TEMEL

BRITANNICA
TE M E L E Ğ İTİM VE K Ü LTÜ R ANSİKLO PED İSİ
Encyclopaedia Britannica, Inc. {Chicago)
Robert P. Gwinn
Yönetim Kurulu Başkanı
Peter B. Norton
Başkan
Fred H. Figge, Jr.
Başkan Başyardımcısı

Ana Yayıncılık A.Ş. (İstanbul)

Nazar Büyüm
Yönetim Kurulu Başkanı
Sadun Sönmez
Genel Müdür
Dr. Cihan Belen
Genel Müdür Yardımcısı

Children’s Britannica (Londra)

James Somerviile, Başeditör
Editörler
David Black, Jennifer M. Cox, William Gould, James Harrison,
Jessica Kuper, Jane Royce, Anne Wilkinson

Children’s Britannica
First Edition 1960
Second Edition 1969
Third Edition 1973
Fourth Edition 1988
© 1988,1989,1990,1991,1992 Encyclopasdia Britannica, Inc.

Temel Britannica
© 1988,1989,1990,1991,1992,1993 A n a Yayıncılık A.Ş.

Temel Britannica Temel Eğitim ve Kültür Ansiklopedisi

Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu’nun
7 Ağustos 1991 tarihli ve 4019 sayılı ve 10 Ekim 1991
tarihli ve 5505 sayılı yazıları ile öğrencilere
tavsiye edilmiştir.

Her hakkı saklıdır. Yazılar ve görsel malzemeler,

izin alınmadan, tümüyle ya da kısmen yayımlanamaz.
Süreli yayınlarda (günlük, haftalık, on beş günlük,
aylık gazete ve dergiler) kısa alıntılar, kaynak
gösterilerek kullanılabilir.

ISBN 975-7760-02-01

92.34.Y.0012.3

Ana Yayıncılık ve Sanat Ürünlerini Pazarlama Sanayi ve Ticaret A.Ş.

Büyükdere Caddesi, Üçyol Mevkii, 57, Maslak 80725 İstanbul

Baskı: Hürriyet Ofset

Mayıs 1993
 TEMEL
BRİTANNİCA
TEM EL EĞİTİM VE KÜLTÜR ANSİKLOPEDİSİ

CİLT 14

H Ü R R İY E T İN OKURLARINA ARMAĞANIDIR.

A N A Y A Y I N C I L I K A. Ş. V E
E N C Y C L O P A E D IA B R İT A N N İC A , IN C .
İ Ş B İ R L İ Ğ İ İ L E
Y A Y I M L A N M A K T A D I R
Temel Britannica ARAŞTIRMA
Ana Yayıncılık A.Ş. Adına Sahibi Şöhret Baltaş, Münevver Doğru, Meliha Öztoprak,
Nazar Büyüm Yüksel Selek

DİL VE YAZIM DANIŞMANI

EDİTÖ RLER KURULU Vedat Günyol
Philip W. Goetz, Başkan
Encyclopcedia Britannica Genel Yayın Yönetmeni,
Chicago YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ
Çiğdem Karabağlı

Prof. Dr. Çiğdem Kağıtçıbaşı

Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul YÖNETİM SEKRETERLERİ
Özcan Akkan, Hüsniye Özdemir

Dr. Andrevv Mango

BBC Fransa ve Güneydoğu A vrupa Yayınları Eski GÖRSEL MALZEME
Müdürü, Londra Şükran Ayyıldız, Ahmet Birsin, Ferda Erentürk,
Elif Erim, Nesrin Ertürk, Erol Taşkent

Prof. Dr. İlhan Tekeli

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara ARŞİV
Yasemin Eraygen

Prof. Dr. Nur Yalman

Harvard Üniversitesi, Cambridge (ABD) BİLGİ İŞLEM
Derya Köroğlu, Danışman, Hakan Gönenli

DANIŞMA KURULU
Prof. Dr. Çiğdem Kağıtçıbaşı, Başkan TEKNİK KOORDİNATÖR
Doç. Dr. Murat Belge, Prof. Dr. Şerif Mardin, Sefa Esenyel
Prof. Dr. İlhan Tekeli
D İZGİ
G ENEL YAYIN YÖNETMENİ Mustafa Balaban, Saliha Bilginer, Demet Yılmaz
Dr. Gürel Tüzün
DÜZELTİ
YAYIN KOORDİNATÖRÜ Nurettin Pirim, Ecmel Tanyel, Eyüp Yıldırım
Prof. Dr. Oya Köymen
TİCARET MÜDÜRLÜĞÜ
YAYIN KURULU Nusret Şumlu, Müdür
Dr. Gürel Tüzün, Başkan Hülya Akdoğan, Mehmet Altuntaş, Zerin İçli,
Nuri Akbayar, Eray Canberk, Beril Eyüboğlu, Alaattin Okurcan, Gülten Sadef, Aliye Şimşek
Işıtan Gündüz, Prof. Dr. Oya Köymen,
Hilda Hülya Potuoğlu M UHASEBE M ÜDÜRLÜĞÜ
Rana Rendantiyen, Müdür
REDAKSİYON Mustafa Yalçın Atalay, Nilgün Aydın, Olcay Işık
Yasemin Akbaş, Atilla Aksel, İpek Babacan,
Ömer Çendeoğlu, Kaya Ersoy,
Selahattin Özpalabıyıklar, Erim Süerkan, G ENEL HİZM ETLER
Mahmut Temizyürek, Barış Tütün Filiz Erol, Mustafa Turan
 TEMEL BRITANNICA’NIN
1993 BASKISINA İLİŞKİN NOT

TEMEL BRİTANNİCA Temel Eğitim ve Kültür Ansiklopedisi'nin 1993 baskısı

hazırlanırken, ansiklopedide yer alan maddeler tek tek gözden geçirildi. Her ciltteki
maddelerle ilgili olarak, ilk yayımlandıkları tarihten bu yana ortaya çıkan gelişmeler
ve yeni bilgiler ile değişiklik geçirmiş haritalar, o cildin sonundaki ek bölümde
alfabetik sırayla verildi. Ansiklopediye eklenen yeni maddeler de bu eklerde yer
aldı. Ayrıca, her cildin sonundaki eklerle ilgili dizin bilgileri ve dizin cildine eklenen
yeni kısa maddeler, TEMEL BRİTANNİCA'nın 20. cildindeki Dizin'in ekinde
toplandı.

Ansiklopedinize eklenen yeni bilgilere kolayca ulaşabiimeniz için, her cildin

ekinde yer alan bilgilerin ilgili olduğu maddelerin listesi o cildin başında verilmek­
tedir.

Temel Britannica'nın 14. Cildinin Ekinde Yer Alan Bilgilerin İlgili Olduğu Maddeler

Peru Rize
Polonya Romanya
Portekiz Ruanda
Porto Riko Rusya
Saddam Hüseyin
 i/TIH'ADIrtMATIflH J3M3T
TO A İ/ÖŞİJİ AV\1?Aa 6 ÎM fW I

ı^iÂ^BĞ £££İ mflVûtaqo\Av*.s\/ nvm'û'A n mıVıfel tamVY KO\v\ A/\TVA‘a İ^ H 3 T

ijlojfirj idH J b l h m ş nsbsög ^ ? >hj asi* i3'{ 3biHqo->(!Ki a^ ,h in £ h r\u f
isJsm^iîag nfcdr? Bnsp ur! ım d h & i a n i* 4ii ,.-i: - ib a 'A:.- M*btfm
sbmülöd i s i'isbüuno?, rub lb o .islini u- İi
10‘< a f m b h ud ab Tibbb».;fi Inov n>ni?U-- ^vosgoJii^nA .ibfhdv ;A(am Ân^i .■İiî
ıısn aîtfs ^ n tb f b n isib av m lh ı iid a is ib lig»' iisİM iunog n ib u j t 3£î «boct/A .tiriz
s b n i i a n i 's i s i O i i s h f i ı b i b .Ot mn İ\ )XV.M< T lf ti X&W£Î ^ î s b b â m &*vJ. ifi^y
.ibnskşoi

n ib lİ D iî>ri . n i '; i s i n d i n İK& çftiu e o y ü l o ^ a ı^ Iişfid ifw n & n a f>! i - j \ ! n i b 3 q ö l 3 İ i m A

- i o m l h s v &bm$$4 mbU'j o i* 3le i! niışidbbftm »ı^ubio ı ^ l i cıhafrşftâ lusfs \sx sbaıÂ-ı

iâbfefei:t/î ilikli tml/-. *«j '»frntâ3 f im ib i/) H u-s^*-- v.\ e;-•-:

m v ^ H nj^b.D?;R-
 PARLAMENTO 7

PARLAMENTO, halka ait olan egemenliğin
temsilcileri aracılığıyla kullanıldığı dem okra­
tik ülkelerde yasama organına verilen genel
addır. Günüm üzde uluslarüstü toplulukların
temsili karar organlarına da parlam ento den­
m ektedir. Avrupa Topluluğu’nun temsili nite­
likteki organı olan A vrupa Parlam entosu
bunun bir örneğidir.
Parlamentoların Doğuşu ve Evrimi
M utlak krallık dönem inde, krala danışmanlık
hizmeti veren ve büyük toprak sahibi soylu­
lardan oluşan danışma meclisleri vardı. M o­
dern anlam da parlam ento ise egemenliğin
kraldan, önce mülk sahiplerine, sonra da
halka geçişi ile başlar. Parlam entonun ana­
yurdu olan İngiltere’de bu gelişim 13. yüzyıl­
da başladı, 18. yüzyılda bugünkü biçimini
aldı. Kıta A vrupa’sında ise parlam entoların
kuruluşu Fransa’da gerçekleşen 1789 Devri-
yer alır. A m a, A B D ’deki siyasal sistemin adı
parlam enter düzen değil, başkanlık sistemi­
dir. Çünkü burada, başkan ve onun atadığı
bakanlar parlam ento niteliğindeki Kongre’ye
karşı sorumlu değildir. Başkan, kendisini
doğrudan seçen seçmenine karşı sorum ludur.
Bu sistemde başkanla Kongre’nin yetkileri
anayasal kurallarla belirlenmiştir ve kuvvetler
ayrılığı yürürlüktedir.
Parlamentonun Yetkileri ve İşlevi
Parlam entonun en önemli iki yetkisi yasa
çıkarmak ve bakanlar kurulunu denetlem ek­
tir. Bunun yanında, çeşitli kararlar almak,
uluslararası antlaşm aların onaylanmasını uy­
gun bulm ak, savaş ilanına, ölüm cezalarının
yerine getirilmesine karar verm ek, genel ve
özel af ilan etm ek gibi yetkiler de kullanabilir.
M ansell Collection

mi’nden sonra yaygınlaştı.

Egemenliğin halkın temsilcilerinden oluşan
parlam entoya geçişi iki alandaki gelişmelerin
sonucudur. B unlardan ilki, vergi toplam a
konusunda kralın tek ve m utlak yetkili ol­
m aktan çıkarak halkın temsilcilerinin bu ko­
nuda söz sahibi olmasıdır. Bu yetki daha
sonra genelleşti ve temsilciler her konuda
yasa yapma yetkisine sahip oldular. İkincisi,
önceleri kralın atadığı başbakan ve bakanlar
krala karşı sorum luyken, parlam ento bakan­
ları eleştirme ve suçlayabilme yetkisini elde
etti. Bu durum daha sonra bakanların parla­
m ento önünde siyasal açıdan da sorumlu
olm alarına yol açtı. Böylece bakanların mecli­
sin içinden seçildiği ve meclise karşı sorumlu
oldukları dem okratik parlam enter düzen ku­
ruldu.
Temsili dem okratik düzenin bir türü olan
parlam enter sistem, yasama ve yürütm e kuv­
vetleri arasında “yumuşak kuvvetler ayrılı­
ğ ı n a , bir başka deyişle kuvvetler arasındaki
işbirliğine dayanan bir düzendir. Çünkü par­
lam entodaki çoğunluk yürütm e gücüne ege­
m en olabilm ektedir.
Bugün parlam ento denince, hangi adla
anılırsa anılsın, geniş anlamıyla temsili de­
mpittıttnr. Prol<x«iö»,cn» fcnJucMtej.
m okrasilerdeki yasama meclisleri anlaşılır.
Bu anlam da A B D ’deki Kongre, SSCB’deki 16. yüzyılda Kraliçe I. Elizabeth Avam Kamarası'nın
Yüksek Sovyet parlam ento kavramı içinde bir oturum unda.
8 PARLAMENTO
Parlam entoların birincil yetkisi ülkede uy­
gulanacak hukuk kurallarını, yani yasaları
yapm aktır. Yasaların üstünlüğü ilkesi yasaları
koyan organın, yani parlam entonun üstünlü­
ğü sonucunu vermiştir. Parlam entonun üstün­
lüğü, her konuda ve sınırsız olarak yasalar
çıkarmak biçiminde gelişmiştir. Bu durum
bazen parlam entodaki siyasal çoğunluğun te­
mel hak ve özgürlükleri çiğnemesine yol açtığı
için parlam entonun üstünlüğünü sınırlayan,
anayasanın üstünlüğü düşüncesi gelişmiştir.
Bunun sonucu olarak parlam entonun çıkardı­
ğı yasaları anayasaya uygunluk açısından de­
netleyen, yasaları anayasaya aykırı bulduğun­
da iptal kararı verebilen anayasa m ahkem ele­
ri kurulm uştur.
Ö te yandan, günümüzde teknik ve ekono­
mik gelişmelerin hızlanması, uzmanlık konu­
larının artm ası, siyasal ve ekonom ik konular­
da hızla karar alm a ve kural koyma gereğinin
doğması gibi nedenler yasama etkinliklerinin
eski canlılığını yitirmesine yol açmıştır. B u­
gün bazı dem okratik ülkelerde yürütm e orga­
nı, özellikle “yasa gücünde kararnam eler”
yoluyla, bir bakım a yasama işlevini yerine
getirm ektedir. Am a bu nitelikteki kararna­
meler parlam entoda görüşüldükten sonra
onaylanm akta ya da kaldırılm aktadır. Yasa
gücündeki kararnam eler sorunu, “yasama
yetkisinin devredilmezliği” tartışmasını yeni­
den gündeme getirmiştir.
Parlam entonun yetkilerinin ikinci bölümü,
parlam entonun içinden çıkan hüküm etin de­
netlenmesiyle ilgilidir. H üküm eti oluşturan
bakanlar, kendi emirleri altında bulunan bü­
tün birimlerin işlevlerinden ve kendi çalışma­
larından ötürü yasama organı önünde sorum ­
ludur. Bu denetim yetkisinin elde edilmesiy­
le, m utlak krallıklardan anayasal krallıklara
(meşruti m onarşi), buradan da siyasal açıdan
sorumsuz olan devlet başkanı ile sorumlu olan
hüküm etin bulunduğu parlam enter sisteme
geçilmiştir.
Parlam entonun hüküm eti denetlem esi gü-
venoylaması, meclis soruşturm ası, gensoru,
meclis araştırm ası, yazılı ve sözlü soru gibi
çeşitli yollarla olur. H üküm etin göreve başla­
yabilmesi için parlam entonun güvenini kazan­
ması gerekir. Görevi başında bulunan bir
hüküm eti düşürm ek ya da bir bakanın görevi-
B arnaby’s
İngiltere'de parlam entoyu oluşturan Lordlar
Kamarası ve Avam Kamarası, çalışmalarını
Londra'daki VVestminsterSarayı'nda sürdürür.
ne son verm ek için parlam ento gensoru yolu­
na başvurabilir. Denetim in bir başka yolu da
meclis soruşturm asıdır. Bir bakanın görevi ile
ilgili bir eyleminin suç olduğu hakkında bir
kuşku varsa meclis soruşturm ası açılabilir.
Soruşturm a önce parlam entoda kurulan bir
komisyon tarafından yapılır. Soruşturmanın
sonucunda bakan suçlu bulunursa ve bu
parlam entonun genel kurulunda kabul edilir­
se, ilgili bakan yargılanmak üzere Yüce Di-
van’a gönderilir. Bunun dışında, parlam ento
üyeleri belirli bir konuda bilgi edinm ek am a­
cıyla meclis araştırması yapılmasını sağlaya­
rak, ilgili bakanlara sözlü ya da yazılı sorular
sorarak bir anlam da denetim işlevlerini yerine
getirirler. A m a bunlar, hüküm et ya da bakan­
lardan biri açısından siyasal sorum luluk do­
ğurmayan, dolayısıyla görevden çekilmelerini
gerektirm eyen denetim ve bilgilenme yolla­
rıdır.
G ünüm üzde parlam entonun denetim işle­
vinde bir aşınm a görünm ektedir. G ensoru ve
meclis soruşturm ası gibi denetim yollan etkili
bir biçimde işletilem em ektedir. Çünkü parla­
m entoda hüküm ete ve bakanlarına güvenoyu
vermiş bir siyasal çoğunluk bulunm aktadır.
Parlam entodaki çoğunluk ise, bir siyasal p ar­
tinin üyeleri olduğu için bu partinin karar
organlarının kararlarına uymak durum unda­
dır. Siyasal partinin kararlarına uymayan bir
milletvekili parti disiplinine uymadığı için
partiden çıkarılabilir. Bu nedenle, parlam en­
todaki siyasal çoğunluk güvenoyu verdiği bir
hüküm eti ya da bakanını güvensizlik oyuyla
düşürm eye yanaşmaz.

