunluğu 3-50 mm arasında değişen
1939’da II. D ünya Savaşı’nın çıkmasıyla bir­ cırcırböceğinin, çekirgede olduğu gibi ince,
likte bir kez daha deniz kuvvetleri bakanlığı­ uzun baş duyargaları ve son karın bölütünde
na getirildi. Mayıs 1940’ta hüküm etin düşmesi kuyruk duyargaları vardır. Gryllidae familya­
üzerine istifa eden Neville Cham berlain’in sından 24 bin dolayında türü saptanan cırcır-
yerine başbakanlık görevini üstlendi. Belli böcekleri cırcır ve cırlak adlarıyla da anılır.
başlı bütün partileri bir araya toplayarak bir E n tanınmış cırcırböceği türü evlerde sık
koalisyon hüküm eti kurdu. Ağzında purosu, sık görülen ev cırcırıdır (Acheta domesticus).
eliyle zafer işareti yaparak savunma hatlarını, Çekirgeye çok benzediği için ocak çekirgesi
fabrikaları, bom balanan bölgeleri dolaştı. İn­ de denen ev cırcırı sıcak köşelerde saklanmayı
giliz halkını ve cephedeki askerleri yüreklen­ sever. Özellikle kırlık yerlerdeki evlerde soba
direrek, cesaretin ve inancın simgesi oldu. arkalarında ya da ocaktaki taşların arasında
1941-45 arasında Churchill İngiltere, ABD bu böceğe rastlanabilir. Ev cırcırı tehlikeden
ve SSCB’yi içine alacak, “büyük ittifak”ı
oluşturm aya girişti. A B D Devlet Başkanı
Franklin D. Roosevelt ve SSCB önderi Josef
Stalin ile görüşmek üzere W ashington ve
M oskova’ya gitti (bak. R o o s e v e l t , F r a n k l i n
D.; S t a l i n , J o s e f ) . Başkan Roosevelt ile kur­
duğu yakın arkadaşlık iki ülke arasında güçlü
bir askeri dayanışmanın başlamasını sağladı.
II. Dünya Savaşı’ndan sonra, İngiltere’de
yapılan genel seçimde İşçi Partisi M uhafaza­
kâr Parti’yi yenilgiye uğrattı. Bunun üzerine
başbakanlık görevinden ayrılan Churchill
m uhalefet önderi olarak parlam entoda kaldı.
C ırcırböcekleri ince, uzun d u yarg ala rı ve güçlü arka
Y erine Clem ent Richard A ttlee başbakan bacakları olan bö ceklerdir. Solda: Ev cırcırı. Sağda:
oldu. II. Dünya Savaşı’ndan önce ve özellikle T arla cırcırı.

uzak sığınağında, çoğunlukla geceleri bazen
de gündüzleri, ön kanatlarından birinin üze­
rindeki bir parçayı öteki ön kanadındaki
dişlere sürterek tekdüze bir “cır cır” sesi
çıkarır. Yalnızca erkek böceğin çıkardığı bu
ses çoğunlukla dişiyi çiftleşmeye çağırmaya
yöneliktir. Dünyanın her yanında bulunan ev
cırcırı A B D ’de balık yemi olarak kullanılır.
Çürüyen m addelerin sıcaklık yaydığı, ayrıca
yemek için bol m iktarda hayvansal ve bitkisel
m adde bulunan çöplük ve benzeri yerlerde
bazen çok sayıda cırcırböceği de bulunabilir.
Ev cırcırından daha iri ve hem en hem en kara
renkte olan tarla cırcırının (Gryllus) ötüşü
sıcak günlerde ve gecelerde en çok duyulan
sestir.
Çekirgelerden farklı olarak, cırcırböcekleri
genellikle otlarla kaplı güneşli bir yerde kü­
çük bir oyuk kazar ve yaşamlarının büyük bir
bölüm ünü burada geçirirler. Dişi cırcırböceği
ince ve uzun yum urta borusuyla, toprak
yüzeyinin hem en altında açtığı bir deliğe
yaklaşık 200 yum urta bırakır. Yavrular yu­
m urtadan çıktıklarında, kanatsız oluşları dı­
şında ana babalarının küçük birer kopyasıdır;
kanatları tam erişkin bir böcek olmalarına
yakın ortaya çıkar ve zamanla gelişir.
Ev ve tarla cırcırböceklerinin dışında, ağaç
ve çalılıklarda ya da otlar arasında yaşayan ve
yaprakbitleriyle beslenen cırcırböcekleri de
vardır. Genellikle beyaz ya da yeşil renkli,
saydam kanatlı olan ağaç cırcırlarının bir türü
T ürkiye’de çok yaygındır. Yavruları pek çok
bitkinin yapraklarını yediğinden çiftçiler için
bir sorun kaynağıdır.
Cırcırböcekleri; ötüşleri sevildiği ve insan­
lara şans getirdiklerine inanıldığı için İtalya,
Kuzey A frika ve Japonya’da küçük kafesler­
de ev hayvanı olarak yetiştirilir. Çin’de de
yüzlerce yıldır cırcırböceği dövüşleri düzen­
lenmektedir. Birmanya’daki Mandalay yöre­
sinde ise iri, kahverengi cırcırböceği kızartması
gezgin Budacı rahiplerin başlıca yiyeceğidir.
CIVA. G üm üş beyazlığında ve parlaklığında
olan cıva olağan sıcaklıklarda sıvı halde bulu­
nan tek m etaldir. Cıvanın kimyadaki simgesi
olan H g, sıvı gümüş anlam ındaki Latince
hydrargyrum sözcüğünden gelir. Cıvanın
atom num arası 80, atom ağırlığı 200,59’dur;
CIVA 187
—39°C’de katılaşan, 357°C’de kaynayan cıva­
nın özgül ağırlığı 13,5’tir. Yani 1 litre cıva
13,5 kg ağırlığındadır. Cıva -3 9 °C ’de donduğu
zaman kalay ya da kurşun görünüm ünde
yumuşak bir m addeye dönüşür. Su ve yağ gibi
sıvılardan farklı olarak cıva bulunduğu kabın
çeperlerine bulaşmaz.
Cıva doğada genellikle, kırmızı renkli bir
cevher olan zincifre içinde cıva sülfür olarak
bulunur. Ayrıca dam lalar, kimi zaman da
büyük sıvı kütleleri halinde bulunduğu da
olur. En çok İtalya, İspanya, Çin, SSCB,
M eksika, Türkiye gibi yanardağ etkinliğinin
görülmüş olduğu ülkelerde vardır. Türkiye’de
cıva en çok Ege Bölgesi’nde bulunur. Başlıca
cıva yatakları Tire, K araburun, Ödem iş,
U şak, Kastam onu ve K onya’dadır. Zincifre­
den cıva elde etm ek için, cevher hava akım ın­
da 580°C’ye kadar ısıtılır. Buharlaşan cıva
sülfür havanın oksijeniyle tepkim eye girer,
kükürt dioksit ve cıva açığa çıkar. D aha sonra
buhar yoğunlaştırılarak sıvı cıva elde edilir.
Çok eski zam anlardan bu yana bilinen
cıvanın alaşımları İÖ 1500’den kalma bir
Mısır m ezarında bulunm uştur. Eskiçağlarda
zincifre kırmızı boya yapımında kullanılırdı.
İÖ 415’te cıvanın parlatm a, süsleme için ve
tıpta kullanıldığı bilinm ektedir. Ortaçağ sim­
yacıları altın yapmaya çalışırken (bak. SÎMYA),
deneylerinde çoğu zaman cıva kullandılar ve
onun neredeyse sihirli bir m adde olduğunu
düşündüler. Cıva başka m etallerin çoğuyla,
amalgam olarak adlandırılan alaşımlar oluştu­
rur (bak. A laşim ). Dem irle alaşım oluşturm a­
dığı için cıva dem ir kaplarda saklanır. Alaşım
oluşturm a özelliği nedeniyle cıva değerli m e­
tallerin arıtılmasında kullanılır. Isıtıldığı za­
man çok genleştiği ve cama bulaşmadığı için,
çok düşük sıcaklıkları ölçmeye yarayanlar
dışında, term om etrelerin yapımında kullanılır
(bak. T ermometre ). Özgül ağırlığı büyük ol­
duğu için bazı barom etrelerde de cıva kullanı­
lır (bak. B arometre ). Cıva elektrik akımı için
iyi bir iletkendir. B u nedenle, elektrik devre­
lerini açıp kapam ak için cıvalı anahtarlar
yapılır. B u anahtarlar, içinde cıva bulunan
kapalı bir kaba daldırılmış iki m etal çubuktan
oluşur. Çubuklar bir elektrik devresine bağla­
nınca elektrik akımı cıvadan geçerek devre ta­
mamlanır. Eğer kap, m etal çubukların uçları
188 CİBUTİ

cıvanın dışında kalacak biçimde eğilirse cıva­

nın devreden çıkmasıyla artık akım geçemez.
Cıva ve buharı çok zehirli olmakla birlik­
te, bazı ilaçların yapımında çeşitli cıva
bileşikleri kullanılır (bak. KÎm y a s a l BİLEŞİK­
LER). Cıva fülm inat adlı cıva bileşiği ısıtıldı­
ğında ya da bir darbe ile patlar. Cıvanın nitrik
asitte çözülmesi ve buna alkol katılmasıyla
elde edilen bu m adde top mermilerinin ateşle­
me kapsüllerinde kullanılır (bak. PATLAYICI­
LAR). Cıva buharından elektrik geçirilirse cıva
flüonşıllık özelliği kazanır (bak. FLÜORIŞIMA)
ve m orötesi ışınım yayar. M orötesi ışınlar rrank Spooner
bakterileri yok ettiği için cıva buharlı lam ba­ A den Körfezi'ndeki C ibuti'd e Büyük Cami. Kent
lar hastanelerde ve hazır yemek sanayisinde nüfusunun yüzde 90'ından fazlası M üslüm an 'dır.
kullanılan araç ve gereçlerle yiyecek m adde­
lerinin sterilize edilmesinde kullanılır. Güneş sığır yetiştiren göçebelerdir. Ülkenin doğal
ışığı olmadan bronzlaşmak için de bu tür kaynakları yetersizdir. Dem ir, bakır ve göçük
lam balardan yararlanılır. göllerde tuz bulunm akla birlikte, bunların
pek azı işlenir. Kıyılarda köpekbalıkları avla­
CİBUTİ Cum huriyeti, Kızıldeniz’in girişinde, nır ve içlerinde inci bulunan istiridyeler çıka­
A frika’nın kuzeydoğu kıyısında yer alır. Ku­ rılır.
zey, batı ve güneybatıdan Etiyopya, güney­ Bir liman olan başkent Cibuti Tacura
den Somali ve doğudan A den Körfezi ile Körfezi’ndedir. Büyük limanı olmayan komşu
çevrelenmiştir. Etiyopya’nın dış ticareti Cibuti limanından
yapılır. Addis A baba’dan gelen demiryolu
Cibuti’de sona erer. Gezgin çöl kabilelerinin
CİBUTİ'YE İLİŞKİN BİLGİLER
sınırdan rahatça geçtiği iki ülke arasın­
YÜZÖLÇÜMÜ: 23.200 km2. da çok yakın ilişkiler vardır.
NÜFUS: 470.000 (1987). A frika Boynuzu olarak bilinen bölgenin
YÖNETİM ŞEKLİ: Cumhuriyet. tüm ü 19. yüzyılda Fransa’nın sömürgesi oldu.
BAŞKENT: Cibuti. (SOM ALİ başlıklı maddede dönemin tarihine
DOĞAL YAPI: Çöl iklim inin egemen olduğu Cibuti'de ilişkin daha ayrıntılı bilgi vardır.) Fransa,
çalılıklarla kaplı platolar, göçük göller ve kuzeyde
yüksekliği 2.000 metreye varan sıradağlar bulunur. 1883-87 arasında Cibuti’yi de sömürgeleri
BAŞLICA SANAYİLER: Besin maddeleri, hayvancılık. arasına katarak, ülkeye Fransa Somalisi adını
verdi. Cibuti kenti 1896’da sömürgenin baş­
kenti oldu. Ülkenin adı sonradan “A farlar ve
23.200 km2’lik bir alanı kaplayan ülke Issalar Toprakları” olarak değiştirildi.
oldukça küçüktür. Tacura Körfezi’nin iki 1960’larda başlayan bağımsızlık hareketini
kıyısında, hiçbir bitkinin yetişmediği kuru, Somali destekledi. Çoğunluğu oluşturan Afkr
volkanik yaylalar vardır. Burada, bazıları halkı, önceleri Fransa ile olan ilişkilerini
deniz düzeyinin altında olan göller bulunur. sürdürm ek istedi. Ülke 1977’de Cibuti adını
Ülkenin kuzeyinde yer alan sıradağların yük­ alarak bağımsız bir cumhuriyet oldu.
seklikleri 2.000 m etreye ulaşır. Çöl ikliminin
egemen olduğu Cibuti’de yılın büyük bir CICERO (İÖ 106-43), Romalı bir devlet
bölümü çok sıcak ve az yağışlıdır. En serin adamı ve ünlü bir avukattı. M ahkeme salonla­
aylar kasım-nisan arasındadır. rında ve Rom a Senatosu’ndaki özgürlük ve
Cibuti halkının çoğunu, Hami ırkından eşitlikten yana parlak konuşmalarıyla ünlen­
olan A f arlar ve Issalar oluşturur (bak. I r k ). di. Bunlardan kimi yazılı olarak günümüze
H alkın yaklaşık üçte biri keçi, koyun, deve ve kadar ulaşmıştır. Cicero R om a’da yaşamın
 CİLTÇİLİK 189

örgütlenm e biçiminin ve cumhuriyet yasaları­

nın büyük bir savunucusuydu.
İtalya’da, A rpino’da doğan Cicero 26 ya­
şındayken, babasını öldürdüğü savıyla haksız
yere suçlanan Sextus Roscius’un savunmasını
üstlenince her yerde tanındı. D iktatör Sulla’
nın kölelerinden biri, efendisinin düşmanı
olan Sextus Roscius’u ortadan kaldırmak
amacıyla bu suçlamayı uydurmuştu ve Sulla’
nın korkusundan hiçbir avukat Sextus’u
savunmak istemiyordu. Cicero davayı üstlen­
di ve jüriye “suçsuz” kararı verdirmeyi ba­
şardı.
Cicero İÖ 75’te Rom a ile Sicilya arasındaki
tahıl ticaretinin düzenlenmesi için devlet gö­
revlisi olarak Sicilya’ya gönderildi. Burada
ticaret ilişkilerindeki dürüst ve sağduyulu
tutum uyla Sicilya halkının güvenini kazandı.
Beş yıl sonra, rüşvetçi vali V erres’e karşı açıla­
cak bir davada halk Cicero’dan yardım istedi.
Cicero’nun suçlamaları öyle etkili oldu ki, ken­
dini savunamayan vali kentten sürüldü.
İÖ 66’da Cicero praetor yani yüksek yöneti­
Mansell Collection
ci oldu. R om a’da ayrıcalıklı sınıfın üyeleri
C icero'nun, Rom a'daki C apitolino M üzesi'nde
patriciler, soylu olmadığı için Cicero’dan hoş­ bulunan m erm e r büstü.
lanmıyorlardı. A m a rakibi olan genç ve soylu
Catilina’yı tehlikeli bularak Cicero’nun 63’te yaptı. Bu konuşmaların ardından, Antonius
konsül seçilmesini desteklediler. R om a’dan ayrılmak zorunda kaldı. Cicero
Konsül olduğu yıl Catilina’nın önderliğinde cumhuriyeti korum ak amacıyla bir süre daha
çıkan ayaklanma Cicero’nun zeki ve soğuk­ çalışmalarını sürdürdü. Am a Sezar’ın vârisi
kanlı yönetimi sayesinde bastırıldı. Devleti Octavius ve Lepidus ile birleşen Antonius
kurtardığı için ona, “Ülkenin Babası” unvanı R om a’da egemenliği eline geçirdi. Üçler Mec-
verildi. Konsül olarak görevi sona erince, lisi’ni oluşturarak, Cicero’nun öldürülmesini
düşmanları tarafından, ayaklanmaya katılan istedi. Cicero kentten ayrılmaya çalışırken
Rom a yurttaşlarını yargılanmadan ölüm ceza­ öldürüldü. Başı ve elleri kesilerek Rom a
sına çarptırm akla suçlandı ve İÖ 58’de sürgü­ Forum u’nda, konuşmacılar için ayrılmış yer­
ne gönderildi. Ertesi yıl geri dönen Cicero, de sergilendi.
bugün Türkiye sınırları içinde yer alan eski Eski Yunan felsefesini daha sonraki kuşak­
Rom a eyaleti Kilikya’ya vali atandı. lara aktaran ve bir felsefe dili oluşturan
İÖ 49’da başlayan Pompeius ile Jül Sezar Cicero’nun yazılarından yapılmış bir derlem e,
arasındaki iç savaşta Cicero Pom peius’un 1967’de Seçmeler adıyla Türkçe olarak yayım­
yanında yer aldı. Barış zamanı R om a’ya geri lanmıştır.
dönmesine izin verildiyse de savaşı kazanmış
olan Sezar’ı hiç desteklem edi. Sezar’ın dikta­ CİĞERYOSUNLARI b a k. Yosunlar.
törlüğü boyunca ve ölümünden sonra kısa bir
süre toplumsal yaşamdan elini eteğini çekti CİLTÇİLİK, bir kitabı yaprakları dağılmadan
ve kendini felsefeye verdi. ve yıpranm adan korum ak, bununla birlikte
İÖ 44’te Sezar’ın arkadaşı Marcus Antonius’ dış görünümüne de güzellik kazandırm ak
un yönetimi ele geçirmeye hazırlandığı sıra­ amacıyla yapılan işlemlerin tüm üdür. O lduk­
da Cicero A ntonius’a saldıran konuşmalar ça eski bir el sanatı olan ciltçilik, tekniğin
190 CİLTÇİLİK
ilerlemesi, kitap baskı sayısının artmasıyla
günümüzde bir sanayi kolu durum una gelmiş­
tir. Baskı sayısı çok olan kitapların m akineler
aracılığıyla seri olarak ciltlenmesini bir yana
bırakırsak, ciltçiliğin bir el sanatı olma özelli­
ğini gene de koruduğunu görürüz. Bu arada
yalnızca kitapların değil defterlerin de, ayrıca
kitap ya da defter benzeri (takvim, fatura,
makbuz gibi) pek çok şeyin de ciltlendiğini
söylemek yerinde olur.
Ciltleme işleminde çeşitli aşam alar vardır.
Buna göre bir kitabın basılmış sayfalarının
ciltlenmesinde sırasıyla katlam a (kırm a), har­
m an, dikiş, tıraş, sırt yapm a, sırta bez geçir­
me, kanal açma işlemleri gerçekleştirilir. Ya­
pılan cildin tipine ve ciltlenecek kitabın duru­
m una göre bu işlemlerin bazıları uygulanm a­
yabilir ya da daha başka işlemlere gereksinim
duyulabilir.
Ciltlemede ilk adım olan kırm a, basımı
bitmiş olan kâğıt tabakalarının elle ya da özel
m akinelerle forma (16 sayfa) adı verilen sayfa
gruplarına ayrılarak katlanmasıdır. Bütün ba­
sılı tabakalar katlandıktan sonra form a küm e­
leri sayfa ya da forma num aralarının sırasına
göre yan yana dizilerek harm anlam aya hazır
durum a getirilir. Sırayla her küm eden bir
form a alınarak harm anlam a işlemi gerçekleş­
tirilir. Harmanlama sonunda üst üste, kitap
olmaya hazır durum a getirilen form a demeti
özel makinelerle kat yerinden dikilir ya da
tutkalla yapıştırılır. Kitabın dikişli ya da
tutkallı olan bu bölümüne sırt denir. A rdın­
dan kitabın yaprak boyutlarının düzgünlüğü­
nü sağlamak amacıyla alt, üst ve öndeki
serbest yanlar çok keskin özel bir kesme
aygıtıyla tıraşlanır (kesilir). A rtık kitap kapak
geçirilme aşamasına gelmiştir. Dikişli ciltler­
de kitabın sırtına bir kâğıt ya da bez yapıştırı­
larak sağlamlaştırıldıktan sonra kolay ve ra­
hat açılmasını sağlamak için sırt hafif bir kavis
verilerek kamburlaştırılır. Dağılmaları engel­
lemek amacıyla sırtın alt ve üst kenarlarına
ince bir kurdele olan şiraze takılır. Bundan
sonra kapak geçirme işlemine sıra gelir. H a­
zırlanmış olan kapak, kitabın ilk ve son
sayfalarına yapıştırılarak ciltleme işlemi ta­
mamlanır. Am a genellikle ilk ve son sayfalar­
dan sonra ön ve arka kapak içlerine yan
kâğıdı adı verilen desenli ya da renkli kâğıt
yapıştırılarak kitap buralardan tutturulur.
Böylece kitabın iç görünüm ünün güzelliği de
sağlanır.
G ünüm üzde kısa sürede hem daha fazla cilt
yapabilmek hem de maliyeti düşürm ek am a­
cıyla kitapların ciltlenmesi çok basitleştiril­
miştir. A rtık otom atik m akinelerde kırılıp,
dikilen kitapların sırtlarına tutkal sürülm ekte
ve hazırlanmış olan karton kapakların geçiril­
mesiyle ciltleme işlemi bitm ektedir. Kimi
zaman form aların tutturulm ası için dikiş bile
yapılmaz. Kitabın sırtı da tıraşlandıktan sonra
sayfalar sırta sürülen tutkalla yapıştırılır ve
sırta kavis verilmez; ayrıca şiraze, yan kâğıdı
gibi ayrıntılar bulunmaz. D efter ciltlemede
ise genel olarak tel dikiş (zımba) kullanılır.
Cilt yönünden bir özellik taşımayan, seri
üretim yoluyla ciltlenmiş bir kitap, söz gelişi
karton kapaklı ya da cildi yıpranmış bir kitap
isteğe göre yeniden ciltlenebilir. Böyle bir ki­
tabın ciltlenmesinde doğal olarak katlama
(kırma) ve harm anlam a aşamaları söz konusu
değildir. Bu tür cilt yapanlar günümüzde seri
üretim yapan ciltçilerin yanı sıra varlıklarını
sürdürm ekte ve ciltçiliğin el sanatı olma özel­
liğini koruyarak geleneksel açıdan bu sanatı
yaşatm aktadırlar.
Dünden Bugüne Ciltçilik
İlkçağlarda papirüs (bir çeşit bitki), deri ya da
parşöm en (Bergam a derisi) üzerine yazılan
m etinler ağaçtan yapılmış tahta bir çubuğa
sarılarak rulo yapılırdı. Bu tahta çubuğun her
iki ucuna takılan fildişi ya da m aden düğm ele­
re kitabın adı yazılı bir fiş iliştirilir ve rulolar
bir kılıfın içine konularak saklanırdı. Eski
Y unan, Mısır ve R om a’da uygulanan bu
yöntem yapıtın rahat okunmasını engellediği
gibi taşınmasında da zorluklar çıkarıyordu.
D aha sonra yapıtların dikdörtgen biçimde
kesilen parşöm en ya da papirüslere yazılmaya
başlanmasıyla ortaya çıkan değişim yeni yol­
lara başvurmayı gerektirdi. Yapıtın yazıldığı
bu yaprakların, iplikle birbirlerine bağlanarak
tahta, kemik ya da fildişinden yapılmış iki
kapağın arasına konmasıyla ilk ciltli kitaplar
ortaya çıktı. Zam anla kapakta kullanılan sert
malzemelerin yerini esnekliğinden ötürü deri
aldı. G iderek tümüyle deri kaplı cilt kapakları
yapıldığı gibi sırtı ve kapak köşeleri deri,
 CİLTÇİLİK 191

BİR KİTABIN CİLTLENMESİ

Ana Yayıncılık Arşivi

F orm aların d ikilm e si C ilt bezi g e ç irilm e m iş kapağın de ne nm esi

Yan kâğıdının ya p ıştırılm ası C ilt bezinin kapak ka rton un a ya p ıştırılm ası

Ş irazenin ya p ıştırılm ası C ilt kapağına ya p ıla n son işle m le r

S ırt be zin in ya p ıştırılm ası B itm iş b ir kitap cild i

192 CİLTÇİLİK

19. yüzyılda gerçekleşen teknolojik atılım

ciltçilikte seri üretim sorununu gündeme ge­
tirdi. Baskı m akinelerindeki gelişmeler sonu­
cu kısa süre içinde eskisinden daha ucuz ve
daha fazla kitap basma olanağı doğdu. Kaçı­
nılmaz olarak ciltçilik de kitap üretimindeki
bu gelişmeye ayak uydurdu. 19. yüzyılın
ortalarına doğru ilk cilt atölyelerinin kurul­
masıyla ciltçilik de bir sanayi durum una geldi.
Bu atölyelerde cilt için özel dokunm uş kapak
bezlerini bezemede kullanılan presler bulunu­
yor, kitabın düzgün kesilmesi (tıraşlam a) için
özel bıçakları olan basit m akinelerden yarar­
lanılıyordu. Günüm üzde ise basım teknikle­
rinde ulaşılan düzey ciltçiliği de etkilemiş,
kitap ciltleme işi sayıca büyük boyutlara
ulaşan baskılara karşılık verecek durum a gel­
miştir. A rtık bir uçtan tabaka halinde kâğıtlar
Hayati Tezel Koleksiyonu
cilt makinesine verilm ekte, katlam a (kırm a),
dikiş ve yapıştırma işlemleri el değmeden
Eski b i r cilt ö r n e ğ i . m akinece gerçekleştirilerek öte uçtan kapağı
geçirilmiş, ciltlenmiş kitap çıkmaktadır.
kapaklarıysa kâğıt ya da kumaş olan ciltler de
yapılmaya başlandı. Türkiye'de Ciltçilik
4. yüzyıla kadar cilt kapaklarında hiçbir süs Önceleri bir emek ve özen ürünü olan yazma­
yoktu. Bu yüzyılın başlarında boya ve kabart­ ların korunması amacıyla başlanan ciltçilik
mayla bezenen cilt kapakları sonraları mine, İslam dininin benimsenmesinden sonra, din
altın ve gümüşle de süslenmeye başlandı. kitaplarına gösterilen saygı ve verilen önemle
9.-13. yüzyıllar arasında kiliselerde kullanılan birlikte bir sanat dalı durum una geldi. A na­
dinsel kitapların ciltlenmesine ve cilt kapakla­ dolu’ya egemen olan Selçuklularla birlikte bu
rının bezenmesine özen gösterildi. O döne­ topraklarda yaygınlaşan ciltçilik Orta Asya ge­
min kitap kapakları fildişi ve taş oymacılığı­ leneklerine bağlıydı. Osmanlılar 15. yüzyılın
nın, altın ve gümüş işlemeciliğinin ustalıkları­ ikinci yansı ile 16. yüzyıl boyunca ciltçiliğin en
nı sergiler. Cilt kapakları üzerine altın ve özgün örneklerini verdiler. Edirne ve İstanbul
değerli taşlarla dinsel bir konuyu anlatan cilt sanatının en önemli merkezleriydi.
kabartm alar yapılırdı. Türk ciltçiliği batı ciltçiliğinden farklı geliş­
18. yüzyıla gelindiğinde artık son derece m eler göstermiştir. Türk ciltçiliğinin en
gelişmiş ve incelmiş bir zevki yansıtan ciltler önemli özelliği batıdan çok daha önce deri
yapılabiliyordu. Çoğunlukla kullanılan koyun üzerine metal kalıpla baskı tekniğini geliştir­
ve dana derisinin yanında m arokenin de miş olmasıdır. Türk ciltleme sanatında İslam
(yumuşak keçi derisi) kullanıldığı bu dönemin sanatının önemli etkileri vardır. Bununla bir­
ciltlerinde yaldız ve ince işlemeler öne çıktı. likte, Türk ciltçileri A raplar’ın kullandıkları
Bu yıllarda cilt ustası kitap kapağını bezer­ geom etrik biçimlerin tersine, Türk çinilerinde
ken, yapıtın içeriğini de yansıtmaya çalışıyor­ ve halılarında da kullanılmış olan “hatayi” ve
du. Çok zaman alan ve büyük ölçüde el “rum i” bezemeyi benimsemişlerdir. Hatayi
emeğine dayanan bu tür ciltçilikte hem az bezem e, sümbül, lale, karanfil, şakayık gibi
sayıda cilt yapılabiliyor, hem de cilt pahalıya çiçeklerin yalınlaştırılmış motifleriyle süsleme
mal oluyordu. Bu durum ise kitapların çok sanatıdır. Rumi bezem e ise, yaprak motifleri­
sayıda okura ulaşması açısından bir engel ni andıran kıvrımlar biçiminde yapılan süsle­
oluşturuyordu. medir.

Türk ciltçiliğinde önemli bir özellik de kita­
bın sırtında yazı bulunmamasıydı. Şiraze bir
süsleme öğesi olarak da kullanılır ve cilt ka­
paklarının yanı sıra bazı önemli kitaplarda ka­
pak içleri de ayrıca süslenirdi. Ayrıca cilt
kapağının ağız bölümlerinin yıpranmaması
için özel koruyucular eklenirdi. Türk ciltçili­
ğindeki bu yöntem batıda hiç kullanılmamıştır
ve bu yüzden önemli bir farklılık gösterir.
G ene batı ciltçiliğinden farklı olarak ciltlen­
miş kitaplar için ayrıca koruyucu kutuların
yapıldığı da bilinmektedir. Genellikle koyun
ya da keçi derisinden yapılan açık kahverengi
cilt kapaklarını süslemek için ezilmiş altın
kullanılır ve bu altın fırça ile sürülerek işle­
nirdi.
CİNNAH, Muham m ed Ali (1876-1948),
Hindistanlı bir siyaset adamı olan M uham ­
med Ali Cinnah, Pakistan’ın kurucusu ve ilk
genel valisidir. Hindistan Yarım adası’nın
Hindistan ve Pakistan olarak iki ayrı devlete
bölünmesinin İngiltere’ye kabul ettirilmesi
hemen hemen tümüyle onun çabalarının so­
nucudur.
Cinnah, K araçi’de varlıklı bir tüccarın oğlu
olarak dünyaya geldi. L ondra’da hukuk öğre­
nimi gördü. Bom bay’da 10 yıl avukatlık yap­
tıktan sonra siyasete atıldı. Önce Hindistan
Ulusal Kongresi’ni (INC/Kongre Partisi) des­
tekledi, sonra Tüm Hint M üslümanları Birli-
ği’ne katıldı. İngiliz egemenliğine son vermek
için H indular ile M üslüm anlar’ın siyasal birlik
kurmalarının gerekliliğini savundu. G andhi’
nin (bak. G a n d h İ, M o h a n d a s K a r a m ç a n d ) katı
H indu tutum una' karşı olmakla birlikte ve
birçok dinsel çatışmaya karşın, iki tarafın
işbirliğini sağlama yolundaki çabalarını sür­
dürdü. Sonunda düş kırıklığına uğrayarak
İngiltere’ye döndü ve 1930-35 arasında Lon­
dra’da yaşadı.
Kongre Partisi 1937 seçimlerinde Müslü­
man Birliği’ni ezici bir çoğunlukla yendi ve
M üslümanlar yerel yönetimlerin dışında bıra­
kıldı. Oyuna geldiğini düşünen Cinnah, M üs­
lüman milliyetçiliği hareketini başlattı. Onun
önderliğindeki M üslüman Birliği ayrı bir
İslam devletinin kurulmasını istedi. Hindu
liderler Gandhi ve N ehru (bak. N e h r u , Cava-
HARLA L) gibi İngiliz hüküm eti de bölünmenin
CİNSELLİK VE EŞEY 193
Popperfoto
M u h a m m e d A li Cinnah, 1947'de H indista n'da n
ayrıla rak kuru la n Pakistan'ın ilk de vle t başkam dir.
karşısındaydı. Buna karşın yeni İslam devleti
Pakistan 1947’de kuruldu ve Cinnah ilk devlet
başkanı oldu. Keşmir konusunda Hindistan
ile çıkan sürtüşmede, var gücüyle Pakistan’ın
görüşlerini savundu. Ayrıca bak. HİNDİSTAN;
KEŞMİR; PAKİSTAN.
CİNSELLİK VE EŞEY. Gelişmiş canlılarda
bütün bireyler, ürem e olayında birbirini ta ­
mamlayan erkek ve dişi olarak iki karşıt
gruba ayrılır. İnsanda kadın ile erkeği, atlarda
kısrak ile aygırı, sığırlarda inek ile boğayı ya
da bir küm esteki tavuklar ile horozları çoğu
kez ilk bakışta birbirinden ayırt etmeye yara­
yan belirgin fiziksel özellikler vardır. Am a
gelişmiş canlılarda, özellikle insanda bireyler
arasındaki bu ayrım fiziksel özelliklerle sınırlı
kalmayıp ruhsal ve toplum sal birçok kavram
ve olguyu da beraberinde getirir. Konunun bu
değişik boyutları nedeniyle, erkek-dişi ayrı­
mından doğan bütün kavram ve olguları
karşılamak üzere dilimizde iki ayrı terim
yerleşmiştir: B unlardan biri cinsiyet ya da
biyologların önerdiği karşılığıyla eşey, öbürü
de cinsellik ya da batı dillerinden gelen daha
geniş kapsamlı, ama çoğu kez eşanlamlı ola­
rak kullanılan karşılığıyla seks sözcükleridir.
Cinsiyet ya da eşey dendiğinde, bir türün
194 CİNSELLİK VE EŞEY

bütün üyelerini erkek ve dişi bireyler olarak zomlar canlının ana babasından alacağı bütün
ayırt etm e olanağı veren kalıcı fiziksel özellik­ kalıtsal özellikleri, sözgelimi göz ve saç rengi­
ler anlaşılır. Cinsellik terim i ise, eşeyli canlı­ ni, boyunu, el ve ayak biçimini, kişilik yapısı­
larda ürem eye ve cinsel doyuma ulaşmaya nı belirleyen genleri taşır. Eşey kromozomları
yönelik bütün bedensel etkinlikler ile bıina üzerindeki genler de bebeğin erkek mi yoksa
bağlı bütün ruhsal ve toplum sal olguları içe­ kız mı olacağını belirler. (G enlere ve krom o­
rir. Bu m addede insanın cinselliği ve eşeysel zom lara ilişkin ayrıntılı bilgiyi KA LITIM VE
özellikleri anlatılacak, insandaki ve bütün G E N E T İK maddesinde bulabilirsiniz.)
öbür m em elilerdeki ürem e olayı ise ayrı bir Güçlü bir m ikroskopla bakıldığında insan­
m adde olarak Ü R E M E başlığı altında ele daki eşey krom ozom larından bazılarının X,
alınacaktır. bazılarının Y harfine benzediği görülür. Bu
20. yüzyıla gelinceye kadar insanın cinsel nedenle bilim adamları eşey kromozomlarını
davranışları konusunda pek az şey biliniyor­ biçimlerine göre X ve Y kromozomları olarak
du. Çünkü cinsellik, üzerinde konuşulması adlandırm ışlardır. İnsan vücudunun her hüc­
hoş görülm eyen, hatta “ayıp” sayılan çok özel resinde, bir çifti eşey kromozomu olmak
bir konuydu. Oysa bugün batı toplum larında üzere, 23 çift (46) kromozom bulunur. Dişi­
insanlar cinsellik konusunda çok daha rahat lerde bu eşey kromozom larının ikisi de X ’tir
ve açık davranabiliyor, hatta birçok ülkede (XX çifti). Erkekte ise eşey krom ozom ların­
okul çağındaki çocuklara cinsel eğitim verili­ dan birisi X, öbürü Y ’dir (XY çifti). Buna
yor. Bizim toplum um uzda bu konunun bir karşılık eşey ya da ürem e hücrelerinde, yani
“tab u ” olm aktan çıktığı öne sürülemezse de, dişinin yum urta hücresi ile erkeğin sperma
cinselliğin ve cinsellik konusundaki bilimsel hücresinde bulunan kromozom sayısı, vücu­
tartışm aların 50 yıl öncesine oranla çok dah? dun bütün öbür hücrelerinden farklı olarak
doğal karşılandığı söylenebilir. çiftten teke düşer. D em ek ki her eşey hücre­
sinde 46 yerine yalnızca 23 kromozom bulu­
Eşeyin Belirlenmesi nur: 22 kromozom çiftinin birer teki ve bir tek
Ailede yeni bir bebek beklendiği zaman eşey kromozom u. Dişide eşey kromozomları
çocuk kız mı, erkek mi olacak diye herkesin XX olduğu için, yum urta hücresindeki bu
nasıl m erak ettiğini çoğunuz kendi deneyim le­ kromozom ancak X olabilir. Oysa erkeğin
rinizden bilirsiniz. Doğacak bebeğin kız ya da eşey kromozom ları XY olduğuna göre, bir
erkek olmasını, daha doğrusu eşeyini belirle­ sperm a hücresinde öbür 22 kromozom a ek
yen özel bir kromozom çiftidir; bunlara eşey olarak bazen bir X, bazen bir Y kromozomu
krom ozom ları denir. Krom ozom lar hücre bulunabilir. Bu nedenle, dişinin yum urta hüc­
içinde bulunan ipliksi yapılardır. Bu krom o­ resi Y kromozomu taşıyan bir sperma hücresiy-

Yandaki çizim , y u m u rta

hü cresini dö lle yen
sperm a hü cresinin
taşıdığı eşey
kro m o zo m u n a bağlı
olara k bebeğin
c in s iy e tin in nasıl
b e lirle n d iğ in i g ö ste riyo r.
Üstte: Y krom o zom u
taşıyan b ir s perm anın
d ö lle d iğ i y u m u rta
hü cresinde n b ir erkek
bebek g e lişir. Altta:
Y u m u rta hücresini
d ö lle yen sperm a X
kro m o zo m u taşırsa bu
kez doğan bebek kız o lu r.

le döllendiğinde, XY eşey kromozomlarını
taşıyan bu döllenmiş yum urtadan doğan be­
bek erkek olur. Am a yum urta hücresini
dölleyen sperm a hücresi bir X kromozom u
taşıyorsa, döllenmiş yum urtada iki X krom o­
zomu bulunacağından bebek kız olur. Böyle­
ce, döllenme sonucunda dünyaya gelecek
dişilerin bütün vücut hücrelerinde iki X (XX),
erkeklerinkinde ise bir X, bir Y kromozom u
(XY) bulunur.
Cinsel Gelişme Evreleri
E rkekler ve kızlar doğuştan birbirinden deği­
şik fiziksel özellikler taşır. Erkeklerde erbez-
leri (testisler), kızlarda yum urtalıklar ve öbür
ürem e organları gibi birincil eşeysel özellikler
her iki cinste birbirinden farklıdır. G ene de
yaklaşık 10-12 yaşma kadar dış görünümleri
birbirlerine öylesine benzer ki, aynı giysileri
giyip, saçlarını aynı biçimde kestirdiklerinde
hangisinin kız, hangisinin erkek olduğunu
söylemek oldukça güçtür. Am a çocukluk
çağından çıkıp cinsel yönden olgunlaşmaya
başladıkları ergenlik döneminde ikincil eşey­
sel özellikler belirmeye başlayınca, kızlar ile
erkekler arasında ayrım artık kolayca görüle­
bilir.
İkin cil E şeysel Ö zellikler. Ergenlik dönem i­
nin başlangıcında, beynin tabanındaki hipofiz
bezi ho rm o n denen bazı özel m addeler salgı­
lamaya başlar. Bu horm onlar kızlarda yum ur­
talıkları uyararak ilk âdet (aybaşı) kanam ala­
rının başlamasını, yum urta hücrelerinin ol­
gunlaşmasını ve östrojen denen dişilik horm o­
nunun salgılanmasını sağlar. Erkeklerde ise
erbezlerini uyararak sperm a üretimini ve tes­
tosteron denen erkeklik horm onunun salgısını
başlatır. Bu dönem de kızlar ve erkekler hızla,
ama genellikle çok orantısız biçimde büyür­
ler. Özellikle kolları ve bacakları öyle çabuk
uzar ki, aynı gövdenin bir parçası değilmiş
sanılabilir.
Kızlarda m em eler gelişmeye ve uçları belir­
ginleşmeye başlar. Hem deri altında yağ
biriktiğinden, hem de doğum sırasında bebe­
ğin kolayca geçebilmesi için (bak. D o ğ u m )
leğen kemiği genişlediğinden kalçalar dolgun­
laşır. B ütün bu değişikliklerle genç kız çocuk­
luktan çıkıp kadınsı bir görünüm e bürünür.
Sesi biraz kalınlaşır; koltuk altlarında ve
CİNSELLİK VE EŞEY 195
karnın bacaklarla birleştiği yerde kıllar, yü­
zünde de fark edilemeyecek kadar incecik ve
yumuşak tüyler belirir.
Erkek çocuklar da birtakım değişiklikler
geçirerek erkekliğe ilk adımlarını atarlar.
Kasları, omuzları ve göğüsleri genişler. G ırt­
lakta âdemelması denen bir çıkıntı belirir, ses
telleri kalınlaşır. Bu nedenle sesleri biraz
boğuk ya da “çatlak” çıkmaya başlar. Konu­
şurken seslerini denetleyem ediklerinden gırt­
laklarından bir an tiz bir çocuk sesi, hemen
ardından kalın bir erkek sesi çıkması o dö­
nemde erkek çocuklar için bir sıkıntı ve utanç
kaynağı olur. Am a bu dönem kısa sürer ve ses
norm al tınısını alır. Koltuk altlarında, ürem e
organı bölgesinde, göğüste, hatta bazen
om uzlarında kıllar belirir. Seyrek ve ince de
olsa sakal ve bıyıklan çıkmaya başlar. Am a
başlangıçta her gün tıraş olmaları gerekmez;
haftada bir iki gün yeterlidir. Kamış (penis)
ve erbezleri irileşir, sperm a üretimi başlar.
İkincil eşeysel özelliklerin başlangıcı ve
bitişi için kesin bir yaş söylenemez. Kızlarda
ergenlik genellikle 11-12 yaşlarında başlar ve
17 yaşında yapısal gelişim tam amlanır. E rkek­
ler kızlardan biraz daha geç, genellikle 12-14
yaşlarında ergenlik çağma girer ve 18 yaşma
geldiklerinde cinsel gelişmelerini tamamlamış
olurlar. Am a bütün bu sınırlar kişiden kişiye
büyük ölçüde değişir. Yaşıtlarından daha geç
ya da daha erken gelişmeye başlayan bir
ergenin bunu sorun haline getirmemesi gere­
kir. Çünkü kalıtım ve beslenme bu konuda
belirleyici bir rol oynar.
Ne yazık ki, gençlerin çok duyarlı oldukları
ve dış görünüm lerine çok önem verdikleri bir
dönem de, ter ve yağ bezlerinin aşırı çalışması­
na bağlı olarak vücutta keskin bir ter kokusu,
deride yağlanma ve ergenlik sivilceleri belirir
(bak. ERGENLİK SİVİLCESİ). Kızlar m emelerinin
dikkati çekecek kadar büyüm esinden utanır
ya da istedikleri biçimde olmayacağını düşü­
nerek üzülürler. H atta sağ ya da sol m em enin
öbüründen biraz daha iri olması genç kızları
kaygılandırırsa da bu son derece normaldir.
Ergenlik çağma giren genç kız ve erkekler
vücutlanndaki bütün bu değişikliklere değişik
tepkiler gösterirler. A na babalarının ve öğret­
m enlerinin gençleri bu değişikliklere hazırla­
maları çok önemlidir. Böylece gençler bu yeni
196 CİNSELLİK VE EŞEY
vücutlarına alışarak yetişkinliğe uyum içinde
ilk adımlarını atar ve yeni coşkularının üste­
sinden kolayca gelebilirler.
Cinsel Uyanış ve Cinsel Davranışlar
İnsanın karşı cinsin farkında olması ve cinsel
duygularının gelişmesi daha çocukluk döne­
minde başlar. Beş yaşma basmamış bir çocuk
bile kızlar ile erkekler arasındaki ayrımı
kavrayabilir ve her iki cinsten arkadaşlarına
farklı davranır.
Yeni yetişen bir genç kızın ya da erkeğin
karşı cinsten birinin cinsel çekiciliğine kapıl­
ması, anlatılması güç birtakım fiziksel ve
ruhsal tepkilerin karmaşasıdır. Bu duygu ba­
zen hafif bir ilgi ya da heyecandır; bazen de
gün boyunca kişinin aklını ve gece düşlerini
dolduracak kadar güçlü olabilir. Gencin cin­
sel ilgisi yalnızca tanıdığı gerçek kişilere değil,
düşsel bir sevgiliye de yönelebilir.
Cinsel ilgi bütün insanlara özgü evrensel bir
duygudur; ama cinsel davranış ve deneyim le­
rin hoşgörü sınırı toplum dan toplum a çok de­
ğişir. Bazı toplum larda yetişkinler cinsellik
konusundaki bilgileri çocuklardan gizlemeye
çalışırken, bazılarında çocukların cinsellik ko­
nusunda akıllarını kurcalayan her soruyu ya­
nıtlam ak çocuk eğitiminin bir parçası olarak
görülür. Böylece çocuklar erken yaşlardan
başlayarak, toplum un hangi cinsel davranışla­
rı hoş gördüğü, hangilerini kınadığı konusun­
da ana babaları ve çevrelerindeki öbür büyük­
ler tarafından yönlendirilir.
Genç kızlar genellikle 17, delikanlılar ise 18
yaşında cinsel yönden tam olgunluğa erişirler.
Bazı toplum larda bu yaşa gelen gençlerin ev­
lenip yuva kurm aları beklenir. A m a çağımız­
da gençlerin çoğu evlenip ana baba olmak için
yalnızca cinsel olgunluğun yeterli olmadığı­
nın, ruhsal ve ekonom ik açıdan kendilerini
bir aile kurm aya hazır hissetmeleri gerektiği­
nin bilincindedir. O yaştaki bir gencin eğitimi­
ni bitirmesi için önünde daha uzun yıllar var­
dır. Bu yüzden ana baba olmanın sorum lulu­
ğunu erkenden üstlenm ek istemezler. Cinsel
güdülerini ve deneyimlerini de, toplumun
koyduğu kurallara uyarak, duygusal kız-er-
kek arkadaşlığı ya da “flört” gibi saf ve tehli­
kesiz ilişkilerle sınırlı tutm aya çalışırlar.
Kuşkusuz her toplum un kendine özgü ah­
lak ölçütleri vardır. Bir toplum da yanlış ve
ahlak dışı olarak görülen cinsel davranış ya da
eğilimler bir başka toplum da hoşgörüyle kar­
şılanabilir. H atta çoğu kez aynı toplum un de­
ğişik kesimlerindeki ahlak anlayışları birbirin­
den çok farklıdır. Bu çelişkiler, ergenlik ça­
ğındaki gencin hangi davranışın onaylanır,
hangisinin yanlış olduğunu kavramasını güç­
leştirerek bocalamasına neden olur. Üstelik
toplum un kızlar ve erkekler için koyduğu ku­
rallar, her iki cinsten beklenen davranış kalıp­
ları da farklıdır. Genç bir erkeğin gece geç
saatlere kadar arkadaşlarıyla gezmesi, hatta
genç kızlarla flört etmesi “gelişme sürecinin
bir parçası” olarak anlayışla karşılanırken, bir
genç kızın aynı davranışları toplum un sert
tepkisine ve eleştirilerine yol açar.
İnsanların cinsel özgürlüğü konusundaki
görüşler yalnız toplum dan toplum a değil, za­
m ana bağlı olarak da değişir. Am a tarih bo­
yunca bütün toplum larda geçerli olan cinsel
tabuların başında, aynı ailenin bireyleri ara­
sındaki cinsel ilişki ya da toplumbilimlerdeki
terimiyle ensest gelir. A na baba ile çocuklar
ya da kız ve erkek kardeşler arasındaki cinsel
ilişki, yalnız yasaların değil ahlak kurallarının
da kesinlikle bağışlamayacağı bir davranış
olarak her zaman şiddetle kınanmış ve yasak­
lanmıştır.
Eşcinsellik
İnsanlar doğal olarak karşı cinsten birine ilgi
duyar, cinsel güdülerini ve duygularını öbür
cinse yöneltirler. Am a bu genel davranış ka­
lıplarının dışına çıkarak kendi cinsinden olan­
lara ruhsal ve bedensel ilgi duyan kişiler de
vardır. Bunlara eşcinsel ya da batı dillerindeki
karşılığıyla homoseksüel denir. “Lezbiyen”
terimi ise yalnızca kadın eşcinseller için kulla­
nılır. Toplum lar ayrı cinsten bireyler arasın­
daki cinsel ilişkiyi, yani heteroseksüel ilişkiyi
doğal karşıladığı için eşcinseller genellikle
toplum dan soyutlanırlar ve eşcinsel ilişki bir­
çok ülkede yasadışı kabul edilir. Biseksüel de­
nen kişiler ise her iki cinsle de, yani hem ka­
dınlarla, hem erkeklerle cinsel ilişki kurm a
eğilimindedir.
Cinsel Yolla Bulaşan Hastalıklar
Hastalıklı bir insanın soluğuyla, tükürüğüyle,
 COĞRAFYA 197

vücuduna ya da eşyalarına dokunm akla bula­

şan birçok hastalık vardır. Am a bazı hastalık­
lar iki vücudun birbirine değmesiyle değil,
yalnızca cinsel birleşmeyle bulaşır. Bunlara,
Rom a mitolojisindeki aşk tanrıçası V enüs’ün
eski adı olan Z ü h re’den türetilmiş eski bir te­
rimle “zührevi” ya da yeni karşılığıyla “cinsel
yolla bulaşan” hastalıklar denir. Bu hastalık­
ların etkeni bakteri ya da virüs gibi m ikroplar,
tekhücreli hayvanlar ya da m antarlardır. Cin­
sel yolla bulaşan bazı hastalıklar, örneğin
frengi ve belsoğukluğu antibiyotiklerle ya da
başka ilaçlarla tedavi edilebilir. Am a virüsler­
den ileri gelen bu tür hastalıkların henüz teda­
visi bulunamamıştır. Cinsel yolla bulaşan vi­
rüs kökenli bazı hastalıklar, hastanın öm ür
boyu bu m ikrobu taşımasına ve başkalarına
bulaştırmasına karşın ölümcül değildir. Oysa
gene bir virüsten ileri gelen ve daha çok cinsel
yolla bulaşan A ID S hastalığı çoğu kez ölümle
sonuçlanır. U zm anlar A ID S hastalığını, 14.
yüzyılda bütün A vrupa’yı kasıp kavuran bü­
yük veba salgınından bu yana toplum sağlığını
tehdit eden en büyük felaket olarak görüyor­ Mansell Collection
lar (bak. Aids; V e b a ) . Roma İm p a ra to ru C laud iu s İS 43'te İn g ilte re 'y i istila
kararı aldı. Ö ld ü ğ ü zam an ta n rı ilan e d ild i.
CİRİT ATM A bak. ATLETİZM .
yı, Trakya ile A nadolu’da Likya’yı da ele
CLAUDIUS (İÖ 10-İS 54). İS 41 ve 54 yılları geçirdi. A lm anya’da bugün Köln olarak bili­
arasında Roma imparatoru olan Tiberius Clau- nen yörede yeni sömürgelerin kurulmasını
dius Nero Germanicus, Lugdunum ’da (bu­ sağladı.
günkü Lyon) doğdu. İm parator Tiberius’un Claudius’un özel yaşamı sorunlarla doluy­
yeğeniydi. Ailesince beceriksiz ve akılsız gö­ du. D ört kez evlendi. Üçüncü karısı Messali-
rülmesine karşın, aslında zeki ve bilgiliydi. na’yı, sevgilisiyle bir olup kendisini öldürm ek
Hepsi Eski Yunanca olmak üzere birçok tarih istediği için öldürttü. D ördüncü karısı Agrip-
kitabı yazdı. İm paratorluğa yükselişi büyük pina’nın Claudius’un üzerinde büyük etkisi
ölçüde rastlantıdır. Kendisinden önceki İm ­ vardı. Agrippina oğlu N eron’u (bak. N e r o n )
parator Caligula’nın öldürülmesinden sonra im parator yapabilmek için hazırlığa başladı.
(bak. C a l i g u l a ) , bir asker Claudius’u bir Claudius’un, öz oğlu Britannicus’u tahttan
perde arkasında korku içinde gizlenirken yoksun bırakarak, N eron’u evlat edinmesini
buldu. Claudius’u im parator ilan eden m uha­ sağladı. D aha sonra N eron’u, Claudius’un
fız alayına senato karşı koyamadı ve istem e­ öbür evliliğinden olan kızı Octavia ile evlen­
yerek bu durum u kabul etti. dirdi. Romalı tarihçilerin ortak kanısına göre
Roma İmparatorluğu’nun sınırlannı genişle­ sonunda Claudius’u m antarla zehirledi. Clau­
ten Claudius, özellikle adalet alanında çeşitli dius ölümünden sonra tanrı ilan edildi.
reformlar gerçekleştirdi; yetenekli ve haksever
bir yönetici olduğunu kanıtladı. Büyük bir ola­ COĞRAFYA, Dünya yüzeyinin görünümünü
sılıkla, durumunu güçlendirmek için İS 43’te tüm yönleriyle inceleyen bilim dalıdır. Coğ­
İngiltere’yi topraklarına katm aya karar verdi. rafya sözcüğü Yunanca “D ünya” anlamına
Claudius ayrıca, Kuzey A frika’da M oritanya’ gelen geo ve “yazmak” anlamına gelen grap-
198 COĞRAFYA
hein sözcüklerinin birleşmesinden oluşmuş­
tur. Coğrafya ile ilgilenen uzmanlara coğraf­
yacı denir. Günümüzde, bu uzmanların çoğu
yalnızca D ünya’nm yüzeyi, fiziksel özellikleri,
iklimi, bitki örtüsü ve toprak türleri ile değil,
aynı zam anda yeryüzünde yaşayan insanların
ne yaptıkları, ne ürettikleri ve nasıl yaşadıkla­
rıyla da ilgilenmektedir. Çağdaş coğrafya
insanlığın evi olan D ünya’nm incelenmesidir.
Bu da çok kapsamlı bir konu olduğundan
fiziksel coğrafya, beşeri coğrafya ve bölgesel
coğrafya gibi dallara ayrılır.
Fiziksel coğrafya Dünya yüzeyinin biçimi,
tepeleri, vadileri, akarsuları, orm anları gibi
doğal özellikleriyle ilgilenir. Fiziksel coğraf­
yanın okyanus ve denizleri inceleyen dalı
okyanusbilim (oşinografi) adını alır.
Beşeri coğrafya insanların yarattığı kent­
ler, köyler, evler, yollar, demiryolları, ekili
alanlar, m aden ocakları ve fabrikalarla ilgile­
nir. Beşeri coğrafya aynı zam anda insan
yaşamının çevre koşullarından nasıl etkilendi­
ğini de inceler.
Bu nedenle bir coğrafyacı ülkeler ve bölge­
lerle ilgili bilgi edinm ek zorundadır ve bu
amaçla harita kullanır. Coğrafyacılar yüzey
şekillerini ve yanardağ etkinlikleri gibi süreç­
leri inceler, yerölçümleri yaparlar (bak.
Y er ÖLÇÜm O). Haritacılar bu bilgileri kullana-
NASA/Scierıce Photo Library
Yukarıda g ö rü le n M ississip p i Irm ağı fo to ğ ra fı g ib i
kızılötesi uyd u fo to ğ ra fla rı, coğ rafya b ilg ile rim iz e
y e n ile rin i ekler.
rak, haritalar çizerler. H arita bir yerin enlem i­
ni, boylamını ve başka yerlerden ne kadar
uzaklıkta olduğunu gösterir. Fiziksel harita o
bölgenin dağlık, tepelik ya da düz olduğunu
belirtir. Araştırm a yapacak ya da bir yolculu­
ğa çıkacak olanlar ne gibi yüzey şekilleriyle
karşılaşacaklarını bu haritalardan öğrenirler.
Deniz düzeyinden yüksek yerleri göstermek
için özel kabartm a haritalar da vardır.
Bir coğrafyacı aynı zam anda yeryüzündeki
kayaç oluşum unu ve yapısını gösteren jeolo­
jik haritalara da gereksinim duyar. Köm ür,
demir cevheri ve petrol gibi birtakım doğal
kaynaklar yalnızca belirli kayaç tiplerinde
bulunur. Bazı kayaçlar ufalanarak nitelikli
topraklara dönüşür. Bazı bölgelerdeki top­
raklar tarım yapılmaya daha elverişlidir (bak.
T oprak ).
Başka bir harita türü de iklimi, yani yılın
çeşitli zam anlarındaki sıcaklığı ve mevsimlere
göre ne kadar yağış düştüğünü gösterir. D o­
ğal bitki örtüsünün orm an, otlak, bataklık ya
da çöl olması büyük ölçüde toprağa ve iklime
bağlıdır. Bütün bunlar bazı hayvanların niçin
belli bölgelerde yaşadığını ve değişik iklim
kuşaklarında yaşayan insanların hava koşulla­
rına nasıl uyum sağladığını açıklar. Bitki,
hayvan ve insan gibi canlılar üzerinde iklim ve
fiziksel koşulların etkilerini inceleyen fiziksel
coğrafya dalı biyocoğrafya olarak adlandırılır.
İnsanlar değişik çevre koşullarına uyum
gösterebilir ve bir ölçüde çevreyi kendi gerek­
sinimlerine uyacak biçimde değiştirebilirler.
Dağların içinden tüneller açarak yollar, demir­
yolları, ırm aklar üzerinde köprüler yaparlar.
Böylelikle bir yerden başka bir yere kolaylık­
la gidebildikleri gibi, ürettikleri malları da
rahatlıkla taşıyabilirler. Gerçi okyanusların su
düzeylerini değiştiremez ya da dağlık bir
bölgeyi düzlüğe dönüştürem ezler, ama daha
çok ürün yetiştirecek topraklar elde etm ek
amacıyla bataklıkları kuruturlar, tepelerin
yamaçlarını teraslayarak ekime elverişli duru­
ma getirebilirler.
İnsanlar altın ya da bakırı yoktan var
edemezler, ama nitrat benzeri mineralleri güb­
re olarak kullanıp bereketsiz topraklardan
ürün almayı başarırlar. Kurak bölgelerde
toprağı sulayarak, kışın evlerini ısıtarak ve
hayvanlarını kapalı yerlerde barındırarak, bir
 COĞRAFYA 199

ölçüye kadar, iklimin neden olduğu güçlükle­

rin üstesinden gelebilirler.
Ö te yandan, insanlar gereksinmeleri olan
ürünleri yetiştirmek için dünyanın önemli bir
bölüm ünde doğal bitki örtüsünü yok etm ek­
ten, yabanıl hayvanları ise öldürm ekten geri
kalmamış, oysa başka hayvanları evcilleştire­
rek süt, et ve derilerinden yararlanm ışlardır.
Bu arada sıtma hastalığına neden olan sivrisi­
nek gibi zararlılardan kurtulmayı da başar­
mışlardır.
Bütün bu konuları kapsayan beşeri coğ­
rafya, kendi içinde ekonomik coğrafya ve
siyasal coğrafya olmak üzere iki dala ayrılır.
Ekonom ik coğrafya ekonomi ve ticaret, yani
üretim ve pazarlam a konularını ele alır. Siya­
sal coğrafya, coğrafya koşullarının ulusal ve
uluslararası siyasal olaylar üzerindeki etkisini
inceler. Tarihsel coğrafya ise bölgelerin geç­
mişteki durumlarını ve zaman içinde ne gibi
değişikliklere uğradığını araştırır.
z* . r
Bölgesel coğrafya da belli bir bölgenin ; .V /

fiziksel ve beşeri coğrafyasını inceler. Bu

inceleme bütün bir kıtayı içine alabileceği
gibi, örneğin Kongo Havzası gibi görece daha
dar bir alanı kapsayabilir. Böylece coğrafyacı
herhangi bir bölgedeki fiziksel koşullar ile
orada yaşayan halkın uğraşları arasındaki
ilişkileri inceler. Kent coğrafyası kentleri, bu
kentlerin nüfusunu ve nüfus dağılımını, üreti­
len malları ve buna bağlı olarak insan ve mal
hareketliliğini tüm yönleriyle ele alır.
Coğrafyanın Doğuşu ve Gelişimi
İÖ 2300 yılından kalma kil tabletlerden, Babil-
liler’in harita yaptıklarını öğrenmiş bulunuyo­
ruz. Am a bundan da önce göçebe topluluklar
yazlık ve kışlık otlaklarını, su kaynaklarını be­
lirlemek için ağaç kabuklarına ve hayvan deri­
lerine çevrelerine ilişkin bilgileri çizerek işa­
retliyorlardı.
A m erika Yerliîeri’nin yaşadıkları bölgele­
ri ayrıntıyla betimleyen haritalar yaptıkları bi­
liniyor. Çok eski zam anlarda gece yollarını
bulmak için yıldız haritası kullanan topluluk­
lar da vardı. Aztek İm paratoru M ontezum a’
nın ise İspanyol kâşiflerinden C ortes’e M eksi­
ka Körfezi’ni gösteren bir harita verdiği söy­
lenir.
Denizaşırı ticaretle uğraşan ve koloniler
Ara Güler Arşivi
16. yüzyılın ilk yarısında yap ılan ve A tlas
O kya n u su 'n u n çevre sin i gösteren Piri Reis'in
haritası ceylan d e risin d e n d ir.
kuran Eski Yunanlılar coğrafyaya çok önem
verdiler. Milet İÖ 600’de coğrafya araştırm a­
larının merkezi oldu. İÖ 500’de Miletli bilgin
H ekataios’un yazdığı kitap coğrafya konu­
sundaki ilk yapıt olarak bilinir.
D ünya’nın küre biçiminde olduğu varsayı­
mı ise, İÖ 4. yüzyılda Yunanlı bilginler tara­
fından benimsenmişti.
Coğrafyacılığın ve haritacılığın gelişimini
etkileyen en önemli bilgin ise Batlam yus’tur
(Ptolemaios). Sekiz ciltlik Geographike hyp-
hegesis (yaklaşık İS 150; “Coğrafya Kılavu­
zu”) adlı yapıtında tem el haritacılık ilkelerine
ilişkin bilgiler vardı. Yeryüzündeki yaklaşık
8.000 bölgenin enlem ve'boylam larının veril­
diği ve bir Dünya haritasının bulunduğu bu
yapıt coğrafya çalışmalarına çok önemli bir
katkıydı. Batlamyus Rom a dönem indeki coğ­
rafyacıları da etkiledi. Rom alılar seferlerin­
de kullanacakları haritalar yaptılar. Bu hari­
talarda Dünya daire biçiminde gösteriliyor­
du.
Ortaçağın başlarında A vrupa’da kilisenin
200 COLORADO IRMAĞI

tutuculuğu yüzünden coğrafya ve haritacılık Seydî Ali Reis, Tunuslu Hacı M ehm ed, Ali
alanında önemli bir gelişme olamadı. M acar Reis bu dönem in, haritalarıyla ünlü
Denizciler kıyı kıyı gittikleri için haritaya coğrafyacılarıdır.
gereksinim duymuyorlardı. Pusula icat edil­ Coğrafya bilgini Kâtip Çelebi 1648’de yaz­
dikten sonra açık denizlere çıkabilmek için maya başladığı Cihannüma'da A vrupa, A s­
harita yapmaya başladılar. M üzelerde 13. ya, Afrika, A m erika, M accolonika (Avus­
yüzyıldan kalm a, günümüze kadar korunabil- tralya) ve kutup bölgelerinden söz ediyordu.
miş haritalar vardır. 13. yüzyılın sonunda Evliya Çelebi ise 10 ciltlik Seyahatname"sinde
M arko Polo’nun çıktığı seferler uzak ülkelere A nadolu, Azerbaycan ve O rta A vrupa’ya
olan ilgiyi artırdı ve haritalar seri halinde ya­ yaptığı gezilere yer verdi.
pılmaya başlandı. 18. yüzyıldan başlayarak A vrupa’da harita­
Aym dönemde Bizans’ta coğrafya çok geliş­ ları bilim adamları yapmaya başladı. Teles­
mişti; o dönemin belgelerinde tarımsal ürünler­ kop ve öbür yeni aygıtlar haritacılığın güveni­
den başka, kuraklık, deprem, sel gibi doğal afet­ lirliğini artırdı. Öte yandan, coğrafya giderek
lerle ilgili bilgiler de bulunmaktaydı. üniversitelerde okutulan bir ders oldu. Os-
A vrupa’da kilisenin baskısının en ağır oldu­ manlı D evleti’nde ise İbrahim M üteferri-
ğu sırada, coğrafya Çin’de ve İslam ülkelerin­ ka’nın basımevinin kuruluşundan sonra ilk at­
de büyük bir gelişme gösterdi. Çinliler bugün­ laslar yayımlandı. İstanbul’daki Hasköy Mü-
kü Çin topraklarının haritasını daha o zam an­ hendishanesi’nde uygulamalı coğrafya ve ha­
dan yapmışlardı. 12. yüzyılda Bağdat’ta rita dersleri 18. yüzyılın sonlarında başlatıldı.
A raplar pusula kullanıyor ve haritacılıkta ge­ 19. yüzyılda ise ülkeye çağrılan Fransız, İngi­
lişkin yöntem ler uyguluyorlardı. 14. yüzyılda liz ve Alm an bilginler askeri okullarda harita­
A rap bilgini İbn B attuta yazdığı seyahatna­ cılık ve coğrafya dersleri verdiler. A vrupa’
m ede, A nadolu’yu coğrafyası, gelenekleri ve da bu konuda yayımlanmış yapıtların birçoğu
ekonomisiyle birlikte ele aldı. Osm anlıca’ya çevrildi. Bugün ise Türkiye’de
Bizans’ın T ürkler’in eline geçmesinden birçok üniversitede coğrafya öğretimi vardır
sonra çok sayıda bilginin, Eski Yunan yazma­ ve ortaöğrenim kum rularında coğrafya zorun­
ları ile birlikte İtalya’ya sığınması ve basımcı­ lu dersler arasındadır.
lığın gelişmesi coğrafya çalışmalarının ve ha­
ritacılığın önünü açtı. Kolomb, Vasco da G a­ ANSİKLOPEDİNİN COĞRAFYA İLE İLGİLİ
ma, Vespucci, M acellan gibi kâşiflerin bul­ ÖBÜR MADDELERİ
dukları yeni yerlerin haritalarıyla Dünya yü­ ADA IKLIM
zeyine ilişkin bilgiler çoğaldı. 16. yüzyılda AKARKUM KEŞİFLER
ANAFOR KIYI
coğrafya alanında birçok kitap yazıldı. ANTARKTİKA KUTUPLARIN KEŞFİ
1570’te Anversli A braham Ortelius ilk BUZDAĞI KUZEY KUTUP BÖLGESİ
ÇAĞLAYAN MAGNETİK KUTUPLAR
Dünya atlasını yaptı. Osmanlı İmparatorluğu ÇAYIR MERCANADA
15. yüzyıla kadar coğrafyaya ilgi göstermedi. ÇÖL ORMAN
Fatih Sultan M ehm ed’in coğrafya ve haritala­ DELTA OVA
DENİZLER VE OKYANUSLAR TUNDRA
ra ilgi duyması bu alanda bir gelişmeye yol DÖNENCELER ULUSAL PARKLAR
açtı. Batıdaki yapıtlardan bazıları Osmanlı- EKVATOR VAHA
ENLEM VE BOYLAM YAĞMUR ORMANLARI
ca’ya çevrildi. GÖL YAYLA
16. ve 17. yüzyıllarda Atlas Okyanusu’ndan HARİTA VE HARİTACILIK
H int Okyanusu’na kadar uzanan Osmanlı de­
nizcilerinin en önem lilerinden Piri Reis, Kris- COLORADO IRMAĞI. A B D ’nin batısındaki
tof Kolom b’un 1489’da yaptığı haritanın bir bu büyük ırm ak, derin vadisi boyunca yer
kopyasını yapmış ve harita üzerinde çeşitli ül­ alan olağanüstü güzellikteki doğa görünüm le­
kelerin m adenleri ve hayvanları hakkında bil­ riyle ünlüdür. Kuzey Colorado’daki bol yağış
gi vermişti. Bu harita Topkapı Sarayı’nda bu­ alan Kayalık Dağlar’dan doğan Colorado Ir­
lunm aktadır. Gene Piri Reis’in Kitab-ı Bahri­ mağı batıya ve güneye doğru 2.333 km bo­
ye adlı bir denizcilik kitabı vardır. yunca akarak California Körfezi’ne dökülür.
 CONRAD 201

U tah’ı güneydoğudan keserek, A rizona’ ker Barajı Colorado Irmağı üzerindeki öteki
nın kuzeyinden güneye doğru akar; A rizona’ dev barajlardır.
yı California’dan ayırır ve güneyde M eksika’
ya girer. Colorado Irmağı 632.000 km2genişli­ CONRAD, Joseph (1857-1924). Joseph
ğinde bir bölgeyi akaçlar. Conrad Polonya asıllı olmakla birlikte, yetkin
Colorado Irm ağı’mn Colorado Yaylası bo­ İngilizce’siyle önde gelen İngiliz romancıları
yunca toprağı derinlemesine oyarak oluştur­ arasında yer alır. Çarlık Rusya’sının egem en­
duğu kanyonun en derin yeri A rizona’nın ku­ liğinde bulunan Polonya U krayna’sında dün­
zeybatısındaki Büyük Kanyon’dur (bak. BÜ­ yaya geldi. Küçük yaşta anne ve babasını kay­
YÜK K a n y o n ). Colorado Irmağı, Büyük Kan- betti. Dayısı tarafından yetiştirildi. D aha çok
yon’un batısında kurak Büyük Havza’ya girip
National Portrait Gallery, Londra
güneye yönelir ve dağ sıralarını Siyah Kan-
yon’la keserek California Körfezi’ne doğru
akışını sürdürür. Colorado Irm ağı’nın yüzyıl­
lar boyunca yüksek dağ ve tepelerden sürük­
leyerek taşıdığı birikintilerden oluşan büyük
delta California’daki Imperial Vadisi’ni de­
nizden ayırır.
İspanyol denizci Francisco de Ulloa 1539’
da California Körfezi’ne büyük bir ırmağın
boşaldığına ilişkin belirtilere rastladı. Son­
raki yıl, H ernando de Alarcon ırmak boyunca
yukarıya doğru yelken açtıysa da, dört bir ya­
nında çölden başka bir şey göremedi. Aynı yıl
G a rd a Löpez de Cârdenas Büyük Kan-
yon’a ulaştı. 1869’da Binbaşı John Wesley Po-
well başkanlığındaki bir grup, teknelerle ır­
m akta akıntı yönünde giderek, bütün vadiyi
geçti. Irmağın hızlı akan bölümlerinde çok
tehlikeli olan bu yolculuk daha sonra birçok
kez yinelendi.
Im perial Vadisi ilk kez 1900’de Colorado « r ' i f
Irm ağı’ndan yararlanılarak sulandı. Böylece,
Yazar Jose ph C o nra d'ın W . T ittle ta ra fın d a n yap ılan
kıraç çöl bir tarım alanı oldu. Am a 1905’te, po rtre si.
sulama sistemindeki bir çatlak nedeniyle Colo­
rado Irmağı Imperial Vadisi’nde taşarak çiftlik­
leri ve Güney Pasifik Demiryolu’nu sular altın­ küçükken denizi tutkuyla seven Conrad bü­
da bıraktı. İki yıl süren onarım çalışmaları so­ yüyünce denizci olmayı düşlerdi. 17 yaşma ge­
nucunda ırmak yeniden kendi yatağına döndü­ lince, M arsilya’da bir Fransız gemisine bine­
rüldü. Sularla kaplı alanın Salton Gölü dışında­ rek yıllarca sürecek bir deniz yolculuğuna çık­
ki bölümü çok geçmeden kurudu. tı. 1878’de İngiltere’ye giderek İngiliz ticaret
Taşkınların denetlenm esi, sulama ve elek­ gemilerinde çalıştı. 1886’da İngiliz yurttaşı ol­
trik enerjisi üretimi amacıyla, A BD yönetimi duktan sonra kaptanlık belgesi aldı. Çoğun­
Siyah Kanyon’da Boulder B arajı’nı yaptı. lukla doğu denizlerine açılan gemilerde kap­
1936’da tam am lanan ve günümüzdeki adı Ho- tanlık yaptı. Bu yolculuklarda gördüğü yerler
oVer Barajı olan 221 m etre yükseklikte, 379 sonradan yazdığı birçok kitaba esin kaynağı
m etre boyundaki bu barajın arkasında oluşan oldu. 1894’te denizciliği bırakarak yazarlığa
M ead Gölü 185 km uzunluğundadır. B araj­ başladı.
dan elde edilen elektrik enerjisi Los Angeles’a 1895’te yayımlanan ilk romanı A lm ayer’s
kadar iletilir. Glen Kanyon Barajı ve Par- Folly (“A lm ayer’in Budalalığı”) ile A n Out-
202 CONSTABLE

castofîhe Island (1896; “Adalar Sürgünü”) do­
ğuda geçer. Asıl ününü, Ölüm Seferi .(The
Nigger of the “Narcissus” ; 1898), Lord Jim
(Lord J im ; 1900) ve Typhoon (1902; “Tay­
fun”) adlı ilginç serüven romanlarıyla kazan­
dı. Bir gemide, yaşamdan yalıtılmış insanların
kişilik özelliklerinin ve sorunlarının daha açık
ve yalın biçimde ortaya çıktığını düşünen
Conrad, çoğunlukla rom an ve öykülerinin ar­
ka planında denizi kullandı. Yaşama yenik
düşmüş insanları anlattı. En büyük romanı
Nostromo'da (N ostrom o; 1904) Güney A m e­
rika’daki bir devrimi el£ alırken, iyi niyetlerin
bile insanları nasıl kötülüğe sürükleyebildiğini
gösterir. Kongo’da tanık olduğu, A vrupa’nın
Afrika'yı acımasızca sömürmesi karşısında
duyduğu tepkiyi Karanlığın Yüreğinde
(Heart o f Darkness\ 1902) dile getirdi. Bir
kaptanın serüvenlerini anlatan The Secreî
Sharer (1912; “Gizli O rtakçı”) ise en güzel
öykülerindendir.
Geçimini yazarak sağlamak için Conrad bü­
yük bir mücadele verdi ve ilk kez ancak
1913’te, Chance (“Fırsat”) adlı romanı yayım­
landığında tanındı.
uzun bir süre ünlü ressamların yapıtlarını in­
celeyerek, resim tekniğini geliştirmeye çalıştı.
30 yaşlarındayken, İngiliz kır görüntülerini
resimlemekteki üstün yeteneğiyle adını du­
yurdu.
1824’te, önemli bir sergi salonu olan Paris
Salon’da sergilenen Saman Arabası ile altın ma­
dalya kazandı. Aynı yıl Kraliyet Akademisi
üyeliğine seçildi. Fransız ressam Delacroix,
C onstable’ı “İngiltere’nin yüzaklarından biri”
olarak nitelendirdi. Constable bugün bile,
Fransız ressamları ve eleştirmenlerince F ran­
sız m anzara resmini derinden etkilemiş bir sa­
natçı olarak kabul edilir.
Constable 1816’da Maria Bicknell ile evle­
nerek L ondra’ya yerleşti. Sanatçının bu evli­
likten yedi çocuğu oldu. 1828’de karısı ölünce
çocukların sorumluluğunu tek başına üstlen­
mek zorunda kalan ressam yaşamı boyunca
geçim sıkıntısı çekti. Genç yaşta yitirdiği karı­
sının acısını hiç unutam adı.
Constable’ın en tanınmış ve yetkin yapıtları
Beyaz A t (1819; Frick Koleksiyonu, New
Y ork), Mısır Tarlası (1826; Ulusal Galeri,
Londra), Dedham Ovası (1828; İskoçya Ulu-

CONSTABLE, John (1776-1837). John National Portrait Gallery, Londra

Constable İngiltere’nin 19. yüzyılda yetiştirdi­
ği en yaratıcı m anzara ressamıdır. Constable
birçok Avrupalı ressamın düşünce ve üslubu­
nu önemli ölçüde etkilemiş bir sanatçıydı.
Kendinden önceki Avrupalı sanatçıların, izle­
yiciye gerçeklik duygusu verm eyen manzara
resimlerinden farklı olarak, doğayı olduğu gi­
bi ve canlı bir biçimde yansıtan resimler yaptı.
Gökyüzünü, bulutların biçimlerini ve gölgele-
nişlerini kesik fırça vuruşları ve sıcak renkler
kullanarak büyük bir ustalıkla betimledi. Sa­
natçı çoğunlukla alçak tepeler, bulutlu bir gök­
yüzü, düz otlaklar, köy evleri gibi İngiltere’
nin kırsal kesiminden görüntüleri konu aldı.
Constable East B ergholt’ta, Suffolk ilçe­
sinde doğdu. Babası, değirmenleri olan var­
lıklı bir toprak sahibiydi. 17 yaşındayken ba­
basının değirm enlerinde çalışmaya başladı.
Küçük yaşlarda resim yapmaya başlayan
Constable resim öğrenimi görmek için 1795’
te Londra’ya gitti. Dört yıl sonra da Kraliyet
Akademisi O kullan’na öğrenci olarak girdi.
1802’de yağlıboyaya başlayan Constable, C o nstab le'ın ya p tığ ı kendi po rtre si.
 CONSTANTINUS I 203

tiyanlar’ı işkence ederek öldürm ekten kaçın-

Anadolu Yayıncılık Arşivi
J o h n C o nstab le'ın 1826'da yap tığ ı M ısır Tarlası adlı
yapıtı L o n d ra 'd a ki U lusal G a le ri'd e d ir.
mazlardı. Babası 306’da Y ork’ta ölünce, ordu
C onstantinus’u Batı Rom a im paratoru ilan
etti.
Constantinus’un Batı Rom a im paratoru
olarak egemenliğini perçinleyebilmesi için
R om a’da im paratorluğunu ilan eden Maxen-
tius’u yenmesi gerekti. Bir söylentiye göre,
ordusuyla Rom a üzerine yürürken, bir öğlen
gökyüzünde parlayan ve üzerinde “Bununla
kazan” yazılı bir haç gördü. Bu düşten sonra
Constantinus Hıristiyanlık’ın kutsal simgesi
olan haçı askerlerinin kalkanlarına işledi.
M axentius’un ordusuyla Rom a yakınlarındaki
Milvian K öprüsü’nde karşılaşan im parator
büyük bir zafer kazanarak İS 312’de Batı
R om a’nın tek hakimi oldu. Bugün R om a’da
bulunan Constantinus Kemeri o savaşın anısı­
na yapılmıştı.
Gördüğü o düşten sonra Hıristiyan dininin
koruyucusu ve savunucusu oldu. 313’te Doğu
Rom a İm paratoru Licinius ile bir araya gele-

British School, Roma

sal Galerisi, Edinburgh) ve Hadleigh Şatosu’

dur (1829; Paul Mellon Koleksiyonu, Vir-
ginia).

CONSTANTİNUS I (280-337). Rom a nın en

büyük im paratorlarından biri olan I. Constan­
tinus akıllı ve katı bir yönetici olarak tanınır.
Ayrıca Hıristiyan dinini benimseyen ilk Roma
im paratoru olarak anılır.
D aha önceki İm parator Diocletianus im­
paratorluğun geniş topraklarını Doğu ve Batı
Rom a olarak ikiye ayırmış ve bu im parator­
lukları askeri önderlerin yönetimine bırak­
mıştı. H er birinin yönetiminde bir Augustus
ve bir Caesar (Sezar) bulunuyordu. Caesar
güçlü hüküm dar anlam ına gelen, Augustus ise
hüküm darı kutsal kişi katına yükselten eski
Rom a unvanlarıdır. C onstantinus’un babası
Romalı bir kom utandı ve bugün Fransa olan
Galya’yı ve İngiltere’yi içine alan Batı Rom a
İm paratorluğu’nun A ugustus'uydu. Bu dö­
nem de, Constantinus kabileler arasındaki
ayaklanmaların bastırılmasında babasına yar­
dım etti. H er ikisi de eski çoktanrılı dinlere C o n sta n tin u s'u n bu g ö rk e m li m e rm e r büstü
bağlıydı. Ö bür yöneticilerin yaptığı gibi Hıris- R om a'daki C a p ito lin o M ü ze si'nd edir.
204 COOK

R om a'daki C o nstan tinu s

Kem eri İS 312'de
C o n sta n tin u s'u n
M a xe n tiu s'a karşı
kazandığı zaferi
kutla m ak için
yap ılm ıştır.

A . F. Kersting

rek, Hıristiyanlar’a tapınm a özgürlüğünün COOK, James (1728-1779). Dünyanın en

tanınması ve yapılan her türlü işkenceye son büyük kâşif ve denizcilerden biri olan James
verilmesi kararını aldılar. Cook, İngiltere’nin Yorkshire kentinde bir
Daha sonra iki im parator arasında çıkan tarım işçisinin oğlu olarak dünyaya geldi. 13
anlaşmazlık 324’teki savaşta Licinius’un yenil­ yaşında bir mağazaya çırak olarak girdiyse de,
gisiyle sonuçlandı. Böylece Constantinus bü­ kısa bir süre sonra Kuzey Denizi’nde, köm ür
tün R om a’nın im paratoru oldu. Bir yıl sonra taşıyan gemilerde çalışmaya başladı. Daha
piskoposlardan oluşan Nikaia (İznik) Konsili’ sonra donanm aya katıldı. Kısa sürede kaptan
ni topladı. Burada Hıristiyan kilisesinin ger­
çek öğretilerinin ne olduğu; yanlışların ve The Australiarı Information Service, Londra
dine aykırı düşüncelerin yayılmasının önlen­
mesi konularında görüş birliğine varıldı. Bu
konsilde Hıristiyan inancının en önemli ve
eski bildirisi, İznik Am entüsü düzenlendi. Bu
bildiri O rtodoks, Katolik ve Anglikan kilise­
lerinde hâlâ geçerlidir ve Hıristiyan kilisesinin
öbür kollarının çoğunda da kabul edilir.
Constantinus 324’te, çok geniş bir alana
yayılmış olan imparatorluğun başkentini ül­
kenin m erkezine daha yakın bir yere taşımaya
karar verdi. R om a’nın yerine yeni başkent
olarak Bizans’ı (bugün İstanbul) seçti. Kentin
büyük bir bölüm ünü yeniden yaptırırken,
özellikle kiliselerin yapımıyla ilgilendi ve
330’da kentin adını Constantinus’un kenti
Cook'un Ölümü adlı bu ta b lo y u , C ook'un son g e m isi
anlam ına gelen Konstantinopolis olarak de­ The Resolution'da bu lu n a n ressam Jo h n VVebber
ğiştirdi. yap m ıştır.

oldu. K anada’daki St. Lawrence Irm ağı’
nın haritasını yaptı.
Nevvfoundland kıyılarının haritasını yap­
m aktaki başarısı üzerine, 1768’de Büyük
O kyanus’un güneyine yapılacak bilimsel
amaçlı bir gezide Cook’a kaptanlık görevi
verildi. Gem ideki bilim adam ları, Tahiti Ada-
sı’nda Venüs gezegeni ile ilgili gözlemlerde
bulunduktan sonra, D ünya’nın güneyinde var
olduğuna inanılan efsanevi Terra Australis
kıtasını aram aya koyulacaklardı. Cook, 80
tayfa ve üç bilim adamı ile birlikte Endeavour
adlı gemiyle denize açıldı. Güney Am erika
The Australian Inforn^tion Service, Londra
Cook, aşağıda akan ırm ağı incelem ek için
A v u s tra ly a 'd a û u e e n s la n d 'd a k i bu tep eye çıkm ıştı.
C o oktow n kenti adını C ook'tan alm ıştır.
kıtasının güney ucundaki Horn B urnu’nu
dolaşarak, Büyük O kyanus’un ortasındaki,
Tahiti’nin de aralarında yer aldığı Cemiyet
A daları’na ulaştı.* D aha sonra Yeni Zelanda
kıyılarını keşfedip haritasını çıkardı. Yeni
Zelanda’nın, iki büyük adası arasındaki boğa­
za sonradan Cook Boğazı adı verildi. Kaptan
Cook batıya doğru yoluna devam ederek
Avustralya’ya ulaştı. Geçtiği yerlerin İngilte­
re’nin olduğunu ilan ederek, kıtanın doğu
kıyıları boyunca kuzeye ilerledi. Yolculuğun
başlangıcından tam üç yıl sonra, Doğu Hint
Adalari ve Güney Afrika yolundan İı\giltere
ye döndü.
Cook 1772’de, güney denizlerini gidilebile­
cek en uç noktaya kadar araştırm ak amacıyla
ikinci yolculuğuna çıktı. Güney A frika’daki
Cape Tow n’dan kalkıp, 1.000 gün boyunca bu
COPLAND 205
soğuk bölgelerde 120 bin km yol alarak
D ünya’mn çevresini dolaştı. Güney Kutup
D airesi’nin güneyine geçti ve A ntarktika buz
alanlarının ötesinde olamayacağı varsayımı ile
güneyde bir kıta bulunmadığı kanısına vardı.
Cook bir yıl kadar ülkesinde kaldıktan
sonra, Asya’ya kuzeyden ulaşacak bir denizyo­
lu bulmakla görevlendirildi. Üm it B urnu’nu
dolaşıp doğuya geçerek, bir kez daha Yeni
Z elanda’ya uğradı. D aha sonra, Büyük Ok-
yanus’u geçip Kuzey A m erika kıyıları
boyunca kuzeye giderek, Kuzey A m erika’nın
O regon’dan Kuzey Buz Denizi’ne kadar olan
batı kıyılarının haritasını çizdi. Bering Deni-
zi’nden geçerek Bering Boğazı’na girdi. Y olu­
nun buzlarla kaplı olduğunu görünce, kışı
geçirmek üzere, kuzeye giderken yolda keş­
fetmiş olduğu Hawaii A daları’na döndü. O ra­
da Yerliler ile çıkan bir çatışmada öldürüldü.
Kaptan C ook’un keşfettiği yerlerin çoğuna
onun adı verildi. Cook, uzun yolculuklarda
birçok denizcinin ölümüne yol açan iskorbüt
hastalığının önlenm esinde taze sebze ve li­
m onun yararını ortaya çıkarmış olmasıyla da
tanınır.
COPLAND, Aaron (doğumu 1900). A B D ’li
besteci A aron Copland yetkin bir orkestra
şefi, eğitimci ve müzik yazarıdır. C opland’ın,
ülkesinin halk müziği ve caz ritimleri ile kendi
serbest üslubunun birleşmesinden doğan öz­
gün bir anlatımı vardır.
Rusya’dan A B D ’ye göç eden Yahudi kö­
kenli bir aileden gelen Copland, New York’
un Brooklyn semtinde, kendi deyimiyle
“ancak batakhane olarak tanımlanabilecek
bir sokakta” doğdu. Müzik eğitimine küçük
yaşlarda ablasından aldığı piyano dersleriyle
başladı. 13 yaşında ilk kez bir piyano resitali­
ne gittikten sonra piyanist, 15 yaşında da
besteci olmaya karar verdi.
Copland 1921’de, A B D ’li çağdaş bestecile­
rin birçoğunu yetiştirmiş olan Nadia Boulan-
ger ile birlikte çalışmak üzete Paris’e gitti.
O rada B artök, Stravinski ve Şchönberg’in
'müzikleriyle ilgilendi (bak. B a r t ö k , B e l a ;
SCHÖNBERG, ARNOLD; STRAVİNSKİ İGOR). 1924’te
A B D ’ye döndü ve bir otelde piyanist olarak
çalışmaya başladı. Nadia B oulanger’nin isteği
üzerine bestelediği Org ve Orkestra İçin
206 CORBUSIER

dan aldı. N erede yetiştiği ve nasıl eğitildiği

Ara Güler
A B D 'li besteci A a ro n C opland çağdaş m ü ziğ in
g e lişm e sin e katkıda b u lu n m u ş tu r.
Senfoni'nin Carnegie H all’da seslendirilişiyle,
özgün müziğini geniş bir çevreye duyurma
olanağı buldu.
Tiyatro İçin M ü zik (1925) ve Piyano K on­
çertosu (1926) adlı yapıtlarında caz ritimleri
kullanan sanatçı, müzikte çağdaş bir anlatıma
ulaşmak için çalıştı.
Copland daha sonraları caz müziğinden
uzaklaştı. 1930’ların başlarında bestelediği
yapıtlarında İgor Stravinski’nin soyut müziği­
nin etkisi ağırlık kazandı. O yıllarda radyo ve
sinema gibi iletişim araçlarıyla çağdaş müziğe
yatkın bir izleyici kitlesinin yaratıldığını fark
eden sanatçı, halk müziği tem alarını kullana­
rak daha sade bir anlatım a yöneldi. Billy the
Kid (1938), Rodeo (1942) ve Appalaş Dağla­
rı’nda Bahar (1944) adlı bale yapıtlarının yanı
sıra, Fareler ve İnsanlar (1939), B izim Şehir
(1940) ve A l Midilli (1948) adlı film müzikleri
dünyanın pek çok yerinde sevildi ve beğe­
nildi.
Müzik konusundaki düşüncelerini What to
Listen fo r in Music (1938; “Müzik Nasıl
D inlenir”) ve Music and the Imagination
(1952; “Müzik ve İmgelem ”) adlı yapıtlarında
dile getiren Copland çağdaş müziğin gelişme­
sine önemli katkılarda bulundu.
konusunda yeterli bilgi yoktur. Bununla bir­
likte, 1515’te yaptığı ilk resmi A z iz Francesco
M adonnası'nda Leonardo da Vinci’nin ve
A ndrea M antegna’nın etkisi sezilmektedir.
Correggio 1518’de Parm a’ya taşındı. Ke­
sin bilgi olmamakla birlikte, resimlerinde
Michelangelo ve Raffaello gibi resim ustaları­
nın etkilerinin görülmesinden dolayı, Rom a’da
bir süre kaldığı sanılmaktadır. Correggio
1530’a kadar Parm a’da yaşadı ve çok beğeni­
len mihrap resimleri ve küçük tablolar yaptı.
Ö m rünün son dört yılını Correggio’da geçir­
di. Correggio’nun Parm a yılları sanat yaşa­
mının en önemli ve coşkulu dönemidir. Fresk
biçiminde (bak. F r e s k ) pek çok duvar süsle­
mesi yaptı. Bu fresklerden en güzel ve yetkin
olanı, Parm a Katedrali kubbesini süsleyen
M eryem’in Göğe Çıkışı'dır. Hafif ve yumuşak
renkler kullanarak, kilise kubbesini gök kub­
beyle özdeşleştirmeyi başardı. Başlarını kaldı­
rıp kubbeye bakanlar azizlerin ve meleklerin
sonsuza doğru yükseldikleri sanısına kapı­
lırlar.
Correggio’nun tavan ve kubbe resimleri
kendinden sonra gelen sanatçıları, özellikle
de 17. yüzyıl ressamlarını etkiledi. Jüpiter’in
Scala

CORBUSIER, Le bak. L e C o r b u s ie r .

CORREGGIO (1494-1534). Antonio Allegri

olarak dünyaya gelen bu İtalyan ressam adını, C o rre g g io 'n u n en ye tkin ya p ıtla rın d a n Meryem
doğum yeri olan Kuzey İtalya’daki Correggio’ Göğe Çıkışı (1526-30; Parm a Katedrali).

D ört A şkı (1534; Sanat Müzesi, Viyana) gibi
konusunu Yunan m itolojisinden alan yapıtları
18. yüzyıl Fransız R okoko sanatçılarına esin
kaynağı oldu.
CORTES, Hernân (1485-1547). H ernân C or­
tes, Yenidünya’ya (A m erika) ayak basan
İspanyol serüvencilerinin en önemlilerinden
biridir. Estrem adura bölgesinde, Medellin
kasabasında doğdu. Ailesi avukat olmasını
istiyordu. Oysa H ernân, batıda yeni keşfedil­
diğini duyduğu dünyaya ilişkin düşler kuru­
yordu.
19 yaşındayken Batı H int A daları’ndaki
Santo Dom ingo’ya düzenlenen bir keşif sefe­
rine katıldı ve 151 l ’e kadar orada kaldı. D aha
sonra Genel Vali Diego Velâzquez onu, Küba
A dası’m ele geçirmek için düzenlediği bir
keşif gezisine katılmaya çağırdı. Ardından
Velâzquez daha önce iki sefer yapılmış olan
Meksika kıyılarını keşfetmeye karar verdi ve
1519’da K üba’dan yola çıkan 11 geminin
komutanlığına C ortes’i atadı. C ortes’in em ­
rinde 508 asker ve subay, 100 denizci, 10
bronz tüfek, 4 top, 13 av tüfeği ve en önemlisi
16 at vardı. M eksika Körfezi’nin güney kıyısı
boyunca yol aldı. Karaya çıkınca ilk işi
Veracruz kentini kurm ak oldu. Sonra askerle­
rini eğitimden geçirerek düzenli, birleşik bir
güç durum una getirdi ve orada yerleşme
konusundaki kararlılığını göstermek için tüm
gemilerini yaktı.
Aztek İm paratorluğu’nun güçlü ve zengin
başkenti Tenoçtitlân’a (bugünkü Meksiko
kenti) doğru ilerledi (bak. AZTEKLER). Tanrı­
sal gücü olduğuna inanılan İm parator M onte-
zuma 1519 Kasım’ında Tenoçtitlân’a giren
CorteS ve ordusunu, dostça karşıladı; Cor-
tes’e kentte bir kışla verdi. Cortes ise M onte-
zum a’yı tutsak etti ve 200 bin Yerli’nin
yaşadığı büyük bir imparatorluğu egemenliği
altına aldı.
Bu arada C ortes’in başarısını ve gücünü
çekem eyen Velâzquez, C ortes’in yetkilerini
elinden almak için M eksika’ya başka bir keşif
grubu gönderdi. Cortes, keşif grubunu karşı­
lamaya gitti; onları yenmekle kalm adı, adam ­
ların çoğunu kendi tarafına çekmeyi başara­
rak geri döndü. Başkente vardığında büyük
bir kargaşayla karşılaştı. A ztekler İspanyol-
COUSTEAU 207
lar’a karşı direnişe geçmişti. M ontezum a,
halkını yatıştırmaya çalışırken öldürüldü.
Cortes dost Y erliler’den Tlaxcalalılar’ın to p ­
raklarına çekilmek zorunda kaldı ve Aztek
başkentine yeni bir saldırı için hazırlığa başla­
dı. 1521 ilkbaharında hazırlıklarını tam amladı
ve üç ay süren şiddetli savaştan sonra, Tenoç-
titlân düştü. Mızrak ve oklara karşı kullanılan
barutlu silahlar, gürleyen toplar ve o güne
kadar görmedikleri atlar ile Y erliler’i şaşkına
çeviren Cortes kolay bir zafer kazandı.
Cortes son Aztek İm paratoru Cuauhtemoc’u
tutsak alarak kendini ülkenin yöneticisi
ilan etti. Böylece A ztek İm paratorluğu yıkıl­
dı. M eksika İspanya’nın sömürgesi oldu. İs­
panya kralının güvenini kazanan Cortes,
1522’de Yeni İspanya adı verilen M eksika’nın
genel valisi ve genel kaptanı ilan edildi.
Cortes bundan sonra tüm bölgeyi İspanyol
egemenliği altına almaya girişti. Y erliler’in
güvenini ve bağlılığını kazanm ak için, kaptan­
larını onların ayağına gönderdi, başkenti ye­
niden yaptırdı ve yeni İspanyol yerleşimleri
kurdu. Başarısı kıskançlıkları körükledi ve
İspanya Kralı I. Carlos’a şikayet edildi. C or­
tes iki kez İspanya’ya giderek kendini savun­
mak zorunda kaldı. Bu arada Güney California’
ya düzenlenen bir keşif seferine başkanlık
etti ve orada yeni bir sömürge kurdu. D aha
sonra kendisine baş kaldıran kaptanlardan bi­
rini dize getirmek için H onduras’a yürüyen
orduya kum anda etti. Bu, A vrupa’nın Yeni-
dünya’yı fethi sırasında girişilen en zorlu
yürüyüşlerden biriydi.
C ortes’in gücünden korkan İspanya kralı,
onu geri çağırdı. Cortes Kuzey A frika’da
Cezayir’de bir süre savaştıktan sonra İspanya’
ya döndü. M eksika’daki yetkilerini kazan­
mak için uzun süre mücadele ettiyse de
başarılı olam adan İspanya’da, Sevilla yakınla­
rında öldü.
COUSTEAU, Jacques-Yves (doğumu
1910). Jacques-Yves Cousteau sualtı araştır­
macılığının öncülerindendir. Bir Fransız deniz
subayı olan Cousteau, sualtı dalışlarında kul­
lanılan donanım ın geliştirilmesine önemli kat­
kılarda bulundu.
Fransa’da Bordeaux yakınlarında doğdu.
Brest Deniz H arp Akadem isi’ni bitirdikten
208 CRICK

ma kullandı. Sualtında televizyon kullanımına

ilişkin yeni bir yöntem buldu. C ousteau’nun
bu çalışmaları sualtı fotoğrafçılığının gelişme­
sine öncülük etti. C ousteau’nun sualtı dünya­
sını konu alan belgesel filmleri çok çekicidir.
Araştırm a gezilerini anlattığı kitap ve m akale­
leriyle, deniz kirliliği ve sualtında bulunan
arkeolojik kalıntıların yağmalanması gibi
önemli konulara geniş kitlelerin ilgisini çek­
meyi başardı.

CRICK, Sir Francis bak. W a t so n v e C r ick

CROCKETT, Davy (1786-1836). Texas eyale­

tinin Bağımsızlık Savaşı’nda gösterdiği yarar­
lıklarla ünlenen Davy Crockett sınır kaleleri­
nin en yiğit savunucularındandı. Crockett
ülkesinde cesaretin simgesi olmuştu. Sınırları
koruyan bir öncü olarak halk türküleri ve
öykülerinde destanlaştı.
Bandphoto Davy A B D ’nin Tennessee eyaletinde, bu­
Sualtı ara ştırm acılığ ın ın ö n cü le rin d e n Kaptan günkü Rogersville yakınlarında, İrlandalı bir
Jacques-Yves Cousteau. göçmenin oğlu olarak dünyaya geldi. Küçük
Peter Newark’s Western Americana
sonra Fransız Deniz Kuvvetleri’ne katıldı.
1930’larda yalnızca deniz gözlüğü ve şnorkel
(dalgıcın soluk almasını sağlayan, boru biçi­
minde bir araç) yardımıyla gerçekleştirilen
dalışların daha uzun süreli olmasını sağlaya­
cak bir sualtı solunum aygıtı geliştirmek için
çalıştı.
II. Dünya Savaşı’nın başlamasından sonra
bir yandan sualtı dalış denemelerini sürdürür­
ken, öte yandan da Fransız Direniş Hareke-
ti’nde yer aldı. Cousteau 1942’de, Emile
Gagnan ile birlikte oksijen tüpüne bağlı sualtı
solunum aygıtını geliştirdi (bak. DALGIÇLIK).
Bu aygıt II. Dünya Savaşı sırasında balık­
adamların yaptığı tehlikeli dalışlarda çok ya­
rarlı oldu. İsviçreli bilim adamı Auguste
Piccard ile birlikte büyük derinliklere inebilen
“batiskaf” adındaki yüzer sualtı aracı üzerin­
de çalıştı. Bu türden sualtı istasyonlarında
uzun süre yaşayan insanların uyum sorunları
ile ilgili araştırm alar yaptı.
Kurduğu Sualtı A raştırm a G rubu’yla araş­
tırmalarını sürdüren Cousteau, 1950’de Ca-
lypso adlı araştırm a gemisiyle yaptığı araştır­
ma gezilerinde, sualtı canlılarının göz alıcı A B D 'n in efsa neleşm iş kah ram a nla rın da n Davy
renklerini gösterebilmek için yapay ışıklandır- C rockett, iki kez ABD K o n g re si'n e seçildi.

yaşlarda hayvanlara ve orm anlardaki yaşama
ilişkin geniş bir bilgisi olmasına karşılık,
okum a yazmayı ancak 18 yaşında öğrendi. 13
yaşında evinden kaçarak, üç yıl boyunca
A B D ’nin çeşitli yerlerini cjolaştı. Evine dön­
düğünde, Polly Findlay ile evlenerek bir
çiftliğe yerleşti.
Crockett zamanının çoğunu avlanarak ya
da çevresindekilere ilginç öyküler anlatarak
geçiriyordu. Usta bir nişancıydı. 1813’te Krik
Yerlileri’yle yapılan savaşta, gözcü olarak
G eneral A ndrew Jackson’un ordusuna katıl­
dı. Yanına “Betsy” adını verdiği uzun nam lu­
lu tüfeğini de alan Crockett çarpışmalarda
gösterdiği yararlıklarla adını duyurdu.
1821’de katıldığı seçimlerde etkileyici konuş­
maları ve ilginç öyküleriyle halkın sevgisini
kazanarak, Tennessee eyalet meclisine girme­
yi başardı. 1823’te eyalet meclisine ikinci kez
seçildikten sonra, 1827’de A BD Temsilciler
Meclisi’ne girdi. C rockett, başından çıkarm a­
dığı rakun kürkünden şapkası, kolay ilişki
kurm a yeteneği ve inandırıcı konuşmalarıyla
W ashington’da kısa sürede adını duyurdu.
Andrew Jackson Tennessee’den senatörlüğe
adaylığını koyduğunda Crockett onunla ça­
tışmaya girdi. Jackson başkan seçildiğinde
gene C rockett’i karşısında buldu. Jackson
Y erliler’i Mississippi Irm ağı’nın batısındaki
verimsiz topraklara sürmek istiyordu. Jackson’
un Yerliler ile yapılan anlaşmaları çiğnedi­
ğini söyleyen C rockett, haklarını belgeleye­
medikleri için topraklarını yitiren beyazlara
da yardımcı olmaya çalışıyordu. Crockett
CROMPTON 209
1832’de yeniden kongreye girdiyse de, 1834’te
Jackson’un yandaşlarına karşı koyamayarak
yenik düştü.
Texas M eksika’ya karşı Bağımsızlık Sava-
şı’m başlattığında, Crockett “Betsy”yi alarak
San A ntonio’ya gitti. O rada Jam es Bowie
ile William Travis’in kuvvetlerine katıldı.
1836’da, M eksika ordusunun Alam o Kalesi’
ne karşı giriştiği saldırı yaklaşık 12 gün sürdü.
Sonunda M eksikalIlar kaleye girdiler. Davy
Crockett ve kaleyi savunanların tüm ü çarpışa­
rak öldü; yalnızca kadınlar ile çocuklar kur­
tuldu.
CROMPTON, Samuel (1753-1827). Samuel
Crom pton m akineyle pam uk ipliği eğirmenin
yeni yöntem lerini geliştirmiştir. İngiltere’de
Lancashire’de doğan Crom pton, gençliğinde
ailesi için pam uk eğirirken, o zaman bu iş için
kullanılan ve sık sık iplik koparan m akinele­
rin yetersizliğini gördü. Yıllarca, tüm boş
zamanlarını ve parasını daha iyi bir makine
geliştirmeye harcadı. 1779’da daha iyi bir
pam uk eğirme makinesi yapmayı başardı. Bu
makine Richard Arkwright’ın, su gücüyle çalış­
tığı için su tezgâhı denen eğirme tezgâhı ile
James Hargreaves’in çok iğli çıkrığının en iyi
yanlarını birleştiriyordu (bak. ARKWRIGHT, S ir
R ic h a r d ; H a r g r e a v e s , J a m e s ). Crom pton’un
geliştirdiği eğirme makinesine eğirme “katın”
da denir. Bunun nedeni belki de, katır at ile
eşeğin kırması olduğu gibi, bu m akinenin de
daha önce geliştirilen iki makinenin belirli özel­
liklerini kendinde toplamasıdır.
Ann Ronan Picture Library
S a m u e l C ro m p to n 'u n
1779'da icat ettiği iplik
eğ irm e m akinesi.
210 CROMVVELL

Crom pton buluşunun çok önemli olduğu­ rine getirm ek için kendisini seçtiğine, bu
nu biliyordu, ama patentini alacak kadar nedenle var gücüyle bunları gerçekleştirmek
parası yoktu (bak. PATENT). Başka fabrikatör­ için çalışması gerektiğine inanıyordu. Öteki
ler buluşunu kullanmak için para önerdikleri Püritenler gibi kilise ve parlam entoda reform
zam an, öneriyi kabul edip buluşunun sırrını yapılması görüşünü destekledi.
onlara açıkladı. A m a, karşılığında aldığı 60 1642’de İngiliz İç Savaşı çıkınca bir asker
sterlin oldu. D aha sonra buluşu için parla­ olarak yetişmemiş olmasına karşın, Cromvvell
m entodan 5.000 sterlin ödül alan Crom pton İngiltere’nin doğusundaki kontluklarda parla­
bu parayla bir iplik eğirme fabrikası kurmaya m entoyu savunmak için savaşacak süvari bir­
girişti, ama başarısız oldu. likleri kurdu. 1644’te, kralın yeğeni Prens
R upert’in bozguna uğratıldığı M arston M oor
CROMVVELL, Oliver (1599-1658). İngiliz Savaşı’na korgeneral olarak katıldı ve yete­
tarihinin en önemli adlarından biri olan Oli­ nekli bir askeri önder olduğunu gösterdi.
ver Cromvvell, İç Savaş’ta Kral I. Charles’a Sonraki yıl kralın kuvvetleri Naseby’de yenil­
karşı ayaklanan parlam ento yanlılarının ön- diğinde, tüm parlam ento ordularının kom u­
derlerindendi (bak. İNGİLTERE). Kralın idam tan yardımcısı Crom well’di. Parlam entonun
edilmesinden sonra ülkenin en yetkili yöneti­ kurulmasını kararlaştırdığı “Yeni M odel O r­
cisi oldu. du’mu örgütlemeyi üstlenen Cromvvell, asker­
Cromvvell H untingdon’da doğdu ve Cam- lerin erdem li, dürüst, dindar olmaları ve
bridge Üniversitesi’nde okudu. Bir süre dayı­ uğruna savaştıkları davaya inanm aları gerek­
sından miras kalan toprakları yönetti. 1628’de tiğini savunuyordu. Savaşın son çarpışmasın­
H untingdon’d a n ,. 1640’ta da Cam bridge’den da İskoçlar’ı Preston’da bozguna uğratan
parlam ento üyeliğine seçildi. Dine bağlı olan orduya kom uta eden Cromvvell, bundan bir­
Cromvvell koyu bir Püriten’di (bak. HIRİSTİ­ kaç ay sonra I. Charles’ı yargılayan Yüksek
YANLIK). T anrı’nın, isteklerini yeryüzünde ye­ A dalet Divam ’mn 135 üyesi arasında yer aldı
Mansell Collection ve kendini savunmayı reddeden kralın ölüm
kararını imzaladı.
Cromvvell cumhuriyetin ilanından sonra
kurulan D evlet Konseyi’nin ilk başkanı oldu.
Cum huriyetin ilk yılları İrlanda ve İskoçya’
daki kral yanlılarıyla savaşarak geçti. Nisan
1649’dan başlayarak bir yıl boyunca başko­
m utan olarak İrlanda’da bulunan Cromvvell
bu süre içinde İrlandalılar’ı boyun eğmeye
zorladı. D rogheda ve W exford kentlerini
savunan İrlandalı askerlerin tüm ünü, teslim
olm alarına karşın öldürttü. 1650 Eylül’ünde
İskoçlar D unbar Savaşı’nda bozguna uğradı­
lar, ama İç Savaş ancak sonraki yılın eylül
ayında, krallık ordusunun W orcester’da ye­
nilgiye uğratılmasıyla kesin olarak son buldu.
Cromvvell yaşamının geri kalan bölüm ün­
de, tasarladığı toplumsal reformları barış için­
de gerçekleştirmeyi um uyordu. Ne var ki,
parlam entoya güvenmiyor, ilk kez kralsız
yönetilen İngiltere’de yeni siyasal çözümler
arıyordu. 1653’te parlam entoyu dağıttı. Ken­
disine danışmanlık yapacak bir meclis atadı,
İng iliz İç S avaşı'nda p a rla m e n to ya n lıla rın ın ön de ri ama bu meclisle de anlaşmazlığa düştü ve
olan O liv e r Cromvvell. ölümüne kadar beş yıl süreyle ülkeyi tek
 CUMALI 211

başına yönetti. Dış ilişkileri ustalıkla ele aldı.

İngiliz ordusunu ve donanmasını geliştirdi.
Onun dönem inde İngiliz donanması H ollan­
da ve İspanya donanm aları karşısında üstün­
lük elde etti.
C rom w eirin kişiliğine ilişkin farklı görüşler
olmasına karşın, başarılı bir kum andan ve
üstün yetenekli bir yönetici olduğunda birleşi-
lir. Yalnızca Katolik Kilisesi’nin görüşlerini
yasakladı. Y ahudiler’in 200 yıllık bir yasakla­
madan sonra İngiltere’ye geri dönmesine ise
izin verdi.
3 Eylül 1658 günü ölen Cromvvell West-
minster Abbey’e gömüldü. Kral II. Charles
tahta çıktıktan sonra, I. Charles’ın idamının
yıldönümü olan 30 Ocak 1661’de, Crormvell’
in m ezardan çıkarılan cesedi suçluların idam
edildiği Tyburn’de darağacına asıldı.

CUMALI, Necati (doğumu 1921). Necati

Cumalı şiir, öykü, oyun ve rom an türünde
başarılı yapıtlar vermiş, oyunları en çok sah­
nelenen Türk yazarlarından biri olmuştur.
Balkan Savaşları’ndan sonra Y unanistan’ın
eline geçerek Osmanlı Devleti sınırları dışın­
İsa Çelik
da kalan Flörina kasabasında doğdu. Altı
Necati C um alı şiir, öykü , oyu n ve rom a n tü rü n d e
çocuklu bir çiftçi ailesinin ilk çocuğuydu. başarılı y a p ıtla r v e rm iş tir.
Ailesi 1923’te göç ederek İzmir’in Urla ilçesi­
ne yerleşmişti. Cumalı ilköğrenimini burada
tamamladı. İzmir A tatürk Lisesi’nde okudu­ anlattığı bu rom anda Zeliş’in sevgilisi Cemal
ğu yıllarda edebiyata ilgi duydu. Şiirler yazı­ ile kaçışı ve aralarındaki aşk duygulu, sev­
yor ve bunları U rla’daki bir dergide yayımlı­ gi dolu bir dille işlenmişti. Susuz Yaz
yordu. A nkara Hukuk Fakültesi'nde okudu­ (1962) başlığı altında topladığı öykülerinde,
ğu dönem de (1939-41) O rhan Veli, Nurullah Yağmurlar ve Topraklar (1973), A cı Tütün
Ataç gibi şair ve yazarlarla dostluk kurdu. Bu (1974) adlı rom anlarında E ge’nin yoksul tü­
çevreden, O rhan Veli’nin şiir anlayışından tün ekicilerinin uğradığı haksızlıkları, doğayla
etkilendi. Bu dönem şiirlerinde yaşama sevin­ giriştikleri zorlu mücadeleyi gerçekçi bir gözle
ci, gençlik özlemleri yalın ve duygulu bir dille anlattı.
anlatılır. Daha sonra avukatlık yaptığı İzmir 1957-59 yılları arasında Paris Basın Ataşeli-
ve Ü rla’da Ege Bölgesi’nin tütün işçilerinin, ği'nde, 1959-63 yılları arasında da İstanbul
köylülerin yaşamı, kadın-erkek ilişkileri ve Radyosu’nda çalışan Cumalı, 1965’ten sonra
yörenin gelenekleri konusunda, kişisel göz­ tümüyle yazarlıkla uğraşmaya başladı.
lemlerine dayanarak geniş bir konu birikimi Necati Cum alı’mn yayımlanan ilk yapıtı
sağladı. Bu gözlemlerinden öykü, oyun ve Kızılçullu Yolu (1943) adlı şiir kitabıdır. Bunu
rom anlarında ustalıkla yararlandı. Örneğin daha sonra Harbe Gidenin Şarkıları (1945),
1959’da Tütün Zam anı, 1971’de de Zeliş G üzel A ydınlık (1951), İmbatla Gelen( 1955),
adıyla yayımlanan romanının kahram anı Ze- Başaklar Gebe (1970), Bozkırda Bir Atlı
liş’i, bir dilekçe yazdırmak için bürosuna geldi­ (1981) ve Yarasın Beyler (1982) adlı şiir
ğinde tanımıştı. Tütün ekicilerinin yaşayışları­ kitapları izledi. Cumalı şiirlerinde toplum un
nı, yaşam koşullarını gözlemlerine dayanarak ve dünyanın sorunlarını, aşkı, ayrılığı, özlemi,
212 CUMHURBAŞKANI
acıyı konu alıyor; yalın*, anlaşılır bir dil
kullanıyordu. Şiirlerinde kimi zaman yergi
ağır basar. 1969 Türk Dil K urum u, 1984’te de
Y editepe şiir ödüllerini aldı. Cumalı öyküleri­
ni Yalnız Kadın (1955), Değişik G özle (1956),
A y Büyürken Uyuyamam (1969), M akedonya
1900 (1976), Dilâ Hanım (1978) ve A ylı Bıçak
(1981) adlı kitaplarda topladı. Öyküleriyle
1977 Sait Faik Hikâye A rm ağam ’m kazandı.
Verimliliğini oyun yazarlığında da kanıtlayan
Cum alı’nın 19 oyunu vardır. Oyunlarının
çoğu uzun yıllar çeşitli tiyatrolarda sahnelen­
di. Ege yöresindeki çiftçilerin sorunlarını
işleyen öyküsü Susuz Yaz (1969) ile konusunu
bir halk öyküsünden alarak yazdığı Boş Beşik
(1969), A nadolu’daki küçük bir kasaba ve
küçük istasyonu çevresindeki olayları konu
aldığı M ine (1977) adlı oyunları sinemaya da
uyarlandı. Cumalı oyunlarıyla 1981’de Kültür
Bakanlığı Tiyatro Ö dülü’nü kazandı.
CUMHURBAŞKANI. Cum huriyetle yöneti­
len ülkelerde göreve seçimle gelen devlet
başkanlarına cumhurbaşkanı adı verilir (bak.
CUMHURİYET; DEVLET BAŞKANI).
Devlet biçimi olarak cumhuriyeti seçen ül­
kelerin yönetim sistemlerinde farklılıklar var­
dır. Bu nedenle cumhurbaşkanının yetki ve
sorumlulukları ülkeden ülkeye değişir. Parla­
m enter sistemlerde cumhurbaşkanının yetki­
leri sınırlıdır. Yürütm e yetkisini başbakan
ve bakanlar kurulu üstlenir. Bu nedenle cum ­
hurbaşkanının siyasal sorumluluğu da yok­
tur.
Türkiye'de Cumhurbaşkanlığı
Osmanlı İm paratorluğu dönem inde egem en­
lik Osmanlı ailesinin elindeydi. Kurtuluş Sa-
vaşı’nın anayasası olan 1921 Teşkilat-ı Esasiye
Kanunu ile egemenlik yetkisinin kayıtsız şart­
sız millete ait olduğu kabul edildi. Türkiye
Büyük Millet Meclisi bu yasayla milletin tek
ve gerçek temsilcisi sayıldı. Savaşın başarıyla
sonuçlanmasını izleyen günlerde önce 1 Ka­
sım 1922’de saltanat kaldırıldı; ardından 29
Ekim 1923’te Türkiye Büyük Millet Meclisi
cumhuriyeti ilan etti. Aynı gün mecliste
yapılan oylama sonucu M ustafa Kemal (A ta­
türk) Türkiye Cum huriyeti’nin ilk cum hur­
başkanı seçildi.
Türkiye’de cum hurbaşkanı 1982 Anayasa-
sı’na göre, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce
40 yaşını doldurm uş ve yükseköğrenim gör­
müş üyeleri arasından, üye tam sayısının üçte
iki çoğunluğu ile ve gizli oyla seçilir. Türkiye
Büyük Millet Meclisi üyesi olmayanların da
cum hurbaşkanı seçilebilme olanağı vardır. Bu
durum da 40 yaşını doldurm uş ve yükseköğre­
nim görmüş olmanın yanı sıra milletvekili
seçilme yeterliliğine sahip olmak ve Türkiye
Büyük Millet Meclisi üyelerinin en az beşte
birinin imzalı önerisi ile aday gösterilmek
gerekir. Cum hurbaşkanının görev süresi yedi
yıldır. Bir kimse iki kez cum hurbaşkanı seçi­
lemez.
Cum hurbaşkanının görev süresinin dolm a­
sından 30 gün önce ya da ölüm gibi bir
nedenle cumhurbaşkanlığı makamının boşal­
masından 10 gün sonra cumhurbaşkanlığı
seçimine başlanır. Seçim 30 gün içinde sonuç­
landırılır. Türkiye Büyük Millet Meclisi top­
lantı halinde değilse cumhurbaşkanı seçimi
için hem en toplantıya çağrılır. İlk 10 günde
adaylar meclis başkanlık divanına bildirilir.
Geri kalan 20 gün içinde ise seçimin sonuçlan­
dırılması gerekir. İlk iki oylamada meclisin
üye tam sayısının üçte ikisinin, son iki oyla­
m ada ise, üye tam sayısının yarıdan bir fazlası
olan salt çoğunluğunun oyunu alan aday
cum hurbaşkanı seçilmiş olur. Oylamalar en
az üçer gün ara ile yapılır. Dördüncü oylam a­
da da cum hurbaşkanı seçilemezse milletvekili
seçimleri yenilenir. Cum hurbaşkanının taraf­
sızlığını sağlamak amacıyla, eğer cumhurbaş­
kanı bir siyasal parti üyesiyse partisi ile
ilişkisi kesilir; Türkiye Büyük Millet Meclisi
üyesiyse üyeliği sona erer.
Cum hurbaşkanı Türkiye Cumhuriyeti Dev-
leti’ni temsil eder. Anayasanın uygulanması­
nı, devlet organlarının düzenli ve uyumlu
çalışmasını gözetir. Cum hurbaşkanının yürüt­
m e, yasama ve yargı alanları ile ilgili olarak
yapacağı görev ve kullanacağı yetkiler anaya­
sada belirtilmiştir.
Yasama ile ilgili olanlar: Türkiye Büyük
Millet Meclisi’ni gerektiğinde toplantıya ça­
ğırmak; yasaları yayımlamak; yasaları yeni­
den görüşülmek üzere Türkiye Büyük Millet
Meclisi’ne geri gönderm ek; anayasa değişikli­
ğine ilişkin yasaları gerekli görürse halkoyuna

(referandum ) sunmak; anayasaya aykırı gör­
düğü yasalar için Anayasa M ahkem esi’nde
iptal davası açmak; belli koşulların gerçek­
leşmesi durum unda Türkiye Büyük Millet
Meclisi seçimlerinin yenilenmesine karar
vermek.
Y ürütm e ile ilgili olanlar : Başbakanı ve
başbakanın önerdiği bakanları atam ak; ge­
rekli gördüğünde bakanlar kuruluna başkan­
lık etm ek; yabancı devletlere elçi gönderm ek,
onların elçilerini kabul etm ek; uluslararası
antlaşmaları onaylam ak ve yayımlamak; T ür­
kiye Büyük Millet Meclisi adına Türk Silahlı
Kuvvetleri’nin başkomutanlığını temsil et­
mek; bakanlar kurulunun önerdiği genelkur­
may başkamın, atam ak; Milli Güvenlik Kuru-
lu’nu toplantıya çağırmak; başkanlığında top­
lanan bakanlar kurulu kararıyla sıkıyönetim
ya da olağanüstü hal ilan etm ek ve kanun
hükm ünde kararnam e çıkarmak, kararnam e­
leri imzalamak; ağır hasta, sakat ya da yaşlı
kişilerin cezalarını azaltmak ya da kaldırmak;
Devlet D enetlem e K urulu’nun üyelerini ve
başkanım atam ak, kurula inceleme araştırm a
ve denetlem e yaptırm ak; Yüksek Öğretim
Kurumu (YÖK) üyelerini seçmek; üniversite
rektörlerini seçmek.
Yargı ile ilgili olanlar : Anayasa M ahkemesi
üyelerini, Danıştay üyelerinin dörtte birini,
Yargıtay Cum huriyet Başsavcısı ve Başsavcı
vekilini, Askeri Yargıtay, Askeri Yüksek
İdare M ahkem esi, Hakim ler ve Savcılar Y ük­
sek Kurulu üyelerini seçmek.
Cum hurbaşkanı göreviyle ilgili işlemlerin­
den dolayı sorumlu değildir. Ancak vatana
ihanetten dolayı Türkiye Büyük Millet M ecli­
si üye tam sayısının en az üçte birinin önerisi
üzerine ve üye tam sayısının en az dörtte
üçünün suçlu olduğuna karar vermesi duru­
m unda yüce divanda yargılanır.
Cum hurbaşkanının hastalık, yurtdışına çık­
ma gibi geçici olarak görevinden ayrılması ya
da ölüm, çekilme gibi nedenlerle cum hurbaş­
kanlığı makamının boşalması durum unda ye­
nisi seçilinceye kadar Türkiye Büyük Millet
Meclisi başkanı cum hurbaşkanının yerini
alır. Cum hurbaşkanının yetkilerini kullanm a­
sına ve görevlerini yerine getirmesine Cum ­
hurbaşkanlığı Genel Sekreterliği yardımcı
olur.
CUMHURİYET 213
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanları
Cumhurbaşkanı Dönemi
M ustafa Kemal A tatürk 1923-1938
İsm et İnönü 1938-1950
M ah m u t Celal Bayar 1950-1960
Cemal Gürsel 1961-1966
Cevdet Sunay 1966-1973
Fahri Korutürk 1973-1980
Kenan Evren 1982
CUMHURİYET, egemenliğin halka ait oldu­
ğu devlet biçimidir. R om a tarihinin genellikle
en görkemli dönemi sayılan Rom a Cum huri­
yeti, Etrüsk Krallığı yıkıldıktan sonra, İÖ 6.
yüzyılda kuruldu. Cum huriyet, devlet yöneti­
minin yalnızca krallara ait bir ayrıcalık olma­
yıp, tüm yurttaşları ilgilendiren bir iş olduğu
anlam ına gelen Latince’deki res publica söz­
cüğünün karşılığıdır. Ne var ki, Eski R om a’da
tam yurttaşlık hakkına sahip olan yalnızca
ayrıcalıkları olan Particiler’di. Mecliste ve
devleti yönetm ede yalnız onların söz hakkı
vardı. Patriciler’in dışında kalanlar ise, siyasal
hakları olmayan, bazı sınırlı haklara sahip
olan P le b le f di. Plebler ne seçebiliyor ne de
seçilebiliyorlardı. Rom a İm paratorluğu’nda
cumhuriyet dönemi İÖ 30 yılına kadar sürdü.
Eski Yunan’da İÖ 6. yüzyılda, aralarında
A tina’nın da bulunduğu cumhuriyetler vardı.
Bu cumhuriyetlerde yönetenlerin seçimine
yalnızca özgür yurttaşlar katılabilirdi. Nüfu­
sun büyük çoğunluğunu oluşturan kölelerin
ise hiçbir hakkı yoktu. Yunan filozofu Platon
bundan 2.000 yılı aşkın bir süre önce, devlet
ve devletin nasıl yönetilmesi gerektiği üzerine
görüşlerini D evlet adlı yapıtında ortaya koy­
muştu (bak. P l a t o n ) . D aha sonra, gücünü ve
yöneticilik hakkını T anrı’dan alan krallar ve
padişahlar egemenliği başladı.
Cum huriyetler genellikle, halkın mutlak
egemenliği elinde tutan bu gibi yöneticileri
devirdiği bir devrim ya da iç savaştan sonra
kurulur. Bunun çeşitli nedenleri vardır. Fran-
sızlar kralları XVI. Louis’yi Fransız Devri-
mi’nden sonra 1793’te devirdiler. Çünkü yok­
sullar açlıktan ölürken, o açgözlü ve savurgan
bir yaşam sürüyordu. Fransız Devrimi cum hu­
riyetçi düşüncelerin tüm A vrupa’ya yayılma­
sına neden oldu (bak. DEVRİM; F r a n s i z DEVRİ­
Mİ). İngiltere’de de 1649-60 yılları arasında
kısa süreli bir cumhuriyet kuruldu. A B D ,
214 CURA
kolonilerin 18. yüzyılda İngiltere’ye karşı
ayaklanmasının sonucunda ortaya çıktı.
Ne var ki, Güney A m erika’da kurulan
cum huriyetlerden bazıları, başta kral bulun­
mamasına karşın, her türlü m uhalefeti bastı­
racak kadar güçlenen bir kişinin iktidarı
haline geldi. Güçlerini, eskiden olduğu gibi
T anrı’dan değil, denetim lerinde tuttukları si­
lahlı güçlerden alan bu diktatörler, ülkelerini
yıkıma sürükleyerek, insanlığı acı ve yoksul­
luğa ittiler (bak. D İK T A T Ö R ). Bu durum , 1936-
39 İspanya İç Savaşı’ndan sonra General
Franco’nun iktidara geldiği İspanya’da, Mus-
solını’nin İtalya’sında ve Adolf H itler’in A l­
m anya’sından başka, yakın tarihte Yunanis­
tan, Şili ve Güney Kore gibi ülkelerde de
görüldü.
Türkiye Cum huriyeti, I. Dünya Savaşı’nda
Osmanlı İm paratorluğu’nun yenilgiye uğra­
ması sonucu başlatılan Kurtuluş Savaşı’ndan
sonra kuruldu (bak. K u r t u l u ş S a v a ş i ) . II.
Dünya Savaşı’ndan sonra ise Doğu A vrupa’
da Alm an Dem okratik Cum huriyeti, Bulga­
ristan Halk Cum huriyeti, A sya’da ise Çin
Halk Cum huriyeti gibi sosyalist cumhuriyet­
ler kuruldu.
G ünüm üzde krallıkla yönetilen ülkelerin
çoğu meşruti monarşi haline geldi; yani kral­
lar ülkelerini parlam ento ve bakanların öneri­
lerine göre, genellikle bir anayasaya bağlı
olarak yönetmeye başladılar. İngiltere’de,
H ollanda’da, Belçika’da ve İskandinav ülke­
lerinden Norveç, İsveç ve D anim arka’da hâlâ
krallık sistemi yürürlükte olmakla birlikte, bu
ülkelerin halkları kendilerini yönetecek kişi­
leri özgürce seçebilme hakkına sahiptir. Ne
var ki, devlet başkanlığını yapan kişi kral
olduğundan bu ülkeler cumhuriyet sayılmaz.
Cum huriyetlerin devlet başkanlarına genel­
likle cum hurbaşkanı denir, ancak cum hurbaş­
kanlarının yetkileri ülkeden ülkeye farklılık­
lar gösterir.
Ayrıca bak. C u m h u r b a ş k a n i; D e v l e t B aş-
KANI.
CURA, Türk halk çalgılarından biridir ve
yapımı bakım ından bağlama ailesinin en kü­
çüğüdür (bak. B a ğ l a m a A İ l e s İ). Boyu 55-60
cm arasındadır. Curalar genellikle altı, beş,
dört ya da üç telli olur. Bunlardan başka alt
teli “la” , üst teli “re” sesi veren iki telli
curalar da vardır. Tekne derinlikleri ile göğüs
genişlikleri 15 cm dolayında olan curaların
sap uzunlukları 40 cm kadardır. Sapın ucunda
burgu denen akort anahtarları bulunur. Dört
telli olanlarda üstteki tel ahenk telidir. Öbür
teller üstteki bu ahenk telinin sesine ayarla­
nır. Sapları kısa olduğu için perde sayıları
azdır.
Curanın gövdesi sukabağı biçimindedir.
Gövde genellikle ardıç, söğüt ya da dut
ağacından yapılır. Dut ağacından yapılan
curalar daha iyi ses verm eleri, sağlamlıkları
ve güzel görünümleri nedeniyle daha değerli­
dir. Cura yapılacak ağaç uygun büyüklükte
ise sap ve gövde aynı ağaçtan, tek parça
olarak yontulur.
Cura genellikle tek başına çalınmaz. Bağ­
lamanın bir oktav tizine ayarlanan sesiyle
öbür sazların içinde belirginleşerek ezgiye
hareket ve renk katar. Özellikle oyun havala­
rının kıvrak ve hareketli çalmış biçimine
uygun bir çalgıdır. Mızrapla çalındığı gibi
tellere parm akla vurularak da çalınır.
Curalar büyüklüklerine göre değişik adlar
alır. Curadan biraz büyük olanlara “cura
bağlam a” denir. Cura bağlamaların tekne
derinliği 19 santim etredir; sap uzunluğu 44
cm, göğüs uzunluğu 32 cm olmak üzere boyu
76 santim etreye ulaşır. Sesi curadan daha
kalın olan cura bağlama en yaygın kullanılan
cura türüdür.
“Cura cura” ya da “cura zurna” adıyla
bilinen tür ise curadan daha küçüktür ve
sevimli görünüşü nedeniyle süs eşyası olarak
çokça kullanılır.
CURIE, Marie (1867-1934) ve Pierre (1859-
1906). Curie’ler, bir atom çekirdeğinin ışınım­
lar yayarak kendiliğinden parçalanıp başka
bir elem entin atom una dönüşmesi olan radyo­
aktiflik konusundaki ilk çalışmaları gerçekleş-
tirenler arasında seçkin bir yere sahiptir (bak.
RADYOAKTİFLİK).
Polonyalı bir fizik ve m atem atik profesörü­
nün kızı olan Marie Sklodowska Varşova’da
doğdu. 1891’de Paris’e giderek Sorbonne
Üniversitesi’nde fizik ve m atematik eğitimi
gördü. 1895’te Fransız fiziksel kimyacı Pierre
Curie ile evlendi. Pierre Curie 16 yaşındayken

Hulton Picture Library
M arie ve Pierre Curie, gerekli do na nım ı alm ak için
hem en hem en tü m paralarını harcayarak kurdukları
la bo ratuvard a çalışıyorlar.
Sorbonne’a girmiş, iki yılda diploma alarak
aynı üniversitede asistan olmuştu. Kristallerin
ısıyla elektriklenmesini (piroelektrik) araştı­
ran ve kristallerin basınçla elektriklenmesi
(piezoelektrik) olgusunu bulan Pierre Curie,
magnetizma konusundaki teziyle 1895’te dok­
tora derecesini'alm ıştı. Pierre C urie’nin bazı
kristallerin titreşince elektrik ürettiğini ve
elektrik verilince titreştiğini bulması kristalle­
rin radyolarda kullanılmasına yol açmıştır.
Marie ve Pierre Curie evlendikten sonra
bilimsel araştırmalarını birlikte sürdürdüler;
Fransız fizikçi Henri B ecquerel’in 1896’da
uranyum elem entinde varlığını ortaya koydu­
ğu ve sonradan radyoaktiflik olarak adlandırı­
lan olguyu incelemeye başladılar. Marie
Curie toryum un da uranyum gibi radyoaktif­
lik özelliği gösterdiğini buldu; çeşitli m addele­
rin yaydığı radyasyonu karşılaştırmak için
özel bir elektroskop geliştirdi (bak. ELEK­
TRİK). Uranyum elde etm ekte kullanılan
CURIE 215
pekblend cevherinin uranyumdan daha rad­
yoaktif olduğunu görerek, bu cevher içinde
uranyum dan daha radyoaktif bir m adde ol­
ması gerektiği sonucuna vardı. CurieTer, uran­
yumu ayrılmış tonlarca pekblend artığı üze­
rinde araştırm a yaparak, bu çok radyoaktif
maddeyi cevherden ayırmak için çalışmaya
giriştiler. Eski bir barakada çok güç koşullar­
da yürüttükleri ve sık sık para sıkıntısıyla
engellenen çalışmalarında, birçok kez yinele­
dikleri kimyasal işlemler sonunda 1898’de
cevherdeki çok radyoaktif maddeyi ayırmayı
başardılar. Tonlarca pekblend kullanarak çok
az m iktarda elde edebildikleri ve radyoaktifli­
ği uranyuma oranla binlerce kez fazla olan bu
madde iki elem entten oluşuyordu (bak. K im ­
y a s a l E l e m e n t l e r ). Bunlardan birine, Madam
Curie’nin anavatanı Polonya’nın adını yücelt­
mek amacıyla polonyum adı verildi; öbürüyse
radyum olarak adlandırıldı. A m a, M adam
Curie saf radyum u ancak 1910’da elde edebil­
di (bak. R a d y u m ).
Bu çalışmanın yanı sıra, CurieTer radyum ­
dan yayılan radyasyonu incelediler; magnetiz-
manın radyasyon üzerindeki etkisini ve rad­
yasyonun ısıtma gücünü araştırdılar. C urie’le-
rin çalışmaları daha sonraki nükleer fizik
araştırm alarının temelini oluşturdu.
Pierre Curie 1900’de Sorbonne’da öğretim
üyesi oldu. Marie Curie Recherches sur les
substances radioactives (Radyoaktif M addeler
Üzerine Araştırm alar) adlı teziyle 1903’te
doktora derecesi aldı. Aynı yıl, Pierre Curie
ve Henri Becquerel ile birlikte Nobel Fizik
Ö dülü’nü kazandı. Üç yıl sonra Pierre Curie
bir yük arabasının çarpması sonucu Paris’te
ölünce, Marie Curie kendini tümüyle araştır­
m alarına verdi. 1906’da, Pierre’in ölümüyle
boşalan Sorbonne Üniversitesi fizik kürsüsü­
ne atandı ve Sorbonne’da ders veren ilk kadın
oldu. 1908’de profesörlüğe yükseldi ve
1911’de Nobel Kimya Ö dülü’nü de alarak iki
kez Nobel Ödülü alan ilk kişi oldu (bak.
NOBEL ÖDÜLLERİ). M arie Curie I. Dünya Sava­
şı sırasında Fransız hastanelerinde radyoloji
servisleri kurulması için çalıştı. Daha sonra,
Paris Üniversitesi’nde kurulm asına öncülük
ettiği Radyum Enstitüsü’nün araştırm a bölü­
mü başkanı oldu. 1922’de Tıp Akademisi
üyeliğine seçilen M adam Curie radyoaktif
216 CURTISS

m addelerin tıptaki kullanım olanakları konu­ çalışmalarıyla birçok önemli ödül kazandı.
sunu araştırmaya yöneldi. 1908’de, derneğin tasarımı olan June Bug adlı
Bilimle uğraşan çok az kişi C urie’lerden uçakla, 1 dakika 43 saniyede 1.800 metrelik bir
daha güç koşullar altında çalışmıştır. Paraları­uçuşu gerçekleştiren Curtiss Scientific Am eri­
nın çoğunu gerekli aygıt ve gereçleri almak can Magazine Amerikan Bilim Dergisi”) ku­
amacıyla harcadıkları için, yoksul m ahalleler­ pasını kazandı. 1909’da bu kez kendi
de yaşadılar; çoğu zaman yeterince yiyecek tasarımı olan bir uçakla, Reim s’de (Fransa)
bulam adılar; rüzgâra ve yağmura karşı yete­ bir kupa daha kazandı. A lbany’den New
rince korunmam ış bir barakayı laboratuvar Y ork’a 2 saat 51 dakikada uçarak, New
olarak kullandılar. O günlerde radyoaktif Y ork’ta çıkan World (“D ünya”) gazetesinin
maddelerin insan sağlığı için yarattığı tehlike­10 bin dolarlık ödülünü aldı.
ler hiç bilinmiyordu. M arie Curie radyum Curtiss 1910 da uçağıyla bir savaş gemisine
bileşikleri ile çalışırken oluşan yanıklar yü­ inerek yeniden havalanmayı başardı. 1911’de
zünden çok acı çekti ve radyoaktif ışınımın San Diego’da (California) ilk kez uçağıyla
neden olduğu kan kanserinden öldü. denize inmeyi ve denizden havalanmayı başa­
Bu iki büyük öncünün anısına, bir radyoak­ ran Curtiss’e bundan dolayı “Deniz Havacılı­
tiflik birimine “curie” adı verilmiştir. Büyük ğ ın ın Babası” denir.
kızları irene Joliot-Curie de radyoaktiflik Curtiss 1909-19 arasında birçok havacılık
konusunda araştırm alar yapmış ve Nobel okulunun açılmasına öncülük etti. Mayıs
Kimya Ö dülü’nü almıştır. 1919’da deniz kuvvetlerinin NC-4 adlı deniz
uçağıyla, Atlas Okyanusu üzerindeki ilk başa­
CURTISS, Glenn Hammond (1878-1930). rılı uçuşunu yaptı. Curtiss, A. M. H erring’in
ABD havacılığının öncülerinden Glenn H am ­ işbirliğiyle, ilk A BD uçak yapım şirketini
mond Curtiss New York eyaletindeki Ham- kurdu. Geliştirdiği eğitim uçağı I. Dünya
m ondsport’da doğdu. Savaşı sırasında yaygın olarak kullanıldı.
Aynı zam anda motosiklet yapımcısı ve ya­ Kayalık Dağlar üzerinden uçarak gerçekleş­
rışçısı olarak da tanınan Curtiss benzinle tirdiği ilk posta servisiyle de ün kazandı.
çalışan hafif m otor yapımında uzmanlaştı.
Curtiss, mucit A lexander G raham Bell’in CÜMLE, bir düşünceyi, duyguyu, dileği, ha­
1907’de kurduğu Havacılık Deneyleri Derne- beri ya da yargıyı tam olarak dile getirmek
ği’nin (A E A ) üyeliğine kabul edildi. Sonraki amacıyla belli bir kurala uygun olarak sırala­
üç yıl içinde uçaklar ve havacılık konusundaki nan sözcüklerden oluşur. Örneğin “Akşam

Imperial War Museum

1911'de deniz uçakları

tasarım ı yap m aya
başlayan G lenn H.
C u rtiss'in Curtiss NC-1
m o d e li uçağı.
 CÜMLE 217

karanlığında köy yolunda” sözü, belirtilen yer cüğe ya da sözcük topluluğuna yüklem adı
ve zam anda ne olduğunu bize tam olarak verilir. Türkçe’de tüm sözcük çeşitleri belli
bildirmediğinden cümle değildir. Oysa “A k­ kurallar çerçevesinde yüklem görevini üst­
şam karanlığında köy yolunda A hm et’e rast­ lenir.
ladım ” sözü açık anlatımıyla bir cümledir. Yüklemi çekimli fiil olan cümlelere “fiil
Cümlenin ilk sözcüğü büyük harfle başlar ve cümlesi” denir: O rhan ödevlerini yapıyor.
sonunda cümlenin yapısına göre nokta, ün­ E k fiil almış isim ya da isim soylu sözcükle­
lem, iki nokta, üç nokta ya da soru işareti rin yüklem olduğu cümleler de “isim cümlesi”
konur. olarak adlandırılır: M ahallenin en ağırbaşlı
çocuğu Ali'dir.
Cümlenin Öğeleri Yüklemin kullanım sırasında ortaya çıkan
Türkçe’de cümle tek sözcüklü olabileceği gibi değişik türleri vardır. Kimi cümlelerde anlamı
birkaç ya da pek çok sözcükten de oluşabilir. güçlendirmek ve cümleye değişik bir anlatım
Cümleyi oluşturan bu sözcükler tek başlarına özelliği kazandırm ak için yan yana sıralanmış
ya da öbekler oluşturarak üstlendikleri göre­ iki yüklem bulunur: Adam sessizce yürüdü
ve göre “yüklem ”, “özne”, “tüm leç” gibi geçti.
adlar alırlar. Bunlara cümlenin öğeleri denir. Cümleyi etkili kılmak, cümlenin anlamına
T ürkçe’de cümleyi oluşturan öğeler genel güç katm ak için yüklemin yinelendiği de olur.
olarak şu sıralamaya uyar: Özne, tüm leç(ler), Yinelenen yüklemler arasına virgül konur:
yüklem. Bu sıralanışa uymayan ve yüklemi Çocuğun gözleri dalıyor, dalıyor, dalıyor­
sonda değil başta ya da ortada bulunan du.
cümlelere “devrik cümle” denir. Yüklem olan sözcüklerin arasına çeşitli
Cümle en az iki öğeden oluşur: Özne ve ekler, ünlem ler, bağlaçlar ve çeşitli kalıplaş­
yüklem. mış sözler ya da deyimler getirilerek anlamın
pekiştirildiği de olur: A rtık konuşur da ko­
Ali konuşuyor. nuşur.
(ö zn e) (y ü k le m ) Bir cümle çeşidi olan “sıralı cümle”de
(Ben) Anlatacağım. yüklem her cümle için ayrı ayrı yinelenmeyip
(ö z n e ) (y ü k le m ) cümleler ortak bir yüklemle de kurulabilir.
Burada cümleler arasında yargı ortaklığı söz
Düşündüklerimizi anlatm ak için tek ya da konusudur: Bahçelerin gölgeliklerine, deniz
iki sözcük kullanmak her zaman yeterli değil­ kıyılarının esintisine, dağ başlarının serinliği­
dir. Cümleye tamamlayıcı öğeler de katarak ne doyum olmaz.
söylemek istediklerimizi belirginleştirip ke­
sinleştirerek açık seçik bir durum a getiririz. Özne
“Çocuk ağlıyor.” cümlesi, bir eylemi ve bu Yüklemle bildirilen iş, oluş, hareketin gerçek­
eylemi yapanı belirten iki sözcükten oluşan leştiricisi olan ya da herhangi bir durumu
küçük bir cümledir. “Çekirdek cümle” diye gösteren cümle öğesine özne denir. Özne de
adlandırılan bu tür cümleler yardımcı öğe yüklemle birlikte cümlenin temel öğelerin-
olan tümleçle ya da tümleçlerle genişletile- dendir.
bilir: Özne, fiil cümlelerinde yüklemle bildirilen
eylemi yapan kişi ya da nesnedir: Anneler
Çocuk evde ağlıyor. çocuklarını çok severler.
Çocuk bugün evde ağlıyor. İsim cümlelerinde ise özne yüklemle bildiri­
Çocuk bugün evde hüngür hüngür ağ­ len yargıları üzerinde toplayan, o yargıyla
lıyor. ilgili olan varlık ya da nesnedir: O kul bizim
için sıcak bir yuvaydı.
Yüklem Özne her zaman isim, isimleşmiş sözcük ya
Cümlede eylem, oluş, durum , istek bildiren da sözcük öbeğinden oluşur ve yalın halde ol­
ve cümlenin yargısını üzerinde toplayan söz­ ması gerekir.
218 CÜMLE

Babam eve geliyor. Yardımcı Öğeler: Tümleç Çeşitleri

Kardeşimin kedisi hastalandı. Nesne ya da D üz Tümleç. Cümlede öznenin
yaptığı eylemden ya da belirttiği yargıdan et­
Özne ile yüklem arasında tekillik, çoğulluk kilenen varlığı gösteren cümle öğesine nesne
(nicelik) ve kişi bakımından uyum olmalıdır. ya da düz tümleç adı verilir. Nesne yalnız yük­
Saygı ve nezaket gereği karşımızdaki kişiye lemi geçişli fiil olan cümlelerde bulunur. İsim
“siz” diye seslenildiğinde yüklem de ikinci cümleleri genellikle nesne almaz. İsimler,
çoğul kişiye dönüşür. Aşırı saygı duyulan isim soylu sözcükler ve bunlardan kurulu söz­
üçüncü tekil kişiden söz edildiğinde yüklem cük öbekleriyle öteki sözcükler cümlede nes­
üçüncü çoğul kişi biçiminde söylenebilir: ne görevi görürler.
Nesneler yapılarına göre ikiye ayrılır: Belir­
Oyuncular sahaya çıkamadılar. tisiz nesne, belirtili nesne.
A li B ey, geç kaldınız. Belirtisiz nesne, cümlede yalın halde bulu­
M üdür Bey içeri giriyorlar. nan ve anlam bakımından belirsiz bir varlığı
gösteren nesnedir: Bu akşam fırından ekm ek
Türkçe’de değişik türde özneler vardır. alacağım.
Yüklemdeki yargıyı doğrudan doğruya belir­ Belirtili nesne ise -i hal eki alan ve anlam
ten özneye “gerçek özne” adı verilir. Gerçek bakımından belirli bir varlığı gösteren nesne­
özne, etken çatılı fiil cümleleri ile isim cümle­ dir: Kalemlerimi sana veriyorum.
lerinde bulunur: Nesneler anlam bakım ından da bazı özel­
likler gösterir. Bu özellikler ortak, açıklamalı
Ben bu işlere karışmayacağım. ve yinelenmiş nesne diye üçe ayrılmaktadır.
Sabah günün en verimli evresidir. O rtak nesne, sıralı cümlelerde cümlelerin
birinde bulunan ve ötekilerle de ilgili olan
Edilgen çatılı fiil cümleleriyle edilgen çatılı nesnedir. O rtak nesne genellikle ilk cümlede
fiilimsilerin yüklem olduğu isim cümlelerinde bulunur: Çocuk ütülenmiş gömleğini dikkatle
gerçek özne yoktur. Bu tür cümlelerde özne­ aradı, dolaptan çıkardı, özenle giyindi.
nin yerini tutan “nesne”ye “sözde özne” adı Asıl nesneyi daha belirgin bir duruma getir­
verilir. Öznelerin yalın halde bulunmaları mek için sıralanan söz öbeklerine açıklamalı
gerektiğinden yalnız “belirtisiz nesne”ler söz­ nesne denir. Bunlar nesneden ayrı düşünüle­
de özne olabilirler: İnsan, güçlüklerle uğraş­ mez, ikisi birden nesne öbeğini oluştururlar:
mak için yaratılmıştır. Çok sevdiğim varlığı, yavrum u göreceğim.
Yüklemi edilgen çatılı fiil cümlelerinde Nesnenin ya olduğu gibi ya da değişiklikler­
“tarafından, yüzünden, nedeniyle, ötü rü ” gibi le yinelenmesiyle oluşan nesneye yinelenmiş
sözcükler yardımıyla belirtilen özneye “örtülü nesne denir: Yalnızlığı, insanı anlamsız kılan
özne” denilir. ‘Ö rtülü öznenin bulunduğu yalnızlığı sevmiyorum.
cümlede sözde özne de bulunur. “Fırtına Dolaylı Tümleç. Fiil cümleleriyle bazı isim
nedeniyle vapurlar denize açılam adı.” cümle­ cümlelerinde yüklemin anlamını tamamlayan
sinde “fırtına” sözcüğü örtülü özne, “vapur­ -e, -de ve -den hal ekleri almış isimlere,
lar” sözde öznedir. isim soylu sözcüklere ya da sözcük öbeklerine
Sıralı cümlelerde genellikle ilk cümlede bu­ dolaylı tümleç denir. Dolaylı tümleçlerin
lunan ve öteki cümlelerin de öznesi olan öz­ cümlede bulunmaları zorunlu olmasa da yük­
neye “ortak özne” denir. O rtak öznenin öteki leme “yönelm e” (-e hali), “kalm a” (-de hali)
cümlelerin yüklemleriyle de uyum içinde ol­ ve “çıkm a” (-den hali) bakımından katkıda
ması zorunludur: Çocuk eve geldi, önlüğünü bulundukları için anlamın daha da belirginleş­
çıkardı, sokağa çıktı. mesini sağlarlar.
Bunlardan başka “seslenmeli özne” , “açık­ Dolaylı tümleçler genellikle yüklemi çe­
lamalı özne” , “yinelenmiş özne” , “pekiştiril­ kimli fiil olan cümlelerde (fiil cümlesi) bulu­
miş özne” , “kalıplaşmış özne” gibi özne çeşit­ nur: İstasyona erken gitmeliyim.
leri de vardır. Am a yüklemleri isim ya da isim soylu söz-

eliklerden oluşan bazı cümleler de dolaylı
tümleç alır: İçme suyu evlere çok gereklidir.
Yönelme bildiren dolaylı tümleçler -e hal
eki alır ve genellikle eylemin neye, nereye,
kime yöneldiğini gösterir:
İnsan her güzelliğe aldanmamalı.
Ankara'ya tren var mı?
Haşan’a selam götür.
Kalma bildiren dolaylı tümleçler -de hal eki
alır ve genellikle eylemin yapıldığı, geçtiği ye­
ri ya da kimde oluştuğunu gösterir: Başım iş­
yerinde ağrımaya başladı.
Çıkma bildiren dolaylı tümleçler -den hal
ekini alır ve eylemin çıkış ve başlangıç yerini
gösterir: Sinemadan saat beşte çıkacağız.
Cümlede her zaman -e, -de ve -den hal eki
almış öğe dolaylı tümleç olmaz. Bunlar zarf
tümleci de olabilir. Bu durum da yüklemi tüm-
leyişlerinin özelliğine bakmak gerekir.
Bir cümlede ayrı yapıdaki dolaylı tümleçle­
rin sayısı genellikle ikidir: Kardeşim eve açık
kapıdan girdi.
Gerektiğinde ayrı yapıdaki dolaylı tümleç
sayısı üçe de çıkabilir. Am a bu sayı hiçbir za­
man üçü geçmez: Paketleri pazardan eve sır­
tımda taşıdım.
Z a rf Tümleci. Yüklemin anlamını zaman, du­
rum (hal), ölçü, nicelik, yer, yön, soru ve gös­
term e gibi özellikler bakımından tamamlayan
öğelere zarf tümleci denir. Sözcük çeşidi olan
zarf ile cümle öğesi olan zarf tümlecini birbiri­
ne karıştırmamak gerekir. Zarflar cümlede
başka görevler de alarak yüklem, özne, nesne
ve dolaylı tümleç olabilir. Bir cümlede zarf
bulunması onun zarf tümleci olduğu anlamı­
na gelmez. Cümlede -e, -de ve -den hal ekleri­
ni alan bazı isimler ya da isim soylu sözcükler
de yüklemi zaman ve durum bakımından tüm-
lediklerinde zarf tümleci olur.
Zam an zarfı tümleci yüklemin anlamını za­
man bakımından tam amlar: Yıllık iznini kışa
rastlatacakmış.
Durum (hal) zarfı tümleçleri yüklemin an­
lamını durum ve nitelik bakımından tam am ­
lar, eylemin nasıl yapıldığını, nasıl olduğunu
gösterir: Bu rüzgâr camları teker teker kı­
racak.
Nicelik zarfı tümleçleri yüklemin anlamını
CÜMLE 219
m iktar, sayı, azlık-çokluk bakımından belirle­
yen tümleçlerdir:
Bu yazı daha güzel olmamış mı?
Bizim köy buralara p ek uzaktır.
A radan otuz kırk yıl geçti.
Yer zarfı tümleçleri eylemin geçtiği yeri ya
da eylemin yönünü belirtir. Am a bazı sıfatlar
ile yer zarfları da bu görevi yüklenebilirler:
Yaya kaldırım larında da arabadan uzak
durunuz.
Anlayan beri gelsin.
Adam dilekçesini masaya bıraktı ve dışa­
rı çıktı.
Soru zarfı tümleçleri yüklemin anlamını so­
ru yoluyla belirtir. Bu tür zarf tümleçleri soru
anlamıyla birlikte nitelik, zaman, yer, neden,
nicelik bakımından da yüklemi tümleme özel­
liğine sahiptir.
Bu insanlar burada ne arıyor?
Evinde niye oturm uyorsun?
Bu soğukta nasıl yürüyeceksin?
Edat Tümleci. Yüklemle ilgisi olsun olmasın
cümleye araç, benzerlik, eşitlik, nedenlik, yö­
neliş, yer, cevap, seslenme, güçlendirme, gös­
term e, yineleme, soru, amaç, onaylam a, yad­
sıma gibi anlam lar ve anlatım özellikleri katan
tümleçlere edat tümleci adı verilir. Edat tüm ­
leçleri yalnız edatlarla kurulmaz. Öteki söz­
cük çeşitleri ya da değişik sözcüklerden kuru­
lan öbekler de bu görevi yerine getirebilir:
Çalışmalarınız ancak bu işten anlayanları
ilgilendiriyor.
Y ok çok yorgunmuş, y o k iştahı yokmuş.
Edirne’den Ardahan’a kadar bizim değil
mi bu yurt?
Böyle dokunaklı konuştuğu için üzül­
düm.
Yapı ve Anlam Bakımından Cümle Çeşit­
leri
Bildirdikleri anlama göre olumlu ya da olum ­
suz cümleler, soru, şart ya da ünlem cümleleri
vardır.
220 CÜZAM
Sözdizimi yönünden cümleler kurallı cümle
ve devrik cümle olmak üzere ikiye ayrılır.
Türkçe cümle yapısında yüklem cümlenin so­
nundadır (kurallı cümle) ve öbür öğeler anla­
mın gereğine göre yer değiştirebilir. Örneğin:
“Ben dün onu okulda gördüm ” cümlesinde
yüklemin yanında yer alan “okulda” tümleci
vurguludur ve bunun yerine öbür sözcükler­
den hangisi vurgulanmak isteniyorsa, yükle­
min yanma o sözcük gelebilir. Ö te yandan,
konuşm alarda ve şiirlerde anlatıma canlılık
kazandırm ak için kullanılan devrik cümle
(yüklemi sonda yer almayan cümle) giderek
bugünkü düzyazıda da yaygınlaşmaktadır.
“Onu gördüm ” yerine kullanılan “Gördüm
onu” cümlesi devrik cümledir.
Cüm leler yapılarına göre de basit cümle ve
bileşik cümle olmak üzere ikiye ayrılır. Basit
cümle bir tek düşünce, duygu ya da yargı bil­
dirir: “Okuldan eve döndüm .” Bu tür cümle­
nin bir tek yüklemi vardır; başka bir cümleciği
tamamlamadığı gibi, başka bir cümlecik de
onu tamamlamaz. Oysa birden çok duygu,
düşünce ya da yargı bildiren bileşik cümle ayrı
ayrı birer yargısı bulunan cümleciklerden olu­
şur: “Okula giderken, bakkala uğradım .”
Böylece kendi başına tam bir yargı bildirm e­
yen, cümlede başka yargılarla tamamlanan ya
da başka yargıları tamamlayan cümle bölüm­
lerine cümlecik denir. Asıl yargıyı bildiren,
yüklemi olan ve başka cümleciklerle tam am ­
lanan cümleciğe temel cüm lecik, temel cümle­
ciği tamamlayan bir yargıyı bildiren cümleciğe
de yan cümlecik denir. Örneğin, yukarıdaki
cümlede “okula giderken” yan cümleciği,
“bakkala uğradım ” temel cümleciğini tam am ­
lam aktadır. Cümlede olduğu gibi, cümlecikte
de özne, tümleç ve yüklem bulunursa da, yan
cümlecik yüklemleri çoğu zaman isim fiil (gel­
mek, geliş, gelme), bağ-fiil (gelip, eskidikçe)
ve sıfat-fiil (gelen, eskimiş) gibi fiilimsilerdir.
Bağlantılarına göre ise bağlı cümle ve sıra
cümle olmak üzere iki çeşit cümle vardır.
Bağlı cümle, tek başına cümle olmakla birlik­
te aralarında anlam ilgisi bulunduğundan, bir­
likte kullanılması gereken ve bu nedenle bağ­
laçlarla (ve, ya da, ama, çünkü, gerek... ge­
rek, vb) birbirine bağlanan cümlelerden olu­
şur: “Onu aldım ama getirem edim .” Sıralı
cümle ise anlamları ve zamanları birbirine
uyan bağımsız cümlelerin, anlatıma hareket
kazandırm ak amacıyla birbirinden virgülle
ayrılıp peş peşe sıralanmasından oluşur. H er
biri birer bağımsız cümledir, ama aralarında
bağlaç değil, virgül kullanılır: “Ahm et bakka­
la uğradı, ekm ek aldı, okula gitti.”
CÜZAM, deride, kol, bacak ve yüz sinirlerin­
de, burunda ve vücudun öbür bölümlerinde
ağır doku bozukluklarına yol açan bir hasta­
lıktır. Lepra ya da Hansen hastalığı olarak da
bilinen cüzamın etkeni Mycobacterium leprae
denen, çomak biçiminde bir bakteri yani
basildir. Bu hastalığa yakalananların derisin­
de şişkin yum rular oluştuğu için özellikle
yüzün görüntüsü çok bozulur. Hastalık sinir­
leri de etkilediğinden, özellikle kol ve bacak­
lardaki duyu yitimi nedeniyle hastalar derile­
rine sivri uçlu bir şey batırılsa ya da ateş
tutulsa bile hiç ağrı duymazlar. Kasları zayıf­
layıp güçsüz düştüğü için de hareket yetenek­
leri iyice azalır. G erek bu kas zayıflığından
doğan tembellik, gerek dış etkenlere tepki
vermeyi engelleyen duyu yitimi nedeniyle
cüzam eskiçağlarda “miskin hastalığı” olarak
anılmıştır.
Cüzam bir bakteriden ileri geldiği için
bulaşıcı bir hastalıktır. Am a öbür mikrobik
hastalıklar gibi dokunmayla ya da tükürük
yoluyla kolay kolay bulaşmaz. Sağlıklı bir
insanın cüzama yakalanması için hastaların
The Leprosy Mission
Cüzama yakalanm ış 14 yaşınd a EndonezyalI b ir
çocu ğu n, 1979 M a rt'ın d a ilaç te d a visin e başlam adan
önceki (solda) ve te d a viye başladıktan üç yıl sonraki
(sağda) d u ru m u .

arasında uzun yıllar yaşaması ve yakın tem as­
ta olması gerekir.
Hastalığın ağır ya da hafif geçmesi kişinin
cüzam m ikrobuna göstereceği dirence bağlı­
dır. Hastalığın hafif biçimi, deride beliren ve
kendi kendine iyileşen yaralardan öteye geç­
mez. Am a yeterince dirençli olmayan kişiler
hastalığa yakalanır ve düzenli bir tedavi gör­
m ezlerse, zamanla kolları ve bacakları sertle­
şir, el ve ayakları pençe biçimini alabilir.
Ayrıca duyu yitimi nedeniyle hastanın hiç
farkına varm adan kendini yakması ya da bir
yerini kesmesi tehlikesi de vardır. Cüzamlılar­
da görülen biçim bozukluklarının çoğu da
aslında bu tür kazalardan ileri gelir.
Cüzam çok ender olarak ölümle sonuçla­
nan bir hastalıktır; ama tedavi edilmeyen
kronik hastalarda daha ağır ve ölümcül hasta­
lıklara yakalanma olasılığını artırır.
Bugün dünyada, büyük bölümü Batı ve
O rta A frika, Güney Am erika ve Güneydoğu
A sya’da olmak üzere 10-15 milyon kadar
cüzamlının olduğu sanılmaktadır.
Yüzyıllar boyunca insanlar cüzamı işledik­
leri günahların cezası olarak gördükleri için
en korkunç hastalıklardan biri saydılar. Bu
yüzden, hem cüzamlıları günâhkar kabul et­
tikleri, hem de hastalığın bir kez dokunm akla
bulaştığına inandıkları için cüzamlıları toplum
dışına ittiler ve yaşamlarını dilenerek kazan­
mak zorunda bıraktılar.
G ünüm üzde cüzam ilaçla tedavi edilebilen
bir hastalıktır. Am a tedavinin uzun sürmesi
ve ilaçların pahalı olması, dünyanın yoksul
ülkelerinde hastalığın tümüyle önlenmesini
geciktirmektedir. Dünya Sağlık Örgütü bu
hastalığa karşı savaş açarak çiçek hastalığı
gibi cüzamı da yeryüzünden silmek üzere bir
kam panya başlatmayı planlamıştır.
ç
ÇAD, O rta A frika’da, dört yanı karayla
kuşatılmış bir ülkedir. Kuzeyinde Libya, batı­
sında N ijer ve Nijerya, güneyinde Kam erun
ÇAD 221
ve O rta A frika Cum huriyeti, doğusunda Su­
dan vardır.
Ülkedeki en etkileyici doğal görünüm Ni­
jerya sınırındaki Çad G ölü’dür. Sığ olan Çad
Gölü Şari İrm ağıyla beslenir. Sular yükseldi­
ği zaman 25.900 km2 olan göl alanı, çekildi­
ğinde 10.360 km2 olur. Gölde balık boldur.
ÇAD 'A İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 1.284.000 km2.
NÜFUS: 5.265.000 (1987).
YÖNETİM: Danışma meclisi olan tek partili cum huriyet.
BAŞKENT: N'Djamena.
DOĞAL YAPI: Dört yanı karalarla çevrili olan ülke,
güneydeki nem li ve tropik alanlardan, kuzeydeki
kurak ve çorak çöle kadar uzanır. Batıdaki Çad
G ölü'nün büyüklüğü mevsime göre büyük ölçüde
değişir.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Darı, şekerkamışı, manyok, et,
pamuk.
BAŞLICA İHRAÇ ÜRÜNÜ: Pamuk.
ÖNEMLİ KENTLER: N'Djamena, M undu, Sarh.
Çad üç ana coğrafya bölgesine ayrılır. En
çok yağış alan güney bölgesi fundalıklar,
yüksek otlar ve yaprak dökmeyen ağaçlarla
kaplıdır. Burası ülkenin en zengin tarım
bölgesidir. Kuzeye gidildikçe yağış azalır ve
otlaklar cılızlaşır. Bu bölgede fil, zürafa, aslan
ve çita gibi hayvanlarla zengin bir yabanıl
yaşam vardır. Ç ad’ın kuzey bölümü çok az
yağış alır; 3.415 m etre yükseklikteki volkanik
Tibesti D ağlan’mn kuzey yamaçları Sahra
Çölü’ne kadar uzanır.
Ç ad’da değişik din ve dilleri olan ve çok
çeşitlilik gösteren bir nüfus vardır. Nüfusun
çoğunluğu daha verimli olan güneydedir.
Çölde ise göçebe A raplar yaşam aktadır.
Ülkenin başlıca ürünleri pam uk, pirinç,
darı ve mısırdır. Sığır yetiştiriciliği önemlidir.
Bunun yanı sıra koyun ve keçi de beslenir.
Çad çok yoksul bir ülkedir; kuraklık, açlık ve
hastalıklar halkı kırar geçirir. Sanayi gelişme­
miştir. Enerji kaynaklarının ve iletişim araçla­
rının yetersizliği ülkenin önünde önemli bir
engeldir. Başkent, Şari Irmağı üzerindeki
N ’D jam ena’dır.
Çad 1900’lerde Fransız sömürgesi olana
kadar Müslüman A raplar’m egemenliği altın­
daydı. 1910’da bugünkü O rta Afrika Cum-
222 ÇAĞATAY HANLIĞI
ZEFA
Ç ad'ın başkenti N 'D ja m e n a 'd a sü v a rile r geçit
resm inde.
huriyeti, Gabon ve Kongo’yu kapsayan
Fransız Ekvator Afrikası’nın bir parçası olan
Çad 1960’ta bağımsız bir cumhuriyet oldu.
G üneydeki çoğu Fransızca konuşan Hıristi­
yan halkın kuzeydeki M üslüm anlar üzerinde­
ki egemenliği 1960’larda ve 1970’lerde iç
savaşa yol açtı. Fransa ve Libya’nın da karıştı­
ğı iç savaş ülkenin durum unu daha da kötüleş­
tirdi.
ÇAĞATAY HANLIĞI, Cengiz’in oğlu Çağa­
tay’ın (1185-1241) kurduğu, M averaünnehir’
den Doğu Türkistan’a kadar uzanan toprak­
larda 1227-1370 yılları arasında varlığını sür­
dürmüş bir devlettir. Başlangıçta Moğol Bü­
yük Kağanlığı’na bağlı iken Algu (Aluğu)
dönem inde (1261-66) bağımsızlığını kazanm a­
ya başlamış, Duva döneminde (1291-1306)
tam anlamıyla bağımsız bir devlet olmuştur.
Moğol devlet geleneğine göre Cengiz
fethettiği toprakları daha sağlığında oğulları
arasında paylaştırmıştı. Çağatay da babasının
1227’de ölümünden sonra kendisine verilen
topraklan büyük kağan olan ağabeyi Ögedey’e
bağlı olarak yönetti. Çağatay yeni fetihle­
re girişmedi. Göçebe geleneklere bağlı olarak
yaşadı. M oğollar’ın temel kanunu yasa'yı en
iyi bilen kişi olması dolayısıyla bütün Moğol
beylerinden büyük saygı gördü. Am a Çağa­
tay’ın 1241’de ölümünden sonra çocuklan ve
torunları Moğol büyük kağanlarıyla sürekli
mücadele içine girdiler. Çünkü Moğol büyük
kağanları da Çağatay’ın yönettiği topraklara
egemen olmak istiyorlardı. Sonunda Çağatay’
m torunu Algu rakiplerini 1261’de yenerek
egemenliğini herkese kabul ettirdi. Harezm ,
Batı Türkistan ve Afganistan’ı da ele geçiren
A lgu’dan sonra da taht kavgası sürdü. Duva
döneminde tam olarak bağımsızlığını kazanan
Çağatay Hanlığı Kebek döneminde (1318-
26) en güçlü çağını yaşadı. Kebek aynı zam an­
da kendi adına para basan ilk Çağatay hü­
küm darıdır. İslam dinini kabul eden ilk Çağa­
tay hüküm darı da Kebek'in 1326-34 yılları
arasında hüküm süren kardeşi Tarm aşirin’dir.
Çağatay hüküm darları daha önce Şaman di-
nindeydiler. Tarm aşirin’den sonra devlet do­
ğu ve batı olarak ikiye bölünmüşse de 1359-70
yılları arasında hüküm süren son büyük Ça­
ğatay H üküm darı Tuğluk Timur batı böl­
gesini yeniden denetimi altına almayı ba­
şarmıştı. A m a oğlu Türkistan Valisi İlyas
H oca’ya vezir ve danışman olarak atadığı
Timur kendisine baş kaldırarak 1370’te yöne­
timi ele geçirdi (bak. TİMUR). H anedanın batı
kolu Timur İm paratorluğu’nun yıkılmasından
sonra, 15. yüzyılda bir süre daha Maveraünne-
hir’e egemen oldu. Doğu kolu ise Yedisu ve
Tanm bölgesinde, sonralan da Turfan’da 17.
yüzyıl sonlanna kadar varlığını sürdürdü.
Çağatay Hanlığı hanedam bakımından bir
Moğol devleti olmakla birlikte, yayıldığı geniş
alanda büyük ölçüde Türk nüfus barındırm ış­
tı. Bu T ürkler’in konuştuğu dile de Çağatayca
ya da Çağatay Türkçesi denmiştir. Çağatay
Hanlığı egemen olduğu topraklarda ekono­
mik bakım dan değişim ve canlılık yaratam a­
mış, daha önce bu bölgede egemen olan
Karahanlılar dönem inde tarım da ve ticarette
görülen gelişmeler bile göçebeliğe, dolayısıyla
hayvancılığa bağlılık yüzünden büyük ölçüde
yavaşlamıştır.
ÇAĞLAYAN. Bir akarsu dik bir yamaçtan
aşağıya dökülürken, bir süre sonra bir çağla­
yan ya da daha büyük olan çavlana dönüşebi­

lir. Irm ak sert kayaçları aşındıramadığı za­
m an, bu sert katm anın kenarı raf gibi bir
çıkıntı oluşturur; su bu çıkıntıdan aşağıya
hızla akmaya başlar.
Bir “kasket” biçimini alan bu sert kayaç
çıkıntısının altındaki daha yumuşak katm an­
ların aşınması sürdükçe, altı oyulan bu çıkıntı
sonunda koparak düşer. Böylece çağlayan
yavaş yavaş akarsu kaynağı yönünde geriler.
ABD ile Kanada arasında, Niagara Irmağı
üzerindeki Niagara Çavlanı oluşum undan bu
yana 11 km geri kaymıştır.
Çağlayanların güzel ve görkemli bir görü­
nümü vardır. Ne var ki, gemi ve teknelerin
ulaşımına olanak vermezler. Çağlayan engeli­
ni aşmak için kanallardan yararlanılır. G em i­
lerin Niagara Irm ağı’nı kullanm adan Erie ve
O ntario gölleri arasında gidip gelmeleri için,
Picturepoint
G a lle r'd e P istyll Rhaeadr Çağlayanı. 73 m etreden
düşen su kayayı oya rak ç ağlayanın d ib in d e do ğa l b ir
köprü o lu ş tu rm u ş tu r.
ÇAĞLAYAN 223
Anadolu Yayıncılık Arşivi
E rzu ru m 'd a ki T o rtu m Çağlayanı 50 m etre
yükse klikte n dö kü lü r.
1829’da ırmağın batısında 19 km uzunluğunda
W elland Kanalı açılmıştır.
Eğer su, çağlayandan döküleceğine, boru­
larla bir enerji santralına gönderilirse, elek­
trik üretimi için türbinlerin çalıştırılmasında
kullanılabilir (bak. Su ENERJİSİ; TÜRBİN). Çağ­
layana gelen suyun tüm ü bu yoldan türbinlere
taşınırsa, çağlayan gittikçe küçülerek ortadan
kalkar. İsviçre’deki Reichenbach Çağlaya­
n ın d a böyle olmuştur.
Niagara Çavlanı ile Zim babve’deki Victo­
ria Çağlayanı dışında dünyanın görülmeye
değer öbür çağlayanlarının çoğu uzak ve
ulaşımı zor bölgelerdedir. Bir çağlayanın gü­
zelliği, akan suyun m iktarından çok, yüksek­
liğine, genişliğine ve çevresindeki doğal
oluşum lara bağlıdır. Brezilya ile Paraguay
arasında, Parana Irm ağı üzerindeki G uaıra
Çağlayanı ile Laos’taki M ekong Irmağı üze­
rindeki Khone Çağlayam’ndan dökülen su
m iktarı belki de öbür çağlayanların tüm ünden
daha çoktur. Güneydoğu V enezuela’daki son
derece yüksek Auyân Tepuı Dağı’ndan dökü­
len Angel dünyanın en yüksek çavlanıdır,
ama buraya yalnızca uçakla ulaşıldığından ve
tepesi genellikle bulutlarla kaplı olduğundan
tam yüksekliği bilinmez. (Ayrıca bak. IGUAÇU
ÇAĞLAYANLARI; NİAGARA ÇAVLANI.)
Türkiye’de çok sayıda çağlayan vardır.
224 ÇAKAL

Bunlardan Erzurum ’un kuzeyindeki, Tortum

Çayı’nın 50 m etre yükseklikten dökülmesiyle
oluşan Tortum Çağlayanı, hidroelektrik san­
tralı kurulmazdan önce, Türkiye’nin en gür
çağlayanıydı. A ntalya’da 40 m etre yükseklik­
ten dökülen D üden, M anavgat Çayı üzerinde­
ki M anavgat, Tarsus Çayı üzerindeki Tarsus
ve Konya dolaylarındaki Y erköprü çağlayan­
ları Türkiye’nin en güzel çağlayanlarındandır.
DÜNYANIN EN BÜYÜK ÇAĞLAYANLARI
ADI YERİ YÜKSEKLİĞİ
(metre)
Afrika
Tugela Güney Afrika 948 The San Diego Zoo
(üç set) D o ğ u v e G ü n e y A f r i k a ' d a y a ş a y a n k a r a sırtlı ç a k a l
Kalambo Zambia-Tanzanya 427 k o y u r e n k t e k i sırtı v e k ı r m ı z ı m s ı b ö ğ r ü y l e a y ı r t e d ilir.
Victoria Zimbabve-Zambia 108
Asya
Gersoppa (Jog) Hindistan 253
Khone Laos 70 bölümünde ise beyaza yakın renktedir. Yan­
Avrupa ları pas kırmızısı tüylerle kaplı olan kara sırtlı
Mardalsfossen Norveç 517
422
çakal (Canis mesomelas) ve boz renkli postu­
Gavarnie Pireneler-Fransa
Avustralya nun iki yanında belli belirsiz çizgiler bulunan
Sutherland Yeni Zelanda 580 çizgili çakal (Canis adustus) A frika’nın doğu
VVollomombi Yeni Güney Galler 482
Güney Amerika
ve güney bölgelerinde yaşar.
Angel Venezuela 979 Çakallar gün boyunca inlerinde ya da sık
Kaieteur Guyana 251 çalılıklar arasında saklanır, geceleri ortaya
Guaıra Brezilya-Paraguay 114
Iguaçu Arjantin-Brezilya- çıkarlar. Havlamayla uluma arası garip ve
Paraguay 82 ürkütücü bir bağrışları vardır. Çakallar ge­
Kuzey Amerika
Yosemite California-ABD 739
nellikle sürüler halinde yaşar ve avlanırlar.
Takkalavv İngiliz Kolum biyası- Özellikle kışın yiyecek bulam adıklarında ka­
Kanada 503 saba ve köylerin dış m ahallelerine gelerek
Niagara Kanada-ABD 49
Türkiye yiyecek bulmak için çöpleri karıştırdıkları,
Tortum Erzurum 50 hatta kümes hayvanlarına saldırdıkları da
Düden Antalya 40
olur. Meyve, kuş yum urtaları ve küçük m e­
ÇAKAL köpekgiller familyasından bir etçil meliler çakalların başlıca yiyecekleridir. As­
memelidir. Kurda çok benzem ekle birlikte lan gibi yırtıcıların öldürdüğü hayvanların
ondan daha ufak yapılıdır. Boyu, 30-35 cm artıklarını da yerler. Sürü halinde dolaşan
uzunluğundaki tüylü kuyruğuyla birlikte en çakallar koyun ya da antilop gibi büyük
fazla 95 cm olan çakalın yüzü kurda göre daha hayvanlara saldırıp öldürebilir. Dişi çakal iki
uzun ve daha sivridir. Kulakları da uzun, sivri ay kadar süren bir gebelikten sonra iki ile yedi
ve diktir. Tilki gibi çakalın da kuyruğunun arasında yavru doğurur. Kurtlar gibi çakallar
dibinde çok güçlü ve pis kokulu salgısı olan da evcil köpeklerle çiftleştirilerek melez yav­
bir bez bulunur. rular elde edilebilir.
Çakalın üç türü, kurt ve köpek gibi, Canis
cinsinde yer alır. En yaygın tür olan bayağı ÇAKIL bak. KUMVEÇAKIL.
çakal ( Canis aureus) Doğu A vrupa, Güney
Asya ve Kuzey A frika arasındaki bütün böl­ ÇAKIR bak. A t m a c a v e Ç a k ir .
gelerde bulunur; Türkiye’de de kıyı bölgele­
rinde ve Güneydoğu A nadolu’nun alçak ke­ ÇAKMAK, Fevzi (1876-1950). Türkiye Cum ­
simlerinde yaşar. Bayağı çakalın kirli sarı huriyeti’nin ilk genelkurmay başkanı olan
kürkü sırtta daha da koyu bir renk alır; karın M areşal Fevzi Çakm ak İstanbul’da doğdu.