Yasama ve denetlem e işlevlerinde belirli
bir daralm a görülmesine karşın, parlam ento­
lar önemini sürdürm ektedir. Bunun başlıca
nedeni, toplum lardaki çeşitli sınıfların siyasal
alanda temsilini sağlayan bir organ oluşudur.
Parlam ento, ülke yönetimine ilişkin politika­
ların üretildiği, tartışıldığı ve kararların alın­
dığı bir organ olarak önemini korum aktadır.
Parlamentoların Yapısı
Parlam entoların yapısıyla ilgili başlıca sorun
bunların kaç meclisten oluşacağıdır. Bazı
ülkelerde doğrudan halkın seçimine dayanan
tek meclisli parlam entolar yeterli görülmüş­
tür. Bazı ülkelerde ise, halkın seçimine da­
yanmayan, soyluların oluşturduğu meclis ge­
leneğinin bir devamı olarak ikinci bir meclis
de bulunm aktadır. Bunun örneği İngiltere’de­
ki Lordlar K am arası’dır. G ünüm üzde ikinci
meclis çeşitli siyasal nedenlerle öngörülm ek­
tedir. Tek meclisli parlam entoların çoğunluk
önderinin istediği doğrultuda çabuk karar
verebilmesi, bu arada toplum un ve bireylerin
hak ve özgürlüklerinin yasalar aracılığıyla
aşırı derecede kısıtlanabilmesi, bu karar alma
sürecini yavaşlatacak ikinci meclisin kurulm a­
sı için başlıca nedenlerdendir. Bu meclislere
genellikle “senato” adı verilir. Fransa’da,
İtalya’da ve 1961 A nayasası’na göre T ürkiye’
de bu türden ikinci meclislere yer verilmiştir.
İkinci meclislerin kuruluşları da birincilere
göre farklılıklar gösterir. Birinci meclisin üye­
si olabilm ek için, ülkenin yurttaşı olmak,
yaklaşık 30 yaşlarında bulunm ak ve ilköğre-
nim görmüş olmak yeterli sayılırken, ikinci
meclis üyeliği için genellikle yükseköğrenim
görmüş olmak ve daha ileri yaşta bulunmak
gibi nitelikler aranm aktadır. İkinci meclisin
çeşitli meslek gruplarının temsilini sağlamak
için kurulduğunu gösteren örnekler de vardır.
K orporatif nitelikli bu türden ikinci meclisle­
re iki Dünya Savaşı arasında Rom anya ve
Y unanistan’da, 1937 A nayasası’yla İrlanda’
da, 1953 Anayasası’yla Yugoslavya’da rast­
lanmıştır.
Federal bir yapı gösteren devletlerde ise iki
meclisli bir sistem adeta zorunludur. Bu
sistemde birinci meclis halkın doğrudan aday­
lara ya da partilerine oy vermesiyle oluşur.
Bu mecliste genel kam u çıkarları korunur.
PARLAMENTO 9
İkinci meclise ise federe devletlerin eşit sayı­
da temsilcileri katılır. B urada federe devletle­
rin çıkarları korunur. Bunun bir örneğinin
görüldüğü A B D ’de, yasama organı Kongre,
Temsilciler Meclisi ile Senato’dan oluşur.
Parlamentoların İşleyişi
Parlam entoların işleyişi anayasa ve içtüzük­
lerde gösterilir. Bunun yanında anayasa gele­
nekleri de parlam entoların işleyişinde önemli
bir rol oynar. Parlam entoların işleyebilmesi
için parlam ento içi organların kurulması gere­
kir. Bu organlardan başlıcaları meclis başkanı
ve başkanlık divanıdır. Bu organlar meclis
üyeleri tarafından seçilir. Meclis başkanlık
divanına, mecliste grubu bulunan siyasal par­
tiler güçleri oranında katılır. Bu organların
temel görevleri, meclis gündemini hazırlam ak
ve meclis genel kurulundaki görüşmeleri yö­
netm ektir. Meclisin bu organları görevlerini
yerine getirirken meclisteki siyasal partilere
karşı tarafsız davranm ak zorundadır.
M eclislerin öbür iç organları komisyonlar
ve kom itelerdir. Parlam entoda sürekli kom is­
yonların yanında, belirli konuların araştırıl­
ması için kurulan ve geçici olarak görevlendi­
rilen süreksiz kom isyonlar da çalışır. Sürekli
komisyonlar çeşitli uzmanlık ya da bakanlık
hizmet alanlarına göre ayrılır. Dışişleri, içişle­
ri, milli savunma, adalet, milli eğitim kom is­
yonları bu tür komisyonların örneklerinden­
dir. Bu tür komisyonlar kural olarak bütün
bir yasama dönemi boyunca çalışırlar. Bu
komisyonların asıl görevi, milletvekillerinden
gelen yasa önerilerini ve bakanlar kurulundan
gelen yasa tasarılarını olgunlaştırm aktır. Siya­
sal partiler kom isyonlardaki üyeleri aracılığıy­
la yasa tasarıları hakkındaki görüşlerini açık­
larlar. Komisyonlar bu teklif ve tasarıları
öncelikle anayasaya uygunluk açısından ince­
ler, daha sonra kabul edilenler görüşülmek
üzere meclis genel kuruluna gönderilir. Bir
konunun birden fazla komisyonun görev ala­
nına girmesi durum unda karm a komisyonlar
kurulabilir. Parlam entonun bu tür komisyon­
ları İngiltere’de oldukça etkisizdir. Kıta A v­
rupa’sında ise etkili bir rol oynar. Öte yan­
dan, parlam entoda belirli işler için kurulan ve
sürekli olmayan komisyonların tipik örneğini
meclis soruşturm a ve meclis araştırm a komis­
10 PARLAMENTO
yonları oluştururlar. Parlam ento içi organlar
arasında siyasal partilerin meclis grupları da
yer alır. Bunlar siyasal partilerin ayrı birer
örgütü değil, parlam ento içindeki kollarıdır.
Partilerin yasama organındaki çalışmaları bu
gruplar eliyle yürütülür. Parlam ento üyeleri
meclis genel kurulunda oy verirken, parti
gruplarının daha önce o konuda almış olduk­
ları bağlayıcı kararlar doğrultusunda hareket
ederler. Böylece parti disiplini sağlanır.
Parlam entonun temel organı meclis genel
kuruludur. Bütün yasa teklif ve tasarıları ile
parlam entonun görev alanına giren öbür ko­
nular genel kurulda görüşülerek karara bağla­
nır. Bir meclisin toplanmış sayılabilmesi için,
üye tamsayısının yarıdan bir fazlasının genel
kurul oturum unda bulunması gerekir. Am a
bazı ülkelerde devamsızlıkların ve m uhalefet
engellemelerinin genel kurul toplantılarını
yapılamaz hale getirmesini önlem ek için mec­
lisin daha düşük katılımla toplanabilm esi ön­
görülm üştür. Parlam entoda yasalar ve karar­
lar belli oy sayısına ulaşılarak çıkarılabilir.
Burada kural, meclis genel kurulunda verilen
oyların yarıdan bir fazlasının olumlu (kabul
oyu) olmasıdır. Am a bazı önemli kararlar için
özel çoğunluklar aranabilir. Örneğin, cum ­
hurbaşkanının parlam ento tarafından seçildi­
ği ülkelerde genellikle üçte iki çoğunluk ya da
salt çoğunluk aranır. Anayasada değişiklik
yapan yasaların kabulü için de üçte iki çoğun­
luk gerekir.
Parlam entoda oylam alar açık ya da gizli
olarak yapılabilir. Açık oylama, parlam ento
üyesinin bağlı olduğu parti ve seçmeni tarafın­
dan denetlenm esini de sağlar. Oy verm e
tekniklerinin en klasiği renkli ya da yazılı
pusulaların bir sandığa atılması, daha çağdaş
olanı da milletvekillerinin oturdukları yerden
elektronik aygıtları kullanarak tercihlerini
açıklamalarıdır. Bazı oylam alar el kaldırma
ya da ayağa kalkm a biçiminde de yapılabilir.
Meclislerde bazı konuların önce görüşülmesi
bu konulara öncelik tanınarak sağlanabilir.
Ayrıca bazı konular norm al usullerin dışında,
hızlandırılmış usullerle görüşülebilir. Yasalar
genel olarak iki kez görüşülerek kabul edilir.
E ğer bazı yasaların bir kez görüşülerek kabul
edilmesi yeterli sayılmış ise bu usule “ivedilik
usulü” denir. Meclis genel kurullarının yaptığı
görüşm eler açıktır ve bunlar tutanak dergile­
rinde tam olarak yayımlanır. A m a, genel
kurul kararıyla kapalı oturum lar da yapıla­
bilir.
Parlam entolar, seçim yasalarında öngörü­
len usule göre, dört ya da beş yıllık bir süre
için halk tarafından seçilen milletvekillerin­
den oluşur. Bu sürenin dolmasından önce se­
çimin yenilenmesine karar verilebilir.
Parlamenter Ayrıcalıklar
Parlam ento üyelerine, temsilcilik, yasama ve
denetlem e görevlerini tam bir bağımsızlık
içinde yapabilmeleri ve özellikle parlam ento­
daki çoğunluğun baskısı altında kalmamaları
için bazı ayrıcalıklar tanınmıştır. Başkaları iş­
lediğinde suç olan bazı eylemlerin parlam ento
üyeleri işlediğinde suç olmaması ya da parla­
m ento üyelerinin işledikleri bazı suçlardan
ötürü üyelikleri süresince ceza kovuşturması
yapılamaması parlam enter ayrıcalıklardan­
dır.
Kaynağı gene İngiltere’de olan parlam enter
ayrıcalıkların iki biçimi vardır. Bunlardan bi­
rincisi, yasama sorumsuzluğundur. Yasama
sorumsuzluğu, parlam ento üyesinin meclis ça­
lışmalarındaki oylarından ve sözlerinden,
mecliste ileri sürdüğü düşüncelerden, ayrıca
bunları meclis dışında tekrarlam asından so­
rumlu tutulmam ası, herhangi bir ceza kovuş­
turm asının açılamaması anlam ına gelir. Yasa­
m a sorumsuzluğuna “m utlak dokunulm azlık”
da denm ektedir. Bu eskiden, kralın, aleyhin­
de konuşan ya da onun haklarının kısılması
için oy veren temsilciler hakkında ceza kovuş­
turm ası yaptırmasına karşı temsilcileri koru­
yan bir kurum olarak doğm uştur. Bugün ise,
N ovosti Press A gency
SSCB'deki Yüksek Sovyet 1982'de Kremlin
Sarayı'nda b ir oturum da.
 PARLAMENTO 11