Anadolu Yayıncılık Arşivi
Fevzi Çakm ak (1876-1950).
Babası da askerdi. O rtaokuldan başlayarak
askeri okullarda okudu. 1896’da Harbiye
M ektebi’ni (bugün Kara H arp O kulu),
1898’de Erkân-ı Harbiye M ektebi’ni (bugün
Kara H arp Akademisi) bitirdi ve kurmay
yüzbaşı olarak orduya katıldı. D aha çok
Osmanlı İm paratorluğu’nun Rum eli’deki top­
raklarında görev yaptı. Kısa sürede albaylığa
kadar yükseldi. 1912’de başlayan Balkan Sa-
vaşı’na G arp (Batı) Ordusu H arekât Şubesi
başkanı olarak katıldı. 1914’te mirliva (tuğge­
neral) oldu. I. Dünya Savaşı’nda 5. Kolordu
kom utanı olarak Çanakkale Savaşları’nda gö­
rev aldı. 1916’da 2. Kafkas Kolordusu kom u­
tanlığına getirildi. 1917’de Filistin C ep h esin ­
deki 7. O rdu’nun komutanlığına atandı. B a­
şarıları nedeniyle aynı yıl ferikliğe (korgene­
ral) yükseldi. 30 Ekim 1918’de M ondros
M ütarekesi’nin imzalanmasından sonra bir
süre Osmanlı Devleti’nin Erkân-ı Harbiye-i
Umumiye Reisliği (Genelkurm ay Başkanlığı)
ile Harbiye Nazırlığı (Savaş Bakanlığı) görev­
lerini yürüttü. Bu dönem de M ustafa Kem al’in
A nadolu’da başlattığı bağımsızlık mücadelesi­
ne yakınlık göstermedi. Am a 16 M art 1920’de
İstanbul’un işgali üzerine görevinden istifa
ÇALDIRAN SAVAŞI 225
ederek A nadolu’ya geçti. Birinci Türkiye
Büyük Millet Meclisi’ne Kozan milletvekili
olarak katıldı. Mayıs 1920’de M üdafaa-i Milli­
ye Vekilliği’ne (Milli Savunma Bakanlığı)
getirildi. Ocak 1921-Temmuz 1922 arasında
İcra Vekilleri Heyeti Reisliği (başbakanlık)
görevini de yürüttü. II. İnönü Savaşı’ndan
sonra Nisan 1921’de rütbesi birinci ferikliğe
(orgeneral) yükseltildi. Ağustos 1921’de G e­
nelkurm ay Başkanlığı’nı da üstlendi. Büyük
Taarruz’un başarıya ulaşmasının ardından
3 Eylül 1922’de mareşal oldu. Cum huriyet dö­
neminde bu rütbeyi taşımış tek askerdir. G e­
nelkurm ay Başkanlığı görevini Cum huri­
yet döneminde de aralıksız 23 yıl sürdürdükten
sonra 1944’te yaş haddinden ötürü emekliye
ayrıldı. Türkiye’de 1946’da çok partili siyasal
yaşam başlayınca Fevzi Çakm ak da siyasete
atıldı ve bağımsız aday olarak D em okrat
Parti’den İstanbul milletvekili seçildi. 1948’de
D em okrat Parti’den ayrılarak Millet Partisi’
nin kurucuları arasında yer aldı ve ölümüne
kadar bu partinin onursal başkanı olarak
kaldı.
ÇALDIRAN SAVAŞI, 23 Ağustos 1514’te
Osmanlı Devleti ile İran ’daki Safevi Devleti
arasında yapılan ve Doğu A nadolu’nun bütü­
nüyle Osmanlı egemenliğine girmesiyle so­
nuçlanan büyük meydan savaşıdır.
Osmanlı Padişahı Yavuz Sultan Selim tahta
geçtiği 1512’den beri Safevi D evleti’ne karşı
bir sefere girişmeyi düşünüyordu. Çünkü
Safeviler hem Osmanlı D evleti’nin doğu sını­
rını sürekli olarak tehdit ediyorlar, hem de
A nadolu’da giriştikleri yoğun Şiilik propagan­
dasıyla ülkenin birliğini bozmaya çalışıyorlar­
dı. Yavuz Sultan Selim tahtını sağlamlaştır­
dıktan sonra bu sorunu çözmeye karar verdi
ve büyük bir orduyla M art 1514’te E dirne’den
hareket etti. Önce, A nadolu’da geçtiği yol
boyunca Safevi yanlısı olduğu ileri sürülen
topluluklara karşı acımasızca bir kıyıma giriş­
ti. Üç ay süren yorucu bir yolculuktan sonra
Eleşkirt’e (Ağrı yakınlarında) ulaşan ama
hâlâ düşmanla karşılaşmayan Osmanlı ordu­
sunda ayaklanma belirtileri baş gösterdi. Y a­
vuz Sultan Selim çeşitli önlem lerle askerleri
yatıştırdı. Yeniden ilerlemeye başlayan ordu
İran topraklarına girdi. Şah İsmail kom utasın­
226 ÇALGILAR
daki Safevi ordusunun Hoy yakınlarındaki
Çaldıran Ovası’nda toplandığı öğrenilince,
Osmanlı ordusu buraya yöneldi ve iki ordu 23
Ağustos 1514’te karşı karşıya geldiler.
Osmanlı ordusunda sağ yana A nadolu Bey­
lerbeyi Sinan Paşa, sol yana Rumeli Beyler­
beyi Haşan Paşa kom uta ediyordu. Yavuz
Sultan Selim ise 10 bin tüfekli yeniçeri, topçu
ve kapıkulu süvarileriyle m erkezde bulunu­
yordu. Osmanlı ordusu çok yorgun olmasına
karşın ateşli silahlar, özellikle de top bakım ın­
dan üstün durumdaydı. Safevi ordusu ise atlı
asker sayısı yönünden daha güçlüydü. H er iki
ordunun da yaklaşık 120 bin askeri vardı.
Süvarilerine çok güvenen Şah İsmail ilk anda
Osmanlı ordusunun kanatlarına yüklenerek
çevirmek, sonra da merkezini çökertm ek
istiyordu. Bu amaçla giriştiği saldırı başlangıç­
ta başarılı oldu. Am a Osmanlı topçusunun
açtığı ateş karşısında süvariler dağılmaya baş­
ladı. M erkezdeki yeniçerilerin karşı saldırısıy­
la da Safevi ordusu tam bir bozguna uğradı.
Yaralanan Şah İsmail savaş alanından güçlük­
le uzaklaşabildi. Eşi Taçlı Hanım ise Osmanlı-
lar’a tutsak düştü. Şah İsmail’i izleyen Os­
manlI ordusu 6 Eylül 1514’te Safeviler’in
başkenti Tebriz’e girdi. Yavuz Sultan Selim
kışı bu yörede geçirmek düşüncesindeyken
erzakı azalan orduda huzursuzluk baş göste­
rince İstanbul’a doğru yola çıktı.
Çaldıran Savaşı’nın sonunda, en önemlisi
Dulkadıroğulları Beyliği olmak üzere Doğu
ve Güneydoğu A nadolu’daki beyliklerin tü ­
mü Osmanlı egemenliği altına girdi. T ebriz’in
ve İran topraklarından bir bölüm ünün ele
geçirilmesiyle Safeviler ile M ısır’daki M em ­
lûklar arasındaki bağlantı kesildi.'B u durum
Yavuz Sultan Selim’in daha sonra Memlûk-
lar’ı yenmesinde önemli rol oynamıştır. Aynca
Tebriz’den geçip A nadolu’ya ve Suriye’ye
giden İpek Y olu’nun denetimi de bundan
böyle Osm anlılar’ın eline geçmiştir. Çaldıran
Savaşı’nın bir başka özelliği de 200 yılı aşkın
bir süre devam edecek olan Osmanlı-İran
savaşlarının başlangıcı olmasıdır.
ÇALGILAR bak. MÜZİK ALETLERİ.
ÇALI. En fazla 5 m etre boya ulaşabilen,
ağaçtan daha küçük odunsu bitkilere çalı adı
A - Z Collection
Yanda: Kışın yapraklarını
dö km eye n ve güzel çiçekleri
olan çalıların park ve bahçelerde
ö n e m li b ir y e ri vard ır. A ltta ki
çizim de ise çok yayg ın olan bazı
çalı tip i b itk ile r g ö s te rilm iş tir.
Cadıfındığı son ba ha r
so n la rın d a n kış ortalarına kadar
çiçek açar. Bazı tü rle ri ağaç
o lu ş u m u gösteren m an o lya n ın
iri ve güzel çiçekleri vardır.
Kelebekçalısı, kelebekleri çeken
çiçe klerind en do la yı bu adı_
a lm ıştır. O rta nca lar besince
zengin top ra kla rı ve güneş
gören y e rle ri sever.

verilir. Çalıları ağaçlardan ayıran tem el özel­
likler, ağaçların tersine ana gövdelerinin bir­
den fazla olması ve dallanmanın toprağa
yakın düzeylerden başlamasıdır. Ayrıca çalı­
larda, bitkinin tacını oluşturan ve yukarı
doğru büyümesini sağlayan tepe sürgünü de
bulunmaz. Çokyıllık oldukları için çalıların
gövdeleri her yıl kuruyup çürümez.
Bütün bu ayırt edici özelliklerine karşın çalı
ve ağaç ayrımı çok belirgin değildir. Koşullar
değiştiğinde ağaçlar çalılaşabileceği gibi, çalı­
lar da uygun koşullarda ağaç görünüm ü alabi­
lir. Bazı bitkilerin hem çalı hem de ağaç
biçimleri vardır. Örneğin, manolyanın bazı
türleri çalı, bazı türleri de ağaç özellikleri
gösterir.
Çalılar orm an ve korulardaki ağaçların
altında, çalı örtüsü denen bir bitki katmanı
oluştururlar. Çalı örtüsü yaban hayvanlarına
barınak ve besin sağladığı gibi, yeni yetişen
ağaç fidanlarını da yaşamlarının ilk birkaç
yılında sert rüzgârlardan ve kötü hava koşul­
larından korur. Kurak yörelerdeki dağ ya­
m açlarında ve yükseltilerde bitki örtüsünün
büyük bölümünü çalılar oluşturur. Akdeniz
çevresiyle yazları uzun ve kurak geçen benzer
yörelerin çalılık alanlarına maki denir (bak.
MAKİ).
Ç alılar çiç e k le r i, m e y v e le r i v e yap rak ları
için park v e b a h ç e le r d e sü s b itk isi olarak
k u lla n ılır. Ö z e llik le y e şil alan ların k ış m e v si­
m in d ek i çıp lak g ö rü n tü sü n e b iraz can lılık
k a tm aları a çısın d an çalılar ço k d eğ erlid ir.
Ç alı tip i b itk ile r k o la y yetişir; an cak iyi so n u ç
e ld e e d ile b ilm e si için d ik k a tle b u d an m aları,
y en i sü rgü n g elişim in i g ü çle n d irm e k için y a ş­
lan an g ö v d e le r in k e silm e si g erek ir. Ç alılar da
ö te k i b itk iler gib i b e sle n m e k zo rü n d a o ld u ­
ğ u n d a n , ara sıra g ü b r e le m e y i d e u n u tm a m a lı­
dır. (Ayrıca bak. BAHÇECİLİK VE BAHÇE MİMAR­
LIĞI; B u d a m a .)
ÇALIKUŞU. Kuzey yarıküredeki iğneyaprak-
lı orm anlarda yaşayan dört tür ötücükuşa
çalıkuşu denir. Küçük ve yuvarlak gövdeli,
kısa gagalı olan çalıkuşları Regulus cinsini
oluşturur. Boyları 9 santimetreyi geçmez; tüy
renkleri genellikle yeşilimsi gridir. Çalıkuşla-
rının en belirgin özellikleri tepelerindeki par­
lak renkli şeritlerdir.
ÇALIKUŞU 227
Türkiye’de de bulunan iki türden biri olan
bayağı çalıkuşu (Regulus regulus) bir Avrasya
kuşudur. Türkiye’de başta Karadeniz yöresi
olmak üzere kıyı bölgelerindeki iğneyapraklı
orm anlarda yaşayan bu kuşun gövdesinin üst
bölümleri yeşilimsi, alt bölümleri ise beyaza
yakın bir renktedir. Başının tepesinde çevresi
ince siyah şeritle çevrili sarı bir leke bulunur.
Erkekte sarı lekenin üzerinde kırmızı bir çizgi
Böcek y iy ic i b ir kuş o lan çalıkuşu özenle hazırladığı
yuvasını çam g ib i kozalaklı ağaçların üzerine kurar.
vardır. Bayağı çalıkuşu çam ve ladin gibi
sürekli yeşil kalan ağaçların bulunduğu or­
manlık yerlerde yaşar. “Ziit ziit” sesi çıkara­
rak tiz bir şakımayla öter. Bütün çalıkuşları
gibi bayağı çalıkuşu da yuvasını örümcek
ağlarıyla birbirine bağladığı yosunlardan ya­
pıp bir ağaç dalma asar. Yuvanın içini de
tüylerle döşer. Dişi genellikle nisanda yuva­
ya, soluk renkli ve kahverengi benekli 5-10
yum urta bırakır; mayıs ya da haziranda bir
kez daha yumurtlar.
Türkiye’de kıyı bölgelerindeki orm anlarda
bulunan sürmeli çalıkuşu (Regulus ignicapil-
lus) A vrupa’da ve Batı A sya’da yaşar. Bayağı
çalıkuşuna çok benzem ekle birlikte gözlerinin
hizasında uzanan sürme gibi ince ve kara
çizgiyle ondan ayırt edilir. Sürmeli çalıkuşu
Türkiye’nin en küçük ve en güzel kuşları
arasındadır.
Çalıkuşlarınm Kuzey A m erika’da yaşayan
iki türü ürem ek için A laska’ya göçer, kışı ise
güneydeki G uatem ala’da geçirirler. Altın te ­
peli çalıkuşu (Regulus satrapa) bayağı çalıku-
şuna çok benzer; bu yüzden bazı uzmanlarca
bu iki kuş aynı türden kabul edilir. Yakut
tepeli çalıkuşu (Regulus calendula) ise öteki
türlerden biraz daha iricedir. Bu türün erkeği­
nin başında küçük ve parlak kırmızı bir benek
228 ÇALIŞMA VE İŞGÜCÜ
bulunur. Bu beneğin üstü genellikle öteki
tüylerle örtülüdür.
Çalıkuşları çiftleşme dönemi dışında, ço­
ğunlukla baştankara ve tırmaşıkkuşlarıyla ka­
rışarak gruplar oluştururlar. Örüm cek, yap-
rakbiti, sinek ve başka böceklerin yanı sıra
böceklerin yum urta ve larvalarını da yerler.
Av peşinde daldan dala uçarken kolibriler
gibi havada asılı kalabilir ya da bir dala
tutunup yarasalar gibi baş aşağı sarkabilir­
ler.
ÇALIŞMA VE İŞGÜCÜ. İnsanların çoğu
yaşamlarını sürdürebilm ek için para karşılığı
çalışmak zorundadır. Çalışan ve çalışabilir
durum da olan insanlar bir ülkenin işgücünü
oluşturur. Bir işveren ya da bir kurum hesabı­
na çalışanlara ise işçi denir.
Sanayileşmiş bir dünyada çalışma, bir işve­
renin işyerinde pazartesiden cumaya kadar
günde sekiz saatlik bir süre için çalışmak
anlamına gelir; bazı işyerlerinde cumartesi
günleri de çalışılır. Öteki çalışma biçimleri,
kişilerin kendi hesaplarına çalıştıkları serbest
meslekleri ve lokantalarda olduğu gibi yarım
gün ya da ara sıra çalışılan işleri içerir.
Bazı işyerlerinde ise vardiya uygulanır. V ardi­
yalı bir işte çalışıyor olmak, genellikle 24
saatlik süre içinde, belirlenmiş saatlerde çalış­
m ak demektir. Çoğu kez vardiyalı işçiler,
otomobil fabrikalarında ya da günlük gazete
yayımında olduğu gibi geceleri de çalışır.
İşsizlik, bir kişinin çalışabilir durum da ve
çalışmaya istekli olmasına karşın işsiz kalm a­
sı, bir iş bulamaması demektir.
Çalışma yaşamına m ühendis, pilot, doktor,
hem şire, müzisyen ya da hoşunuza giden
başka bir meslek sahibi olarak başlamak
isteyebilirsiniz. D oktorluk, avukatlık gibi
m eslekler için yıllar süren özel bir eğitim
gerekir. Sanayide çalışan bir usta, teknisyen
ya da nitelikli işçi olmak isteyenlerse özel bir
eğitim dönemi geçirirler. Mesleki becerilerini
kazandıkları bu dönem e çıraklık adı verilir
(bak. ÇIRAKLIK).
Çalışma Koşullarının Evrimi
Ü cret ya da maaş biçiminde ödenen para
karşılığında çalışma ya da çalıştırılma büyük
ölçüde İngiltere’de, 1760’larda Sanayi Devri-
Hulton Picture Library
Büro o rta m ı, 1930'ların iyi a y d ın la tılm a m ış, dar
çalışm a alanlarını ge rid e bırakarak b ü yü k b ir
d e ğ işim e uğram ıştır.
mi ile başlamıştır (bak. SANAYİ DEVRİMİ). Bun­
dan binlerce yıl önce insanlar avlanarak,
doğadaki yiyecekleri toplayarak, giyecek ya­
pıp, yemek pişirip, çocuklara bakarak ve bir
barınak kurarak, yalnızca yaşamda kalabil­
mek için çalışırlardı.
İlk uygarlıkların ortaya çıkmasıyla birlikte
insanların büyük bir bölümü kölelik adı veri­
len bir çalışma biçimine zorlandı (bak. KÖLE­
LİK). Hiçbir hakları olmayan, yalnızca görev­
leri olan kölelere yaptıkları işe karşılık hiçbir
ödeme yapılmazdı. Eski Mısır ve Eski Yunan
gibi ilk uygarlıkların ekonomileri büyük ölçü­
de köle emeğine dayanırdı. D aha sonraki
yüzyıllarda köleler, özellikle A vrupa’nın de­
nizaşırı kolonilerinin başlıca işgücü oldular.
Köleler efendilerinin buyruğu altında, her
türlü işte, düşüp ölene' kadar acımasızca
çalıştırılır; çalışma koşullarına karşı geldikle­
rinde dövülürlerdi.
Ortaçağ A vrupa’sında ortaya çıkan bir baş­
ka çalışma biçimi serflikti. Toprakla birlikte
alınıp satılan serfler efendilerinin hizmetini
görür, toprağını işler ve vergi verirlerdi. Bu
çalışmaları karşılığında, efendileri onlara ge­
çimlerini karşılayacak, kendi hesaplarına sü­
rüp ekebilecekleri küçük bir toprak parçası
verirdi. Serfler istedikleri zaman efendilerinin
 ÇALIŞMA VE İŞGÜCÜ 229

19. yüzyıld a ABD

Başkanı R u th e rfo rd B.
H ayes'in yapacağı
ziya ret için R ichm ond
sokakları kölelerce
te m izle n iyo r.

İletişim Yayıncılık Arşivi

topraklarım bırakıp, işlerini değiştiremezler­ saatten fazla çalışırlardı. 19. yüzyılda işçiler
di. Serflere de, kölelere olduğu gibi em ekleri­ çalışma koşullarını düzeltmek amacıyla birlik­
nin karşılığı olarak para ödenmezdi. ler ve sendikalar kurmaya başladılar. Örgütlü
Ortaçağ kentlerinde kendi hesabına çalışan bir topluluğa bağlı işçiler, ücretler ve çalışma
terziler, ayakkabıcılar, mücevherciler, halıcı­ koşullarına ilişkin olarak işverenlerle yapılan
lar, bıçakçılar gibi zanaatçılar çalışma koşulla­ pazarlıklarda daha güçlü bir konum a sahip
rını düzenlemek amacıyla meslek birlikleri ya oldular (bak. SENDİKA).
da loncalar kurmuşlardı {bak. L o n c a ). Z ana­ 19. yüzyılda düşük maliyetlerle, büyük
atçılar hizmetleri ya da ürettikleri malların m iktarda mal üreten fabrika sistemi kesin
karşılığında para alırlardı. olarak yerleşti. Torna tezgâhı gibi metal ya da
Sanayi Devrim i’yle birlikte çalışma koşulla­ tahta eşyaya biçim verip işleyen makinelerin
rı değişti. Atölyeler ve fabrikalar kuruldu, keşfinin bu gelişmedeki payı büyüktür. Sana­
köm ür ocakları açıldı; kırsal bölgelerdeki yinin gelişmesi ve fabrikaların yaygınlaşma­
topraksız ve yoksul köylüler kentlere göç sıyla birlikte işgücünün uzmanlaşması gerekti;
ederek, buralarda çalışmaya başladılar. G ü­ işçiler arasında, yaptıkları işin niteliğine göre,
nün belirli saatlerindeki çalışmalarının karşılı­ nitelikli ve niteliksiz işçi gibi ayrımlar ortaya
ğı olarak işçilere ücret ödenmeye başlandı. çıktı.
18. yüzyılda, Sanayi Devrimi sırasında ve 20. yüzyılda bilgisayarların ve yeni teknolo­
sonrasında çok düşük ücretlerle çalıştırılan jilerin üretim e katılmasıyla, bir zamanlar
işçilerin çalışma koşulları çok kötüydü. Pa­ insanların çalıştırıldığı işlerin bir bölümünü
muklu dokum a fabrikalarında küçük çocuklar m akineler, robotlar ve bilgisayarlar yapmaya
ve kadınlar çok düşük ücretler karşılığında 12 başladı. Sanayinin yanı sıra bankacılık, sigor­
tacılık, turizm, eğitim ve sağlık gibi hizmet
veren işyerlerinin önemi arttı.

Çağdaş te k n o lo ji yen i iş alanları yara tm ıştır.
Ücret
Ü cret ya da maaş işverenlerin çalışma karşılı­
ğında işçilerine yapmış olduğu ödemedir.
Ü cretler para olarak ödenir, ama bazen başka
biçimlerde ödendiği de olur. Örneğin, işve­
renler işçilere ucuz konut sağlarsa, bu bir tür
ek ücret olarak kabul edilir.
Ü cretler işçi sendikaları ile işveren kuruluş­
ları arasında yapılan pazarlıklar sonucu sapta­
nır. Bazı ülkelerde hüküm etler asgari ücretle­
ri saptar. Emeklilik ya da sağlık sigortası için
yapılan ödem eler ile gelir vergisi, işçiye öde­
me yapılmadan, toplam ücret üzerinden kesil­
diği için, bir kişinin toplam geliri ile gerçekte
230 ÇALLI
Networkl Katalin A r keli
Boş işle r iş v e işçi b u lm a ku ru m la n aracılığıyla iş
arayanlara d u y u ru lu r.
eline geçen ücret arasında bir fark vardır
(bak. VERGİLER).
İşsizlik
Çalışabilir durum da olup çalışmak isteyen
ama iş bulamayan kimseye işsiz denir. Bunun
çok çeşitli nedenleri olabilir. Kişi aram akta
olduğu iş türü için uygun olmayabilir; eğitim
gördüğü meslek türü ya da sanayi, ekonomik
bir sıkıntı içinde olabilir; bunun da ötesinde,
çalışabilir nüfusa göre açık iş sayısı çok az
olabilir.
İşsizlik düzeyi ülkenin ekonomik durumu
ile yakından ilgilidir. Eğer bir ülkeye başka
ülkelerden gelen mallar o ülkenin, o daldaki
üretimini geriletiyorsa ya da o alanda fabrika­
ların kurulmasını engelliyorsa, bu durum iş­
sizlik yaratır. Bugün artık ülkelerin ekonom i­
leri ve çalışma yaşamları birbirine bağımlı
olduğundan, bir ülkenin ekonomisindeki dar­
boğazlar da öbür ülkeleri etkileyebilir ve
işsizliğe yol açabilir.
Günüm üzde işbölümünün artması ve yeni
teknolojilerin gelişmesiyle, yeni iş olanakları
doğm akta ve geleneksel yöntem lerle üretim
büyük bir hızla yok olm aktadır. Örneğin,
gazete sanayisinde bilgisayarlarla yazı dizmek
ve sayfa düzenlemek gibi yeni teknolojilerin
kullanılması daha önce hiç var olmayan bir­
çok yeni iş yaratmıştır. Am a yeni teknolojiler
aynı zam anda geleneksel yöntemlerle çalışan
sanayilerin gerilemesine ya da kapanmasına
yol açarak işsizliği de artırabilm ektedir (bak.
G azete ve G azetecîl İK; Y ayincilik ).
Ülkeler ekonomik durumlarının bir göster­
gesi olarak, yıllık işsizlik oranlarını saptar.
1985 için tahm in edilen işsizlik oranı, K anada’
da yüzde 11, A B D ’de yüzde 7, İngiltere’de
yüzde 13, Avustralya’da yüzde 8 ve Türkiye’
de yaklaşık yüzde 17’dir.
ÇALLI, İbrahim (1882-1960). Türk ressamla­
rının en ünlülerinden olan ve birçok büyük
ressamımızın yetişmesine katkısı bulunan İb­
rahim Çallı’nm doğum yeri Denizli’nin Çal
ilçesidir; bu nedenle Çallı İbrahim diye de
tanınır. Ç al’da başladığı ortaöğrenimini İz­
m ir’de tamamladı. Çocuk yaşta resme duydu­
ğu ilgiyi, bu yıllarda resim defterlerine karala­
m alar, resimler çizerek sürdürdü. Am a İzm ir’
de resim eğitimi için gerekli ortamı bulam a­
yacağını düşünerek 17 yaşındayken babasın­
dan kalma tarlayı sattı ve İstanbul’a okumaya
gitti.
İstanbul’a gelişinin ilk gününde kaldığı
otelde bütün parası çalınınca zor durum da
kalan Çallı, İzmir’e geri dönm ektense bir
kahvede çalışmayı yeğlemişti. Çok geçmeden
bulduğu adliye kâtipliği görevi sırasında ünlü
ressam Şeker Ahm ed Paşa’nm oğlu ile tanış­
ması yaşamını etkileyen iyi bir rastlantı oldu.
A rkadaş olduğu oğlunun aracılığıyla resimle­
rini Şeker Ahm ed Paşa’ya gösterebildi. Şeker
A hm ed Paşa Çallı’daki yeteneği görünce, o
zamanki adı Sanayi-i Nefise M ektebi olan
Güzel Sanatlar Akadem isi’ne (bugün M imar
Sinan Üniversitesi) girmesine yardımcı oldu.
Kâtipliğin yanı sıra resim öğrenimini de sür­
düren Çallı, 1906’da başladığı okulunu
1909’da bitirdi. 1910’da devletçe açılan bir
burs sınavını Çıplak A dam ve Harekât Ordu-
su n u n M uhafız A la yın d a n M aksud Çavuş
adlı tablolarıyla kazandı.
D aha sonra Paris’e giden Çallı’nın burada­
ki resim öğretm eni Fernand Corm on’du. Bu
öğretmeninden çok şey öğrendi, ama daha çok
İzlenimci ressamlara yakınlık duydu. İzlenim-
ciler’in etkisinde kalmasına karşın, bu akıma
da, daha sonra başka bir resim akımına da
tam olarak bağlanmadı. Resimdeki her yeni-

Ara Güler
Ressam İbrah im Çallı yen i b ir ressa m lar kuşağının
ye tişm e sin i sağlam ıştır.
likten bir şeyler öğrenm ek, esinlenmek için
Paris’te bolca sergi izledi. I. Dünya Savaşı
başladığında İstanbul’a dönen Çallı, bitirdiği
okula öğretm en olarak atandı. Emekli olduğu
1947’ye kadar bu görevde kaldı.
Çallı öğretmenliği sırasında da A vrupa’dan
dönen ressamlardan bilgi alıyor, resim alanın­
da batıdaki gelişmeleri yakından izlemeye
çalışıyordu. Atölyesi öğrencilerin sık sık uğra­
dığı, her tür resmin denendiği, resim konula­
rının tartışıldığı bir okul gibiydi. Çallı özgür
bir anlayışla, coşkulu kişiliğini dışa vuran
renklerle resim yapıyordu. Resimlerinde de­
sene pek önem vermese de renk uyumunu
önde tutuyordu. Parlak renkler kullanarak
rahat ve serbest fırça vuruşlarıyla görünüm ­
ler, portreler, çıplaklar (nü), çiçekler ve
meyveler çizdi. İstanbul’daki A dalar’da çam­
lar arasında gezinen kadınlar, İstanbul Boğazı
görünümleri, kadın portreleri, Türk resminde
ilk kez görülen çıplak kadın resimleri başlıca
konuları arasındaydı. Çallı, yaptığı bu resim­
lerde Türk resmine yepyeni ve canlı bir hava
kazandırdı. İstanbul’a göçmen olarak gelen
ÇAM 231
ünlü Rus ressamı Aleksis Griçenko ile arka­
daş olan Çallı ondan çok etkilendi ve İzle­
nimcilik yerine soyutlama tekniği kullanarak
“M evleviler” adlı bir dizi resim yaptı. Bu
resimlerinde deseni öne çıkaran belirgin renk­
ler kullandı.
İbrahim Çallı’nm resimleri arasında Lük-
semburg Bahçesi (1911), Türk Topçularının
Mevzie Girişi (1917), Tefli Kız (1923), Nü
Anadolu Yayıncılık Arşivi
İbrah im Ç allı'nın B ir Balo Gecesi adlı yapıtı.
(1923), İstiklal Savaşında Zeybekler (1923),
Mevleviler (1927), Boğaz adlı tabloları ile
A tatürk (1935), İnönü portreleri çok ünlüdür.
Ressamlığının yanı sıra sevimli ve şakacı
kişiliğiyle birçok fıkra ve anıya konu olan
Çallı, Şeref A kdik, Refik Epikm an, Saim
Ö zeren, Elif Naci, M ahmut Cüda, M uhittin
Sebati, Ali Çelebi, Zeki Kocamemi gibi bir
ressamlar kuşağının yetişmesini sağlamıştır.
ÇAM ağaçları, püsküle benzer dem etler oluş­
turan ve iki-üç yıl kadar yeşil kaldıktan sonra
kuruyup dökülen iğne gibi ince uzun yaprak­
ları ve kozalaklarıyla tanınır. Çam (Pinus)
türlerini de kapsayan bitkiler, iğneyapraklılar
ya da kozalaklılar denen ve çoğunluğu ağaç
olan büyük bir bitki grubu içinde çamgiller
adıyla bir familya oluşturur.
Çamın ve benzeri bitkilerin iğneyaprakları,
genellikle ikisi ya da üçü, bazen de daha çoğu
232 ÇAM

bir arada olmak üzere ağacın kısa sürgünleri­ Türkiye’deki orm anlarda en çok bulunan
nin ucunda oluşur. E nder olmakla birlikte tek çam türleri kara çam (Pinus nigra), sarı çam
yapraklı sürgünler de görülür. Ö teki kozalaklı ( Pinus sylvestris), kızıl çam (Pinus brutia),
bitkilerde olduğu gibi çamda da bitkinin H alep çamı (Pinus halepensis) ve fıstık çamı­
üremesini kozalaklar sağlar. Aynı ağaçta hem dır (Pinus pinea). Bu türlerin hepsinin kısa
erkek hem de dişi kozalaklar bulunur. Erkek sürgünleri iki yapraklıdır. Bir kara çam çeşidi
kozalaklar dişilere göre daha küçüktür. E r­ olan Toros kara çamı doğu ve güneydoğu
kek kozalağı oluşturan pulların her birinde dışında hemen her bölgede, genellikle başka
ikişer çiçektozu kesesi vardır. Dişi kozalaklar­ çam türleriyle karışık olarak bulunur. Batı
da ise her pulun altında ikişer tohumtaslağı A nadolu’nun dağlık bölgelerinde ise katışık­
bulunur. İlkbaharda ya da yaz başında kese­ sız orm anlar oluşturur. San çam özellikle
lerden çıkan çiçektozları rüzgârla çevreye Karadeniz Bölgesi’nde yaygındır. Kızıl çam
dağılır. Dişi kozalaklar açılarak çiçektozlarını ise Türkiye’de en geniş alanı kaplayan çam
alır. Asıl döllenme bir sçnraki ilkbaharda, türüdür. Gerçek yayılma alanı Akdeniz kıyı­
dişi kozalağın içinde gerçekleşir. Tohum ların ları olmakla birlikte Trakya ve Karadeniz’de
olgunlaşması ise iki ya da üç yıl sürer; de kendiliğinden yetişir. Halep çamı A dana
tohum lar olgunlaşırken dişi kozalaklar da yakınında çok küçük bir alanda kızıl çamlarla
odun gibi sertleşir. Sertleşip olgunlaşan koza­ karışık olarak bulunur. Fıstık çamı ise A kde­
niz çevresinde, Bergam a, Aydın ve M uğla’da
yaygındır. Ayrıca Karadeniz kıyılarında da
bulunur.
Çam ağacının değeri öncelikle, kullanışlı
kerestesinden ve kâğıt yapımında kullanılan
selülozun kaynağı oluşundan gelir. Kuzey
A m erika’ya özgü Veymut çamının (Pinus
strobus) kerestesi özellikle evlerin iç bölümle­
rinde ve mobilya yapımında kullanılır. Cali­
fornia kıyı şeridinin yerli bitkilerinden olan
M onterey çamı (Pinus radiata) A vustralya’da
ticari amaçla yetiştirilen çam türlerinin başın­
da gelir. Avustralya’da iğneyapraklı ağaçlarm
başka cins ve türleri bulunmakla birlikte,
kıtanın yerlisi olan çam türü yoktur. A vrupa’
nın en değerli kerestelik ağaçlarından biri
lakların pulları açılır ve bazı türlerde kanatlı olan sarı çam İskandinav ülkelerinde ve
olan tohum lar rüzgârın etkisi ile çevreye SSCB’de geniş çapta yetiştirilir. Bu türün
dağılır. Bazı türlerde ise kozalaklar çürüye­ kerestesi inşaat işlerinde kullanılır ve tele­
rek, yanarak ya da hayvanlarca açılır. fon direği yapılır. Ayrıca tren yollarının ah­
Çamların 100 kadar türü bilinmektedir. Bu şap bölümlerinde de bu çamın kerestesi kulla­
türler kuzey yarıkürenin serin bölgelerinin ve nılır.
tropik kuşağın kuzey kesimlerindeki dağların Çam ağaçlarının kabuklarından sızan reçi­
yerlisi olan herdemyeşil bitkilerdir. Aslında ne, çamın m antar hastalıklarından ve zararlı
bütün iğneyapraklılar gibi çamlar da solan böceklerin saldırısından korunm ak için üretti­
yapraklarını dökerek yeni yapraklar verir. ği, antiseptik etkili bir savunma aracıdır.
A ncak bu bitkilerin bütün yaprakları aynı Reçineden boya ve vernik gibi yararlı ürünler
anda dökülmediğinden tümüyle yapraksız elde edilir. A vrupa’da üretilen reçine ve
kalmazlar. Çok dayanıklı bir bitki olan çam terebentinin büyük bir bölümü uzun ve sert
besince fakir topraklarda, kışın şiddetli don, yaprakları, üç-dört tanesi bir arada ve her biri
yazın da kuraklık görülen yörelerde bile 15 cm kadar uzunlukta kozalakları olan sahil
yetişebilir. çamından (Pinus pinaster) çıkarılır. Ağacın

kabuklarında açılan kesiklerden reçine yavaş
yavaş sızar. D aha sonra kabuklar şeritler
halinde kesilip çıkarılır; çıplak kalan yerlerin
altına özel çömlekler bağlanarak ağaçtan sı­
zan reçine toplanır (bak. BOYA VE CİLA; R E ­
ÇİNE).
Bazı çamların iri ve tatlı tohumları hayvan­
lar tarafından yenirken çevreye dağılırlar;
böylece bitkinin üremesi sağlanır. Bu türlerin
tohum ları insanlarca da toplanıp kullanılır.
Örneğin Akdeniz çevresine özgü fıstık çamı­
nın tohum ları “çamfıstığı” adıyla bildiğimiz ve
yem eklerde, tatlılarda kullandığımız yağlı to ­
humlardır.
G erçek çamlar dışında, aynı familyalarda
yer alan bazı iğneyapraklılara da japonçamı,
japonşemsiyeçamı gibi adlar verilir.
ÇAM AŞIR Y IKAM A. Biriken kirli çamaşırlar
her evde sorun yaratır. Giysi, çarşaf ve örtü
gibi şeylerin giyilmekten ve kullanılmaktan
ötürü m ikrop yuvası olmalarının önüne geç­
mek için temiz tutulm aları gerekir. Çamaşır
makinesinin olmadığı dönemde çamaşırlar ya
elde yıkanır ya da ücret karşılığında başkaları­
na yıkatılırdı.
Eskiden çamaşırların yıkanması bir ön ha­
zırlık gerektirirdi. Çok kirli çamaşırlar gece­
den ıslatılır, sabah ateş yakılarak kazanda su
kaynatılır, renkliler ile beyazlar ayrılır, sa­
bunla çitileyerek yıkanır, beyazlar sodalı suda
kaynatıldıktan sonra bol suyla durulanır, sıkı­
lır ve kurumaları için açık havaya asılır ya da
içerde ateşin başına serilirdi. Bu güç ve
yorucu işlemden sonra kuruyan çamaşırlar,
içine kor konarak ısıtılan bir ütüyle ütülenir-
di. Yıkanmaya uygun olmayan giysiler ise
fırçalanarak ya da dövülerek temizlenirdi.
Günüm üzde elektrikli çamaşır makineleriy­
le yıkama işlemi daha az zaman ve enerji
harcayarak yapılmaktadır. Kimya sanayisinin
ürettiği temizleme tozları, beyazlatıcı çamaşır
suları, yumuşatıcılar ve parlatıcıların çoğu,
çevreye zararlı m addeler içermelerine karşın,
yıkama işlemine büyük kolaylıklar sağlarlar.
Ayrıca ütü yapmak da elektrikli ve buharlı
ütüler sayesinde eskisi kadar yorucu ve güç
bir iş olmaktan çıkmıştır. Öte yandan, kırışma­
yan kum aşlar ütülem e işlemini hem en hemen
ortadan kaldırmıştır.
ÇAMAŞIR YIKAMA 233
Çamaşır Makineleri
İlk çamaşır m akinelerinde sabunlu suyu ve
çamaşırı hareket ettiren bir “çalkalayıcı” var­
dı. D urulam a için önce m akine boşaltılır,
sonra yeniden temiz suyla doldurulurdu. D a­
ha sonra çamaşırlar makinenin üst bölümüne
yerleştirilmiş, merdane denilen iki silindir
arasından geçirilerek sıkılırdı. M erdaneleri
döndürm ek için makineye bağlı bir kolu
çevirmek gerekirdi.
Çamaşır m akinelerinde ilk önemli gelişme
elektrikle kendi kendine işleyen m erdaneler
oldu. Çamaşır makinelerinin bu ilk m odelle­
rindeki çalkalayıcı suyu ve çamaşırları tek
yönde çevirerek dönüyordu. Tek yönlü dönü­
şün yarattığı m erkezkaç kuvveti çamaşırlarla
birlikte kirlerin de kazan duvarına yapışması­
na neden oluyordu. 1863’te A B D ’li Ham ilton
E. Smith çift yönlü hareket edebilen döner
kazanlı çamaşır makinesini geliştirdi. Bu ma­
kine çamaşırları köpüklü suyla birlikte sürekli
altüst ederek kirlerin kazan duvarına ya da
çamaşırlara yapışmasını engelledi. D aha son­
raki aşam ada kazanın hızla dönmesi, m erkez­
kaç kuvvetiyle kirli suyun dışarı atılmasını
sağladı. Günüm üzde kullanılan çamaşır maki­
neleri, çamaşırları kuru ve sıcak havadan
geçirerek kurutm a işlemini de gerçekleştirir.
Çamaşırın türüne göre değişik yıkama prog­
ram larına ayarlanabilen otom atik çamaşır
makineleri yıkama işlemine büyük bir kolay­
lık getirmiştir.
Avrupa ülkelerinde ve A B D ’de, makinesi
olmayanların çamaşırlarını yıkayabilmeleri
için çam aşırhaneler vardır.
Kuru Temizleme
Kuru temizleme sanayisi 19. yüzyılda başladı.
Bir söylentiye göre bir Fransız denizci tere­
bentin fıçısına düşmüş ve daha sonra giysileri
kuruduğunda bütün kirlerin yok olduğunu
görmüştü. Bu olayla terebentinin leke çıkarıcı
özelliği keşfedilmiş ve bu madde temizlik
amacıyla kullanılmaya başlanmıştı. D aha son­
raları kuru temizleme için başka leke çözücü­
ler geliştirildiyse de, bu maddelerin çoğunun
yanıcı ve dum anlarının zehirli oluşu çevre ve
insan sağlığı için zararlıdır.
Çağdaş kuru temizleme işleminde genellik­
le petrol türevleri ya da yapay kimyasal
234 ÇAMAŞIR YIKAMA

y m ^ -r'fc.—

Üstte: Eski Mısır'da çamaşır yıkama yöntem ini

gösteren bir resim. Altta: 19. yüzyılda kullanılan
tahta kazanlı ilkel çamaşır makinesi. Sağda: Orta
Amerika'daki Belize'de, ırmak kıyısındaki kayalarda
çamaşır yıkayan kadınlar.

(Üstte) American Institute o f Laundering; (altta) Bettman

Archive: (sağda) Paul Conklin/Pix from Publix

Electrolux-Wascator

Bir çamaşırhanede,
madeni parayla işleyen
otom atik çamaşır
yıkama (solda) ve
kurutma makineleri
(sağda).
 ÇAN 235

çözücüler kullanılır. Petrollü çözücüler çam a­ çanların en temel ve yaygın olan kullanım
şır makinesi gibi açık bir m akinede kullanıla­ biçimi işaret verm edir. Saat başlarını belirt­
bilir; ama yapay çözücüler açık havada hızla me, yas ve şenlikleri duyurma, tapınmaya
buharlaştığından, olası tehlikelere karşı, ka­ çağırma, tehlikeyi haber verme amacıyla kul­
palı ve hava geçirmeyen m akinelerde kullanıl­ lanılırlar. Sahipleri izlerini bulsun diye hay­
malıdır. Temizlenecek parçalar kumaşlarına vanların boynuna asılan çanların yanı sıra,
ve renklerine göre ayrılır. Temizleme işlemi işaret verme amacıyla ulaşım araçlarında kul­
yıkama ve durulam a gibidir, ama su yerine lanılan çanlar da vardır. Gem ilerde çan, bir
yapay çözücü kullanılır. Çözücü çabuk buhar­ başka adıyla kam pana, saati ve nöbet değişik­
laştığı için bu yöntemle yapılan temizleme liklerini haber vermek için kullanılır.
işlemine “kuru tem izleme” adı verilmiştir. Kilise ve kızak çanlarında ses, çanın içinde­
Tem izlem eden sonra giysiler buharla ütü­ ki çan topuzunun çanın içine vurmasıyla elde
lenir. edilir. Çıngırak adı verilen küçük çanlarda,
çan topuzu yerine ufak metal parçaları ya da
ÇAMUKA bak. G ü m ü ş b a l i ğ i v e Ç a m u k a . saçma kullanılır. Çin’deki kimi çanlarda da,
çekiç ya da tokm akla çanın dış yüzeyine vuru­
ÇAN, genellikle m etalden, bazen de tahta, larak ses elde edilir. Çan yapımında çoğun­
boynuz, cam ve kilden yapılan, sallandığında lukla bakır, tunç, gümüş ya da demir gibi m e­
ya da kenarına vurulduğunda çınlayan içi boş taller kullanılır.
bir kaptır. Çanlara eskiçağlardan bu yana her Çanlar toparlak ya da yum urta biçiminde,
uygarlıkta rastlanır. Pek çok çeşidi bulunan kesiti ise yuvarlak, dikdörtgen ya da çokgen
çanlar değişik amaçlarla kullanılır ve kulla­ olabilir. Batıda yaygın olan, lale biçimindeki
nıldıkları amaca uygun biçimler alır. çanlardır. Çeşitli kültürlerde çanların süslen­
Eskiçağlarda çanların özel güçleri olduğu­ mesine özen gösterilmiş, çan süslerinde sim­
na, tanrılara seslenmeye, büyü yapmaya ve gesel öğelere yer verilmiştir.
bozmaya, kötü ruhları kovmaya, yağmur yağ­ Çanlar boyutlarına göre değişik sesler çı­
dırmaya yaradığına inanılırdı. Günüm üzde karır. En büyük çan en kalın sesi verir. Farklı

S. S. Sarna

Hindistan'da günlük
yaşamda çok çeşitli çanlar
kullanılır. Ust sıra, soldan
sağa: Deve çanı, sucu çanı,
kutsal inek çanı, Hindu
tapınağı çanı. Orta sıra:
Hint fakiri çanı, fil çanı, tek
atlı ya da iki tekerlekli
araba çanı. Alt sıra: Tatlıcı
çanı, düğün çanı, öküz
çanı.
236 ÇAN
>■«:{
sesler çıkaran çanlarla oluşturulmuş “çan
sistemi”nden elde edilen toplu çan sesi ile
müzik yapılabilir. Bir çan sisteminde genellik­
le 5 ile 12 arasında değişen sayıda çan
bulunur. Çan sistemi ile müzik yapabilme
beceri gerektiren bir sanattır.
Çan tokm aklarına bağlı tahta kaldıraçları
ve pedalları bulunan ve bir klavye aracılığı ile
çalman kariyon adlı çalgı en az 23 çandan
oluşur. Genellikle bir kuleye yerleştirilen
kanyonların en ünlülerinden biri Belçika’daki
Bruges’tedir. 17. yüzyılda Flaman çan dö­
kümcüleri kariyon sanatını doruk noktasına
ulaştırdılar. 74 çandan yapılmış 92 ton ağırlı­
ğındaki dünyanın en büyük kariyonu New
Y ork’da Riverside Kilisesi’nde bulunan
Laura Spelman Rockefeller A nıtı’ndadır.
Çanlar Nasıl Yapılır?
Müzik aletlerinin en eskilerinden biri olan
çanlar, yaklaşık 4.000 yıl öncesindeki
Whitechapel Bell Foundry Ltd.
Çan yapımında, önce iç ve dış yüzeyler için birer
kalıp hazırlanır (sol üstte). Kalıplar arada boşluk
bırakılarak üst üste yerle ştirilir (üstte). Arada kalan
.boşluğa eriyik durum da bulunan metal alaşımı
boşaltılır (solcja).
Tunç Çağı’ndan bu yana döküm yöntemiyle
yapıldı. Çan döküm ü günümüzde de önemini
korum aktadır. Döküm için çanın boyutlarına
göre bir kalıp hazırlanır. Çanın alması istenen
biçime göre hazırlanan bu kalıbın dış yüzeyi
kum ya da harçla kaplanır. Kalıbın çevresine,
çanın kalınlığını oluşturacak biçimde bir boş­
luk bırakarak kubbe biçiminde ikinci bir kalıp
yerleştirilir. Eriyik durumdaki metal alaşımı
aradaki boşluğa dökülür. Çan döküm ünde
genellikle bir bakır ve kalay alaşımı olan tunç
kullanılır. Çanın çatlamasını önlemek için
metalin soğuma süreci sürekli denetlenir.
Büyük boyutlu çanların soğuması iki hafta
sürebilir. Çan soğuduktan sonra kalıp kırıla­
rak yüzeydeki ve içindeki pürüzler temizlenir;
döndüre döndüre iç yüzeyi kesici aletlerle in­
celtilerek çandan istenilen tını elde edilir. Çan
daha sonra cilalanır.
İlk çanlar Tunç Çağı’nda yapılmıştı. T ari­
hin en usta çan yapımcıları,* İÖ 1000’lerde
 ÇANAK ÇÖMLEK 237

değişik renklerdeki çam urlarla yapılıyordu.

Önceleri kuruması için güneşe bırakılan çöm­
lekler, daha sonra ilkel fırınlarda pişirilmeye
başlandı. Yüksek ısıda pişirmek çömleklerin
sert ve suya dayanıklı olmasını sağlıyordu.
Çanak çömlek yapımındaki ilk önemli ge­
lişmelerden biri çömlekçi çarkıdır. Çömlekçi
"çarkının ilk kez ne zaman kullanıldığı bilin­
m em ektedir. Yapılan eşyanın biçimlendiril-
mesinde çok önemli bir araç olan çark
daire biçimli yatay bir tabla ile bunun m erke­
zinden geçirilen bir milden oluşur. Önceleri
elle çevrilen çark zamanla, milin alt ucuna
yerleştirilen ikinci bir tabla aracılığıyla ayakla
döndürülm eye başlandı. Böylece her iki elini
kullanabilen çömlekçi daha güzel biçimli
eşya yapmaya başladı. Günüm üzde elektrikle
çalışan çarklar kullanılmaktadır. Çark üzerin­
de biçimlendirilen çanak çömlek kurumaya
bırakılır. İlkel yöntem de pişirme işlemi ateşe
tutularak yapılırken, zamanla tuğla ocağı
olarak bilinen fırınlar kullanılmaya başlandı.
Günüm üzde kullanılan fırınlar gaz ve elek­
yaşamış olan Çinliler’dir. Rom a dönemi çan­ trikle çalışmaktadır. Eskiçağlarda çanak çöm­
ları perçinlenmiş dövme dem irden yapılırdı. lek fırınlansa da, gözenekleri yok olmadığın­
A vrupa’da sonraki birkaç yüzyıl boyunca dan içindeki sıvıyı uzun süre tutam ıyor ve
unutulan çan yapımı sanatı, İS 8. yüzyılda sızdırıyordu. Zam anla sırlama tekniği gelişti­
keşişler tarafından yeniden keşfedildi. A vru­ rildi. Sırlama, çanak çömleğin ince bir cam
pa’nın en usta- çan dökümcüleri, ses akordu­ katm anıyla kaplanm asıdır. Sırlama işleminde
nun inceliklerini ilk önce öğrenerek geliştiren ilk kullanılan m addelerden biri kurşun sülfür­
Belçikalılar ve HollandalIlar oldu. dür. İçine renk katılan sır çömleğin daha
Günüm üze kadar yapılmış olan çanların en çekici olmasını da sağlar.
büyüğü M oskova’daki Çar Çam ’dır. Boyu
5,8 m etre, ağırlığı ise 196 tondan fazladır. Çanak Çömlekçiliğin Gelişimi
Hâlâ kullanılm akta olan en büyük çan ise Bilinen en eski çanak çömlekler, A nadolu’da
Birmanya’da bulunan 90,6 ton ağırlığındaki Çatalhöyük’te bulunmuştur. Bunlar yaklaşık
Mingun Çanı’dır. 9.000 y ıl' öncesinden kalmadır. Buluntular
arasında pişmiş topraktan tanrı ve insan
ÇANAK ÇÖMLEK. Kilin suyla karıştırılmasıy­ heykelciklerinin yanı sıra, kilden yuvarlana­
la oluşan çamurdan yapılan süs ve kullanım rak yapılan bantların halka biçiminde üst
eşyasının, yüksek ısılı fırınlarda sertleştirilme- üste konmasıyla oluşmuş çömlekler de vardır
siyle çanak çömlek elde edilir. (bak. Ç a t a l h ü YÜ k ) . Eski Yunanlılar’dan gü­
İlk çanak çömlekler elle biçimlendirilirdi. nümüze kalan çanak çömleklerin üzerindeki
Çam ur avuç içinde yılan gibi upuzun yuvarla­ süslemeler çok güzeldir. Eski Yunanlılar ça­
nır; halkalar oluşturacak biçimde dolana do­ nak çömleklerini sır yerine özel bir çamur
lana üst üste konarak kaplar yapılırdı. Islak alaşımı ile kaplarlardı. Çanak çömlek çamu­
çamurun üstüne parm ak basılarak, daha son­ runda bulunan demir oksidin harlı ateşte
raları ip ve hasır bastırarak süslemeler yapılır­ kırmızıya, isli ateşte ise siyaha dönüşme
dı. En çok rastlanan bezem elerden biri de özelliğinden yararlanan Yunanlılar, vazoları­
kazıma ve kabartmaydı. Renklendirm e ise nı bu renklerle süslemişlerdir.
238 ÇANAK ÇÖMLEK

Victoria and Albert Museum Anadolu Yayıncılık Arşivi

Delft kentinde mine işi yapılm ış beyaz Japon
porseleni vazo, Hollanda; 1730.

17. yüzyıl İznik vazosu.

Anadolu Yayıncılık Arşivi Victoria ana A lb e rt M useum

İÖ 6. yüzyıl amforası (Çandarlı). Yaklaşık 1700'de yapılan Japon tabağı.
 ÇANAK ÇÖMLEK 239

Victoria and A l bert Museum

Rockvvood vazosu, Ohio, ABD; 1900.
. . . . . . ■ w : . Hastings Museum
Av sahnelerinin yer aldığı Italyan majolika tabağı,
Modena; 1594.

Victoria and Albert Museum

Solda: Medici atölyelerinde

yapılmış porselen kap,
Floransa İtalya; 1580. Ü stte:
Thomas Toft'un yaptığı bir
tabak, İngiltere; 1685.

Anadolu Yayıncılık Arşivi

Üstte: İÖ 16.-15. yüzyıl Hitit çanak çömleği. Sağda:

Frig dönem inden kalma uzun emzikli kap. Anadolu Yayıncılık Arşivi
240 ÇANAK ÇÖMLEK

Eskiçağlarda M ezopotam ya, Suriye ve

İran ’da yaşayanlar çanak çömlek yapımında
oldukça ileriydiler. Sözgelimi, sırın kalay
oksit ile karıştırıldığında beyaza dönüşerek
saydamlığını yitirdiği; buna karşılık bakır ya
da gümüşle karıştırılarak ısıtıldığında metal
görünümü kazandığım biliyorlardı. Magripli-
ler bu bilgileri İS 8. yüzyılda İspanya yoluyla
A vrupa’ya ulaştırdılar (bak. MAGRİPLİLER).
İspanyol çömlekleri gemilerle İtalya’ya götü­
rüldü. Çömleklerin M ayorka A dası’ndan ge­
tirildiğini sanan İtalyan tüccarlar bunlara ma-
jolika (ya da maiolika) adını verdiler. 18. yüz­
yılda Faenza’da yapılan kalay sırlı sera­
mikler bütün dünyada ün saldı. Fransızlar bu
seram iklere fayans (faience) adını verdiler.
En ünlü sferamik çeşitlerinden bir başkası da
H ollanda’da yapılan Delft seramiğidir. Bu
seram ikler 1700’lerde İngiltere’ye götürüldü.
Çanak çömlek yapımında A vrupalılar’dan
çok daha önde olan Çinliler, ısıtıldığında
beyaza dönüşen bir çamur kullanıyorlardı. Bu
özel çamur kaolin ya da Çin çamuru adıyla
tanındı. Çinliler’in bulduğu, petuntse ya da
feldispat adıyla bilinen bir başka çamur türü, Wedgwood

düşük ısıda fırınlandığında, saydamlaşarak
camsı bir görünüm alıyordu. Kaolin ve pe­
tuntse ile yapılan çanak çömleğe porselen adı
verildi. Çin porselenleri, yapıldıkları dönem ­
de ülkeyi yöneten hanedanın adıyla anılırdı.
Bunlardan en ünlüleri Tang, Sung ve Ming
porselenleridir.
Avrupa’ya ulaşan Çin porselenleri büyük hay­
ranlıkla karşılandı. Avrupalı çanak çömlek ya­
pımcıları Çin porselenini taklit etmeyi de­
nediler. 1675’te -Fransız çanak çömlek yapım­
cıları bildikleri tek saydam malzeme olan
cama kalay oksit katarak porselene benzeyen
ama yeterince saydam olmayan kaplar yaptı­
lar. Bu yöntemle yapılan porselene yapay ya
da yumuşak porselen adı verilir. Bu türün en
ünlüsü Sevr (Sevres) porselenleridir. 1710’da
Alm anya’da M eissen’de, yumuşak porselen
ham uruna cam yerine feldispat katarak, Çin
porselenine benzeyen sert porselen elde
edildi.
18. yüzyılda İngiltere’de, Çin’den gelen sert
seram ikler kopya edilmeye başlandı. Josiah
W edgwood adlı bir İngiliz siyah ve beyaz
renkli seram ikler üretm eyi başardı. 19. yüzyıl
Bir çanak çömlek atölyesinde hamur, yapılacak
eşyanın büyüklüğüne göre, eşit parçalara ayrılır.
Örneğin bir kâse yapılacaksa, kâsenin dış yüzeyine
göre b içim lendirilm iş olan kalıba bu parçalar birer
birer atılır. Profil adı verilen metal kol hızla dönmekte
olan kalıbın içine in d irilir. Bu işlem çamurun
açılmasını ve kalıba göre biçim lenm esini sağlar.
Daha sonra kurutma, pişirm e ve bezeme işlem lerine
geçilir.
başlarında geliştirilen bir tür gözeneksiz sert
seramik Chelsea, Bow W orcester, Coalport,
Lowestoft ve D erby’deki fabrikalarda üretil­
meye başlandı.
A vrupa’da günlük kullanım için üretilen
testi, çanak ve bardakların renklendirilmesin-
de daha çok yeşil, kahverengi ve gri gibi
renkler kullanılıyordu. A lm anya’daki çanak
çömlek yapımcıları pişirme işlemi sırasında
fırına kürek dolusu tuz atarak yeni bir sırlama
yöntemi keşfettiler. “Tuzlu sır” olarak bilinen
bu yöntem 17. yüzyılda İngiltere’de Stafford-
shire’de uygulanmaya başlandı. Çin porsele­
ninin kalitesine ulaşılamadıysa da, Stafford-
shire dünyanın en büyük çanak çömlek m er­
kezlerinden biri durum una geldi (bak. KA­
OLİN).

Çanak Çömlek Yapımının Aşamaları
Kilin suyla karıştırılmasından oluşan çamura
çanak çömlekçilikte ham ur adı verilir. Ça­
m urlar kullanılan kilin yapısına ve pişirme
ısılarına karşı gösterdikleri tepkilere bağlı
olarak değişik özellikler taşır. Çanak çömlek
yapımında ilk basam ak, türü ne olursa olsun
biçimlendirilecek çamurun çakıl ya da demir
oksit gibi yabancı m addelerden arındırılması­
dır. Çanak çömlek ham urunun ana malzemesi
kil, feldispat, kuvars, kum ve çakmaktaşıdır.
Porselen ham uru ise kaolin, feldispat, çak­
maktaşı ve kuvars karışımından elde edilir.
Daha camsı ve parlak görünüm ü olan ince
porselen için bu karışıma kemik külü, beyaz­
latıcı olarak da kobalt oksidi eklenir. Hazırla­
nan sulu karışım sık gözenekli elekten geçiri­
lerek kaba taneciklerden temizlenir. D aha
sonra macun kıvamına gelene kadar yoğrula­
rak sıkıştırılır. H am urun içine yaklaşık
1.200°C’de camlaşan başka m addeler katıla­
rak fırınlanırsa, su sızdırmayan gözeneksiz
seramik elde edilir (bak. SERAMİK).
Biçimlendirme aşamasında değişik yöntem ­
ler uygulanır. Çok sayıda çanak çömlek üreti­
ÇANAK ÇÖMLEK 241
mi için tabak gibi düz parçalar, çömlekçi çarkı
yerine, ona benzeyen bir makineyle biçimlen­
dirilir. H am ur yassıltılarak ters duran tabak
biçiminde hazırlanmış alçı kalıba bastırılır.
Sonra kalıp, döner tabla üzerine düz olarak
yerleştirilir; tablanın üzerinde bulunan ikinci
bir kalıp, tabla döndükçe tabağın alt tarafının
biçimlenmesini sağlar.
Bir başka yöntem de, Paris sıvası denilen
alçıdan yapılan kalıpların kullanıldığı kalıba
dökm e yöntemidir. Birkaç parçadan yapılmış
olan kalıp, fırınlamadan sonra çanak çömle­
ğin kalıptan ayrılabilmesini sağlar. Kalıp sıvı
çamurla doldurulur. Suyu sızdıran bir m adde
olan alçı, çamurun suyunu em erek katılaşm a­
sını sağlar. Katılaşan çamur kalıbın biçimini
alır. Kalıbın ortasına biriken su boşaltılarak,
çamurun yeterince sertleşmesi beklenir; sonra
da kalıptan ayrılır.
Çanak çömlekler biçimlendirme aşamasın­
dan sonra kurutm a odasında iyice kurutulur.
D aha sonra geniş ve derin küvetlere yerleşti­
rilerek fırına verilir. Isı ayarı çamurun türüne
göre yapılır. Ev eşyası olarak yapılan çanak
çömlek 1.000°C’de, dah^ sert ve su geçirmez
özelliği olanlar 1.400°C’de bir ile üç gün
arasında pişirilir. Yüksek ısıda çamur zerrele­
ri birbirleriyle kaynaşır; bu da ham urun sert­
leşmesini sağlar. Çöm lekler, fırın soğuyana
kadar içinde bekletilir.
Sırlama aşamasında önce sır eriyiği hazırla­
nır. Sır, çakmaktaşı, feldispat ve kurşun oksit
gibi camsı m addelerden yapılır. Toz gibi
inceltilen bu m addeler suyla karıştırılarak
büyük teknelere boşaltılır. Pişirilmiş olan
çanak çömlek bu eriyiğin içine daldırılır.
Sırlama işleminde, püskürtm e, fırçalama ya
da eriyiğin çanak çömleğin üzerine dökülerek
yapıldığı kaplam a yöntemi de uygulanır. Sır­
lanan parça daha özel bir fırına yerleştirilir.
Sır bu fırında eriyerek ince, camsı bir tabaka­
ya dönüşür.
Renklendirm e işlemi önceleri kilin doğal
olarak içerdiği oksitlerle sınırlıyken, zamanla
değişik yollarla yeni oksitler üretilmiş ya da
aynı oksite değişik ısılar uygulanarak renklen­
dirme işlemi geliştirilmiştir. Örneğin bakır
oksit, değişik ısılar altında mavi, yeşil, kırmızı
ya da m or renge dönüşebilmektedir.
Bezeme türleri çok çeşitlidir. Boya, çanak
242 ÇANAKKALE
çömleklerin bezenm esinde çok eski zam anlar­
dan beri kullanılagelmiştir. Boyam adan baş­
ka, kabartm a, m ine, kazıma, astar, oyma gibi
bezem eler vardır (bak. M İN E ). Bezeme sırlan­
mamış, sırlanmış ama fırınlanmamış ya da
sırlama ve fırınlama işlemi bitirilmiş çanak
çömleğe uygulanabilir. Fırınlama sonrasında
yapılırsa, üçüncü bir fırınlama işlemi daha
gerekir. R enkler, fırınlama işlemi sırasında
değişebildiklerinden özenle seçilmelidir.
ÇANAKKALE ili, boğaz oluşturacak biçimde
karşılıklı yer alan iki yarımadayı kaplayan ve
iki denize kıyısı olan topraklarıyla konumu
bakım ından İstanbul iline benzer. İstanbul
gibi hem A vrupa, hem de Asya kıtasında
toprakları olan Çanakkale, coğrafya yönün­
den olduğu kadar tarih açısından da önemli
bir yerdir. Eskiçağların ünlü Truva Savaşı ve
20. yüzyılın başlarındaki Çanakkale Savaşları
bu topraklar üzerinde olmuştur (bak. Ç A N A K ­
KALE SAVAŞLARI; T r u v a S a v a ş i ) . A sya’daki ya
da Anadolu yakasındaki topraklarının büyük
bölümü Biga Yarımadası, A vrupa’daki ya da
Rumeli yakasındaki topraklarının büyük bö­
lümü de Gelibolu Yarım adası’ndadır. G elibo­
lu ve Biga yarım adalarını, M arm ara’yı Ege’ye
bağlayan Çanakkale Boğazı ayırır (bak. Ç A ­
NAKKALE B o ğ a z i ) . Türkiye’nin en büyük adası
olan G ökçeada (İmroz) Çanakkale ilinin sı­
nırları içinde yer alır. G ökçeada’daki Avlaka
Burnu ise Türkiye’nin en batı noktasıdır.
Doğal Yapı
İlin Anadolu yakasındaki topraklarını Biga
Dağları engebelendirir. Genellikle yayla gö­
rünüm ünde ve pek yüksek olmayan düzlük­
lerden oluşan Biga Y anm adası’nın iç kesimin­
de yer alan bu dağların başlıcaları Kayalı ve
Şap dağlarıdır. Güneyde Kaz Dağı’nın batıya
ve kuzeye doğru alçalıp dalgalı düzlüklere
dönüşen uzantıları, yarımadanın güneybatı
ucundaki Baba B urnu’na ve ilin güney kesi­
mine kadar uzanır. Biga Y anm adası’nın akar­
suları Kumkale yakınında Çanakkale Boğazı’
na dökülen ve Eski M enderes Çayı olarak da
bilinen Kara M enderes Çayı, il sınırlarının
dışına çıkarak M arm ara Denizi’ne dökülen
Gönen Çayı, Karabiga yakınında gene aynı
denize dökülen Kocabaş Çayı’dır. Biga Ya­
rım adasının M arm ara Denizi, Çanakkale Bo­
ğazı ve batıdaki Ege Denizi kıyıları oldukça
düzlük ve ovalıktır. Güneyde Yunanistan
sınırları içinde kalan Midilli Adası ile yarım­
adayı birbirinden ayıran Müsellim Boğazı’na
bakan Edrem it Körfezi kıyıları dik olduğun­
dan buradaki kıyı şeridi oldukça dardır. Kara
M enderes ve Kocabaş çaylarının oluşturduk­
ları delta ovaları ile Ezine-Bayramiç Ovası,
Çanakkale ilinin başlıca verimli tarım alanla­
rıdır.
ÇANAKKALE İLİNE İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 9.737 km2.
NÜFUS: 417.121 (1985).
İL TRAFİK NO: 17.
İLÇELER: Çanakkale (merkez), Ayvacık, Bayramiç( Biga,
Bozcaada, Çan, Eceabat, Ezine, Gelibolu, İmroz,
Lâpseki, Yenice.
İLGİ ÇEKİCİ YERLER: Gelibolu Yarımadası Tarihi Milli
Parkı; Truva, Assos, Abydos, Ophrynion, Sigeion ve
Sestos kalıntıları; Çanakkale Arkeoloji Müzesi, Ça­
nakkale Askeri Müzesi, Çamyayla Atatürk Müzesi,
Çanakkale Şehitleri Anıtı ve Harp Hatıraları Müzesi,
Truva Müzesi, Avustralya, İngiliz, Yeni Zelanda
anıtları ve şehitlikleri; Kestanbolu, Tepeköy, Külcü­
ler, Çan kaplıcaları; Kirazlı ve Balaban madensuları;
Kale-i Sultaniye; Köprülü Mehmed Paşa, Sefer Şah,
Yazıcıoğlu, Bolayır Gazi Süleyman Paşa, Lâpseki
Süleyman Paşa, Umurbey Hüdvendigâr camileri,
Gelibolu Ulucamisi (Hüdavendigâr Camisi); Bolayır
Namık Kemal Mezarı.
Çanakkale ilinin Trakya yakasındaki top­
raklarının kuzey bölümünü Koru Dağı enge­
belendirir. Gelibolu Yarım adası, kuzeybatı­
daki dağlık alandan ve Çanakkale Boğazı
yakınındaki küçük akarsu vadileriyle yarılmış
JEKIRDAl
EDİRNE
MARMAHA
Semadırek Adası DENİZİ
Saros Körfezi
iELİBOLU
Gökçeada
^ ------ — E C E A B
ÇANAKKALE
B O ZC AA D A
YENİCE
EGE DENİZİ
AYVACIK
B ALIK ESİR
Edremit Körfezi
 ÇANAKKALE 243

yayla görünüm ündeki dalgalı düzlüklerden Tarih

oluşur. Bu dağlık alandaki başlıca doruklar
Köm ürtepe ile Yeşiltepe’dir. Koru Dağı’nın
güneyindeki Kadıköy Ovası olarak da bilinen
Evreşe Ovası, bu kesimin başlıca tarım ala­
nıdır.
Çanakkale ili sınırları içindeki en önemli
adalar İmroz ilçesi toprakları içinde kalan
Gökçeada ile Bozcaada’dır.
Anadolu Yayıncılık Arşivi
Çanakkale ili birçok uygarlığa beşiklik etmiş,
yöreye yerleşmek için gelenler olduğu gibi
istila amacıyla gelenler de olmuştur. M itoloji­
de Hellespontos adıyla anılan Çanakkale Bo-
ğazı’nın kuzeybatısında yer alan Gelibolu
Yarımadası eskiden Khersonesos (Hersone-
sos), Biga Y arım adasındaki topraklar ise
Troas olarak bilinirdi. Yapılan kazı ve araştır­
m alar Çanakkale ilinin Troas bölüm ünde ilk
yerleşme yerlerinin İÖ 3500’de kurulduğunu
göstermiştir. İl toprakları üzerinde Truva,
D ardanos, Abydos, Assos, Sestos ve Gallipo-
lis gibi önemli ilkçağ kentleri kuruldu.
A kha, D or, Trak, Aiol, Frig ve Lidya
egemenliklerinden sonra Troas İÖ 6. yüzyılda
Persler’in eline geçti. Çanakkale yöresi bir
süre Spartalılar, Atm alılar ve Persler arasında
el değiştirdikten sonra İÖ 4. yüzyılda Büyük
Arkeoloji ve Sanat Dergisi Arşivi

Çok zengin bir tarih ve kültür geçmişi olan

Çanakkale'nin çevresinde pek çok eskiçağ kentinin
kalıntısı vardır.

Doğal göl bakımından pek zengin olmayan

ilde Karaçay üzerinde Atikhisar baraj gölü ile
Büyükdere üzerinde Gökçeada baraj gölü
vardır.
Genel olarak Akdeniz iklimi egemen ol­
makla birlikte ilin konum undan ötürü iklim
Ç anakkale’de geçiş bölgesi özellikleri göste­
rir. Denizden uzak ve yüksek yerler daha
fazla yağış alır. Ayrıca iç kesimlerde kışlar
kıyılara oranla daha sert geçer. Yazları olduk­
ça kurak geçen ilde en fazla yağış kış ayların­
da görülür.
İl alanının yarısını, değişik yükseklikteki
ağaçların oluşturduğu bozuk baltalık olan
orm anlar kaplar. A dalarda ve tüm kıyılarda
500-600 m etre yüksekliğe kadar makiler ve
zeytinlikler görülür. D aha yükseklerde meşe,
kestane, kayın, köknar, kızıl çam ve kara çam
gibi değişik ağaçlardan oluşan karışık orm an­
lar yer alır. Bayramiç ile Koru Dağı’nda Ayvacık ilçesine bağlı Gölpınar köyünde
bulunan Krissa kenti kalıntılarının en ünlüsü İÖ 2.
karacalar için korum a ve üretm e alanları yüzyıldan kalma A pollo Sm intheus Tapınağı
kurulmuştur. kalıntılarıdır.
244 ÇANAKKALE
İskender’in egemenliğine girdi. Büyük İsken­
der Pers ordularını bu topraklar üzerinde eski
adı Granikos olan Kocabaş (Biga) Çayı kıyı­
sında yapılan bir savaşta yenilgiye uğrattı.
Yöre Selevkos, Pontos ve Rom a egemenlikle­
rinden sonra Bizans yönetimi dönem inde, İS
5. yüzyılda H unlar’ın, 8. yüzyılda da Arap-
lar’ın istilasına uğradı. D aha sonra, bir süre
Haçlılar’ın ve Venedikliler’in egemenliğinde
kalan il toprakları 14. yüzyıl başlarında Kare-
sioğulları’nın, aynı yüzyılın ikinci yarısında da
Osmanlılar’ın eline geçti. Çanakkale Boğazı’
mn sık sık batıdan gelen yabancı donanmalar
tarafından tehdit edildiğini gören Fatih Sultan
M ehmed, İstanbul’u aldıktan sonra denetimi
sağlama amacıyla boğaz kıyılarında kaleler
yaptırdı.
D aha sonra Köprülü M ehmed Paşa’nın da
bazı önlem ler almasına karşın Çanakkale
Boğazı Cumhuriyet dönemine kadar yabancı
donanm aların birçok kez saldırısına uğradı.
Bunlardan en önemlisi, I. Dünya Savaşı
sırasında İtilaf Devletleri donanm alarının sal­
dırısıyla başlayan Çanakkale Savaşları’dır.
ilin Biga yöresi 1920 Ocak sonlarında Kuva-yı
Milliye’ye karşı çıkan birinci ve ikinci Anza-
vur ayaklanm alarına sahne oldu. 1920 ortala­
rında Yunan işgaline uğrayan Çanakkale ili
toprakları 1922’de Büyük Taarruz’dan sonra
kurtarıldı. Tüm Çanakkale ili topraklarının
kurtuluşu 24 Temmuz 1923’te Lozan Barış
Ayvacık'ta bulunan
Assos eskiçağ kenti İÖ
7. yüzyılda M id illi
Adası'ndan gelen
A io lle r tarafından
kurulm uştur.
Ara Güler
A ntlaşm asının imzalanmasından sonra sağ­
landı.
Ekonomi
Tarım Çanakkale ili halkının başlıca geçim
kaynağıdır. Çok verimli toprakları olan ilde
zengin bir ürün çeşitliliği görülür. Am a il
öteki Batı Anadolu illerine göre verim açısın­
dan gerilerde kalmıştır. Bu durum un en
önemli nedeni Çanakkale’nin kıyı şeridinde
zeytincilik ve bağcılıkla uğraşan R um lar’ın
göç etm eleri ve yerlerine gelen Balkan göç­
m enlerin bu alana yabancı olmalarıdır. So­
nuçta ilin tarımsal üretiminde önemli bir yeri
olan zeytincilik ve bağcılık uzun süren bir
duraklam a dönemi geçirmiştir. Bu yörede
yüzyıllardan beri belli başlı tarımsal uğraş
olan bağcılık günümüzde de önemini koru­
m aktadır.
Çanakkale ilinde tahıl, baklagiller, ayçiçe­
ği, susam, tütün ile çeşitli sebze ve meyve
yetiştirilir. Tarım da başta buğday olmak üze­
re en ağırlıklı yeri tahıl üretimi tutar. Ayçiçeği
ekimi de giderek yaygınlaşmaktadır.
Küçükbaş hayvancılıktan başka balıkçılık
ve arıcılık da önemli bir geçim kaynağıdır.
Hayvancılığın geliştirilmesi amacıyla kurulan
tesislerden başka m andıralar ve balık konser­
veciliğiyle uğraşan işyerleri de vardır.
Çanakkale ilinde tarım a dayalı olan sanayi
yörede yetiştirilen tarımsal ürünleri işler.
 ÇANAKKALE 245

Ayrıca seramikçilik için gerekli hamm adde İl Merkezi: Çanakkale

olan kil, il topraklarında geniş yataklar halin­
de bulunduğundan, bu alandaki sanayi de
gelişmiştir. İlde salça ve konserve fabrikaları­
nın yanı sıra, seram ik, çimento, un, şarap,
plastik, zeytinyağı ve ayçiçeğiyağı üreten iş­
yerleri bulunur.
Çanakkale Boğazı aracılığıyla Avrupa ve
A sya’yı birbirine bağlayan ve önemli bir
transit yolu olan E-24 Karayolu Çanakkale ili
topraklarından geçer. Çanakkale Boğazı’nın
iki yakası arasındaki ulaşım ise Çanakkale-
Eceabat ve Lâpseki-Gelibolu arasında yapı­
lan feribot seferleriyle sağlanır. Ayrıca O dun­
luk İskelesi ile Bozcaada, Çanakkale ile
G ökçeada arasında da düzenli feribot seferle­
ri yapılır.
Çanakkale ili başta Truva olmak üzere
tarihsel kent ve yapı kalıntıları, kaplıcaları ve
kumsallarıyla güzel bir turizm yöresidir.
Yeraltı kaynakları bakım ından oldukça
zengin olan Çanakkale ili topraklarında, bazı­
ları işletilen uranyum , altın, bakır, demir ve
linyit yatakları vardır.
K ent, Çanakkale Boğazı’nın A nadolu kıyısın­
daki en belirgin çıkıntıyı oluşturan Nara
B urnu’nun güneyinde kurulm uştur. Ç anakka­
le çok zengin bir tarih ve kültür mirasına
sahiptir. K entte Truva, Abydos ve D ardanos
eskiçağ kentlerinin kalıntıları bulunur. İstan­
bul’u aldıktan sonra Çanakkale Boğazı’nın
önemini gören Fatih Sultan M ehmed, 15.
yüzyıl ortalarında boğazın Rumeli yakasında
Kilitbahir Kalesi’ni, A nadolu yakasında da
bugün Çanakkale kenti içinde kalan Kale-i
Sultaniye’yi (Sultankale) yaptırdı. Kent adını,
daha sonraları Çanak Kalesi adıyla anılan bu
kaleden aldı. Kent çarşısındaki Fatih Camisi,
1452’de Fatih Sultan M ehmed tarafından
yaptırılmıştır.
Eskiden önemli bir ticaret limanı olan
Çanakkale kenti, bugün sınırlı sanayi kuruluş­
larıyla yazın canlanan bir turizm ve konakla­
ma merkezidir. Çanakkale’de her yıl 18 M art’
Şemsi Güner

Toplum ve Kültür
Tarih boyunca il topraklarında kurulan uygar­
lıklar Çanakkale ilinde çeşitlilik gösteren ve
renkli bir kültür yapısına yol açmıştır. Bölge,
Osmanlı dönem inde değişik halklardan olu­
şan nüfusuyla bu özelliğini önemli ölçüde
korum uştur. D aha sonra il topraklarına K ur­
tuluş Savaşı’ndan sonra Y unanistan’a gitmek
zorunda kalan Rum lar’ın yerine Trakya’dan
gelen göçmenler yerleşti. Ezine, Bayramiç ve
Ayvacık yörelerinde ise eskiden göçer durum ­
da olan ve Tahtacı olarak da adlandırılan
Türkm en Y örükler varlıklarını bugün de ko­
rum aktadır. Y örükler arasında halı dokum a­
cılığı yaygındır. Çoğunlukla kilim desenli ve
seccade büyüklüğünde olan bu halılarda ege­
men renk kırmızıdır.
İlde çanak çömlek yapımcılığı 18. yüzyıldan
beri sürdürülm ektedir. Burada yapılan çukur
tabak, küp, testi ve vazolar çok güzel bezem e­
lerle süslenmiştir. Özellikle çukur tabakların
tüm iç yüzeyini kaplayan bezem eler büyük bir
ustalık örneğidir. Bezemede kahverengi, kah­
verengiye çalan m or, turuncu, sarı ve lacivert
renkler kullanılmaktadır. Çanakkale kentindeki zarif saat kulesi.
246 ÇANAKKALE BOĞAZI
ta Çanakkale Zaferi kutlam aları yapılır.
K entteki yükseköğretim kurum lan Trakya
Ü niversitesine bağlı Çanakkale Eğitim ile
Çanakkale M eslek yüksekokullarıdır.
Kentin nüfusu 48.059’dur (1985).
ÇANAKKALE BOĞAZI, Ege Denizi ile M ar­
m ara Denizi’ni birbirine bağlarken gerçekte
İstanbul Boğazı ile birlikte Akdeniz ile K ara­
deniz’i de birbirine bağlar. Bu iki boğaz Asya
ile A vrupa’yı da birbirinden ayırır. Çanakkale
Boğazı günümüzden 2,5 milyon yıl önce akar­
suların açtığı geniş ve derin bir vadinin sular
altında kalmasıyla oluşmuştur. Uzunluğu R u­
meli yakasında 78 kilometreyi, Anadolu ya­
kasında 94 kilometreyi bulan boğazın kıyıları
İstanbul Boğazı’na oranla daha az girintili
çıkıntılıdır. Kıyılarda denizin yer yer aşındır­
dığı kayalar dik yamaçlar oluşturur. Am a
özellikle Anadolu yakasında akarsuların dö­
küldüğü yerlerde küçük düzlükler ve kumsal­
lar vardır. B uralarda akarsuların sürüklediği
kum ve çakıllarla deniz sığlaşmıştır. Özellikle
Çardak ve N ara burunlarının sığ kıyıları,
görüş uzaklığının azaldığı sisli havalarda ge­
milerin karaya oturm asına neden olur. Boğa­
zın akıntıları kum ve çakıl birikintilerini
sürüklediğinden bu sığlıklar fazla geniş de­
ğildir.
Çanakkale Boğazı’nda üst ve alt olmak
üzere ikili akıntı vardır. Üst akıntı Karadeniz’
den gelen az tuzlu suların A kdeniz’e doğru
yönelmesinden kaynaklanır. Hızı değişken
olan üst akıntının derinliği boğazın M arm ara
girişinde 20 m etreye ulaşırken, Ege çıkışına
doğru 10 m etreye düşer. Alt akıntı ise A kde­
niz’in tuzlu ve ağır sularını M arm ara’ya taşır.
Boğazın ortasında kuzeyden güneye 50 m etre
derinliğinde bir oluk uzanır. Bu oluk üzerinde
yer yer elips biçimli derin çukurlar vardır.
Derinlik Nara Burnu önünde 102 m etreye,
Çanakkale ile Kilitbahir arasında ise 109
m etreye ulaşır. Boğazın en dar yeri 1.375
m etre ile Kilitbahir-Çim entabya arasıdır. En
geniş yeri ise 8.275 m etreyle Domuzderesi
kıyıları ile Erenköy kıyıları arasıdır.
Çanakkale Boğazı çok çeşitli balıkların göç
yoludur. Balıklar mevsimlere göre K arade­
niz’den Ege’ye, A kdeniz’e, oradan da K ara­
deniz’e gider gelirler. Boğazda balık türü hem
çok çeşitli, hem çok boldur. İstavrit, kefal,
camgöz, kolyoz, levrek, lüfer, orkinos, pala­
m ut gibi balıklar en çok avlananlardır. Boğaz
bu açıdan en verimli sularımızdan biridir.
A m a son yıllarda hızla artan deniz kirlenmesi
yüzünden balık türleri ve sayısının azalması en­
dişe verici boyuttadır.
Çanakkale Boğazı birçok tarihsel olaya
sahne olmuştur. Ayrıca Yunan mitolojisinde
bu yöreyle ilgili birçok efsane vardır. Bu
efsanelerden biri kral oğlu olan Leandros ile
ilgilidir. Leandros, sevgilisi H ero ile buluş­
Anadolu Yayıncılık Arşivi
Çanakkale Boğazı'nın en
derin yerindeki K ilitbahir
Kalesi.
 ÇANAKKALE SAVAŞLARI 247

mak için her gece boğazı yüzerek bir kıyıdan yitiren Osmanlı Devleti de savaş dışı kalmış
ötekine geçermiş. Çanakkale Boğazı’nın Y u­ olacaktı.
nan mitolojisindeki adı H ellespontos’tur. İngiliz-Fransız donanması Osmanlı Devleti
Helle Denizi anlamına gelen Hellespontos adı ile savaşa girdikleri Ağustos 1914’ten başlaya­
Tesalya Kralı A tham as’ın kızı H elle’den gelir. rak Çanakkale Boğazı’na giriş-çıkışı denetim ­
Söylenceye göre Helle kardeşi Phriksos ile leri altına almışlardı. Kasım-Aralık 1914’te
üvey annesinin zulm ünden, altın postlu ve boğazı savunan Türk tabyalarına karşı birkaç
kanatlı bir koçun sırtına binerek kaçarken da saldırı düzenlediler. Am a asıl deniz hare­
Çanakkale Boğazı’nda denize düşüp boğul­ kâtı 19 Şubat 1915’te başladı. 40 gemiden
muştur (bak. A ltin Post). oluşan İngiliz-Fransız filosunun saldırısını
Boğazın kıyısındaki Truva kenti, Home- Türk topçuları boğazın iki yakasından açtıkla­
ros’un İlyada’da anlattığı ünlü Truva Savaşı’ rı şiddetli ateşle geri püskürttüler. 25 Şubat
mn geçtiği yerdir (bak. T ruva Savaşi). Batıda 1915’teki ikinci büyük saldırılarında boğazı
Çanakkale Boğazı genel olarak D ardanelles savunan dış tabyaları susturmayı başardılarsa
(Dardanel) adıyla bilinir. Bu ad, Çanakkale’ da iç tabyaların direnmesi karşısında boğaza
nin 10 km güneyindeki antik D ardanos ken­ giremediler. Bu durum karşısında ellerindeki
tinden gelm ektedir. Kıyılarda ayrıca, eski bütün güçleri toplayarak kesin sonuç almak
dönem lerden kalma birçok hisar vardır. B u­ için bir harekât düzenlemeye karar verdiler.
radaki savaşların en ünlülerinden biri de İÖ Böyle bir gelişmeyi bekleyen Türkler de
480’de büyük Pers Kralı Kserkses’in Yunanlı­ boğazın iki yakasındaki savunma güçlerini
larca yaptığı savaştır. Kserkses gemilerin yan artırdılar. Boğazın sularına da çok m iktarda
yana dizilmesiyle oluşan bir köprüyle Çanak­ mayın döktüler. 18 M art 1915 günü başlayan
kale Boğazı’nı geçmiştir. Büyük İskender de büyük saldırının daha başlangıcında İngiliz-
İÖ 334’te aynı yöntemle boğazı geçmiş ve Fransız filosundan dört zırhlı m ayınlara çarp­
A sya’yı fethetm eye girişmiştir. I. Dünya Sa­ tı. Bunlardan ikisi battı, ikisi de hareketsiz
vaşı sırasında, 1915’te İngiliz ve Fransız deniz kaldı. Birkaç küçük gemi de kıyıdan açılan
kuvvetlerine geçit vermeyen Türk ordularının ateş sonucu savaş dışı kaldı. Bu gelişmeler
olağanüstü direnişi, boğazdaki son savaştır üzerine geri çekilmeye çalışan iki Fransız
(bak. Ç anakkale Savaşlari ). zırhlısı da mayına çarparak ağır yara aldı.
Uzun hazırlıklar sonunda giriştikleri saldırı­
ÇANAKKALE SAVAŞLARI, I. Dünya Sava- nın daha ilk gününde böylesi bir yenilgiye
şı’nda İngilizler ile Fransızlar’ın Çanakkale uğrayınca İngiliz-Fransız filosu Çanakkale
Boğazı’nı ele geçirmek amacıyla Osmanlı Boğazı’ndan çekilmek zorunda kaldı.
Devleti’ne karşı açtıkları savaşlardan oluşur.
1915 yılı boyunca denizde başlayıp karada Kara Savaşları
süren savaşlar boğazı geçemeyeceklerini anla­ Denizden boğazı geçemeyeceklerini anlayan
yan İngiliz ve Fransız kuvvetlerinin geri çekil­ İngilizler ve Fransızlar bu kez karadan saldır­
meleriyle son bulmuştur. maya karar verdiler. Bu amaçla 25 Nisan’da
I. Dünya Savaşı’nda İngiltere ile Fransa Gelibolu Yarım adası’nda Seddülbahir ve Arı-
kendileriyle aynı safta yer alan Rusya’ya burnu’na asker çıkardılar. Çanakkale Savaş­
yardım etm ek istiyorlardı. Bu yardımı karada ların ın en kanlı dönemi bundan sonra başla­
Avrupa kıtasındaki güçlü Alm anya engelini dı. A rıburnu’nda karaya çıkan ve Conkbayırı’
aşam adıklarından, denizyoluyla gerçekleştir­ na doğru ilerleyen İngiliz birliklerini M ustafa
meye karar verdiler. Aşmaları gereken ilk Kem al’in kom uta ettiği 19. Tüm en karşıladı
engel ve ele geçirmeleri gereken ilk geçit ve bir karşı saldırıyla geri püskürttü. Am a
Çanakkale Boğazı’ydı. Bu boğazı aşarlarsa saldırıların ardı arkası kesilmedi. Mayıs, hazi­
İstanbul Boğazı da kolaylıkla ele geçirilebilir ran, tem muz aylan boyunca göğüs göğüse
düşüncesindeydiler. Böylelikle Akdeniz-Ka- çarpışmalar sürüp gitti. Ağustos ayı başların­
radeniz yolu İngiltere-Fransa ve Rusya’nın da savaş bir ara durakladıysa da Ç anakkale’yi
denetimine girecek, başkenti İstanbul’u bile kesinkes geçmeyi amaçlayan İngiltere hükü-
248 ÇANÇİÇEĞİ

I. Dünya Savaşı
sırasında,
Çanakkale Boğazı
açıklarında
demirlemiş
Ingiliz-Fransız
donanması.

İletişim Yayıncılık Arşivi

metinin baskısı sonucu yeni bir saldırı planı Canlı renkleri özellikle arıları bu çiçeklere
hazırlandı. Donanm anın koruması altında 70 çeker. Çançiçekleri kuzey yarıkürenin serince
bin kişilik bir -güç 9 Ağustos’ta A nafartalar yörelerinde, yaprak döken ağaçlı ormanların
yöresine büyük bir çıkarma yaptı. O sırada altında, çalılıklar arasında, yetişir. Göz alıcı
A nafartalar G rubu komutanlığına atanmış NHPA/G. J. Cambridge
olan M ustafa Kemal bu saldırıyı da püskürttü.
20 A ğustos’taki ikinci saldırı da İtilâf güçleri­
nin geri çekilmesiyle sonuçlandı. Çanakkale’
yi karadan da geçemeyeceklerini anlayan
İngilizler ve Fransızlar, bir-iki ay daha küçük
saldırılarla oyalandıktan sonra Kasım 1915’te
savaşı sona erdirmeyi kararlaştırdılar. Şubat
1916’ya gelindiğinde Gelibolu Yarım adası’n-
da bir tek İngiliz-Fransız askeri kalmamıştı.

Savaşın Sonuçları
Çanakkale Savaşları I. Dünya Savaşı’nm en
kanlı çarpışmalarından biri olarak tarihe geç­
miştir. H er iki taraf ölü ve yaralı olarak
toplam 500 bine yakın kayıp vermiştir. Bu
savaşlar siyasal bakım dan da önemli sonuçlar
getirmiş, İngiltere ve Fransa müttefikleri olan
Rusya’ya yapmayı düşündükleri yardımı ger­
çekleştirememişler, bu da Rusya’nın savaş
gücünü önemli ölçüde azaltmış ve 1917’de
Şubat ve Ekim devrimlerine yol açan etken­
lerden birini oluşturmuştur.

ÇANÇİÇEĞİ genellikle mavi, bazen de efla­

tun, pem be ya da beyaz çiçekli 300 kadar Çançıçegı dağlık yörelerdeki çayırlarda, akarsu
türden oluşan bir bitki cinsidir (Campanula). kıyılarında ve orm anlarda kendiliğinden yetişir.

bir bitki olduğu için pek çok çeşidi yetiştiril­
miştir. Nemli yerleri ve kireçli toprakları
seven çançiçekleri biryıllık, ikiyıllık ya da
çokyıllık olabilir.
Çançiçeğinin birçok türü Türkiye’de K ara­
deniz ve Akdeniz kıyı bölgelerinde doğal
olarak yetişir. Maviş adıyla bilinen, İtalya
kökenli Campanula isophylla gibi pek çok
türü de parklarda, bahçelerde ve saksılarda
süs bitkisi olarak yetiştirilir. Çançiçekleri bir
kökten çok sayıda sap demeti verir. Sapların
üst kısmında yer alan çan biçimindeki çiçekler
sıkça aralıklarla dizilidir ve çiçek açma mevsi­
minde çok güzel bir görünüm oluştururlar.
Büyük çançiçeklerinden biri olan Campa­
nula americana Kuzey A m erika’nın nemli
orm anlarında yetişir. Bu türün çiçek salkımla­
rı 2 m etre yüksekliğe erişebilir. Kuzey A frika
ve Avrasya’da yetişen Campanula rapunculus
Türkiye’de de bulunur. Kök ve yaprakların­
dan salata yapılır; yapraklarından kabızlık
verici ve yara iyileştirici olarak da yararlanılır.
ÇANDARLI AİLESİ, Osmanlı D evleti’nin
kuruluş dönem inde bireyleri kuşaktan kuşağa
kazaskerlik, beylerbeyliği, vezirlik gibi önem ­
li görevler üstlenmiş bir ailedir. Ailenin bazı
üyeleri devlet yönetiminde büyük güç kazan­
mıştır. A nkara’nın Nallıhan ilçesine bağlı
Çandır (ya da Cendere) köyünden olan Çan-
darlı Ailesi’nin en önemli kişileri şunlardır:
Kara Halil Hayreddin Paşa (ölümü 1387),
Çandarlı Ailesi’nin kurucusudur. Asıl adı
Halil’dir. Osman Gazi’nin kayınbabası Ahi
Şeyhi E debalı’nın akrabasıydı. M edrese öğre­
nimi gördü. O rhan Gazi dönem inde (1324-61)
Bilecik, İznik ve Bursa’da kadılık yaptı. I.
M urad’ın (Hüdavendigâr) tahta çıkmasından
sonra kazaskerliğe getirildi. Bu görevi sırasın­
da Osmanlı ordusunun temeli olan Yeniçeri
ve Acemi ocaklarını kurdu. Ayrıca Karamanlı
bilgin Molla" Rüstem ile birlikte devlet hâzine­
sinin kurulm asında büyük emeği geçti.
1364’te vezirliğe getirildi ve Halil Hayreddin
Paşa adını aldı. Aynı zam anda beylerbeyi de
olan Hayreddin Paşa, Rum eli’de fetih hare­
ketlerine girişti. A rnavutluk içlerine kadar
akınlar yaptı. Kavala, D ram a, Serez, Selanik,
M anastır gibi kentleri Osmanlı Devleti top­
raklarına kattı. Ordusuyla birlikte V ardar
ÇANDARLI AİLESİ 249
Yenicesi’nde bulunduğu sırada hastalandı.
Serez’e (bugün Y unanistan’da) götürüldü ve
burada öldü. D aha sonra İznik’teki türbesine
gömülmüştür. Halil Hayreddin Paşa İznik,
Serez ve G elibolu’da birer cami yaptırmıştır.
Çandarlı A li Paşa (ölümü 1406), Kara Halil
Hayreddin Paşa’nm büyük oğludur. Kazas­
kerlik görevindeyken babasının ölümü üzeri­
ne vezirliğe getirildi. Önce Karam anlılar üze­
rine yapılan sefere katıldı. 1388’de 30 bin
kişilik bir orduyla Tuna kıyılarına kadar
akınlar yaptı. Yıldırım Bayezid dönem inde de
(1389-1402) vezirlik görevini sürdüren Ali
Paşa, Timur A nadolu’ya girip 1400’de Sivas’ı
yakıp yıktığı zaman padişaha Tim ur’la bir
meydan savaşma girişmemesini önerdi. Ali
Paşa Timur ordusunun Anadolu içlerine iler­
ledikçe iyice yıpranacağı, zayıf düşen bu
orduyu yenmenin de daha kolay olacağı
düşüncesindeydi. A m a Ali Paşa’nm önerisi
kabul edilmedi. Yıldırım Bayezid 1402’de
A nkara Savaşı’nda T im ur’a yenildi ve tutsak
düştü. Bunun üzerine Ali Paşa ve öbür
kom utanlar Bursa’ya çekildiler. Tim ur, Bursa
üzerine de yürüyünce Ali Paşa hâzineyi ala­
rak E dirne’ye gitti. Dağılan güçleri topladık­
tan sonra Süleyman Çelebi’yle birlikte A na­
dolu’ya geçti ve A nkara’ya kadar olan yerleri
yeniden Osmanlı yönetimine kattı. Bu sırada
Yıldırım Bayezid’in oğulları arasında kıyasıya
bir iktidar savaşı başlamıştı. Ali Paşa bu
kargaşa sürerken öldü. Ali Paşa’dan günüm ü­
ze Bursa’da kendi adıyla anılan bir m ahalle,
bir cami ve tekke kalmıştır.
Çandarlı İbrahim Paşa (ölümü 1429), Halil
Hayreddin Paşa’nm küçük oğludur. M edrese
öğrenimi gördü. B ursa’da kadılık yaptı. F et­
ret dönemi (1402-13) diye bilinen ve Osmanlı
devlet düzeninin bozulduğu dönem de önce
Musa Çelebi’nin yanında yer alarak E dirne’ye
gitti. Daha sonra Çelebi M ehm ed’le (I. M eh­
med) işbirliğine girişti. Onun 1413’te tahtı tek
başına ele geçirmesi üzerine kazaskerliğe
getirildi. Sonra da vezir oldu. II. M urad’ın
1421’de tahta çıkmasından kısa bir süre sonra
Sadrazam Bayezid Paşa ölünce padişah, İbra­
him Paşa’yı sadrazam yaptı. Ölüm üne kadar
bu görevde kalan ve savaşlara katılmayan
İbrahim Paşa daha çok devlet örgütünün
düzenlenmesiyle uğraştı.
250 ÇAN KAY-ŞEK

Çandarlı Halil Paşa (ölümü 1453), İbrahim kazaskerlik, sancakbeyliği, valilik, beylerbey­
Paşa’nın oğludur. Babasının ölümü üzerine liği, vezirlik gibi görevlere getirilenler çıktıysa
1429’da sadrazam olan Halil Paşa medrese da bir daha kuruluş dönem indeki güçlerini el­
öğrenimi görmüş, çeşitli kadılıklarda ve de edemediler.
kazaskerlikte bulunmuştu. Sadrazamlığı dö­
neminde devlet yönetiminde büyük güç kaza­ ÇAN KAY-ŞEK (1887-1975), 1949’dan ölü­
nan Halil Paşa, II. M urad’ın 1444’te saltanatı m üne kadar Tayvan’daki Milliyetçi Çin Cum-
o sırada 14 yaşında olan oğlu II. M ehm ed’e huriyeti’nin başkanıydı. Çin’in Zhejiang eya­
(Fatih) bırakm asından sonra genç padişahın letinde, tüccar bir ailenin oğlu olarak doğdu.
deneyimsizliğinden kaynaklanan sorunları ba­ Çin ve Japonya’da askeri eğitim gördü. Japon­
şarıyla çözmüştü. Am a Osmanlı D evleti’nin ya’da harp okulu öğrencisiyken, Çin Cum hu­
başına çocuk yaşta bir padişahın geçmesini riyetinin kurucusu olan Sun Yat-sen önderli­
fırsat bilen Avrupa devletleri papanın da ğindeki devrimci partiye katıldı (bak. SUN
desteğiyle yeni bir Haçlı ordusu toplamaya Y a t -Se n ) . 1925’te Sun Y at-sen’in ölümünden
giriştiler. Tehlikeyi sezen Halil Paşa, padişa­ sonra Çin milliyetçilerinin önderi oldu.
ha yönetimi babasına bırakm asını, savaştan 1926-28 yılları arasında Çan Kay-Şek ko­
sonra yeniden tahta geçmesini önerdi. II. m utasında kuzeye doğru ilerleyen milliyetçi
M ehmed önce direndiyse de Halil Paşa’nın ordu, Çin’in denetimini ele geçirdi. Güçlü du­
baskısı sonucunda padişahlığı babasına bırak­ rum daki komünistleri yönetim den uzaklaştı­
mak zorunda kaldı. İkinci kez II. M urad rarak Nanking’de kendi başkanlığında yeni
1444’te V arna Savaşı’m kazandıktan sonra bir milliyetçi hüküm et kurdu.
tahttan gene çekilmek istedi ama Halil Paşa’ İktidarını sağlamlaştırmak amacıyla, Mao
nın ısrarlı tutum u karşısında padişahlığı bıra­ Çe-Tung önderliğindeki kom ünistlere karşı
kamadı. Bu durum Halil Paşa’yla II. Meh-
Hulton Picture Library
m ed’in arasının açılmasına neden oldu.
1451’de babasının ölümü üzerine tahta çıkan
II. M ehmed hemen İstanbul’u kuşatm a hazır­
lıklarına girişti. Bunu haber alan Bizans
im paratoru, padişahı bu niyetinden vazgeçir­
meye çalıştıysa da başarılı olamadı. Halil Paşa
da Edirne’de yapılan bir toplantıda İstanbul’
un kuşatılmasına karşı çıkmıştı. Bu yüzden
İstanbul’un fethinden sonra Bizanslılar’dan
rüşvet aldığı suçlamasıyla idam edildi. Halil
Paşa idam edilen ilk Osmanlı sadrazamıdır.
Çandarlı İbrahim Paşa (1429-1499), Çan-
darlı Halil Paşa’nın küçük oğludur. Edirne
kadısıyken babası idam edilince görevden
alındı. Bir süre sonra Fatih Sultan M ehmed
kendisini bağışladı ve yeniden aynı göreve
getirildi. Ardından kazaskerliğe yükseldi ve
1468’de Amasya Sancakbeyi Şehzade Baye-
zid’in eğitimiyle görevlendirildi. 1486’da vezir
oldu. 1498’de Hersekzade Ahm ed Paşa’nın
yerine sadrazamlığa getirilen İbrahim Paşa,
1499’da İnebahtı Seferi sırasında öldü. İbra­
him Paşa, Edirne, İstanbul, Kastam onu ve
İznik’te birçok vakıf eser bırakmıştır.
Bu tarihten sonra Çandarlı Ailesi’nin yıldızı Çan Kay-Şek II. Dünya Savaşı'nda Çin ordusunun
söndü. 16.-18. yüzyıllarda bu aileden kadılık, başkomutanıydı.

başlattığı amansız savaşı sürdürdü (bak. Mao
Çe T u n g ) 1928’de Pekin’i ele geçirdi. 1931’de
Japonya M ançurya’yı işgal ettiğinde bile iç
savaş sürm ekteydi. 1937’de kom ünistler ile
milliyetçiler, büyüyen Japon tehlikesine karşı
bir anlaşmaya vardıktan sonra Çan Kay-Şek
birleşik cephe ordusunun başkomutanı oldu.
Çin II. Dünya Savaşı’nda M üttefik Devlet-
ler’in yanında yer aldı. Japonya’nın 1945’te
teslim olmasından sonra bir koalisyon hükü­
meti için çalışmalar yapıldıysa da başarı sağla­
namadı. Yeniden iç savaş başladı. 1946’da iç
savaşı kazanan ve ülkenin büyük bölümünde
egemenlik sağlayan Çin Komünist Partisi,
1949’da başkent Pekin’de Çin Halk Cumhuri-
yeti’ni kurdu. Çan Kay-Şek Tayvan’a kaçarak
Milliyetçi Çin Cumhuriyeti adı altında yöneti­
mini sürdürm eye çalışırken A B D ’den ekono­
mik ve askeri destek sağladı. Çan Kay-Şek
hüküm eti 1971’e kadar Çin’in resmi hüküm eti
olarak Birleşmiş M illetler’deki üyeliğini koru­
du. Ne var ki, aynı yıl Birleşmiş M illetler bir
oylama sonucunda Çin Halk Cum huriyeti’ni
Çin’in resmi hüküm eti olarak kabul etti.
ÇANKIRI, İç Anadolu Bölgesi’nin kuzeyi ile
Karadeniz Bölgesi’nin batı kesimi arasında
bir geçiş alanı niteliği taşıyan ilimizdir. Bu
nedenle her iki bölgenin de doğa ve iklim
özellikleri bu ilde görülür. Kuzeyde İlgaz
Dağı’ndan güneyde İç Anadolu düzlüklerine
kadar uzanan Çankırı ili topraklarında değer­
lendirilmemiş şifalı birçok m adensuyu kayna­
ğı vardır. Zengin bir tarihsel geçmişi olan il
toprakları üzerinde Pontos Krallığı’nm tem el­
leri atılmış ve krallığın ilk başkenti Kimiatene
Çankırı’nın 40 km kuzeyinde kurulm uştur.
ÇANKIRI 251
Çankırı ili nüfusunun üçte ikisi köylerde
yaşar. İlin, nüfusu 10 binin üzerinde bir tek
kenti vardır.
ÇANKIRI İLİNE İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 8.454 km2.
NÜFUS: 263.964 (1985).
İL TRAFİK NO: 18.
İLÇELER: Çankırı (merkez), Atkaracalar, Çerkeş, Eldivan,
Eskipazar, İlgaz, Kızılırmak, Kurşunlu, Orta, Ovacık,
Şabanözü, Yapraklı.
İLGİ ÇEKİCİ YERLER: Kenbağ, Bülbül Pınarı, Derbent,
Kırkpınar, Işık Dağı orman içi dinlenme yerleri,
Fesleğen Bahçeleri; Salman Höyük; Gerdek Boğazı,
Kayadibi, Hisariçi, İnköyü, Delik kaya mezarları;
Samail Kaya Tünelleri; Cendere köyü mezar odası;
Çankırı ve Asar kaleleri; Çankırı Ulucamisi; Taş
Mescit (Şifahane); İmaret, Ali Bey, Yeni, Mirahor,
Pazar camileri; Çerkeş, İlgaz, Kurşunlu hamamları;
Çankırı Müzesi.
Doğal Yapı
Topraklarının kuzey kesimi Karadeniz Bölge-
si’nde güney kesimi ise İç A nadolu Bölgesi’n-
de yer alan Çankırı oldukça dağlık bir ildir.
Anadolu Yayıncılık Arşivi
Çankırı kenti Tatlıçay'ın iki yakasına yayılmıştır.
Kuzey kesimini doğu-batı doğrultusunda uza­
nan İlgaz Dağı engebelendirir. İlin orta
kesiminde gene doğu-batı doğrultusunda uza­
nan Köroğlu Dağları’nın güney yamaçları
Kızılırmak Vadisi’ne doğru alçalarak düzlük­
ler oluşturur. Aynı doğrultudaki bir çöküntü
alanında ters yönlere doğru akan Devrez Çayı
ile Çerkeş Suyu’nun vadileri bu dağları birbi­
rinden ayırır. İlin öbür akarsuları Acı, Term e,
Ulu ve Soğanlı çaylarıdır. Çankırı il sınırları
içine girmeden G erede Çayı adıyla anılan
Soğanlı Çayı Kastam onu iliyle sınır çizdikten
 252 ÇANKIRI
sonra Filyos Çayı’na karışır. Çankırı ili top­
rakları üzerinde kışın su toplayıp yazın suları
çekilen birçok küçük göl bulunur.
Kuzey kesimi daha yağışlı olan Çankırı
ilinde genellikle karasal iklim egemendir.
Kışlar soğuk ve kar yağışlı, yazlar ise sıcak ve
kurak geçer; iklim kuzeyden güneye doğru
sertleşir. Çankırı ili doğal bitki örtüsü bakı­
m ından zengin sayılmaz. Köroğlu ve İlgaz
dağları iğne yapraklı ağaçlardan oluşan or­
m anlarla kaplıdır. İlin orta ve güney kesimi
bozkır görünüm ündedir.
Tarih
Salman Höyük ile öteki höyüklerde yapılan
kazı ve araştırm alar Çankırı yöresine Tunç
Çağı’nda yerleşikliğini gösterir. H ititler’e
bağlı olan yörede Kaşkalar yaşıyordu. İÖ
1200’lerde batıdan A nadolu’ya gelen kavim-
lerden Paflagonlar buraya yerleşti. D aha son­
ra Çankırı, Kastam onu ve Sinop’u içine alan
yöre, buralara yerleşen halkın adıyla Pafla-
gonya (Paphlagonia) olarak anıldı. Çobanlık­
la uğraştıkları için göçebe bir yaşam süren
Paflagonlar, A nadolu’da yaşayan öteki ka-
vimlerin çekindiği savaşçı bir topluluktu. Y ö­
rede özerk bir yönetim kurarak yaşarlarken,
batıdan gelen Bitinler ve doğudan gelen
Kimmerler ile bir süre çatıştıktan sonra Pers-
ler’e bağlandılar. İÖ 3. yüzyılda yörenin İlgaz
kesiminde Pontos Devleti kuruldu. İÖ 2.
yüzyılın sonunda batı kesimi Bitinler’in eline
geçen Paflagonya, daha sonra Rom a ve Bi­
zans egemenliğine girdi.
1071’de Malazgirt Savaşı’ndan sonra Ana-
Şemsi Güner
Çankırı'nın İlgaz ilçesindeki İnköyü Mağaraları eski
kaya mezarlardır.
Anadolu Yayıncılık Arşivi
Çankırı Ulucamisi 1522-58 arasında Kanuni Sultan
Süleyman tarafından yaptırılm ıştır.
dolu’ya gelmeye başlayan Türkm enler’in ya­
yılma alanlarından biri olan Çankırı yöresini
1082’de Em ir K aratekin ele geçirdi. Haçlı
Seferleri sırasında izlenen yol üzerinde yer
almadığından bu dönemde savaş alanı ol­
mayan yöre, uzun bir süre BizanslIlar ile
Danişm endliler arasında el değiştirdi. T rab­
zon’da kurulan Trabzon Rum İm paratorluğu’
nun kısa bir süre için eline geçen il toprakla­
rı, A nadolu Selçukluları’nın, C andaroğullari
nın ve Osm anlılar’ın yönetiminde kaldıktan
sonra M oğollar tarafından yağmalandı. Y öre­
deki Candaroğlu egemenliğine Trabzon Sefe-
ri’ne çıkan Fatih Sultan M ehmed 1461’de son
verdi ve Çankırı Osmanlı topraklarına katıldı.
Kurtuluş Savaşı sırasında İnebolu iskelesi­
ne getirilen silah ve cephane A nkara’ya Ç an­
kırı üzerinden ulaştırıldığı için bu dönemde
bu ilimizin önemli bir yeri vardır.
Ekonomi
Çankırı ilinde halkın büyük çoğunluğu geçi­
mini tarım dan sağlar. Buğday başta olmak
üzere tahıl çeşitleri, baklagiller, kavun, kar­
puz ve patates elde edilen başlıca ürünlerdir.
Hayvancılığın da önemli bir geçim kaynağı
olduğu ilde çok m iktarda koyun ve A nkara
keçisi beslenir; arıcılık yapılır. Başlıca hay­
vansal ürünler tiftik, bal ve süttür. Sanayi
 ÇARPAZ BULMACA 253

alanında fazla gelişmemiş olan Çankırı ilinde
kereste, yem, süt ürünleri, un, alçı, tuğla ve
askeri donatım fabrikalan gibi küçük sanayi
kuruluşları vardır.
Çankırı ilinde en önemlileri linyit, perlit,
m agnezit ve kayatuzu olmak üzere pek çok
m aden yatağı bulunur.
Çankırı ilinden Irm ak-Zonguldak demiryo­
lu geçer.
Toplum ve Kültür
Yerleşim yeri olarak çok eski bir tarihi olan
Çankırı kenti ile çevresinde elde edilen bulun­
tular burasının Rom a dönem inde önemli bir
tıp merkezi olduğunu gösterm ektedir. G ünü­
müze yalnızca Taş Mescit bölümü ulaşmış
olan Alaeddin Keykubad dönem inde yapılmış
Şifahane’deki yılan kabartm ası, hekimliğin
simgesi olarak bunun kanıtlarından biridir.
Çankırı ilinin köylerinde yalnızca aile ge­
reksinimlerini karşılamak amacıyla kökboyası
ile boyanan yünlü ve pamuklu dokum alar
yapılmaktadır. Y örede yapılan keçe, kilim ve
cicimler kendilerine özgü renk ve desenleriyle
ilgi çekicidir. Çankırı yöresinde köklü bir halk
edebiyatı, âşık geleneği vardır. Ahilik örgütü­
nün kuruluşundan sonra tüm A nadolu’da
yaygınlaşan “Yaren Toplantıları” Çankırı’da
sohbet toplantıları adıyla yakın zam ana kadar
yapılmaktaydı. Kış aylarında haftada bir kez
yapılan bu toplantılarda öğüt verici türküler
söylenir, töreye uygun söyleşiler yapılırdı.
Katılan büyüklerin baba, orta yaşlıların ağa­
bey, gençlerin kardeş sayıldığı bu toplantıla­
rın belli bir düzeni ve kuralları vardı. Kardeş­
lik duygusunu benimsetmeyi amaçlayan bu
toplantılar aynı zam anda gençler için bir
eğitim yeriydi.
İl Merkezi: Çankırı
Günüm üzde Tatlıçay’ın iki yakasına yayılmış
olan Çankırı kentinin ilk yerleşim yerleri
Tatlıçay’ın doğusundaki yamaçlardadır. Paf-
lagonya sınırları içinde bulunan kentin adı
“dişi keçi” anlam ına gelen G angra’ydı. Bu adı
kente keçilerin otlamasına elverişli orm an
bitkilerinin bolluğundan ötürü Paflagonyalı
çobanlar takmışlardı. Osmanlı İm paratorluğu
döneminde Kangırı, Kengari biçiminde yazı­
lan kentin adı halk arasında Çangırı olarak
söylenirdi. Cum huriyet dönem inde kentin adı
Çankırı oldu.
Kentin kuzeyinde K aratekin Tepesi’nde
yer alan Çankırı Kalesi Rom alılar döneminde
yapılmıştır. Günüm üzde de yıkıntıları kalan
kale tarih boyunca sağlamlığıyla ünlüydü.
Kurtuluş Savaşı sırasında yaralıların bakımı
için kentte bir hastane kurulm uştu. Bugün de
Devlet Hastanesi ile Doğumevi ve Çocuk
Bakımevi vardır. Eski yerleşme yerlerindeki
evlerin korumaya alındığı kentin iki yakası,
yedi köprüyle birbirine bağlanır. Kentteki tek
yükseköğretim kurum u, A nkara Üniversitesi’
ne bağlı Çankırı Meslek Y üksekokulu’dur.
Dem iryolunun yanı sıra K astam onu’yu A nka­
ra’ya bağlayan karayolunun da geçtiği kentte
gelişmiş bir sanayi yoktur.
Kentin nüfusu 41.420’dir (1985).
ÇAPRAZ BULM ACA, içi boş karelere yatay
ve dikey olmak üzere iki yönde, sözcükler
yazılarak çözülen bir bulmacadır. Bu bulmaca

1 2 3 4 5 6 7 ÇAPRAZ BULMACA ların ya da küreklerin hareketiyle

oluşan pırıltı. (4) Eski bir çalgı. (5)
SOLDAN SAĞA: (1) M arm ara De- Tüfeğin namlusu ucuna takılan bı­
nizi’nde, İstanbul iline bağlı bir ada. çak. (6) îsim - Tersi: Çok taneli bir
(2) Çocuğu olan kadın - Yetişkin er­ yemiş. (7) Dar ağızlı, şişkin karınlı
. kek. (3) Değiş tokuş - Kuzu sesi. (4) büyük şişe. (8) Hekim tarafından
Karışık renkli - Asya’da bir göl. (5) hastaya el ya da aletle yapılan tedavi.
Tersi: Bulgu. (6) Ayın yuvarlak hali.
(7) Satrançta şahtan sonra en önemli J. V v A 3
taş - Tersi: En kısa zaman parçası.
(8) Bir konut - Eksiği, üzüntüsü, \/ N ■ * 1 z- 3 A
acısı olmama hali. A V N n 1 0 c
1 D V JL H X
YUKARIDAN AŞAĞI: (1) Üzeri­ 1 V a V V 1 V
ne basınca çöken nemli ya da çamur 3 W S V >* V 1
haline gelmiş toprak - Bir bağlaç. WV a V V N V
(2) Bir erkek adı - Masallardaki iri- V <3 V X V A n 0
yan yaratık. (3) Gece denizde balık­
254 ÇAPRAZGAGA
çoğunlukla, küçük karelere bölünmüş bir
büyük kare biçimindedir. Küçük karelerin bir
bölümü siyahtır ve bu siyah kareler bazen
düzenli bir model oluşturur. Am aç, kalan
beyaz karelerin her birine yazılan harflerin,
soldan sağa, yukarıdan aşağıya doğru, kimi
zaman da tersinden okundüğunda, anlamlı
sözcükler oluşturmasıdır. Bulmacayı çözen
kişinin doğru sözcükleri bulabilmesi için, bir
tanım ya da ipucu verilir. Bu ipuçları “soldan
sağa” ve “yukarıdan aşağıya” olmak üzere iki
grup olarak düzenlenmiştir. Ayrıca her grup
kendi içinde, şekildeki num aralara karşılık
gelecek biçimde, işaretlenmiştir. Yanıtlar ya
da çözümler yerli yerine konduğunda, pek
çok harfin yatay ve dikey olarak kesişen
sözcüklerin ortak harfi olduğu görülür. Eğer
yerleştirilen sözcüğün harfleri, kesişen sözcük
ya da sözcüklerle uyuşmuyorsa, o sözcük (ya
da onu kesen sözcük) yanlış demektir.
Gazete ve dergiler çok kolaydan çok zora
kadar değişen, çeşitli tipte bulmacalar yayım­
larlar. Çoğunlukla da doğru çözümler için
ödüller koyarlar. Kimi zaman ipuçları sözcük­
ler yerine resim olarak verilir. Gazete ve
dergi okurları arasında, yanıtları kolayca bu­
lunmayan bulmacaları çözmek için çaba gös­
term ek yaygın bir uğraştır.
Çapraz bulmaca ilk kez 19. yüzyılda İngilte­
re ’de, çocuklar için hazırlanmış bulmaca ki­
taplarında yayımlanmıştır.
ÇAPRAZGAGA. Uçları çapraz olan güçlü
gagalarıyla iğneyapraklı ağaçların kozalakla­
rını açıp tohumlarını yiyen üç tür kuşa çapraz-
gaga denir. Çaprazgagalar iskete, florya, saka
gibi çok tanınmış ötücükuşların da yer aldığı
Fringillidae familyasmdandır. Uzunlukları tü­
re göre 14,5-17 cm arasında değişen çaprazga­
galar iğneyapraklı ağaçların tohum ları dışında
hemen hemen hiçbir şey yemez. Yeterli besin
bulam adıklarında alışılmış ürem e bölgelerin­
den oldukça uzağa göç ettikleri olur.
Çaprazgaganın kuzey yarıkürede yaşayan
üç türü vardır. Loxia cinsini oluşturan bu
türlerin en iyi tanınanı bayağı çaprazgagadır
(Loxia curvirostra). Avrasya, Kuzey ve O rta
A m erika ile Kuzey A frika’da yaşayan bu kuş
özellikle köknar ve ladin orm anlarında yuva­
lanır. Erkeğin tüy rengi pembe kızıl, kanatları
ve kuyruğu karadır. Dişi ise kirli sarı ve koyu
yeşil renklidir. Türkiye’de Karadeniz, Batı
Anadolu ve Akdeniz bölgelerindeki iğneyap-
raklı orm anların yerli kuşlarından olan bu
türün ürem e dönemi ocak-şubat ile haziran
arasıdır. Yılın bütün aylarında ürediği de
görülen bayağı çaprazgaga ağaçlara yaptığı
çanak biçimli yuvasına üç-dört yum urta bı­
rakır.
Öteki iki türden çizgili çaprazgaga (Loxia
leucoptera), kanatlarındaki birer beyaz çizgi
dışında bayağı çaprazgaganın hemen hemen
aynısıdır. Yaşadığı bölgeler de aynıdır; ancak
Kuzey A frika’da çizgili çaprazgaga bulunmaz.
En iri tür olan çam çaprazgagasımn (Loxia
pytyopsittacus) renkleri de bayağı çaprazgaga-
ya benzer, ama bu türün gövdesi daha tıknaz­
ca, gagası da daha iridir. Adını, A vrupa ve
Asya’nın kuzeyindeki taygalarda bulunan
çam orm anlarında yaşamasından alır.
ÇARDAKKUŞU, adım kuru ya da yeşil kü­
çük dallardan yaptığı, otlarla ve çeşitli cisim­
lerle bezediği güzel çardaktan alır. Erkek
kuşun dişisini çiftleşmeye çağırmak için yaptı­
ğı bu çardak kuşun yuvası değildir. Dişinin
yum urtlam ak için ağaç ve çalılar arasında
hazırladığı çanak biçimli basit yuva çardağın
biraz ötesinde bulunur.
Ötücükuşlar içinde bir familya oluşturan
çardakkuşları yalnızca Avustralya ve Yeni
Gine ile yakınlarındaki adalarda yaşar. Çar-
dakkuşunun 17 türünün de kendilerine özgü
yöntemlerle ve ayrı biçimlerde hazırladıkları
çardakları vardır. En iyi bilinen çardakkuşu
türü Avustralya’da Q ueensland’ın kuzeyin­
den Victoria’nın güneyine kadar olan kıyı
bölgesinde yaygın olarak görülen Ptilonor-
hynchus violaceus'tur. Erkekleri parlak mavi
pırıltılı siyah, dişiler ise genellikle grimsi yeşil
renktedir. Erkeğin tüyleri birkaç yılda ta­
mamlanır. Hem erkeğin hem de dişinin gözle­
ri çok parlaktır. Erkek kuş kuracağı çardak
için önce ince dallardan yuvarlak ve hasır gibi
bir taban hazırlar; sonra bu tabanın iki yanma
diklemesine dallar yerleştirir. Bu dallar üst
uçlarda hafifçe kıvrılarak neredeyse bir ke­
m er oluşturur. Kuş çardağının döşemesini
taşlar, kemikler, tüyler, sarı, yeşil çiçekler ve
kurumuş yılan derisi parçalarıyla süsler. Çar-

Graham Pizzey-Bruce Coleman Ltd.
Fotoğrafta çardakkuşlarından bir türün dişisi ve
yanında erkeğin yaptığı kemerli çardak görülüyor.
dağının süslenmesinde parlak renkli, özellikle
mavi cisimleri çok kullanır.
A vustralya’nın doğusunda bulunan Sericu-
lus chrysocephalus da çardağını benzer biçim­
de kurar; ancak bu tür için çardak o kadar
önemli değildir. Çardağın yanlarındaki çu­
buklar daha uzun ve düzdür, kem er oluştur­
maz. Taban çeşitli renklerdeki kabuklarla ve
yeni toplanmış yapraklarla kaplıdır. Erkek
kuş turuncu ve kadife gibi kara tüylü, dişi ise
benekli kahverengidir.
Yeni G ine’de yaşayan bir çardakkuşu türü
(Am blyornis inornatus) yaklaşık 60 cm yük­
sekliğinde ve kulübeye benzeyen bir çardak
kurar. A na direk olarak bir ağaç gövdesini
kullanır; duvarları da orkide saplarından ya­
par. Kulübesinin bir yanını açık bırakarak
buraya, canlı renkli çiçekler ve üzümlü mey­
velerle kapladığı bir ağaç yosunu yığınını
yerleştirir. Solan çiçeklerin yerine yenilerini
koyar. Yuvalarını yaparken yosun ve çiçek
kullandıkları için Am blyornis cinsinin dört
türü bahçıvan çardakkuşu adıyla bilinir.
Ptilonorhynchus ve Sericulus cinslerindeki
türler bitki özü, köm ür tozu ve salyayla bir
boya yaparak çardaklarının içlerini boyarlar.
Bazen bu boyayı sürmek için yeşil yaprakları
kullandıkları da olur. Bu^ bir kuşun araç
kullanmasının ender örneklerindendir.
E rkek çardakkuşu yaptığı bu süslü yapıyı
ÇARKIFELEK 255
dişisinin ilgisini çekip çiftleşmeye çağırmak
için kullanır. Zam anının çoğunu çardağına
girip çıkarak ya da çevresinde dolanarak
geçiren kuş gerektikçe dalları yeniden düzen­
ler. Çiftleşme mevsiminde erkekler çardağın
üzerinde ya da içinde yüksek sesle şakıyıp
dolaşarak dişiyi çardağa çeker. Çiftleşme
sonrasında dişi yum urtalarını biraz ilerde
bulunan kendi yaptığı yuvaya bırakır.
ÇARKIFELEK, 400 kadar türü bulunan tropik
kökenli tırmanıcı bir bitki cinsidir (Passi-
flora). A B D ’nin güney ve batı bölgeleriyle
Asya ve A vustralya’nın sıcak ve tropik yöre­
lerinde doğal olarak yetişir. Çarkıfeleğin bir­
çok türü, ilginç ve özgün görünümlü çiçekleri
nedeniyle, süs bitkisi olarak dünyanın ılıman
bölgelerine de yayılmıştır. Bazı türleri yenebi­
len üzümsü meyveleri için yetiştirilen çarkıfe­
lek fırıldakçiçeği adıyla da bilinir.
Çarkıfelek çok çabuk büyür. Çiçeklerinin
beş çanakyaprağı, beş taçyaprağı vardır.
Taçyaprakların üzerinde yer alan ve göz alıcı
parlak mavi ipçiklerden oluşan bir çemberin
(korona) ortasında beş erkekorgan bulunur.
Dişiorganm üç tepeciği uzun boyuncuklar
üzerinde m erkezden yanlara doğru eşit açılar­
la uzanır. Çarkıfelek, çiçeklerinin bu ilginç
görünümü nedeniyle, Hz. İsa’nın son saatle­
rinde çektiği acıların (Pasyon) simgesi sayıl­
mıştır. Çiçeğin bilimsel cins adı Passiflora
buradan gelir. Bu inanışa göre korona, çarmı­
ha gerilmeden önce İsa’nın başına geçirilen
dikenli tacı simgeler. Dişiorganm üç boyuncu-
ğu çarmıhın çivilerinin, beş erkekorgan ise
İsa’nın çivi yaralarının simgesi kabul edilir.
Beş çanakyaprak ile beş taçyaprak da İsa’yı
ele veren Yahuda ile onu üç kez inkâr eden
Petrus dışındaki 10 havariyi simgeler.
M or, kızıl, mavi ya da sarı renkli çarkıfelek
çiçekleri çok kısa öm ürlüdür. Sabah açan
çiçekler akşam a ölür. Ancak çiçek açma
mevsimi yaz başından güze kadar sürekli ve
çiçek tom urcukları bol olduğundan, bitki
hem en hemen hiç çiçeksiz kalmaz.
Mavi çiçekli çarkıfelek (Passiflora caerulea)
T ürkiye’de, İstanbul gibi ılık iklimli kıyı
kentlerinde çardak bitkisi olarak yetiştirilir.
O tsu gövdeli, çokyıllık bir tırmanıcı bitki olan
mavi çiçekli çarkıfelek asmanın filizlerine
256 ÇARPAN BALIKLAR
NHPA/James Carmichael
Çarkıfelek dünyanın birçok yöresinde bahçelerde
yetiştirilen tırmanıcı bir bitkidir.
benzer sarılgan sülükleri ile çevresindeki des­
teklere asılarak tırmanır. Koyu yeşil yaprak­
ları, 5-6 cm çapındaki görkemli çiçekleri ile
gösterişli bir bitkidir.
Çarkıfeleğin meyveleri genellikle irice bir
tavuk yumurtası büyüklüğündedir. Bir türde
ise meyvelerin ağırlığı 3 kg kadardır. Bazı
çarkıfelek türleri hoş kokulu, hafif keskin tatlı
meyveleri için yetiştirilir. Bazı türlerinin çiçek
ve meyvelerinden elde edilen özütler ağrı
kesici, sakinleştirici ve uyku verici olarak
kullanılır. Güney California’da yetiştirilen bir
çarkıfelek türünün yenebilen meyvelerinin et­
li bölüm ünden ve suyundan serinletici bir içki
yapılır.
ÇARPAN BALIKLAR. Yaşamlarını sürdüre­
bilmek için saldırganlara karşı kendilerini
korum ak zorunda olan birçok hayvan gibi
balıklar da çeşitli savunma yöntem leri geliştir­
miştir. Bir bölümü yaşadığı ortam ın renkleri­
ne bürünerek su bitkilerinin, yosunların ve
taşların arasında gizlenmekle yetinirken, bir
bölümü vücudundaki özel bir organın ürettiği
elektrik akımıyla düşmanlarını kaçırır (bak.
ELEKTRİKLİ BALIKLAR). D aha çok sıcak ve
ılıman denizlerde yaşayan çarpan balıkların
en büyük silahı ise yüzgeçlerindeki, solungaç
kapaklarındaki ya da kuyruklarındaki zehirli
dikenlerdir. Değişik familyalardan birçok ba­
lıkta bu etkili savunma m ekanizm asına rastla­
nır ve içlerinden bazılarının zehri iri deniz
canlılarını, hatta insanı bile öldürebilecek
kadar güçlüdür.
Ç arpan balıkların bizim denizlerimizde de
yaşayan en zehirli ve en bilinen örnekleri,
aynı familyanın ( Trachirıidae) üyeleri olan
trakonya, varsam ve çarpan balığıdır. Bu
balıkların solungaç kapaklarının üstünde çu­
valdızı andıran birer diken, birinci sırt yüzgeç­
lerindeki ilk üç ışının diplerinde de zehir
bezleri bulunur. Bu bezlerin salgıladığı zehir
birer kanal aracılığıyla dikenlerin ucuna ka­
dar ulaşır ve balık dikenini düşmanına batırdı­
ğı zaman ucundaki delikten akarak dokulara
girer. Varsam balığı trakonyadan daha küçük
yapılı olmasına karşılık zehri daha da etkili­
dir. İnsanda bazen günlerce süren şiddetli
sancı ve spazmlara yol açar. Bu balıklar dipte,
kumların arasına göm ülerek yaşadıkları için
özellikle açık kıyılardan çıplak ayakla denize
girenlerin çok dikkatli olması gerekir. Ayrıca
eti beyaz ve çok lezzetli olan trakonya ya da
varsam avına çıkan balıkçılar için de, özellikle
gece avında oltadan balığı çıkarırken zehirli
dikenleriyle yaralanm a tehlikesi söz konu­
sudur.
Türkiye çevresindeki denizlerde yaşayan
çarpan balıkların ikinci önemli grubu Scorpae-
nidae familyasından iskorpit ile lipsozdur.
Bunlar sıcak ve ılıman denizlerin en sığ
kesim lerinden yaklaşık 1.000 m etrelik derin­
liklerine kadar inen dip balıklarıdır. Az çok
bitkiyle örtülü taşlık, çakıllık, kum luk, hatta
çamurlu deniz diplerinde ağır hareketlerle
yüzen iskorpit ve lipsozun zehir keseleri
genellikle sırt yüzgeçlerinde bulunur. Bu yüz­
geçlerin sert ışınları (dikenleri) deriye battığı
zaman çok acı veren ve kolayca iyileşmeyen
yaralar açar.
Dasyatidae familyasından iğneli vatoz, rina,
tırpana ve kazıkkuyruk bizim denizlerimizde­
ki çarpan balıkların en tehlikeli grubudur. Bu
yassı balıkların yüzgeçsiz kuyruklarında, ke­
narları testere dişini, ucu da ok ucunu andıran
iki tane uzun diken bulunur. Kuyruğun üze­
rinde de ince bir zarla örtülü, tek sıra halinde
dizilmiş zehir hücreleri vardır. Çok derin
olmayan kumlu ve çamurlu diplerde yaşayan
bu balıklar aslında oldukça sakin ve ürkek
yaradılışlıdır. Am a en küçük bir tehlike karşı­
sında birden çırpınarak harekete geçer ve çok
kuvvetli olan kuyruklarını bir kamçı gibi sert
vuruşlarla düşm anlarına doğru savururlar.
Zehirli dikenlerin battığı yerde çok ağrı veren

rina
trakonya
Zehirli dikenlerini batırdıklarında çok ağrı verici yaralar açan, hatta bazı türleri insanı öldürebilen çarpan
balıkların denizlerimizde yaşayan en tanınm ış örneklerinden birkaçı.
ve kısa sürede iyileşmeyen tehlikeli yaralar
açılır. H atta bu dikenlerin karın gibi duyarlı
bir bölgeye batm ası çoğu kez ölümle sonuç­
lanır. Bazı ilkel toplum lar bugün bile bu ba­
lıkların zehrini ok ve zıpkınların ucuna sü­
rerler.
Myliobatidae familyasından folya ya da
fulya balıklarının zehirli dikenleri de gene bir
kamçıyı andıran kuyruklarının dibe yakın
bölüm ünde bulunur. Folyanın zehri rina,
tırpana, kazıkkuyrük ya da iğneli vatozunki
kadar tehlikeli ve öldürücü değilse de son
derece ağrı verici, ender olarak da öldürücü­
dür. Zehirli dikenlerini kamçı gibi uzun kuy­
ruklarında taşıyan, ama öbürleri kadar tehli­
keli olmayan çarpan balıklar arasında Rhi-
nopteridae familyasından iğneli keler ile Mo-
bulidae familyasından kulaklı folya sayılabilir.
Çarpan balıkların denizlerimizde yaşayan
ÇARPAN BALIKLAR 257
kulaklı folya
iskorpit
öbür örneklerinden üzgünbalığı ile kurbağa-
balığı da sırt yüzgeçlerindeki zehirli dikenler­
den tehlikeli olmayan, ama ağrı verici yaralar
açan oldukça hafif bir zehir salgılar.
Denizlerim izde bulunan bu balıkların dışın­
da, özellikle tropik denizlerde yaşayan daha
pek çok çarpan balık vardır; bunların bir
bölümü son derece zehirli ve öldürücüdür.
Örneğin H indistan, Çin, Filipinler ve A vus­
tralya kıyılarında yaşayan taşbalıklarının ze­
hirli dikenleri insanı bir anda öldürebilecek
kadar tehlikelidir. Üstelik taşlık kıyılarda
yaşayan bu balıklar biçimi ve rengiyle bir taş
parçasını andırdığından, sığ sularda yürürken
insan taşbalıklarını görmeyip kolayca üstleri­
ne basabilir. Hızla kana karışan zehir hemen
o anda em ilerek dışarı akıtılmazsa, zehirlenen
kişi büyük acılar içinde kıvranarak hem en
ölür.
258 ÇARPMA
ÇARPMA aritmetiğin dört tem el işleminden
biridir. Doğal sayılarla yapılan çarpm a “yine­
lenen bir toplam a” işleminin kısaltılmış biçi­
mi olarak düşünülebilir. Bunu daha açık ola­
rak görebilmek için 3-1-3 toplamasıyla,
3 + 3 + 3 + 3 + 3 gibi “yinelenen” bir toplamayı
karşılaştıralım. İlk toplam ada üçer elemanlı
iki küm e, İkincisinde üçer elemanlı beş küme
toplanacaktır. 3-1-3 işlemini grafik olarak şöy­
le gösterebiliriz:
34-3+3+3-1-3 işlemi de şöyle gösterilebilir:
ma işlemini kullanarak 5 x 3 ya da 3 x 5 biçi­
minde yazabiliriz. İkisinin aynı sonucu vere­
ceğini bildikten sonra, nasıl yazarsak yazalım
fark etm ez. Ü çer elemanlı beş küm e ile beşer
elemanlı üç küm edeki toplam elem an sayıları­
nın aynı olduğunu görmek için, beşer eleman-
lı üç kümeyi aşağıdaki gibi gösterebiliriz:
Ancak, göstermek istediğimiz eşitlik grafikte
kolayca görülmez. Bu grafiği kullanarak top­
lam elem an sayısını bulmak için bütün ele­
m anları tek tek saymak gerekir. Özellikle
büyük sayılar sözkonusu olduğu zaman bunun
zorluğu açıktır. Am a eğer üç elemanlı küm e­
leri aşağıdaki gibi satırlar biçiminde göste­
rirsek,
bu yalnızca “üçer elemanlı beş sıra” olarak
değil, “beşer elemanlı üç sütun” olarak da
görülebilir. Böylece, birbiriyle çarpılan her­
hangi bir sayı çifti, “bu kadarlık şu kadar sıra”
ve dolayısıyla “şu kadarlık bu kadar sütun”
olarak gösterilebilir. Örneğin 368x792 çarpı­
mı 792’lik 368 satır olarak gösterilebilir, ama
aynı zam anda 368’lik 792 sütun olarak da
kabul edilebilir. Küm eler bu biçimde düzen­
lendiği zam an, daha çarpımın sonucunu bil­
m eden,
368x792=792x368
olduğu açıkça görülür.
Sıra ve sütunlar noktalar yerine kareler
biçiminde de düzenlenebilir. Örneğin 3 x 5 (ya
da 5 x 3 ) şöyle gösterilebilir:
Eğer bu karelerin her biri birer santim etre
kare olursa, bu düzenleme bize bir kenarı
5 cm, öbürü 3 cm olan bir dikdörtgenin
alanını kolayca bulma olanağı da verir. Başka
bir deyişle, bu dikdörtgenin alanı 5 x 3 ya da
15 santim etre karedir. Bu genellikle 15 cm2
olarak yâzılır (bak. A lan ve H acîm ).
Bu yolla kesirleri de çarpabiliriz (bak.
K E S İR L E R ). Ö rneğin, iVı ile 2 W y\ çarpm ak
istersek, lVı x 2Vfc’yi bir kenarı IV2 cm,
öbürü 2Vı cm olan bir dikdörtgenin alanı
olarak düşünebiliriz. Eğer bu dikdörtgeni,
 ÇARPMA 259

kareli bir kâğıda çizersek, dikdörtgen içindeki
kareleri ve kare parçalarını sayarak alanın
3 3A cm2 olduğunu kolayca buluruz. Öyleyse
1 Vz x 2 Vı = 3 3/4’tür. A m a bu yöntem de her
çarpm a için bir dikdörtgen çizmek zorunda
kalırız.
leri sayarız. Karenin içindeki birbirine eşit 15
dikdörtgenden 8 tanesi bulduğumuz dikdört­
geni oluşturur. Küçük dikdörtgenlerin her bi­
rinin büyüklüğünün karenin toplam alanının
1/15’i olduğunu biliyoruz. Dikdörtgenimizin
içinde bunlardan 8 tane olduğuna göre dik­
dörtgenin alanı 8/15 birim olur.

2 4 = 2 x 4 = _8_
3 5 3 x 5 15

Böylece iki kesri birbiriyle çarpm anın genel

kuralını bulmuş oluruz.
Bu kuralı uygulayarak biraz önce dikdört­
Varsayalım ki, 2/3’le 4/5’i çarpm ak istiyo­ gen çizimiyle hesapladığımız 1 x/2 X 2 V2 işlemi­
ruz. Bu kez kenarı bir birim olan bir kareyle nin sonucunu doğrulayabiliriz. 1 W nin 3
işe başlayıp, karenin içine kenarları 2/3 ve 4/5 yarım a, 2 V^’nin de 5 yarıma eşit olduğunu
birim olan bir dikdörtgen çizeriz. Bunu yap­ bildiğimize göre,
mak için kareyi bir yönde üç eşit parçaya,
IV2 x 2 V2 = 2 x 2

3x5
2x2
= 16
4

sonra da öteki yönde beş eşit parçaya böleriz.
olur. Bu 15 tane lA dem ektir ve 33/4 olarak da
yazılabilir.
Aşağıdaki kısaltılmış çarpım tablosunda
gösterilen 36 çarpımın akılda tutulm ası, her
tür çarpm a işlemini yapm akta yararlıdır.

2x2 = 4 3x7 = 21 5x8 = 40

2x3 = 6 3x8 = 24 5x9 = 45
2x4 = 8 3x9 = 27 6x6 = 36
2x5 = 10 4x4 = 16 6x7 = 42
Sonra, 2/3 için üç eşit parçadan ikisini, 4/5 2x6 = 12 4x5 = 20 6x8 = 48
2x7 = 14 4x6 = 24 6x9 = 54
için de beş eşit parçadan dördünü alırız. Bu 2x8 = 16 4x7 = 28 7x7 = 49
iki büyüklüğün kesiştiği alanda oluşan dik­ 2x9 = 18 4x8 = 32 7x8 = 56
dörtgen bulmak istediğimiz çarpımı verir. 3x3 = 9 4x9 = 36 7x9 = 63
3x4 = 12 5x5 = 25 8x8 = 64
3x5 = 15 5x6 = 30 8x9 = 72
3x6 = 18 5x7 = 35 9x9 = 81

Ç arpm a işlemi, çarpılacak iki sayı arasına

Bu dikdörtgenin büyüklüğünü gösteren
kesri bulmak için, içindeki küçük dikdörtgen­
konan ( x ) ya da (.) işaretiyle gösterilir.
Çarpılacak olan sayılara çarpan, işlemin sonu­
cuna da çarpım denir.
H erhangi bir sayının sıfırla çarpım ında so­
nuç her zaman sıfır olur. Bu nedenle sıfır
sayısına yutan çarpan (elem an) denir. 1 ile
260 ÇATALHÖYÜK
çarpılan herhangi bir sayı ise değişmez. Bu
nedenle de 1 sayısına etkisiz çarpan (eleman)
adı verilir.
ÇATALHÖYÜK. Konya ilinin 52 km güney­
doğusunda bulunan Çatalhöyük yalnız A na­
dolu’nun değil Batı A sya’nın da Cilalı Taş
D evri’ndeki (Neolitik Çağ) en büyük yerleş­
me yeridir. Çarşam ba Suyu’nun kollarının
suladığı verimli bir ovada yer alan Çatalhö-
yük’ün ilginç mimarisi, kazılarda elde edilen
küçük buluntular ve duvar resimleri yardımıy­
la Cilalı Taş D evri’nin yaşama ve inanış
biçimleri konusunda önemli bilgiler elde edil­
miştir.
İngiliz James M ellaart tarafından bulunup
araştırılan Doğu Çatalhöyük’te yapılan kazı­
larda 14 yapı katı saptanm ıştır. İÖ 6800-5700
Nezih Başgelen Arşivi
Çatalhöyük'te bulunan yaklaşık İÖ 6000'den kalma
doğuran ana tanrıça heykeli, Ankara Anadolu
Medeniyetleri Müzesi'ndedir.
yıllarına tarihlenen Cilalı Taş Devri Çatalhö­
yük kültürü Konya Ovası’na egemen olmuş­
tur. İÖ 5700’den sonra Çatalhöyük terk edil­
miş ve burada bir başka yerleşme kurulm a­
mıştır. Bakır Çağı’nda (Kalkolitik Çağ) Ça-
talhöyük’ün batısında kurulan yerleşme yeri­
ne Batı Çatalhöyük adı verilir.
Çatalhöyük halkının geçimi tarım ve hay­
vancılığa dayanmaktaydı. Ayrıca kara avcılı­
ğı, çevredeki göl ve ırm aklarda balıkçılık
yaygındı. Sulu tarımın yapıldığı Ç atalhöyük’
te ekm eklik buğday, baklagiller, burçak yetiş­
tirilmekteydi. Ardıç, şamfıstığı gibi bitkiler­
den yağ elde ediliyordu. Çatalhöyüklüler
evcilleştirdikleri koyun, keçi ve sığırdan et
gereksinim lerinin büyük bölümünü elde et­
m ekteydiler. Av hayvanları arasında ise eşek,
geyik, alageyik, karaca, yabandom uzu, ayı,
tavşan, tilki gibi hayvanlar ağırlıktaydı. Ayrı­
ca süt, tereyağı ve peynir yapmasını biliyor,
sebze yetiştiriyorlardı. Ç atalhöyük’te yaşayan
halk bira ve şarap da yapabilmekteydi.
Ç atalhöyüklüler’in ticaret yaşamları da ol­
dukça gelişkindi. Yakınlarındaki dağlardan
bir tür parlak, siyah taş olan obsidyen madeni
çıkarırlar, bunun karşılığında deniz kabukları
ve çakmaktaşı alırlardı. Ayrıca Tuz G ölü’nün
batısındaki Ilıcapınar tuz yataklarından elde
edilen tuz da önemli bir gelir kaynağıydı. M a­
dencilik, dokumacılık, ahşap oymacılığı, süs
eşyası yapımı gibi el zanaatlarını iyi bilen Ça­
talhöyük halkı, uygarlık tarihinin bilinen en
eski dokumacılarıydı.
Çatalhöyük’te nüfusun 15 bin kişiye kadar
çıktığı sanılmaktadır. A m a, ortalam a 5.000-
6.000 kişiden oluşan nüfus 1.000 kadar evde
barınm aktaydı. Kerpiçten yapılan bu evler
birbirine bitişikti. Tek katlı ve farklı yüksek­
likte olan evlerde kapı yoktu. İçeri girmek
için düz olan dam larına açılmış bir delikten
yararlanılırdı. Birbirinden avlularla ayrılan
evler bir mahalle oluştururdu; evlerin arala­
rında sokak olmadığı için birbirlerine geçiş
dam lardan olurdu. M ahalleler ortalarındaki
daha büyük avluları çevrelerdi. Çatalhö-
yük’ün bu yerleşme düzeni dışa kapalı bir
yaşamı gösterir. Dış tehlikelere karşı böylece
önlem alan halk sur ya da korum a duvarı
yapmamıştır.
D ikdörtgen biçiminde olan evler bir ana
oda ile bir ya da iki küçük odadan oluşurdu.
D uvarlardaki deliklerden geçilen küçük oda­
lar kiler ya da depo olarak kullanılırdı.
Evlerde dam lardaki deliğin altına denk gelen
yerde bir ocak ve yanında duvara bitişik bir
fırın bulunurdu. Kimi evlerde biri yemek,
öteki çanak çömlek yapımında kullanılan iki
fırın olurdu. O dalarda oturm ak için sekiler
yapılmıştı. Bu sekilerin altı m ezar olarak
 ÇATI 261

Çatalhöyük'teki kutsal
öküz kabartmalı duvar
bezemesi.

Ara Güler

kullanılırdı. Eğer gömülen erkekse yanma çatı üzerinde yığılıp kalarak çatıyı çökertm e­
çeşitli silahlar, kadınsa takı ve süs eşyaları mesi için, çok dik eğimli çatılar yapılır.
konurdu. İlk insanlar m ağaralar yerine, yaptıkları taş
Çatalhöyüklüler için güzel sanatlar, resim, barınaklarda yaşamaya başladıkları zam an,
heykel önemli bir uğraş alanıydı. Kimi yapı­ bu barınakların çatılarını, üzerini otlarla kap­
larda çok güzel renklerle çizilmiş resimler, ladıkları ağaç dallarından yaptılar. Bu çatılar,
kabartm a bezem eler, pişmiş toprak ve taştan su geçirmez bir maddeyle kaplı, ahşap bir
yapılan heykelcikler bulundu. Tapm ak oldu­ iskeletten oluşan ve günümüzde hâlâ kullanı­
ğu varsayılan bu evlerdeki resimlerin konuları lan çatıların başlangıcıdır.
da oldukça ilginçti. Avlanm a sahneleri, ölü İlk ahşap kulübelerde ise taş yapılardan
gömme törenleri, patlayan bir yanardağ, bö­ farklı olarak duvar yoktu. Yalnızca çatıdan
cek, çiçek, dans eden ya da akrobatik hare­ oluşan bu ahşap kulübeler şöyle yapılırdı:
ketler yapan insanlar ve bolca av hayvanı
Rural Industries Bııreau
resimleri çizilmişti. D uvarlarda ise çocuk do­
ğuran tanrıça, boğa, öküz ve koç başı kabart­
malarına rastlanm ıştır. Küçük heykelciklerde
de en çok genç kadın, doğuran ana ve yaşlı
kadın heykelleri, bulunm aktadır. Resim, ka­
bartm a ve heykellerden Çatalhöyük halkının
yaşamında kadının çok önemli bir konumu
olduğu anlaşılmaktadır.