parlam entodaki çoğunluğun azınlık üzerinde­ Türkiye'de Parlamento

ki baskısını ortadan kaldırmak için kullanıl­ Osmanlı dönem inde 1876 Anayasası’nda ön­
m aktadır. Yasama sorumsuzluğu süreklidir, görülen ilk parlam ento 19 M art 1877’de top­
parlam ento üyeliği ortadan kalksa da temsil­ landı. İki dönem halinde yaklaşık 6 ay çalış­
cinin verdiği oydan, söylediği sözden ötürü tıktan sonra 13 Şubat 1878’de II. Abdülham id
cezai, hukuki sorumluluğu olmaz. tarafından süresiz tatil edildi. Bu tatil 30 yıl
Yasama sorumsuzluğunun m utlak olup ol­ kadar sürdü. Anayasanın 24 Tem muz 1908’de
maması, yani sorumsuzluğun bir sınırının yeniden yürürlüğe konması ile 17 A ralık
olup olmadığı tartışm alıdır. Ö rneğin, bir mil­ 1908’de yeniden meclis açıldı. Üç dönem ola­
letvekilinin meclis çalışmaları sırasında başka rak 2 Ağustos 1914’e kadar aralıklarla çalışan
bir milletvekiline hakaret etmesi ya da oyunu parlam ento, bu tarihte yeniden süresiz tatile
anayasal düzeni değiştirecek biçimde kullan­ girdi. 12 Ocak 1920’de toplanan son Osmanlı
ması durum unda bu sorum suzluktan yararla­ parlam entosu İstanbul’un işgalindan iki gün
nıp yararlanamayacağı tartışılm aktadır. Yasa­ sonra son kez toplandı. 11 Nisan 1920’de de
ma sorumsuzluğu milletvekilinin kişiliğine ta ­ feshedildi.
nınmış bir hak değil, yaptığı işin kam u yararı Osmanlı İm paratorluğu’nda ilk parlam en­
niteliği taşımasından doğan bir ayrıcalıktır. to, egemenlik yetkisini kullanan padişahın
Parlam enter ayrıcalıkların ikinci biçimi, ya­ yetkilerini sınırlamak üzere kurulmuş değil­
sama dokunulm azlığı'dır. Bu, parlam ento dir. Parlam ento, çeşitli iç ve dış nedenlerle
üyesinin, seçimden önce ya da sonra bir suç ilan edilen anayasanın getirdiği bir yasama or­
işlediği ileri sürülerek, meclis kararı olm adık­ ganıydı ve parlam entonun çalışmaları olm ak­
ça sorguya çekilememesi, tutuklanam am ası sızın ülke çok uzun bir süre mutlakıyetçilikle
ve yargılanamamasıdır. Parlam ento üyesinin yönetilebilmiştir. Parlam ento siyasal gücünü
herhangi bir suçtan ötürü ceza kovuşturm ası­ II. M eşrutiyet’in ilanından sonra kazanmışsa
na uğrayabilmesi için parlam entonun yasama da, I. Dünya Savaşı sırasında etkinlik göstere­
dokunulmazlığını kaldıran bir karar vermesi memiş, toplantı halinde bulunmadığı süreler
gerekir. Am a bazı durum larda, örneğin ağır içinde yürütm e organı tarafından geçici yasa­
cezayı gerektiren bir suç işlendiğinde, parla­ lar çıkarılmıştır. Bu da, Osmanlı D evleti’nde
m ento kararı olmaksızın ceza kovuşturmasına halkın egemenliği, yasanın üstünlüğü gibi
başlanabilir. Bu durum da yasama dokunul­ kavram ların henüz uygulama alanı bulam adı­
mazlığı kendiliğinden kalkmış sayılır. Yetkili ğını gösterm ektedir.
makam durum u hemen parlam entoya bildirir. Osmanlı D evleti’nin bu güçsüz parlam ento­
Yasama dokunulmazlığından yararlanan sunun anayasaya göre kuruluş biçimine bakıl­
parlam ento üyesi hakkında işlediği suçtan dığında iki meclisin var olduğu görülür. B un­
ötürü ceza kovuşturması yapılması ya da bir lardan Ayan Meclisi (Meclis-i Ayan) doğru­
ceza hükm ünün yerine getirilmesi, üyelik sıfa­ dan padişah tarafından, devletin çeşitli kade­
tının sona ermesine bırakılır. Üyelik süresince m elerinde görev yapmış, güvenilir ve 40 yaşı­
zamanaşımı işlemez. Bu da, yasama dokunul­ nı aşmış kişiler arasından, yaşam boyu görev
mazlığının üyelik sıfatına bağlı olarak geçici yapmak üzere atananlardan oluşurdu. Bu
olduğunu gösterm ektedir. meclisin asıl görevi, Milletvekili Meclisi
Yasama dokunulmazlığı önceleri, kralın (Meclis-i M ebusan) üyelerince verilen yasa
parlam entoya girmesini istemediği ya da p ar­ tekliflerinin anayasaya ve padişahın haklarına
lam entoda çalışırken varlığına katlanamadığı uygun olup olmadığını incelemekti. Osmanlı
bazı milletvekillerini görev yapm aktan alıkoy­ parlam entosunun ikinci meclisi olan Milletve­
masına karşı düşünülmüş bir ayrıcalıktı. B u­ kili Meclisi ise her 50 bin erkek nüfusa bir
gün de, yasama organındaki çoğunluğun bas­ milletvekili olmak üzere halk tarafından seçi­
kısına karşı ya da yasama organı dışındaki ki­ len üyelerden kuruluydu.
şilerin milletvekilinin görevini yapmasını en­ I. M eşrutiyet dönem inde Osmanlı parla­
gelleyici davranışlarına karşı koruyucu bir iş­ mentosu padişahın iradesiyle açılır, padişahın
levi vardır. iradesiyle kapanırdı. Yasaların çıkarılması,
12 PARLAMENTO
A ra G üler
Türkiye Büyük M illet M eclisi'nin bir oturum u.
teklif aşamasından kabul aşamasına kadar
padişahın iradesine bağlıydı. Bakanlar kurulu
üyelerini doğrudan padişah atar ve görevden
alırdı. H üküm et bu meclisce denetlenem ediği
için parlam enter bir düzen kurulamamıştır.
II. M eşrutiyet dönem inde ise, yapılan ana­
yasa değişikliklerinden sonra parlam entonun
yasa koym a yetkisini kullanması kolaylaştırıl­
mıştır. Ö te yandan gene bu dönem de, bakan­
lar kurulunun toplu olarak ya da bakanların
teker teker meclis önünde siyasal açıdan so­
rumlulukları kabul edilerek parlam entoya d e­
netim işlevi tanınmıştır.
Cum huriyetin ilanından da önce 23 Nisan
1920’de toplanan ilk Türkiye Büyük Millet
Meclisi’nden (TBM M ) bu yana, 1982 A naya­
sası ile dördüncü anayasa dönemine girilmiş­
tir. Bu süreç içinde parlam entonun niteliği,
işlevi, yapısı çeşitli değişiklikler göstermiştir.
Bu arada 27 Mayıs 1960, 12 Eylül 1980 askeri
m üdahaleleri ile parlam ento iki kez kapatıl­
mış, 12 M art 1971 müdahalesi ile kurulan as­
keri yönetimin etkisi altında kalmıştır.
23 Nisan 1920’de toplanan ilk parlam ento,
batıdaki parlam ento geleneğinden farklı ola­
rak, kralın m utlak yetkilerinin sınırlanması
için değil, yıkılan bir devletin işgal edilen top­
rakları üzerinde, ulusun iradesiyle yeni bir
devletin kurulması için toplanm ıştır. Nitekim
1921 ve 1924 anayasaları egemenliğin kayıtsız
koşulsuz ulusa ait olduğunu ve egemenliği
kullanma yetkisinin yalnızca TBM M ’de bu­
lunduğunu belirtmiştir. Bu nedenle 1960’a ka­
dar siyasal organlar arasında meclisin üstünlü­
ğü, hukuk kuralları arasında da yasanın üs­
tünlüğü ilkeleri benimsenmişti.
1961 A nayasası’yla meclis egemenlik yetki­
si kullanan tek organ olm aktan çıkarıldı.
Anayasada belirtilen ve görev verilen öbür
organların da egemenlik yetkisi bulunduğu
belirtildi. Bu organlardan en önemlisi, yasa­
ma organının etkinliklerini anayasaya uygun­
luk açısından denetleyen ve anayasaya aykırı
bulduğunda yasaları iptal edebilen Anayasa
M ahkem esi’dir. Böylece, yasanın üstünlüğü
ilkesi de yerini, anayasanın üstünlüğü ilkesine
bıraktı. Bu yeni ilkeler 1982 A nayasası’yla da
sürdürüldü.
1960’a kadar tek meclisli bir parlam ento iş­
başındayken, 1961 Anayasası’yla Millet Mec-
lisi’nin yanı sıra Cum huriyet Senatosu adıyla
ikinci bir meclis daha kuruldu. 1982 A nayasa­
sıyla yeniden tek meclisli parlam entoya dö­
nüldü.
T ürkiye’de parlam ento, 1946 seçimlerine
değin m uhalefet partilerinin bulunmadığı, tek
partinin iktidarda olduğu, çoğulcu olmayan
bir siyasal sistemin parlam entosuydu.
1982 Anayasası’yla siyasal kararlar verme
sürecine değişiklikler getirilmiş, meclisin ya­
sama işlevi sınırlanmıştır. Bu durum bir an­
lam da, 1971 askeri müdahalesi sırasında ana­
yasal düzene sokulan yasa gücünde kararna­
m elerin alanının genişlemesi ve bunların ka­
bul usulünün kolaylaştırılmasının devamıdır.
Ayrıca, olağanüstü dönem lerde cum hurbaş­
kanının başkanlığında toplanan bakanlar ku­
rulunun kabul ettiği yasa gücündeki karar­
namelerin anayasal denetim den geçmesinin
yolları güçleşmiştir. Bu arada cum hurbaşka­
nının siyasal açıdan sorumsuzluğu ilkesi ko­
runmuş ve yetkileri artırılmıştır. Bu durum ,
1982 A nayasası’yla getirilen sisteme “başkanlı
parlam enter sistem” ya da “zayıflatılmış p ar­
lam enter sistem ” gibi çeşitli adların verilmesi­
ne neden olmuştur.
1982 Anayasası’na göre, yasa koym ak, de­
ğiştirmek ve kaldırmak; bakanlar kurulunu ve
bakanları denetlem ek; bakanlar kuruluna
belli konularda yasa gücünde kararnam e çı­
karm a yetkisi verm ek; bütçe tasarılarını gö­
rüşm ek ve kabul etm ek; para basılmasına ve
savaş ilanına karar verm ek; uluslararası anlaş­
m aların onaylanmasını uygun bulmak; genel
ve özel af ilanına, m ahkem elerce verilip ke­
sinleşen ölüm cezalarının yerine getirilmesine
 PARMAK İZİ 13

karar verm ek TBM M ’nin görev ve yetkileri lık nedeniyle deri ne kadar kırışmış olursa
arasındadır. olsun bu çizgilerin yaşam boyunca hiç değiş­
G ene bu anayasaya göre TBM M yurttaşlar­ mediğini saptam ıştır.
ca seçilen 450 milletvekilinden oluşur. 30 yaşı­ Parm ak ucu her insanda farklı ve değişmez
nı dolduran her Türkiye Cum huriyeti yurttaşı olduğu için, kimlik saptam ada kesin bir yön­
tem dir. Parm ak uçlarının pürüzsüz yüzeyler
milletvekili seçilebilir. A m a en az ilkokul m e­
zunu olm ak ve anayasada sayılan suçları işle­ üzerinde bıraktığı izlere parm ak izi denir. Bir
memiş olmak gerekir. TBM M seçimleri her suçu araştıran dedektifler parm ak izi ararlar.
beş yılda bir yapılır. Meclis, bu süre dolm a­ Eğer bulabilirlerse suçlunun kimliğine ilişkin
dan seçimin yenilenmesine karar verebilir. en önemli ipucunu yakalamış sayılırlar.
Ayrıca anayasada belirtilen koşullara uyula­ A B D ’nin W ashington kentindeki Federal
rak cum hurbaşkanınca verilecek karara göre Soruşturm a Bürosu (FBI) çok geniş bir p ar­
de seçimler yenilenebilir. TBM M üyeliklerin­ mak izi koleksiyonuna sahiptir. Burada suçlu­
de boşalma olması durum unda her seçim dö­ ların yanı sıra, orduda ve devlet işlerinde
neminde yalnızca bir kez ara seçim yapılabi­ görevli olanların, göçmenlerin ve yabancıların
lir. Seçimler yargı organlarının genel yönetimi da parm ak izleri bulunur. Ayrıca birçok insan
ve denetimi altında yapılır. TBMM üyelerinin belleğini yitirme ya da adının başka biri
yasama dokunulmazlıkları ve sorumsuzlukları tarafından kullanılm a tehlikesine karşı kendi
vardır. Başka nedenlerin yanında, partisinden isteğiyle parm ak izini aldırm aktadır. Parm ak
istifa eden ve başka bir partiye giren milletve­izinin kullanıldığı başka bir alan da, imza
kilinin üyeliğinin düşeceği öngörülm üştür. atam ayan kişilerle ilgilidir. İmza atam ayan,
örneğin okuryazar olmayan bir kişi herhangi
PARMAK İZİ. Parm ak uçlarını örten derinin bir konuda yazılı onayını belirtm ek için par­
üzerinde, değişik desenler oluşturan ince çiz­ mak basabilir. Resmi kurum ların gözetiminde
giler ve kıvrımlar bulunur. Parm ak ucundaki uygulanan bu yöntem le parm ak izi imza
bu çizgiler her insanda, hatta tek yum urta yerine geçer.
ikizlerinde bile farklıdır. 19. yüzyılın önemli Bugün dünyanın birçok ülkesinde suçlula­
bilim adam larından Sir Francis G alton, yaşlı­ rın belirlenmesinde parm ak izinden yararlanı-
F Bİ

jHS H B m
DÜZ KEMER (ARK) KONİK KEMER (TAK) KEMENT KEMENT

jjjj M H §|j!|jg
SARMAL (HALKA MERKEZLİ) OVAL MERKEZLİ İKİZ KARMA

Parmak izi örnekleri. /

14 PARS

lir. Parm ak izi alınırken, izin net olarak lir. Bu fotoğraflar parm akları m ürekkebe
görülebilmesi için baskı m ürekkebine batırı­ basarak alman izler ile hemen hemen aynı
lan parm ak uçları kâğıda sıkıca bastırılır. biçimde sınıflandırılabilir.
Çinliler’in daha binlerce yıl önce parm ak Son zam anlarda başka yöntem ler ile görü­
izinin önemini kavradıkları ve bir tür parm ak lemeyen izler laser kullanarak görülebilm ek­
izi sistemi kullandıkları ileri sürülm üştür, ama tedir. Bu yeni teknikle 10 yıl öncesinin
bunun doğruluğunu kanıtlayacak veriler he­ parm ak izleri bile saptanabilir.
nüz bulunam amıştır.
Günüm üzde uygulanan parm ak iziyle kim ­ PARS. A krabalarından aslan, kaplan ve ja ­
lik saptam a yöntemi oldukça yenidir. Sir guara göre daha küçük yapılı, ama çok çevik,
Edvvard Henry adında bir İngiliz, yıllarca yırtıcı ve kurnaz olan pars (Panthera pardus),
çalışarak parm ak izlerini sınıflandıran bir kedigillerin en tanınmış üyelerinden biridir.
yöntem geliştirdi ve kendi içlerinde gruplara Bu yırtıcı memeli leopar ve panter adlarıyla
ayrılan parm ak izlerinin dosyalanarak kolay­ da tanınır.
ca bulanabilm elerini sağladı. İlk kez 1901’de Parsın genellikle sarımsı kahverengi olan
Scotland Yard tarafından benim senen ve Gal- postu rozet biçiminde siyah lekelerle bezen­
ton-H enry sistemi olarak bilinen bu yöntem miştir. Jaguarın postundan farklı olarak ro­
bugün dünyanın birçok yerinde bazı değişik­ zetlerin içinde siyah benekler bulunmaz. Kara
liklerle kullanılmaktadır. panter denen bazı parsların postu ise siyah
Edvvard Henry tüm parm ak izlerinin kem er üstüne soluk beneklidir. Uzunlukları, 1 m et­
(ark), kem ent, sarmal (halka merkezli) ve reye yakın kuyruklarıyla birlikte 2 metreyi
karm a biçimli olarak dört ana gruba ayrılabi­ aşar.
leceğini saptadı. Sonra her gruptaki parm ak Parsın doğal yaşama alanı Afrika, A rabis­
izlerini alt gruplar içinde yeniden sınıflandırdı tan Yarım adası, A nadolu, İran, O rta Asya,
ve ardından daha da ayrıntılı bir sınıflandır­ H indistan, Güneydoğu Asya ve Çin’dir. G ü­
mayla bu grupları kendi içinde binlerce küçük nüm üzde bu geniş bölgenin birçok kesiminde
gruba böldü. Böylece harhangi bir parm ak soyu tükenm iştir. A nadolu’da ise 1974’ten
izinin birkaç dakika içinde bulunabilmesini beri izine rastlanm am ıştır. Pars genellikle sık
sağladı. orm anlarda, fazla yüksek olmayan kayalık
Bütün parm ak izleri dört ana gruptan tepelerde bulunur. Ağaçlara çok kolay tırm a­
birine girer, ama her parm ağın bıraktığı iz nır ve postunun desenleri sayesinde yerleştiği
öbürlerinden farklıdır. Aynı insana ait her yaprakların arasında hemen hiç görülem eye­
parm ağın farklı iz bırakmasının nedeni par­ cek biçimde kaybolarak pusuya yatar. Avla­
mak uçlarındaki çizgi özelliklerinin insandan nırken pusuda bekleyip yaklaşan kurbanının
insana olduğu gibi parm aktan parm ağa da üstüne birden bire atladığı gibi, avına doğru
değişmesidir. usul usul, sezdirmeden de yaklaşabilir. En
Parm ak ucundaki çizgiler büyüteç ile ince­ gözde avları babunlar ve antiloplardır. Bazen
lendiğinde her çizgide, zincir halkası gibi evcil hayvanları yağmalamak için köylere
birbirine bitişik küçük deliklerin olduğu görü- girer, kaplan kadar sık olmasa bile insanlara
liîr. Bu delikler derinin hemen altında bulu­ da saldırırlar.
nan ter bezlerinden terin dışarıya çıktığı Parsın belli bir ürem e mevsimi yoktur. Dişi
noktalardır. Bir parm ak pürüzsüz bir yüzeye bir batında 2-4, genellikle 3 yavru doğurur.
bastırıldığında bu deliklerden çıkan küçük ter Parslar iri kedigillerin en “konuşkan” olanları
zerrecikleri birleşerek parm ak izi biçiminde arasında yer alır. G ırtlaktan gelen kükrem e
terden bir çizgi oluşturur. Bu ter izleri genel­ ile boğuk hırlam a karışımı sesler çıkararak
likle çıplak gözle görülmez. Bu zorluğu yen­ aralarında anlaşırlar. Himalaya D ağları’nın
mek için, suç yerinde parm ak izi bulunduğu karlı yüksek kesimlerinde yaşayan kar parsı
zaman, izlerin üzerine fırçayla bazı özel pud­ (Panthera unda) yazın 5.500 m etre yüksekli­
ralar sürülür. Böylece görünür durum a getiri­ ğe kadar çıkar. Yumuşak postu, ısı yalıtımı
len parm ak izlerinin fotoğrafları kolayca çeki­ sağlayan kısa ve sık iç örtü tüyleri ile rozet