ÇATI. Bir yapının çatısı, o yapı içinde yaşa­

yanları yağmur ve güneşten korur ve çatının
biçimi çoğu zaman bulunduğu bölgenin ikli­
mini yansıtır. Kuru iklimli bölgelerde çatılar
düzdür. Teras çatı denen bu tür çatılar,
güneşin etkisinin az olduğu zam anlarda, o tur­
ma alanı olarak da kullanılır. Yağışlı bölgeler­
de, yağmur suyunun çatı üzerinden kolayca
akıp gitmesi için çatılara eğim verilir. Kar
yağışının çok olduğu yerlerde, yağan karın Ot çatı yapılırken saçaklardaki samanlar kırpılır.
262 ÇATI

direk

dikm e

15. yüzyıl payandalı üst uste

binen
meşe çatı
^ kaplam alar
çatı kaplaması
Duvarsız kulübe

Yere dikilen bir direğin iki yanına, direğin ülkede birbirinden farklıdır. Ayrıca birçok
tepesinden yere kadar çapraz biçimde uzana­ yapı ustasının özgün yöntem leri vardır.
rak bir üçgen oluşturan iki direk bağlanırdı. Çatının yere kadar uzandığı duvarsız kulü­
Birkaç m etre ilerde ve aynı doğru çizgi belerde yaşayan insanlar zamanla bunun elve­
üzerinde gene üç direkle benzer bir yapı rişsizliğini gördüler ve yeni yöntem ler geliştir­
kurulur ve bu iki üçgenin üst köşeleri bir diler. Bu yeni yöntem de ev yaparken önce
başka ağaç direkle birleştirilirdi. (G ünüm ü­ karşılıklı duvarlar yapılır ve bunların arasına
zün çatılarında bu direğe mahya aşığı ya da belirli aralıklarla gergi denen büyük kirişler
çatı omurgası denir.) Yapıyı sağlamlaştırmak konulur. Eskiden kulübe yapımına başlanır­
için, üçgenin yan kenarlarını oluşturan çapraz ken kurulan ahşap üçgen yapı, bu kirişler
direklerin orta noktaları, m ahya aşığına ve üzerine oturtulur. Çatı makası denen bu
yere paralel olarak yerleştirilen bir direkle ahşap üçgenler üzerine, eski kulübelerde ol-
(aşık ya da çatı aşığı) birleştirilirdi. M ahya
Rural Industries Bureau
aşığı ile aşığı birleştirerek, yere kadar uzanan,
aralıklarla dizilmiş daha ince direklerle (m er­
tek) yapının iskeleti tam am lanırdı. Bu ahşap
iskeletin üzeri, birbirine sıkıca bağlanmış tahıl
sapı ya da kamış demetleriyle kaplanırdı. Su
geçirmesinin önünü almak için genellikle bu
saz örtünün üzerine kireç sürülürdü. Bu ilkel
kulübeler, günüm üzdeki eğimli çatıların ilk
örnekleridir.
Saman, kamış, saz gibi malzemeyle kaplı
çatılar günüm üzde de birçok ülkede kırsal
alanda görülür. Bu tür çatılarda kullanılan
saman, kamış gibi bitki saplarının içindeki
boşluklar çok iyi bir ısı ve ses yalıtımı sağlar.
Sıcak, soğuk ve ses geçirmez. İyi yapılmış bir
ot çatının dışardan bir kıvılcımla alev alması
söz konusu değildir. Bu tür çatılarda yanma
genellikle içerden başlar. Norveç, H ollanda,
İrlanda, İngiltere gibi Avrupa ülkelerinde de Buğday sapı ve kamışla kaplanan çatıda kullanılan
görülen bu. ot çatıların yapım yöntemi her samanın ezilmem iş olması, çatının öm rünü uzatır.
 ÇAVDAR 263

duğu gibi mahya aşığı, aşıklar ve m ertekler Genellikle 1-2 m etre yüksekliğe ulaşan
konularak çatının iskeleti tam amlanır. çavdarın görünüm ü arpaya çok benzer. T ane­
Ortaçağda çatıların ahşap iskeleti, içerden leri buğdaya göre daha ince uzun, kavuzları
yapılan bir tavanla gizlenmez ve özenle süsle­ daha dar, kılçıkları da oldukça kısadır. D aha
nirdi. Yüksekliğin etkisini artırm ak için, pa­ çok ekmeklik un ve hayvan yemi olarak
yandalı çatılar yapıldı. Bu tür çatılarda gergi­ değerlendirilen çavdarın bileşiminde karbon­
lerin yerine, her iki duvarda ucu duvardan hidrat, protein, potasyum ve B vitamini bu­
dışarı uzanan kısa kirişler vardır ve aşıklar bu lunur.
kirişler üzerinde yükselen payandalara tu ttu ­ Çavdar unundan yapılan ekm ek de buğday
rulur. Bu çatıların en ünlüsü, 14. yüzyılın ekmeği gibi hafif olur. Buğday ve çavdar
sonunda L ondra’da yapılmış olan Westmins- ununda bulunan protein karışımları (glüten)
ter H all’ün çatısıdır.
Eğimli çatılarda kullanılan su geçirmez çatı
kaplam aları, kiremit ve arduvazın yanı sı£a,
çinko, bakır, kurşun gibi m etallerden yapıl­
mış levhalar, amyant çim ento karışımı levha­
lar ve cam olabilir. Kirem itler çatının eğimiy­
le akan suyu alta geçirmeden birbiri üzerin­
den akacak biçimde üst üste bindirilerek
dizilir. M etal çatı kaplam aları, metal levhalar
birbirine kenetlenerek yapılır. Düz çatılarda
ise, bitüm lü (bir tür zift) keçelerin üzerine su
geçirmez levhalar kaplanır. Bu tür çatılarda
da suyun akması için çok hafif bir eğim vardır.
Fabrika çatıları gibi büyük alanları örten
çatılarda, ahşap yerine çelik m akaslar yapılır.
Kaplama olarak da ucuz ve dayanıklı bir
Çavdar görünüm olarak arpaya benzeyen, dayanıklı
malzeme olan oluklu levhalar kullanılır. Az bir tahıldır.
eğimli çatılarda kurşun, çinko, bakır gibi
aşınma ve paslanm aya dayanıklı m alzem eler ham urun kabararak esnek ve yumuşak olm a­
kullanılır. Geniş, düz çatılar betonarm e ola­ sını sağlar. Bu yüzden, başka tahılların unun­
rak yapılır ve su geçirmeyen bir maddeyle dan ekm ek yapılırken ham ura buğday ya da
kaplanır. çavdar unu katılması gerekir.
D ünya genelinde, besin olarak kullanılan
ÇAVDAR. Buğdaygillerden bir tahıl bitkisi çavdar m iktarı bu amaçla kullanılan buğdayın
olan çavdarın (Secale cereale) ilk kez İÖ 6500 yarısı kadardır. Besin değeri yüksek olan
yıllarında A sya’nın güneybatısında yetiştiril­ çavdar başka tahıllarla karıştırılarak hayvan­
diği sanılm aktadır. Soğuğa en dayanıklı tahıl lara da yedirilir.
olan çavdar yüksek yerleri, kumlu ve gevşek Dünyanın çeşitli yörelerinde çavdardan vis­
toprakları sever. SSCB, İskandinav ülkeleri ki, cin, votka gibi alkollü içkiler ve kvas
gibi kışları çok sert geçen yörelerde bile denen Rus birası yapılır. İnce uzun, esnek ve
yetiştirilir ve sonbaharda ekilip ertesi yıl yaz sağlam olan çavdar sapları da çatı kaplam ası,
başlarında biçilir. Üstelik buğday, arpa, mısır şilte dolgusu, örm e şapka, kâğıt ve m ukavva
ve pirinç tarım ına elverişli olmayan en verim ­ yapımında kullanılır.
siz topraklarda bile öbür tahıllardan daha iyi Yılda 30 milyon ton dolayında olan dünya
ürün verir. Tahıllara büyük zarar veren külle­ çavdar üretiminin üçte birinden fazlasını
me ve pas hastalıkları ile zararlı böceklerden SSCB sağlar. Doğu A vrupa ülkelerinde ve
de pek fazla etkilenm eyen çavdarın-en Önemli Alm anya Federal Cum huriyeti’nde de geniş
Zararlısı çavdarmahm uzu hastalığına yol açan çapta çavdar üretim i yapılır. Türkiye’de 1960
bir asklımantardır. yılında 650 bin hektar olan çavdar ekim alanı
264 ÇAVUŞKUŞU
1987’de 242 bin hektara kadar düşm üştür. Bu
alandan elde edilen ürün 1987 verilerine göre
380 bin ton dolayındadır. 85 bin tonu geçen
üretimiyle Kayseri ilk sırada yer alır. Niğde,
Sivas, Yozgat, Nevşehir ve Konya öteki
önemli çavdar üreticisi illerdir.
ÇAVUŞKUŞU bak. İBİBİK.
ÇAY A sya’nın güneydoğu bölgelerinde ken­
diliğinden yetişen ve doğal haline bırakıldı­
ğında küçük bir ağaç kadar boylanan bir
bitkidir. Am a bu bitkinin (Camellia sinensis
ya da Thea sinensis) yapraklarından hazırla­
nan içecek 17. yüzyıldan sonra öylesine yay­
gınlaşmıştır ki, bugün dünyanın hem en her
yerinde çay tarımı yapılır ve yaprakların kolay
toplanm ası için bitki sürekli budanarak bir
çalı boyutunda tutulur. Çayın yeşil renkli,
derimsi ve kenarı dişli olan yaprakları dalların
üzerinde almaşık dizilidir. Başlangıçta körpe
defne yapraklarına benzeyen yapraklar kart-
laştıkça daha da parlaklaşır, sertleşir ve el
büyüklüğüne erişir. Genellikle yalnızca tepe
tomurcuğu ve onun altındaki iki körpe yaprak
toplanır; çünkü kokulu ve iyi bir çay ancak bu
yapraklardan demlenebilir. Tohum alınacak
ağaçlar dışında, çayın çiçek açmasına izin
verilmez. Oldukça küçük olan çay çiçekleri
beyaz, parlak ve çok güzel kokuludur. Güzel
çiçeklerinden dolayı süs bitkisi olarak yetişti­
ÇAY BİTKİSİ
Yalnızca "ikibuçukya pra k'
denen bu bolum toplanır.
M a k in e d e k ıv rılıp h ü c re le ri
p a rç a la n a n ça y y a p ra k la rı
Çayın toplanm ası Yaprakların
tavalarda soldurulm ası
rilen kamelya ile aynı cinste yer alan çayın
doğal yetişme alanı A sya’nın güneydoğusun­
da Assam, Birm anya, Tayland, Vietnam ve
Çin’i kapsar.
Dünyanın en büyük çay üreticileri Hindis­
tan, Çin Halk Cum huriyeti, Japonya, Tay­
van, G ürcistan, Türkiye, Sri Lanka ve İran’
dır. Bazı A frika ve Güney A m erika ülkelerin­
de de çay tarım ı yapılır. Çay tarım ına elverişli
olmayan İngiltere ve A B D ’de satılan çayların
büyük bölümü ise Hindistan ve Sri L anka’dan
gelir. Sri Lanka eskiden Seylan adıyla tanındı­
ğı için bu ülkede üretilen çay hâlâ “Seylan
çayı” olarak bilinir.
Çay bitkisinin Çin, Assam ve Kampuçya
çayı adlarında üç ana çeşidi vardır. Ayrıca bu
çeşitlerin melezlenmesiyle çok sayıda yeni
çeşit elde edilmiştir. Tarımı yapılan çeşitler­
den biri olan Assam çayı budanmadığı zaman
18 m etreye erişebilen bir ağaçtır. Tek gövdeli
olan bu çeşit dışında, 3 m etreye yakın yüksek­
likteki çok gövdeli Çin çayının da tarımı
yapılır. Boyu 5 m etreye varan tek gövdeli
Kampuçya çeşidinin ise tarımı yapılmaz. Bu
bitki öteki çeşitlerle doğal yolla çaprazlanarak
yeni çeşitler oluşturm uştur. Uygulanan yoğun
budam ayla çay bitkisinin boyu belli bir yük­
seklikte, örneğin 1-3 m etre arasında tutulur.
Böylece hem yapraklar kolay toplanır, hem
de nitelikli çay yapraklan veren genç sürgün­
ler daha iyi gelişir.
Kıvırm a m akinesi M ayalandırm a tablaları
Sıcak havayla Ayıklam adan sonra
kurutm a çayın sınıflandırılırız
ve am balajlanm ası

Çay fideleri tohum dan ya da genç sürgün­
lerden kesilen parçalardan (çelikler) fidelik­
lerde üretilir, sonra asıl yetişecekleri yerlere
aktarılır. Çay hasadı adı verilen yaprak topla­
maya üçüncü yılda başlanır. H asatta genellik­
le, dalların tepe tomurcuğu ile onun altındaki
iki genç yaprak koparılır. Tam yetişkin bir çay
bitkisinden 70 gram kadar kuru çay elde
edilir. İyi bakıldığında çay bitkisinin üretken­
liği 40 yıl kadar sürebilir.
Çay genellikle kadınlar ve kızlar tarafından
elle koparılır ya da makasla kesilir ve sepetle­
re doldurulur. H indistan’da hasat mevsimi
ilkbaharda başlayıp aralık ayma kadar sürer.
İklimin yazla kış arasında pek değişmediği Sri
Lanka’da ise bütün yıl çay hasadı yapılmak­
tadır.
En üstün nitelikli çaylar yüksekçe yerlerde­
ki çay bahçelerinden elde edilir. Buralarda
hava daha serin olduğundan körpe yaprakla­
rın gelişmesi daha yavaş olur ve alçak kesim­
lerdeki sıcak bahçelerde olduğu gibi yaprak­
lar kartlaşıp sertleşmez. Sri L anka’nın önemli
çay bahçeleri ülkenin orta kesimindeki tepe­
lerde, H indistan’dakiler ise Him alaya Dağları
eteklerinde bulunan dağlık Darciling’dedir.
G ene de H indistan’ın çay üretiminin en bü­
yük bölümü hem tepelerde hem de vadilerde
çay yetiştirilen, kuzeydoğudaki Assam bölge­
sinde gerçekleştirilir. Yükseklik kadar hava
ve toprak koşulları da çayın niteliğini etkiler.
Bitkinin veriminin istenen nitelikte olması
ÇAY 265
Hindistan'da taze
sürgünlerin yalnız uç
bölüm leri toplanır.
için toprağın asitli, iklimin de nemli ve yağışlı
olması gerekir.
Kuru çayın başlıca üç çeşidi vardır. Bunlar
işlenme yöntem lerine göre kara çay (m aya­
lanmış), yeşil çay (mayalanmamış) ve yarı
mayalanmış çay adlarıyla bilinir. Türkiye’de
de uygulanan kara çay üretim inde, taze yap­
raklar yağışsız günde toplanır ve kurum adan
solmaları için raf biçiminde düzenlenmiş tava­
lara serilir. Sonra ezme m akinelerinden geçi­
rilip kıvrılarak parçalanır ve parlak bakır
kırmızısı bir renk alıncaya kadar m ayalanm a­
ya bırakılır (bak. M a y a l a n m a ) ; mayalanmış
çay yaprakları sıcak havayla kurutulur. Bu
işlemler sonunda bildiğimiz kara rengi alan
yapraklar elem e, ayırma ve sınıflandırma­
dan sonra paketlenm eye hazır durum a gelir.
India Tea Board
Çalı biçim ini alacak ölçüde budanmış bir ağaç olan
çay, süs bitkisi kamelyanın yakın akrabasıdır.
266 ÇAY
Çin ve Japonya’da üretilen yeşil çay m ayalan­
ma evresinden geçirilmeden hazırlanır. G ü­
ney Çin ve T ayland’da hazırlanan yarı m aya­
lanmış çaya, bazen de kara çaya özel bir tat ve
koku verm ek için yasemin, bergam ot gibi
kokulu bitkilerin katıldığı da olur.
Değişik yörelerdeki bahçelerden yılın deği­
şik zam anlarında toplanan çaylar birbirinden
az çok farklıdır. Paketlenm iş çayların aynı
lezzette olmasını sağlamak için bu değişik
nitelikteki çayların karıştırılması gerekir.
Harm anlam a adı verilen bu işlemde değişik
yörelerin çaylarından hazırlanan deneysel ka­
rışımlar tat ve koku gibi nitelikler açısından
sınanır. İstenilen nitelikleri taşıyan çaylar
harm anlanır ve elde edilen karışım otom atik
makinelerle paketlenir. D aha küçük parçalar
ise poşet çay üretim inde kullanılır.
Türkiye'de Çay
Dünyanın önemli çay üreticileri arasında yer
alan T ürkiye’de, toprak ve iklim koşullarının
çay tarım ına uygun olduğu tek yöre K arade­
niz Bölgesi’nin doğu bölüm üdür. İlk kez 19.
yüzyıl sonlarında Japonya’dan getirilen to­
hum larla B ursa’da başlayan çay tarımı başarı­
sız olmuştu. 1918’de B atum ’da yapılan çalış­
m alarda ise ilk başarılı sonuçlar elde edildi.
(Batum yöresindeki bu çalışmalar daha sonra
da SSCB tarafından sürdürülmüş ve Batum
ülkenin çay üretim merkezi durum una gelmiş­
tir.) C um huriyet’ten sonra çay tarımını dü­
zenleyen ilk yasa 1924’te çıkarıldı; aynı yıl
Rize’de Çay A raştırm a Enstitüsü kuruldu.
1930’ların sonundan başlayarak çay tarımı
gelişme gösterdi. 1985’e kadar devlet tekelin­
de olan çay alımı, işlenmesi ve satımı o yıl
yerli ve yabancı firm alara açıldı.
Çay 1940 yıllarına kadar küçük atölyelerde
elle işleniyordu. 1941 ve 1942 yıllarında, yerli
yapım yaprak kıvırma makineleriyle üretim
yapılan iki atölye kuruldu. 1947’de ise ilk çay
fabrikası R ize’de üretim e geçti. 1930’ların
sonunda 150 hektar olan çay tarım alanı 1987
yılında 80 bin hektarı aşmıştı. Aynı yıl 661 bin
ton yaş çay yaprağından elde edilen kuru çay
138 bin tonun üzerindeydi. Yaş çay üretim in­
de ilk sırayı alan Rize’yi Trabzon, Artvin,
Giresun ve Ordu illeri izler.
Çay Kullanımının Tarihi
Çay bitkisinin yapraklarından bir içecek ha­
zırlamayı ilk düşünen Çinliler’dir. Bir efsane­
de Çinliler’in ilk kez İÖ 2700 yıllarında çay
yapraklarını suda haşlayarak içmeye başladık­
larından söz edilir. Ama İÖ 4. yüzyılda yazılmış
bir Çin sözlüğünde bu terim yer aldığına göre en
azından o zamandan beri çayın bilindiği kesin­
dir. İS 6. yüzyıl sonlarında Japonya’ya da
tanıtılan çay A vrupa’ya 17. yüzyılda getirildi.
Özellikle İngiltere’de çok tutuldu. O günden
bu yana İngilizler gelenekselleşen çay tutkula-
Turhan Baytop Koleksiyonu
Rize'de çay bahçesi.
 ÇAYIR 267

bloklar halinde, çölleri ve dağ geçitlerini aşan

1.600 kilom etreden fazla bir yol üzerinden
T ibet’e de yollanır. Eskiden yılda bir kez
yapılan bu uzun yolculukta taşm an çayın
büyük bir bölüm ünü Çin hüküm etinin Ti­
b et’teki lama m anastırlarına arm ağan olarak
gönderdiği çaylar oluştururdu. Tibetliler bu
çayları çorba yapım ında kullanır. Bloklardan
koparılan parçalar şehriye ve tereyağıyla bir­
likte kaynatılıp kaşıkla içilir.
Japonya’da ise çay törensel bir içecektir.
Çay töreninde dört beş kişilik bir konuk
grubu özel bir çay odasında ağırlanır. K onuk­
lar ellerini yıkayıp ağızlarını suyla çalkaladık­
tan sonra, ancak diz üstü çökülerek geçilebi-
len alçak bir kapıdan bu odaya girerler. Tören
için özel kaplarda hazırlanan çaylar içilmeden
önce genellikle şekerlem e yenir. Eski bir
dinsel törenden kaynaklanan bu töre günü­
müzde de geleneksel düzeni içinde sürm ek­
tedir.

ÇAYIR. Çoğunlukla düzlük bölgelerde yarı

kurak bir ortam da küçük bitkilerden kalın bir
India Tea Board örtü oluşur. Bu bitki örtüsüne bağlı olarak var
Harmanlamaya girecek çayların seçimini yapan çay olan canlıları da kapsayan alana çayır denir.
tadımcıları.
Çayırlarda, yer yer ağaçlar ve çiçekli bitkiler­
rını yitirmediler. Çay A B D tarihinde de den oluşan karm a bir bitki örtüsü vardır.
önemli bir rol oynadı. İngilizler’in 1773 yılın­ İnsanlar henüz doğal çevrelerini bozmadan
da çıkardığı Çay Yasası, A m erikan Bağımsız­ önce, yeryüzünün yaklaşık yarısının çayırlarla
lık Savaşinı başlatan ve Boston Çay Partisi kaplı olduğu sanılmaktadır. D aha sonraları
olarak bilinen olaya yol açtı (bak. A M ER İK A çayırların azalmasıyla birlikte birçok bitki ve
BİRLEŞİK D E V L E T L E R İ). hayvan türü de yok olmuştur.
Çin çayının büyük bir bölümü SSCB’ye
satılır. Trans-Sibirya demiryolu yapılmadan İklim, Bitki Örtüsü ve Hayvan Varlığı
önce, Çin’de üretilen çay deve kervanlarıyla Çayırlarda bitki örtüsü iklim özelliklerine
uçsuz bucaksız Mançurya, Moğolistan ve Sibir­ bağlı olarak değişiklik gösterir. Yazlar ge­
ya topraklarından geçerek Rusya’ya gelirdi. nellikle sıcak geçer (40°C). Yağmur yazın
Bu uzun yolculuk için, ince toz haline getiri­ yağar. Yıllık ortalam a yağış 250-500 mm
len çay buharla nemlendirilir, tuğla gibi blok­ arasındadır. Yılda birkaç hafta ile birkaç ay
lar biçiminde sıkıştırılır ve taze hayvan derile­ arasında değişen kuraklık dönemleri görülür.
rine doldurulurdu. Yaş deri tulum kuruyup K uraklık ve zaman zaman görülen yüksek
daraldıkça çay sıkışıp sertleşerek deve sırtın­ sıcaklık, çayırlarda bulunan bitki ve hayvanla­
da kolayca taşınıyordu. G ünüm üzde bile rı olumsuz etkiler. Kışlar soğuktur ve sıcaklık
SSCB’nin çoğu yöresinde bu tür blok çay çok —34°C’ye kadar düşer.
tutulm aktadır. Levhalar halinde sıkıştırılmış Ilıman bölgelerdeki çayırlarda yıllık yağış
çay ise M ançurya’da, M oğolistan’da ve Si­ m iktarı 250-750 mm arasındadır. Tropik böl­
birya’nın bazı bölgelerinde para yerine de gelerde bu m iktar 600-1.500 milimetreye yük­
kullanılırdı. selir. Çayırlarda bitkilerin büyüme dönemi
Çin çayı gene aynı biçimde kalıplanmış sert yağmur mevsimince belirlenir. Ilıman bölge­
268 ÇAYKOVSKİ

lerdeki çayırlarda sıcaklık 5°-20°C arasında Peter İliç Çaykovski Rusya’da, Votkinsk
değişir. kasabasında doğdu. Babası, o yöredeki devlet
Çayırlarda başlıca bitki örtüsü tohumlu m adenlerinde işletme sorumlusuydu. Yedi
otsu bitkilerdir. Ayrıca odunsu bitkiler, cüce yaşında piyano çalmaya başlayan Çaykovski,
çalılar, bodur ağaçlar ve yaprakyosunları en kısa zam anda yeteneğini ortaya koyduysa da,
çok rastlanan çayır bitkileridir. aşırı duyarlı bir çocuk olduğu için ailesi
Çayırlardaki hayvan varlığı çok çeşitlidir. müzikle uğraşmasına izin vermedi.
En çok tanınan çayır hayvanları A frika çayır­ D aha sonra St. Petersburg’daki (bugünkü
larında rastlanan ceylan, zebra, zürafa, anti­ Leningrad) H ukuk O kulu’nun hazırlık bölü­
lop ve suaygırı; A sya’daki çayırlarda yaşayan müne yazıldı. Çaykovski annesine çok bağlı,
yabansığırı, sayga, geyik ve yabandom uzu; içine kapanık bir çocuktu. 1854’te annesi
Kuzey A m erika’daki çayırlarda yaşayan ve koleradan ölünce ağır bir ruhsal sarsıntı geçir­
soyu tükenm ekte olan bizon, kır kurdu, di; yaşamının sonuna kadar bu olayın etkisin­
vaşak; Güney Am erika pam palarında yaşa­ den kurtulam adı. O yıllarda izlediği operalar
yan lama ve devekuşu ile A vustralya’da yaşa­ müzik yaşam ında etkili oldu.
yan kangurudur (bak. Bozkir; Pampa). Çaykovski eğitimini tam am ladıktan sonra
St. Petersburg’da, A dalet Bakanlığı’nda gö­
ÇAYKOVSKİ, Peter İliç (1840-1893). 19. rev aldı. Oysa, müziğe olan ilgisi iyice alev­
yüzyılın en büyük Rus bestecilerinden olan lenmişti. Bu nedenle 23 yaşında görevinden
Peter İliç Çaykovski, anlatım gücü ve yapıtla­ ayrılarak St. Petersburg Konservatuvarı’na
rındaki duygu yoğunluğuyla dikkati çeken bir girdi. 1865’te öğretm eni Anton R ubinstein’ın
sanatçıdır. Yapıtları arasında senfoniler, bale yardımıyla M oskova K onservatuvarrnda ar­
müzikleri, uvertürler, operalar, oda müziği, moni dersleri vermeye başladı. Aynı yıllarda
konçertolar, vokal müzik ve şarkılar bulun­ ilk senfonisi olan Opus 13 Sol M inör Birinci
m aktadır. Senfoniyi (1866; Kış Hülyaları) besteleyen
Anadolu Yayıncılık Arşivi
Çaykovski, tutkulu ve yoğun bir çalışma
dönem inden sonra ruhsal bir bunalım geçirdi.
1868’de Rusya’daki ulusal müzik akımının
öncülerinden besteci Mili Balakirev’in önerisi
üzerine R om eo ve Jülyet fantezi uvertürünü
yazdı. Bu yapıt günüm üzde de çok sevilen
besteleri arasındadır. İlk opera yapıtı olan
Voyvoda ise 1869’da sahnelendi.
Çaykovski, Opus 36 Fa M inör Dördüncü
Senfoni (1877) ile ünlü operası Yevgeni One-
gin9i (1877-78), geçirdiği ağır bir bunalım
dönem inde besteledi. Aynı dönem de eski
öğrencilerinden biriyle evlendi. Besteciyi inti­
hara sürükleyen, eşinin de akıl hastanesine
düşmesine neden olan bu bunalımlı evlilik altı
hafta sürdü. O sırada Çaykovski’nin müziğine
hayranlık duyan N adejda von Meck adında
varlıklı, dul bir hanım sanatçıya para desteği
sağladı. Çaykovski’nin öğretmenliği bırakıp,
kendini bütünüyle müziğe vermesini sağlayan
bu anlaşma 1890’a kadar sürdü. Bundan
sonra da Çaykovski bestelerinden para kazan­
maya başladı.
1880’lerde turnelere çıkarak kendi bestele­
Peter İliç Çaykovski 19. yüzyılın en tanınm ış Rus
besteci lerindendir. rinin çalındığı konserleri yönetti. Çaykovski,

İngiltere ve A B D turneleri dışında vaktini,
M oskova yakınlarındaki çiftlik evinde çalışa­
rak geçirdi.
Çaykovski en çok sevilen bestelerini
1877’den sonra yazdı. Kuğu Gölü (1877),
Uyuyan G üzel (1890) ve Fındıkkıran (1892)
baleleri; Maça Kızı (1890) operası; Re Majör
Keman Konçertosu (1878); Do M ajör Yaylı
Çalgılar Serenadı (1880) v e' 1812 Uvertürü
(1880) başyapıtlar olarak bugün de değerleri­
ni korum aktadırlar. En ünlü konçertosu Si
Bem ol M inör Birinci Piyano Konçertosu’dur
(1874-75).
Çaykovski’nin yazdığı yedi senfoniden yal­
nızca altı tanesi num aralanm ıştır. Patetik
adıyla da bilinen Si M inör Altıncı Senfoni
(1893) Çaykovski’nin en etkileyici yapıtların­
dan biridir. Sanatçının çok önem verdiği bu
yapıt, Ekim 1893’te St. Petersburg’daki ilk
çalmışında beklediği ilgiyi görmedi. M elodile­
rindeki zenginlik ve orkestra düzenlem elerin­
deki ustalığının yanı sıra, derin bir duyarlığa
sahip olan Çaykovski, özgün bir müzik yarat­
mayı başarmıştır.
Sanatçının St. Petersburg’daki kolera salgı­
nı sırasında, bilerek kaynatılmamış su içtiği
için öldüğü söylentisi yaygınlık kazandıysa da,
20. yüzyılın ikinci yarısında yapılan araştırm a­
lar sonucunda, birtakım tatsız olayların geliş­
mesini önlem ek amacıyla zehir içerek yaşamı­
na son verdiği kanısı güçlenmiştir.
ÇAYLAK atm aca, şahin ve kartalla aynı
familya (Accipitridae) içinde sınıflandırılan
yırtıcı bir kuştur. A tm acadan daha ince yapılı
olan çaylakların uzunluğu genellikle 45-61 cm
arasında değişir, ama bazıları çok daha iridir.
A krabası olan öteki yırtıcı kuşlar gibi çayla­
ğın da gagası kancalı ve aşağıya doğru kıvrık­
tır. Uzun ve dar kanatları havada hızla
süzülerek avının üzerine atlam asına ya da
yavaş yavaş kanat çırparak uçmasına olanak
verir. Çaylakların kuyruğu türlerin çoğunda
uzun ve çatallıdır. Avlarını tutup yakalamaya
uyarlanmış pençelerinde sivri ve çengel biçi­
minde tırnakları vardır.
Milvinae altfamilyasmı oluşturan çaylak
türleri gerçek çaylak olarak bilinir. Bu çay­
lakların gagaları öbür türlerinkinden da­
ha dar, üst bölüm ünün kenarı da tırtıklı­
ÇAYLAK 269
NH PA/M .K. veJ.M . Morcombe
Avustralya'ya özgü bir çaylak ve yavrusu.
dır. Türkiye’de yaşayan çaylaklar bu grup­
tandır.
Çaylak türlerinin çoğu küçük kemiriciler,
böcek, kurbağa, yılan, kertenkele ve küçük
kuşlarla beslenir. Bazılarının beslenme davra­
nışları çok ilginçtir. Örneğin A vustralya’ya
özgü kara göğüslü çaylağın (Hamirostra mela-
nosternon) başlıca besini tavşan ve kertenke­
ledir; ama yüksekten kayaların üzerine atıp
kabuklarını kırdığı devekuşu yum urtalarını
yediği de görülür. B rahm an çaylağı (Haliastur
indus) gibi bazı türler balık ve çöp yiyerek
beslenir. G erçek çaylaklar içinde bir grup
oluşturan salyangoz çaylakları ise Yenidünya’
da yaşar ve yalnızca salyangoz yerler. O rak
biçimli dar ve kıvrık gagaları salyangozları
kabuklarından çıkarmaya yarar.
Çaylakların renkleri soluk kırmızımsı kah­
verengiden karaya kadar değişir. Türlerin
çoğu beyaz, turuncu ve kara lekelerle süslü­
dür. En iyi bilinen iki tür, Türkiye’de de
yaşayan kara çaylak (M ilvus migrans) ile kızıl
çaylaktır (M ilvus milvus). Avrasya, A frika ve
A vustralya’da yaşayan kara çaylak Akdeniz
ve K aradeniz kıyıları dışında T ürkiye’nin
hem en her yöresinde bulunur. 55-60 cm
uzunluğundaki bu kuşun gövdesi koyu kahve­
rengi, başı daha açık renklidir. Leş, küçük
mem eliler, kuş, sürüngen, böcek ve ölü balık
yer. A vrupa, Kuzey A frika ve Batı A sya’da
270 ÇEÇE SİNEĞİ

bulunan 60-66 cm uzunluğundaki kızıl çayla­

ğın tüyleri kızıl kahverengidir. Başı ile kuyruk
ve kanat altları beyaza çalar. Doğu A nadolu’
da da az sayıda bulunan kızıl çaylağın beslen­
me ve ürem e davranışları kara çaylağa ben­
zer. Bu tür göç sırasında ve kışın daha çok
görülür.
O ldukça zarif görünüm lü olan kırlangıç
kuyruklu iki çaylak türünden biri Am erika
kıtasında, öteki A frika’da yaşar. Bu türler
uzun kanatları ve kırlangıç kuyruğuna çok
benzeyen uzun kuyruklarıyla dikkat çeker.
Çaylaklar yuvalarını yüksek ağaçlarda, ge­
nellikle gevşekçe üst üste konmuş kuru dal,
yosun ve başka bitki artıklarıyla yaparlar.
Türlerin çoğunda dişi, sayıları ikiden beşe
kadar değişebilen düz beyaz ya da benekli
yum urtalar bırakır. Yavrular dört hafta ya da
daha uzun bir süre sonra yum urtadan çıkar.
Çaylak türlerinden çoğunun sayısı gittikçe
azalmaktadır.

ÇEÇE SİNEĞİ ilk bakışta karasineğe benze­

yen, küçük ama çok zararlı bir sinektir. Uyku
hastalığını bulaştırmasıyla bilinen bu kan em i­
ci sineğin, Glossina cinsini oluşturan yaklaşık
21 türü vardır. Türlerin çoğu A frika’da, Sahra
Ç ölü’nün güneyinde yaşar.
6-16 mm uzunluğunda bir böcek olan çeçe
sineği insanların, sığırların ve yabanıl hayvan­
ların kanıyla beslenir. Bazı türleri kanını
emdiği canlının hastalanm asına, hatta çoğu
zaman ölmesine yol açan bir hastalık yayar.
Bu hastalığın etkeni çeçe sineğinin taşıdığı
tripanozom a adlı bir tekhücrelidir. Tripano-
zoma yabanıl hayvanların kanında yaşar. Çe­
çe sineği bu hayvanlardan birinin kanını
emdiğinde kanla birlikte birkaç tripanozom a
da çeçe sineğine geçebilir. Sineğin vücudunda
başkalaşım geçiren tripanozom alar en sonun­
da sineğin ısırdığı insanlara bulaşarak uyku
hastalığına, sığırlara bulaştığında da nagana
denen benzer bir hastalığa yol açar. İnsanları
ısıran çeçe sineklerinin yüzde 80’den fazlası
erkektir; dişiler genellikle iri yapılı hayvanla­
ra saldırır.
Bu hastalıkları tedavi eden ilaçlar bulun­
m akla birlikte, bilim adamları çeçe sineğinin
kökünü kazımaya çalışmaktadır. Çeçe sinek­
lerinin üstesinden gelmek için kullanılan yön-
NHPA/Stephen D alton
Çeçe sineği insan kanı emmeden önce (üstte) ve
em dikten sonra (altta). Kan dişinin karnındaki
yum urtaların gelişmesi için gereklidir.
tem lerden biri, ürem e yerleri olan tropik
orm anların tabanındaki bitki örtüsünü tem iz­
lem ektir.
Çeçe sineklerinin üremesi öbür sineklerden
farklıdır. Ö teki sineklerin larvaları dişinin
dışarı bıraktığı yum urtalardan çıkar. Çeçe
sineğinde ise larvaların yum urtadan çıkması
dişinin vücudunda gerçekleşir. Bu larvalar
toprakta yuvalanarak bir saatte pupa evresine
girer, birkaç hafta sonra da erişkin birer
sineğe dönüşür. Çeçe sineğinin yaşam süresi
bir-üç ay arasında değişir.
Çeçe sineklerinde her türün kendine özgü
bir yerleşim ve ürem e yeri vardır. Bundan
yararlanan bilim adamları larva ve pupaların
bulunduğu bazı yerleri çeçe sineklerinden
tem izleyerek güvenli bir biçimde sığır yetişti­
rilmesine olanak sağlamışlardır.
Ayrıca bak. UYKU HASTALIĞI.
ÇEHOV, Anton Pavloviç (1860-1904). Öy­
küleri ve oyunlarıyla dünya edebiyatında çok

özgün bir yeri olan Rus yazarlarından A nton
Pavloviç Çehov, Azak Denizi kıyısındaki
Taganrog’da doğdu. Özgürlüğe kavuşmuş bir
kölenin torunu ve bir taşra bakkalının oğlu­
dur. İlk ve ortaöğrenim ini doğduğu kentte
tam amladı. 1879’da tıp öğrenimi görm ek üze­
re M oskova’ya gitti. Öğrenim yıllarında aile­
sine destek olm ak amacıyla gazete ve dergile­
re yazılar ve kısa mizah öyküleri yazdı. Çehov
tıp öğrenimini bitirdiğinde yazılarıyla yaygın
bir ün kazanmıştı. O yıllarda dönem in önde
gelen dergilerinden Yeni Zam an’m yönetm e­
niyle tanıştı ve takm a ad kullanm aktan vazge­
çerek, öykülerini kendi imzasıyla yayımlama­
ya başladı.
Oyun yazarlığına tek perdelik oyunlarla
başlayan Çehov’un sahnelenen ilk başarılı
oyunu Ivanov’dur (1887). Çehov 1890’da bir
tutuklu ve sürgün yeri olan Sahalin A dası’na
gitti. O radan döndükten sonra izlenimlerini
Sahalin Adası (1893-94) adlı kitapta yayımla­
dı. Çehov, insanların içinde bulunduğu kötü
koşulların değişebilmesi için herkesin sorum ­
luluk duyması ve bir şeyler yapması gerektiği-
A B C Ajansı
Öykü ve oyun yazarı Anton Pavloviç Çehov'un
dünya edebiyatında özgün b ir yeri vardır.
ÇEKİRGE 271
ne inanıyordu. Bir araştırm a tezi niteliğini
taşıyan Sahalin A d a sı, hapishane koşullarında
bazı iyileştirmeler yapılmasına yol açtı.
1891’de Avrupa gezisine çıkan yazar, Rusya’
ya döndükten sonra, en güçlü yapıtlarından 6
Numaralı Koğuş’ta (1892) özgürlükçü düşün­
celeri savundu. Bu dönem de yazdığı oyunlar
arasında başyapıtlarından Martı ise, ilk kez
1896’da St. Petersburg’da (bugünkü Lenin­
grad) sahnelendi. İzleyicinin alışık olmadığı
türden bir oyun olduğu için başarısızlığa
uğradı. Çehov 1894 M art’ında bir akciğer
kanaması geçirdi. Sağlığının düzelmesi için
K aradeniz kıyısındaki Y alta’ya yerleşti. B ura­
da onu görmeye gelen Tolstoy, G orki ve
Bunin gibi yazarlarla sık sık görüşme ve
tartışm a olanağı buldu. 1898’de ünlü oyun
yönetm eni Konstantin Stanislavski, M artı’yı
M oskova Sanat Tiyatrosu’nda yepyeni bir
anlayışla sahneye koydu. Oyun bu kez büyük
bir başarı kazandı. Bu oyunu Vanya Dayı
(1899), Üç K ız Kardeş (1901) ve yazarın
ölüm ünden az önce tamamladığı Vişne Bahçe­
si (1904) izledi. Bu yapıtların tüm ü de, insan
doğasının iç gerçekliğini yansıtan, insanın
zayıf yanlarını ve yalnızlığını dile getiren, bu
nedenle de tiyatro sanatında yeni bir çığır
açan yapıtlardı.
Ü nü çar tarafından da kabul edilen Çehov,
A kadem i üyeliğine seçilmişti. Ne var ki,
1900’de Tolstoy’un bu A kadem i’ye girmesini
çar onaylamayınca A kadem i’den ayrıldı.
Martı’nın ünlü oyuncusu Olga K nipper ile
evlenen Çehov, sağlığının giderek kötüleşm e­
sine karşın, Vişne Bahçesi’nin 1904’teki ilk
sahneye konuşunda bulundu ve aynı yıl Al­
m anya’daki sağlık m erkezlerinden biri olan
B adenw eiler’da verem den öldü.
ÇEKİÇ ATM A bak. A t le t î z m
ÇEKİRGE. Sıcak yaz günlerinde hiç durm a­
dan öten, ürkütüldüğünde uzun arka bacakla­
rı üzerinde yaylanarak birdenbire sıçrayan
çekirgeler kırların ve çayırların en alışılmış
konuklarıdır. A m a renkleri genellikle yeşil ya
da kahverengi olduğu için bu böcekler otların
arasında kolay kolay seçilemez; yalnızca gün
boyu süren “şarkıları” duyulur.
Aslında bu vızıltılı sesi çıkarmak hem en
272 ÇEKİRGE
arka k a n a tla rı ö rte n
s e rt ö n k a n a tla r
g e liş m iş
arka b a c a k la r
hem en yalnızca erkek çekirgelere özgüdür.
Erkek çekirgeler arka bacaklarındaki diş gibi
çıkıntıları sert ve derimsi ön kanatlarına
sürterek çıkardıkları bu sesle genellikle dişile­
ri çiftleşmeye çağırırlar. Çekirgeler olağanüs­
tü sıçrama yeteneklerinin yanı sıra otların
arasında yürüyebilir, hatta türlerin çoğu kıta­
ları aşacak kadar uzun m esafelere uçabilir.
Yakın akrabaları olan cırcırböcekleri etçil
olduğu, yani böceklerle beslendiği halde çe­
kirgeler yalnızca bitki yiyen otçul böceklerdir
(bak. CIRCIRBÖCEĞİ).
Sonbahar gelince dişi çekirgeler uzun ve
esnek olan karın bölütlerindeki yum urta bo­
rusunu toprağa sokarak yum urtalarını yerde­
ki bir deliğe bırakırlar. Bazı türlerin dişisi
yum urtaların sudan zarar görmemesi ve başka
böceklere yem olmaması için, yum urta topak­
larının üstünü zamk gibi yapışkan bir m ad­
deyle kaplar. Kışı toprağın altında geçirerek
ertesi ilkbaharda yum urtadan çıkan ve kanat­
sız olmaları dışında ana babalarının küçük
birer kopyası olan larvalar yaz sonunda eriş­
kin durum a gelir. Erişkinlerin uzunluğu bazı
tropik türlerde 11 santimetreyi aşar.
Böceklerin düzkanatlılar (Orthoptera) takı­
mından olan çekirgeler, başlarındaki duyar­
galarının uzunluğuna ve başka bazı özellikle­
rine dayanarak iki ayrı familyada toplanır:
Acrididae familyasını oluşturan kısa duyarga­
lı çekirgeler ve Tettigoniidae familyasından
uzun duyargalı çekirgeler.
Kısa duyargalı çekirgelere kır çekirgesi ya
Solda: Tipik bir çekirgenin
vücut yapısı. Altta: Çekirgenin
arka bacaklarının kalın uyluk
bölüm ünde diken gibi bir dizi
küçük çıkıntı vardır. Hayvan bu
çıkıntıları ön kanatlarının
pürüzlü ve damarlı yüzeyine
sürterek vızıltılı bir ses çıkarır.
karın
da tarla çekirgesi denir. G erçekten de bu
gruptaki çekirgeler daha çok yarı kurak böl­
gelerdeki kırlarda yaşar ve içlerinden bazıları
çok kalabalık sürüler halinde göç, ederek
tarlaları yağmalar. Kır çekirgeleri arasında
göç etm eyen ve zararlı olmayan türler de
vardır. Am a milyonlarcası bir araya toplana­
rak bir bulut halinde göç eden ve geçtikleri
yerlerde bütün ekili alanları yağmalayan bazı
göçmen çekirgeler çiftçilerin en korkulu rüya­
sıdır. Bu zararlı türlerin en tanınmışlarından
biri A frika’dan H indistan’a kadar uzanan
kurak bölgelerde dağılmış olan çöl çekirgesi
(Schistocerca gregaria), öbürü de A frika’dan
bütün Asya, Avustralya ve Yeni Z elanda’ya
kadar geniş bir dağılım gösteren A frika göç­
men çekirgesidir (Locusta migratoria). Sudan
çekirgesi olarak da bilinen çöl çekirgesi sürü­
leri zaman zaman Türkiye’ye de gelerek
yalnız tahılları değil bütün bitki örtüsünü yok
edecek kadar zarar verir.
Göçm en çekirgelerin yaşam çevriminde
yalnız ve toplu olarak yaşadıkları iki ayrı evre
gözlenir. Yalnız yaşama evresindeki bir nemf,
yani henüz kanatları çıkmamış olan çekirge
yavrusu yaşadığı ortam a uyum sağlamak için
renk değiştirebilir, çok yavaş hareket eder ve
türdeşleriyle bir araya toplanmaz. Toplu ya­
şama dönem indeki nemfler ise kara, turuncu
ve sarı renkleriyle kolayca ayırt edilebilir.
Üstelik bu evredeki bir nem f çevreye göre
renk değiştiremez, çok hareketlidir ve kalaba­
lık topluluklar halinde yaşamayı seçer. Toplu

Solda: Göçmen
çekirgeler zaman
zaman sürüler halinde
ekili alanlara
dadanarak ürüne çok
büyük zararlar verir.
A ltta: Kenya'da bir
ağaç gövdesini sarmış
çöl çekirgeleri.
J. M. ConraderlNational
Audubon Society (solda); D .L.
GunnlAnti-Locust Research
yaşama evresindeki nemfler olgunlaşıp eriş­
kin çekirgelere dönüştüğünde hızla üreyip
çoğalmaya başlar. Sonunda, bulundukları or­
tam daki besin kaynakları giderek kalabalıkla­
şan bu topluluğa yetmez olur. Böylece bütün
çekirgeler kalabalık sürüler halinde uçarak
kendilerine yeni bir yaşam alanı ve yeni besin
kaynakları bulmak üzere göç etm ek zorunda
kalır. G ünlerce yol alarak çok uzak yerlere
kadar ulaşan çekirge sürüsü konakladığı yer­
lerdeki bütün yeşil bitkileri yiyip bitirdikten
sonra yeniden göç eder. Bu yüzden çekirge­
ler en büyük tarım zararlılarından biridir. Bu
zararları azaltmak için sürülerin bıraktığı yu­
m urtaları ve nemfleri yok etm ek, sürülere
uçakla ilaç sıkmak gibi önlem ler alm aktan
başka çare yoktur.
Uzun duyargalı çekirgeler genellikle yeşil
renklidir ve daha çok çayırlarda, ağaçlık
yerlerde yaşamayı seçerler. Bu yüzden bu
familyanın üyelerine yeşil çekirge ya da çayır
çekirgesi denir. Bu gruptaki türlerden bazıları
yalnız bitki değil, ara sıra böcekleri de yerler.
Dam arlı ve yeşil kanatları yaprağı andırdığı
için çayır çekirgeleri bitkilerin arasında kolay­
ÇEKİRGEKUŞU 273
ca gizlenebilir. Bu çekirgelerin işitme organ­
ları ön bacaklarındadır; oysa kır çekirgeleri
karınlarının iki yanında bulunan ve kulak
zarını andıran oval biçimli iki zarla sesleri
algılarlar.
Çekirgeler bazı ülkelerde sevilen bir yiye­
cektir. Ayrıca kuşların, kurbağaların ve yılan­
ların da bu böcekleri yemesi, çekirgelerin
aşırı çoğalmasını bir ölçüde engeller.
Değnekçekirgesi adıyla bilinen böceklerin
bu adla anılmaları dışında gerçek çekirgelerle
hiçbir yakınlığı yoktur; bunlar ayrı bir takım ­
dandır. A yrıca, çekirgeye benzedikleri için
bazı uzm anlarca aynı takım da sınıflandırılan
peygam berdeveleri de aslında çekirgelerle
değil ham am böcekleriyle akrabadır (bak.
D EĞ N EK Ç EK İRG ESİ; P E Y G A M B E R D E V E Sİ).
ÇEKİRGEKUŞU. Bu ötücü kuşların A vrupa,
Asya, A frika ve Kuzey A m erika’ya dağılmış
70 kadar türü vardır. Türlerden çoğunun sırtı
boz ya da kahverengi, alt bölümleri beyazdır;
gözlerinin üstünde, kanatlarında ve kuyrukla­
rında kara tüyler bulunur. Bazı A frika türleri
mavi, kırmızı, turuncu, yeşil ve sarının çeşitli
tonlarında göz alıcı renklerle bezenmiştir.
B ütün türlerin gagası kanca gibi hafifçe aşağı­
ya kıvrıktır.
Çekirgekuşu böcekler, örüm cekler, küçük
kuşlar, sıçanlar ve sürüngenlerle beslenir.
Ö rüm cekkuşu olarak da bilinen çekirgekuşu-
nun ayakları çok küçük ve avını uzun süre
tutam ayacak kadar güçsüzdür. Bu yüzden,
tıpkı kasapların çengele et asması gibi, avını
gagasıyla tutup dikenlere ya da ince dallara
asarak parçalar. Çekirgekuşuna bazen kasap-
kuşu denmesinin nedeni budur.
Çekirgekuşlarının en yaygın türü olan kızıl
sırtlı çekirgekuşu ya da bayağı çekirgekuşu
(Lanius collurio) yazın T ürkiye’nin bütün
yörelerindeki ağaçlıklı alanlarda, özellikle yol
kenarındaki teller üzerinde görülür. Yaklaşık
17 cm uzunluğundaki bu türün sırtı pas kızılı,
alt bölümleri krem rengidir. Oldukça uzun
olan kuyruğu kızıl ya da karadır. E rkeklerde,
gözlerin yakınından başın arkasına kadar uza­
nan kara bir şerit bulunur. Sakar çekirgekuşu-
nun (Lanius nubicus) alnında ise atların
alnındaki lekeye (sakara) benzeyen beyaz bir
leke vardır. Yazın ürem ek için T ürkiye’ye
274 ÇEKOSLOVAKYA
Haris ReinhardlBruce Coleman
Çalıya tünem iş erkek (sağda) ve dişi (solda) kızıl sırtlı
çekirgekuşları.
gelen bu kuş Karadeniz dışındaki kıyı bölgele­
rinde bulunan ağaçlık ve çalılıklarda yuva­
lanır.
Çekirgekuşları çalı çırpı ve ince dallardan
yaptıkları yuvalarının içini bitki kökleri, yo­
sun ve likenlerle döşerler. Dişi kuş bu yuvaya,
gri üstüne kahverengi benekli dört ile sekiz
arasında yum urta bırakır.
Çekirgekuşlarının oluşturduğu Laniidae fa­
milyası serçe, ötleğen, bakal ve ardıçkuşlarını
da kapsayan ötücükuşlar (Passeriformes) ta-
kımındandır. Bununla birlikte türlerden yal­
nızca birkaçının ötüşü güzeldir.
ÇEKOSLOVAKYA, O rta A vrupa’da, dört
yanı karayla çevrili bir ülkedir. Batıda Çek
toprakları, doğuda Slovakya olmak üzere iki
bölüm den oluşur. Kuzeybatısında Alm an D e­
m okratik Cum huriyeti, batısında Almanya
Federal Cum huriyeti, kuzeyinde Polonya, gü­
neyinde Avusturya ve M acaristan, doğusunda
SSCB vardır. A vrupa’nın küçük ülkelerinden
biri olan Çekoslovakya’nın, özellikle doğusu,
yani Slovakya dağlık bir bölgedir. Polonya ve
Slovakya arasındaki sınırı çizen K arpatlar bu
bölgededir (bak. K a r p a t D a ğ l a r i ) . M acaris­
tan ’la sınırının bir bölüm ünü oluşturan Tuna,
Çekoslovakya’dan A lm anya’ya geçen Elbe
Irmağı ve kıyısında başkent Prag’ın bulundu­
ğ u , E l b e ’n i n k o l u V l t a v a I r m a ğ ı ö n e m l i a k a r ­
(bak. E l b e I r m a ö i ; T u n a I r m a ğ i ) .
s u la rd ır
Değişik iklimlere rastlanan Çekoslovakya’
nın batısındaki dağlarda iklim, ılıman ve
yağmurlu, düzlük bölgelerde ise oldukça ku­
raktır. Kışın dağlara çok fazla kar yağar.
Elbe, kimi zaman da T una, bir süre için
donar. Yazlar ise sıcak, çoğunlukla gökgürül-
tülü ve sağanak yağışlı geçer.
Slovakya, sık orm anların bulunduğu bir
bölgedir ve bu orm anlarda yabanıl hayvanlar
yaşar. Bu hayvanların büyük çoğunluğu ulu­
sal parklarda korum a altındadır. Boz ayılar,
yabandom uzları, yabankedileri, karacalar,
elik, sansar ve mink gibi hayvanlarla, sülün,
keklik, akbaba, puhu ve kaya kartalları bun­
lardan bazılarıdır. Ayrıca bazı orm anlar ve
doğal görünümlerinin güzelliği ile ünlü yerler
de korum a altındadır.
ÇEKOSLOVAKYA'YA İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 127.896 km2.
NÜFUS: 15.591.000 (1987).
YÖNETİM: İki meclisli federal sosyalist cumhuriyet.
BAŞKENT: Prag.
DOĞAL YAPI: Ülke birbirinden farklı iki bölgeden
oluşur. Bohemya ve Moravya, sıradağlarla çevrili,
maden bakımından zengin ve birçok fabrikası olan,
tarımda son teknikleri kullanan ve nüfus yoğunluğu
fazla bir bölgedir. Karpatlar'ın güney yamaçlarını
kaplayan Slovakya'nın ise daha geri birtarım ı vardır,
nüfus yoğunluğu azdır.
BAŞLICA SANAYİ KOLLARI: Kömür, çelik, petrol, maki­
ne, otomotiv, askeri donanım, çimento, kereste,
ayakkabı, cam, giyim, bira, besin.
ÖNEMLİ KENTLER: Prag, Brno, Bratislava, Ostrava,
Plzen (Pilsen), Kosice.
EĞİTİM: Çocukların 6-15 yaş arasında okula gitmeleri
zorunludur.
Halklar ve Kentler
Günüm üzde Çekoslovakya’da yaşayanların
çoğu, Çekler ve Slovaklar’dır. H er iki halk da
Slav’dır. Bir zam anlar ülkede M acarlar, A l­
m anlar ve UkraynalIlar da yaşardı. Am a çoğu
sonradan ayrıldı ve bugün geriye yalnızca
küçük azınlıklar kaldı. Bunların içinde Çinge­
neler kalabalık bir topluluk oluştururlar. En
yaygın olarak konuşulan dil Çekçe’dir, Çek-
çe’ye benzeyen Slovakça ikinci önemli dildir.
H er iki dil de Latin alfabesiyle yazılan Slav
 ÇEKOSLOVAKYA 275

Çekoslovakya'nın, Orta
Avrupa'da altı ülkeyle
sınırı vardır. Batıdan
doğuya 750 km
boyunca uzanan
ülkenin, kuzeyden
güneye en geniş yeri
yalnızca 275
kilom etredir.

dilleridir. K atolikler’in nüfusun üçte ikisini Nişanlı operasının bestecisi Bedrich Sm etana
oluşturduğu sanılmaktadır. Halkın bir bölü­ olan birçok ünlü besteci yetiştirmişlerdir.
mü ise Protestan ve O rtodoks kiliselerine Ü lkede güçlü bir edebiyat geleneği de vardır.
bağlıdır. Kilise harcamalarını hüküm et karşı­ Dünyaca ünlü Aslan A sker Şvayk (1923)
lar. 1949’da kilise mülkleri kamulaştırılmış ve rom anının yazarı Jaroslav H asek, oyun yazarı
din görevlileri devlet m em uru sayılmıştır. Karel C apek, şair Vitezslav Nezval, Milan
Çekler müziğe düşkün insanlardır. Bütün K undera ve ünlü romancı Franz Kafka bunlar
büyük kentlerinde opera salonları ve koro arasından seçilmiş bazı adlardır. Çekoslovak
toplulukları bulunur. E n bilinenleri Antonin sanatçıların tiyatro ve sinema alanlarında
Dvorak (bak. D v o r a k . A n t o n i n ) ve Satılmış verdikleri yetkin ve çağdaş yapıtlar da ulus-
E. BicaniEastphoto

Çekoslovakya'nın ikinci büyük kenti Brno geleneksel m im arisini bugüne kadar korum uştur.
276 ÇEKOSLOVAKYA

çapta şekerpancarı, mısır, şerbetçiotu ve ke­

ten üretilir; elma ve arm ut bahçeleri bol
meyve Verir. Dağlık alanlarda patates, çavdar
ve yulaf tarım ı yapılır. Ülkenin özellikle
Slovakya’daki geniş orm anları kereste sanayi­
sini besler.
Çekoslovakya, köm ür, demir, kurşun, gü­
müş, bakır ve uranyum gibi m adenler yönün­
den çok zengindir. Çekoslovakya’da demir-
çelik sanayisi ve makine yapımı gelişkindir.
Şeker, kâğıt, ayakkabı, mobilya üretim i ile
pam uklu ve keten dokumacılığı da önemlidir.
Ülke öteden beri nitelikli dokum aları; kadeh,
kâse, kolye ve avize gibi renkli cam ürünleriy­
le tanınmıştır.

Çekoslovakya'nın Kuruluşu
1918’den önce Çekoslovakya’nın adına hiçbir
haritada rastlanm ıyordu. Bugünkü Çekoslo­
vakya topraklarında Bohem ya (bak. B o ­
h e m y a ) ve Slovakya ülkeleri ile M oravya ve

A lt-K arpatlar Rutenyası denen iki bölge var­

dı. Çeşitli ırklardan insanların toplandığı A v­
Keystone rupa’nın bu bölgesi, iki tarihsel olayın ardın­
Çekoslovakya'da zarif cam ürünleri yapılır. Erimiş, dan birleştirildi ve tek bir ülke oldu. Bu
sıcak cama biçim veren bir işçi.
olayların ilki, Avusturya-M acaristan İm para-
lararası düzeyde ilgi görm ektedir. 1984’te torluğu’nun çöküşü, İkincisi ise I. Dünya
Nobel Edebiyat Ö dülü’nü Çek şair Jaroslav Savaşı’dır. (İlk başlarda Avusturya İm parator­
Seifert kazanmıştır. luğu, daha sonra Avusturya-M acaristan İm ­
Çekoslovakya’nın başkenti Prag önemli bir paratorluğu olarak bilinen bu devletler toplu­
üniversite kentidir (bak. P r a g ) . Ö bür büyük luğuna ilişkin ayrıntılı bilgiyi A V U STU R Y A
kentler arasında M oravya’nın başkenti ve İM P A R A T O R L U Ğ U m addesinde bulabilir­
ülkenin yün ve dokum a sanayisinin merkezi siniz.)
olan B rno’yu; makine ticaretinin ve dünyaca Bugünkü Çekoslovakya topraklarının Bo­
ünlü Pilsener birasının yapıldığı büyük bir hemya olarak bilinen bölümü 1526’da Habs-
sanayi m erk e zi'o lan Plzen ya da Pilsen’i; burg hanedanının yönetimi altına girdi. B un­
Tuna üzerinde bulunan ve M acaristan, Y u­ dan bir süre sonra ise doğrudan Avusturya
goslavya, Rom anya, Bulgaristan ve öbür uzak İm paratorluğu’na bağlandı.
ülkelere satış yapılan bir liman kenti olan Özellikle, Bohem ya ve M oravya Çekleri
Bratislava’yı sayabiliriz. yalnızca A vusturyalılar’ın ve A lm anlar’ın bir
Çekoslovakya, ekonom ik açıdan daha çok uyruğu olarak değil; ayrı bir ulus olarak
SSCB ve öteki Doğu A vrupa’daki sosyalist tanınm ak istiyorlardı. Alm anlar ortaçağ bo­
ülkelerle ilişkidedir. Ü lkenin tarım ve sanayi yunca, B ohem ya’yı A lm anya’dan ayıran dağ­
ürünleri bu ülkelere satılır. Dağlık doğu ların eteklerine yerleştiler. Burada m adenci­
bölgelerinde yalnızca bir iki çeşit ürün yetişti­ lik ve başka önemli bazı sanayiler kurarak çok
rilebilir. H alk, bu yüksek bölgelerde koyun zengin oldular. Habsburg dönem inde B o­
yetiştiriciliği ile uğraşır. Verimli ovaların bu­ hem ya’da üst ve orta sınıftan insanların he­
lunduğu batı bölgesinde yetiştirilen ürünler m en tüm ü A lm an’dı.
çok çeşitlidir ve burada sığır besiciliği önemli B ütün bu dış etkiler Ç ekler’in bağımsız
uğraşlardandır. A karsu vadilerinde büyük olma kararlarını pekiştirdi. 19. yüzyıl boyun­

ca Çek sanayisi hızla gelişti ve çoğunlukla
toprakla uğraşan soydaşları Slovaklar’dan da­
ha ileri gittiler. Slovaklar, UkraynalI ya da
Rutenyalılar gibi, 1867’de A vusturya İm para­
to rlu ğ u n a katılan M acaristan Krallığı’na bağ­
lıydılar.
D ah a Avusturya-M acaristan İm paratorlu­
ğumun varlığı sürerken, Çekler ve Slovaklar
için bağımsız bir devlet kurulması gündeme
gelmişti. 1918’de I. D ünya Savaşı sonunda
yenilen Avusturya-M acaristan İm paratorluğu
yıkıldı. Böylece Çekler ve Slovaklar’ın kendi
devletlerini kurm aları önündeki engel o rta­
dan kalktı. Çek siyasal önderlerinden Thomas
G. M asaryk ve Edvard Benes I. Dünya
Savaşı’nın hem en ardından yurtdışına çıkarak
A B D , İngiltere ve Fransa’dan yardım istedi­
ler. 28 Ekim 1918’de Çekoslovakya’nın kuru­
luş bildirgesi yayımlandı.
Halkının “babası” ve “kurtarıcısı” olarak
bilinen M asaryk, Çekoslovakya’nın ilk cum ­
hurbaşkanı oldu. Onun öncülüğünde, Çekler
ülkelerini O rta ve Doğu A vrupa’nın en iyi
yönetilen ülkelerinden biri durum una getirdi­
ler. Özellikle de eğitim konusuna çok önem
verdiler ve iki Çek, bir Slovak üniversitesi
kurdular. Yeni yönetimle birlikte jimnastik
okulları ülkenin her yerine yayıldı. Bu okullar
100 yıl önce B ohem ya’da kurulm uşlar ve
ÇEKOSLOVAKYA 277
“sokol” olarak adlandırılmışlardı. Yaptıkları
beden eğitimi gösterilerine bazen 20 binin
üzerinde insan katılırdı.
M asaryk, hastalığının görevini sürdürm esi­
ne engel olduğu 1935’e kadar cum hurbaşkanı
olarak kaldı. Onun yerine, devletin kuruluş
aşam asında birlikte çalıştığı Edvard Benes
geçti.
İkinci Dünya Savaşı ve Sonrası
1938 Eylül’ünde Fransız ve İngiliz başbakan­
ları, A lm anya’nın M ünih kentinde, Mussolini
ve A dolf H itler ile görüştüler. Savaş tehdidini
geçiştirmek için de A lm anlar’ın yaşadığı Çek
topraklarının A lm anya’ya bırakılması konu­
sunda anlaşmaya vardılar. Polonyalılar’ın ve
M acarlar’ın çoğunlukta olduğu bölgeler, Po­
lonya ve M acaristan’a verildi. Böylece yeni
kurulmuş olan devlet parçalandı ve Benes bu
durum u onaylam aktansa cumhurbaşkanlığını
bırakarak, yurtdışına gitmeyi seçti. 1939 M art’
ında H itler, Bohem ya ve M oravya’ya girdi.
M acaristan, R utenya’yı aldı ve Slovakya,
bağımsız bir cumhuriyet olduğunu ilan etti.
Savaş yılları toplu kıyımlara karşı direnişler,
toplam a kam plarında yaşanan acılar, gençle­
rin çalışma kam plarına gönderilmesi türü n ­
den uygulamalarla geçti.
5 Mayıs 1945’te Çekoslovakya’yı işgalden
Çekoslovakya'nın
doğusundaki Tatra
Dağları engebeli
görünüm ü ile ilgi
çekici bir piknik
yeridir. Bölgede
çavdar ve patates
yetiştirilir.
278 ÇELİK
kurtaran SSCB oldu. Savaşın sonunda Çekos­
lovakya önceki sınırlarına yeniden kavuştu. Di­
reniş eylemlerine katılmamış olan Almanlar,
ülkeden çıkarıldı ve Rutenya SSCB’ye bırakıldı.
1946’da yapılan genel seçimlerde Komünist
Parti oyların yaklaşık yüzde 39’unu aldı.
Önemli bakanlıklara kom ünistlerin getirildiği
bir koalisyon hüküm eti kuruldu. Bir toprak
reform u yapılarak bankalar, m adenler ve
sanayi işletmelerinin bir bölümü k am u laştrıl­
dı. 9 Mayıs 1948’de kabul edilen anayasa ile
Çekoslovakya bir halk demokrasisi oldu. Be-
nes yeni anayasayı onaylamadığı için cum hur­
başkanlığı görevinden ayrıldı. 1960’lara gelin­
diğinde ekonom ik sorunlar ağırlaşmıştı. Ö zel­
likle tarım alanında geçim düzeyinin düşüklü­
ğü ve yönetsel baskılar hoşnutsuzluğun art­
masının tem el nedenleri oldu. A rtan tepkiler
başkan A ntonin Novotny’yi istifa etm ek zo­
runda bıraktı. 1968 O cak’ında A lexander
D ubçek Komünist Partisi’nin birinci sekreter­
liğine seçildi. Dubçek kitle iletişim araçları
üzerindeki denetimi azalttı; özgürlüklerinin
geliştirilmesi, tarım ve sanayi alanlarında
reform lar yapılması konularında önemli
adım lar attı. Özgürlüklerin genişletilmesi,
toplum da hareketlenm eyi artırdı. Ne var ki,
D ubçek yönetimi uzun sürmedi ve ülke 1968
A ğustos’unda, SSCB ile öbür Varşova Paktı
üyeleri birliklerince işgal edildi.
Çekoslovakya, 1969’da Çek ve Slovak
Sosyalist C um huriyetlerinden oluşan federal
bir devlet oldu. 1975’te Gustav H usak baş­
kanlığa getirildi ve 17 A ralık 1987’ye kadar bu
görevde kaldı. H usak’tan boşalan yere Milos
Jakes geldi.
ÇELİK bak. D E M İR ve Ç e l ik .
ÇEŞME, bir depo ya da kaynaktan borularla
getirilen suyun kullanım amacıyla akıtıldığı
bir yapıdır. E n yalın biçimiyle çeşme, bir su
haznesi, suyun aktığı bir lüle ya da musluk ve
bir yalaktan oluşur. Çeşm eler, kimi zaman
görkemli bir mimarlık yapıtı özelliği taşır.
Suyun borularla evlere taşınmadığı eskiçağ­
larda, insanlar su gereksinimini kuyular, kay­
naklar ve çeşm elerden sağlardı. Köylerde
günlük yaşamda köy çeşmesinin önemli bir
yeri vardı. Türkiye’de günüm üzde de köy ve
mahalle çeşmeleri vardır.
Eski Yunanlılar çeşmelerini genellikle su
perilerine ve tanrıçalara adarlar ve bazen de
çeşme yakınında bir tapm ak yaparlardı. Ko-
rinthos kentindeki bir çeşme, efsaneye göre,
ölen oğulları için akıttığı gözyaşlarından pı­
narlar oluşan, Pirene adlı su perisine adan­
mıştı. Rom alılar’da da çeşmelerini adamak
geleneği vardı ve yılın belli bir günü çeşme
şenliği olarak kutlanırdı.
Rom a kentlerinde, depolardan borularla
getirilen su yalnız ham am lara, saray ve büyük
yapılara değil, yoksul insanların su aldığı halk
çeşmelerine de verilirdi. Genellikle sokak
köşelerinde bulunan bu çeşmelerin çoğu,
ağızlarından su akan insan ya da hayvan başı
kabartm aları ile bezeliydi.
İtalya ve öteki Akdeniz ülkelerinde çeşm e­
ler hâlâ su gereksinimini karşılam akta kulla­
nılır. Genellikle kabartm alarla süslü olan
çeşmeler, çoğu zaman kent ya da köy alanla­
rında yer alır. İşlevsel çeşm elerden başka, bir
de heykellerle bezeli, kat kat havuzları olan
çeşm eler vardır. Rönesans’la birlikte figürlü
çeşmelerin yanı sıra, çeşitli su oyunlarının öne
çıktığı çeşm eler yapıldı. R om a’da B arok üs­
luptaki D ört Irm ak Çeşmesi (bak. BERN IN I,
G i a n L o r e n z o ) ve Trevi Çeşmesi çok ünlüdür.
Bu türden çeşmeler İtalya’dan öteki Avrupa
ülkelerine yayılmıştır.
Köylerde su doldurm ak üzere testilerle
gelinen çeşme başı, aynı zam anda köylülerin
buluşma yeridir.
Anadolu Türk mimarlığında çeşmeler kent
mimarlığının önemli öğeleri arasındadır. G ü­
nümüzde hâlâ varlığını sürdüren birçok çeş-
Hulton Picture Library
Fransa Kralı XIV. Louis tarafından yaptırılan
görkem li Versay (Versailles) çeşmeleri.
 ÇEVREBİLİM 279

ÇEVREBİLİM ya da ekoloji, bitki ve hayvan­

İfeösjjttBr*-- 'i ü i f r  i n ;.-4î?■•• ■ - -w ların doğal çevreleri ile ilişkilerini inceleyen
bilim dalıdır. 20. yüzyılın sonlarına doğru
çevre kirliliği, D ünya’yı zararlı güneş ışınla­
rından koruyan ozon tabakasının delinmesi,
doğal kaynakların hızla yok edilmesi gibi
sorunlar çevrebilime olan ilgiyi artırm ıştır.
Çevrebilimin ilgi alanına giren konulardan
bir örnek verelim.
Yeşil bitkiler yeryüzünün tem el enerji kay­
nağı olan güneş ışığını soğurup kendi besinini
üretebilir, gövde ve yapraklarını geliştirebilir.
Bu enerji daha sonra bitkiyle beslenen hay­
vanlara, yani otçullara geçer. O tçullar bu
enerjinin bir bölüm ünü kendi gereksinimleri
için kullanır, kalanını yağ ve et olarak depo
eder. Etçiller, yani etle beslenen hayvanlar
E lif Erim
otçulları yediğinde enerjinin bir bölümü onla­
İstanbul'da Sultanahm et'teki 18. yüzyılda yapılan
III. Ahm ed Çeşmesi. ra aktarılmış olur. Ölü hayvan ve bitki kalıntı­
larının bakteri ve m antarların etkisiyle çürü­
m e, yapıldıkları dönemin mimarlık üslubunu yerek toprağa karışmasıyla da “beslenme ağı”
yansıtır. 13. yüzyıldan kalan az sayıda çeşme olarak tanım lanan çem ber tam amlanmış olur
arasında, K onya’da Sahipata Camisi, Sivas’ta (bak. B e s l e n m e AGi ).
G ök M edrese ve A fyonkarahisar’da Çay Belirli bir doğal çevrede yaşayan tüm canlı­
M edresesi çeşmeleri sayılabilir. Osm anlılar’ ların birbirleriyle ve çevreyle ilişkilerine
da, kent içi suyollarının yapıldığı Kanuni “ekosistem ” adı verilir. Çevrebilim uzmanları
Sultan Süleyman dönem inde çeşm eler çoğal­ bitki ve hayvanların doğal çevrelerinde nasıl
mıştır. yaşadıklarını araştırırlar. Canlılar arasındaki
Klasik Osmanlı mimarisinde sivri kemerli, ilişkiler, av-avcı ilişkisinde olduğu gibi öldür-
yalın bir görünüm ü olan çeşmeler, Lale Dev-
Mark Boulton-National Audubon Society Collection!Photo Researchers
ri’nde süslü yüzleriyle anıtsal bir görünüm
kazandı. Ayasofya’nın yanında ve Ü sküdar’
da III. Ahmed adına yapılmış olan çeşmeler ile
Tophane Çeşmesi, dört yüzü bezeli anıtsal çeş­
melerdir. Ü sküdar’daki Saadeddin Efendi
Çeşmesi Rokoko üslubun, Nuruosmaniye
Çeşmesi Barok üslubun özelliklerini taşır.
Sultanahm et’teki Çevri Kalfa Çeşmesi, Maç­
ka’daki Bezmialem Valide Sultan Çeşmesi ve
Talim hane’deki II. M ahmud Çeşmesi, A m pir
üslupta yapılmış çeşm elerdir. 1914’te yapılmış
olan Kısıklı Çeşm esi’nde, Klasik Osmanlı
üslubunun yeniden canlandığı görülür.
Sokak çeşmelerinin yanı sıra saray ve ko­
nakların içindeki çeşmeler de mimarlık ve
heykel sanatının çok özgün örneklerini oluş­
turur. Topkapı Sarayı’nda III. M urad Odası
ve I. A bdülham id’in yatak odasındaki çeşm e­
ler anılmaya ve görülmeye değer seçkin ör­ Afrika'daki sığır balıkçılları sığırların ürküttüğü
neklerdir. böceklerle beslenir.
280 ÇEVREBİLİM
B irzam anlar ABD 'nin batısında bizon ve antilop
sürülerinin dolaştığı m ilyonlarca dönüm çayır vardı.
Sığır çobanları bu çayırların sürüleri otlatm ak için
çok elverişli olduğunu fark ettiler.
Sürülerin sayısı hızla artınca çayırlar da hızla tükendi
ve kurudu.
Bu alanlarda tarım yapılmaya başlanınca toprağın
sürülen verim li üst katmanları rüzgâr ve sularla
sürüklendi; toprak aşınması oldu.
Çevrebilim çölleşen bu alanları yeşertmeye yardım
etti. Eğim li topraklarda oluklar kazılarak su kaybı
önlenm eye çalışıldı; toprağın üst katmanlarının
savrulmasını önlem ek için yulaf, darı, buğday,
ekildi; ağaçlar dikildi.
B iryıldan kısa bir süre içinde çölleşen alanlar
yeşerdi. Tohum lar ekilerek çayır ye tiştirild i ve bu
alanlar sığır sürülerine yeniden açıldı.
me-yeme ya da birlikte yaşadığı canlının
enerjisinin bir bölüm ünü tüketen asalaklık
ilişkisi biçiminde olabilir (bak. A sa l a k VE
Ç ü r ü k ç ü l CANLILAR). Bazen de gergedan ve
kurtkıyan kuşu örneğinde olduğu gibi arala­
rında karşılıklı “yardım laşma” ilişkisi vardır.
Kurtkıyan gergedanı tehlikelere karşı uyarır
ve üzerindeki böcekleri tem izler; bu yardım ­
larına karşılık da besinini gergedanın sırtın­
dan kolayca karşılamış olur.
Çevrebilim uzmanları doğal bir çevredeki
canlılar topluluğunun var olduktan sonra ge­
liştiğini, daha sonra da yok olduğunu sapta­
mışlardır. A m a doğal süreçler bozulmamışsa,
yok olan bu topluluğun yerini yeni bir toplu­
luk alır. Bu değişim sürecine “ekolojik ardıl­
lık” adı verilir. Ö rneğin, balıklar ile su bitkile­
rinin yaşadığı küçük bir göl yavaş yavaş mil ve
hum us ile dolduktan sonra bataklık bitkilerini
besleyebilecek durum a gelir. Yıllar sonra bu
bataklık kurur; bu kez çalı ve ağaçlar büyü­
meye başlar; kuru topraklarda yaşayan canlı­
lar görülür. Bu gelişimin her aşamasında
doğal çevre farklıdır.
Birbiri ardı sıra gelen doğal değişim süreç­
lerindeki iklim değişiklikleri hayvanları ve
bitkileri etkiler. Fırtınaların, sellerin ya da
kuraklığın yanı sıra insan etkinlikleri de canlı­
lar topluluğunun yaşamını etkiler.
Çevrebilim uzmanları canlılar topluluğunu
belirli özelliklere göre “biyom” adı verilen
gruplar içinde ele alırlar. Yeryüzünde ısı,
yağış, bitki örtüsü gibi fiziksel özelliklerine
göre sınıflandırılan yöreler şunlardır: Kuzey
ve Güney kutuplarına yakın soğuk, ağaçsız
tundralar; ekvatora yakın tropik yağmur or­
manları; tropik savanlar; ılıman iklim otlakla­
rı; çöl; ılıman iklim orm anları; kuzey orm an­
ları. Geniş alanları kapsayan okyanuslar da
binlerce canlı topluluğunu barındırır.
Ayrıca bak. Ç A Y IR ; Ç Ö L ; D E N İZ CAN LILARI;
D Ö N E N C E LE R ; O V A ; PAM PA; T U N D R A ; Y A Ğ M U R O R ­
MANLARI.
Doğal Denge
Norm al koşullar altında canlılar doğal bir
çevrede doğar, ürer, beslenir ve başka canlıla­
ra yem olur. Bu çem ber ya da “doğa denge­
si” , topluluğun dengeli bir biçimde yaşaması­
nı sağlar. Bir hayvan türünün sayısı, yaşadığı

doğal çevrenin besin kaynaklarıyla yetinem e­
yecek kadar artarsa, açlık, hastalık ya da
yırtıcı hayvan sayısındaki yükselişle doğal
denge yeniden sağlanır.
Doğal denge hepimizi ilgilendirir. Çiftçiler
iyi ürün almak için ne yapmaları gerektiğini,
toprak aşınmasının önüne nasıl geçileceğini,
topraktaki değerli m ineralleri nasıl koruya­
caklarını bilmek zorundadırlar. Ayrıca hay­
van ve bitkilere dadanan zararlı böcek ve
asalaklarla nasıl savaşacaklarını da öğrenm e­
leri gerekir. A m a zararlı böceklere karşı
kullanılan zehirli sprey ve tozlar yararlı bö­
cekleri de öldürebilir; öteki canlılara zarar
verebilir. Bu nedenle, doğal topluluğun bir
bölümünü yok ederken bütün doğal dengenin
bozulmasını önleyecek önlem ler alınmalıdır.
H erhangi bir hayvan türünün aşırı artışı
doğal dengeyi nasıl bozuyorsa, insan nüfusu­
nun hızla artması ya da doğal kaynakların
tükenm esi de doğal dengeyi aynı biçimde
tehlikeye atar. Bu yüzden bilim adamları
insan soyunun sürebilmesi için öncelikle besin
kaynaklarını artırıcı yöntem ler, yeni ve gü­
venli enerji kaynakları bulmaya çalışmalı;
dünyamızın doğal kaynakları ile güzellikleri­
nin korunm asına katkıda bulunmalıdırlar.
Ayrıca bak. Ç E V R E K İR L İL İĞ İ; D O Ğ A Y I K O R U ­
MA; N ü f u s .
ÇEVRE KİRLİLİĞİ. Çevrebilimciler çevreyi
canlı, cansız bütün doğal varlıkların ve doğa­
daki insan yapısı öğelerin bütünü olarak
tanım larlar. Bu çevre, çeşitli insan etkinlikleri
sonucunda oluşan atıklar, duman, zehirli kim­
yasal maddeler* ve öbür zararlı m addelerle
sürekli kirlenm ektedir. T oprak, su ve hava
kirliliğinin yanı sıra gürültü ve radyoaktiflik
gibi daha yeni öğeleri de kapsayan çevre
kirliliği günüm üzde tüm dünyada önemli bir
sorun haline gelmiştir. Özellikle büyük kent­
lerde ve sanayi bölgelerinde insan sağlığını
tehdit eden ciddi boyutlara ulaşan ve
1970’lerden başlayarak geniş kitlelerin ilgisini
çeken çevre kirliliği aslında yeni bir sorun
değildir. Yeni ölan, bu kirliliğin tüm dünyada
ulaştığı ciddi boyutlar ve insanların bu tehli­
kenin bilincine varm aya başlamalarıdır.
O rtaçağda özellikle kentler çok pisti, su
kaynakları kirliydi ve salgın hastalıklar hızla
ÇEVRE KİRLİLİĞİ 281
yayılırdı. Kentlerin koşulları zam anla iyileşti­
rildi, ama Sanayi Devrimi’nden bu yana hızla
büyüyen sanayi üretim inin ortaya çıkardığı
atıklar çevre kirliliğine yeni boyutlar getirdi.
A rtan ve belirli kentsel alanlarda yoğunlaşan
nüfusun çeşitli etkinlikleri sonunda ortaya
çıkan atıkların yok edilmesi gittikçe daha
karm aşık bir soruna dönüştü. A rtan enerji
gereksinimini karşılam ak için kullanılan ya­
kıtların dum anı havayı, akarsu ve denizlere
boşaltılan atıklar suları kirletti. Kısa sürede
çürüyüp ayrışarak doğaya karışan organik
atıklara, uzun yıllar bozulm adan kalan plas­
tik, m etal, cam gibi sanayi atıkları eklendi.
Ç öplükler geniş alanlara yayıldı. Zehirli
kimyasal ve radyoaktif m addelerden olu­
şan atıklar bütün canlı varlıklar için tehlike
oluşturm aya başladı. Kirliliğin en yoğun oldu­
ğu yerlerde insanlar ve hayvanlar ölmeye
başladı, bitkiler kurudu. Doğadaki dengelerin
bozulması yaşamı tehdit etm eye başlayınca,
daha çok sayıda insan çevre kirliliğinin tehli­
kesini gördü ve bunun önlenmesini istemeye
başladı. Çevre kirliliğini önlem enin yolları
aranıp bulundu. A m a, kirliliği önleyecek bü­
tün önlem ler ek harcam alar gerektirdiği ve
sanayi üretimini daha pahalı hale getirdiği için
bunların her zaman istekle uygulandığı söyle­
nemez.
Çevre kirliliğini azaltmak için en iyi çözüm
atıkların sanayinin ham m adde gereksinimini
karşılam akta kullanılmasıdır. Ö rneğin, kulla­
nılmış şişe ve camlar, m etal, kâğıt ve plastik
atıklar bu m addelerin yeniden üretim inde
ham m adde olarak kullanılabilir (bak. A t i k
D E Ğ E R L E N D İR M E ). Ö te yandan, denizlere bo­
şaltılan atıklar önceden arıtılarak zararlı m ad­
delerden temizlenmeli, radyoaktif ve zehirli
kimyasal atıklar özel koruyucular içinde yer­
altına gömülmelidir. A B D ’deki Love Canal
olayı bu tür atıkların tehlikelerini açıkça
ortaya koymuştur. Ne w York eyaletinde,
N iagara Çavlanı yakınında plastik ve kimya­
sal m addeler üreten bir fabrika, 1940’lardan
başlayarak atıklarını fabrika yakınındaki eski
bir su kanalına boşaltmış, daha sonra doldu­
rulan ve üzeri killi toprakla kapatılan kanalın
üstünde okullar, evler yapılmıştı. Ancak
197l ’de, zehirli kimyasal atıkların killi top­
raktan sızdığı ve bölgenin, bazıları kansere
282 ÇEVRE KİRLİLİĞİ
neden olan kimyasal m addelerle kirlendiği
belirlendi. Sonunda Love Canal yöresi felaket
bölgesi ilan edilerek boşaltıldı. Sızıntıyı önle­
m ek ve kirlenm enin zararlarını giderm ek için
20 milyon dolardan fazla para harcandı.
Çöp Sorunu
Büyük bir kentten bir günde toplanan çöpler
dağ gibi bir yığın oluşturur. Hastalık taşıyan
sinek, böcek ve farelerin üremesi için elverişli
bir ortam oluşturan bu çöplerin kısa sürede
ortadan kaldırılması insan ve çevre sağlığı açı­
sından zorunludur. Üstelik bu çöplerin artık
eskisi gibi yalnızca organik atıklardan oluşma­
ması sorunun boyutlarını gittikçe genişlet­
m ektedir. Y enen sebze ve meyvelerin kabuk­
ları, eti için kesilen hayvanların postları, boy­
nuzları, kem ikleri, bağırsakları ya da çöpe atı­
lan ekm ek parçaları ile yemek artıkları za­
m anla bileşenlerine ayrılarak doğaya karışa­
bilen atıklardır. Oysa doğada uzun yıllar hiç
bozulm adan kalan m etal, cam ve plastik eşya­
lar çevre kirliliği yaratan etkenlerin başında
gelir.
Sokak ve caddelerde biriken çöpler yalnız
kentleri çirkinleştirm ekle kalmaz, insan sağlı­
ğını tehdit eden birçok tehlikeyi de beraberin­
de getirir. Örneğin sokağa atılan şişe kırıkları
ya da paslanmış m etal parçaları tehlikeli ke­
sikler açabilir. Ayrıca çöplerdeki sebzeler ve
hayvansal atıklar çok çabuk çürüdüğünden
hem çevreye pis kokular yayar, hem de fare­
lerin ve sineklerin ürem esini kolaylaştırarak
hastalıkların yayılmasında etkili olur. Bu yüz­
den, çevreyi tem iz tutm ak ve sağlığı korum ak
amacıyla çöplerin toplanmasını ve yok edilr
meşini birçok ülkede belediyeler üstlenmiştir.
Çöp toplam a hizmetinin sıklığı belediye büt­
çesinden bu işe ayrılan paraya, çöp kam yonla­
rı ile temizlik işçilerinin sayısına ve iklime
bağlıdır. Çöplerin daha çabuk çürüyüp kokuş­
tuğu sıcak ve nemli iklim kuşağındaki ülkeler­
de çöplerin daha sık toplanması gerekir. M o­
dern çöp kam yonlarında, çöpleri parçalayıp
sıkıştırarak her kamyonun daha çok çöp top­
lamasını sağlayan sıkıştırma düzenekleri var­
dır. Evlerdeki çöpleri kanalizasyon sistemine
bağlı çöp öğütme makineleriyle yok etm ek
daha da sağlıklı bir yöntem dir. Bu düzeneğin
bulunduğu evlerde çöpler hiç biriktirilm eden
m utfak lavabolarına dökülür ve küçük bir
elektrik m otoruyla çalışan öğütücüde öğütü­
lür. Böylece ince toz haline gelen çöpler suyla
birlikte kanalizasyon borularına akar. Yalnız,
m etal ve plastik atıklar bu m akinelerde öğü-
tülemediği gibi çok iri kem ikler de sorun ya­
ratabilir.
T oplanan çöpler eskiden denize dökülürdü.
A ncak denizlerin kirlenmesinin sonuçları or­
taya çıkınca birçok ülkede denize çöp dökül­
mesi yasaklandı. Bugün en çok gömme ve
yakm a yöntem leri kullanılm aktadır. Çöplerin
kullanılmayan taşocaklarına ve benzeri çu­
kurlara gömülmesini içeren gömme yönte­
minde çöp katm anlar halinde yayıldıktan son­
ra üstü toprakla kapatılır. D aha sonra toprak
yüzeyi düzenlenerek buraları park ve yeşil
alan olarak değerlendirilebilir. Yakm a yönte­
m inde ise çöpler yakılarak bir enerji kaynağı
olarak değerlendirilir. Eski M ısır’da yüzyıllar
boyunca K ahire’deki ham am ların yakılan
çöplerden sağlanan ısıyla ısıtıldığı bilinir. G ü­
nüm üzde özel fırınlarda yakılan çöpler önce
m agnetik' ayıklayıcıdan geçirilerek içindeki
m etal parçaları ayrılır. Çöp yakma fırınlarının
hava kirliliğine neden olmaması için bacaları­
na filtre takılır.
Su Kirliliği
H er yıl milyonlarca ton çöpün döküldüğü
denizler zam anla birer çöplüğe dönüşmüş,
kuşkusuz bunun en büyük zararını deniz ve
okyanuslardaki canlılar görmüştü. Çok m ik­
tarda pislik arıtılm adan kanalizasyonlardan
deniz, göl ve ırm aklara akıtıldığı zaman su bu
kadar çok pisliği arıtam az. Sudaki tüm oksi­
jen tükendiği için, balıklar ve atıkları ayrıştı­
rarak zararsız m addelere dönüştüren bakteri­
ler ölür. Sularda yalnızca oksijensiz yaşayabi­
len, hastalık yapıcı bakteriler kalır. Özellikle
sanayi bölgelerine yakın olan Akdeniz ve
Japon Denizi ile Kuzey A m erika’daki Büyük
G öller’de görülen kirlilik bütün okyanusları
etkilem ektedir.
1950’lerde Japonya’da görülen M inimata
hastalığının denize dökülen cıvalı atıklardan
etkilenen ton balığının yenilmesinden kay­
naklandığı belirlenmiştir. Fabrikaların denize
döktüğü kimyasal atıkların içindeki ava önce kü­
çük deniz canlılarının, sonra bunları yiyen daha

ZEFA
Denizler büyük bir çöplük gibi kullanılmaktadır. Bu
limanda olduğu gibi, su yüzeyini örten çöp ve
mazotun balıklar ve öteki deniz canlıları üzerinde
öldürücü etkisi vardır.
büyük balıkların vücudunda birikiyor ve en
sonunda o balıkları yiyen insanlara zarar
verecek düzeye ulaşıyordu. 1986’da Kuzey
D enizi’nde yapılan bir araştırm ada, incelenen
yassıbalıkların beşte ikisinden fazlasında kan­
ser hastalığına benzer belirtiler bulunm uştur.
Kuşkusuz, kirlenm e yalnızca insan sağlığını
değil öteki canlıları da etkilem ektedir.
Hava Kirliliği
Fabrika bacalarından çıkan dum an ve m otor­
lu taşıtlardan çıkan egzoz gazları hava kirlili­
ğinin tem el etkenleridir. Havaya karışan kü­
kürt dioksit gibi kimyasal m addeler havadaki
nemle birleşerek asitlere dönüşür. Havadaki
asit taş ve tuğlaları aşındırarak yapılara zarar
verir. Egzoz gazlarıyla havaya karışan karbon
m onoksit ve hidrokarbonlar da insan sağlığı­
na zararlıdır.
Güçlü güneş enerjisinin etkisiyle havadaki
yoğun dum an içinde oluşan kimyasal tepki­
m eler de boğucu bir sise yol açar. Özellikle
astımı ve akciğer hastalıkları olanlara çok
zararlı olan bu sis ağaçları ve öteki bitkileri
de zehirleyebilir. Londra, Los Angeles ve
Tokyo gibi kentlerde hava kirliliğine bağlı sis
büyük ölçüde denetim altına alınmıştır. Am a
ÇEVRE KİRLİLİĞİ 283
azgelişmiş ülkelerdeki K alküta ve M eksiko gi­
bi kentlerde hava kirliliği gittikçe artm ak­
tadır.
Köm ür, petrol gibi yakıtların dum anındaki
kükürt dioksidin havadaki su buharı ile birle­
şerek oluşturduğu sülfürik asit, asit yağmuru
olarak yeryüzüne iner (bak. ASİT Y A Ğ M U R U ).
H ava akımlarıyla sürüklenen dum an yüzlerce
kilom etre uzakta bile asit yağmuruna yol aça­
bilir. Asit yağmuru suların asitlilik derecesini
artırarak canlılara zarar verir.
Hava kirlenmesinin bir başka tehlikeli so­
nucu atm osferin yüksek katm anlarında bir
karbon dioksit tabakasının oluşmasıdır. Kö­
m ür, odun, m azot gibi yakıtların yanmasıyla
açığa çıkan karbon dioksitin oluşturduğu bu
tabaka, yeryüzünden yansıyan güneş ışınlarını
engelleyerek atm osferin ısınmasına yol açar.
Sera etkisi denen bu olgu D ünya’nın sıcaklığı­
nın artm asına neden olm aktadır. Eğer enerji
üretim i için odun, köm ür ve petrol ürünleri­
nin yakılması bugünkü düzeyde sürerse, 50
yıl içinde dünyamızdaki ortalam a sıcaklığın
3°-5°C yükseleceği sanılıyor. Bunun sonucun-
ZEFA
Japonya'daki bu fabrikada görüldüğü gibi, baca
gazları hava kirliliğine neden olur. Kükürt dioksit
içeren dum anların oluşturduğu asit yağm uru hava
k irliliğ in in yalnızca bir türüdür. Havayı kirleten
gazların bütün etkileri hâlâ bilinm em ektedir.
da iklim özellikleri değişecek, bazı bölgeler
çoraklaşacak, kutuplardaki buzlar eriyerek
deniz düzeyi 5 m etre kadar yükselecek, bir­
çok liman ve H ollanda, Bengal gibi çok geniş
alçak alanlar sularla kaplanacaktır.
284 ÇEVRE KİRLİLİĞİ
H ava kirliliğinin bir başka etkeni de aero-
sollerde ve soğutucularda kullanılan bazı gaz­
ların havaya karışmasıdır. A tm osferdeki ko­
ruyucu ozon katm anına zarar veren bu kirlilik
A E R O S O L m addesinde ayrıntılı olarak anla­
tılmıştır. Eğer gerekli önlem ler alınmazsa, bu
olay sonucunda D ünya’da tüm canlılar G ü­
neş’ten gelen m orötesi ışınların zararlı etkileri
karşısında korumasız kalabilir.
Kimyasal Kirlilik
Tarım da kullanılan gübreler ve böcek öldürü­
cü ilaçlar da çevre kirliliğine neden olur.
G übrelerdeki kimyasal m addeler topraktan
akarsulara karışarak su kaynaklarında ve
denizlerde toplanır. Bunlar yosunların (bak.
Y o s u n l a r ) hızla büyüyerek sudaki tüm oksije­
ni kullanmasına yol açar ve sonuç olarak
sudaki yaşam sona erer. Zararlı böcekleri
öldürm ek için kullanılan zehirli ilaçlar yararlı
canlıları da öldürm ekte, bu tür ilaçların kulla­
nıldığı tarlalardaki ürünleri yiyen hayvanlar
da zehirlenm ektedir.
Bu konuda çok bilinen bir örnek D D T ile
zehirlenm e olayıdır. Böcek öldürm ede kulla­
nılan bu zehirli kimyasal bileşik doğada kolay­
ca yok olmaz. Sulara karışarak; önce küçük
su canlılarının, sonra onları yiyen balıkların
vücuduna geçer. Beslenm e zinciri (bak. BES­
LENME A ĞI) boyunca ilerledikçe D D T balıkla-
ZEFA
Bir kanalizasyon borusundan akan sanayi atıkları. Bu
konudaki yasaklamalara karşın, zehirli kimyasal
maddeler hâlâ çevreye yayılarak doğayı kirletiyor,
yabanıl hayvanları öld ürü yo r ve insan sağlığını
te h d it ediyor.
n n vücudunda, yoğunluğu artarak birikir. Böy­
le balıklan yiyen insanlar tehlikeli miktarda
D D T almış olurlar. Bunun sonucunda kanser
ve sakat bebek doğumları gibi olaylar ortaya
çıkabilir. Pek çok gelişmiş ülkede D D T kulla­
nımı yasaklanmıştır. A m a, zararının pek iyi
bilinmediği azgelişmiş ülkelere satm ak için
gelişmiş ülkeler D D T üretimini sürdürm ek­
tedir.
Çevremizi kirleten çok çeşitli kimyasal
m addeler vardır. Bunlar arasında dioksin, di-
eldrin ve öteki tarım ilaçları, hidrolik yağ ve
plastik yapımında kullanılan poliklorodifenil
(PCB) sayılabilir. Kadmiyum, kobalt, çinko,
kurşun, nikel, cıva da aynı biçimde canlıların
vücudunda birikerek insan ve hayvan sağlığını
olumsuz etkileyebilir.
Radyoaktif Kirlilik
N ükleer enerjinin en büyük sakıncası, o rta­
dan kaldırılması gereken radyoaktif atıkların
ortaya çıkmasıdır. Bir başka temel sakınca da,
1986’da SSCB’deki Ç ernobil’de olduğu gibi
kaza sonucu çok tehlikeli radyoaktif sızıntıla­
rın olabilmesidir (bak. NÜKLEER E n e r ji ) . Rad­
yoaktif kirlenme binlerce yıl sürebilir (bak.
RADYOAKTİFLİK). Günüm üzde radyoaktif atık­
lar çok sağlam beton koruyucular içinde top­
rağa ya da deniz dibine göm ülm ektedir; ama
bunu sonsuza dek sürdürm ek de olanaksızdır.
Sorunların Çözümü
Çevre kirliliği tüm dünyanın karşı karşıya ol­
duğu, acil çözüm gerektiren bir sorundur.
Çok sayıda insan bu konuyla uğraşm akla bir­
likte, birçok hüküm etin ve büyük şirketlerin
bu konuda yeterli duyarlığı gösterdiği söyle­
nemez. Çünkü kirliliğe karşı önerilen önlem ­
lerin maliyeti genellikle yüksektir ve şirketle­
rin kârlarını azaltır. Birçok kişi de kirliliğe
karşı önlem alınmasını ister, am a bunun için
yaşam biçimini ve alışkanlıklarını değiştirme­
ye yanaşmaz.
Çevre kirliliği geç kalınmadan denetim altı­
na alınmalı ve kirliliğin azaltılmasına çalışıl­
malıdır. Am a başarılı sonuçlar alabilmek için,
sanayicilerin bundan doğacak maliyet artışını
göze alması ve insanların yaşam biçimlerini
değiştirmesi gerekir. Örneğin, elektrik santral-
larının bacalarına filtre konularak zararlı du­

m anlar süzülüp asit yağmuru azaltılabilir,
ama bu uygulama elektriğin fiyatını yükselte­
cektir. Ö te yandan insanların özel otomobil
kullanm a alışkanlıklarından vaz geçmeleri de
çevre kirliliğinin önlenm esine önemli katkıda
bulunacaktır.
Günüm üzde kirliliğe neden olan pek çok
m adde vardır. Bilim adamları bunları kullan­
m aktan kaçınmak ya da zararlarını ortadan
kaldırmak için yeni yollar bularak, insanın alt­
üst ettiği doğal dengeyi yeniden kurmaya ça­
lışm aktadırlar. (Ayrıca bak. ÇEV REBİLİM ; D O ­
ĞAYI K o r u m a .)
Çevre kirliliğinin önlenmesi için uluslarara­
sı alanda çalışmalar yürütülm ektedir. 1972’de
Stockholm ’da toplanan Birleşmiş M illetler İn­
san Çevresi Konferansı’na 130’dan çok ülke­
den temsilciler katılarak çevre sorunlarını ve
bu konuda alınması gerekli önlemleri görüş­
tüler. Konuya ilgiyi canlı tutm ak için konfe­
ransın toplandığı 5 Haziran günü her yıl
Dünya Çevre G ünü olarak kutlanm aktadır.
Birçok ülkede çevre kirliliğini önlem ek
amacıyla yasal düzenlem elere gidilmiştir.
Türkiye’de bu konu ilk kez 1971 tarihli Su
Ürünleri Kanunu’nda açıkça ele alındı. 1982
Anayasası’nın 56. m addesinde ise “çevre kir­
lenmesini önlem ek devletin ve vatandaşların
görevidir” hükm ü yer alıyordu. 1983’te çıkarı­
ÇIĞ 285
lan Çevre Kanunu ile çevrenin korunm asına
ve kirliliğin önlenm esine ilişkin ayrıntılı ön­
lem ve düzenlem eler getirildi. Bu alanlardaki
çalışmalar 1978’de kurulan Çevre G enel Mü-
dürlüğü’nce yürütülm ektedir.
ÇEVRE KORUMA bak. D oğayi Korum a .
ÇIG, dağ yamacından aşağı doğru büyük bir
hızla kayarak, önüne gelen her şeyi ezen ve
süpüren büyük bir kar kütlesidir. Dağların
eteklerine kurulm uş köy ve kasabalarda çığ
tehlikesine karşı çeşitli önlem ler alınır. Ne var
ki, bu önlem lere karşın yoğun kar yağdığı
zaman oluşan çığ, bu bölgelerde yıkıcı felâ­
ketlere neden olur. Saniyede 90 m etre (saatte
324 km) hızla hareket edebilen çığ, sürükledi­
ği ağaçlar ve kaya molozlarıyla dar bir vadiyi
doldurarak, tabanının m etrelerce yükselmesi­
ne neden olabilir.
Çığlar, yılın değişik zam anlarında değişik
nedenlerle oluşur. Sözgelimi baharda havanın
ısınmasıyla eriyen kar, dağ yamaçlarında kay­
gan bir yüzey oluşturur. Yüksek yerlerde bi­
rikmiş olan kar yığını artan ısıyla birlikte gev­
şemeye başlar. Kar yığınının çözülen dokusu
kendi ağırlığını taşıyamaz durum a geldiği için
artan bir hızla aşağıya doğru kaymaya başlar.
Bu sırada oluşan sürtünm e, dağın yüzeyinde,
Frank Lane Picture Agency
ABD'nin Colorado
eyaletinde
helikopterden atılan
bir patlayıcı ile
harekete geçirilen
çığın görüntüsü.
286 ÇIKARMA

büyük bir aşınmaya yol açar. Çığlar, karla bir­ durum vardır. Bunlardan birinde bir kümeyle
likte kaya molozlarını da taşır. Bazı yerlerde, işe başlarız
küçük bir hareket ya da bir ses, gevşeyen kar
kütlesinin harekete geçmesine neden olabilir.
Dağcılar, kayakçılar ve yolcular çığ tehlikesi­
ne karşı sürekli uyarılırlar.
Y azlan ise artan ısının etkisiyle eriyip ko­
pan büyük buz kütleleri şiddetli bir gürültüyle
dağ yamaçlanndan aşağıya iner. Bu tür çığa,
İsviçre’deki Jungfrau Tepesi’nin dik yamaçla­ ve bu küm enin elem anlarından bir bölümünü
rında sık sık rastlanır. küm eden ayırırız.
Kuru çığ ise şiddetli kış rüzgârlarının, dağ-
lann tepesindeki karları yamaçlardan aşağı
savurm asından oluşur. Kuru çığ, içinde bolca
hava bulunduğundan, akışkan gibi hareket
eder. Ağaçları kökünden söküp sürükleyecek
kadar şiddetli olduğu gibi, çığın hareketlen­
mesinin doğurduğu rüzgâr da, çığdan daha
tehlikeli olabilir. Dağ yam açlarında kurulmuş Örneğimizdeki küm ede başlangıçta 7 eleman
yerleşim m erkezlerinde ağaçlandırma çığ teh­ vardır. Bunlardan 3’ünü- küm eden ayırdığı­
likesine karşı etkili bir önlem biçimidir. Çığı mızda geriye 4 elem an kalır. Bunu
önlem enin en yaygın yolu ise çığ kuşağının üst 7 -3 = 4
katm anlarında yapay patlam alar gerçekleşti­ biçiminde gösteririz.
rerek, çok büyük birikimler olmadan kar küt­ İkinci durum da, biri A , öbürü B olmak
lesinin dağılmasını sağlamaktır. üzere iki kümeyle işe başlarız

ÇIKARMA, dört tem el aritm etik işlemden

biridir. Toplamayla yakından bağlantılı olan
çıkarma birbirinden farklı çeşitli durum larda
kullanılır. Birkaç örnekle bunları görebiliriz.
1. Elimdeki 74 posta pulundan 16’sını
başkasına verirsem , geriye kaç pul kalır?
2. Benim 74, arkadaşım ın 16 posta pulu
var. Benim pullarım arkadaşım ınkilerden ne
kadar fazla?
3. Onun pulları benim kilerden ne kadar az?
4. Bugün 74 yaşındayım. 16 yıl önce kaç
yaşındaydım?
5. 16 yıl sonra 74 yaşında olacağıma göre,
bugün kaç yaşındayım?
Birbirinden oldukça farklı olan bütün bu
durum larda soruyu yanıtlam ak için yapılacak
işlem aynıdır:
7 4 -1 6 = 5 8 .
Öyleyse çıkarm a, geriye kalanı bulmak için
büyük sayıdan küçük sayıyı düşmek dem ek­
tir. Y atay, kısa bir çizgi olan eksi işareti ( —),
çıkarma işleminde, önüne konulduğu sayının
düşülecek’ sayı olduğunu gösterir.
Çıkarm a işleminin kullanıldığı iki temel
ve şu üç sorudan birinin yanıtını ararız:
1. A küm esindekiler B küm esindekilerden
ne kadar çoktur?
2. B küm esindekiler A küm esindekilerden
ne kadar azdır?
3. A küm esindeki elem anlarla B küm esin­
deki elem anların sayıları arasındaki fark
nedir?
Kuşkusuz bu soruların tüm ü aynı sonucu
verir. Sorulardan herhangi birini yanıtlamak
için üç yoldan gidilebilir:
1) A kümesini B kümesiyle eşit yapmak için
A küm esinden kaç eleman ayırmak gerektiği
bulunur.
 ÇIKARMA 287

lir: “7 elde etm ek için 3’e kaç eklemeliyim ya

da 3’le kaçı toplam alıyım ?” Bu soruyu
3+?=7
biçiminde yazabilir ve yanıtı daha önce oldu­
ğu gibi,
7 -3 = 4
işlemiyle bulabiliriz. G örüldüğü gibi aşağıda­
ki eşitlikler aynı şeyin farklı anlatım larıdır:
3+4=7
2) B kümesini A kümesiyle eşit yapmak için 4+3=7
B kümesine kaç elem an eklem ek gerektiği 7 -3 = 4
bulunur. 7 -4 = 3
Aşağıdaki şekilde bu açıkça görülür.

Bu dört eşitliğin birbirinin aynı olduğunu

bilmek önemlidir. Çünkü bu durum da, ör­
3) B küm esindeki her elem an A küm esin­ neğin
deki bir elem anla eşlenir ve geriye ne kaldığı 257+349=606^
bulunur. olduğunu biliyorsak, bununla aynı anlama
gelen aşağıdaki üç eşitliği de yazabiliriz:
349+257=606
606-257= 349
606-349= 257
Büyük sayıları birbirinden çıkarmak için
kullanılan basit yöntem ler ilkokulda öğretilir.
Günüm üzde tem el aritm etik işlemlerinin
hesap makinesiyle yapılması da yaygınlaşmış­
tır. Satıcılar alışverişte paranın üstünü doğru
verebilm ek için çoğu kez ilginç bir çıkarma
Hangi yoldan gidilirse gidilsin yapılan işle­ yöntemi uygularlar. Bir satıcı vereceği bozuk
min rakam larla gösterilişi birinci durumdaki- paraları tek tek, ödemeniz gereken m iktarın
nin aynı olur: üstüne ekleyerek sayar. Örneğin 675 liralık
7 -3 = 4 bir satışta 1.000 liranın üstünü verecekse,
Çıkarmayı toplamanın tersi olarak da düşü­ kasadan önce bir 25 liralık çıkarır 700 der,
nebiliriz. İşe 4 sayısıyla başlarsak, 7 elde sonra sırayla üç tane yüzer liralık çıkarır, 800,
etm ek için 4’e 3 ekleriz. Başka bir deyişle 4 ile 900, 1.000 der ve bu bozuk paraları müşteriye
3’ü toplarız. verir. Y ukarıda gösterilen ikinci yöntem in
+3 benzeri olan bu hesaplamayla satıcı, ayrıca
4 >7 hesaplamadığı ve ne kadar olduğunu önceden
İşe ters yönden bakarsak, işleme 7 ile bilmediği halde para üstünü doğru olarak
başlar ve 4 elde etm ek için 7’den 3’ü çıkarırız. verir. Günüm üzde yazar kasa kullanılan iş­
-3 yerlerinde ise bu elektronik aygıt alıcıya verile­
4 <------------ 7 cek para üstünü otom atik olarak hesaplar
Sorabileceğimiz bir başka soru da şu olabi­ (bak. H e s a p M a k î n e s î ) .
288 ÇINAR

ÇINAR. Büyük kentlerin çoğunda park ve

bahçeleri, m eydanları, cadde ve yol kenarları­
nı ulu çınar ağaçlan süsler. Çünkü kentlerin
isli, kükürtlü ve kirli havasına çınar kadar da­
yanıklı bir başka ağaç daha yoktur. Belki de
bunun nedeni hayvanların deri değiştirmesi
gibi çınann da gövde kabuğunu sürekli yenile­
mesidir. Ağacın dış kabuğu zehirli m addeleri
em erek karardığında parça parça dökülür ve
altından sağlıklı, yeni bir kabuk ortaya çıkar.
Gövdenin bu gri, yeşil ve sarı yamalı görünü­
mü yalnızca çınar ağaçlarına özgüdür.
Ç ınann bir başka özelliği de yaprak sapları­
nın dip bölüm ünün kış tom urcuklarını bir
külah gibi örterek onları soğuktan korum ası­
dır. Taze yapraklar tom urcuk halindeyken
üstleri esmer tüylerle kaplıdır; yaprak geliş­
tikçe bu tüyler dökülür. Çınarın yaprakları
geniş, el ayası biçiminde, kenarları derin par­
çalıdır ve sonbaharda dökülür.
Çınarda dişi ve erkek çiçekler ayrı ağaçlar­
da bulunur ve rüzgârla tozlaşır; yani bir
ağaçtaki sarı renkli erkek çiçeklerin ürettiği
çiçektozlannı rüzgâr başka bir ağaçtaki kızıl
renkli dişi çiçeklere taşıyarak döllenmelerini
Nuri Akbayar Arşivi
sağlar. Dişi çiçekler bir araya küm elenerek
Büyükdere'deki Yedikardeşler çınarının 1847'de J.
yuvarlak topçuklar halinde dallardan sarkar. Laurens tarafından oymabaskı tekniğiyle yapılmış
Dışı dikenli olan bu topların içinde bitkinin resmi.
üçgen biçimindeki meyveleri vardır.
Çınargiller familyasının (Platanaceae) çınar 10, hatta 15 metreyi bulur. A nayurdu A nado­
cinsini (Platanus) oluşturan bu ağaçların en lu olan doğu çınarı başlı başına orm an oluş­
yaygın iki türünden biri doğu çınarı ya da turm az; ama orm anların içinde, özellikle dere
Anadolu çınan (Platanus orientalis), öbürü de kenarlarındaki taşlı ve kumluk yerlerde kü­
batı çınan ya da A m erikan çınarıdır (Platanus m eler halinde görülebilir.
occidentalis) . Batı çınan 50 m etreye ulaşan Başta İstanbul ve Bursa olmak üzere Türkiye’
boyuyla türlerin en uzunudur. 30 m etreye nin birçok kentinde, ulu ve görkemli görünü­
kadar boylanan doğu çınarının gövde çapı ise mü, serin gölgesi için parklara, yol kenarlan-
na dikilmiş olan doğu ve batı çmarlanndan
bazılan “anıtsal ağaç” sayılacak kadar yaşlıdır.
Yedi parçalı gövdesi nedeniyle “Yedikardeşler
çınan” olarak anılan Büyükdere’deki ulu çınar
önce tepesine yıldınm düşerek yandığında,
1930’larda ise kesilerek tümüyle yok edildiğin­
de en az 1.000 yaşındaydı. Gene İstanbul’da
Bilezikçi Çiftliği’ndeki “Uyuyan çınar” da top­
rağa uzanıp yatmış gibi duran iri dallan ve
olağanüstü güzelliğiyle gerçek bir doğa anıtıdır.
Bazılarının yaşı 1.500 yılı aşan ulu İstanbul
çmarlanndan çoğu bulunduğu yerin ya da tanık
olduğu olayın adıyla tek tek bilinir.

Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk başkenti
olan Bursa’daki ünlü çınarlardan biri de ilginç
bir söylenceye konu olan “Ulufe çınarı” dır. Bu
söylenceye göre Sultan I. M urad, erkek çocuk
doğurarak ordusuna asker kazandıran bütün
analara maaş bağlatmış. Bir gün padişahın
huzuruna çıkan bir kadın erkek çocuk doğura-
madığım, ama diktiği çınar ağacının da bir oğul
kadar değerli olduğunu söyleyince padişah bu
kadına da maaş bağlanmasını buyurmuş. Son­
radan, Bursa başkent olduğu sürece askerlerin
m aaşlan, yani ulufeleri hep bu çınarın altında
dağıtılmış.
ÇINGIRAKLI YILAN. Çıngıraklı yılanların
hepsi de Amerika kıtasında yaşayan yakla­
şık 30 türü vardır. Bu ilginç hayvanların adı
kuyruklarının ucundaki çıngıraktan kaynakla­
nır. Yılan kuyruğunu yukarıya kaldırıp hızla
titreştirdiğinde, birbirine gevşekçe bağlanmış
bir dizi kuru, boynuzsu deri parçasından
oluşan bu çıngırak 30 m etre uzaktan bile
duyulabilen tiz ve hışırtılı bir ses çıkarır. Bu
organın görevi büyük olasılıkla çevredeki
hayvanları uyararak yılanın üzerine basm ala­
rını engellem ektir.
Çıngıraklı yılanların yavrularında çıngırak
yoktur. Bir süre sonra oluşmaya başlayan
çıngırağa her deri değişiminde yeni bir parça
eklenir. Bu parçalar çok gevrek ve kırılgan
olduğundan, erişkin çıngıraklı yılanların çok
azında tamamlanmış bir çıngırak bulunur.
Çıngırağın parça sayısı erişkin hayvanlarda
genellikle sekiz ya da 10’dur.
John H. Gerard
ABD'nin doğusunda yaşayan çizgili çıngıraklı yılan
2 metreye yaklaşan uzunluğuyla iri türlerden biridir.
ÇINGIRAKLI YILAN 289
Ne w York Zoological Sociery
Boynuzlu çıngıraklı yılan, adını başının üzerindeki
boynuz gibi iki çıkıntıdan alır ve kumların üzerinde
J biçim inde bir iz bırakarak ilerler.
Bütün çıngıraklı yılanlar zehirlidir; üstçene-
lerinde içinde zehir kanalı olan iki iri diş
bulunur. Bu zehir dişleri kullanılmayacağı
zaman geriye doğru yatabilir. Çıngıraklı yı­
lanlar engereklerin de yer aldığı Viperidae
familyasındandır. Familya üyelerinin çoğu
gibi çıngıraklı yılanlar da ağır kanlıdır ve
genellikle saldırm aktansa kaçmayı yeğlerler;
yalnızca üzerlerine basıldığında ya da başka
bir şekilde kızdırıldıklarmda ısırırlar (bak.
E n g e r e k ; Y il a n ).
Çıngıraklı yılanların kafalarının iki yanın­
da, göz ve burun delikleri arasında iki derin
çukur vardır. Bu çukurlardaki ısı alıcı organ­
lar hayvanın avını bulmasına yardımcı olur.
Küçük çıngıraklı yılanlar kertenkele ve kur­
bağayla beslenir; iri türler ise başa çıkabildik­
leri her şeyi, örneğin kertenkele, kurbağa,
fare ve sıçanları, hatta yavru tavşanları ve
kuşları yerler.
Familya üyelerinin çoğu gibi çıngıraklı yı­
lanlarda da yum urtalar dişinin karnında çatlar
ve bir düzine kadar gelişmiş yavru doğar.
Yeni doğmuş yavruların da zehir dişleri var­
dır. Çıngıraklı yılanlar da bütün yılanlar gibi
çok sıcağa ve çok soğuğa dayanamaz. Sıcakta
barınaklarına sığınır, kışın da taşların arasın­
da, kaya yarıklarında hep birlikte kış uykusu­
na yatarlar.
A B D ’nin güney kesimlerinde bulunan Cro-
talus adamanteus 2 m etreyi aşan uzunluğu ve
15,5 kilograma varan ağırlığıyla zehirli yılan­
ların en irilerinden biridir. Zehri öldürecek
kadar güçlü olan bu çıngıraklı yılanın zeytin
290 ÇIRAKLIK
yeşili ya da kahverengi gövdesinde, sırtından
karnına kadar baklava dilimi biçiminde koyu
renk lekeler vardır. A B D ’nin güneybatısında­
ki çöllük bölgelerde yaşayan boynuzlu çıngı­
raklı yılanın (Crotalus cerastes) gözlerinin
üzerindeki iri pullar boynuz gibi iki çıkıntı
yapar. Uzunluğu 75 cm kadar olan bu yılanın
koyu lekelerle süslü derisi soluk kahverengi
ya da sarıdır. Boynuzlu yılanın öbür türlerin-
kine benzem eyen ilginç bir sürünme hareketi
vardır. Gövdesini önce çöreklenir gibi kıvırıp
sonra açarak verevlem esine ilerlerken kum la­
rın üzerinde J harfine benzeyen tipik bir iz
bırakır. Çizgili çıngıraklı yılan ( Crotalus hor-
ridus) A B D ’nin doğu ve orta bölgelerinde
bulunan bir türdür. En zehirli ve tehlikeli
çıngıraklı yılanlar ise M eksika’daki Crotalus
basiliscus ile Güney A m erika'nın tek çıngı­
raklı yılanı olan Crotalus durissus türleridir.
ÇIRAKLIK. Bir meslek ya da zanaat dalında
çalışabilmek için gerekli bilgi ve beceriyi
kazanm ak amacıyla, o alanda usta olan biri­
nin yanında çalışarak geçirilen eğitim dönem i­
ne çıraklık denir. Çıraklar mesleği öğrenirken
düşük bir ücret karşılığında çalışır, ustası da
ucuza sağlanmış bir yardımcıya sahip olur.
Sanayi Devrimi öncesinde üretim büyük ölçü­
de yerel tüketim e yönelikken, çıraklık günü­
müzde olduğundan çok daha yaygındı.
Çırakların çoğu, zorunlu temel eğitim son­
rasında okuldan ayrılınca çıraklığa başlar.
Çoğu zaman çocuğun velisi ya da vasisi ile
yanında çalışacağı usta arasında, tarafların
imzaladığı bir çıraklık anlaşması yapılır. İlgili
taraflar anlaşm ada verdikleri sözleri yerine
getirm ek zorundadır.
Çırak seçtiği zanaat üzerine tam bir eğitim
görür. Günümüzde batı ülkelerinin çoğunda
çıraklığın bir bölümü o zanaatla ilgili eğitim
veren okullarda geçer. Sözleşmede belirtilmiş
olan süre sonunda çırak o zanaatı bütünüyle
öğrenmiş ve o alanda bir usta olarak çalışabi­
lecek durum a gelir. Çıraklık süresinde genel­
likle kuramsal ve uygulamalı sınavlar yapılır.
Çıraklığın Evrimi
Çıraklıkla ilgili en eski bilgileri Eski Mısır ve
Babil uygarlıklarında buluyoruz. İÖ 18. yüz­
yılda Babil’de yapılan H am m urabi Yasala­
rı’nda çıraklıktan söz edilir. 13. yüzyılda
A vrupa’daki meslek loncalarında çıraklık bü­
yük önem taşırdı (bak. L o n c a ) . H er meslek
dalında yapılan üretimin kalitesini ve yönte­
mini denetleyen bu loncalara girebilmek için
genellikle yedi yıl süreyle çıraklık yapmak
gerekliydi. Çırak yedi yıl boyunca ustasının
evinde kalırdı. Bu süre sonunda zanaatı tü­
müyle öğrenen çırak kendi işyerini kurana
kadar kalfa, kendi işyerini kurduğu zaman da
usta olurdu.
Bir ailenin kuşaklar boyunca belirli bir
meslek ya da zanaatla uğraşması çok rastla­
nan bir olaydı ve bu durum da çıraklar
genellikle ustanın kendi oğulları olurdu.
Çıraklık sistemi zamanla yaygınlığını yitir­
di. İngiltere'de Sanayi Devrimi ile birlikte
yaygınlaşan makineli üretim de zanaatçıların
yerini düz işçiler aldı. Basım sanayisi gibi
birkaç sanayi dalı dışında çıraklık hemen
hemen bütünüyle ortadan kalktı. II. Dünya
Savaşı yıllarında çıraklık yeniden canlandı.
G ünüm üzde, ülkeden ülkeye farklılık gös­
term ekle birlikte geleneksel çıraklık ilişkisi
daha çok özel bir beceri gerektiren işlerde
görülür. D aha az beceri gerektiren alanlarda,
çalışma süreci içinde işi öğrenm e yöntemi
benimsenmiştir. Bazı fabrikalarda beceriye
göre işte ilerleme yöntemi uygulanır. Birçok
ülkede meslek eğitimi için teknik okullar
açılmıştır ve özel eğitim program ları uygula­
maya konm uştur. Bazı sanayi ve ticaret firm a­
larının kendi özel çıraklık program ları vardır.
British Museum
Çıraklar klişe yapma ve basım işlerini öğreniyor
(16. yüzyıl).

A B D ’de 1937’de çıkarılan Ulusal Çıraklık
Yasası çıraklığın koşullarını düzenler. Bugün
A B D ’de 90 işkolunda 350’den fazla çıraklık
program ı uygulanır. İngiltere’de 1948’de çıka­
rılan İstihdam ve Mesleki Eğitim Yasası her
sanayi dalında bir Çıraklık ve Mesleki Eğitim
Komisyonu kurulmasını öngörm üştür. H er
daldaki eğitim o işin özelliklerine göre kuram ­
sal ve uygulamalı olarak düzenlenir. Çıraklık
konusunda yapılan düzenlem eler günümüzde
işgücü planlamasının bir bölümünü oluşturur.
Türkiye'de Çıraklık
13. yüzyıldan başlayarak A nadolu’da yaygın­
laşan Ahi örgütünde çıraklık vardı. Bir esnaf
ve zanaatçı örgütlenmesi olan A hilik’te ya­
m ak, çırak, kalfa ve usta kadem elerinin birin­
den ötekine geçiş belirli kurallara bağlıydı ve
sınavla olurdu (bak. AHİLİK). 17. yüzyılda Ahi
birlikleri loncalara dönüştü. Gedik denen
işkolu tekelleri ortaya çıktı. 19. yüzyılda
A vrupa mallarının rekabetiyle geleneksel sa­
nayi çökerken bu örgütlenm eler de güçlerini
yitirdi. Tanzim at dönem inde, yeni gelişen
sanayi dallarında eğitim veren sanayi okulları
açıldı.
Cum huriyet dönem inde meslek eğitimi için
Milli Eğitim B akanlığına bağlı sanat okulları
ve akşam sanat okulları açıldı. 1938’de çıkarı­
lan bir yasayla sanayi kuruluşlarında meslek
kursları açılması özendirildi ve bazı kamu
sanayi işletm elerinde çırak okulları açıldı.
1977’de çıkarılan Çırak, Kalfa ve Ustalık
Kanunu konuyu yeniden düzenledi. Çıraklık
yaşı 12’den başlatıldı ve çıraklık süresi üç-dört
yıl olarak belirlendi. 1986’da kabul edilen
Çıraklık ve M eslek Eğitimi Kanunu bütün
meslek kuruluşları ile mal ve hizmet üreten
kamu kuruluşlarında çalışan çırak, kalfa ve
ustaların mesleki eğitimini tümüyle Milli Eği­
tim B akanlığının görev ve yetki alanına aldı.
Bu yasaya göre çırak olabilmek için 13-19 yaş
arasında ve ilkokulu bitirmiş olmak gerekir.
Yasanın uygulanmasıyla birçok ilde çok sayı­
da çıraklık eğitim merkezi açılmıştır.
ÇIRÇIR bak. L a p İ n a v e ÇIRÇIR.
ÇITKUŞU. Çıtkuşlarının yalnızca bir türü
Avrupa ve A sya’da, geri kalan 58 türün hepsi
ÇITKUŞU 291
O rta ve Güney A m erika’da yaşar. U zunlukla­
rı 10-20 cm arasında değişen bu kuşların
yuvarlak uçlu kısa kanatları, tünem eye elve­
rişli uzunca bacakları, ince ve sivri gagalan,
her zaman yukarıya kalkık duran küçük
kuyrukları vardır. Genellikle kahverengi olan
tüylerinin üzerinde kara ya da beyaz benekler
bulunur.
Çıtkuşları çalıların ve başka bitkilerin ara­
sında, toprağa yakın yerlerde sıçrayarak dola­
şan çok hareketli kuşlardır. O tların arasına
gizlendikleri için pek ortalıkta görünmezler.
Am a adlarının kökeni olan “çıt-çıt-çıt” biçi­
mindeki m elodik ve tekdüze ötüşleri kolayca
ayırt edilir. Çıtkuşu kaya çatlaklarını, ağaçla­
rın dallarını, kabuklarını ve yapraklarını ince­
den inceye gözden geçirir; çünkü başlıca
yiyeceği olan böcekler ve örüm cekler buralar­
da yaşar. Rahatsız edildiğinde bir sarmaşık ya
da çalılıktan ötekine geçen çıtkuşu aynı za­
m anda çok da m eraklıdır. Bu yüzden kolayca
kaçmaz; kuyruğunu iyice havaya dikip başını
aşağı yukarı sallayarak, kendisini rahatsız
edeni dikkatle izler. Bu arada azarlayıcı
seslerle öter.
Bazı çıtkuşları yuvalarını oyuklara, kaya
çatlaklarına ve başka kuşların yuvalarına ya­
parlar. Bazıları da yosun, kuru ot, yaprak ve
Alan D. CruickshanklNational Audubon Society
Kuzey Amerika'da yaşayan bu ev çıtkuşu yuvasını
ağaca asılı oyuk bir sukabağının içini çalı çırpıyla
döşeyerek yapmış.
292 ÇIYAN VE KIRKAYAK
başka bitki parçalarını kullanarak, bir yanın­
da girişi olan kubbeli güzel yuvalar kurarlar.
Dişi kuş yuvaya 2-10 yum urta bırakır ve yılcla
üç-dört kez kuluçkaya yatabilir. Yavrular
genellikle iki haftalık olduklarında yuvadan
ayrılırlar.
Familyanın Eskidünya’da da bulunan tek
türü bayağı çıtkuşudur ( Troglodytes troglo-
dytes). Yaklaşık 10 cm uzunluğunda tombul
gövdeli bir kuş olan bu tür genellikle orm an
altı bitki örtüsünce zengin olan ağaçlık bölge­
lerde yaşar. Türkiye’nin yerli kuşlarındandır;
Karadeniz ve M arm ara bölgelerindeki or­
m anlarda çok yaygındır. Az olmakla birlikte
A kdeniz ve Ege bölgelerinde de görülür; İç
ve Doğu A nadolu’da ise çok seyrek olarak
rastlanır.
A B D ’de ve M eksika çöllerinde yaşayan
kaktüs çıtkuşu (Campylorhyrıchus brurıneica-
pillus) kaktüs dikenlerinin dibine ince dallar
ve otlardan para kesesi biçiminde bir yuva
yapar. Böylece tehlikelere karşı yavrularının
güvenliğini sağlar. Kaktüs çıtkuşu 20 santi­
m etreyi bulan uzunluğuyla en iri türlerden
biridir. Ev çıtkuşu ( Troglodytes aedon) ise
yaklaşık 12 cm uzunluğundadır. Tüyleri bo­
zumsu kahverengi üstüne çizgili olan bu kuş
A m erika kıtasının hem en her bölgesinde bu­
lunur.
İngiltere ve İrlanda’da, kuşların kralı ola­
bilmek için çıtkuşu ile kartalın yarıştığını
anlatan bir efsane vardır. Efsaneye göre iki
kuş, hangisi daha yükseğe uçarsa yarışı onun
kazanacağı konusunda anlaşmışlar. Kartal
çok yükseklere uçmuş; ama tam yarışı kaza­
nacağı sırada, sırtında oturan çıtkuşu havala­
narak kartalın başı üzerinde uçmaya başla­
mış. Böylece yarışı kazanan çıtkuşu bütün
kuşların kralı olmuş.
ÇIYAN VE KIRKAYAK. Böcekleri, örümcek
ve akrep gibi örümceğimsileri, ıstakoz, kari­
des ve yengeç gibi kabukluları da kapsayan
eklem bacaklılar içinde çıyan ve kırkayak ka­
dar çok bacağı olan bir başka grup daha
yoktur. Bu yüzden, eklembacaklıların iki ayrı
sınıfından olan bu hayvanların hepsine birden
çokbacaklılar ya da çokayaklilar denir. Y ak­
laşık 2.800 türüyle Chilopoda sınıfını oluştu­
ran çıyanlar yeryüzünün her yanma dağılmış­
tır. Bu hayvanların oldukça yassı olan gövdesi
birbirine eklemlenmiş çok sayıda bölütten
oluşur ve her bölütte bir çift bacak bulunur.
Türe ve bölütlerin sayısına bağlı olarak ba­
cakların sayısı da 28’den başlayarak 300’e
kadar çıkar. Çıyanların başında iki uzun
duyarga, baştan sonraki ilk bölütte de bir çift
zehirli kıskaç vardır. Küçük böceklerle besle­
nen hayvan avını bu zehirli kıskaçlarıyla
öldürür; ama türlerden çoğunun zehri insana
zarar vermeyecek kadar etkisizdir. Yalnız
Çıyanın (solda) zehirli kıskaçları ve gövdesinin her
bölütünde bir çift bacağı vardır. Kırkayakların her
bölütünden iki çift bacak çıktığı için bunların bacak
sayısı genellikle çıyanlarınkinden daha fazladır.
D oğu Hint A daları’nda yaşayan ve uzunluğu
28 santimetreyi bulan dev çıyan (Scolopendra
gigantea) gibi bazı tropik türlerin ısırığı insan
için de tehlikeli olabilir.
Çıyanlar gündüzleri genellikle taşların ve
kayaların altına saklanır, yalnızca geceleri
yiyecek bulmak için dışarı çıkarlar. Bazıları
yumurtalarını toprağın altına göm er, bazıları
ise doğrudan toprağın üstüne bırakır ama
başında bekleyerek tehlikelere karşı korur.
Bazı türlerde yum urtadan çıkan yavruların
bacak sayısı erişkinlerinkine eşittir; oysa bir
bölümünde larvaların eksik olan bacakları her
deri değişiminde eklenen bir çift bacakla
tamamlanır.
Diplopoda sınıfını oluşturan ve 8 bin kadar
türü olan kırkayaklar çıyanlara oldukça ben­
zer. Yalnız gövdeleri yassı değil silindir gibi
yuvarlaktır ve gövdenin her bölütünde çıyan­
lardaki bir çift bacağa karşılık iki çift bacak
bulunur. Kırkayaklar çok yavaş hareket eder­
ler ve bir tehlike karşısında kendilerini savun­
m ak için pis bir koku yayarlar. Bazı türlerin
savunma yöntemi de kalın ve kemerli gövde­
 ÇİÇEK 293

lerini bükerek bir top gibi yusyuvarlak kıvrıl­ hepsinin görevi tohum üreterek bitkinin soyu­
maktır. Kırkayakların çoğu çürüyen bitki nu sürdürmesini sağlamaktır.
artıklarıyla, yalnız bazıları taze bitkilerle bes­
lenir. En irileri uzunluğu 30 santimetreyi Bir Çiçeğin Bölümleri
bulan tropik türlerdir. Çiçeklerin çoğu dıştan içe doğru sırasıyla
çanak, taç, erkekorganlar ve dişiorganlar
ÇİÇEK. Tohum lu bitkilerin ürem e organı denen dört tem el bölüm den oluşur. A m a bazı
olan çiçeğin görevi, aynı bitkinin bütün özel­ çiçeklerde taç bölümü yoktur; bazılarında da,
liklerini taşıyan yeni bitkilerin gelişeceği to ­ örneğin lalede taç ve çanak bölümleri ayırt
humları üretm ektir. Bu nedenle, çiçekleri edilemeyecek kadar biribirine benzer. Ayrıca
incelerken organın bu temel görevini hiçbir çiçeklerin bazısında erkekorganlar, bazısında
zaman unutm am ak gerekir. Nitekim bazı dişiorgan bulunmaz. Kısacası çiçekler yapı
bitkilerin, örneğin atatürkçiçeğinin çiçek san­
dığımız bölümleri bu anlam da gerçek birer
çiçek değildir; ortada kümelenmiş küçük sarı
çiçekleri çevreleyen parlak kırmızı renkli özel
yaprak
yapraklardır. Bürgü ya da brakte denen ve ilk
ÇİÇEK TOMURCUĞU
bakışta çiçeği andıran bu biçim değiştirmiş
yapraklara daha başka birçok bitkide rast­ çanak
lanır.
Bir botanikçi gözüyle çiçek, tohum üreti­ ÇİÇEK GONCASI
miyle ilgili bütün organları içeren karmaşık
bir yapıdır; dolayısıyla yalnızca tohum lu bitki­ çanakyaprak
taç (taçyaprakların
lerin çiçeği vardır. Nitekim bitkiler âlemi de birleşm esiyle oluşur)
kabaca çiçekli ve çiçeksiz bitkiler olarak iki
büyük gruba ayrılır. Açıktohum lu bitkilerin
çiçeği çok belirgin olmadığından ve bildiğimiz
çiçeklere pek benzem ediğinden, çiçekli bitki­
ler dendiğinde daha çok kapalıtohum lular çiçektozlarını
anlaşılır. Yaprakyosunları, ciğeryosunları, böcekler aracılığıyla
dağıtan başçık
kibritotları, atkuyrukları ve eğreltiotları ise
çiçeksiz bitkilerdir (bak. ÂÇIKTOHUMLULAR;
AÇILMIŞ ÇİÇEK
BİTKİ).
tohum taslakları
Çiçek dendiğinde hem en herkesin aklına
kırlarda, çayırlarda, orm anlarda kendiliğin­ dişiorgan
den yetişen alımlı kır çiçekleri ya da insan
eliyle yetiştirilen gösterişli bahçe ve saksı t T erkekorganlar
çiçekleri gelir. Oysa “çiçek” terimi yalnızca iri
ve renkli taçyaprakları, güzel kokularıyla
tanıdığımız süs çiçeklerini kapsamaz; ilk ba­
ÇİÇEK
kışta çiçeksizmiş gibi gözüken pek çok bitki­ to h u m la r
nin de çiçekleri vardır. Örneğin çayırları kuruyan boyuncuk
kaplayan yeşil otların çoğu ve tarlalarda MEYVE

yetiştirilen buğday, arpa gibi tahıllar da çiçek­

li bitkilerdir. Hepsininki badem , kayısı, kiraz
gibi meyve ağaçlarınınki kadar alımlı olm a­
makla birlikte, bütün öbür ağaç ve çalılar da
çiçek açar. Meşe ağacının pek göze çarpma­
yan küçük, yeşil tırtılları ya da akçaağaçlann
minicik sarımsı salkımları birer çiçektir ve
yaprak
Yüksükotu çiçeklerinin tomurcuktan meyveye
dönüşünceye kadar geçirdiği çeşitli gelişme
evreleri. Çiçeğe konan arılar çiçektozlarını çevredeki
öbür çiçeklere de taşıyarak bitkinin tozlaşmasını
sağlar.
294 ÇİÇEK

çiçeğindeki gibi yarı yanya birleşmiş ya da

ÇİÇEK ŞEM ASI
Üstte: Bir çiçekli bitki. Ortada: Tek bir çiçeğin
boyuna kesiti. A ltta sağda: Bir çiçeğin başlıca
bölüm lerinin yerleşim ini gösteren şem a:
A Çanakyaprak, B Taçyaprak, C Yumurtalık,
D Tohumtaslakları, E Erkekorgan (başçık).
petunyanın huni biçimindeki çiçeklerinde ol­
duğu gibi tümüyle birleşmiş olabilir. Bazı
çiçeklerde taçyapraklarm sayısı yalnızca dört
ya da beş tane, bazılarında çok fazladır. Bir
çiçeğin bütün taçyaprakları aynı biçimde ola­
bileceği gibi, bazen de birkaçı birleşerek
bezelye çiçeklerinde, aslanağzmda ve orkide­
lerde görülen “kanat” , “dudak” ya da “kele­
bek” gibi özel biçimler alabilir.
Taçyapraklar genellikle bir çiçeğin en göze
çarpan, en renkli bölüm üdür ve birçok kişi
çiçekleri taçyapraklarm m sayısına, biçimine
ve rengine bakarak tanır. Oysa bazen bu
görünüm yanıltıcı olabilir; örneğin nergislerin
dıştaki sarı renkli “taçyaprakları” aslında
iyice irileşmiş, renkli çanakyapraklardır.
Tacın içinde sayıları iki ile birkaç yüz
arasında değişebilen erkekorganlar dizilidir.
Çiçektozlarını üreten bu organlar ipçik ya da
telcik denen ince bir sap ile bu sapın tepesin­
deki bir başçıktan, yani çiçektozu kesesinden
oluşur.
Çiçeğin en ortasında meyveyapraklarmdan
(karpellerden) oluşmuş tek ya da birkaç tane
dişiorgan bulunur. H er dişiorganm en üst
bölümünde bir tepecik, bunun altında tepeci­
ği taşıyan bir boyuncuk ve en dipte tohumtas-

olarak birbirinden çok farklıdır. Gene de

düğünçiçeği ve yüksükotu gibi tipik bir çiçek­
te bu dört bölüm açıkça görülebilir.
En dışta, çanakyapraklann birleşmesiyle
oluşan ve gerçekten bir çanağı andıran çanak
bölümü bulunur. Çanakyapraklar genellikle
yeşil renklidir ve çiçek henüz tom urcuk duru­
mundayken içte katlanmış halde bulunan
taçyapraklarm çevresini sararak koruyucu bir
örtü oluşturur. Çanakyapraklar yüksükotun-
da olduğu gibi birleşerek kaynaşmış ya da
düğünçiçeğindeki gibi ayrı ayn olabilir. (D ü­
ğünçiçeği için ayrıca BİTKİ maddesindeki
çizime bakınız.)
Çanağın içinde taçyapraklarm oluşturduğu
taç bölüm ü yer alır. Taçyapraklar da düğünçi-
çeğinde olduğu gibi birbirinden ayn, domates Çok sık karşılaşılan dört değişik çiçek biçimi.
 (Üstte ve altta solda). J. Horace MacFarlarıd, (altta sağda) Vesile Buket
Üstte: Altınçanağının altın sarısı çiçekleri ilkbaharın başlarında, henüz yapraklar belirm eden önce açılır.
A ltta solda: Oyaağacı Asya ve A vustralya'da çok yaygındır. A ltta sağda: T ürkiye'de hemen her bahçeyi
süsleyen leylak ağacı 1550'lerde Türkiye'den Avrupa'nın öbür bölüm lerine de yayılm ıştır.
 Vesile Buket
Üstte: Çingülü iri kırmızı çiçekleriyle gösterişli bir
süs bitkisidir. Altta: Kamelya, anayurdu olan
Japonya'dan dünyanın birçok ülkesine dağılmıştır.
Shostal

(Üstte) Shostal, (altta) Vesile Buket

Üstte: Morsalkım Türk bahçelerinin en gözde

çiçeklerinden biridir. A ltta: Sevilen bir süs bitkisi
olan yıldızçiçeğinin yalın ya da katm erli, renk renk
pek çok çeşidi geliştirilm iştir.

Altta: Manolya ağacının beyaz ya da açık sarımsı

çiçekleri baygın bir koku yayar.
Shostal

Üstte: Orkideler ilginç çiçekleriyle tanınan gösterişli
süs bitkileridir. A ltta: Türk el sanatlarında yaygın bir
süsleme öğesi olan lale, bir döneme adını verecek
kadar sevilen bir süs bitkisidir.
J. Horace MacFarland
Üstte: Hezarenin renk renk, uzun çiçek başakları.
A ltta: Kasımpatı sonbaharda açan gösterişli
çiçekleriyle bahçeleri süsler.

Vesile Buket J. Horace MacFarland

 (Üstte) Vesile Buket, (altta) J. Horace MacFarland
Üstte: Zakkum pembe çiçekleriyle
Akdeniz Bölgesi'nin simgesi gibidir.
Altta: Kadifeçiçeği park ve bahçelerde çok
yetiştirilen bir bitkidir.

Three Lions, Inc.

Peygamberçiçeği (üstte) bileşikgiller familyasından,
aslanağzı (altta) ise yüksükotugillerdendir.

A ltta: Çayırpapatyaları baharda kırların ve

çayırların en tanıdık çiçeklerindendir.

Three Lions, Inc. Vesile Buket

 ÇİÇEK 299

laklarını barındıran şişkince bir yumurtalık neğin buğdayın çiçektozları bir elma ağacının
vardır. Erkekorganlardan gelen çiçektozları, çiçeklerine taşınırsa ağaç elma vermez.
yüzeyi yapışkan bir sıvıyla kaplı olan tepeciğe Tohum lar gelişirken, bunları barındıran
konar, sonra boyuncuk kanalıyla dipteki yu­ yumurtalık da değişime uğrayarak bir meyve­
murtalığa ulaşır. Bu yapışkan sıvının çok ye dönüşür. Meyve çok çeşitli yöntem lerle
önemli bir işlevi vardır; çünkü çiçektozları tohum ların daha uzak bir alana yayılmasını
boyuncuğun altındaki yumurtalığa ulaşm adık­ sağlar; böylece bütün tohum lar anaç bitkinin
ça buradaki tohum taslaklarm ı dölleyemez. dibine düşerek onun besinini bölüşmemiş olur
A ncak bu dişi ve erkek ürem e hücreleri (bak. M e y v e ).
birleştiğinde tohumtaslağı tohum a dönüşür;
bu tohum toprağa düşerek çimlendiğinde de Çiçeklerin Sınıflandırılması
bitkinin küçük bir kopyası olan yeni bir bitki Botanikçiler çiçekli bitkileri çiçeklerinin özel­
gelişebilir (bak. ÇİMLENME). liklerine göre sınıflandırırlar. Birçenekliler ve
Çiçektozlarının erkekorgandan dişiorgana ikiçenekliler adıyla anılan iki tem el grup
taşınmasına tozlaşma denir. Çiçektozları rüz­ arasındaki farklılıklar TO H U M başlığı altın­
gârla, böceklerle, kuşlarla ya da başka hay­ da anlatılmıştır. Aynı türden birçok bitki çok
vanlarla, hatta bazı su bitkilerinde suyun değişik koşullar altında gelişmesini sürdürür­
akıntısına kapılarak bir çiçekten öbürüne se hepsinin gövde ve yaprakları değişik biçim­
taşınır. Bu konudaki ayrıntılı bilgiyi T O Z ­ ler alabilir; ama çiçeklerindeki tem el bölüm ­
LAŞM A maddesinde bulabilirsiniz. lerin düzenleniş biçimi hep aynı kalır.
Bitkilerin sınıflandırılarak familya, cins ve
Tohum Nasıl Oluşur türlere ayrılmasında çiçeğin yapısı, yani çeşitli
Çiçektozları tepeciğin üstüne konduktan son­ bölümlerinin nasıl bir düzen içinde yerleştiği
ra büyümeye başlar ve her çiçektozu taneciği, çok önemlidir. Oysa çiçeğin rengi ve büyüklü­
yani erkek ürem e hücresi kök gibi ince bir ğü iklime, toprağın bileşimine ve öbür çevre
borucuk geliştirerek dişiorganm boyuncuğun- koşullarına bağlı olarak değişebildiği için sı­
dan yum urtalığa doğru uzatır. Bu borucuklar- nıflandırmada fazla önem taşımaz. Bu yüzden
dan her birinin içinde iki tane çekirdek vardır. bitkilerin sınıflandırılmasında botanikçilere
Borucuk uzayarak yumurtalığa ulaştığında yardımcı olan en önemli ayrıntılar çanakyap-
kopar ve içindeki hücre çekirdekleri serbest rakların, taçyapraklarm , erkekorganların ve
kalır. Böylece çekirdeklerden biri yum urta­ dişiorganların sayısı ile düzenleniş biçimidir.
lıktaki bir tohumtaslağmın yum urta hücresiy­ Çiçeklerin çiçek sapı üzerindeki konum u da
le birleşerek tohum u, öbür çekirdek de aynı sınıflandırma açısından önemli özelliklerden
tohumtaslağmdaki başka bir hücreyle birleşe­ biridir; çünkü çiçeklerin yerleşme biçimi h e­
rek tohum un çimlenmesi için gerekli besin m en her bitkide değişir. Örneğin menekşe ve
deposunu oluşturur. Bu olaya döllenme de­ nergiste her sapın ucunda tek bir çiçek açar.
nir. Dem ek ki, erkek ve dişi eşey hücrelerinin Oysa elma ağacı ve hüsnüyusuf gibi bazı
birleşmesiyle oluşan her tohum da bir bitki bitkilerde çiçekler sapların tepesinde küm eler
embriyonu ve gelişecek yeni bitkinin kök halinde bulunur. “Çiçekdurum u” denen bu
salıncaya kadar beslenmesine yetecek ölçüde küm elenmenin değişik biçimleri vardır. Ö rne­
besin deposu vardır. Bu tohum un üstü fasulye ğin yüksükotu ve aslanağzı gibi bazı bitkilerin
tanesinde olduğu gibi ince bir zarla ya da çiçekleri kısa birer sapla ana eksene bağlana­
kiraz çekirdeğinde olduğu gibi odunsu ve sert rak salkımlar oluşturur. Buğdayda ana eksene
bir kabukla örtülüdür (bak. T o h u m ). sapsız bağlanan çiçekler başak denen sık bir
Tozlaşma konusunda unutulm am ası gere­ salkım biçimindedir. M aydanoz gibi bazı bit­
ken en önemli nokta, her bitkinin yalı\ız kilerde ise çiçekler sapın tepesinde şemsiye
kendi türünden bir bitkiyi dölleyebileceğidir. biçiminde kümelenir.
Eğer bir bitkinin çiçektozları başka türden bir Çok sayıda küçük çiçeğin bir araya gelerek
bitkinin tepeciğine konarsa yumurtalığa ulaş­ çiçek başı ya da kömeç denen özel bir yapı
mak üzere bir borucuk uzatmaz; sonuçta oluşturduğu papatya, yıldızpatı, kasımpatı,
döllenme olmadığından tohum gelişmez. Ö r­ ayçiçeği, devedikeni, hindiba gibi bitkiler
300 ÇİFTÇİLİK

bileşikgiller (Compositae) familyasında top­

lanmıştır. Bu bitkilerde tek bir çiçek gibi
görünen yapı, aynı çiçektablasınm üzerinde
özel bir düzene göre yerleşmiş yüzlerce küçük
çiçekten oluşan bir çiçekler topluluğudur. Bir
papatyayı yakından incelerseniz, çiçek başı­
nın ortasında sarı bir küm e, çevresinde de
taçyaprakları andıran beyaz yapraklar görür­
sünüz. Aslında ortadaki yoğun küm ede yüz­
lerce minicik sarı çiçek bir araya toplanmıştır;
bunlara tüpsü çiçek denir. Tüpsü çiçekleri
çevreleyen beyaz yapraklardan her biri de
birer dilsi çiçektir. Bileşikgillerdeki bu çiçek
yapısı tozlaşmayı çok kolaylaştırır. Bir arının
tam açılmış bir papatya çiçeği üzerinde dola­
şırken bu minicik çiçekçiklerden pek çoğunu
tozlaştırmaması hemen hem en olanaksızdır.

Çiçeklerin Yararları
Çağımızda fabrikalarda yapay olarak üretilen
kokular giderek doğal çiçek kokularının yeri­
ni almaktaysa da, çiçekler bugün bile parfüm
sanayisinin önemli hamm addeleridir. Lavan­
ta, kekik ve biberiye esansı ile gülyağı büyük
ölçüde bu bitkilerin çiçeklerinden elde edilir.
Haşhaştan elde edilen afyon tıpta kullanılan
güçlü bir uyuşturucudur. Safran çiçeklerinden
sarı renkli bir boyarm adde elde edilir. B aha­
rat olarak kullanılan tarçın da tropik bir
ağacın çiçek tomurcuklarıdır. Çok değerli bir
besin olan balı arılar çiçeklerin balözünden
yaparlar. Alımlı renkleri, görünümleri ve
kokularıyla doğayı güzelleştirmeleri bir yana,
eğer çiçekler olmasaydı insanın en önemli
besin kaynaklarından olan meyve ve tohum ­
lar da olmazdı.'
ÇİFTÇİLİK bak. TARIM VE HAYVANCILIK.
ÇİĞDEM. İlkbaharda en erken çiçeklenen
bitkilerden biri, kardelenden hem en sonra
çiçek açan çiğdemdir. Soğanlı bitkilerden
olan çiğdem süsenle aynı familyadandır.
Uzun oval biçimdeki taçyaprakları uca doğru
sivrileşir. Yaprakları ince uzun şerit biçimin­
dedir ve çoğu kez çiçekler açtıktan sonra
çıkar. Çiçekleri parlak sarı, m or, beyaz ya da
çizgilidir.
Crocus cinsini oluşturan çiğdemlerin A vru­
pa, Kuzey Afrika ve A sya’nın serince yörele-
J. Horace MacFarland Co.
İlkbaharın gelişiyle birlikte açan güzel renkli,
gösterişli çiçekleriyle kırları ve bahçeleri süsleyen
çiğdem ler baharın m üjdecisidir.
rinde yetişen 75 kadar türü vardır. Am a çok
sevilen bir süs bitkisi olduğu için bugün
dünyanın hem en her yerindeki park ve bahçe­
lerde yaygın olarak yetiştirilir. Koyu sarı
renkli bir boyarm adde elde edilen safran da
aynı cinsten bir bitkidir (bak. S a f r a n ).
A ralarında hiçbir akrabalık olmadığı halde
çiğdeme çok benzeyen başka bir bitkiye de,
sonbahara doğru çiçek açtığı için güzçiğdemi
ya da zehirli olduğu için acıçiğdem (Colchi-
cum autumnale) denir. Oysa bu bitki çiğdem
gibi süsengillerden değil, zambakgillerdendir.
Toprakaltında gömülü olan acıçiğdemin
soğanından yaz sonlarında açık m or renkli bir
borucuk toprağı delerek çıkar. Yerden 15 cm
kadar yükseldikten sonra bu borunun tepesi
dar bir koni gibi açılarak gerçek çiğdeminkine
benzeyen, biraz daha irice bir çiçeğe dönüşür.
Acıçiğdemin zehirli tohumlarından, özellikle
rom atizm a ağrılarına karşı etkili olan ağrı
kesici bir ilaç elde edilir.
ÇİKLET, çiklet özü, şeker, glikoz ve baharat
katılarak yapılır. Çiklet özü çikletin uzun süre
çiğnenebilmesini sağlar. Balonlu çikletin,

kopm adan esnemesi için, daha fazla çiklet
özü kullanılır.
Çiklet üreten her şirketin kendine özgü,
gizli tuttuğu bir çiklet formülü vardır. Bu
form üllerde çiklet hamm addesi, yapay sakız­
lar, balm umu ve reçine kullanılabilir. Çiklet
özü fabrikada hazırlanır. Kullanılan m adde­
ler buharlı kazanlarda eritilir ve m ikroplardan
arındırılır. Bir santrifüj m akinesinden geçiri­
lerek yüksek hızda döndürülür; böylece, ham
çiklette bulunan ağaç kabuğu parçaları ve
kırıntılar ayrılır.
Arındırılmış ve eritilmiş çiklet özü şeker,
glikoz ve baharatla karıştırılır. Genel karışım
yüzde 20 çiklet özü, yüzde 63 şeker, yüzde 16
glikoz ve yüzde 1 kadar da koku verici
baharattan oluşur. Koku ve tat için en çok
nane, karanfil ve tarçın kullanılır. Bu karışım
henüz ılıkken iki m erdane arasından geçirile­
rek uzun, ince şeritler elde edilir.Karışımın
m erdanelere yapışmaması için her iki yanma
pudraşekeri sürülür. Son aşam ada, otom atik
kesicilerle uygun uzunlukta kesilen çiklet
parçaları bir m akinede teker teker am balaj­
lanır ve sonra paketlenir.
Bugün kullanılan çiklet özlerinin çoğu ya­
paydır, bir bölümü ise ağaçlardan elde edilir.
Çiklet hammaddesi olarak kullanılan çikle
M eksika ve G uatem ala’daki yağmur orm anla­
rında yetişen yabanıl sapodilla ağacından elde
edilir. Çikle toplayıcıları bu ağacın gövdesini
çarpı biçiminde yararlar. Bu yarıktan sızan
süt gibi beyaz sıvı bir kaba toplanır, kaynatılır
ve çiklet fabrikasına gönderilmek üzere yak­
laşık 10 litrelik tenekelere doldurulur.
O rta A m erika halkı çikleyi ağaçtan olduğu
gibi alıp çiğnerdi. A B D ’nin kuzeybatısına yer­
leşen ilk İngiliz göçmenleri Y erliler’den ladin
sakızı çiğnemeyi öğrendiler. Bu 1800’lerin
başında A B D ’de satışa çıkarılan ilk çiklet
oldu. Çikle ise, ilk kez 1860’larda kauçuk
yerine kullanılmak üzere dışardan alındı.
1890’larda çiklet üretim inde kullanılmaya
başlanmasıyla çağdaş çiklet sanayisi doğdu.
ÇİKOLATA VE KAKAO. İspanyol kâşifler
Kristof Kolomb ve H ernân Cortes 16. yüzyıl­
da O rta A m erika’ya yaptıkları gezilerden
döndüklerinde, İspanya’ya M ayalar ile Az-
tekler’in kakao çekirdeklerinden yaptıkları
ÇİKOLATA VE KAKAO 301
bir içeceğin gizini getirdiler. Bu içecek, toz
haline getirilmiş kakao çekirdeklerini suyla
karıştırarak hazırlanıyordu. Adı da, A ztek
dilinde “ekşi, acı içki” anlamında “çokolatl”
dı. Aztekler bu içkiyi soğuk olarak, içine
biber ve başka baharat katarak içerlerdi.
İspanyollar ise aynı şeyi biber yerine şeker
koyarak denediler. Gizi yaklaşık 100 yıl bo­
yunca saklanan bu içecek 17. yüzyılda Fran­
sa’ya ve A vrupa’nın öteki ülkelerine yayıldı.
Pahalı olduğu için yalnız zenginlerin alabildi­
ği, aranan bir içecek oldu. Tüm Avrupa
kentlerinde yaygınlaşan “Çikolata Evleri” za­
manla seçkin kulüplerine dönüştü. 1700’lerde
İngilizler süt katarak içeceğin tadını geliştir­
diler.
Çikolatanın özel olarak yenmek ve tatlılar­
da kullanılmak üzere satışa çıkması 19. yüzyıl
ortalarına rastlar. 1876’da İsviçreliler süt ve
şekeri çikolatayla karıştırarak bugün yediği­
miz sütlü çikolatayı yapmayı başardılar. Çiko­
lata besin değeri yüksek, bedeni geliştiren ve
enerji veren bir yiyecektir.
Çikolata Yapımı
Tropik kuşakta ve daha çok kıyılarda yetişen
kakao ağacından elde edilen kakaoya tanrı
besini anlamına Theobromocacao denir. Baş­
lıca üretim bölgeleri Batı A frika, Batı Hint
A daları ve Güney A m erika’dır. D ünyada
kakao çekirdeği üretimi ortalam a 2 milyon
tondur. Yarısı Fildişi Kıyısı ve Brezilya’da,
geri kalanı ise G ana, Kam erun ve N ijerya’da
üretilir. Tohum dan yetiştirilen fidanlar büyü­
me sırasında çok özen ister. Güçlü güneş
ışınlarından ve rüzgârdan korunm aları gere­
kir. Bu nedenle, aşırı rüzgâr ve güneşi kese­
cek başka ağaçların altına ekilirler. Kakao
ağaçları dört yaşından önce meyve vermez.
Boyları ise 4-10 m etre olur. Gövdeye ya da
ana dallara yakın çıkan küçük pem be çiçekle­
ri kötü kokuludur. Meyve olgunlaştığında
uzunluğu 35 santimetreyi bulur. Renkleri
sarıdan m ora kadar değişen iri ve etli görü­
nümlü bu meyvelerin yüzeyleri dilimli olup,
her birinin içinde yaklaşık 2,5 cm boyunda
20-40 tohum , yani kakao çekirdeği vardır.
Ağaçlar yıl boyunca, birinde daha az olmak
üzere, iki kez ürün verir. Toplayıcılar olgun­
laşan meyveleri kesmek için keskin bıçaklar
302 ÇİLEK
kullanırlar. Y üksektekilere ulaşabilmek için
bu bıçakları uzun sopalara bağlarlar. Etli,
olgun meyvelerin içinden çıkarılan çekirdek­
ler birkaç gün mayalanmaya bırakılır (bak.
M a y a l a n m a ) , daha sonra güneş gören bir
yerde kurutulur. Çekirdekler kuruduktan
sonra çikolata sanayisinde kullanılmak üzere
çuvallara doldurulur ve işleneceği ülkeye gön­
derilir. Fabrikada temizlenir, kavrulur ve
m akineden geçirilerek öğütülür. Elde edilen
macun görünüm ündeki sıvı çikolata üreti­
m inde kullanılır. Ayrıca preslenerek kakao ve
kakao yağı elde edilebilir.
Çikolata üretim inde kavrulmuş kakao p ar­
çaları şekerle karıştırılır ve ağır silindirleri
olan bir kapta öğütülerek ham ur yapılır. Bu
ham ur ince çikolata tabakalarına dönüştürü­
lür ve ardından bu tabakalar yumuşamaları
için biraz kakao yağı katılarak dikdörtgen
olukları bulunan bir m akinenin içine dolduru­
lur. Oluklardan her birinin içinde bir kolla
ileri-geri itilen granit silindirler vardır. Silin­
Kakao
ağacı
Kakao m eyveleri
Kakao çekirdekleri Kakao parçaları Ç ekirdeklerin ezilmesi
yy d ..'/
9 ~
kabuklar
Sütlü
çikolata elde etmek Çikolata silin dird e n
için süt g eçiriliyor____J
eklenir
dirler çikolata yumuşak ve pütürsüz oluncaya
kadar günler boyunca bir ileri-bir geri hare­
ket eder. Sonunda saf ve lezzetli bir sıvıya
dönüşen çikolata kalıplara dökülür ve soğu­
tulur. Katılaşan çikolatayı çıkarmak için kalıp
biraz ısıtılır.
Sütlü çikolata yapmak için içine inek
sütünden elde edilen süttozu karıştırılır, va­
nilya ve başka tat ve koku vericiler eklenir.
Değişik çikolatalar yaparken, çikolatanın yu­
muşak ve kolay işlenebilir olması için soyafa-
sulyesinden elde edilen “lesitin” maddesi de
eklenir.
ÇİLEK kendine özgü hoş kokusu ve tadıyla en
sevilen meyvelerden biridir. Oysa çileğin kır­
mızı renkli, etli ve sulu bölümü çiçekteki
dişiorganm yumurtalığından gelişmediği için
botanik açısından gerçek bir meyve sayılmaz.
Bu yuvarlakça kırmızı bölüm çiçek sapının
ucundaki çiçektablasmın genişleyip etlenm e­
siyle oluşan bir “yalancı meyve”dir. Gerçek
M eyveler
çekirdekleri
çıkarılmak
üzere yarılır
Ç ekirdeklerin kurutulm ası
Sıvı kakao y a ğ \
katı kalıp ^
kakao b içim i alır
KAKAO
)\
J ‘-
Çikolata
kalıbı
ÇİKOLATA

meyveler ise bu yalancı meyvenin yüzeyindeki
küçük, esmer sarı renkli çekirdekçiklerdir.
Fazla boylanmayan bu otsu bitkinin üç
parçalı yaprakları ve beyaz çiçekleri vardır.
Türlerden çoğunun gövde saplarından yere
yatay olarak uzanan sürgünler çıkar; bunlar
(Üstte) John H. Gerard, (altta) John Markham
Üstte solda: Çileğin iri, kırmızı ve etli meyvesi
aslında tek bir meyve değildir. Üzerindeki küçük,
esmer sarı renkli taneciklerden her biri, içinde tek bir
tohum bulunan ve aken denen gerçek birer
meyvedir. Üstte sağda: Çilek meyvesinin boyuna
kesiti. A ltta: Otsu ve sürüngen bir bitki olan çilek
beyaz çiçekler açar.
toprağa değdikleri yerde köklenir ve yeni
yavru bitkiler oluşturur. D aha sonra, anaç
bitkiyle bağlantıyı sağlayan bu sürgün kolu
kuruyup çürür ve köklenen her sürgün bağım­
sız bir bitkiye dönüşür. Bitkinin bu yayılma
özelliği çilek tarımında verimi artıran etken­
lerden biridir. Çilek bahçelerine dikilen bir
tek anaç bitki çevreye uzattığı sürgünlerle 150
kadar yeni bitki üretebilir. Am a yabani çilek­
lerde anaçtan gelişen yeni bitkilerin sayısı
genellikle beş-altıyı geçmez. Çünkü insan
eliyle yetiştirilen çileklere hem yayılacak ka­
dar geniş bir alan verilir, hem de toprak özel
gübre ve m inerallerle zenginleştirilir. Oysa
yabani çilekler doğada var olan besini ve yeri
ÇİMENTO 303
paylaşmak için birbirleriyle savaşmak zorun­
dadır.
Sürgünlerinden çoğaltılan çilek bitkisi serin
ve nemli iklimleri, hum usça (çürümüş bitki
artıklarınca) zengin, iyi akaçlanmış toprakları
sever. Sürgünler genellikle 1 m etre aralıklı
sıralar halinde dikilir. Bitki çiçek açtıktan
sonra, yağmur yağdığı zaman meyvelere ça­
m ur sıçramaması için yaprakların ve çiçek
kümelerinin altına saman serilir.
Gülgiller familyasının Fragaria cinsini oluş­
turan çileklerin en yaygın türlerinden biri
A vrupa, Asya ve Kuzey A m erika’da bulunan
orm an çileği ya da dağ çileğidir (Fragaria
vesca). Doğada kendiliğinden yetişen bu tür
ilk kez 14. yüzyılda Paris’teki Louvre bahçele­
rinde tarım a alınmış, sonradan pek çok çeşidi
geliştirilmiştir. Meyveleri küçük ve çok koku­
lu olan bu türden daha çok reçel yapılır.
Tarım ına daha sonraki çağlarda başlanan
frenk çileğinin (Fragaria moschata) meyveleri
orm an çileğinden daha iri ve daha tatlıdır.
Günüm üzde taze olarak en çok tüketilen
koyu kırmızı renkli ve çok iri meyveli çilek
çeşidi ise anayurdu A m erika olan iki yaban
çileğinin (Fragaria virginiarıa ile Fragaria
chiloensis) melezidir.
ÇİMENTO suyla karıştırıldığında kısa sürede
sertleşerek katı bir kütleye dönüşen toz halin­
de bir yapı gerecidir. D uvar örm ek için harç
ve sıva yapımında kullanıldığı gibi, kum,
çakıl, kırma taş gibi dolgu maddeleriyle karış­
tırılarak beton yapm akta da kullanılır (bak.
B e t o n ). Eskiçağlarda yapıların duvar taşlarını
bir arada tutm ak için bağlayıcı m adde olarak
kil kullanılırdı. Çim entonun sertleşmesi kilde
olduğu gibi sıradan bir kurum a olayı değildir.
Suyla kimyasal tepkimeye giren çimento yapı­
sal değişikliğe uğrayarak katı bir kütleye
dönüşür. Bir kez sertleştikten sonra da su
katıldığında yeniden yumuşamaz.
Çim ento çok çeşitli kullanım alanları olan
bir yapı gerecidir. B arajlar, köprüler, gökde­
lenler, yollar ve havalimanı pistleri gibi her
çeşit yapıda çimento kullanılır. Çim entodan
ayrıca yapı blokları, kiremit ve çatı kaplama
levhaları da yapılabilir. Bugün dünyadaki
yıllık çimento tüketim i yüz milyonlarca tona
ulaşmıştır.
304 ÇİMENTO

KİL YA DAŞEYL

KİREÇTAŞI İLE KİL YA DA ŞEYL O C AK LA R D A N ÇIKARILIR, SONRA ÇAKIL BOYUTUNDA KIRILIR VE AYRI AYRI DEPOLANIR,

BU İKİ GEREÇ KU R U TU LU R , AĞIRLIKLARIYLA ORANTILI OLARAK KARIŞTIRILIR VE İNCE BİR TOZ HALİNE GELİNCEYE KADAR Ö Ğ Ü TÜ LÜ R .

KARIŞIM İYİCE H A R M A N L A N IR , YARI ERİMİŞ DU R U M A GELİNCEYE KADAR 1.500°C SICAKLIKTAKİ FIRIND A K AV R U LU R VE KLİNKER DENEN SERT,
CAMSI TOPAKLARA DÖNÜŞÜR.

ALÇ ITA Ş I EKLENİR VE SON Ö Ğ Ü T M E U Y G U LA N IR , BÖYLECE KLİNKER PORTLAND ÇİMENTOSUNA DÖNÜŞÜR... ÇİMENTO SİLOLARDA DEPOLANIR,
SONRA PAKETLENİR ve PAZAR A SÜ RÜ LÜR .

Çimentoya benzer bir harcın binlerce yıldır
kullanıldığını eskiçağlardan kalma yapılardan
biliyoruz. Eski Mısırlılar sönmüş kireç ve
alçıtaşım birlikte ya da ayrı ayrı kullanarak,
Eski Yunanlılar ise sönmüş kireci deniz hay­
vanlarının kabuklarıyla karıştırarak harç ola­
rak kullanıyorlardı. Rom alılar’ın genellikle
sönmüş kireç ve yanardağ külleriyle yaptıkları
harç ise eskiçağların en iyi yapı gereciydi.
Rom a İm paratorluğu’nun çöküşünden son­
ra Batı A vrupa’da uzun süre unutulan çimen­
to yapımını 1756’da John Smeaton adında bir
İngiliz mühendis yeniden başlattı. Smeaton
D evon’un Plymouth kenti açıklarındaki bir
deniz fenerinin yapımında bağlayıcı madde
olarak, içinde önemli oranda kil bulunan bazı
kireçtaşlarını öğütüp kavurarak elde ettiği
çimentoyu kullanmıştı (bak. KİREÇ VE KİREÇ­
TAŞI).
Bunu izleyen 70 yıl boyunca, değişik oran­
lardaki kireçtaşı ve kil karışımları yüksek
sıcaklıkta kavrularak çeşitli denem eler yapıl­ H er kalenin önünde yarım daire biçiminde bir
dı. En iyi sonucu 1824’te Joseph Aspdin aldı
ve bir ölçü kil ile üç ölçü kireçtaşım kavurarak oyuncunun vuruşunu bu “şut alanı” içine
üstün nitelikli bir çimento elde etti. Aspdin
bu karışımı öylesine yüksek sıcaklıklarda ka-
vurmuştu ki, içindeki m addeler neredeyse
tümüyle erimiş ve karışım soğuduğu zaman
küçük topaklar halinde katılaşmıştı. Klinker
denen bu topakları incecik bir toz haline
gelinceye kadar öğütüp suyla karıştırdığında
birkaç saat içinde son derece sertleştiğini
gören Aspdin geliştirdiği bu çimentoya Port-
land çimentosu adını verdi. Çünkü sertleşen
çim entonun görünüm ü, o zam anlar İngiltere’
deki yapılarda çok kullanılan ve beyaz bir
kireçtaşı olan Portland taşm a çok benziyordu.
O günden bu yana Portland çim entosunun
üretim yöntem lerinde önemli gelişmeler ol­
duysa da kullanılan m addeler hemen hiç
değişmeden kaldı. Bugün dünyanın her yerin­
de üretilen Portland çimentosu, kimyasal
bileşimi çok dar sınırlar içinde değişen stan­
dart bir üründür. Gene de Portland çim ento­
sunun istenen sonucu vermediği bazı özel
uygulamalarda kullanmak üzere, üretim yön­
tem lerinde ve karışıma katılan m addelerde
bazı küçük değişiklikler yapılarak özel amaçlı
çeşitli çimento türleri üretilmiştir. Örneğin
çok çabuk sertleşen çim entolar, asitlerin ya Çim
ÇİM HOKEYİ 305
da başka m addelerin etkisine dayanıklı çi­
m entolar, beyaz, renkli ve sugeçirmez çim en­
tolar bunlardan yalnızca birkaçıdır.
ÇİM HOKEYİ, dünyanın birçok bölgesinde
oynanan bir açık alan oyunudur. Oyun, ka­
dınlar, erkekler ya da karm a takım lar arasın­
da oynanır. Am aç, küçük sert bir topu ucu
kıvrık bir sopayla sürerek karşı takımın kale­
sine sokmak ve gol atm aktır. En fazla gol atan
takım maçı kazanır. Oyun 25’er dakikalık iki
devreden oluşur.
Ters tutulmuş bir bastona benzeyen hokey
sopası yaklaşık 1 m etre boyundadır. Bir ucu
kıvrıktır. Sopanın bir yanı düzeltilmiş, öbür
yanı yuvarlak bırakılmıştır. Vuruşlar için yal­
nızca düz yan kullanılır. Hokey topu beyzbol
ya da kriket topuyla aynı büyüklükte ve
genellikle beyaz olur. Oyun, 91,4 m etre
boyunda, 55 m etre genişliğinde çoğu zaman
çimle kaplı dikdörtgen bir alanda oynanır.
“şut alanı” bulunur. Gol olabilmesi için rakip
girdikten sonra yapması gerekir.
Çim hokeyi tehlikesi az olan bir oyundur.
Bunun da nedeni, oyun kurallarının rakibin
engellenmesini ve oyuncuların birbirlerine
dokunmasını yasaklamasıdır. Top ancak ho­
key sopasıyla durdurulabilir ya da ilerletilebi-
lir. Kaleci dışında hiçbir oyuncu topu elle ya
da başka bir yolla durduram az ve ilerletemez.
Kalecinin, o da yalnızca kendi şut alanı
içindeyken topa ayağı ile vurmasına ya da
atılan topları elle durdurm asına izin verilir.
Morley Pecker
hokeyinde sopayı sıkıca tutm ak çok önem lidir.
306 ÇİMLENME

Federasyonu’nca yönetilen hokey am atör bir

spordur.