ıp t p t iiii
N H P A lP eter Johnson
Öldürdüğü antilopu aslan ve sırtlanların
saldırısından kurtarmak için ağaca çıkarmış bir pars.
biçiminde lekelerle bezeli soluk grimsi dış
örtü tüylerinden oluşur. Ayrıca sırtı boyunca
koyu renkli bir çizgi uzanır. Kar parsı geceleri
m arm ot ve yabani koyunları avlar. Günüm üz­
de soyu tükenm e tehlikesi gösteren hayvanlar
arasında sayılmaktadır.
Bulutlu pars (Panthera nebulosa ya da
Neofelis nebulosa) A sya’nın güneydoğusun­
daki orm anlarda yaşar. Bacakları oldukça
kısa, üst köpekdişleri çok uzundur. Grimsi
kahverengi postu, beneklerin yanı sıra, çevre­
si siyah, geniş ve koyu lekelerle bezelidir.
Bulutlu pars kuşları ve maymun gibi küçük
memelileri avlar.
Bazı A frika kabilelerinin soylu bir hayvan
olarak saygı duyduğu pars sık sık arm alara da
işlenmiştir. Eski Mısır’da yüksek rahipler
üstlendikleri görevin bir göstergesi olarak
pars postu giyiyorlardı. Pars çok değerli
sayılan postu yüzünden kırıma uğratılarak
yok olmanın eşiğine gelmiştir.
Parsons'ın tü rb in iyle işleyen buharlı Turbinia gemisi 1897 donanma denetlem elerinde büyük heyecan
yarattı.
PARSONS 15
PARSONS, Sir Charles (1854-1931). İngiliz
mühendis ve mucit Charles Algernon Par-
sons, buhar türbinlerini geliştirmesiyle tanı­
nır. Rosse Kontu William Parsons’ın oğlu
olan Charles Parsons, elektrik bölümünü
yönettiği G ateshead’deki m otor fabrikasına
1884’te ortak oldu. Elektrik üretecek bir
dinamoyu döndürm ek için yüksek hızlı bir
buhar makinesi yapmaya girişen Parsons aynı
yıl ilk başarılı buhar türbinini yaptı (bak.
TÜRBİN). 1889’da Newcastle upon T yne’da
kendi fabrikasını kurarak buhar türbinleri ve
elektrik üreteçleri yapmaya başladı. Parsons
buhar türbininin kendi buluşu olduğunu hiç­
bir zaman ileri sürm edi; am a verimli ve
ekonomik buhar türbinleri yapımında karşıla­
şılan tüm engel ve zorlukları ortadan kaldıran
buluşlar gerçekleştirdi. Buhar türbini yapı­
mında karşılaşılan başlıca zorluk şuydu: Hızla
püskürtülen buhar bir milin çevresine dizilmiş
olan türbin kanatlarını döndürüyordu; ama
bunun için kullanılan buharın büyük bir
bölümü boşa harcanıyordu. Parsons gerçek­
leştirdiği düzenlemeyle, püskürtülen buharın
türbin kanatlarını döndürdükten sonra topla­
nıp aynı milin üzerinde bulunan başka bir
kanat sırasına gönderilebilmesini sağladı.
Böylece buhar gücü tümüyle tükenene kadar
türbinin döndürülm esinde kullanılabiliyordu.
Bir buhar türbinin en ekonom ik kullanımı,
türbin kanatlarının hızı bunları döndüren
buhar akımının hızının yarısı kadar olduğu
zaman sağlanır. 14 atm osfer basınçlı bir ka­
zandan çıkan buharın hızı yaklaşık olarak
saatte 3.000 kilom etredir. Bu durum da türbin
kanatlarının dönüş hızı saatte 1.500 km olm a­
lıdır. Küçük bir türbinin kanatlarının bu hıza
ulaşması için türbin çok hızlı dönm elidir. Bu
N ational M aritim e M useum
16 PARTHENON
nedenle Parsons’ın türbini ya büyük boyutlar­
da yapılırsa ya da yüksek hızlı m akinelerin
çalıştırılmasında kullanılırsa en iyi sonucu
verir. B uhar türbininin ilk önemli kullanım
alanı elektrik santrallarındaki dinam oların
döndürülm esi oldu. Parsons’ın buhar türbi­
niyle işleyen Turbinia gemisi, 1897’de yapılan
donanm a denetlem elerinde demirlemiş savaş
gemileri arasına saatte 34 deniz mili gibi, o
güne göre çok büyük bir hızla girip çıkarak
heyecan verici bir gösteri yaptı.
Parsons 1910’da, hızla dönen bir türbinin
düşük hızlı bir m otoru çalıştırmasına olanak
veren hız azaltıcı dişli çarkları geliştirdi (bak.
DİŞLİ Ç a r k ). Parsons’un öbür buluşları arasın­
da, ışıldaklar için özel aynalar ile teleskop,
dürbün ve başka optik aygıtlar için m ercek
yapma yöntem leri vardır.
PARTHENON bak. A k ropol
PAS, dış etkilere karşı korunmam ış haldeki
demir ve çelik üzerinde oluşan kırmızımsı
kahverengi bir katm andır.
Pas oluşum una yol açan neden, metalin
havadaki oksijen ve nemle temas halindeyken
çok yavaş ilerleyen bir yanma tepkimesine
girmesidir (bak. Y a n m a ). Paslanm a için hem
havanın, hem de nemin birlikte bulunması
gerekir. A ntarktika’nın çok kuru havasında
paslanm a çok yavaş olur. H avadaki kimyasal
katışkılar ya da dum anlar paslanmayı çabuk­
laştırır. Havadaki kükürt dioksit oranının
daha yüksek olduğu kentlerde dem ir ve çelik
gereçler kırsal kesim dekine oranla daha ça­
buk paslanır. Oluşan pas katm anı pul pul
dökülür ve böylece hava ve nemin etkisine
açık yeni bir yüzey ortaya çıkar.
Paslanmayı önlem ek için bazı önlem ler
alınmazsa, dem ir ve çelik yapılar giderek
zayıflar ve sonunda kırılır ya da kopar.
Kromlu paslanmaz çelikler çok pahalı oldu­
ğundan her yerde kullanılamaz. Bu nedenle
normal çelikler çeşitli koruyucularla kaplana­
rak havanın ve nemin etkisinden korunur.
Kaplama maddesi olarak katı makineyağı,
boya, plastik, vernik ya da bir başka metal
olabilir. M otorlu taşıtların parlak parçaları
üstündeki ince krom kaplam a; çatı kaplam a­
da ve kova yapımında kullanılan “galvanizli
sac”ın üzerindeki çinko katm am ; konserveci­
likte kullanılan teneke kutuların yapıldığı
çelik levhaların üzerindeki ince kalay kapla­
ma bu tür metal kaplam alardır.
Bitkiler dünyasında “pas” , ürünlerde ciddi
hastalıklara yol açan belirli bir m antar türü­
nün adıdır. Bu pasların en kötüsü buğdaypası-
dır; ama dağlaleleri, böğürtlenler ve güllere
zarar veren başka pas türleri de vardır (bak.
M a n t a r l a r ).
PASAPORT, devletin, yurttaşlarına başka
ülkelere gidip gelmeleri için verdiği bir seya­
hat belgesidir. Pasaport deyimi iki Fransızca
sözcükten doğmuştur: Geçm ek anlamını taşı­
yan “passer” ve liman anlam ına gelen “p o rt”.
Önceleri pasaport ya da kimlik belgeleri özel
kişilere ve yabancı lim anlara giriş çıkış için
güvenli geçiş hakkı isteyen gemilere verilm ek­
teydi. D aha sonra bu uygulama gemiler için
kaldırıldı.
Kimlik belgelerinin yüzyıllardan beri kulla-
nılagelmesine karşılık, bugün bildiğimiz anla­
mıyla pasaport I. Dünya Savaşı’nın sonuna
kadar birçok ülke tarafından gerekli görülm ü­
yordu. 1945’te II. Dünya Savaşı’nın sona
erm esinden sonra turizmin gelişmesiyle bir­
likte seyahat belgesi almak yaygınlaştı.
Pasaport, seyahat edenin fotoğrafıyla bir­
likte adı, doğum tarihi, yurttaşı olduğu devlet
gibi kişisel bilgileri içerir. Pasaport görevli
m em urlar tarafından, ziyaretçi kişinin o ülke­
de ne kadar süreyle kaldığını kanıtlayabilm ek
için, ülkeye girişte ve ülkeden ayrılışta dam ­
galanır. Bazı ülkeler yabancıların ülkeye giri­
şine izin verm eden önce vize uygulamayı
gerekli görm ektedir. Vize, ziyaretçinin pasa­
portunda o ülkeye kabul edileceğini gösteren
bir dam gadır ve gidilecek ülkeye varm adan
önce o ülke devletinin konsolosluklarından
alınır.
H er ülkenin farklı pasaport uygulaması
vardır. Başvuruda bulunan kişi yeterli sayıda
fotoğrafını, milliyetine ve doğum una ilişkin
belgeleri sağlamak zorundadır. Bunlar nüfus
cüzdanı ve uyrukluğa kabul belgesi olabilece­
ği gibi, yalnızca eski pasaport da yeterli
olabilir.
Pasaport 10 yıla kadar uzayabilen belirli
süreler için verilir ve yenilenebilir. Pasaport