ÇİMLENME. Toprağa düşen bir tohum un

elverişli koşulları bulduğu anda filizlenerek
yeni bir bitkiye dönüşmek üzere geçirdiği
sürece çimlenme denir. Çimlenmeye başla­
m adan önce tohum bir dinlenme ya da uyku
halindedir. Bu “uykudan uyanarak” etkin
durum a geçmesi için belirli koşulların gerçek­
leşmesi, her şeyden önce de yeterince su
John H. Gerard
Morley Pecker
Çim hokeyinde kaleci topa uzanıyor.

H okey l l ’er kişilik iki takım arasında

oynanır. Geleneksel sistemde, her takımda
5 hücum, 5 savunma oyuncusu ve .l kaleci
bulunur. Am a takım lar bu düzeni taktiklerine
uygun olarak değiştirebilir. Çok hızlı bir oyun
olan hokeyde oyunun izlenebilmesi açısından
her iki alanda birer hakem bulunur. Ayrıca
salon hokeyi de giderek yaygınlaşan bir oyun­
dur. Tem el kuralları çim hokeyine benzem ek­
le birlikte takım lar altışar kişiden kurulu­
dur ve oyun 20’şer dakikalık iki devreden
oluşur.

Çim Hokeyinin Gelişimi

Yaklaşık İÖ 500’de Y unanistan’da, Eski İr­
landa Krallığı’nda ve ortaçağ boyunca A vru­
pa ve İngiltere’de hokeye benzer bir oyunun
oynandığına ilişkin bilgiler vardır. Oyun bu­
günkü biçimini İngiltere’de 19. yüzyıl ortala­
rında almaya başlamıştır.
1840-75 arasında L ondra’da erkekler için
bir dizi hokey kulübü kuruldu. 1886’da bun­
lardan birkaçı bir araya gelerek oyun kuralla­
rını belirlemek için Hokey Birliği’ni kurdu.
Alanın, kalenin ve sopanın boyutları küçül­
tüldü ve bugünkü m odern takım çalışmasının
temelini oluşturan yeni oyun yöntemleri geliş­
tirildi. 1890’larda hokey birlikleri öteki bazı
ülkelerde de kuruldu. Toprağa göm ülen bir fasulye tanesinden, yani
1971’de yapılan ilk Dünya Hokey Şampiyo­ tohum undan yeni bir bitkinin gelişmesi
çim lenm enin en güzel örneğidir. Önce beyaz bir
n asın d a birinciliği Pakistan aldı. 1975’te 21 sapçık (hipokotil) tohum kabuğunu delerek dışarı
ülkenin katıldığı ilk bayanlar dünya şampiyo­ çıkar ve toprakaltına doğru gelişerek yeni bitkinin
nasını ise İngiltere kazandı. Hokey İngiltere’ köklerini oluşturur. Bu arada tohum un çenekleri
(çimyaprakları) arasından çıkıp uzayan başka bir
de bayanlar arasındaki en yaygın açık alan sürgünden (epikotil) de bitkinin yaprakları ve
oyunudur. G ünüm üzde Uluslararası Hokey gövdesi gelişir.

emmesi gerekir. Çünkü meyvenin içinde ol­
gunlaşırken suyunun büyük bölüm ünü yitirdi­
ği için, ana bitkiden ayrıldığı anda tohum
iyice kurum uştur. Bu nedenle çimlenmeyi
başlatan etkenlerin başında su gelir.
Bazı bitkilerin tohum u yeterince su emdiği
anda çimlenmeye başlar. Am a bazı tohum lar­
da suyun varlığı yeterli değildir ve tohum un
uykudan uyanması için başka bazı etkenlerin
de bulunması gerekir. Örneğin bazı tohum lar
hava çok soğuk olmadıkça ya da belirli dalga
boylarındaki güneş ışınlarını almadıkça çimle-
nemez. Bazen de çimlenmeyi geciktiren yal­
nızca dış etkenler değildir; tohum un yapısın­
dan doğan bazı önleyici koşullar da uyku
döneminin uzamasına yol açabilir. Örneğin
tohum kabuğunun çok kalın ve sert olması
tohum un su emmesini engelleyebilir. Bu du­
rum da tohum un uyanması ancak kabuğun
çizilmesine ya da çatlamasına bağlıdır. H atta
bu tür tohum lardan bazıları kabuğu yanma­
dıkça uykusundan uyanamaz. A m a tohumları
uyandıran etkenlerin başında, kabuklarını ya­
vaş yavaş çürüten bakteriler ve mikroskobik
m antarlar gelir. Kiraz gibi sert kabuklu bazı
tohum larda da bu görevi kuşlar üstlenir.
Kuşların yuttuğu bu tohum ların kabuğu, hay­
vanın taşlık denen sindirim organındaki kü­
çük taş parçalarına sürtüne sürtüne aşınıp
dağılır. Kuşlar tohum ların çok geniş bir alana
yayılmasında da önemli rol oynar. Bir zam an­
lar bilim adamları M auritius A dası’nda yeti­
şen bir ağaç türünün, tohum ları hiçbir koşul
altında çimlenemediği için yok olmak üzere
olduğunu saptamışlar. Bu ağaçların adada
bulunan örneklerinin hepsi 300 yıldan daha
yaşlıymış. Neden sonra araştırm acılardan bi­
ri, bu ağaçların yeni kuşaklar vermemeye
başladığı yıllarla dodo adlı bir kuşun soyunun
tükenm eye başladığı yılların çakıştığını fark
etmiş (bak. D o d o ) . B u kuşların taşlıklarının
en sert besinleri bile öğütebilecek kadar güçlü
olduğunu bilen araştırmacı, bir deneme yap­
mak için, gene taşlıklarının çok sağlam olma­
sıyla tanınan hindilere ağacın tohum larından
yedirmiş. Hayvanın dışkısıyla toprağa karışan
bu tohum lar zamanı gelince çimlenmiş ve
böylece en az 300 yıldır üremesi durmuş olan
bu ağaç türü yeniden çoğalmaya başlamış. Bu
deney, bu tohum ların çimlenmesini dodo
ÇİNÇİLYA 307
kuşlarına borçlu olduğunu kanıtlayan güzel
bir örnektir.
Bir tohum un uykudan uyanmak için bu
kadar çok ve değişik etkene gerek duymasının
nedeni, çimlenmeye en uygun zamanı kolla­
ması, daha doğrusu yeni bir bitkiye dönüşe­
bilmesi için koşulların en elverişli olduğu anı
beklemesidir.
Örneğin bitkilerden çoğunun gelişebilmesi
için ışık gereklidir. Bir ağacın tohumları
orm andaki sık bitki örtüsünün gölgesinde
kaldığı zaman ışık alamadığı için çimlenemez.
Ancak yaşlı bir ağaç kuruyup devrildiğinde
tohum u uykusundan uyandıracak olan güneş
ışınları yaprakların arasından süzülüp girebi­
lir; üstelik bu ağacın eksilmesiyle yeni yetişe­
cek genç fidanlara da yer açılmış olur. Bir
tarla sürüldüğü zaman toprağın altından yüze­
ye çıkan ot tohum ları güneş ışınlarını almaya
başladığı anda çimlenme zamanının geldiğini
“anlar”. Oysa pulluğun yüzeyden alıp toprak-
altına gömdüğü tohumlar karanlıkta kaldık­
ları için uyumaya devam eder..
Çimlenme terimi özellikle bitki tohum lan
için kullanılırsa da, bazen sporlann ve çiçekto­
zu taneciklerinin uyanıp gelişmeye başlamasını
belirtmek için de bu terimin kullanıldığı olur.
ÇİN bak. ÇİN H a l k C u m h u r îy e t İ.
ÇİNÇİLYA. Değerli kürküyle bütün dünyada
tanınan çinçilya kemirici m em elilerdendir.
Uzun kuyruklu ve kısa kulaklı bir tavşanı
andıran bu küçük ve sevimli hayvanlar Güney
A m erika’daki A nd D ağlan’mn Bolivya, Şili
ve P eru’daki bölüm lerinde yaşarlar. Çinçilya-
ların ayrı bir cins (Chinchilla) oluşturan iki
türü vardır; bu türlerden birinin kuyruğu
öbürününkinden daha kısadır:
Çinçilyalar kurak ve kayalık dağların ya­
maçlarında küçük topluluklar halinde yaşar,
yuvalarını kayaların arasındaki yarıklarda ya­
parlar. Günün büyük bölüm ünü bu oyuklarda
geçiren hayvanlar geceleri yiyecek aram ak
için dışarı çıkarlar. Fare kulağına benzeyen
kocaman kulakları ve fırça gibi bıyıkları olan
çinçilyaların gövde uzunlukları 25 cm kadar­
dır. Bol tüylü kuyruklarının uzunluğu da en
az gövdelerinin yarısını bulur. A rka bacakları
ön bacaklarından oldukça uzundur.
308 ÇİN DENİZİ
Uzun kuyruklu ve küçük kulaklı bir tavşanı andıran
çinçilyalar yalnızca bitkiyle beslenir.
Dişi çinçilyalar genellikle her gebeliklerin­
de beş ya da altı yavru doğururlar. Doğdukla­
rında fare büyüklüğünde olan yavrular çok
hızlı gelişir; öyle ki doğumdan birkaç saat
sonra koşabilir, birkaç gün sonra da süt
emmeyi bırakıp katı yiyecekleri kemirmeye
başlarlar. Çinçilyaların başlıca besinleri bitki
kökleri, otlar, tohum ve meyvelerdir.
Çinçilyaların daha koyu tonlarla gölgelenen
açık boz renkli kürkü çok incecik tüylerden
oluştuğu için dünyanın en yumuşak kürküdür.
Bir kürk m anto yapmak için çok sayıda
çinçilya postu gerektiğinden, yüzyıllardır kı­
yasıya avlanan bu sevimli hayvanların soyu bir
zam anlar neredeyse tükenm ek üzereydi. B u­
gün de doğada 'yabanıl yaşayan örneklerine
çok seyrek rastlanm akla birlikte, özel çiftlik­
lerde yüz binlerce, hatta milyonlarca çinçilya
yetiştirilir. Bu çiftliklerde beslenen hayvan­
lar, değerli kürklerinin toprağa değerek kir­
lenmemesi için tabanı tel örgüyle kaplı özel
kafeslerde tutulur. Ayrıca çinçilyalar kum
banyosu yapmayı çok sevdikleri için kafeslere
ince kum doldurulmuş derin kaplar yerleşti­
rilir.
ÇIN DENİZİ, A sya’nın güneydoğu kıyıları ile
Büyük O kyanus’un batı kesiminde yer alan
adalar arasındadır. Çin kıyıları boyunca ku­
zeyden güneye doğru uzanan üç bölümden
oluşur: Sarı Deniz, Doğu Çin Denizi ve
Güney Çin Denizi. Sarı Deniz adını, rüzgârla­
rın ya da Kuzey Ç in’den gelen ırmakların
taşıdığı sarı renkli ince toz taneleri ve çam ur­
larla sarıya dönüşen suyunun renginden al­
mıştır.
Güney Çin Denizi’nin kuzeybatı ve batı­
sında Asya kıtası, güneyinde Borneo ve Ma-
lakka Yarımadası, doğusunda ve kuzeydoğu­
sunda Filipinler ve Tayvan vardır. Ortalama
derinliği 1.140 metreyi bulur.
Çin Denizi’nin sularının sığ ve çamurlu
olmasına karşın, Japon, Çinli ve Koreli balık­
çılar için oldukça zengin bir avlanma bölge­
sidir.
Ç in’in engebeli kıyıları boyunca uzanan
koylar gemiler için elverişli limanlar oluştu­
rur. Şanghay Doğu Çin Denizi’nin, Kanton ve
Hong Kong da Güney Çin Denizi’nin başlıca
limanlarıdır. Güneydeki limanlar ile Tayvan,
Filipinler ve Doğu Hint Adaları arasında
yüzyıllardan beri süren yoğun bir ticaret
ilişkisi vardır. Çin, Tayvan, Japonya ve K ore’
de balıkçılık önemli bir sanayi koludur. Balık­
çıların kullandığı küçük yelkenliler hantal
görünüşlerine karşın denizcilik için çok elve­
rişli teknelerdir. Çin Denizi’nde en çok bulu­
nan deniz hayvanları sardalye, uskum ru, orki­
nos (tonbalığı) ve karidestir.
Çin Denizi önemli deniz yollarının kesişti­
ği bir bölgedir. Doğu Çin Denizi ise, Güney
Çin Denizi, Japonya ve Büyük O kyanus’un
kuzeyi arasında başlıca ulaşım yoludur. Geç­
mişte korsan gemileri denizciler için büyük
bir tehlike oluşturuyordu. Günüm üzde ise
şiddetli kasırgalar yalnızca gemilere zarar
vermekle kalmayıp su baskınlarına neden
olarak köyleri yıkıma uğratm aktadır.
ÇİNGENELER, gerçek yurtları belli olmayan
esmer tenli göçebe topluluklardır. İlk olarak
1505’te İrlanda’da, 1514’te de İngiltere’de
nüfus kayıtlarına resmen girmişlerdir. Aynı
dönem de, A vrupa’nın birçok ülkesinde gez­
gin çalgıcı ve falcılardan oluşan kimi göçebe
toplulukların kayıtlarına rastlanır. Günüm üz­
de dünyanın dört bir yanma yayılmış olan
Çingeneler’in büyük bölümü A vrupa’nın gü­
ney kesiminde toplanmıştır. 19. yüzyılın son­
larına doğru Kuzey A m erika’ya da göç eden

Çingeneler yaşadıkları her ülkede değişik
adlarla anılırlar.
Bazı Çingeneler kendilerine “R om ” derler,
“R om ”, Çingenece’de (Rom ani dili) “erkek”
ya da “koca” anlamına gelir. Eski bir Hint dili
olan Sanskritçe’yle ilişkisi bulunduğu düşünü­
len bu dilin sözcük dağarcığında Yunanca,
Türkçe ve Farsça sözcükler de vardır. Buna
bağlı olarak, Çingeneler’in anayurtlarının
Hindistan olduğu sanılmaktadır. Am a köken­
leri hâlâ tartışm a konusudur. Çingeneler’in
de kendi tarihleri ile ilgili hiçbir kayıtları
yoktur. Çoğu yaşadıkları ülkenin dilini konu­
şur, öbürleri ise Çingenece ile yaşadıkları
yörede konuşulan dilin karışımı olan bir lehçe
kullanırlar. Örneğin, Fransa’dakilerin bir bö­
lümü ve A lm anya’daki Çingeneler Rom ani ve
Almanca karışımı bir dil konuşurlar. İngiltere
ve Fransa’dakilerin başka bir bölüm ünün ise
İspanyolca ile karışık bir lehçesi vardır.
Çingene sözcüğü yerleşik düzeni olmayan
göçebe insanları çağrıştırır. Oysa günümüzde
Çingeneler’in çok azı göçebe bir yaşam sürer.
Bazıları kendi istekleriyle göçebeliği bırak­
mış, oturdukları ülkenin yaşam biçimini tü­
müyle özümsemiş, hatta çingene olmayan
insanlarla evlenmişlerdir. Bazıları ise yerleşik
bir yaşama geçmeye zorlanmışlardır.
Çingeneler’in büyük bir bölümü gelenek,
görenek ve topluluklarının yönetim biçimleri­
ni korum uştur. İlk olarak 19. yüzyılda A vru­
pa’da, sayıları 10-100 aile arasında değişen
Çingene toplulukları şefler seçmeye başladı.
Çingeneler’in kendilerine özgü yasaları var­
dır. Genellikle yaşadıkları toplum un dinsel
Laleper A y tek
İstanbul'da Bağlarbaşı-Üsküdar arasındaki Çingene
M ahallesi'nin çocukları.
ÇİN HALK CUMHURİYETİ 309
inançlarını benim serler. Ne var ki, kutsam a,
düğün ve ölü gömme törenlerinde kendi
gelenek ve törelerini sürdürürler.
Çingeneler eskiden göçebe yaşamlarına
uygun işlerde çalışırlardı. Önsezilerinin güçlü
olduğuna inanıldığı için kadınlar falcılık ya­
par, dilenir ya da dans ederdi. Erkekler ise
çalgı çalar, kap kacak lehimciliği, hayvan
ticareti, hayvan eğiticiliği gibi işlerle uğraşır,
bir işten öbürüne kolaylıkla geçebilirlerdi.
Göçleri sırasında, artık atlarla çekilen araba­
lar yerine kamyon ya da karavanlar kullanm a­
ya başladılar. Eski uğraşlarının yerini meyve
toplam a, asfalt dökm e, kullanılmış araba
ticareti, sirklerde hayvan bakıcılığı ya da
eğiticiliği, hurda m aden ve antika eşya alım
satımı gibi işler aldı. Birçok Çingene müzik
ve dans sanatını zenginleştirecek katkılarda
bulundu. Bazı ünlü İspanyol gitaristleri ve
flam enko dansçıları Çingene ya da yarı Çinge­
ne’dir. Çingeneler sepetçilik, porselen ya da
bakır işçiliği gibi el sanatlarında da çok
ustadırlar.
Çingeneler’in göçebe yaşamları yerleşik
toplum larınkinden çok farklı olduğu için,
yerel halk tarafından sık sık hırsızlık, büyücü­
lük, çocuk kaçırma gibi eylemlerle suçlanmış­
lar hatta cezalandırılmışlardır. 1554’te İngilte­
re’de Çingene olduğu söylenen herhangi bir
kişinin asılması işten bile değildi. Ne var ki,
birçok ülkeden sürülm elerine karşın, Çinge­
neler bir süre sonra bu ülkelere geri dönmeyi
başarırlardı. Hem en hiçbir yerde istenmeyen
bu insanlar II. Dünya Savaşı’nda Alm anlar
tarafından büyük bir kıyıma uğratıldılar. Y ak­
laşık 500 bin Çingene, aşağı ırktan oldukları
gerekçesiyle M acaristan, Polonya ve Çekoslo­
vakya’daki Nazi kam plarında yok edildi.
Yarı göçebe, yarı yerleşik bir topluluğun
nüfus sayımının doğru bir biçimde yapılması
oldukça güçtür. Yapılan tahm inlere göre bu­
gün dünyadaki Çingeneler’in sayısı 2-3 milyon
dolayındadır.
Müzik ve dansa büyük katkıları olmasına
karşın, Çingenece’nin yazılı bir dil olmayışı
yüzünden edebiyat yapıtları yoktur.
ÇİN HALK CUMHURİYETİ, dünyanın en
kalabalık ülkesidir. Yüzölçümü bakımından
ise üçüncü gelir. D oğudan batıya yaklaşık
310 ÇİN HALK CUMHURİYETİ
5.000 km, kuzeyden güneye ise yaklaşık 5.500
km uzanır. Sınır komşuları Kuzey Kore,
SSCB, M oğolistan, Afganistan, Pakistan, N e­
pal, Bhutan, H indistan, Birmanya, Laos ve
Vietnam ’dır. Çin Denizi (bak. ÇİN DENİZİ) ile
4.345 km kıyısı vardır. Çin 21 yönetim bölgesi
ile içlerinde Tibet, Xinjiang (Sinkiang) ve İç
M oğolistan’ın da bulunduğu beş özerk bölge­
ye aynlır. Kuzeydoğudaki yönetim bölgele­
riyle birlikte bu özerk bölgelere Dış Çin de
denir. Bunlar, düşman saldırılarından korun­
mak için 2.000 yılı aşkın bir süre önce yapılan
Çin Seddi’nin (bak. ÇİNSEDDİ) öte yanında yer
alırlar. 1949’dan beri yönetimde Çin Kom ü­
nist Partisi (ÇKP) bulunm aktadır. Bir zam an­
lar Formoza olarak bilinen Tayvan Adası
doğu kıyısı açıklarındadır. Ayrı bir ülke olan
Tayvan’a Milliyetçi Çin de denir. Tayvan’ın
resmi adı Çin Cum huriyeti’dir.
Ç in lile r in P in yin Yazı S is te m i
Ç inliler'in yazılarında geleneksel olarak kullandık­
ları sim geler vardır; her simge bir sözcüğü ya da
düşünceyi dile getirir. Bu dili Latin alfabesini kul­
lanarak yazmak için, Çin seslerinin özel harflerle
ya da harf bileşim leriyle verilm esi gereklidir. Bu­
nun için çeşitli sistem ler üzerinde çalışılmış, ne
var ki hiçbirinde tam başarı elde edilem em iştir.
1956'dan beri Çin'de resmi Çin sistemi olarak Pin­
yin (Fonetik Çin Alfabesi) kullanılmaktadır. Bu sis­
tem şu anda Çin okullarında öğretilm ekte ve ülke­
nin dışında da yaygın biçim de kullanılmaktadır.
Tem el B rita n n ica 'da da Pinyin sistemi temel alın­
mıştır. Bu sisteme uygun olarak yazılmış sözcük­
lerin Türkçe'de yaygın olarak kullanılan biçim leri
ya da okunuşları parantez içinde verilm iştir. Yal­
nız Pekin, Çu-Enlay, Mao Çe-Tung gibi dilimize
çok yerleşmiş özel adlar bu biçim leriyle yazılmış,
Pinyin sistemine uygun yazılışları ise parantez
içinde ita lik olarak verilm iştir.
Doğal Yapı ve İklim
Kuzey, batı ve güneyindeki çöller ve yüksek
dağlar Çin’in çevresinde doğal engeller oluş­
turur. Doğusundaki Kuzey Çin Ovası ülke­
nin en geniş düzlüğüdür. Batıda Tibet Yaylası
bulunur. Dünyanın en yüksek dağlarıyla çev­
rili olan bu yaylanın yüksekliği 4.000 metreyi
aşar. T ibet’e “dünyanın dam ı” da denir (bak.
T İ b e t ) . G üneyde Himalaya Dağları, kuzeyba­
tıda ise Karanlık Dağlar (Kunlun), Tanrı
Dağları (Tien Şan) ve Altay Dağları yer alır.
Dünyanın en yüksek noktası olan Everest T e­
pesi Çin-Nepal sınırındadır. Kunlun ile Altay
sıradağları arasında bir zam anlar Çin Türkis-
tanı olarak bilinen Xinjiang (Sinkiang) bölge­
si uzanır. Çin’in doğusunda da dağlar ve tepe­
ler vardır, ama burası batı bölgesine göre da­
ha düz bir alandır.
ÇİN HALK CUMHURİYETİ'NE İLİŞKİN
BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 9.572.900 km2.
NÜFUS: 1.064.135.000 (1987).
BAŞKENT: Pekin (Beijing).
YÖNETİM: Bağımsız halk cumhuriyeti.
DOĞAL YAPI: Çin üç ana bölgeye ayrılır. Güneybatısı
yüksek bir yayla, kuzeybatısı geniş havzaların yer al­
dığı dağlık bir bölgedir. Doğusu alçak ovalardan olu­
şur. Doğudan batıya doğru akan Yangtze (Yang-çe)
Irmağı ülkeyi ikiye ayırır.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Tarım. Pirinç, buğday, mısır, mey­
ve, şekerkamışı, soyafasulyesi, domuz, koyun, keçi,
sığır, balık. M adenler: Çinko, bakır, kurşun, kalay,
tungsten, demir cevheri, nikel, boksit, altın.
SANAYİ: Çimento, çelik, yapay gübre, şeker, giyim, sa­
at, bisiklet, dikiş makinesi, televizyon. Dış ülkelere
satılan ön em li ürü n le r : Petrol ve petrol ürünleri, ta­
hıl kırması, dokuma, ipek, çay, işlenmiş besin mad­
deleri.
ÖNEMLİ KENTLER: Şanghay, Pekin, Tianjin (Tiençin),
Shenyang (Şenyang), VVuhan, Kanton (Guangzhou),
Chongqing (Çungking), Harbin, Chengdu (Çengtu),
Xi'an (Sian).
EĞİTİM: Bütün çocuklar altı yıllık temel eğitimden ge­
çer; bunların ancak üçte biri ortaöğrenim görür.
Ç in’in ovalarını, dört ırmak ve kolları sular.
Kuzeydoğuda, kuzeye doğru akan Songhua
(Sungari) Irmağı ile güneye doğru akan Liao
H o (Liao Irmağı) dağlarla çevrili bir düzlük­
ten akarlar. H er ikisi de T ibet’ten doğan Sarı
Irm ak (Huang He) ile dünyanın üçüncü bü­
yük ırmağı olan Yangtze (Yang-çe), Tianjin’
den (Tiençin) güneyde Şanghay’a uzanan ge­
niş bir ova oluştururlar.
Doğu Çin’in kuzey ve güneyi birbirinden
çok farklı iki bölgeye ayrılır. Doğudan batıya
uzanan ve Huang He ile Yangtze ırmaklarının
havzalarını birbirinden ayıran Qinling (Çin-
Linğ) Dağları bu iki bölge arasındaki sınırı
çizer. Bu dağlar önemli bir iklim farklılığına
da neden olur.
Kuzey Çin’de yazlar yağışlı, kışlar kurak
geçer. Kuzeydeki ovada kışlar, aynı enlem de
bulunan dünyanın başka bölgelerine göre da­
ha soğuktur. Yılda en az bir ay boyunca sıcak-
 ÇİN HALK CUMHURİYETİ 311

“Chine, pays de charme et de beaute”

Çin'in doğal yapısı çeşitlilik gösterir. Üstte: Kuzeyde

Mançurya'daki eyaletlerden biri olan
Heilongjiang'da geniş düz otlaklar bulunur. Dağlar
hem sınırlarda doğal engeller oluşturur, hem de ülke
içindeki bölgeleri birbirinden ayırırlar. Altta solda:
Doğu Çin'deki dağların sivri tepeleri görülüyor. A ltta
sağda: Eski kervan yollarının izini sürerek
X injiang'daki (Sinkiang) Takla Makan Çölü'nü aşan
bir deve konvoyu görülüyor.
312 ÇİN HALK CUMHURİYETİ

lık donm a noktasının altında kalır. Güneye
gidildikçe havalar ısınır. Yangtze Vadisi’nde
kışlar az yağışlı ve oldukça ılımandır. En gü­
neyde ise havalar bütün yıl boyunca sıcaktır.
Haziran-eylül arasında güneyden güneydoğu­
ya esen yaz musonları {bak. M u s o n ) bol yağ­
m ur getirir.
Yüksek dağları, düz ovaları, bataklık delta­
ları ve bomboş çölleriyle böylesine büyük bir
ülkede bitki örtüsü de bölgeden bölgeye çok
değişir. G üneyde bam bular ve renk renk çi­
çek açan bitkilerle bezenmiş astropikal or­
manlara rastlanır. Kuzeydeki dağlarda ise la­
din ve çam yetişir. Doğal bitki örtüsü yoğun
yerleşim bölgelerinde zaman içinde yok ol­
muştur. Dünyanın birçok yerinde anayurdu
Çin olan çeşitli çiçekler, bodur ağaçlar, ağaç­
lar ve süs bitkileri yetiştirilmektedir.
Ayrıca, Çin’de hayvan varlığı da oldukça
çeşitlidir. Güneyde kaplan, maymun ve se­
m enderler yaşar. G üneybatıda görülen dev
panda, küçük panda ve keçiye benzer bir çeşit
antilop olan takin gibi hayvanlara dünyanın
başka hiçbir yöresinde rastlanmaz. En güzel
sülünlerin bazıları Çin’in batı kesimlerinde
yaşar. Ayrıca, tarihöncesi zam anlardan kalma
küçük tim sahlar dünyada yalnızca Yangtze
Havzası’nda bulunur.
Nüfus ve Kentler
Ç in’de 1 milyarın üzerinde insan yaşar; bu da
dünya nüfusunun yaklaşık dörtte biridir. N ü­
fusunun yüzde 94’ünü, aynı kültür ve dili pay­
laşan H an Çinlileri oluşturur. Bunların çoğu
doğudaki verimli alanlarda ve nüfusun yoğun
olduğu kentlerde yaşar. Nüfusun kalan yüzde
6’sı, içlerinde Uygurlar, Moğollar, Tibetliler’
in de bulunduğu 50’ye yakın değişik halktan
oluşur. “Ulusal azınlıklar” olarak adlandırılan
bu halklar kendi dillerini konuşm akta ve kül­
türlerini sürdürm ektedir. Han Çinlileri’nden
20 milyon kadarı Çin dışında, dünyanın çeşitli
ülkelerinde, özellikle de Güneydoğu A sya’da
yaşar.

Harbin
MOĞOLİSTAN Ç a n g çu no

U rum çi Şenyang'
G OBİÇÖLÜ
KUZEY
KOFfe.
PEKİN
GÜNEY
KORE.
SARI
D E N İZ
DAĞLAR
L UN)
Nanking
\ _ L ^ an°ÇOU S ^ o ^ 'N G )0^
(Şanghay
LK^CUMHURİYETİ
TİBET VVuhan G Ü N E Y ÇİN
Hangaou
\ o Çengtu ------- < D E N İZİ

( Ç ungking «V

OÇangsa
BHUTAN

K unm ing
Kanton TAYVAN
Makao
HONG KONG

NflETNAM
G Ü N E Y Ç İN DENİZİ
LAOS /
Haynan
B EN GAL KÖRFEZİ TAYLAND
 ÇİN HALK CUMHURİYETİ 313

Keystone
Pekin'de Tienanm en Alanı'nda yer alan bu gibi törenlere yaklaşık 1 m ilyon insan katılır.

Çin’in en büyük kenti olan Şanghay, Yang- zem eler kullanılır. Çiftlik evleri, genellikle,
tze Irm ağı’nın ağzında kurulm uştur. Büyük kerpiçten yapılır, çatıları ise otla ya da kire­
gemiler Yangtze’yi izleyerek Nanjing (Nan- mitlerle örtülür. En güney bölgesinde birçok
king), W uhan ve Chongqing (Çungking) ev hasır ve bam bulardan yapılırken, kuzeyde­
kentlerine kadar ulaşabilir. Bu üç kentin nü­ ki kimi çiftçiler ise mağara evlerde yaşarlar.
fusu da 2 milyonun üzerindedir. Çin’in ikinci K entlerde, halk betondan çok katlı bloklarda­
en kalabalık kenti başkent Pekin’dir (Bei- ki küçük dairelerde yaşar. Konut sıkıntısı,
jing). Pekin Sarı Irm ak ovasının kuzey bölü­ çok kalabalık olan Çin’in başlıca sorunların­
münde kurulm uştur. Kentin güneybatısındaki dandır. Göl, ırmak ve limanlardaki koylarda
Tiençin ( Tianjin) liman kenti Hai Irmağı kıyı­ binlerce dibi düz kayık ve deniz evi, hasır ya
sında yer alır. Tiençin Çin’in en büyük üçün­ da çadır bezinden çatılarıyla, birçok Çinli için
cü kenti ve Sarı Irmak ovasının en önemli li­ barınak işlevi görür.
manıdır. Güney Çin’deki en önemli liman ise
Sikyang Irmaği deltasında bulunan Guang-
zhou’dur (Kanton).
Çin’in öteki büyük kentleri, yönetim bölge­
lerinin başkentleri ya da sanayi ve ticaret m er­
kezleri olarak önem kazanmışlardır. Kuzey­
doğuda Harbin ve Shenyang (Şenyang), Sich-
uan (Seçvan) eyaletindeki Chengdu (Çeng-
tu) ile Kunming bunlar arasındadır.
Çin halkının çoğunluğu tarım yapılan kü­
çük kasabalarda ya da köylerde yaşar. Birkaç
kilom etre arayla kurulmuş olan köyler birbir­
lerine patikalarla bağlanmıştır. Köyler genel­
likle çiftçilerin ürünlerini sattıkları pazarların
yer aldığı kasabaların çevresindedir. Pekin sokaklarında bisikletliler. Bisikletler bebek ve
Çin’deki evlerin yapımında çok çeşitli mal­ yolcudan, ev eşyasına kadar her şeyi taşır.
314 ÇİN HALK CUMHURİYETİ

Kuzey Çin’de kışın ısınmak her zaman bü­
yük bir sorundur. Köy evlerinde üzerlerine ya­
tak serilen tuğladan örülü kerevetler vardır.
Bunların altında ateş yakılarak ısınılır. Birçok
yerde tezek ve saman yakıt olarak kullanılır.
Çin’in bütün kentlerinde kirem it örtülü,
köşeleri yukarıya doğru kıvrık, narin çatıları
olan tapm ak ve pagodalara rastlanır. K entler­
de yayalarla bisikletliler sürekli bir akış için­
dedir. A na caddelerde otobüs, kamyon ve ar­
kalarında yük çeken bisikletler görülür.
Dil ve Din
Çin’de 50’den fazla dil konuşulur. En yaygın
dil H an lehçesidir. Ne var ki, bir H anlı’nın
konuştuğu lehçe bir başka bölgede anlaşıla-
mayabilir. Çinliler bölgeler arasındaki lehçe
farklarını gidererek iletişimi kolaylaştırmak
e(ığı)
1 îr(ırğ)
bu dinde komşularla iyi geçinilmesi, ana ba­
ba ve aile büyüklerine saygı gösterilmesi öğüt­
lenir. Ailenin önemi vurgulanır. Çin’de yay­
gın olan öbür önemli dinler Budacılık ve Tao-
culuk’tur. Bu dinlere ilişkin ayrıntılı bilgileri
B U D A V E B U D A C ILIK ; K O N FÜ Ç­
YÜS V E K O N FÜ ÇY Ü SÇ Ü LÜ K ; TA O CU -
LUK m addelerinde bulabilirsiniz.
Aile Yaşamı
Konfüçyüs’ün öğretilerine uygun olarak Çin’
de geniş aile biçiminde yaşama geleneği vardı.
Eskiden büyük dedelerden en küçük torunla­
ra kadar bütün aile bir çatı altında yaşar ve
geçimlerini birlikte sağlarlardı. Ailenin baş­
kanı ve kesin yöneticisi ailedeki en yaşlı er­
kek olurdu (bak. AİLE).
Özellikle II. Dünya Savaşı’ndan sonra geniş
aile yerini çekirdek aileye bırakmaya başladı.
Genç çiftlerin çoğu artık evliliklerinin ailelerin­
ce düzenlenmesini istemiyordu. Boşanma ve
san(san)
yeniden evlenme olağan kabul edilmeye baş­
landı; kadınlar yasa önünde erkeklerle eşit sa­

m
si(sı) £
w o(vo)
yıldı.
Yem ek, Çin toplum u için yaşamın en bü­
yük zevklerinden biridir. Bıçak ve çatal icat
edilmeden önce yüzyıllar boyunca Çinliler
k yemeklerini çubuklarla yediler. Pekin ördeği,
ren(rın)
ERKEK, İNSAN iştah açıcı kokulu otlarla pişirilen domuz eti,
kuş yuvası ve köpekbalığı yüzgeci çorbaları
ünlü Çin yem eklerindendir. Am a Çinliler’in
ter çoğu pirinç ve sebzeli Çin m akarnası ile karnı­
nı doyurur. Yem eklerin çoğu uzun saplı, üstü
'k
yıng-guo
İNGİLTERE
A
m u-ren(m u-rın)
KADIN
K
zhong-guo-ren
(cung-guo-rın)
açık ve yuvarlak tavalarda, odun ya da mangal
kömürü ateşinde pişirilir.

Tarım ve Sanayi
ÇİN HALKI

Pinyin sistemine göre yazılmış bu örneklerde Türkçe Çinliler’in çoğunluğu çiftçilikle geçinir. Top­
okunuşlar parantez içinde verilm iştir. Çin yazısı, rakların ancak yüzde 15’i ekilebilir alanlardır.
"erkek, insan" sözcüğünde görüldüğü gibi küçük Ekim yapılabilecek alanları büyütmek için te­
resim lerle başlar. Daha sonra bunlar bir araya
getirilerek düşünceler anlatılır ya da seslerin yerine peler teraslandırılır. Güney Çin’de aynı tarla­
kullanılır. dan yılda* iki, kimi zaman da üç kez ürün
alınır.
amacıyla M ândarin dilini “ortak dil” olarak Tarım Ürünleri. Çin’deki en önemli tarım
kullanmaya başlamışlardır. M andarin dili Pe­ ürünleri pirinç ve buğdaydır. Pirinç için sıcak
kin yöresinde konuşulan Han lehçesidir. bir iklim ve sulak tarlalar, bu nedenle de bol
M andarin Çincesi aynı zam anda yazı dilidir. su gerekir. Güney Ç in’de bunların her ikisi de
2.000 yıldan uzun bir süredir Konfüçyüs’ün bulunur ve hemen hem en bütün düzlüklerde
öğretileri Çin’de en yaygın din olmuştur. İÖ pirinç ekilir. Pirinç su içinde yetiştiği için top­
6. yüzyılda Konfüçyüs tarafından geliştirilen raklar küçük havuzları andıran “çeltik tarlala-

Geleneksel Çin ailesinde birkaç kuşak bir arada, aynı çatı altında yaşar.
n ” biçimindedir. Çinli çiftçiler yalınayak pirinç
fidelerinin dikimini yaptıktan sonra, birkaç
hafta süreyle tarlaları su altında bırakırlar. Pi­
rinç tarlaları mandaların çektiği sabanlarla sü­
rülür.
İklimin ılık olduğu güneyde pirincin yanı
sıra çay ekimi de yapılır. Dışarı satılan ürün­
ler arasında pam uk, şekerkamışı, tatlı pata­
tes, meyve ve sebzeden başka çay da önemli
bir yer tutar. Güneydeki çiftçiler, düzlük
alanları pirince ayırmak için, öbür ürünleri
dağ yamaçlarındaki teraslarda yetiştirirler.
Güney Çin’in özelliklerinden biri de dutluk­
lardır. D ut ağaçlarının yaprakları ile ipekbö-
ceği beslenir. İpekçilik geleneksel Çin sanayi­
lerinin en önemlilerindendir.
Kuzeyde başlıca ürün buğdaydır. D arı, mı­
sır, soyafasulyesi; meyve ve sebze Kuzey Çin’
in tarım ürünlerindendir. Bazı yerlerde pa­
muk ve yerfıstığı da yetiştirilir:
Çiftlik hayvanları. Sığıtlarin beslenebilmesi
için gerekli topraklar tarım için kullanıldığın­
dan, Çinliler çok sığır beslemezler. Çiftçilikte
en çok, yararlanılan m anda ise yaygın olarak
beslenir. İç M oğolistan, Xinjiang (Sinkiang)
ÇİN HALK CUMHURİYETİ 315
China Photo Service
ve T ibet’teki geniş otlaklar hayvan besiciliği­
ne elverişlidir. Hem en hem en Çin’deki tüm
koyun, sığır ve atlar bu bölgelerde yetiştirilir.
Çiftçilerin çoğu tavuk, ördek ve domuz bes­
lerler.
Kuraklık ve Seller. Çinli çiftçiler hızla artan
nüfusu besleyebilmek için bitm eyen bir savaş
verm ek zorundadırlar. Yağm urun azı kuraklı­
ğa, fazlası ise su taşkınlarına neden olur ve
her ikisi de sonunda büyük kıtlıkların yaşan­
masına yol açar. Sarı Irm ak sık sık taşarak
Çin’de görülen en kötü su baskınlarını yara­
tır. 4.800 km uzunluğunda olan bu ırmak ol­
dukça sığdır ve denize bol bol tortu ve çamur
taşır. Suyun akış hızı yavaş olduğu için taşıdığı
tortuların çoğu ırmağın dibinde birikir; böyle­
ce ırmak yatağı sürekli yükselir. Taşmasıni
önlem ek için Çinliler ırmak kıyılarına setler
yapmışlardır. Ne var ki, suyun gücüyle setler
zaman zaman yıkılır ve taşan sular çevreye
yayılır. Bu gibi durum larda milyonlarca köylü
topraklarını bırakarak yüzlerce kilometre
uzağa kaçmak zorunda kalır. Bu nedenle Sarı
Irm ak “Çin’in K ederi” olarak anılır. Kuraklık
ve su taşkınlarının birlikte görüldüğü 1959-61
316 ÇIN HALK CUMHURİYETİ

Sanayideki ilerlemelere
karşın, tarım bugün de
Ç inliler'in başlıca geçim
kaynağıdır. Doğu Çin'de,
tepelerin teraslanmış
yamaçlarında yetiştirilen
çay Ç inliler'in en
hoşlandıkları içecekler
arasındadır (solda). A ltta
sağda: Resimde görülen
deneysel pirinç
çiftliklerinde daha fazla
ürün elde etmek için
çalışılmaktadır. A ltta
solda: Balıkçılık kıyı
bölgelerinde önem lidir.
Sığ su balıkçılığı bütün
kıyı boyunca uzanır.
Kanton (Guangzhou)
yakınlarında sepet ve
ağlarıyla balıkçılar
görülüyor.

R. C. Hunt/Encyclopaedia
Britannica, Inc.

arasındaki “Üç Acı Yıl”da çok sayıda insan
açlıktan öldü. Ç in’de sık sık deprem ler de gö­
rülür. 1976’da Tânğshan (Tangşan) kentini yı­
kan deprem de en az 650 bin kişinin öldüğü
sanılmaktadır.
Sanayi. Çin yönetimi sanayinin gelişmesini,
ülkenin yoksulluktan kurtulmasını sağlayacak
en önemli araçlardan biri olarak görmektedir.
Ü lkede sanayi 1949’dan bu yana büyük bir
gelişme göstermiştir. Ne var ki, batı ile karşı­
laştırıldığında görece geridir.
Bazı m adenler bakımından zengin olan
Çin’de her m aden yeterince bulunmaz. Ku­
zeyde geniş köm ür yatakları ve çeşitli bölge­
lerde demir cevheri vardır. Kuzeydoğuda ve
ayrıca W uhan ile B aotou’da büyük demir ve
çelik kuruluşları hızla gelişmektedir. Sinki-
ang’da ve Qinghai bölgesinde petrol bulun­
muştur.
Çin’deki her liman kenti aynı zam anda pa­
muk eğirme ve dokuma, ipekli giyim ve besin
işleme gibi hafif sanayilerin merkezidir. Evler­
de hasır şapkalar, özenle cilalanmış ağaç eşya,
işlemeler ve yelpazeler yapılır.
Tarım ve dokuma ürünleri ile tungsten gibi,
çeliğin sertleştirilmesi için alaşıma katılan me­
taller Çin’in başka ülkelere sattığı ürünler
arasındadır. M akineler, bazı ham m addeler ve
gübre ise dışarıdan satın alınır.
E l Sanatları. Çin çanak çömlek, yeşim, al­
tın, gümüş, mine işi, dokum a ve lake gibi el
sanatı ürünleriyle tanınmıştır. Çin çamuru
olarak bilinen kaolini kullanarak seram ikten
çok daha ince çanak çömlek üretimi İÖ 2.

yüzyılda, yani Avrupa ülkelerinden yaklaşık
2.000 yıl önce Çin’de gerçekleştirilmiş ve adı­
na Çin porseleni denmiştir. Çin’in yüzyıllardır
sürdürdüğü eski el sanatlarından biri de ipek
dokumacılığıdır.
Ulaşım. Gelişme göstermekle birlikte, daha
çok ırm aklar ile karayollarına dayanan ulaşım
yeterli değildir. Demiryoluyla kuzeybatı ve
güneybatı Çin’e ulaşmak için çalışmalar sür­
m ektedir. Birçok tren hâlâ buharlı lokomotif­
le çalışır. SSCB’yi boydan boya geçen Trans-
Sibirya Demiryolu’nun bir kolu İrkutsk’tan
aşağıya yönelerek Moğolistan üzerinden Pe-
kin’e kadar uzanır (bak. TRANS-SİBİRYA DE­
MİRYOLU). Çin’in kendi ulusal havayolu var­
dır. Uluslararası havalimanı Pekin’dedir. Köy­
lüler mallarını taşımak için deve, at arabası,
yük hayvanı kullanırlar.
Çin’de kıyı taşımacılığı önemlidir. Sarı D e­
niz kıyılarında ve çoğu liman kentinde yapılan
ticaret hemen hemen tümüyle bu tür taşımacı­
lığa dayalıdır.
1930’larda Japonya ile savaş sırasında Çinli­
ler karayolu yapımına önem vermişlerdi.
Bunların en ünlüsü güneybatıya doğru, Çin’
deki Kunming’den Birmanya’daki Laşio ken­
tine uzanan Birmanya Y olu’dur (bak. BİR­
MANYA). Yönetim Çin sınırlarının ötesine,
güneydoğuda Vietnam ile Laos’a kadar uza­
nan karayolu ve demiryolu yapımına büyük
önem vermiştir.
Tarih
Çin uygarlığı, dünyada kesintisiz olarak süren
en eski uygarlıklardan biridir. Yaklaşık 5.000
yıldır süren uzun tarihinin önemli bir özelliği
de öbür ülkelerden yalıtılmış coğrafi konumu­
dur. Çin dört bir yanından, dış dünya ile
ilişkisini sınırlayan doğal engellerle ya da ço­
rak topraklarla çevrilidir. Bunun bir sonucu
olarak Çinliler tarih boyunca ülkelerini, Çin­
ce’de dünya kültürünün merkezi ya da “O rta
Krallık” anlamına gelen, Zhongguo olarak
kabul ettiler. Yaklaşık 2.000 yıl önce Çin
dünyanın en ileri ülkelerinden biriydi. Çin uy­
garlığının beşiği San Irmak ile Wei Irmağı’
nın birleşme noktasıydı.
Çin’in İÖ 2953’te başlayan destanlaşmış bir
tarihi vardır. O zam andan bu yana, o döne­
min büyük hüküm darlarının adları ile onların
ÇİN HALK CUMHURİYETİ 317
başarılarına ilişkin öyküler kuşaktan kuşağa
geçmiştir. Örneğin., bir takvim yaptığı ve yazı­
yı icat ettiği söylenen Fu Xi, ağaçtan saban
yapan Shen Nong, halka ipekböceği beslem e­
yi ve dut ağacı yetiştirmeyi öğreten Sarı İm pa­
rator Huang Di bunlar arasındadır. Yine Sarı
Irm ak’ın taşarak tarlaları sular altında bırak­
masını önleme yöntemlerini halka öğreten
Büyük Yu da bu efsane dönemdendir.
Shang ve Zhou Hanedanları
İÖ 1766’dan 1123’e kadar olan Shang (Şang)
hanedanı dönem inde Çin yazısı gelişti. (H a­
nedan aynı aileden gelen hüküm darlar kuşa­
ğına denir.) Pek fazla değişmeden günümüze
kadar gelen Çin kültür ve geleneklerinin te-
Avery Brundage
Şang hanedanı dönem inden kalma, gergedan
biçim inde bir vazo.
meli Shang’ların yerini alan Zhou (Çoğ) im­
paratorları dönem inde (İÖ 1122-256) atıldı.
Konfüçyüs, Mengzi ve Lao Ze gibi düşünürle­
rin yetiştiği bu dönemin son zamanları Çin
felsefesinin Altın Çağı’dır. Konfüçyüs insan­
ların barış ve uyum içinde nasıl bir arada yaşa­
yabileceklerine ilişkin öğütler veren bir kitap
yazmıştır.
Qin Hanedanı
İÖ 221’de Shi Huang Di rakiplerini yenilgiye
uğratarak bütün ülkeyi birleştirdi ve Qin ha­
nedanını kurdu. Ülkenin adı da bu hanedan­
dan gelir. Ülkeye herkes için geçerli olan bir
318 ÇIN HALK CUMHURİYETİ

yasa, para birimi, karayolu sistemi, ağırlık ve

uzunluk ölçüleri ile yazı dilini kazandıran Shi
Çin’i İÖ 221’den 210’a kadar yönetti. Çin
Şeddi onun zamanında tam amlandı. Halka
eski geleneklerini unutturabilm ek için, Kon-
füçyüsçü bilim adamlarınca yazılan bütün ki­
tapların yok edilmesini buyurdu. Bu zararlı
eylem tarihe “kitapların yakılması” olarak
geçti.
Shi Huang D i’nin mezarı dünyanın ilgi çe­
kici arkeolojik kalıntılarından biridir. A rkeo­
loglar 1974’te Shaanxi (Şensi) eyaletinin baş­
kenti Xi’an’ın (Sian) yaklaşık 40 km doğusun­
daki Li D ağı’nda yaptıkları kazılarda mezarı
korum akta olan bir ordu buldular. Pişmiş kil­
den gerçek boyutlarına uygun olarak yapılmış
bu orduda zırhlı piyade, okçu, mızrakçı, ara­
balı asker ve atlıların toplam sayısının 7.000
olduğu sanılm aktadır (bak. ARKEOLOJİ). Shi
Huang Di Çin’in ilk ve en etkin im paratorla­
rından biri olmakla birlikte hanedanı uzun
sürmedi. Oğlu, General Liu Bang’ın önderli­
ğindeki bir ayaklanm ada öldürüldü ve general
İÖ 206’da H an hanedanını kurdu. The Cleveland Museum o f Art, John L. Severance Fund
Çin resim lerinin çarpıcı bir özgünlüğü vardır. Kutsal
dağlar, çağlayanlar ve ırmaklar en çok işlenen
Han Hanedanı konulardır. Yukarıda görülen, çini ve boya ile yapılmış
400 yıl boyunca Çin’i yöneten H an hanedanı resim 18. yüzyıldan kalmadır.
sırasında Çin tarihinin en parlak dönemlerin­
den birini yaşadı. Bugün bile Çinliler kendileri­
ne “Han halkı” derler. İmparatorluk sınırlan, dönem yaşandı. Bir yandan generaller Çin’e
güneybatının ve M ançurya’nın bir bölüm ünü, egemen olmak için kendi aralarında savaşır­
kuzeyde ise günümüzde K ore’ye bağlı toprak­ larken, öbür yandan da H unlar, M oğollar ve
ların bir parçasını içine alacak biçimde geniş­ Türkler O rta Asya’dan Kuzey Çin Ovası’na
ledi. Çin orduları Batı A sya’ya bağlanan yol­ durm adan akınlar düzenliyorlardı. Bu saldırı­
ların denetimini ele geçirdi. Hazar D enizi’nin lar sonunda Çinliler’i Yangtze Irm ağı’nın gü­
kıyısında bulunan krallıklar Çin im paratoruna neyine sürmeyi başardılar ve kuzeyde kendi
bazı ayrıcalıklar tanıdı. Çin uygarlığı Hindis­ krallıklarını kurdular. Ne var ki, bu krallıkla-
tan’dan ve O rta A sya’dan gelen dinsel ve sa­ nn çoğu zaman içinde Çinlileşti ve İS 589’da
natsal etkilerle zenginleşti. Çin tümüyle tek bir hanedanın, Sui hane­
Çin toplum u, Han hanedanından başlaya­ danının yönetimi altında yeniden birleşti.
rak “bilge görevliler” ya da “m andarin”lerin
desteğindeki bir im parator tarafından yönetil­ Tang Hanedanı
di. Bu görevliler toprak sahipleri sınıfı içinden İS 618’de Li Shimin, Sui hanedanını devirdi.
seçilir, Konfüçyüs öğretisine ilişkin zorlu bir Li Shimin daha çok büyük Tang hanedanının
sınavdan geçirildikten sonra göreve alınır­ kurucusu İm parator Tai Zong olarak bilinir.
lardı. Çin imparatorlarının en ünlülerinden biridir.
Yaklaşık 300 yıl (İS 618-906) yönetimde kalan
Sui Hanedanı Tang hanedanı zamanında H an hanedanın­
İS 221’de H an hanedanının devrilmesinden dan bile daha parlak bir dönem yaşandı. Bu
sonra yaklaşık dört yüzyıl süren karışık bir dönem de im paratorluk toprakları genişletildi;
 ÇİN HALK CUMHURİYETİ 319

değişik ırk, kültür ve dinlerden halklarla iliş­

kiler kuruldu ve sonradan batılı toplumları
şaşkınlığa uğratacak bir yönetim sistemi ku­
ruldu.
Bu dönem, aynı zamanda, sanat ve edebi­
yatın doruğa ulaştığı, yaratıcı etkinliklerin ge­
liştiği bir dönem oldu. Birçok ülkeden impa­
ratorun Sian yakınlarında Changan’da bulu­
nan sarayına gelen bilim adamı, sanatçı, şair
ve müzisyenlerle Sian uygar dünyanın m er­
kezi durum una geldi. 2. yüzyılda Han hane­
danı dönem inde Ç in’e giren Buda öğretisinin
Çin sanatı ve düşüncesi üzerindeki etkileri gi­
derek arttı. Çin uygarlığı A sya’nın en uzak
köşelerine kadar ulaştı. Bu dönem de Japon-
lar Çin yazı karakterlerini kendi yazı dillerin­
de kullanmaya başladılar.
Çin’i yöneten en büyük im paratorlardan
bazıları Tang hanedanı içinden çıktı. Li Shi-
min’in yanı sıra, 712-756 arasında hüküm sü­
ren Ming Huang hem güçlü bir savaşçı, hem
de sanatı geliştiren bir im parator olarak çok
önemlidir. Ne var ki, ardından gelenler yeter­
siz ve yeteneksizdi. Ağır ilerleyen bir çöküş
döneminin sonunda, 906’da Tang hanedanı
yıkıldı.

Museum o f Fine Arts, Boston

Song Hanedanı
Kısa süreli hanedanların birbirlerini izlediği
53 yıllık bir kargaşa döneminin ardından
Song hanedanı kuruldu. Bu hanedan 960’tan
1279’a kadar yönetimde kaldı. Bu dönem sa­
nat, felsefe ve edebiyattaki gelişmelerle ün­
lendi. Ne var ki, siyasal açıdan ülkeye yönelik
saldırıların ve toprak kayıplarının yaşandığı
sorunlu bir dönem oldu. Kuzey Çin Ovası’nda
Moğol krallıkları yeniden kuruldu. 1127’de
Song’lar güneye sürüldüler ve H angzhou’yu
yeni başkent yaptılar. Kuşatılmış olmalarına
karşın, bu dönem de güzel kentler kurdular ve
büyük bir deniz ticaret filosu geliştirdiler.
Moğol İmparatorluğu
Moğol İm paratorluğu’nun yükselişi Song ha­
nedanının çökmesine yol açtı. Moğol H üküm ­
darı Cengiz H an (bak. CENGİZ H a n ) geniş bir
imparatorluğun kurulmasıyla sonuçlanan se­
ferlere girişti. 1212’de Çin topraklarına saldı­
rıya geçti. 15 yıl sonra öldüğünde, Moğol İm ­
paratorluğu’nun sınırları Doğu A vrupa’dan
İm parator Nou-Zhou (582-589). Yan Liben'in yaptığı
sanılan ve 13 im paratoru gösteren parşömen
rulonun bir ayrıntısı (7. yüzyıl).
Sarı Deniz’e kadar uzanıyordu. Torunu Kubi-
lay H an Çin’in ilk Moğol im paratoru olarak
1260’ta tahta çıktı. Çin’i bütünüyle ele geçire­
rek Yuan hanedanını kurdu (1280-1368). B u­
günkü Pekin’in yakınlarında bulunan Shan-
tu ’yu (Şandu) başkent yaptı (bak. KUBİLAY
H a n ).
Batıya Çin’e ilişkin ilk bilgileri veren A vru­
palI gezgin M arko Polo (bak. M arko Polo)
Kubilay’ı gelmiş geçmiş en zengin ve güçlü
hüküm dar olarak tanım lar. Çin için Moğol
im paratorlarının yönetiminde geçen ilk 50 yıl
barış ve bolluk dönemi olmuştur. Bu yıllar
rahiplerin ve tüccarların Çin’den R om a’ya
uzanan İpek Yolu’nda hiçbir engellemeyle
karşılaşmaksızın, özgürce ve güvenlik içinde
yolculuk edebildikleri yıllardı.
O ndan sonra yavaş yavaş M oğollar’ın çö­
küş dönemi başladı. B arutun icadıyla birlikte
320 ÇIN HALK CUMHURİYETİ
Çinliler’in yalnızca ok ve yay kullanan Moğol
atlılarından korkuları kalmadı. Kubilay’ın
ölüm ünden sonra ülkeyi yönetenler dürüst­
lükten ayrıldılar ve rüşvet almaya başladılar.
Köylüler açlıktan ölürken, toprak ağaları ve
devlet görevlileri zenginleştiler. Sarı Irm ak’ın
taşmasını önleyen setlerin bakımı önem sen­
medi ve büyük su baskınları oldu; ardından
ayaklanmalar çıktı. Eski bir Budacı rahip olan
Zhu Yuanzhang (Çu Yuan Çang) ayaklanma­
nın önderi olarak 1368’de Pekin’i ele geçirme­
yi başardı. M oğollar Gobi Çölü’ne kaçtılar.
Zhu Yuanzhang son Çin hanedanı olan
M ingler’in ilk im paratoru oldu.
Ming Hanedanı
Ming hanedanının yönetimi (1368-1644) gör­
kemli başladı. M oğollar’ın askeri yönetim uy­
gulaması kaldırılarak, Çin bir kez daha bilge
görevlilerce yönetilmeye başladı. 1405’te İm ­
parator Yonglo başkenti Nanking’den Pe-
kin’e taşıdı. O rada Cennet Tapmağı ile im pa­
ratorların yaşadığı Yasak K ent’te saraylar
yaptırdı. Bu yapılar çağlar boyunca hayranlık
uyandırdı. Sanat etkinlikleri gelişti. O pera ve
tiyatro oyunları yaygınlaştı. Coğrafya ve tarih
alanında yeni çalışmalar yapıldı.
Bu dönem de Asya ve Avrupa arasındaki
karayolu bağlantısı kesildi, ama Çin’den A fri­
ka kıyılarına kadar uzanan 30’un üzerinde ül­
keye denizaşırı seferler düzenlendi. Çin’in
uluslararası konum u güçlendirildi.
Mançular
15. yüzyılın sonlarında Çin, yeni bir çöküş dö­
nemine girdi. Kıyı halkı Çinli ve Japon kor­
sanların saldırılarından çok tedirgin oldu. Bu
yüzden hüküm et, halkı çiftliklerini ve evlerini
terk ederek iç kesimlerde güvenli yerler ara­
maları için zorlamak durum unda kaldı. Çin
Seddi’nin kuzeyinde göçebe kabileler bir
Mançu şefinin önderliğinde birleştiler. Bu şef
Mançu hanedanını kurdu ve Shengyang’ı
(Şenyang) başkent ilan etti. 16. yüzyılın sonla­
rında Mançular Çinliler için giderek büyüyen
bir tehlike olmaya başladılar. Bu sırada bir
Çinli general M ançular’dan Çin’deki bir ayak­
lanmanın bastırılması için yardım isteğinde bu­
lununca, Mançu imparatoru ordusunu Pekin’e
soktu ve savaşmaksızm yönetimi ele geçirdi.
Mançu hanedanı yönetiminin ilk 150 yılın­
da, geçmiş Tang hanedanının parlak dönemle­
rini yeniden canlandırdı ve Çin’i önceki dö­
nemlerden daha da güçlü ve zengin bir ülke yap­
tı. Bu hanedanın imparatorlarından Kangxi
(Kang Şi; 1661-1722) ile torunu Qian-long
(Çien-long; 1736-96) Çin tarihindeki en ünlü
im paratorlar arasındadır. Qian-long’un im pa­
ratorluk döneminin sonuna doğru, sorunlar
birikmeye başlamıştı. Bir kez daha gerileme
dönem ine giren Çin’de bu gerileme 19. yüzyıl
boyunca sürdü. Halk artan vergilerden, dü­
zenbaz ve çıkarcı m em urlardan bezmişti. T a­
rımla uğraşan köylüler işledikleri toprağı
toprak sahiplerinden çok yüksek bir kira öde­
yerek kiralıyor ve ürün iyi olmasa bile aileleri­
ni aç bırakm ak pahasına bu kirayı ödemek
zorunda kalıyorlardı. Çin halkı için yaşam çe­
tin ve acımasızdı. Bu durum haydutların ve
korsanların saldırılarıyla daha da ağırlaşıyor­
du. 1850’de Taiping Ayaklanması olarak bili­
nen büyük bir iç savaş çıktı. Bu savaş 1864’e
kadar sürdü ve ülkenin üçte ikisinin yıkımına
yol açtı. Savaş sırasında 20 milyon kişinin ya­
şamını yitirdiği sanılmaktadır.
A vrupa ülkeleri ile Japonya, bu gerileme
döneminde Çin’den sınırlarını yabancı tüccar­
lara ve misyonerlere açması yolunda istekler­
de bulunmaya başladılar. 1514’te bir Portekiz
gemisinin G uangzhou’ya (Kanton) gitmesi
Avrupa-Çin denizyolu ticaretinin başlangıcı
olmuştu. İlk dönem den başlayarak Çin ile ti­
caret yapan yabancı tüccarlar işlerini kendi
yasa ve geleneklerine göre yürüttükleri ayrı
topluluklar içinde yaşadılar. Örneğin, P orte­
kizlilerin M akao’da bu tür bir yerleşim birimi
oluşturm alarına izin verildi; bugün hâlâ bir
Portekiz kenti olan M akao, Hong Kong’un 64
km batısında kuruldu. 18. yüzyılın başlarında
Doğu Hint Kumpanyası’nin K anton’da bir
ticaret bölgesi kurmasına izin verildi (bak. DO­
ĞU HİNT KUMPANYASI) ve kısa sürede Çin’de­
ki tüm dış ticaretin yaklaşık beşte dördü İngi­
liz tüccarların eline geçti.
19. yüzyılın başlarında sanayileşmiş bulu­
nan İngiliz ekonomisi fabrikalarının ürettik­
leri mallar için yeni pazarlar aram aya koyul­
muştu. İngilizler Çin’den çay ve ipek alıyorlar,
ama Çin hüküm eti dış ticareti sıkıca denetle­
diği için, Çin İngiltere’den fazla mal almıyor­

du. Böylece İngiliz tüccarlar aldıkları çay ve
ipliğin bedelini gümüşle ödem ek zorunda ka­
lıyorlardı. Ayrıca ticaretlerinin Kanton lima­
nının dışına çıkamayışı da bu tüccarları kızdı­
rıyordu.
Bu sırada, İngiliz tüccarlar Çin’e gizlice af­
yon sokmanın her bakım dan kazançlı olacağı­
nı keşfettiler (bak. AFYON). O dönem de bir
İngiliz sömürgesi olan H indistan’daki Bengal
bölgesinde afyon üretiliyordu. Çinliler’in
uyuşturucuya bağımlılığı arttıkça, tüccarlar
ülkeye daha da çok afyon soktular. Çin
yönetimi afyon kaçakçılığını önlem eye çalış­
tıysa da, İngiliz hüküm eti yardım etmeyi
reddetti. Bu olay iki önemli savaşa yol açtı:
Birinci (1839-42) ve İkinci (1856-60) Afyon
savaşları. H er iki savaş da Çin için yıkım oldu.
K anton’un yanı sıra, antlaşmalı limanlar deni­
len başka bazı lim anlarda da yabancı tüccarla­
rın yaşamasına ve ticaret yapmasına izin
veren antlaşm alar imzalandı. Çinliler Hong
Kong’u İngilizler’e bıraktılar (bak. HONG
KONG). M isyonerlerin Çin’in her yerinde din­
sel örgütler kurm alarına izin verildi. Afyon
ticareti eskisi gibi sürdürüldü.
Çinliler “barbar” olarak niteledikleri Avru-
palılar’ı yenebilmek için onların bilgilerinden
yararlanm aları gerektiğini düşündüler ve ya­
bancı danışm anlar getirterek silah fabrikaları
ve tersaneler kurmaya başladılar. Çağdaş
bilim ve tekniği öğrenm eleri için dış ülkelere
öğrenciler gönderdiler. Ne var ki, Çin 1894’te
Japonya karşısında ağır bir yenilgiye uğrayın­
ca, güçlü Avrupa ülkeleri bu fırsattan yararla­
narak Çin topraklarında yeni liman ve deniz
üsleri elde ettiler. Ayrıca, demiryolları
yapma hakkı istediler ve Çin’i, her Avrupa
ülkesinin kendi ticaret haklarına sahip olacağı
bölgelere ayırmaya kalkıştılar. Çin, tarihi bo­
yunca ilk kez bu denli onur kırıcı bir durumla
karşılaşıyordu. Çinliler’in yabancıların içişle­
rine karışmalarından doğan rahatsızlıkları gi­
derek arttı. Kuzey Çin’de köylüler arasında
“Boxer” (H ak ve Uyum Yum rukları) adlı giz­
li bir örgüt kuruldu. 1900’de Boxer Ayaklan­
m asını başlatan örgüt “yabancı şeytanlar”ı
ülkeden atm ak için eyleme geçti. M ançu İm-
paratoriçesi Cixi’nin desteğiyle Avrupalı mis­
yonerler ve Hıristiyan Çinliler öldürüldü,
yabancı temsilcilikler kuşatıldı. Am a yabancı
ÇİN HALK CUMHURİYETİ 321
güçlerin askerleri ayaklanmayı bastırdılar ve
Çin yönetimi ağır bir savaş tazm inatı ödemek
zorunda bırakıldı.
Bu süre içinde birçok Çinli’nin artık Man-
çular’ın ülkeyi çağdaşlaştıracağına, batılı ül­
keler ile Japonya’nın gelişmişlik düzeyine
yükseltebileceğine inancı kalmamıştı. Çin’de
M ançular’ı yönetimden uzaklaştırarak cum­
huriyeti kurmayı amaçlayan milliyetçi bir ha­
reket doğdu. Önderliğini doktor Sun Yat-
sen’in yaptığı bu hareket 191 l ’de yönetimi ele
geçirdi (bak. Sun Y at -Sen ).
1912’de Ulusal Halk Partisi ya da Kuomin-
tang’ı kuran Sun Yat-sen Çin’i birleştirmeyi
başaramadı. Savaş ağaları birbirleriyle savaş­
maya ve durumları zaten çok kötü olan köylü­
lerin mallarını yağmalamaya başladılar. Çin
artık m erkezi yönetimden tümüyle yoksun ve
her zam ankinden daha yoksuldu. Sun Yat-sen
SSCB’de yeni kurulan Sovyet hüküm etinden
yardım istedi.
Sun Yat-sen 1925’te ölünce, Kuom intang’ın
yönetimine Çan Kay-Şek (Chiang Kai-shek)
geçti (bak. Çan Kay -Şek) ve Çin kom ünistleri­
nin yardımıyla savaş ağalarını yendi. Kom ü­
nistlerin çok güçlendiğini düşünen Çan Kay-
Şek 1927 ilkbaharında gizli polis ve ordu ara­
cılığıyla önde gelen komünistleri ve sendika
üyelerini tutuklattı. Kalan kom ünistler G ü­
ney Çin’e, köylüler tarafından desteklene­
ceklerini um dukları kırsal alanlara çekildiler.
Uzun Yürüyüş
Bu dönem de Çin komünistlerinin başında
M ao Çe-Tung (Mao Zedung) bulunuyordu
(bak. M ao Ç e-Tung ). M ao, Çin’in kurtuluşu­
nun, köylülerin birleşik gücüyle gerçekleştiri­
lecek bir devrime bağlı olduğuna inanıyordu.
Güney Çin’de köylülerden askeri birlikler
oluşturdu. Bu birlikler toprak ağalarını kova­
rak, SSCB’deki gibi yönetimine kendilerinin
geçtiği “Sovyet”ler kurdular.
1934’te Çan Kay-Şek’in birlikleri kom ünist­
lerin bulunduğu bölgeyi kuşattı. Mao ve yan­
daşları kuşatmayı yararak Kuzey Çin’deki
Shaanxi (Şensi) yönetim bölgesine doğru yü­
rüyüşe geçtiler. Bir yıldan fazla süren bu
“Uzun Yürüyüş” Çin tarihinin en dikkat çeki­
ci olaylarından biridir. Mao ve arkadaşlarının
100 bin kişiyle başladıkları 9.500 kilometrelik
322 ÇİN HALK CUMHURİYETİ

yürüyüş, S h aaım ’de 20 bin kişiyle son buldu. üretiminin dört kat artmasını sağladı. Böyle­
Burada komünist bir yönetim kurarak, hükü­ ce, Çin yarım yüzyıllık karm aşa döneminden
m ete karşı mücadele etm ek için uygun zamanı çıkmaya başladı.
kollamaya başladılar. Çin Halk Cumhuriyeti 1951’de Çin’in doğal
bir parçası olarak gördüğü Tibet’i aldı; Kore
Japonya ile Savaş Savaşı’nda (1950-53) Kuzey Kore’yi destekle­
19. yüzyılın sonlarında Japonya iyi donatıl­ di. Çin özellikle Afrika ve Güneydoğu Asya’
mış ordu ve donanmasıyla güçlü ve zengin bir daki bağımsızlık isteyen devrimci güçleri des­
ülke olmuştu. Asya kıtasına taşan bir im para­ tekledi ve yoksul ülkelere yardım etti. Ö rne­
torluk kurm ak isteyen Japonlar 1931’de ğin, Tanzanya’da Tan-Zam Demiryolu’nun ya­
Çin’in bir eyaleti olan M ançurya’yı işgal etti­ pımına Çinli mühendislerin katkısı oldu. Çinli
ler. Burada kendi denetim lerindeki Mançu- birlikler, 1962’de Hindistan, 1969’da ise SSCB
koku devletini kurdular. 1937’de Çin’e yeni­ ile sınır çatışmalarına girdi. Çin kendi nükleer
den saldırıp Pekin’i aldılar. Çan Kay-Şek, Ja­ silahlarını ve roketlerini geliştirdi.
ponlar ve komünistlerle aynı anda savaşmayı 1958’de Ç in’deki gelişmenin çok yavaş ol­
göze alamadığı için, M ao’nun Shaanxi’deki duğunu düşünen Mao “Büyük Atılım ”ı baş­
ordusuyla birleşmek zorunda kaldı. II. Dünya lattı. Sanayileşme amacından vazgeçilmemek-
Savaşı’nın başlamasıyla Çin-Japon Savaşı da le birlikte, ekonom ide ağırlık köylere kaydı­
bu büyük savaşın bir parçası oldu ve 1945’te rıldı. “Kom ün” denilen, değişik köylerden on
M üttefikler’in Japonya’yı yenmesine kadar binlerce köylünün bir araya toplandığı büyük
sürdü (bak. İKİNCİ DÜNYA Savaşi ). üretim birimleri kuruldu. Bu birimler tarım
ürünleri yetiştirmelerinin yanında kendi sana­
Çin Halk Cumhuriyeti yilerini kurmaları için de özendirildi. Bu m o­
II. Dünya Savaşı’nın sonunda Çin yıkılmış bir del ilk yıllarda karm aşa ve kaynak harcanm a­
ülkeydi. Köylüler 50 yıl boyunca ezilmişlerdi. sına neden oldu. Kuraklık ve sellerin yol açtı­
Yabancı ordular ürünlerini çiğnemiş, çiftlikle­ ğı üç yıl süren kötü hasat da bu karmaşaya
rini yağmalamıştı. M ao, zengin toprak ağala­ eklenince, açlık baş gösterdi ve ülke çapında
rının elinden toprakları alıp yoksul köylülere büyük zorluklar çekildi.
dağıtacağını söylüyordu. Milyonlarca köylü Mao 1966’da, kapitalist yola dönülmesini
M ao’ya inandı ve komünistlerle birleşti. önlem ek amacıyla “Kültür Devrim i”ni başlat­
1947’de M ao’nun Kızıl O rdu’su ile Kuomin- tı. Okullar ve üniversiteler kapatıldı; öğret­
tang arasında iç savaş patlak verdi. Kom ünist­ men ve öğrenciler üretim e katkıda bulunmak
ler çok geçmeden savaşı kazandı. Çan Kay- üzere köylere gönderildiler. Üretim le doğru­
Şek ile yandaşları Tayvan A dası’na çekilmek dan ilişkisi olmayan kafa emeğinin değersiz
zorunda kaldı. olduğu düşüncesi yaygınlaştı. “Kızıl M uhafız­
1 Ekim 1949’da Çin Halk Cumhuriyeti ku­ lar” bu yeni görüşlerin zorbalıkla yaşama ge­
ruldu. İlk iş toprağın paylaştırılması oldu. çirilmesine aracı oldular. Bu karışıklık sanayi
Toprak ağalarının toprakları köylülere dağı­ ve tarım da gerilemeye neden oldu. Karşıt gö­
tıldı; kiracılarına kötü ve acımasızca davran­ rüşteki komünist gruplar arasındaki yönetim
mış olan ağalar cezalandırıldı. Yönetim köy­ mücadelesi Çin’in bazı kesimlerini iç savaşın
lüleri, kooperatiflerde birleşmelerinin yararlı eşiğine getirdi. 1968’de Kültür Devrim i’nin
olacağına inandırmaya çalıştı. Bu da, tarlala­ amacına ulaştığı açıklandı. İç barış sağlandık­
rını ve hayvanlarını birleştirm eleri, işleri de ça Çin’in dünyanın geri kalan bölümünden
ortaklaşa yürütm eleri anlamına geliyordu. yalıtılmışlığı da yavaş yavaş sona erdi ve
İkinci görev de sanayinin geliştirilmesi ve 1971’de Birleşmiş M illetler’e katılarak Genel
modernleştirilmesiydi. Büyük işyerlerine yö­ K urul’da ve Güvenlik Konseyi’nde Tayvan’ın
netim el koydu. 1952’de Beş Yıllık Plan yü­ (Milliyetçi Çin) yerini aldı. 1976’da Başbakan
rürlüğe girdi. Halk kara ve demiryollarının, Çu Enlay’ın (Zhou Erılai) ve Mao Çe-Tung’
fabrikaların, barajların yapımında elbirliğiyle un ölümleriyle birlikte eski önderlik anlayışı
çalıştı. Plan petrol üretiminin üç kat, çelik sona erdi (bak. Çu E nlay ).
 ÇİNİCİLİK 323

Maocu dönemin sona ermesi büyük deği­ Çininin Kullanılması

şiklikler getirdi. En güçlüleri Deng Xiaoping
olan yeni önderler “sürekli devrim in” sona er­
dirilmesini istediler. “Dörtly çete” olarak ad­
landırılan, M ao’nun dul eşi ile üç arkadaşı
iktidardan düşürüldü. Deng Xiaoping’in ön­
derliğindeki Çin batıya açıldı; teknoloji, sana­
yi, inşaat ve ulaştırma alanlarının geliştirilmesi
için yardım istedi. Binlerce Çinli bilim ve
teknik konularında çalışmak üzere batı ülkele­
rine ve Japonya’ya gönderildi. Tüketim ve özel
girişim konularında batılı ülkelerdeki bazı ör­
nekler benimsenmeye başlandı. 1989’a gelindi­
ğinde Çin’de yeniden toplumsal karışıklıkların
başladığı görülmektedir.
ÇİNİCİLİK. Yapıların özellikle duvarlarını
süsleyerek kaplamak amacıyla topraktan ya­
pılarak pişirilen, geometrik biçimli ve küçük
boyutlu, bir yüzü bezemeli ve sırlı levhalara
çini; bu levhaları çeşitli tekniklerle hazırlama,
boyayıp bezeme sanatına da çinicilik denir.
Yapıların duvarları dışında tavan, taban ya da
başka yüzeyleri de çiniyle kaplanabilir.
Selçuklular, Anadolu Selçukluları ve Osman-
lılar’ın ilk dönem lerinde yapıların dış yüzleri­
nin bezenmesinde dar ve uzun yüzü renkli
sırla kaplanmış tuğlalar kullanılmıştır. Bun­
larla cami, m edrese, türbe, m inare gibi yapı­
ların duvarlarına çok çeşitli desenler yapılmış­
tır. A m a yapıların çoğunlukla dış duvarlarının
bezenmesinde kullanılan bu tuğlalar çini ola­
rak kabul edilmez.
Yapılarda levha biçimindeki çinilerden da­
ha çok iç duvarların kaplanm asında yararlanı­
lır. Çiniler tek renkli olabildikleri gibi üzerle­
rinde çok renkli desenler de bulunabilir.
Anadolu Selçukluları ve Osmanlılar değişik
renkteki çinileri birlikte kullanarak büyük
yüzeylerde geom etrik şekiller oluşturm uşlar­
dır. Üzeri bezemeli ve çok renkli#çinilerde ise
geometrik şekiller ya da kıvrık dal, çiçek,
Ara Güler