sahibi eşinin ve çocuklarının adını pasaporta
yazdırırsa, birlikte seyahat etm eleri halinde
bu kişilerin ayn pasaportlar edinm elerine
gerek yoktur.
Türkiye’de yasalara göre, yurtdışına çıkma­
sı güvenlik açısından sakıncalı sayılan, hak­
kında ceza soruşturm ası bulunan kişilerin
yurtdışına çıkmaları İçişleri Bakanlığı’nca en­
gellenebilir. Bu gibi kişiler pasaport atam aya­
bilecekleri gibi, pasaportları olsa bile yurtdışı-
na çıkışlarına izin verilmeyebilir. A m a bu gibi
kararlara karşı yargı yoluna gidilebilir ve
bunların idare mahkem esince iptali sağlana­
bilir.
PASAROFÇA ANTLAŞMASI (21 Temmuz
1718), Osmanlı Devleti ile Venedik ve A vus­
turya arasında 1714’ten beri süren savaşı sona
erdirmiştir. Pasarofça Antlaşm ası’na yol açan
gelişmeler, Osmanlı D evleti’nin 1699’da im­
zalanan Karlofça Antlaşması ile V enedik’e
bırakılan M ora Y anm adası’m geri almasıyla
başlamıştır. Venedik, M ora’yı ele geçirdikten
sonra A driya Denizi kıyıları ile Ege Denizi’n-
deki Osmanlı adalarını da tehdit etmeye
başlamıştı. Bunun üzerine Osmanlı Devleti
karadan ve denizden yürütülen bir harekâtla
1715’te M ora’yı geri almayı başardı. Bu du­
rum V enedik’in müttefiki A vusturya’dan yar­
dım istemesine yol açınca savaş B alkanlar’a
sıçradı. Aslında Avusturya da Karlofça A nt­
laşması ile elde ettiği toprakları daha da
genişletmek, özellikle Tem eşvar’ı almak isti­
yordu. Bir dizi küçük çaplı çarpışmadan sonra
Osmanlı ordusu 1716’da V aradin’de ağır bir
yenilgiye uğrayınca savaşın gidişi değişti. O s­
manlI ordusu B elgrad’a çekilerek yeni bir
direniş cephesi kurmaya çalıştı. III. A hm ed’in
II. Ferenc Râköczi’yi Erdel-M acaristan kralı
yaparak destek kazanm ak istemesi de olumlu
sonuç vermedi. Kırım Hanlığı’ndan beklenen
yardımın gelmemesi durum u daha da kötüleş­
tirdi. Ekim 1717’de Belgrad’ın düşmesi sava­
şın son aşamasını oluşturdu. Bu arada elde
edilen tek başarı Ven^dik’in M ora’yı geri
alma girişimlerinin önlenmesi oldu.
Avusturya da bu sırada İspanya ile savaşın
eşiğine geldiğinden barıştan yana tutum takı­
nınca Şubat 1718’de Osm anlılar’la savaşı dur­
durdu. D ört yıl süren savaş yüzünden A kde­
PASCAL 17
niz’deki ticaretleri kesintiye uğrayan Ingilte­
re'nin ve Felem enk Cum huriyeti’nin elçileri
de bir an önce barış yapılması için girişimde
bulundular. III. A hm ed’in Mayıs 1718’de
sadrazamlığa getirdiği Nevşehirli D am at İbra­
him Paşa da barış yanlısıydı.
Belgrad yakınlarındaki Pasarofça’da başla­
yan görüşm eler 47 gün sürdü. Sonunda A vus­
turya ve V enedik’le ayrı birer barış antlaşması
imzalandı. Antlaşm aya göre Tem eşvar, K ü­
çük Eflâk ve Belgrad da içinde olmak üzere
Sırbistan’ın bir bölümü A vusturya’ya bırakılı­
yor, Osmanlı sınırı Niş’e kadar geriliyordu.
O sm anlIların kabul etmediği tek koşul, Er-
del-M acaristan Kralı Râköczi’nin A vusturya’
ya teslim edilmesiydi. M ora da bütün baskı­
lara karşın V enedik’e geri verilmedi. Venedik
yalnızca Dalm açya’da bazı topraklar ile A dri­
ya Denizi kıyısında birkaç kale ve Yunan
Denizi’nde bazı adaları aldı. Parasofça A n t­
laşması ile Osmanlı D evleti’nin Balkanlar’ın
ötesinde hiçbir toprağı kalmadı.
PASCAL, Blaise (1623-1662). Fransız m ate­
m atikçi, fizikçi ve filozof Blaise Pascal daha
çocukken m atem atik konusunda olağanüstü
yeteneğini ortaya koydu. 16 yaşındayken yaz­
dığı Essai pour les coniques (1640; “Koniklere
İlişkin D enem e”) adlı kısa çalışmasıyla büyük
matematikçi Rene D escartes’ın bile ilgisini
çekmeyi başardı. Vergi mahkemesi başkanı
olan babasının vergi hesapları için çok zaman
harcadığını gören Pascal, 1642-44 arasında,
dişli çarklarla çalışan ve toplam a çıkarma
işlemleri yapabilen bir hesap makinesi geliş­
tirdi. Bu aygıt ilk m ekanik hesap makinesiydi
(bak. H esap M ak in esi ). Pascal’ın m atem atik
alanındaki öbür başarıları arasında, diferansi­
yel hesap ve olasılık kuram ına katkıları sayıla­
bilir (bak. OLASILIK KURAMI).
Fizik alanında da Pascal’ın çok büyük
katkıları olmuştur. 1643’te İtalyan Evangelis-
ta Torricelli, yeryüzündeki her şeyin üzerinde
bir hava basıncı olduğunu gösteren ve bu
basıncı ölçen barom etreyi bulmuştu. Pascal
deniz düzeyinden yükseğe çıkıldıkça hava
basıncının azalması gerektiğini düşündü ve
1648’de gerçekleştirdiği deneyle bunu kanıtla­
dı. Bu deneyde Pascal’ın kardeşi, A uvergne’
deki Puy de Dom e D ağı’na çıkarak cıvalı bir
18 PASİFİK ADALARI
M ansell Collection
Büyük Fransız m atematikçi, fizikçi ve filo zo f Blaise
Pascal.
barom etre ile yaptığı ölçümlerle, yükseldikçe
hava basıncının düştüğünü ortaya koydu.
Pascal, akışkanlarla ilgili çalışmaları sonu­
cunda Pascal yasası olarak bilinen önemli bir
ilkeyi ortaya koydu. Bu ilkeye göre kapalı bir
kapta hareketsiz durum da bulunan bir akışka­
nın (sıvı ya da gazın) herhangi bir noktasında­
ki basınç değişimi, değerinde bir değişme
olmadan akışkanın her yerine ve kabın çeper­
lerine iletilir. Hidrolik pres ve hidrolik fren
bu ilkeye dayanarak yapılmıştır (bak. HİDRO­
LİK). Uluslararası Birimler Sistemi’nde basınç
birimi olan pascal (Pa) da adını bu ünlü bilim
adamının adından almıştır.
1646’da babasının hastalığı sırasında baba­
sına bakan Jansenci iki din adamıyla tanışan
Pascal, adını Piskopos Cornelius Jansen’den
alan ve Katoliklik’i özel bir biçimde yorumla­
yan bu dinsel akımla ilgilenmeye başladı.
1655’te geçirdiği bir araba kazasından sonra
bütün ilgisini bu akıma yöneltti ve Jansen-
cilik’in Fransa’daki önemli m erkezlerinden
biri olan Port Royal M anastırı’na girdi.
Pascal’ın önemli yapıtları arasında, 1654’te
yazdığı Traite du triangle arithmetique (1665;
“A ritm etik Üçgenin İncelenm esi”), De l’es-
prit geometrique (1658; “Geom etri Anlayışı
Ü zerine”), Experiences nouvelles touchant le
vide (1647; “Hava Boşluğuna İlişkin Yeni
D eneyler”) ve 1651’de yazdığı Traites de
Vequilibre des liqueurs et de la pesanteur de la
masse de l’air (1663; “Sıvıların Dengesi ve
Hava Kütlesinin Ağırlığı Üzerine İncelem e­
ler”) sayılabilir.
PASİFİK ADALARI. Pasifik Okyanusu ola­
rak da bilinen Büyük Okyanus, dünyadaki
okyanusların en büyüğü ve en derin olanıdır.
Dünya yüzeyinin üçte birini kaplar ve dünya­
daki tüm karaların toplam yüzölçümünden
daha büyüktür. Büyük O kyanus’ta irili ufaklı
binlerce ada vardır. Pasifik Adaları olarak
bilinen bu adalardan bazıları Asya ve Avus­
tralya kıtalarından deprem ler sonucu çatlayıp
ayrılmış parçalar, bazıları da okyanus taba­
nından yükselen- sıradağların doruklarıdır.
Okyanusun kuzey ve batı sınırları boyunca
uzanan Japon A daları, Tayvan (eskiden For-
moza), Filipinler ve Endonezya A daları’na
Kıta A daları denir. Büyük O kyanus’un açık­
larında, yanardağların püskürm esi ya da m er­
can kümeleşmeleri sonucu oluşmuş adalara
Okyanus Adaları denir. Okyanus A daları’nın
çoğu m ercan polipleri denen küçük deniz
hayvanlarının iskeletlerinden oluşmuş, atol
da denen m ercanadalardır (bak. M er c a n a d a ).
Kıta Adaları
A leut Adaları, Alaska Yarım adası’nın güney­
batısında, batıya doğru yaklaşık 1.900 km
boyunca uzanır. Bering Denizi’ni Büyük Ok-
yanus’tan ayıran A leut Adaları volkanik olu-
şumlu bir adalar zinciridir. A ttu A dası’na
kadar olan bölümü A B D ’ye, zincirin batı
ucundaki Kom andor A daları SSCB’ye bağ­
lıdır.
Yağışlı, sisli ve serin olan A leut Adaları
hem en hem en tümüyle ağaçtan yoksun ol­
m akla birlikte, otsu ve çiçeksi bitkiler yönün­
den zengindir. A dalarda yaşayan yerli halk
Eskim olar’la yakın bağları olan A leutlar’dır
(bak. ESKİMOLAR). A leutlar yaşamlarını fok ve
kuş avlayarak, balıkçılık yaparak kazanırlar.
Bazı yörelerde kürkü için mavi tilki yetiştiri­
lir. A daların en önemli yerleşme merkezi
 PASİFİK ADALARI 19

U nalaska, başlıca hava ve deniz limanı Dutch Melanezya

H arbour’dır.
Kur il Adaları, Sibirya’nın kuzeydoğu ucun­
daki Kam çatka Yarım adası’yla Japon Adaları
arasında uzanan volkanik adalar zinciridir. 56
adadan oluşan zincirin toplam alanı 15.600
km2’dir. Kuril Adaları sık orm anlar ve eğrelti-
otlarıyla kaplıdır. Adaları çevreleyen denizler
yosunlar ve balık yönünden zengindir.
1875’ten II. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar
Japonya’ya bağlı kalan Kuriller savaştan son­
ra SSCB’ye bağlanmıştır.
Ryu-K yu Adaları. Japonya’nın güneyinden
Tayvan’a doğru uzanan Ryu-Kyular 73 ada­
dan oluşur. İklimi sıcak, toprakları çok verim ­
lidir. Az sayıda yabanıl hayvanın yaşadığı
adalarda birçok zehirli yılan türü vardır. A da
halkı sebze, pirinç, tatlıpatates ve tütün yetiş­
tirir. Şekerkamışı ve ananas dış ülkelere
satılır. Balıkçılık da önemlidir. E n yoğun
yerleşim merkezi, aynı zam anda Japonya’ya
bağlı bir il olan Okinava A dası’dır. En büyük
kent il m erkezi N aha’dır.
Yıllar boyunca hem Çin, hem de Japonya
Ryu-Kyu Adaları üzerinde hak ileri sürdü,
19. yüzyılın sonlarına doğru Japonlar deneti­
mi ele geçirdi. II. Dünya Savaşı’nın en kor­
kunç çarpışm alarından biri 1945’te, O kinava’
yı işgal eden A B D birlikleriyle Japonya ara­
sında oldu. Ryu-Kyu A daları savaştan sonra
A B D ’ye geçti, 1972’de bütünüyle Japonya’ya
geri verildi.
M elanezya adalar topluluğu Büyük Okya-
nus’un batısında, ekvatorun güneyindedir.
Topluluk içinde volkanik etkinliklerle oluş­
muş yüksek, dağlık adaların yanı sıra, alçak
m ercanadalar da vardır. En büyük ada olan
Yeni Britanya’nın yüzölçümü 36.500 , km2
dolayındadır. A da coğrafi konum u açısından
Bismarck Takım adaları kapsam ında ve Papua
Yeni Gine sınırlan içindedir. Dağlık bir ada
olan Yeni B ritanya’da nemli tropikal iklim
egemendir. Toprakları çok verimlidir. H in­
distancevizi, kakao ve başka tropikal ürünler
yetiştirilir. R abaul’de iyi bir liman vardır.
Bismarck T akım adalarının güneydoğusun­
da Solomon A daları, daha ötede V anuatu ya
da Yeni H ebrid A daları uzanır (bak. SOLOMON
Ad a l a r i ; V a n u a t u ). V anuatu’nun doğusunda­
ki Fiji A daları’nda yerli halk olan Fijililer’den
çok Hintli vardır. Fiji’de şekerkamışı, hindis­
tancevizi ve çeşitli meyveler yetişir. Viti Levu
A dası’nda altın çıkarılır (bak. FİJİ).
V anuatu’nun güneyindeki Yeni Kaledonya
Hutchison Library

Okyanus Adaları
Üç ana gruba ayrılan Okyanus A daları’nın
adları Y unanca’dan gelmedir. M elanezya “si­
yah adalar”, M ikronezya “küçük adalar” ,
Polinezya “birçok ada” anlam ına gelir. Pit-
cairn A dası, Norfolk Adası, Ekvador açıkla­
rındaki Galâpagos A daları, Paskalya Adası,
Japonya’ya bağlı olan Bonin (Ogasavara)
ve Volkano adaları gibi adalar bu ada topluluk­
larının dışında kalır (bak. G alâ pa g o s Ad ALARI;
P a skalya Ad a si ).
D aha batıda, Güneydoğu Asya açıklarında
Tayvan, Filipinler, Borneo ve Yeni Gine yer
alır. Dünyanın en büyük adalarından biri olan
Yeni G ine, Okyanus A d alan ’mn tüm ünden
en az dört kat daha büyüktür (bak. P a pu a S olom on A daları'nda yaşayanların çoğu
Y enî G în e ). Melanezyalı, yaklaşık yüzde 4'ü ise Polinezyalı'dır.
20 PASİFİK ADALARI

ve Loyaute A daları Fransa’ya bağlıdır. Yeni nın güzel bir limanı, ayrıca alüminyum elde
Kaledonya genelde dağlık olmakla birlikte, edilen zengin boksit yatakları vardır. D aha
hindistancevizi, kahve, pam uk ve çeşitli mey­ doğudaki Truk Adası alçak mercan resifleriy­
veler yetiştirilir. Aynı zam anda m aden bakı­ le çevrili bir yanardağdır. Doğusundaki Pona-
mından da zengindir. Çıkarılan başlıca m a­ pe Adası da volkanik oluşumlu bir adadır.
denler nikel ve krom dur. İyi bir karayolu ağı Altın ve boksit yatakları vardır. Truk, Yap,
bulunan adada demiryolu da vardır. Num ea Kosrae ve Palau adalarında tarihsel kalıntılar
güzel bir liman kentidir. Doğusunda yer alan bulunm aktadır. A dalar arasında ulaşım gemi
Loyaute Adaları üç büyük adadan ve çok ve uçaklarla sağlanır.
sayıda küçük m ercanadadan oluşur. A da hal­ Marshall Adaları, Karolin A daları’nın do­
kının çoğu Yeni K aledonya’da çalışır. ğusundaki çok sayıda m ercanadadan oluşur.
M elanezyalılar, Avustralya Y erlileri’yle ya­ Bu m ercanadalar, ortasında sığ bir lagünün
kından ilişkili bir Güneydoğu Asya halkıdır. (denizkulağı) yer aldığı halka ya da at nalı
Tenleri koyu, saçları kıvırcıktır. M elanezya biçimindedir. Başlıca adalar Kwajalein ve
dilleri, çoğu yazıya geçirilmemiş yaklaşık 400 M ajuro’dur. Dünyanın en büyük lagünü
kadar dili içerir. Bunlar arasında en önemlisi Kwajalein’dedir.
Fiji dilidir. Bununla birlikte İngilizce ile yerel M ariana, Karolin ve M arshall adaları I.
dildeki sözcüklerin karışım ından oluşan ve D ünya Savaşı’na kadar A lm anya’nın, ardın­
pidgin adı verilen “karm a İngilizce” oldukça dan Japonya’nın egemenliği altına girdi. II.
yaygındır. D ünya Savaşı sırasında kanlı çarpışmalara
sahne oldu. 1944’te ABD tarafından işgal
Mikronezya edildi. 1947’de Birleşmiş M illetler Pasifik
Küçük M ikronezya A daları, M elanezya’nm A daları Vesayet Bölgesi içine alınarak A BD
kuzeyinde uzanan Guam , M ariana, Karolin m andasına girdi. 1946-58 arasında Bikini ve
ve Marshall adalarıdır. M ikronezya’daki öbür Eniwetok adaları yürütülen nükleer denem e­
topluluklar Kiribati Cum huriyeti’ni oluşturan ler nedeniyle boşaltıldı. 1973-74 yıllarında
G ilbert, Feniks ve Line adalarıyla Okyanus toplanan M ikronezya Kongresi hazırladığı bir
A dası’dır (Banaba). M ikronezyalılar’ın M a­ anayasayla M ikronezya’yı dört bölgeye ayır­
laylar ve Polinezyalılar’ın bir karışımı olduğu dı. Anayasayı onaylayan Y ap, Truk, Ponape
sanılmaktadır. ve Kosrae adaları M ikronezya Federe Devlet-
Mariana A daları, M ikronezya’nın kuzeyin­ leri’ni oluşturdu. Kuzey M ariana Adaları
den Yengeç dönencesine doğru bir yay çizen A B D topluluğuna bağlandı. M arshall Adaları
M ariana Çukuru boyunca uzanır. ayrı bir anayasa kabul etti. Palau 1980’de
M arianalar’ın güneyinde, verimli toprakları Palau Cumhuriyeti adını aldı.
olan Guam Adası yer alır. 1521’de Portekizli M arshall A d alan ’nın güneyinde, Kiribati
kâşif Ferdinand M acellan tarafından keşfedi­ Cum huriyeti’ni oluşturan G ilbert, Feniks ve
len ada, 17. yüzyıl sonlarından 1898’e kadar Line adaları ile Tuvalu’yu oluşturan Ellice
İspanya’nın, sonra da A B D ’nin egemenliği A daları vardır (bak. KİRİBATİ; T u v a lu ) . Gil­
altında kaldı. A danın yoğun nüfusu Mikro- bert ve Ellice adaları 1976’ya kadar İngiliz
riezyalılar, Filipinliler ve İspanyollar’ın karışı­ sömürgesi olarak kaldı. Ellice Adaları
mı olan Ç am orolar’dan oluşur. M ariana Ada- 1976’da, G ilbert A daları ise 1979’da bağımsız
ları’ndan olan, kuzeydeki Saipan, R ota ve birer devlet oldular. Başlıcaları Hull, Gard-
Tinian hâlâ etkin durum da bulunan volkanik ner, Canton ve Enderbury adaları olan sekiz
adalardır. M aden bakım ından zengin olan bu m ercanadadan oluşan Feniks A daları, Kiriba-
adalarda gübre yapımında kullanılan doğal ti’nin orta kesim indedir. C anton ve E nder­
fosfat çıkarılır. bury adaları İngiltere ile A B D ’nin ortak yö­
M ariana A daları’nın güneyinde Karolin netimi altındadır. K iribati’nin bir parçası olan
Adaları yer alır. Bu topluluğun batı bölümü Okyanus Adası ile batısında küçük ve bağım­
m ercanadalardan oluşur. Palau Adaları da sız bir cumhuriyet olan N auru’da zengin fos­
Karolin Adaları kapsam ındadır. Yap A dası’ fat m adenleri vardır (bak. N a u r u ).
 PASİFİK ADALARI 21

K iribati’nin doğu ucundaki Line A daları,

Jarvis, Christm as, Fanning, W ashington ve
Palmyra adalarından oluşur. Palmyra ve Ja r­
vis adaları A B D ’ye, öbürleri İngiltere’ye bağ­
lıdır. Line A daları’ndaki zengin fosfat kay­
nakları bugün önemli ölçüde azalmıştır. Bazı
adalarda büyük hindistancevizi çiftlikleri bu­
lunur.
M ikronezyalılar’ın yaşamında hindistance-
vizinin önemli bir yeri vardır. Hindistancevi-
zinden yemek için olduğu kadar, kop ra elde
etm ekte de yararlanılır. Kurutulm uş hindis­
tancevizi içi olan kopradan yağ, sabun, m ar­
garin üretilir. Ayrıca dış ülkelere de satılır.
A dalarda balıkçılık önemli bir gelir kayna-
ğıdır.

Polinezya
ZEFA
Polinezya’nın büyük bölümü kuzeyde Ha-
Bora-Bora'daki görkem li dağlar ve zengin bitki
waii, güneyde Yeni Zelanda ve doğuda Pas­ örtüsü Pasifik Adaları'nın en belirgin özelliklerini
kalya Adası arasında çizilen üçgenin içinde yansıtır.
yer alır. Polinezya Adaları dünyanın en güzel
adaları arasındadır. Hawaii Adaları A B D ’ye yer alan dağlık R apa A dası’nda taş kale
bağlıdır, başkent Honolulu Pasifik A daları’ kalıntıları vardır.
nın en büyük kentidir (bak. H a w a ii ). Fransız Polinezyası’ndaki bir başka ada
Polinezya’nın orta bölüm ünde, Fransa’ya topluluğu da, Tuam otular’m kuzeyindeki
bağlı ve Fransız Polinezyası olarak bilinen M arkiz A daları’dır. Engebeli ve dağlık olan
adalar topluluğu uzanır. Başlıca ada topluluk­ bu adaların en büyükleri Nuku Hiva ve Hiva
larından Cemiyet Adaları akarsuları ve dağla­ O a’dır. 19. yüzyılda Avrupalı kâşiflerin adala­
rıyla eşsiz güzelliktedir. A daların en yüksek ra taşıdığı hastalıklar, sert içkiler ve afyon,
tepesi 2.236 metreyi aşan O rohena’dır. Fran­ yerli halkın sayıca azalmasında önemli rol oy­
sız ressam Paul Gauguin (1848-1903) en namıştır.
güzel resimlerinden bazılarını Tahiti Adası’n- Sam oa, Fransız Polinezyası’nın batısında-
da yapmıştır (bak. G a u g u in , P a u l ). Papeete, dır. 1962’de bağımsızlığına kavuşarak Batı Sa­
Tahiti’nin başkenti ve en önemli limanıdır. moa adını alan topluluk Savaii ve Upolu ada­
Batıdaki M oorea Adası sivri doruklarıyla larını kapsar (bak. B a ti Sa m o a ). A B D ’ye bağ­
olağanüstü güzelliktedir. 240 km kadar ku­ lı olan ve A m erikan Samoası olarak bilinen
zeybatıda, mercan resifleriyle çevrili Huahi- küçük adalar topluluğu da doğuya doğru uza­
ne, R aiatea, Tahaa ve Bora-Bora volkanik nır. Batı Sam oa’nın güneyinde yer alan Tonga
olu|um lu adalardır. Tahiti’nin 210 km kadar Adaları Vava-u, H a ’apai ve Tongatapu adlı
kuzeydoğusundaki M akatea, Cemiyet Adala- üç topluluktan oluşur.
rı’nın fosfat bakım ından zengin tek adası­ Tonga ile Cemiyet A daları arasında uzanan
dır. C ook A daları, Yeni Z elanda’ya bağlı, içişle­
Cemiyet A daları’nın kuzeyinde ve doğu­ rinde özerk bir devlettir. Görece büyük ve
sunda, alçak mercan rediflerinden oluşan, irili dağlık bir ada olan Rarotonga, batılılarca
ufaklı Tuam otu Adaları bulunur. Tuam otu- 1823’ten sonra keşfedildi. Yerli halk Yeni
lar’ın güneydoğusundaki, mercan resifleriyle Zelandalı M aoriler’le akrabadır. R arotonga
çevrili ıssız dört ada M angareva A daları’dır. güzel iklimi, verimli toprakları, dom ates ve
T uam otular’ın güneybatısındaki Tubuai Ada- portakallarıyla ünlüdür.
ları’nın çoğu orm anlıktır. G ene aynı bölgede Cook A daları’nı oluşturan Penrhyn, Raka-
22 PASİFİK OKYANUSU

hanga, M anihiki, Suwarrow, Palm erston ve
Pukapuka adaları da eşsiz güzelliktedir.
Tonga ile Cook Adaları arasında yer alan
Niue M ercanadası, Yeni Z elanda’ya bağlı,
özerk bir devlettir. Yüksekliği 60 m etre dola­
yında olan adanın ortasında eski bir lagün ta ­
banı vardır. A dada hindistancevizi ve muz ye­
tiştirilir.
Batı Sam oa’nın tam kuzeyindeki Tokelau
Adaları içinde yer alan Swains, A tafu, Fakao-
fo ve Nukunono küçük m ercanadalardır. Böl­
gede zaman zaman mal ve can kaybına yol
açan şiddetli kasırgalar olur.
Batı Sam oa’nm batısında, Fransa’ya bağlı
olan Wallis ve Futuna topraklan Wallis, Futu­
na ve Alofi adalarını kapsar. Batıdaki R otu­
ma volkanik oluşumlu bir adadır.
Polinezya’nın dışında Rennell, Solomon ve
Santa Cruz gibi, yerli halkı Polinezyalılar’a
benzeyen başka adalar da vardır. Tonga ve
Fiji adalan arasındaki Lau T akım adalarının
yerli halkı, Polinezyalılar’m ve Melanezyalı-
lar’ın karışımıdır. Irkların bu biçimde dağıl­
masına ve karışmasına ilişkin bilgiler, adalar
A vrupalılar’ca keşfedilmeden önce bu top­
raklarda yaşayan halkların göç hareketlerine
ışık tutması bakım ından çok önemlidir. D ün­
yanın birçok yöresinde eskiçağlara ilişkin de­
ri, taş ya da tabletlere kazınmış yazılı belgeler
bulunm uştur. Oysa Pasifik A daları’nda bu
türden yazılı belgelere rastlanm adığından, in­
sanların dış görünüm leri, dilleri, inançları, ef­
saneleri, gelenekleri ve görenekleri adalarda
yaşayan halkların geçmişini aydınlatan önemli
bilgi kaynaklarıdır.
alır. Kaptanıyla kavga ettiği için kıyıya bırakı­
lan İskoç gemici A lexander Selkirk, 18. yüzyı­
lın başında burada tek başına, dört yılı aşkın
bir süre yaşamıştır. İngiliz yazar Daniel Defoe
Robinson Crusoe adlı ünlü kitabını Selkirk’in
anılarından esinlenerek yazmıştır (bak. D e -
fo e. D a n iel ).
A vustralya’nın doğusunda yer alan Norfolk
Adası verimli topraklan olan volkanik olu­
şumlu bir adadır. A da, meyve çeşitlerinin ya­
nı sıra, Şili arokaryası olarak bilinen özel bir
çam ağacı türüyle de ünlüdür. Japonya yakın-
lanndaki Volkano ve Bonin (Ogasavara) ada­
larında şekerkamışı ve meyve yetiştirilir.
A dalar 1968’de A B D ’den Japonya’ya geç­
miştir.
PASİFİK OKYANUSU bak. B üyük O kyanus
PASKALYA, Hıristiyan yortuları arasında en
eski ve önemli olanıdır. Hz. İsa’nın çarmıha
gerilmesinden sonra yeniden dirilişini kutla­
mak için düzenlenir.
Paskalya yortusu her zaman aynı tarihte
kutlanmaz. İS 325’te toplanan Nikaia (İznik)
Konsili, Paskalya’nın gece ve gündüz süreleri­
nin eşit olduğu bahar dönüm ünde ya da daha
sonraki ilk dolunayda kutlanmasına karar

Öbür Adalar
Pasifik A d alan ’mn güneydoğu ucunda Pitca-
irn, Büyük O kyanus’un güneydoğusunda ise
Paskalya Adası yer alır (bak. PASKALYA
A d a si ).
Güney Am erika kıyıları açığında, ekvator
üzerinde yer alan Galâpagos A daları’nda,
yaklaşık 400 yıllık dev kaplum bağalar ve de­
niz iguanaları gibi, dünyanın başka hiçbir ye­
rinde bulunmayan hayvanlar yaşar. Bu hay­
vanlar, ünlü bilim adamı Charles D arw in’in
evrim kuramını destekleyici önemli kanıtlar
İsa'nın yeniden d irilişin i ve yeni yaşamı sim geleyen
sağlamıştır (bak. D a r w in , C h a r les ). Şili kıyı­ boyalı yum urtalarla çikolatadan yum urtalar bir
ları açıklarında Juan Fernandez A daları yer arada.
 PASKALYA ADASI 23

etkilenmiştir. Hz. İsa’nın yeniden doğuşunun

kutlandığı Paskalya, yılın aynı dönem indeki
eski ilkbaharı kutlam a şenlikleriyle karış­
mıştır.
Yeniden dirilişin simgesi olan beyaz zam ­
bak Paskalya’nın özel çiçeğidir. Eski gelenek­
lerde yeni yaşamı simgeleyen tavşanlar ve
renkli yum urtalar Paskalya kutlam alarının da
simgeleri olmuştur. Paskalya’da geleneksel
olarak, boyanmış katı yumurtalar ve özel çö­
rekler arm ağan edilir. Bugün bunların yanı
sıra çikolatadan yum urtalar ve tavşanlar da
Paskalya arm ağanları arasına girmiştir. Pas­
kalya günü birçok kişi yeni bir giysi giymeye
özen gösterir. Bunun da herhangi bir kötü
olayı önlem e kaygısını taşıyan eski bir boş
inançtan kaynaklandığı sanılmaktadır.

PASKALYA ADASI. Büyük Okyanus un gü­

neydoğusunda yer alan Paskalya Adası büyük
taş heykelleriyle ünlüdür. Bağlı olduğu Şili’
nin 3.700 km batısmdadır. Üzerinde insan
Eski Kudüs'te Via Dolorosa'da düzenlenen yürüyüş
yaşayan en yakın ada, 1.900 km batısındaki
töreni. Bu törende İsa'nın çarmıha gerildiği yere Pitcairn A dası’dır. Yüzölçümü 163 km2 olan
gidişi canlandırılır. üçgen biçimli Paskalya A dası’na yerli halk
R apanui der.
verdi. Bu nedenle Paskalya kutlam alarının ta ­ Kıyılarının büyük bölümü yalçın kayalarla
rihi 22 M art ile 25 Nisan arasında değişebil­ kaplı olan Paskalya A dası’nın doğal limanı
m ektedir. Batı Avrupa H ıristiyanlar’ı hâlâ bu The A n c ien t A r t & Architecture Collection
karara uyar. Oysa O rtodoks Kilisesi Paskal-
ya’yı Y ahudiler’in Ham ursuz Bayram ı’ndan
sonraki ilk pazar günü kutlar.
Paskalya’nın öyküsü Kutsal K itap’m dört
İncirinde anlatılmıştır (bak. K utsal K îta p ).
Buna göre, çarm ıha gerilerek öldürülen İsa’
nın vücudu m um yalanarak kefene sarılır ve
bir mağaraya konur. M ağaranın ağzı bir kaya
ile kapatılır. D aha sonra m ağaraya gelenler,
kayanın yerinden oynamış olduğunu görürler.
Kefen sargılarının hiç bozulmamış olmasına
karşın, ceset ortada yoktur. M ağarada melek
olduğuna inanılan bir adam oturm aktadır.
G elenlere Hz. İsa’nın göğe yükseldiğini söy­
ler. Efsaneye göre, İsa önce Mecdelli M er­
yem ’e, ardından da havarilerine ve arkadaşla­
rına görünm üştür. Böylece İsa’nın yeniden di­
rildiğine inanan Hıristiyanlar, bu olayı her yıl
Paskalya yortusu ile kutlarlar.
Paskalya Adası'ndaki yum uşak volkanik kayalardan
Hıristiyanlık putperestler arasında yayılır­ oyulm uş taş heykellerin İS 1000-1600 arasında
ken onların birçok gelenek ve şölenlerinden yapıldığı sanılmaktadır.
24 PASTEL
yoktur. A dada bulunan çok sayıdaki sönmüş
yanardağın kraterlerinde bataklık göller oluş­
muştur. Bu dağların en yükseği yaklaşık 530
metredir. A da kaba otlarla örtülüdür ve
önemli köylerinden biri olan güneydoğudaki
H anga-R oa’nın çevresi dışında çok az ağaç
bulunur. Adanın büyük bir bölümünde koyun
yetiştirilir.
Melez olan halkın çoğunluğu Polinezya
kökenlidir. Adayı ilk keşfeden Avrupalı, Hol­
landalI Amiral Jacob Roggeveen’dir. Adaya
1722'de Paskalya günü ulaşan Roggeveen
buraya Paskalya Adası adını verdi. 1862’de
3.000 kişinin yaşadığı adadan yaklaşık 1.000
kişi tarlalarda çalıştırılmak üzere P eru ’ya köle
olarak götürüldü. Bunlardan yalnızca 15’i
hayatta kalarak geri dönebildi. Geri dönenler
adaya çiçek hastalığını getirdi. Bu yüzden
adanın nüfusu 111 kişiye düştü. D aha sonra
Katolik misyonerler ada halkına Hıristiyan-
lık’ı kabul ettirdi ve 1888’de ada Şili’nin
egemenliği altına girdi.
Paskalya A dası’nda, taştan yontulmuş ya­
rım insan figürlerinden oluşan 600’ün üstünde
heykel vardır. A rkeologlar bu heykellerin İS
1000-1600 arasında yapıldığı kanısındadır.
Uzun kulaklı heykel başlarının yüzleri kü­
çümser bir ifadeyle yukarı doğru bakar. Çeşit­
li boyutlardaki bu heykellerin boyları 1-20
m etre arasında değişir. E n büyüğünün ağırlığı
50 tondur. Heykeller adanın doğusunda bulu­
nan Rano R araku Y anardağı’nm gri sarı
renkli tüflerinden ya da taşlarından yontul­
muştur. A danın bu bölgesinde hâlâ tam am ­
lanmamış heykeller vardır. Tam am lananlar
ise başka yerlere taşınmış ve çoğunlukla
gruplar oluşturacak biçimde, yüzleri adanın
içine dönük olarak taş tabanlar üzerine yer­
leştirilmiştir. Heykel başlarının üzerlerine tacı
simgeleyen silindir biçiminde kırmızı kaya
parçalan konm uştur. 1840’a gelindiğinde, ka­
bile savaşları sırasında bütün heykeller bulun­
dukları yerden indirilmişti.
1955-56’da Norveçli bilim adamı Thor He-
yerdahl (bak. HEYERDAHL, T h o r ) Paskalya
A dası’na bir araştırm a gezisi düzenledi. Bu
araştırm a sırasında yerli halktan, heykellerin
nasıl yontulduğunu, nasıl taşındığını ve taban­
larının üzerine nasıl yerleştirildiğini öğrendi.
A raştırm ada daha eski insan heykelleri de
bulundu. Ayrıca, yerliler gizli m ağaralardan
başka taş oym alar getirdiler.
Adanın nüfusu yaklaşık 1.870’tir (1982).
A da halkının çoğu korunaklı batı kıyısında,
H anga-Roa yakınlarında yaşar.
PASTEL, renk verici toz pigmentin bağlayıcı
m addelerle karıştırılarak kalıba dökülmesiyle
yapılan çubuk biçimindeki boyama m addesi­
ne ve bu boyayla yapılan resimlere denir.
Pastel yapımında bağlayıcı m adde olarak
arapzam kı, kitre ya da metil selüloz kullanılır.
Karışıma beyaz katkı m addeleri eklenerek
istenen renk tonları elde edilir. Kurşunkalem
kalınlığında ve 8-10 cm boyunda olan pastel
çubuklar kâğıda sürülünce, kâğıdın yüzeyinde
parlak, canlı renkler oluşur; ama bunlar
kâğıdın dokusuna işlemediği için kolayca sili­
nip bozulabilir. Bunun için pastel resimler ya
bir camın arkasına konarak ya da üzerine bir
sabitleştirici sürülerek korunur.
Kuzey İtalya’da 16. yüzyılda ortaya çıkan
pastel 18. yüzyılda yaygınlaştı. Jean-Baptiste-
Simeon Chardin ve M aurice-Quentin de La
Tour gibi 18. yüzyıl Fransız pastel ustaları
yaptıkları portrelerde yumuşak pastel kullan­
dılar. Sert pastelle yapılan resimler ise daha
çok tebeşirle çizilmiş izlenimi verir. 19. yüzyı­
lın sonunda pastel kullanımını canlandıran
Fransız ressam Edgar D egas’mn balerinlerle
ilgili çalışmalarının birçoğu pastel boyayla
Kroller-M uller Stichting, Otterlo, Hollanda
Henry van de Velde'nin (1863-1957) soyut tablosu
M eyve Bezemesi pastel boyayla yapılmıştır.