Çini Yapımı
Çininin ana maddesi kildir. Ancak bu iş için
kili içindeki yabancı m addelerden arındırıp
katışıksız bir hale getirm ek gerekir. Bunun
için kil suyla karıştırılır ve havuzda bekletilip
süzdürülür. Böylece arı bir durum a getirilen
kilin içine yüzde 40 oranında kuvars, yüzde 20
oranında kireç katılarak yoğunlaştırılır ve
kalıplara dökülerek levha biçimi alması sağla­
nır. Sonra da bu levhalar özel fırınlarda
pişirilir. Pişirme ısısı 700°C ile 1.000°C arasın­
da değişir. Bu iş bittikten sonra çininin
renklendirilmesi için silkme yöntemiyle piş­
miş kilin üzerine desen çizilir ve boyanır.
Boyanın korunması, kalıcı olması için kilin
üzerinin sırlanması gerekir. Sıvı durum unda
olan sır canı türünden bir ciladır. D aldırm a,
sulama ya da püskürtm e yöntemleriyle sırla­
nan çini sırın sertleşmesini sağlamak amacıyla
yeniden fırınlanır. Çini tek renkli olacaksa
sırın renklendirilmesi gerekir. Bunun için
sırın içine çeşitli m aden oksitleri katılır. Kimi
zaman çininin boyanm adan önce sırlanıp pişi­
rildiği olur. Bu durum da boyama işlemi sırın Mimar Sinan'ın yaptığı, İstanbul'daki Rüstem Paşa
üzerine uygulanır. Camisi çinileriyle de ünlüdür.
324 ÇİNİCİLİK
yaprak gibi karmaşık m otifler kullanılmıştır.
Bu çiniler yapıların duvarlarına tek başlarına
ya da bir arada uyumlu bir biçimde yerleştiri­
lirdi. Tek renkli çiniler genellikle üçgen, kare,
altıgen, sekiz köşeli yıldız ve uçları sivri haç
biçiminde, desenli çiniler ise kare ve dikdört­
gen biçimindeydi.
Selçuklular’da en yaygın çini tekniği m oza­
ik çiniydi. Bu tekniğin en basit biçimi tuğlalar
arasındaki boşluklara çini parçalarının yerleş­
tirilmesidir. Gelişmiş biçimi ustalık gerektiren
bu tekniğin görünümü çok zengindir.
Dünden Bugüne Çinicilik
Tarihte daha çok Asya, Ortadoğu ve Akdeniz
çevresinde üretilip kullanılan çiniyi Türkler
O rta Asya’da bulundukları dönem lerde de
bilmekteydiler. Uygur tapm ak ve evlerinde
döşeme çinilerine rastlanması bunu kanıtlar.
Zengin bir çini geleneğine sahip Çinliler’in bu
konuda büyük etkisi vardır. Bir süsleme
sanatı olan çinicilik T ürkler’in İslamiyet’i
kabulünden sonra daha da yaygınlaşmıştır.
İslam dinindeki tasvir (resim) yasağı onları
duygu ve düşüncelerini aktarm ada bu tür
süsleme sanatlarına yöneltmekteydi. O gün­
lerden kalma çini örnekleri H orasan ve T ür­
kistan’da bulunm aktadır. Bu örneklerde
A rap çiniciliğinden esinlenme varsa da Türk
süsleme geleneğinin ağır bastığı göze çarp­
m aktadır. Anadolu Selçuklu çiniciliği ilk dö-
Şemsi Güner
Kütahya'daki Çinili Çeşme.
nem ler sırlı tuğlaların yanında mozaik çini
uygulaması biçiminde gerçekleşmiştir. Gide­
rek bezeme malzemesi olarak yararlanılmaya
başlanan A nadolu Selçuklu çinilerinin en
güzel örnekleri Konya’daki Alaeddin Camisi,
Sırçalı ve Karatay m edreselerinde kullanıl­
mıştır.
Osm anlılar dönem inde Bursa, İznik, Kü­
tahya ve İstanbul önemli çinicilik merkezleri
olarak sivrildi. Osmanlı çinilerinin en güzel ve
en eski örnekleri İznik’te yapılmıştır. Teknik
bakım ından Selçuklu geleneğini sürdüren İz­
nik çiniciliği renk kullanımına zenginlik getir­
miştir. 15. yüzyılın ikinci yarısında büyük
gelişme gösteren Kütahya çiniciliği kendine
özgü motifleriyle İznik’ten ayrılmıştır.
16. yüzyıl Osmanlı çiniciliğinde geometrik
desenlerin yerini çiçek ve yaprak motiflerinin
aldığı görülür. İznik’te yapılan çinilerde kulla­
nılan renkler zenginleşmiş; zümrüt yeşili,
parlak mavi ve kırmızının çeşitli 4onları temel
renkler olarak çinilerde görülmeye başlamış­
tır. Bu çinilerle bezenen birçok yapının arasın­
da Mimar Sinan’ın yaptığı, İstanbul’daki Rüs-
tem Paşa Camisi’nin özel bir yeri vardır. Bu
camide kullanılan, 41 çeşit lale motifi
taşıyan çiniler Osmanlı çiniciliğinin bu yüzyıl­
da ne kadar geliştiğini gösterir.
İstanbul’daki Sultan A hm ed Camisi 17.
yüzyıl çiniciliğinin en güzel örneklerini sergi­
lem ektedir. Ancak bir yüzyıl öncesinin özel­
likle m ercan kırmızısı rengi, yerini tatlı yeşile
bırakmıştır. Gene bu yüzyılın çinilerinde servi
ağacı gibi yeni bir m otif ortaya çıkmıştır.
17. yüzyılda mimarlık alanındaki durgunluk
çiniciliğin de gerilemesine yol açtı. İznik ve
K ütahya’da kurulmuş bulunan çini atölyeleri­
nin üretimi azaldı, çinilerin niteliği bozuldu.
Bu durum 18. yüzyılın başlarında yapılmış
olan bazı çeşme ve camilerin solgun renkli,
bozuk sırlı çinilerinden de fark edilmektedir.
Bu yüzyılın başlarında İstanbul’da Edirnekapı
yakınlarındaki Tekfur Sarayı’nda kurulan çini
atölyesinin çiniciliğe büyük bir katkısı olm a­
mıştır. Çinicilikteki bu gerilemede çeşitli Av­
rupa ülkelerinden getirtilen yabancı çinilerin
rekabetinin de etkisi olmuştur.
Bu gerileme 19. yüzyılda da sürmüş, Haliç’
te kurulan çini fabrikasının üretimi buna
engel olamamıştır. Bu yüzyılın sonlarında

başlayan, mimaride eskiye dönme anlayışı
nedeniyle yapılarda kaplam a öğesi olarak
yeniden çininin kullanılması çiniciliğe kısa
süren bir canlılık getirmiştir. G ünüm üzde de
çini sanatı eski renk ve desenleri yeniden ele
alm akta, bu yolda arayışlarını sürdürm ekte­
dir. Türkiye’de Kütahya çiniciliğin tek m erke­
zidir.
ÇİNKO, mavimsi beyaz renkte, yumuşak bir
m etaldir. Kimyasal simgesi Zn, atom num ara­
sı 30, atom ağırlığı 65,37 olan bu elem ent
dem irden biraz daha hafiftir. Buna karşılık
419°C olan erim e sıcaklığı demirinkinin üçte
birini bile bulmaz. Çinkonun kolayca ezilip
toz haline getirilebilecek kadar gevrekleşmesi
için 200°C’ye kadar ısıtılması yeterlidir. A yrı­
ca kolayca haddelenerek ince bir levha haline
getirilebilir ve nemli havada yüzeyi çok ince
bir oksit katmanıyla kaplanır. Gri renkli bu
katm an metali öyle iyi korur ki, çatı kaplam a­
sı olarak kullanılan ince çinko levhalar bozul­
madan en az 300 yıl dayanabilir. Çinko
sanayide kullanılan en önemli m etallerden
biridir; ayrıca canlılarda çok az m iktarda
mutlaka bulunması gerekir ve yaşamsal açı­
dan büyük önem taşır. İnsanın besinlerle
yeterince çinko alamaması büyümeyi gecikti­
rir ve bir tür kansızlığa yol açar (bak. K a n ).
Çinko öbür elem entlerle kolayca tepkim e­
ye girdiği için doğada hiçbir zaman serbest
halde bulunmaz; her zaman başka elem ent­
lerle bileşikler halindedir. En önemli çinko
cevheri, çinko sülfür (çinko ve kükürt bileşi­
ği) yapısındaki çinko blendi ya da öbür adıyla
sfaleriftır. Bu cevheri önem sırasıyla çinko
karbonat bileşimindeki kalamin ya da smitso-
nit ile bir çinko silikat olan hemimorfit izler.
Bu üç m ineral de genellikle kurşun cevheriyle
bir arada bulunduğu için çoğu kez aynı
ocaktan hem çinko, hem kurşun cevheri
çıkarılır.
Dünyadaki en önemli çinko yatakları
A B D , K anada, SSCB, Avustralya, Peru,
Japonya ve M eksika’dadır. Cevherden metali
ayırmak için önce çinko blendi havada kavru­
lur; böylece kükürt gazı uçar ve geride çinko
oksit kalır. D aha sonra çinko oksit karbonla
birlikte ısıtılınca, karbon çinko oksidin oksije­
niyle birleşerek karbon dioksit halinde açığa
ÇİNKO 325
çıkar ve elem ent halindeki çinko serbest kalır.
Gaz halindeki bu katışıksız çinko yoğunlaştı­
rılarak önce sıvı hale getirilir; sonra da
kalıplara dökülüp soğutularak çinko külçeleri
halinde katılaştırılır. Elektrik enerjisinin bol
ve ucuz olduğu yerlerde elektroliz yöntemiyle
de çinko elde edilebilir. Bunun için çinko
oksit sülfürik asit içinde çözülerek çinko
sülfat çözeltisi elde edilir; bu çözeltiden elek­
trik geçirildiğinde çinko sülfat ayrışır ve ele­
m ent halindeki çinko elektrotlarda birikir
(bak. ELEKTROLİZ). Bugün bütün dünyadaki
çinko üretiminin yarısı elektroliz yöntemiyle
gerçekleştirilm ektedir.
Çinkodan sanayide en çok tel örgü, sac
levha, kova gibi demir ve çelik ürünlerinin
galvanizlenmesinde (çinkoyla kaplanm asın­
da) yararlanılır. Galvanizlenecek ürünler sey-
reltik bir asitle tem izlendikten sonra bir çinko
banyosuna, yani erimiş çinkoya daldırılır;
böylece yüzeyleri ince bir çinko katmanıyla
kaplanır. Bu katm an demir ve çeliği paslan­
maya (oksitlenmeye) karşı korur. Ayrıca gal­
vanizlenecek ürünün yüzeyine erimiş çinko
püskürtülerek, içinde bol çinko bulunan bir
boyayla yüzeyi boyanarak ve elektroliz yoluy­
la da çinko kaplam a yapılabilir.
Sanayide üretilen çinkonun büyük bölümü
de, bir bakır ve çinko alaşımı olan pirinç başta
olmak üzere çeşitli alaşımların yapımında
kullanılır (bak. ALAŞIM; PİRİNÇ). Kuru pillerin
dış kabı da genellikle çinkodandır. Basınçlı
döküm ler için kullanılan alaşımlarda da çinko
önemli bir yer tutar. M otorlu araçların karbü­
ratörleri gibi, çok dayanıklı olması gerekme­
yen karmaşık biçimli metal parçalar basınçlı
döküm yöntemiyle üretilir. Erimiş metalin
basınç altında çelik kalıplara döküldüğü bu
yöntem de tek kalıptan birkaç döküm elde
edilebilir (bak. D ö k ü m ).
Çinko Bileşikleri
Çinko bileşiklerinden çoğunun günlük ya­
şamda çeşitli kullanım alanları vardır. Çinko
beyazı ya da çinko üstübeci adıyla bilinen
çinko oksit boyalarda pigment (renk verici
m adde) olarak çok kullanılır; çinko sülfür ve
çinko krom at da önemli pigmentlerdir. Çinko
oksit ayrıca kibrit yapım ında, lastik sanayisin­
de, m erhem ve kozmetiklerin yapımında kul­
326 ÇİN ŞEDDİ
lanılır. Az m iktarda bakır, m anganez, gümüş
ya da arsenik katıldığında ışıma özelliği kaza­
nan çinko sülfürden de floresan ve katot ışınlı
lambaların yapımında yararlanılır (bak. FLÜOR­
IŞIMA). Çinko sülfat tarım koruma ilaçlarında,
kumaşların boyanmasında ve tıpta, çinko klorür
ise ağaç eşyanın korunmasında ve lehim yapı­
mında kullanılır (bak. LEHİMLEME).
ÇİN ŞEDDİ, Sarı Deniz kıyısındaki Şanhai-
kuan’dan Kansu eyaletine kadar, doğu-batı doğ­
rultusunda 1.900 km boyunca uzanan dünya­
nın en uzun duvarıdır. Dönemeçleriyle birlik­
te 2.400 kilometreyi bulur. İÖ 3. yüzyılda
Çin’i tek bir im paratorluk altında birleştiren
İm parator Shi Huang Di dönem inde yapımı­
na başlandı (bak. ÇİN H alk C umhurîyet İ).
Ülkeyi H unlar’ın saldırılarına karşı korumak
amacıyla yapıldı. Dağ etekleri boyunca uza­
Çin Şeddi dünyanın en uzun yapısıdır. Kuzey Çin'deki İç Moğolistan sınırında 2.400 km boyunca uzanır. Büyük
bir mühendislik başarısı olan duvarın önemli bir bölümü İS 3. yüzyılda tamamlanmıştır.
nan engebeli bir alan üzerinde yer alan duvar,
dar boğazlar oluşturan vadilerin tüm üne ege­
men bir konum dadır. Bu durum , yapıldığı
dönemde sık sık karşılaşılan düşman saldırıla­
rına karşı savunma üstünlüğü sağlamıştır.
Özellikle 14. yüzyılda duvarın bazı bölümle­
rine eklem eler yapıldı; bazı bölümleri onarıldı
ya da ikinci bir duvarla güçlendirildi. 1933-37
arasındaki Japon saldırısı sırasında duvarın
Sarı Deniz tarafındaki doğu ucu yıkıldı. Çin
Şeddi İÖ 214’te, var olan birçok savunma
duvarının gözetleme kuleleriyle birleştirilme­
siyle oluştu. Bu kuleler hem surları koruyor,
hem de ateşle işaret vererek haberleşmeye
yarıyordu.
Kuşbakışı görünüm ü, toprağın üzerinde
kıvrılarak yol alan upuzun bir yılanı andırır.
Duvar yüksekliği 4 ile 9 m etre arasında
değişir. Yaklaşık birkaç yüz metre arayla
Chirıe, pay s de charme el de beaule'

uzanan, 12 metre yükseklikteki kulelerde eski­
den uyan için ateşler yakılırdı. Bir bölümü taş,
bir bölümü toprak ve tuğladan oluşan duvarın
iç tarafında uzanan yaklaşık 3,5 m etre genişli­
ğindeki yol gözetleme ve işaret verme amacıyla
yapılmıştır.
Duvarın bazı bölümleri dışardan hendek­
lerle çevrilidir. Çin Şeddi, boyutlarına karşın,
bazı dönem lerde Moğol, Mançu ve Japon
saldırılarına karşı etkisiz kaldıysa da, insanoğ­
lunun gerçekleştirmiş olduğu en büyük yapı­
lardan biridir.
ÇITA, aslan, kaplan, pars gibi yırtıcı ve etçil
memelileri içeren kedigillerden bir hayvandır.
G örünüm ü parsa benzerse de çitanın gövdesi
daha ince, bacajdarı da daha uzundur. Postu
da parsınki gibi iri lekelerle değil, bütün
vücuduna serpiştirilmiş küçük kara benekler­
le bezelidir. Yüzünde, gözlerinin yanından
burnunun kenarına kadar inen iki kara şerit
bulunur. Gövdesinin uzunluğu, 75-80 santi­
m etrelik kuyruğuyla birlikte 2 metreyi geçer.
Çita familyanın öbür üyeleri gibi tırnaklarını
tümüyle içeri çekemez; ayrıca tırnaklarının
koruyucu kılıfı da yoktur (bak. KEDİ).
Kısa mesafede dünyanın en hızlı hayvanı
olan çita saatte 100 kilometreyi aşan bir hızla
koşabilir. İnce uzun yapısı, uzun bacakları ve
gelişmiş kalça kaslarıyla gövdesi koşmaya son
derece elverişlidir. En sevdiği av da, olanca
hızıyla kovalayıp yakaladığı küçük antilop­
lardır.
Çitalar tek başlarına ya da küçük gruplar
halinde yaşarlar. Bazen avlanma bölgesindeki
genç erkekler bir araya gelerek gruplar oluş­
turur. Bazen de bir dişi çita bir yaşındaki
yavrularıyla birlikte gezerek avlanır. Dişi çita
95 gün süren bir gebelikten sonra genellikle
iki ile dört arasında yavru doğurur. Yeni
doğan yavruların gövdesi uzun, kül rengi
tüylerle kaplıdır. Sonradan bu tüylerin rengi
sarımsı kahverengiye döner ve üstü parm ak
izi büyüklüğünde kara beneklerle kaplanır.
Postundaki benekler yer yer birleşerek şerit­
ler ve büyük lekeler oluşturan çitalara çok
ender rastlanır. Bunlara göz alıcı görünüm le­
rinden ötürü kral çita denir.
Çitalar genellikle açık otlaklarda avlanmayı
seçer, ama ağaçlık ve çölümsü bölgelerde de
327 ÇİTA
Zoological Sociery o f London
Çitanın uzun bacakları çok hızlı bir koşucu olmasını,
kalın kuyruğu da hızlı ve keskin dönüşlerde dengesini
korumasını sağlar.
yaşarlar. Bir zam anlar A frika’nın büyük bölü­
m ünde, A rabistan, O rtadoğu, Türkistan, Pa­
kistan ve H indistan’ın kuzeyinde çok sayıda
çita yaşıyordu. Hem değerli postu için avla­
nan, hem de sığır yetiştiricileri tarafından
kendi doğal ortam larından sürülüp uzaklaştı­
rılan bu hayvanların sayısı günümüzde gittikçe
azalmaktadır.
Bugün çitaların en bol bulunduğu yerler
Doğu A frika ile Nam ibia’dır. Yakındoğu’da
yaşayan çitaların ise soyu tükenm ek üzeredir.
Çitaları korum a altına alarak üretm ek için
sonradan çok büyük girişimlerde bulunuldu.
Böylece, insan eliyle üretilen ilk çita yavrusu
1946’da R om a’daki bir hayvanat bahçesinde
dünyaya geldi. İngiltere’deki W hipsnade Par-
kı’nda da uzman bakıcılar birkaç kuşak çita
yetiştirmeyi başardılar. Çitaların öldürülmesi­
ni engellemek için bugün birçok ülkede çita
derisi ithali yasaklanmıştır.
Çita değişik yaşam koşullarına kolayca
uyum sağlayabilen bir hayvandır. Doğal or­
tam da yakalanan erişkin çitalar bile evcilleşti­
rilip eğitilmeye inanılmayacak kadar yatkın­
dır. Eğitilmiş çitalarla ceylan ve antilop avla­
mak yüzyıllar boyunca Hintli soyluların en
gözde sporu olmuştur. Moğol İm paratoru
E kber’in antilop avında kullanmak üzere
328 ÇİVİT
1.000 kadar çita beslediği söylenir. Çitalar
tutsak edilip insan eliyle bakıldıklarında çok
zor ürediklerinden bu çitaların hepsi de doğal
ortam da yakalanıp evcilleştirilmişti. Hint çita­
larının sayısı 20. yüzyıl başlarında oldukça
azaldığı için, Hintli soylular A frika’dan getirt­
tikleri çitaları eğitip avda kullanmaya başla­
dılar.
ÇIVIT çok eskiçağlardan beri kumaşların
boyanmasında kullanılan koyu mavi renkli bir
boyarmaddedir (bak. B oya ve Cİla ). 20. yüz­
yılın başlarına kadar çivitağacı ve çivitotu gibi
bitkilerden elde edilen bu boyarm adde bugün
daha çok kimyasal bireşimle (sentezle) yapay
olarak üretilm ektedir.
Baklagillerden olan çivitağacı gerçekte bir
ağaç değil, 2 m etreye kadar boylanabilen bir
çalıdır. Bu bitkinin lndigofera adıyla ayrı bir
cins oluşturan ve sıcak iklimlerde yetişen
birçok türü vardır. Küçük yaprakçıklara ayrıl­
mış bileşik yaprakları sapın iki yanında karşı­
lıklı olarak dizilidir. Salkımlar halinde açan
çiçeklerin rengi türlere göre pem be, kırmızı,
m or ya da sarımsı kahverengi arasında deği­
şir. Çivitağacı tarımı bir zamanlar Hindistan’
m Bengal bölgesinde önemli bir gelir kayna­
ğıydı ve bu bitkiden çıkarılan boyarmadde
Hindistan sanayisinin en değerli ürünlerinden
biriydi. H indistan’daki kadar yoğun olm a­
makla birlikte Çin’de, Cava’da, M eksika’da,
Brezilya’da ve O rta A m erika’da da çivitağacı
tarımı yapılırdı.
Brian Carter
Baklagillerden bir çalı olan çivitağacı zarif yaprakları
ve çekici renkte çiçekleriyle güzel görünüm lü bir
bitkidir.
Çivitotu (Isatis tinctoria) ise daha çok A v­
rupa ve A sya’da yetişen, turpgillerden otsu
bir bitkidir. Köke yakın olan dip yaprakları
uzun, mızrak biçiminde, gövde yaprakları
tüylü, küçük sarı çiçekleri de salkımlar halin­
dedir. Çivit elde etm ek için bu bitkilerin taze
yaprakları kurutulduktan sonra suda bekleti­
lerek mayalanmaya bırakılırdı. Yapay çivit
üretiminin gerçekleştirilmesi ve bir sanayi
dalına dönüşmesiyle bitkilerden elde edilen
doğal çivit, dolayısıyla çivitağacı ve çivitotu
tarımı önemini yitirdi.
İndigo adıyla da bilinen yapay çividi ilk kez
1880’lerde Alman kimyacı Adolf von Baeyer
laboratuvarda bireşim yoluyla elde etti.
1897’de sanayi çapında üretimine başlanan ve
aynı yıl pazarlanan bu ürün 1907’den sonra
hemen hemen tümüyle doğal bitkisel çividin
yerini almıştı. Çünkü yapay çividin hem
maliyeti daha düşüktü, hem de bu boyarmad-
deyle boyanan dokum alarda renk tonu deği­
şiklikleri olmuyordu.
ÇİVİ VE VİDA. Evlerimizdeki basit onarım
işlerinden m arangozluk, döşemecilik ve inşa­
at işlerine kadar pek çok alanda kullanılan
çivi ve vidaların yüzlerce değişik tipi vardır;
ama biçimleri ne kadar farklı olursa olsun
hepsinin kullanım amacı bir şeyi bir yere
tutturm ak ya da iki parçayı birbirine birleştir­
mektir.
Çiviler
Çiviler genellikle demir, çelik, pirinç, bakır,
çinko gibi m etallerden ya da tahtadan yapılır;
kesitleri de yuvarlak, yassı, oval ya da kare
olabilir. Cam çivisi, lambri çivisi gibi başsız
birkaç özel örnek dışında, her çivinin bir başı
ve sivri bir ucu vardır. Yalnız “U ” biçiminde
bükülmüş olan çatal çivilerin iki ucu da
sivridir.
19. yüzyılın başlarına kadar çiviler elle
yapılıyordu. O tarihten sonra metal şeritleri
enlemesine keserek çivi yapabilen makineler
bulundu. Bu m akinelerle yapılan çivilerin
boyu kesilen şeridin enine eşit oluyordu; daha
doğrusu hangi boyda çivi yapılacaksa m akine­
ye o genişlikte metal şerit veriliyordu. Aynı
yüzyılın ortalarına doğru Fransızlar tel çivi
yapmaya başladılar. Makinede sürekli ilerle­

yen belirli kalınlıktaki bir telin istenen uzun­
lukta kesilmesiyle üretilen bu yuvarlak kesitli
çiviler kısa sürede bütün marangozluk işlerin­
de kullanılır oldu ve kesme çivilerin yerini
aldı.
Tel çivilerin uzunluğu milimetre (ya da inç)
cinsinden ölçülür; kalınlıkları ise özel bir
numarayla belirtilir. Bu num aralar çivinin
kalınlığıyla ters orantılıdır; çivi inceldikçe
num ara büyür.
Bazen paslanmayı önlem ek için çivilerin
üstü çinko ya da başka m etallerle kaplanır;
bazen de çiviler doğrudan doğruya paslanmaz
m etalden yapılır. Örneğin gemi yapımında
kullanılan çiviler genellikle bakırdan, çatı
kaplam alarında kullanılanlar bakır ya da çin­
kodandır. Nal çivileri ise atın toynağının
yarılmaması için özel bir m etalden yapılır.
Vida ve Cıvatalar
Gövdesi boyunca sarmal bir diş açılmış olan
vida çok çeşitli gereçlerde kullanılabilir ve çivi
gibi çakılarak değil bir tornavidayla döndürü­
lerek yerine takılır. Vida başı soldan sağa
doğru döndürülürken gövdesindeki keskin diş
de çevresindeki malzemeyi delerek ilerler ve
vida başının gelip dayandığı yere kadar gömü­
lür. Cıvata da ucuna bir “som un” takılarak
sıkıştırılan bir tür vidadır. Daha çok metal
gibi sert malzemeleri birbirine tutturm ak için
kullanılan cıvatalarda sarmal dişin malzemeyi
delerek ilerlemesi söz konusu değildir; bunun
yerine, sarmal diş üzerinde ilerleyen somun
cıvata başına dayanarak cıvatanın sabitleşme­
sini sağlar. Vida ve cıvatalar genellikle çelik,
paslanmaz çelik, pirinç, alüminyum alaşımları
ve silisyum bronzundan, bazen de sert plastik­
ten yapılır.
Vidaların başı kullanım amacına göre deği­
şik biçimlerde olabilir ve üzerinde tornavida
ucunun oturacağı bir yarık ya da yuva bulu­
nur. Yuvarlak başlı vidalar yassı ya da yıldız
uçlu tornavidalarla, kare ya da altıgen başlı
vidalar ise aynı biçimde ağzı olan anahtarlarla
sıkıştırılır. Tıpkı çivilerde olduğu gibi vidala­
rın uzunlukları da milimetreyle (ya da inçle),
çapları da gene bir ölçü numarasıyla belirtilir.
Yalnız çivilerden farklı olarak, vida kalınlaş­
tıkça bu num ara büyür.
Vidalar da çiviler gibi telden yapılır ve bu
ÇİY, KIRAĞI VE DON 329
üretim dört tem el aşam ada tamamlanır: Yapı­
lacak vidanın çapına eşit kalınlıkta bir telin
istenen boyda kesilmesi; telin bir ucuna vida
başı yapılması; başın üzerinde tornavida ucu­
nun girebileceği bir yarık ya da yıldız biçimin­
de bir yuva açılması; vidanın gövdesi boyunca
diş açılması. Eskiden bu dişler talaş kaldırma
yöntemiyle, yani metali oyarak yapılırdı; ama
günümüzde diş açmak için haddelem e yönte­
mi uygulanır. Plastik vidalar ise kalıba dökü­
lerek biçimlendirilir.
ÇİY, KIRAĞI VE DON. Ilık ve durgun
gecelerde ya da sabahın erken saatlerinde
havadaki su buharı toprağın, bitkilerin ve
açıktaki öbür nesnelerin üzerinde yoğunlaşa­
rak çiy ya da şebnem denen çok küçük su
damlacıkları oluşturur.
H avada her zaman bir m iktar su buharı, yani
nem vardır. Am a sıcak hava soğuk havadan
daha fazla nem taşıyabilir; çünkü hava soğu­
duğunda bu buharın bir bölümü yoğunlaşarak
su damlacıklarına dönüşecektir.
Geceleri toprak, bitkiler ve kayalar hızla ısı
yitirdiği için havadan daha soğuktur. Nemle
yüklü ılık hava bu soğuk yüzeylere, örneğin
toprağa ya da otlara değdiği anda soğur ve
taşıdığı su buharının bir bölümü yoğunlaşarak
toprakta ya da otların üzerinde su damlacıkla­
rı halinde birikir. Havadaki su buharının
yoğunlaşarak çiy damlacıklarına dönüştüğü
bu sıcaklığa “çiy noktası” denir; çiy noktası
havadaki su buharının m iktarına bağlıdır.
ARDEA
Hava sıcaklığı 0°C'nin altına düştüğünde,
yaprakların üzerinde birikm iş olan çiy damlacıkları
donarak kırağı denen ince buz kristallerine dönüşür.
330 ÇİZGİ FİLM
Rüzgârsız ve bulutsuz durgun geceler çiy
oluşum una daha elverişlidir. Çünkü rüzgâr
ılık havayı sürekli harekete geçirir ve soğuk
bir yüzeye uzun süre değerek çiy noktasına
düşmesini engeller. Bulutlu gecelerde de bu­
lutlar toprağın ve bitkilerin ısı kaybını azalttı­
ğı için çiy olasılığı daha azdır. Bir yılda oluşan
çiy miktarı iklime bağlı olarak 12,5 mm ile 75
mm arasında değişir.
Çiy noktası donma noktasının altına düşer­
se, yani yerin yüzeyi 0°C’nin altına kadar
soğursa, havadaki su buharı doğrudan buz
haline geçer ve ağaçların, otların, pencere
camlarının yüzeyini kırağı denen güzel, ince
bir don tabakası kaplar.
Bir yandan kar tanelerindeki küçük buz
kristallerinin oluşmasına yol açan etkenler
(bak. KAR), bir yandan hafif hava akımları ve
havadaki toz parçacıkları nedeniyle, yüzeyler­
de donup kalmış kırağının görünümü zarif
eğreltiotlarını andırır.
Kuru ve soğuk havada, yani sıcaklık
0°C’nin altına düştüğünde hava yeterince su
buharı yüklü değilse, bu kez kırağı değil don
olayı görülür. Yalnızca yere yakın hava kat­
m anlarının değil, daha yüksekteki büyük bir
hava kütlesinin hızla soğuduğu bu don olayla­
rı özellikle ilkbaharda tarım ürünleri için son
derece zararlıdır. Bitkilerin dokularındaki ve
topraktaki suyun donması ağaçların yarılarak
çatlamasına, toprağın aşınmasına yol açar.
Don olasılığı büyük ölçüde bulunulan böl­
genin coğrafi konum una bağlıdır. Yüksek
yerlerde hava genellikle daha soğuk olduğu
için buralarda don olasılığı daha fazladır. Öte
yandan, ılık havadan daha ağır olan soğuk
havanın dağların yamaçlarından vadilere ve
çukur yerlere doğru alçaldığı da bir gerçektir.
Bu nedenle, dağların yamaçlarındaki ekili
alanlarda tahıl, sebze ve meyve yetiştirenler
her zaman don tehlikesine karşı hazırlıklı
bulunmak ve önlem almak zorundadırlar.
ÇİZGİ FİLM, ayrı ayrı yapılmış çok sayıda
resmin tek tek filme alınmasından sonra,
bunların bir hareket yanılsaması yaratm ak
üzere ekranda birbiri ardı sıra gösterilmele­
riyle gerçekleştirilir. Çizgi filmde kullanılacak
resimler genellikle selüloit yapraklar üzerine
çizilir. Selüloit saydam olduğu için çizimi
Walt Disney Productions
W alt Disney stüdyolarınca gerçekleştirilen P in okyo
çizgi film in d e n bir sahne.
kolaydır. Uzun bir süre aynı kalacak fondaki
dekor bir kez çizilerek, bunun üzerine uygula­
nan selüloite kahram anların çeşitli hareketleri
resmedilir. Filmdeki kare sayısı kadar resim
çizildiğinde, gösterim sırasında ekrandan sa­
niyede 24 resim geçer. Böylece ekranda
hareket izlenimi sağlanır.
Çizgi filmin tarihçesi Eski Çin’deki gölge
oyunlarına kadar uzanırsa da, ancak 19.
yüzyılda, fotoğrafçılığın gelişmesiyle bugünkü
çizgi film tekniğine ulaşılabildi. Bir nesnenin
gözün ağtabakasına düşen görüntüsünün
nesne ortadan kalktıktan sonra da bir süre
kalması ilkesi dolayısıyla, görüş alanından
hızla geçen resimler görsel bir hareket yanıl­
samasına neden olur. 1830’larda bu ilkeye
dayanan birtakım oyuncaklar geliştirildi.
Bunlardan biri, üzerine resimler çizili döner
bir disk olan fenakistiskop, öbürü ise içindeki
resimler dış yüzündeki deliklerden bakılarak
izlenen döner bir silindir olan zootrope'tu.
1892’de bu buluşları daha da geliştirerek,
resimleri bu kez bir ekrana yansıtma yoluyla
bir “optik tiyatro” gösterisi düzenleyen Fran­
sız Emile Reynaud çizgi filmin öncüsü sayılır.
Resimlerin birer birer filme alınması tekniğini
bulan A B D ’li J. Stuart Blackton’un The
Haunted Hotel (1906; “Perili O tel”) ve tahta
üstüne tebeşirle çizdiği resimlerden filme
 ÇİZİM 331

aldığı H um orous Phases o f Funny Faces D unning’in gerçekleştirdiği The Yellow Sub-
(1907; “Komik Yüzlerin Gülünç Evreleri”) marine (1968; “San Denizaltı”) bilimkurgu
adlı filmler ilk çizgi film örneklerindendir. türünde bir çizgi filmdi.
Sonraki yıl Fransız Emile Cohl küçük kibrit Doğu A vrupa’da, tıpkı çizgi filmdeki gibi
çöplerini siyah bir fon önünde dans ettirerek hareket yanılsamasına dayanan canlandırm a
Fantasmagorie adlı çizgi filmi gerçekleştirdi. sineması alanında, M acar George Pal ve Çek
Bunu izleyen yıllarda A B D ’de, gazetelerde Jiri Trnka gibi sanatçılar kuklaları kullanarak
yayımlanan birçok çizgi roman film haline başarılı filmler yaptılar.
getirildi. Yalnızca filme alma amacıyla resim­ G iderek ticari alana kaydırılan bu teknik,
ler çizen Winsor McCay’in Gertie the Dinosaur 1950’ler ve 60’larda reklam ve tanıtm a am a­
(1909; “Dinozor G ertie”) ve gerçekleştirilmesi cıyla kullanılmaya başlandı.
dokuz yıl süren ilk uzun metrajlı çizgi 1980’lerden başlayarak, çizgi film teknikleri
filmlerden olan The Sinking o f the Lusitania bilgisayar ve elektronik video araçlarından da
(1918; “Lusitania’nın Batışı”) bu alanda yararlanılarak daha da geliştirildi.
önemli aşamalardır. İlk çizgi film kahram an­
ları ise, AvustralyalI Pat Sullivan’ın Felix the ÇİZİM. Bir nesneyi bir yüzey üzerinde çizgi­
Çat'ı (1919; “Kedi Felix”) ile Max ve Dave lerle göstermeye çizim denir. Bir çizimde
Fleischer’in yarattığı K oko the Clown'dur biçim, çerçeve, yükseklik, genişlik, yuvarlak­
(“Soytarı Koko”). 1926’da Alm an Lotte Rei- lık, ağırlık, hafiflik, hareket, renk, doku ve
niger’in eski gölge oyunu tekniklerini uygula­ uzaklık gibi çok çeşitli öğeler yer alabilir.
yarak gerçekleştirdiği Die Abenteuer des Çizimde en basit işaret noktadır. Am a nokta­
Prinz A hm et (“Prens A hm et’in Serüvenleri”) ların bile kâğıt üzerinde düzenlenmesi çok
de gene ilk uzun m etrajlı çizgi filmlerdendi. değişik biçimler alabilir. Çeşitli boylardaki
Çizgi film alanında en ünlü kişi A B D ’li noktalar, çeşitli biçimlerde dizilebilir ya da
Walt Disney’dir (bak. DISNEY , W a l t ) . Sesli ve tümü bir noktadan çevreye dağılacak gibi
daha sonra renkli sinemaya geçişle birlikte, düzenlenebilir. Çizgiler de çok çeşitlilik gös­
ses ve rengi başarıyla kullanan W alt Disney’in terir; ince ya da kalın, uzun ya da kısa, düz ya
yarattığı, tıpkı insan gibi konuşup gülen hay­ da eğri, zikzaklı ya da kıvrımlı olabilir.
van kahram anlar kısa zamanda çocukların Çizgileri yan yana getirebileceğimiz gibi, bir­
gönlünü kazandı. Bunlar arasında en ünlü kaç çizgiyi tek bir noktada da birleştirebiliriz.
olanı Miki Fare’dir (Mickey M ouse). Tex Bir ok ucu ya da bir bisiklet tekerleğinin
Avery şiddet ve güldürü öğeleri taşıyan, telleri gibi düzenlenen çizgiler hareket izleni­
Stephen Bosustovv da çağdaş resim anlayışı ve mi verir.
gülmeceye dayanan çizgi filmler gerçekleştir­ Van Gogh’un Kaya adlı yapıtında, doğayı
diler. betimlemek için çizimin tüm biçimlerinden
Çizgi film alanında başka ülkelerde de yararlandığını görüyoruz. Önemli olan, deği­
çalışmalar yapılıyordu. SSCB’de Aleksandr şik çizgilerin bir arada kullanılışı değil, bunla­
Ptuşko’nun gerçekleştirdiği The New Gulli- rın anlatımı güçlendirecek bir biçimde kulla­
ver’da (1935; “Yeni Gulliver”) gerçek oyun­ nılmasıdır. Bu çizgiler, betim lenen nesnenin
cularla çizgi kahram anlar ekranda bir arada dokusunu duyumsamamızı, biçimini ve konu­
görünüyordu; PolonyalI Ladislav Stareviç, Le m unu algılamamızı sağlar. İri kayalar arasın­
Rom an de Renart (1928-39; “Tilkinin R om a­ dan kıvrılarak uzanan taşlı patikaya, kumlu
nı”) adlı uzun m etrajlı çizgi filmini 10 yılda bir toprakta yetiştiği anlaşılan kısa ot küm ele­
gerçekleştirdi. rine, resimde boydan boya uzanan sarp kaya­
II. Dünya Savaşı’ndan sonra çizgi film lara, zeytin ağaçlarının kıvrımlı dal ve yaprak­
alanında daha önemli gelişmeler oldu. Nor- larına dikkatle bakarsak, Van G ogh’un usta
man M cLaren K anada’da, doğrudan film çizgilerinden, bu doğa parçasını oldukça iyi
üzerine resim çizimi, üç boyutluluk izlenimi tanıyabiliriz. Resim yaparken her çizginin ne
yaratan teknikler ve hileli filmler yapmayı gibi bir işlevi olduğuna özellikle dikkat etm ek
denedi. M cLaren’ın öğrencilerinden G eorge gerekir.
332 ÇİZİM

HollandalI ünlü ressam

Vincent Van Gogh'un
Kaya adlı çalışması.

Gemeente Musea, Amsterdam

Bir çizginin iki ucunu birleştirirsek, kâğıt Dokuyu oluşturan çizgileri görebilmek için,
üzerinde belirli bir alanı kâğıdın öbür bölü­ doku kalıbı kâğıt üzerine çıkartılabilir. Bunun
m ünden ayırıp bir şekil çizmiş oluruz. Bu bir için, ilginç dokulu bir cisim üzerine ince bir
daire, kare ya da üçgen gibi basit bir şekil kâğıt koyup, yumuşak bir kurşun kalemin
olabileceği gibi, büyük bir m ürekkep lekesi ucunu bu kâğıda sürteriz. Böylece o cismin
gibi karmaşık bir şekil de olabilir. Bu şekli doku çizgileri kâğıda aktarılmış olur.
oluşturan çizgiye o şeklin dış çizgisi denir; Elektrik enerji hatlarını gösteren resme
şeklin içinde birçok başka çizgi de olabilir. bakarsak, bu resmin değişik bir teknikle
Örneğin, bir el resmi çizdiğimizi düşünelim. yapıldığını görürüz. Beyaz bir fon bütünüyle
Büyük bir olasılıkla önce parm akların kenar­
larını ve uçlarını gösterecek çizgileri çizeriz.
İşte bu, el resminin dış çizgisidir. Daha sonra
avuçtaki çizgiler ve eklem ler gibi, elin özellik­
lerini gösteren başka çizgiler çizilecektir. Sa­
banın tarlada açtığı oluklara benzeyen bu
kırışıklıkları çizmeye başlayınca, nesnenin do­
kusunu ve bu dokudaki hareketleri çizgilerle
anlatm aya başlamış oluruz.
Çevremizdeki birçok şeyin dokusu bu şekil­
de çizgilerle belirtilebilir. Ağaç gövdesi ve
ortadan kesilmiş lahana resimlerine bakalım.
Lahanadaki çizgilerin kıvrımlarının ve ağaç
gövdesindeki görece düzgün çatlakların gelişi­
güzel olmadığını; belirli noktalardan başlayan
çizgilerin belli bir uyumla birbirini izlediğini Doğal nesnelerin yapı ve kıvrımları: Bir ağaç gövdesi
görürüz. (dış görünüm ) ve bir lahana (kesit).

siyaha boyanıp, sonra bu fon üzerinde istenen
şekli ortaya çıkartm ak için siyah boya kazın­
mıştır. Bu yöntem de fonu değişik renklerle
kat kat boyayıp sonra şekilleri az ya da çok
derin kazıyarak, çeşitli renklerde şekiller yap­
mak da m üm kündür. Bu resimdeki çizgiler ve
şekiller göz alıcıdır. Çizgilerin çeşitliliği, yön­
leri ve çizgilerin oluşturduğu şekiller çizimi
böylesine ilginç hale getirmiştir.
Bir çizime derinlik kazandırmak için gölge
kullanmak gerekir. Bunun için cisim üzerinde­
ki ışıklı ve gölgeli alanlar değişik tonlarla
belirtilir. Büyük ölçüde, çizimin neyle yapıldı­
ğına bağlı olarak, birçok gölge yapma yöntemi
vardır. Gölge, 2B, 3B ve 4B numaralı yumu­
şak kurşunkalemler ya da aynı rengin deği-
Aspatria, Beacon Hill Okulu öğrencilerinin
çizimlerinden. O kul yöneticisinin izniyle basılmıştır.
Elektrik enerji hatlarının siyah fonu kazıyarak
yapılmış çizimi.
ÇİZİM 333
şik tonlanndaki mumboyalar kullanılarak ya­
pılabilir. Resimde ışık ve gölge mürekkeple
de belirtilebilir. Sık ya da aralıklı çizgiler
çizerek de şekillere değişik tonlar verilebilir.
Yan yana sık çizgiler çizildiği zaman, alttaki
beyaz kâğıt daha az görünecek ve gölge
koyulaşacaktır. Fırçayla yapılan gölgelendir-
m ede, fırçaya az ya da çok boya alınarak
değişik tonlar elde edilir.
Aynı çizimde değişik çizim araçlarını dene­
yerek, en iyi sonuçların hangilerinden ve nasıl
alındığını saptam aya çalışın. Kurşunkalem ,
tebeşir, mumboya ve dolmakalemin yanı sıra,
tükenmezkalem, keçe uçlu kalem ve boya
kalemiyle de çizim yapılabilir. Beyaz kâğıda
çizmek yerine siyah ya da gri bir kâğıt kullan­
mak, gölgeleri olduğu gibi bırakarak aydınlık
kısımları boyamak denenebilir. Bir resim kâğı­
dını karakalemle iyice boyadıktan sonra, par­
mağınızla ya da yumuşak bir silgiyle üzerine
şekiller yapabilirsiniz.
Van Gogh’un Kaya adlı yapıtı ya da enerji
hatlarını gösteren resim, kendi içlerinde ta­
mamlanmış, bütünlüğü olan çizimlerdir. Ama
çoğu zaman çizim, daha sonra yapılması
düşünülen resimlerin bir ön tasarımını oluştu­
rur. Çünkü çizim, boyalarla uğraşmaya, kuru­
m alarını beklemeye gerek kalm adan, şekilleri
kısa sürede kâğıda geçirme olanağı verir.
G örülen herhangi bir şeyin hemen kâğıda
aktarılmasına taslak denir. Yanınızda bir kur­
şunkalemle küçük bir karalam a defteri bulun­
durursanız çevrenizde gördüğünüz ilginç şey­
leri defterinize çizmeyi deneyebilirsiniz. Tas­
lak çizmek, ilerde yapılacak resimler için bilgi
toplamaya yaradığı gibi, çevreye daha dikkat­
li bakm ak ve eşyayı tanım ak için de yararlıdır.
Taslak yaparken cisimlerin boyutlarını çevre­
sindeki öteki şeylerle karşılaştırmak, çizgile­
rin yatay ve düşey doğrultulara göre durum u­
na dikkat etm ek, aydınlık ve gölge bölümleri
doğru belirlemek gerekir. Bu şekilde yapıla­
cak bir taslak çalışması resim yapma yeteneği­
ni geliştirecektir.
Bir arkadaşınızı beşer dakikalık kısa süre­
lerle karşınıza oturtarak, resmini çizmeyi
deneyin. Başlangıçta beş dakika içinde pek
bir şey yapamazsınız, ama giderek en önemli
noktaları yakalamayı başardığınızı göreceksi­
niz. Ayrıca hızlı bir tem poyla çalışmakla,
334 ÇİZİM
Süpürgeye dayanmış bir kız. Çabucak çizilm iş bu
taslak bedenin konum unu ve hareketini gösteriyor.
çizgileriniz özgürlük ve hareketlilik kazana­
caktır.
Süpürgeye dayanmış duran kız resmine
bakalım. Çabucak, silgi kullanmadan ve ay­
rıntıya önem verm eden çizilmiş bu taslakta,
kızın süpürgeye gerçekten de yaslandığını
görüyoruz.
İnsan resmi çizerken genellikle çizime baş­
tan başlanır ve birkaç çizgiyle vücudun ana
çizgileri belirtilir. Beden çiziminde, başın
boyu bir ölçüt olarak kullanılır. Erkek bede­
ninin boyu genellikle başının yedi ya da sekiz
katı, kadın bedeni ise başının altı buçuk ya
da yedi katı kadardır. Ayakların boyu genel­
likle başın boyu kadar olmalıdır. Bebeklerin
boyları ise, başlarının ancak üç ya da dört katı
kadardır. Çocuk büyürken beden başa göre
daha fazla büyüyerek sonunda yetişkin insan
boyutlarına ulaşır.
Portre çizimine baş çizilerek başlanmalı­
dır. Yetişkin bir insanın gözleri, başının üstü
ile çene ucu arasındaki uzaklığın ortasına
düşer. Burun, gözler ile çenenin arasındaki
uzaklığın ortasına kadar uzanır. Burnun bitti­
ği yer ile çene ucu arasındaki uzaklığın
ortasında ağız vardır. Kulaklar genellikle
burun büyüklüğünde ve burun hizasındadır.
Çocuk yüzündeki organlar küçük ve birbirine
yakın, alın ise geniştir. Kuşkusuz, her insanın
yüz yapısı birbirinden değişiktir ve bu ölçüler
yalnızca bir genellemedir. Birbirinden değişik
yüzleri inceleyin. İnsan yüzleri arasındaki
farklılıkları abartarak karikatür çizmeyi dene­
yebilirsiniz (bak. Karikatür ).
Özel Çizimler
Teknik resim. Ev eşyası, makine ve ulaşım
aracı gibi ürünlerin; ev, fabrika ve köprü gibi
yapıların planlarının, tüm teknik özelliklerini
ve ölçülerini belirtecek biçimde çizimine tek­
nik resim denir. Teknik resim cetvel, gönye,
pergel gibi çizim araçları kullanılarak yapılır.
Ölçekli çizim. Gerçek boyutların belirli bir
oranda küçültülmesiyle yapılan çizimlere öl­
çekli çizim, o orana da çizimin ölçeği denir.
Örneğin, bir harita çizilirken ülke ya da
kentin gerçek boyutlarıyla çizilmesi olanak­
sızdır. Bu nedenle haritacılar çizimlerini be­
lirli bir ölçek kullanarak yaparlar. Haritadaki
bir santim etrelik uzunluk gerçekteki kilo­
metrelerce uzunluğu gösterir. Mimarlar ve iç
mimarlar da yapıları, odaları ve ev eşyalarını
belli bir oranda küçülterek ölçekli çizimler
yaparlar. Havacılıkla ilgili haritalar ve uçakla­
rın uçuş çizelgeleri de ölçekli çizilir. Ölçekli
çizimde kullanılan ölçek çizimin bir köşesin­
de belirtilir (bak. HARİTA VE HARİTACILIK).
Reklam çizimleri. B ir rek lam film in in y a da
ilan ın b itm iş ş e k lin e ilişk in , ö n c e d e n bir fikir
v e r m e k ü zer e h a zırla n a n ta sla k la ra rek la m
çizim leri d en ir (bak. REKLAMCILIK). R ek la m
çizim in d e sa n a tçı ü rü nü ta n ıtıcı yazı v e r e ­
sim leri ilgi ç e k ic i v e g ö z e h o ş g ö r ü n e c e k bir
d ü z e n le m e y le bir araya getirir.
Temel Britannica'mn
Aralık 1992 Baskısına
ek bilgiler.
flin'fiDİfifiBiiıH i m
BnıgDte&Ö £Wtl > . rn/

BREZİLYA
RESMİ ADI: Brezilya Federatif Cumhuriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: İki meclisli, çok partili federal cumhu­
riyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 8.511.996 km2.
NÜFUS (1991): 153.322.000.
BAŞKENT: Brasılia.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1985): Sâo Paulo
(10.063.110), Rio de Janeiro (5.063.388), Belo Hori-
zonte (2.144.429), Salvador (1.804.438), Fortaleza
(1.582.414), Brasılia (1.567.709), Nova Iguaçu
(1.319.491), Recife (1.287.623), Curitiba (1.279.205),
Porto Alegre (1.272.121).
19. yüzyılda kurulduğundan beri sık sık askeri
darbelere ve askeri yönetimlere sahne olan
Brezilya’da Ocak 1985’te yapılan seçimleri
kazanan m uhalefetin adayı Tancredo de Al-
m eida Neves daha göreve başlayamadan Ni­
san 1985’te öldü. Bu nedenle sivil yönetimin
ilk devlet başkanlığı görevini Neves’in yar­
dımcısı Jose Sarney üstlendi. Sarney yönetimi
ülke ekonomisini düzeltmek üzere bir önlem ­
ler paketini uygulamaya koydu. Önceliği eko­
nomik büyüme ile sosyal adalete veren ve enf­
lasyonu önlemeyi amaçlayan bu program başa­
rılı olmadı. 1986’da yapılan Ulusal Kongre se­
çimlerini iktidar partisi kazandıysa da, ekono­
mik bunalım yönetimi güç durumda bıraktı.
Ekim 1988’de yeni anayasa kabul edildi.
Kasım 1989’da yapılan başkanlık seçimlerini
Fernando Collor de Mello kazandı. D e Mello
M art 1990’da görevi devraldıktan sonra, Col­
lor Planı olarak anılan yeni ekonom ik önlem ­
ler paketini uygulamaya koydu. A m a bu plan
da hayat pahalılığını önleyemediği gibi, eko­
nomik durgunluğun şiddetlenmesine de yol
açtı. Bunun üzerine Collor II olarak bilinen
yeni bir plan uygulamaya kondu. Parlam ento­
dan ve iş çevrelerinden yeterli desteği bula­
mayan bu plan da başarısız oldu. Ülke içinde
yaşanan bu sıkıntılara karşın, dünyanın en
borçlu ülkelerinden biri olan Brezilya’ya, dış
borçlarını ödem ede bazı kolaylıklar sağlandı.
Ekonomik planların başarısızlığına Collor’
un aile bireylerinin adlarının yolsuzluğa ka­
rışması eklenince, başkanın saygınlığı sarsıldı.
Başkana karşı m uhalefet giderek yükseldi.
Parlam entoda oluşturulan soruşturm a kom i­
tesi Collor’u, rüşvet almaya göz yum mak, nü­
fuzu kötüye kullanmaya sessiz kalm ak gibi
“pasif yolsuzluk”larla suçladı. 26 Ağustos
1992’de yüz binlerce kişi sokaklara dökülerek
BULGARİSTAN 4.1
başkanın istifasını istedi. 28 Ağustos’ta soruş­
turm a komitesinin suçlu bulması üzerine,
Collor’a görevden el çektirildi.
BRUNEİ
RESMİ ADI: Barışın Yurdu Brunei Devleti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Sultanlık.
YÜZÖLÇÜMÜ: 5.765 km2.
NÜFUS (1991): 264.000.
BAŞKENT: Bandar Seri Begavvan.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI: Bandar Seri Bega­
vvan (52.300), Seria (23.511).
1 Ocak 1984’te bağımsızlığına kavuşan Bru-
nei’de 1985’te sultanın öncülüğünde, ülkenin
tek siyasal partisi Brunei Ulusal Dem okrasi
Partisi kuruldu. Yurtdışında üslenen yasadışı
Brunei Halk Partisi Nisan 1990’da Sultan
Hassanal Bolkiah’a bir m ektup göndererek,
ülkede demokrasiye geçilmesini istedi. İngi-
lizler’in 27 yıl önce bastırdığı ayaklanmadan
bu yana hapiste tutulan rejim karşıtları aşa­
malı olarak serbest bırakıldı. Temmuz
1990’da sultan, yasaların Islami kurallara göre
yeniden düzenleneceğini, ama ülkede yaşa­
yan bütün etnik topluluklara adil davranılaca­
ğını açıkladı. A rdından, hüküm etin içki satış­
larını yasaklaması ve bazı m ezheplerle öbür
dinler üzerindeki baskıları sürdürmesi, sulta­
nın henüz demokratikleşm eye hazır olmadığı­
nı ortaya koydu.
BULGARİSTAN_______________________
RESMİ ADI: Bulgaristan Cumhuriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Tek meclisli, çok partili cumhuriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 110.992 km2.
NÜFUS (1991): 9.005.000.
BAŞKENT: Sofya.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1989): Sofya
(1.217.024), Plovdiv (364.162), Varna (306.300).
1985 sonrasında Türk adlarının Slavlaştırılma-
sı, Türkçe’ye ve dinsel ibadete getirilen sınır­
lam alar Bulgaristan ile Türkiye arasındaki
ilişkilerde gerginliğe yol açtı. Toplumsal çatış­
m alara da neden olan bu baskıcı politikalar
Bulgaristan’dan kitlesel göçle sonuçlandı.
T ürkiye’nin Bulgaristan yurttaşlarına vize uy­
gulanmasını kaldırmasıyla göç hızlanarak
doğrudan Türkiye’ye yöneldi. Başlangıçta
Türk hüküm etinin bütün sığınma başvuruları­
nı kabul etmesiyle, Ağustos 1989’da Türkiye’
4.2 BURDUR

deki sığınmacı sayısı 300 bini aştı. Bunun BAŞLICA YÜKSELTİLER: Kulübe Tepesi (2.328 metre),
üzerine yeniden vize zorunluluğu getirildi ve Akkaya Tepesi (2.268 metre).
SICAKLIK: Burdur kentinde en düşük -16,7°C
sığınmacı olarak kabul edilmek üzere bekle­ (5.1.1942), en yüksek 39,6°C (18.7.1932), ortalama
yen çok sayıda göçmen Bulgaristan’a döndü. 13°C.
Sovyet Sosyalist Cum huriyetleri Birliği YAĞIŞ MİKTARI! Burdur kentinde yıllık ortalama 423
(SSCB) ile Doğu A vrupa’daki gelişmelere ko­ mm.
şut olarak, 1989’da Bulgaristan’da da m uhale­
fet giderek güçlendi. Otuz beş yıldır iktidarda
olan Todor Jivkov Kasım 1989’da devlet baş­
kanlığından istifa etti. Y erine, dışişleri bakanı
Petar M ladenov getirildi. A ralık 1989’da Bul­
garistan Komünist Partisi ve hüküm et, Türk
düşmanı politikalardan vazgeçildiğini ve Müs­
lüman T ürkler’e bütün hak ve özgürlüklerin
tanınacağını açıkladı. 1990 başlarında B K P’
nin öncü rolüne son verildi ve Nisan 1990’
da partinin adı Bulgaristan Sosyalist Partisi
(BSP) olarak değiştirildi. Haziran 1990’da ise
40 yıllık aradan sonra ilk serbest genel seçim­
ler yapıldı. A rdından M ladenov istifa etti ve
yerine Jelyu Jelev geçti.
Tem muz 1991’de yeni bir anayasa kabul
edildi. Ekim de yapılan parlam ento seçimle­
rinden, 111 milletvekilliği kazanan D em okra­
tik Güçler Birliği (D G B ) birinci parti olarak BURKİNA FASO
çıktı. İkinci sırayı ise, 106 sandalye ile BSP
RESMİ ADI: Burkina Faso.
aldı. Çoğunluğunu T ürkler’in oluşturduğu
YÖNETİM BİÇİMİ: Bağımsız cumhuriyet.
Haklar ve Özgürlükler H areketi (H Ö H ) ka­ YÜZÖLÇÜMÜ: 274.200 km2.
zandığı 23 milletvekilliğiyle parlam entoda NÜFUS (1991): 9.261.000.
anahtar parti durum una geldi. BAŞKENT: Uagadugu.
Birleşmiş M illetler’in ambargo kararm a BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1985): Uagadugu
karşın M akedonya’ya silah satılması ve eko­ (441.514), Bobo Diulasso (228.668), Kudugu
nomik çöküşün önlenememesi nedeniyle hü­ (51.926), Uahiguya (38.902), Banfora (35.319).
küm ete yöneltilen eleştiriler yoğunlaştı. D ev­
let başkanı da eleştirilere hedef oldu ve D G B , Bağımsızlığım kazandığı 1960’tan bu yana beş
Jelev’in istifasını istedi. Devlet başkanı ile askeri darbenin gerçekleştirildiği Burkina Fa-
Başbakan Filip Dimitrov arasında sert tartış­ so’da demokrasiye geçişte sancılı bir süreç ya­
malar oldu. H Ö H hüküm etten desteğini çe­ şanıyor. 1982’deki darbenin ardından 1983’te
kerek başbakanın istifasını istedi. Siyasal bu­ başbakan olan Yüzbaşı Thomas Sankara aynı
nalım Ekim 1992’de Başbakan D im itrov’un yıl bir darbe yaparak Ulusal Devrim Konseyi’
istifasıyla doruğuna çıkmıştı. ni oluşturdu ve başkanlığını üstlendi. Sanka­
ra 1987’de, Yüzbaşı Blaise C om paorâ’nm ön­
BURDUR derlik ettiği bir darbeyle devrildi. 1989’da
Com paorâ’ya karşı girişilen başarısız darbe­
YÜZÖLÇÜMÜ: 6.887 km2.
den sonra yedi kişinin idam edilmesi uluslar­
NÜFUSU (1990): 254.899.
arası düzeyde tepkilerle karşılaştı. Compaorâ
İL MERKEZİ: Burdur.
İLÇELER VE NÜFUSLARI (1990): Merkez ilçe (83.267),
çok partili seçimlerin 1991’de yapılacağını
Ağlasun (11.505), Altınyayla (12.251), Bucak açıklamak zorunda kaldı ve geçici bir hükü­
(54.427), Çavdır (16.205), Çeltikçi (10.266), Gölhisar m et kurulm asına izin verdi. Haziran 1991’de
(14.763), Karamanlı (8.832), Kemer (5.059), Tefenni
(13.667), Yeşilova (24.657).
yapılan halkoylamasından sonra 24 siyasal
BAŞLICA KENTLER VE> NÜFUSLARI (1990): Burdur parti yasallaştı. Com paorâ bir ulusal konfe­
(56.432), Bucak (27.407). rans toplanması talebini kabul etmediği için,

aralıkta yapılan seçimleri m uhalefet büyük öl­
çüde boykot etti. Olaylı geçen seçimleri, tek
aday olan Com paorâ kazandı. Seçimlerin ar­
dından, boykotu yönlendiren iki m uhalefet
önderi öldürüldü.
BURSA
YÜZÖLÇÜMÜ: 11.043 km2.
NÜFUSU (1990): 1.603.137.
İL MERKEZİ: Bursa.
İLÇELER VE NÜFUSLARI (1990): Bursa Büyükşehir Bele­
d iy e s in e bağlı ilçele r : Nilüfer (65.799), Osmangazi
(510.902), Yıldırım (325.159). Öbür ilçeler: Büyükor-
han (19.591), Gemlik (78.193), Gürsu (18.681), Har­
mancık (12.149), İnegöl (126.214), İznik (41.942), Ka­
racabey (72.898), Keleş (21.675), Kestel (31.710), Mu­
danya (38.656), Mustafakemalpaşa (100.410), Or­
haneli (30.015), Orhangazi (56.426), Yenişehir
(52.717).
KENTLER VE NÜFUSLARI (1990): Bursa (834.576), İne­
göl (71.120), Gemlik (50.237), Mustafakemalpaşa
(37.938), Orhangazi (31.889), Karacabey (31.665).
BAŞLICA YÜKSELTİLER: Uludağ (2.543 metre), Tepel
Tepesi (2.052 metre).
SICAKLIK: Bursa kentinde en düşük -25,7°C (9.2.1929),
en yüksek 42,6°C (21.8.1945), ortalama 14,4°C.
YAĞIŞ MİKTARI: Bursa kentinde yıllık ortalama 705,8
mm.
BURUNDİ
RESMİ ADI: Burundi Cumhuriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Ulusal İlerleme Birliği'nin başkanı ile
merkez komitesinden oluşan geçici hükümet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 27.834 km2.
NÜFUS (1991): 5.611.000.
BAŞKENT: Bujumbura.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI : Bujumbura (1990:
226.628), Kitega (1986: 95.300), Ngozi (1982:
20 . 00 0 ).
CABO VERDE ADALARI 4.3
B urundi’de 1976’daki darbeyle Yüksek Dev­
rim Konseyi kurulmuş ve tek partili bir devlet
yapısı oluşturulm uştu. 1977’de Jean-Baptiste
Bagaza’nm devlet başkanı seçilmesiyle göre­
vini tam amlayan konsey dağıtıldı. 1984’te ye­
niden devlet başkanı seçilen Bagaza, Eylül
1987’de bir darbeyle devrildi ve yerine darbe­
nin önderi Binbaşı Pierre Buyoya geçti.
Başlıca üç etnik topluluktan (Bahutular,
Batusiler ve B atualar) oluşan Burundi’de, sö­
mürge döneminde körüklenen etnik düşm an­
lıklar nedeniyle pek çok iç savaş yaşandı.
1988’de Batusiler’le Bahutular arasındaki et­
nik çatışmalar 5.000 kişinin ölümüyle sonuç­
landı. Ekim 1988’deki hüküm et değişikliğinin
ardından Batusiler’le Bahutular arasındaki
düşmanlığı giderme um utları güçlendi. Buyo-
ya’nın bu konuda izlediği esnek politika sonu­
cunda, 1990’da Ulusal Birlik Sözleşmesi ha­
zırlandı. Sözleşme için Şubat 1991’de yapılan
halkoylamasına seçmenlerin yüzde 96,2’si ka­
tıldı. Üç etnik gruba da eşit haklar tanıyan bu
sözleşme, oy kullananların yüzde 89,2’sinin
oylarıyla kabul edilerek yürürlüğe girdi.
1980’lerin sonlarında Burundi ekonomisi
olumsuz gelişmelerin etkisi altında kaldı. D ün­
ya kahve fiyatlarının gerilemesi ihracat gelir­
lerini azaltırken, düzensiz yağışlar da gıda
üretim inde düşüşe yol açtı.
CABO VERDE ADALARI
RESMİ ADI: Cabo Verde Cumhuriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Tek meclisli, çok partili cumhuriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 4.033 km2.
NÜFUS (1991): 341.000.
BAŞKENT: Sao Tiagı Adası'ndaki Praia.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1990): Praia
(61.707), Mindelo (47.080).
Eylül 1990’da yapılan anayasa değişikliğiyle,
ülkenin tek partisi olan Cabo V erde’nin Ba­
ğımsızlığı İçin A frika Partisi’nin iktidar tekeli­
ne son verildi, devletle parti yönetimi birbi­
rinden ayrıldı ve çok partili sisteme geçiş süre­
ci başladı. Cumhuriyetin kuruluşundan beri
cumhurbaşkanı olan Aristides Pereira seçim­
lere gidilebilmesi için istifa etti. Ocak 1991’de
yapılan seçimlerde, yeni kurulan Dem okrasi
H areketi Partisi ezici bir zafer kazandı. Şu­
batta yapılan cumhurbaşkanlığı seçimlerini,
oyların yüzde 73’ünü alan A ntonio M ascaren-
has M onteiro kazandı.
4.4 CEZAYİR
CEZAYİR
RESMİ ADI: Cezayir Demokratik Halk Cumhuriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Geçici yönetim.
YÜZÖLÇÜMÜ: 2.381.741 km2.
NÜFUS (1991): 25.888.000.
BAŞKENT: Cezayir.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1987): Cezayir
(1.507.241), Oran (628.558), Konstantin (440.842),
Annaba (305.526), Betna (181.601).
Başkan H uari Bum edyen’in 1978’de ölmesin­
den sonra onun yerine geçen Şadli Bencedid
1984’te yeniden başkan seçildi. Cezayir’in
ekonomik sorunlarına çözüm getirmek amacıy­
la, yönetimdeki Ulusal Kurtuluş Cephesi’nin
(FLN) kongresinde tarım a öncelik verilmesi
kararı alındı. A m a, bir yandan Bencedid yö­
netiminin A raplaştırm a politikasına karşı
B erberiler’in tepkisi, öte yandan İslami bir
düzen kurulmasını amaçlayan dinsel m uhale­
fetin ciddi boyutlara ulaşması ülkedeki ger­
ginliği artırdı.
1988’de m uhalefetin demokrasi talebiyle
başlattığı gösteriler ülkede geniş destek bul­
du. Bunun üzerine siyasal çoğulculuğa olanak
veren bir anayasa hazırlandı. Anayasanın Şu­
bat 1989’da bir halkoylamasıyla kabul edilme­
sinden sonra ortaya çok sayıda yeni parti çık­
tı. Şeriat düzeni kurmayı amaçlayan İslami
Selamet Cephesi (FIS) Haziran 1990’da yapı­
lan yerel seçimlerde beklenm edik bir zafer
kazandı. Bunun sonucunda FLN içinde ciddi
görüş ayrılıkları belirdi. F lS ’ın radikal kanadı
ise kitlesel eylemlere yöneldi.
A ralık 1991’de yapılan seçimlerin ilk turun­
da FIS ezici bir başarı kazandı, FLN ise düşük
oranda oy alarak üçüncü sıraya düştü. Bu ge­
lişmeler karşısında Bencedid seçimlerin ikinci
turundan önce istifa etm ek zorunda kaldı. A r­
dından, Yüksek Güvenlik Konseyi seçimlerin
ikinci turunu iptal ederek yönetime el koydu.
Bu bir “anayasal darbe” olarak nitelendirildi.
FIS önderlerine karşı baskılar yoğunlaştırıldı.
Bağımsızlık hareketinin önderlerinden M u­
hammed Budiaf devlet başkanlığına getirildi.
Budiaf’ın Haziran 1992’de bir suikast sonu­
cunda öldürülmesi üzerine ülkede siyasal bu­
nalım daha da arttı. FIS içinde radikaller ile
ılımlılar arasındaki görüş ayrılıkları sonunda
parti fiilen ikiye bölündü. Yönetim in radikal
dinci hareketin yok edilmesi amacıyla sürdür­
düğü baskılara karşın, güvenlik güçleriyle ra­
dikal İslamcı güçler arasındaki çatışmaların
hızı 1992 sonlanna doğru hâlâ kesilmemişti.
CİBUTİ
RESMİ ADI: Cibuti Cumhuriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Tek meclisli, tek partili cumhuriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 23.200 km2.
NÜFUS (1991): 541.000.
BAŞKENT: Cibuti.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1982): Cibuti
(1988: 290.000), Ali Sabih (4.000), Tacura (3.500), Di-
hil (3.000).
Cibuti nüfusunun büyük bölümünü oluşturan
A farlar ile Issalar arasındaki gerginlik
1980’lerin başlarında yeniden baş gösterdi.
Ayrıca çevre ülkelerdeki savaş bölgelerinden
gelen mülteciler de ülkede sorun oluşturmaya
devam etti. Yönetim karşıtı iki grup 1990’da
Brüksel’de yaptıkları toplantıda, Cum hurbaş­
kanı Haşan Gulcd A ptidon’a karşı bir birleşik
cephe oluşturm a kararı verdiler. Cepheye
D em okratik H areketler Birliği adı verildi.
Ocak 1991’de, bir A far olan Ali A rif B ur­
han önderliğinde başarısız bir darbe girişimi
oldu. A rdından tutuklam alar birbirini izledi.
Tutuklu m uhalefet önderlerinin cezaevi ko­
şullarının ağırlığı Uluslararası A f Ö rgütü’nün
incelem elerine konu oldu. A farlar’la hükü­
m et güçleri arasındaki olaylar yıl boyunca
sürdü.
COPLAND, Aaron. Ünlü A B D ’li besteci
A aron Copland 2 A ralık 1990’da, A B D ’nin
New York eyaletindeki N orth Tarrytown
kentinde öldü. Caz ve halk müziğinden esin­
lenen özgün besteleriyle ün kazanan Cop­
land, 1964’te Başkanlık Özgürlük Madalyası’
m , 1979’da da “yaşam boyu, güzel sanatlar
alanında A m erikan kültürüne yaptığı büyük
katkılar” nedeniyle Kennedy M erkezi Ö dü­
lü’nü almıştı.
CUMHURBAŞKANI. Türkiye’nin 7. cum­
hurbaşkanı Kenan E vren’in görev süresi K a­
sım 1989’da doldu. Ekim 1989’da Türkiye B ü­
yük Millet Meclisi’nde yapılan, muhalefetin
katılmadığı oylamaların üçüncü turunda T ur­
gut Özal yedi yıllığına cumhurbaşkanı seçildi.
Türkiye’nin 8. cumhurbaşkanı Özal, 9 Ka-
sım’da görevi E vren’den devraldı.
 ÇANKIRI 4.5

ÇAD BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1990): Çanakkale

(53.995), Çan (23.855), Biga (20.753).
BAŞLICA YÜKSELTİ: Kocakatran Tepesi (1.111 metre).
RESMİ ADI: Çad Cumhuriyeti. SICAKLIK: Çanakkale kentinde en düşük —11°C
YÖNETİM BİÇİMİ: Danışma meclisi olan tek partili cum­ (25.1.1942), en yüksek 38,7°C (22.8.1952), ortalama
huriyet. 14,6°C.
YÜZÖLÇÜMÜ: 1.284.000 km2. YAĞIŞ MİKTARI: Çanakkale kentinde yıllık ortalama 625
NÜFUS (1991): 5.823.000. mm.
BAŞKENT: N'Djamena.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1988): N'Djamena
(500.000), Mundu (100.000), Sarh (76.800).

Çad’daki iç savaş 1980’lerin sonlarına doğru

sona erdi. Hissen H abre önderliğindeki Ku­
zey Silahlı Kuvvetleri (FAN ) 1982’de Geçici
Ulusal Birlik H üküm eti’ni devirerek yönetimi
ele geçirmişti. A m a silahlı güçlerini koruyan
çeşitli gruplar arasındaki iktidar mücadelesi
sürdü. 1983-84’teki şiddetli çatışmaların ar­
dından, Fransızlar’ca desteklenen FA N ülke­
de denetimi sağladı. 1984’te Fransız birlikleri
ülkeden çekildi. Libya ise birliklerini çekmeyi
reddetti ve ülkenin içlerine saldırılar düzenle­
di. A m a A BD ve Fransa tarafından destekle­
nen hüküm et kuvvetlerince durduruldu. 1987
ÇANKIRI
başlarında ateşkes ilan edildi. 1989’da yeni bir
başarısız darbe girişimi oldu. Yurtdışına ka­ YÜZÖLÇÜMÜ: 8.44 km2.
çan darbecilerden G eneral İdris Deby em rin­ NÜFUSU (1990): 279.129.
deki birliklerle Kasım 1990’da Abeche kentini İL MERKEZİ: Çankırı.
ele geçirdi ve kendini devlet başkanı ilan etti. İLÇELER VE NÜFUSLARI (1990): Merkez ilçe (67.620),
H abre ve yandaşları yurtdışına kaçtı. Atkaracalar (11.235), Bayramören (7.310), Çerkeş
(22.145), Eldivan (9.707), Eskipazar (22.686), İlgaz
Deby çok partili bir demokrasi kurulacağı (23.281), Kızılırmak (14.878), Korgun (7.233), Kurşun­
sözünü vermekle birlikte, yasama meclisini lu (25.145), Orta (26.457), Ovacı (7.099), Şabanözü
dağıttı ve anayasayı askıya aldı. Şubat 1991’de (11.779), Yapraklı (22.554).
yürürlüğe giren Temel Yasa da demokrasiye BAŞLICA KENT VE NÜFUSU (1990): Çankırı (45.496).
geçişi erteledi. Tem el Yasa 30 ay yürürlükte BAŞLICA YÜKSELTİ: Emirgazi Tepesi (2.404 metre).
SICAKLIK: Çankırı kentinde en düşük -25°C (25.1.1950),
kalacak ve bu arada hazırlanacak anayasa halk­ en yüksek 41,8°C (1.8.1954), ortalama 11,1°C.
oyuna sunulacaktı. Bazı m uhalefet grupları YAĞIŞ MİKTARI: Çankırı kentinde yıllık ortalama 384,9
D eby’nin Yurtsever Selamet H areketi’ne ka­ mm.
tılmaya karar verdi. Eylül 1991’de Çad ve
Libya arasında bir güvenlik anlaşması imza­
landı. Aralık 1991’de ise bir başarısız darbe
girişimi daha oldu.

ÇANAKKALE

YÜZÖLÇÜMÜ: 9.737 km2.

NÜFUSU (1990): 432.263.
İL MERKEZİ: Çanakkale.
İLÇELER VE NÜFUSLARI (1990): Merkez ilçe (81.435),
Ayvacık (30.534), Bayramiç (31.949), Biga (75.513),
Bozcaada (1.903), Çan (51.713), Eceabat (9.671), Ezi­
ne (34.234), Gelibolu (40.020), Gökçeada (7.948),
Lâpseki (24.545), Yenice (42.798).
4.6 ÇEKOSLOVAKYA
ÇEKOSLOVAKYA
RESMİ ADI: Çek ve Slovak Federal Cumhuriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Tek meclisli federal cumhuriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 127.896 km2.
NÜFUS (1991): 15.577.000.
BAŞKENT: Prag.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1991): Prag
(1.212.010), Bratislava (441.453), Brno (387.986), Os-
trava (327.553), Kosice (234.840).
Çekoslovakya 1980’lerin sonlarında, dem ok­
rasi ve reform talepleriyle alanları dolduran
kitlelerin gösterilerine sahne olmaya başladı.
17 Kasım 1989’da bir öğrenci gösterisine karşı
polisin şiddete başvurması toplum un geniş ke­
simlerini harekete geçirdi. îki gün sonra
Prag’da büyük bir gösteri düzenlendi. Y urt­
taşlar Forum u (Sivil Forum) adıyla bir m uha­
lefet koalisyonu oluşturuldu. Y urttaşlar Foru­
mu yönetimin demokratikleşm esini, Kom ü­
nist Parti (KP) önderlerinin istifa etmesini,
basın ve yayın özgürlüğünün tanınmasını ve
K P’nin öncü rolüne son verilmesini içeren bir
talepler listesi hazırladı.
Parti önce bu istekleri dikkate almadı. Am a
kitle gösterilerinin büyümesi ve yaygınlaşması
karşısında bazı KP önderleri istifa etm ek zo­
runda kaldı. Son 20 yılın baskıcı politikaları­
nın baş sorumlusu Gustav Husak da istifa etti.
1968 Prag Baharı olarak anılan dem okratik­
leşme döneminde KP birinci sekreteri olan
A lexander Dubçek A ralık 1989’da oybirliğiy­
le parlam ento başkanlığına seçildi. Ertesi gün
de, m uhalefetin önderi konum unda olan ya­
zar Vaclav Havel geçici cumhurbaşkanı ilan
edildi. Yeni hüküm etin açıkladığı reform p a­
ketinde K P’nin öncü rolüne son veriliyor, tu ­
tucu parti yöneticilerinden 30’dan fazla kişi
partiden çıkartılıyor, çok partili sisteme geçiş
için bir çerçeve hazırlanıyor ve 1990’da ser­
best seçimlere gidilmesi kararlaştırılıyordu.
Bu dönüşüm gereksiniminin altında yatan
başlıca etken ekonomikti. KP ekonomik so­
runları etkili bir biçimde çözmeye hazır değil­
di. Kitleler reform istiyordu. Sovyet Sosyalist
Cum huriyetleri Birliği de (SSCB) Çekoslovak
yönetimini reform lar yapılması için zorluyor­
du. Bu ortam da Çekoslovak yönetiminin en
yakın müttefiki Doğu A lm anya’daki ani deği­
şiklikler de düzeni altüst etti.
1990 yazında Havel iki yıllık bir dönem için
yeniden cumhurbaşkanı seçildi. Haziranda
yapılan seçimlerde Y urttaşlar Forum u ile Slo-
vakya’daki benzer kuruluş olan Şiddete Karşı
Kamuoyu hareketi Federal Meclis’teki en bü­
yük grup haline geldiler. Öte yandan, ulusal
sorun da su yüzüne çıkmaya başladı. Bağım­
sızlık yanlısı Slovak Milliyetçi Partisi yıl sonu­
na doğru Slovakya’nın en çok tutulan partisi
haline geldi. H avel’in ve Çek önderlerin çaba­
ları sonucunda Slovaklar arasındaki ayrılıkçı
eğilim yatıştırıldı. A ralıkta ise merkezi hükü­
metle iki cumhuriyetin yetkilerini düzenleyen
yasa parlam entoda kabul edildi.
Ekonom ik reform ların gerçekleştirilmesin­
de ise büyük güçlüklerle karşılaşıldı. Serbest
piyasa ekonomisine geçiş ve özelleştirmeler
konularında hüküm et içinde görüş ayrılıkları
bulunuyordu. Öte yandan, hayat pahalılığının
önlenmesi en büyük sorunu oluşturuyordu.
Siyasal alandaki kararsızlık da gittikçe arttı.
Kasım 1990’da yapılan yerel seçimlerde Y urt­
taşlar Forum u ile Şiddete Karşı Kamuoyu ha­
reketi oy yitirirken, Kom ünistler güçlendi.
Slovak Milliyetçi Partisi ise ciddi bir başarısız­
lığa uğradı. Çek ve Slovak halklarının ülkenin
geleceği konusundaki görüşleri önemli farklı­
lıklar gösteriyordu. Slovaklar’ın çoğu tek dev­
letin korunmasını, ama Slovakya’ya daha faz­
la yetki devrini istiyordu. Çekler arasında ise
Slovaklar’dan ayrılma isteği güçleniyordu.
Çek ve Slovak başbakanları Ağustos 1992
sonunda, Çekoslovakya federasyonunun 1
Ocak 1993’te ortadan kalkması ve iki devletin
varlıklarını ayrı ayrı sürdürmesi konusunda
anlaştılar. Am a Çekoslovakya Parlam entosu
ekim başında, bir Çek-Slovak Birliği oluştu­
rulması önerisini getirdi. Ardından da, Çek
ve Slovak cumhuriyetleri arasında bir gümrük
birliği antlaşması imzalandı.
ÇİN HALK CUMHURİYETİ
RESMİ ADI: Çin Halk Cumhuriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Tek meclisli, tek partili halk cumhuri­
yeti.
YÜZÖLÇÜMÜ: 9.572.900 km2.
NÜFUS (1991): 1.149.667.000.
BAŞKENT: Pekin.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1989): Şanghay
(7.330.000), Pekin (6.800.000), Tianjin (5.620.000),
Shenyang (4.440.000), Wuhan (3.640.000), Kanton
(3.490.000), Harbin (2.930.000), Chongqing
(2.750.000), Chengdu (2.740.000), Xi'an (2.650.000),
Nanjing (2.430.000), Dalian (2.330.000), Jinan
(2.180.000), Changchun (2.020.000), Taiyuan
(2.010.000), ûingdao (2.010.000), Zhengzhou
 ÇİN HALK CUMHURİYETİ 4.7

(1.630.000), Kunming (1.480.000), Lanzhou

lar. Reform ları daha ileri götürm e yerine, or­
(1.450.000), Anshan (1.350.000), Qiqihar (1.350.000),
Hangzhou (1.310.000). taya çıkan sorunları idari önlem lerle çözmeye
çalıştılar. Ekonom ik büyüme hızı düştü, dış
Mao döneminin sona erm esinden sonra, içeri­ kaynaklı krediler ve yabancı yatırım lar azaldı.
deki reform ların ve dışa açılmanın getirdiği Turizmde büyük düşüş oldu. Ekonom ik sıkın­
toplum sal değişiklikler sonucunda, Çin Halk tılar arttı.
C um huriyetinde, özellikle gençler arasında 1989’da yaşanan büyük sarsıntılardan son­
demokrasiye yönelik bir hareket doğdu. Çin ra, 1990 boyunca ÇK P’nin birinci kuşak yaşlı
Komünist Partisi (ÇKP) bu gelişmeler karşı­ önderleri iktidar tekellerini korumaya çalışır­
sında sert önlem ler almaya başladı. Bu ise ül­ ken, inamlırlıklarım ve saygınlıklannı koru­
kede siyasal gerginliğin doğmasına yol açtı. m akta güçlük çektiler. G orbaçov’a karşı giri­
Parti içindeki çekişmeler de su yüzüne çıktı. şilen başarısız darbenin ardından SSCB’nin
Nisan 1989’da Tiananm en M eydam ’nda top­ dağılması da uyarıcı oldu. ÇKP ordu üzerin­
lanan öğrencilerin demokrasi isteğiyle yaptık­ deki denetimini artırm aya yöneldi.
ları gösteriler geniş bir kitle desteği kazandı. Tiananm en olayının olumsuz etkisini sil­
Göstericilere karşı ılımlı bir tutum u savunan m ekte Çin’in Körfez Bunalım ı’ndaki tutum u
Zhao Ziyang’ın parti içinde saf dışı edilmesin­ rol oynadı. Çin, Birleşmiş M illetler’in Irak ’ın
den sonra, Haziran 1989’da öğrenci direnişi Kuveyt’ten çekilmesini isteyen kararı lehinde
kanlı bir biçimde bastırıldı. Yaklaşık bin kişi oy kullandı ve barışçı çözüm için girişimlerde
öldürüldü. A rdından parti içinde ve devlet bulundu. Tiananm en olayı üzerine kesilen
yönetiminde sertlik yanlılarını güçlendiren krediler açıldı. Ekonom ik durum da iyileşme­
değişiklikler yapıldı. Yeni yönetim ekonomik ler görülmeye başladı. 1991’de SSCB dağılın­
reform larla birlikte, siyasal ve kültürel alanda ca ÇKP yararcı bir politika izleyerek bağım ­
sosyalist ideolojiye katı bir bağlılığı geliştir­ sızlığını ilk ilan eden ülkeler olan Letonya,
meye yöneldi. Estonya ve Litvanya’yı Eylül 1991’de hemen
SSCB Devlet Başkanı Mihail G orbaçov’un tanıdı. A rdından da öteki 12 eski Sovyet cum ­
Mayıs 1989’da Pekin’i ziyaretinden sonra huriyetini tanıdığını açıkladı. A BD-Çin ilişki­
SSCB ile ilişkiler normalleşmiş ve dünyada lerindeki bunalım sürüyordu, ama Batı A vru­
Çin’le ilgili olumlu bir görüş oluşmuştu. Am a pa ülkeleri ve Japonya ile ilişkiler düzeldi.
Tiananm en olayları bu olumlu havayı dağıttı. Çin’le Vietnam arasında uzun süredir devam
ABD-Çin ilişkileri bunalıma girdi. Doğu A v­ eden düşmanlık sona erdi.
rupa ülkelerinde dem okratikleşm e yolunda Ç K P’nin 70. kuruluş yıldönümünde parti
adımlar atılırken, Çin’de yaşananlar dünyada genel sekreteri Jiang Zem in yönetimin, Çin’in
büyük bir tepki yarattı. kendi özelliklerine uygun olarak, sosyalizmi
Çin’in reform yanlısı yaşlı önderi Deng Xia- kurm a amacına bağlılığını yineledi. Bununla
oping’in 1978’de uygulamaya koyduğu reform birlikte, Pekin yönetiminin ekonomik reform
program ı küçümsenmeyecek başarılar elde politikasından ayrılmayacağını ve dış dünyaya
etmişti, ama buna uygun siyasal reformları açılmayı sürdüreceğini de vurguladı. E kono­
yapmam anın doğuracağı sorunlar göz ardı mik büyüme 1991’de bir ölçüde hızlandı.
edilmişti. Ekonom ik reformların kaçınılmaz A m a Pekin gene de akılcı ve köklü reform lara
sonuçlan öğrenci kesiminde ve aydınlar ara­ girişmeye pek istekli görünmüyordu.
sında ortaya çıkan demokratikleşm e hareke­ Ekim 1992’de Çin Komünist Partisi’nin 14.
tiyle kendini açığa vurdu. Ö te yandan, hayat Kongresi toplandı. Jiang Zem in kongrede
pahalılığı ve işsizlik artıyor, suç işleme oranı okuduğu raporda Çin yönetiminin pazar eko­
yükseliyordu. Devlet hizm etlerinde görevi nomisine yönelişini resm en ilan ederken, Batı
kötüye kullanma ve rüşvet de alabildiğine art­ tipi çok partili bir sisteme geçilmeyeceğini
maktaydı. Parti içinde liberal reform culann açıkladı. Kongre, Deng Xiaoping’in pazar
geriletilmesinden sonra, tutucu parti lideri ekonomisine geçişi öngören reform larının za­
ekonom ide tasarrufu ve merkeziyetçiliğe dö­ feri ve kapitalizme doğru atılan tarihi bir adım
nüşü temel alan politikalar izlemeye başladı­ olarak değerlendirildi.