yapılmıştır. Pierre-A uguste R enoir, H enri de
Toulouse-Lautrec ve Pierre Bonnard gibi
Fransız ressamların yanı sıra, A B D ’li Mary
Cassatt ve İsviçreli ressam Paul Klee de pastel
tablolar yapan ünlü ressamlardır.
PASTEUR, Louis (1822-1895). Fransız bilim
adamı Louis Pasteur Jura bölgesinde, İsviçre
sınırına yakın küçük* bir kasabada doğdu.
Genç yaşta kimyaya ilgi duyarak, Paris’te
öğrenimini tam am ladıktan sonra fen bilimleri
alanında doktora yaptı. 1848’de, ışığı değişik
yönlerde polaran iki tür tartarik asit bulundu­
ğunu kanıtlayarak yepyeni bir m adde grubu­
PASTEUR 25
Staatliche Kunstam lungen, Dresden
Üstte solda: Fransız ressam J. B. S. C hardin'in
(1699-1779) pastel boyayla yaptığı kendi portresi.
Solda: Mary Caşsatt'ın (1844-1926) pastel tablosu
Anne ve Çocuk. Üstte: İsviçreli ressam Jean-Etienne
Liotard'ın (1702-89) pastel tablosu Çikolatacı Kız.
nun varlığını ortaya koydu. Bu buluşuyla
bilim çevrelerinde adını duyuran Pasteur,
1854’te Fransa’nın kuzeyindeki Lille Ü niver­
sitesi Fen Fakültesi’nin dekanlığına atandı.
Lille’de pek çok şarap ve damıtık içki
fabrikası vardı. Böylece, bira ve şarap gibi
içkilerin nasıl olup da buruklaştığını inceleme
fırsatı bulan Pasteur sonunda mayalanma
olayıyla ilgilenmeye başladı (bak. M ay a la n ­
ma ). O çağda, başta yiyecek ve içecekler
olmak üzere bütün organik m addelerde deği­
şikliklere yol açan m ayalanm a, acılaşma, çü­
rüm e, kokuşm a ve benzeri olayların doğru­
dan doğruya kimyasal yapı değişikliklerinden
26 PASTEUR
Louis Pasteur'ü, Paris'teki laboratuvarm da kuduza çare bulm ak için uğraşırken gösteren bir 19. yüzyıl
çizimi.
kaynaklandığına inanılıyordu. Pasteur bütün
bu olayların m ikroplardan, yani havada, suda
ve toprakta yaşayan minicik canlılardan (m ik­
roorganizm alardan) ileri geldiğini kanıtladı
(bak. MİKROPLAR). Oysa o güne kadar bilim
adamları bu küçük canlıları m ayalanm a ve
kokuşmanın nedeni değil sonucu olarak görü­
yorlardı. Kısacası, önceden var olmayan bir­
takım m ikropların bu olaylar sonucunda bir­
denbire ortaya çıktığına inanıyorlardı. Bu da
hiç yoktan yeni bir canlının türem esi demekti.
Yüzyıllardır sürüp giden bu kendiliğinden
türeme kuramını hiç inandırıcı bulmayan Pas­
teur, her canlının ancak kendisi gibi canlı bir
ana babadan dünyaya gelebileceğini inançla
savundu.
Pasteur bu alandaki çalışmalarını ilerlettik­
çe, sıcaklığın m ikroplar üzerindeki öldürücü
etkisini fark etti. Bu bulgusu, özellikle süt,
meyve suları, şarap, bira gibi bazı içecekleri
kaynam a noktasından daha düşük bir sıcaklı­
ğa kadar ısıtarak saktema olanağı veren pastö­
rizasyon yönteminin çıkış noktası oldu. Bu
sıcaklıkta hem içecekler besin değerini kay­
betm iyor, hem de bozulm adan uzun süre
dayanabiliyordu.
Ö te yandan Pasteur’ün bu çalışmalarının
önemini kavramış olan İngiliz cerrah Joseph
Lister, 1865’te, açık yaralara bulaşan m ikrop­
ları öldürm ek için fenol (karbolik asit) denen
kimyasal bileşiği am eliyatlarda antiseptik ola­
rak kullanmaya başladı. Böylece, ameliyat
sırasında m ikrop kaparak ölen hastaların ora­
nında hızlı bir düşüş gözlendi. (Ayrıca bak.
ANTİSEPTİK; LİSTER, J o s e p h .) Aynı yıl Pasteur de
Fransa’nın ipek sanayisini yıkıma sürükleyen
bir ipekböceği hastalığını araştırm akla görev­
lendirilmişti. M ikropların hastalık yapıcı etki­
sine ilişkin kuram ından yola çıkarak, hastalı­
ğın hangi tür m ikroplardan ileri geldiğini ve
nasıl önlenebileceğini saptayıp ülkesinde
ipekçiliğin yeniden canlanmasında önemli rol
oynadı.
Pasteur’ün daha sonraki çalışmaları nere­
deyse bütün bunları gölgede bırakacak kadar
önemlidir. İnsanları ve hayvanları aşılayarak,
yani belirli bir hastalığın etkeni olan mikrobu
kan dolaşımı yoluyla vücuduna vererek o
hastalıktan korum a olanağı olduğunu bilimsel
verilerle kanıtlayan ilk bilgin Pasteur’dür. Bu
amaçla kullanılan m ikroplar laboratuvarlar-
daki özel besi yerlerinde üretilir ve hastalık
yapıcı etkileri büyük ölçüde azaltılır. Sonuçta,
bu m ikroplarla aşılanan kişi hastalığı en hafif
 PATATES 27

b iç im iy le a t la t ır v e ile r id e a y n ı m ik r o p la
y e n id e n k a r ş ıla ş tığ ın d a o h a s ta lığ a k a r ş ı b a ğ ı­
şık lık k a z a n m ış o lu r (bak. Aşi; BAĞIŞIKLIK).
Pasteur, etkisi zayıflatılmış m ikroplarla şar­
bona (insanlara da bulaşabilen öldürücü bir
sığır hastalığı) ve tavuk kolerasına karşı ilk
aşıları hazırladıktan sonra, 1881’de kuduz
üzerinde çalışmaya başladı. Kuduz virüslerini
laboratuvarda üreterek etkisi hafifletilmiş ye­
ni soylar elde etmevi başardı ve 1885’te,
kuduz bir köpek tarafından ısırılmış küçük bir
çocuğu bu aşı sayesinde korkunç bir ölümden
kurtardı. Tony M orrison/South Am erican Pictures

Kendini yalnızca bilime adamış, alçakgö­ M oreno Buzulu ve M oreno Gölü Güney Am erika'nın
Patagonya bölgesindedir.
nüllü ve inançlı bir insan olan Pasteur, m ikro­
bik hastalıklara karşı giriştiği bu büyük savaş la geldi. G ene de nüfusu seyrektir ve çoğun­
nedeniyle birçok ülkenin madalya ve ödülle­ lukla kırsal bölgelerdedir. Bölgeden çıkartı­
riyle onurlandırıldı. 1888’de Paris’te bir aşı lan en önemli ürünler petrol ve dem ir cevheri­
üretim ve araştırm a m erkezi olarak çalışmaya dir. Bunun yanı sıra, altın, bakır, manganez,
başlayan Pasteur Enstitüsü de bütün dünya­ kurşun ve uranyum rezervleri vardır.
daki değerbilir insanların bağışlarıyla kurul­
du. Bugün dünyanın birçok yerinde Pasteur PATATES, nişastalı yum ruları için yetiştiri­
enstitüleri vardır. len değerli bir tarım bitkisidir. Dünyanın en
önemli bitkisel besin kaynaklarından biri olan
PATAGONYA, A rjantin ’in güneyinde, çok bu bitkinin (Solanum tuberosum) anayurdu­
geniş, ağaçsız, çalılarla kaplı, yarı kurak bir nun Güney A m erika’da A nd Dağları olduğu
bölgedir. 673.000 km2 yüzölçümüyle Am erika ve A m erika Y erlileri’nce yüzlerce yıl öncesin­
kıtalarındaki en geniş çöldür. Colorado Irm a­ den beri yetiştirildiği bilinmektedir. Patates
ğı kuzeyde doğal sınırı oluşturur; doğuda ise
Atlas Okyanusu vardır. Güneyde Tierra del
Fuego A dası’na kadar uzanan Patagonya,
batıda A nd D ağları’nın güney uzantısı ile
sınırlanır.
Patagonya’da yaşayan Y erliler’in bundan
5.000 yıl önce Tierra del Fuego’dan geldikleri
sanılmaktadır. 16. yüzyılın sonuna doğru G ü­
ney A m erika’ya ayak basan İspanyol kâşifler,
burada avcılıkla geçinen göçebe kabilelerle
karşılaştılar. Bu kıyıyı keşfeden ilk Avrupalı
olan Ferdinand M acellan’ın, üzerlerindeki
kalın hayvan postları, gür saçları ve boyalı
yüzleriyle Y erliler’i, bir 16. yüzyıl öyküsünde­
ki Patagon adlı canavara benzettiği için bölge­
ye bu adı verdiği söylenir (bak. M ac ella n ).
A rjantin 1817’de İspanyol egemenliğinden
kurtulunca, göçmenleri bu topraklara yerleş­
meye özendirm ek için girişimlerde bulunul­
du. Bazıları çiftçilik yapmak için, bazıları da
Hemen herkesin çok sevdiği yiyeceklerden biri olan
burada bir topluluk oluşturan Galliler gibi, patates, bitkinin toprakaltı gövdelerinin nişasta
dinsel ve siyasal özgürlüğe kavuşmak amacıy­ depolayarak şişkinleşmiş bölüm leridir.
28 PATEN
A vrupa’ya ilk kez 16. yüzyılda, Güney A m e­
rika’dan dönen İspanyol gezginleri tarafından
getirilmiş, daha sonra İrlanda’ya, oradan da
İngiltere’ye yayılmıştır.
A vrupa’ya getirildiği ilk dönem lerde, yal­
nızca zenginlerin bahçesinde yetiştirilen ve
ancak önemli şölenlerde sunulan değerli bir
yiyecekti. Oysa İrlanda’ya götürüldükten kısa
bir süre sonra patates büyük bir hızla yaygın­
laşarak halkın başlıca besin kaynağı durum u­
na geldi. Sanayi Devrimi sırasında sayılan
hızla artan fabrika işçilerine ucuz yiyecek
arayışıyla birlikte patates bir kesim olarak
önem kazandı. 18. yüzyıl ortalarına gelindi­
ğinde ise pek çok ülkede ana besin kaynağı
olarak ekmeğin yerini aldı. A m a, 1846-47
kışında İrlanda’da patates tarlalarına patates
mildiyösü denen bir hastalık bulaşarak bütün
ürünün yok olmasına neden oldu. Bunun
sonucunda İrlanda’da patates tarımı geriledi.
G ünüm üzde en başta gelen patates üretici­
leri SSCB, Alm anya Federal Cum huriyeti,
Polonya, A B D , Fransa, İngiltere, Çekoslo­
vakya, H ollanda ve İrlanda’dır. Yıllık patates
üretiminin 4 milyon ton dolayında olduğu
Türkiye’de ise hemen hem en bütün bölgeler­
de patates tanm ı yapılır. A m a, toplam üreti­
min yaklaşık üçte birini Nevşehir ve Niğde
illeri sağlar.
Bol m iktarda nişastanın yanı sıra kalsiyum
ve C vitamini de içeren patates kolay sindiri-
lebilen değerli bir gıda maddesidir. En çok
kızartılarak, yemek, salata ve püre yapılarak
tüketilir. Hayvan yemi olarak da kullanılan
patatesten ayrıca nişasta çıkarılır, alkol ve
glikoz gibi bazı kimyasal m addelerin üreti­
minde ham m adde olarak da yararlanılır.
Patatesin Özellikleri, Yetiştirilmesi
ve Zararlıları
D om ates ve patlıcanla yakın akraba olan
patates, patlıcangiller (Solanaceae) familya­
sından otsu bir bitkidir. Güney A m erika’da
100 kadar değişik yabani çeşidi bulunan bu
bitkinin yapılan mele2leme çalışmalarıyla, ya­
ni insan eliyle geliştirilmiş pek çok kültür
çeşidi de vardır.
Ortalam a 25 cm ile 75 cm arasında boylana-
bilen patates bitkilerinin yeşil ya da morumsu
gövdelerinde iri bileşik yapraklar bulunur.
Dalların ucunda salkımlar oluşturan çiçekleri
beyaz, sarı, m or ya da çizgilidir. Henüz
olgunlaşmamış dom atesleri andıran yeşil, kü­
çük meyveleri minicik tohum lar içerir.
Patatesin besin olarak yararlandığımız bö­
lümü toprağın altında geliştirdiği yum ruları­
dır. Bitki ürettiği nişastayı bu yum rularda
depolar. Tek bir patates bitkisi birkaç tane ile
20 arasında değişen sayıda yumru oluşturur.
Y um rular genellikle oval ya da yuvarlak
biçimli; kabuğu sarı, kahverengimsi gri ya da
m or; eti ise beyaz ya da sarıdır. Yum ruların
yüzeyinde “göz” denen küçük tom urcuklar
bulunur. Bu tom urcuklar toprağa dikildiğinde
sürgün vererek yeni bitkilere dönüşür. İşte bu
yüzden patates tohum dan değil “tohum luk
patates” denen küçük yum rulardan çoğaltılır.
Patates en iyi derin, hafif ve besince zengin
topraklarda yetişir. Genellikle tarlalarda 70
cm aralıklarla açılmış oluklara kışlık ürün için
40 cm, taze patates elde etm ek isteniyorsa 30
cm, tohum luk patates üretim i için ise daha
yakın aralıklarla dikim yapılır. Dikilen ürü­
nün üstü 5-6 cm yüksekliğinde toprakla ör­
tülür.
Ü rün genellikle bitkinin toprağın üstündeki
bölümleri solduktan sonra hasat edilir; ama
eğer uzun süre saklanm ayacak, yani kışlık
olarak tüketilm eyecekse, ilkbaharın sonlarına
doğru yeni gelişen körpe yum rular sökülür.
Pazarlarda taze patates adıyla satılan bu
üründür. Patates elle ya da m akinelerle hasat
edilir.
Patates mildiyö, çürüklük ve mozaik gibi
bazı m antar hastalıklarına ve genellikle yap-
rakbiti denen bazı küçük böceklerin taşıdığı
virüs hastalıklarına karşı çok duvarlıdır. Ayrı­
ca, patatesböceği, toprakpiresi, yaprakpiresi
ve ipliksolucan gibi çeşitli zararlılardan da
önemli ölçüde etkilenir. Ö rneğin, patatesbö-
ceğinin larvalan bir patates tarlasını neredey­
se tümüyle yok edebilir. İpliksolucanlar ise
patates bitkilerinin gövdelerini toprak yüzeyi­
ne yakın kesim lerinden kem irerek zarar gör­
mesine neden olur.
PATEN, ayakkabının altına takılan özel bir
donanım la, buzun üzerinde kayarak ya da
düzgün sert bir zeminin üzerinde hareket
ederek yapılan bir spordur. Bu sporu yapmak
 PATEN 29

için ayakkabıya takılan donanım a da paten

denir. İki tür paten vardır: Buz pateni ve
tekerlekli paten. Buz pateninde, patenin al­
tında bulunan keskin kenarlı bir çelik çubu­
ğun yardımıyla, patenci buzun üzerinde ka­
yar. Tekerlekli patende, patenin altındaki
dört küçük tekerlek, patencinin düzgün sert
bir zeminin üzerinde kesintisiz olarak hareket
etm esine olanak verir.

Buz Pateni
İlk patenciler, 2.000 yıl önce özel bir biçim
verip düz bir tabanın üzerine yerleştirdikleri
sığır kemiklerini ince deri bağlarla ayaklarına
bağlayan İskandinavyalılar’dı. Bu ilkel paten­
ler, onların donm uş akarsular ve göller üze­
rinde kayarak hızla hareket etm elerini sağlar­
dı. Sonraları kayma yüzeyi kemik yerine
m etal çubuktan yapılan patenler kullanılmaya
başladı. Başlangıçta patenlerin altındaki bu
metal çubuklar enli olduğu için yüksek hızla
gitmeye olanak vermiyordu. Kayma yüzeyi
bıçak gibi ince olan patenlerin yapılmasıyla Associated Press

17. ve 18. yüzyıllarda paten sporu çok yaygın­
laştı. A yakkabılara iplerle bağlanan ve ger-
Eileen Langsley
1984'te Yugoslavya'da Sarajevo'da (Saraybosna)
yapılan Kış O lim piyat Oyunları'nda İngiliz Jayne
T orvill-C hristopher Dean çifti buz dansında altın
madalya kazandı.
Hollarıda'da kışın kanallardaki su donup yeterince
sertleşince geleneksel buz pateni yarışması yapılır.
çekte hiç güvenli olmayan patenler uzun süre
kullanıldı. G ünüm üzde kullanılan, pateni
ayakkabıya vidayla bağlama yöntemi ancak
1870’ten sonra yaygınlaştı. Yapay olarak don­
durulm uş buzla kaplı ilk paten pisti de hem en
hem en aynı zam anda yapıldı.
G ü n ü m ü z d e b u z p a t e n i s p o r u s ü r a t p a t e n i,
a r tis tik p a t e n v e b u z h o k e y i o lm a k ü z e r e
b a ş lıc a ü ç b ö lü m e a y r ılır (bak. B u z HOKEYİ).
Sürat Pateni. Norveç ve H ollanda’da her
zaman sevilen bir spor olan paten yarışları,
uluslararası kurallara göre çevresi 400 m etre
olan oval biçimli bir pistte yapılır. Pistin oval
biçimi dönemeçlerin hızla dönülmesine ola­
nak verir. 500 m etreyle 10.000 m etre arasında
değişen uzaklıklarda yapılan paten yarışların­
da ulaşılan rekor hız saatte 48 kilom etredir.
Artistik Paten. Başlangıçta dönüşler, atla­
yışlar ve geçişlerden oluşan artistik paten
hareketleri zamanla gelişerek daha karm aşık­
laştı. 19. yüzyıl ortalarında A B D li bale öğret­
meni Jackson H aines'in zarif bale hareketleri­
nin ritmik müzikle nasıl birleştirilebileceğini
ortaya koymasıyla, artistik paten günüm üzde­
ki biçimini aldı.
30 PATEN
Dünya şam piyonaları ile O lim piyat Oyunları'nda
artistik paten yarışmalarına katılabilm ek için uzun
süreli bir hazırlık ve eğitim gerekir.
Uluslararası Paten Birliği’nin (ISU)
1892’de kurulm asından sonra ilk dünya artis­
tik paten şampiyonası 1896’da Rusya’da ya­
pıldı. 1908 Olimpiyat O yunları’nda yer alan
artistik paten yarışması daha sonra 1924’te
başlayan Kış Olimpiyat Oyunları kapsamına
alındı.
A rtistik paten üç dala ayrılır: Bunlardan
birincisi olan tekler yarışmasında patenci zo­
runlu hareketler ve serbest hareketler olarak
iki bölümde yarışır. Zorunlu hareketlerde
önceden saptanmış belirli hareketleri yapar.
Serbest hareketler bölümünde ise yarışmacı
kendi seçtiği bir düzenlemeyle atlayışlar, dö­
nüşler ve dans adım larından oluşan hareketle­
ri müzik eşliğinde yapar. H areketlerin doğru­
luğu teknik puanlarla, estetik görünüm ise
artistik puanlarla değerlendirilir.
Çiftler artistik paten yarışmasında ise bir
erkek ve bir kadın yarışmacı birlikte serbest
bir program sunar. Teklerde yapılan hareket­
lere ek olarak bu yarışmada, erkek patencinin
eşini bir süre için havaya kaldırdığı ortak
hareketler olan “kaldırışlar” da yer alır.
A rtistik patende üçüncü dal buz dansıdır.
Vals, fokstrot, tango gibi dansların yapıldığı
ilk bölümü, önceden kararlaştırılan bir dansın
seçilen bir müzik eşliğinde yapıldığı ikinci
bölüm izler. Buz dansında yarışmanın son
bölümü yarışmacıların yaratıcılıklarını ortaya
koyduğu serbest dans bölüm üdür. 1982, 1983,
1984 dünya buz dansı şampiyonu olan İngiliz
Jayne Torvill ve Christopher D ean çifti buz
dansında çok yüksek bir ustalık düzeyine
ulaşmıştır.
Paten yaparken dikkat edilecek en önemli
nokta ayakkabı ve patenlerin ayağa çok iyi
uymasıdır. Patenin ince kayma yüzeyi üzerin­
de durmaya alışmak için evde eski bir halı
üzerinde çalışmak yerinde olur. Bilekleri içe
ve dışa doğru hareket ettirerek halının üzerin­
de yürüm ek ayak bileklerini burkulm aya kar­
şı güçlendirecek bir alıştırmadır.
Buzun üstünde kayarken, yürürken olduğu
gibi parm aklardan ve topuktan güç alamayız.
Yeri ayak parm aklarıyla değil, patenin keskin
sırtıyla itip dizleri hafifçe kırarak, ağırlığımızı
kalça kaslarına vermemiz gerekir. Ö nce, yü­
rürken yaptığımız hareketlerle pistin çevre­
sinde kaymaya başlayarak buzun üzerinde
gitmeye alışılır. Zam anla bazı durum larda,
doğru hareketin yürüyüştekinin tam tersi
olduğunu, örneğin bir ayak öne giderken aynı
yandaki kolun ve omzun da ona eşlik etmesi
gerektiğini öğreniriz. D aha sonra içe, dışa,
öne ve arkaya doğru hareketi, dönüşleri,
sekiz çizmeyi ve üçlü dönüşleri öğrenmeye
sıra gelir.
Tekerlekli Paten
Tekerlekli patende de hareketler buz patenin-
dekilere benzer. Sokakta kullanılan patenler,
düzenli pistlere giderek paten yapmayı öğre­
nenlerin kullandıklarından farklıdır. Sokak
patenlerinde genellikle kauçuk tekerlekler ve
kare biçiminde kauçuk yastıklar vardır. Pist­
lerde kullanılan patenlerde ise ahşap teker­
lekler ve yuvarlak kauçuk yastıklar bulunur.
Bu tür patenleri kullananlar yalnızca öne
arkaya ya da sağa sola eğilerek istedikleri
yöne gidebilirler.
H o lla n d a lI la r 18. y ü z y ıld a n b e r i y o lla r d a

tekerlekli patenlerle hareket etm e alışkanlığı
edinmişlerdir. Belçikalı müzik aletleri yapım ­
cısı Joseph Merlin 1760’ta İngiltere’ye giderek
yeni buluşu olan tekerlekli pateni L ondra’da­
ki seçkin bir toplantıda tanıttı. Keman çalarak
paten yapıp konukların ilgi ve hayranlığını
kazandı. Am a durmayı ve dönmeyi başara­
madığı için bir aynaya çarpınca, ayna ve ke­
man parçalandı, kendisi de ağır yaralandı.
1829’da Fransa’da tekerlekli patenin bulun­
masından 10 yıl sonra, İngiltere’de ilk teker­
lekli paten yapıldı. Am a bu sporun yaygınlaş­
ması New Yorklu James L. Plim pton’un
1863’te kauçuk yastıklı, dört tekerlekli pateni
bulmasından sonra oldu. İlk patenlerin teker­
lekleri şimşirden yapılıyor ve kolayca kırılı­
yordu. D aha sonra, bilyeli yataklarda dönen
çelik tekerlekli patenler yapıldı.
İlk tekerlekli paten pisti 1860’ta A B D ’nin
Rhode Island eyaletinde, Nevvport’taki A t­
lantik O teli’nde açıldı. 1870’lerde A B D ’nin
çeşitli yerlerinde tekerlekli paten pistleri ya­
pıldı. 1890’da ise Batı L ondra’da Olym pia’da
dünyanın en büyük pisti açıldı. Asfalt ya da
ahşap olan pist döşemelerinin en iyisi sert
akçaağaç odunundan yapılır. Sürat ve artistik
paten dallarında yapılan çeşitli şam piyonalar­
da tekerlekli patenle saatte gidilen en büyük
uzaklık 35 km ve ulaşılan rekor hız saatte 41
kilom etredir.
Tekerlekli paten sporu İngiltere’de ilk kez
1870’lerde yaygınlaştı. Am a bu ilk ilgi yalnız­
ca birkaç yıl sürdü. En büyük ilgiyi 1909-12
arasında gören tekerlekli paten sporu, sine­
manın gelişmesi ve I. Dünya Savaşı’nın çık­
masıyla hemen hemen yok oldu; ancak
1929’da yeniden canlanabildi.
1970’lerde tekerlekli küçük sörflere benze­
yen kaykayları, gençler her yerde yaygın
olârak kullanmaya başladı.
PATENT. Mucitlerin yaptıkları buluşlarla il­
gili ticari haklarını korum ak amacıyla belirli
yasal düzenlem eler yapılmıştır. D aha önce
kimsenin tasarlamadığı" yeni bir buluş yapan
kimse bu buluşunun özelliklerini ayrıntılı bir
raporla ilgili kamu kuruluşuna bildirir ve
buluşu için bir patent alır. İhtira beratı da
denen patent, o buluşun kullanım hakkını
belirli bir süre için yalnızca buluşun mucidine
PATENT 31
verir. Patente konu olan buluş o süre içinde
mucidinin izni olmadan kullanılamaz. Böyle­
ce bir buluşun kullanılmasından sağlanan
gelir onun mucidine kalır.
Patent konusu her ülkenin kendi yasalarıy­
la düzenlenmiştir. Genellikle patent hakkı 20
yıl kadar sürer. Bununla birlikte, Fransa gibi
bazı ülkelerde, özellikle yararlı olduğu düşü­
nülen bazı buluşlar için yalnızca altı yıllık bir
patent süresi tanınır.
Bazı ülkelerde patentin sürekliliği için be­
lirli bir paranın düzenli olarak ödenmesi
gerekir. Bu ödem e yapılmazsa patent sona
erer ve o buluşu herkes kullanabilir.
M ucitlere İtalya’da ilk patent belgelerinin
verildiği 15. yüzyıldan beri patent uygulaması
çeşitli biçimlerde sürm ektedir. İngiltere’de
bir buluş için verilen en eski patent, Utynamlı
John’a bulduğu renkli cam yapma yöntemi
için 1449’da verilen patenttir.
Bir buluş için patent verilmesinde başlıca
iki yöntem vardır. A vrupa ülkelerinin çoğun­
da yasal koşullara uygun olarak yapılan her
başvurunun sahibine patent verilir. Patentin
haksız olarak verildiğini ileri süren herkes
patentin iptali için m ahkem eye başvurabilir.
Patente konu olan buluş m ahkem ede ayrıntılı
olarak incelenir ve patent verilmiş olan kişi­
nin gerçekten yeni bir şey bulup bulmadığına
karar verilir.
Patent konusunda uygulanan öbür sistem
A B D , K anada, Avustralya, Yeni Zelanda,
Japonya, İngiltere, Alm anya Federal Cum hu­
riyeti, İsveç ve A vusturya’daki sistemdir. Bu
sistemde, patent başvurusu yapan kişi buluşu­
nun ayrıntılı bir açıklamasını ve çalışma biçi­
mini ortaya koyan belgeler verm ek zorunda­
dır. Bunları inceleyen uzm anlar buluşun ger­
çekten yeni olup olmadığına karar verir.
U zm anlar söz konusu buluşun daha önce
yapılmamış olduğuna ve başvurunun kuralla­
ra uygun olduğuna inanırlarsa başvuru kabul
edilir; buluşla ilgili bilgiler basılıp yayımlanır.
D aha sonra, patent verilmesine yapılabilecek
itirazlar için bir süre tanınır. Başvuru sahibi­
nin gerçek mucit olmaması, buluşun ana
düşüncesini başkasından almış olması bir iti­
raz nedeni olabilir. Bir patentin verilmesine
itiraz edildiği zaman bazen kararı m ahkem e­
nin vermesi de gerekebilir.
32 PATLAYICILAR

Türkiye’de patent uygulaması ile ilgili ku­
rallar 1880 tarihli İhtira Beratı Kanunu ile
düzenlenmiştir. Patent konusunda Fransa’da­
ki uygulamayı temel alan bu yasada 1918’de
ve 1932’de bazı değişiklikler yapılmıştır. Ya­
saya göre patent başvuruları Sanayi ve Ticaret
Bakanlığı’nın ilgili dairesine yapılır. Patent
verilebilmesi için yeni buluşun sanayide kulla­
nılabilmesi, yenilik taşıması ve uygulanabilir
olması koşulları aranır. Patent süresi başvura­
nın isteğine göre 5, 10 ya da 15 yıl olabilir.
Patent başvurusuyla ilgili kararlara karşı idari
yargı yoluna gidilebilir. Haksız verilmiş pa­
tentlerin iptali için de asliye hukuk m ahkem e­
sinde dava açılabilir.
PATLAYICILAR. Yanan her m adde bir m ik­
tar sıcak gaz çıkarır. Ocak ve şöminelerin
bacaları yanmayla oluşan bu gazları dışarı
atm ak için yapılmıştır (bak. Y a n m a ). Bazı
m addeler yanarken çok kısa bir süre içinde
çok büyük m iktarda sıcak gaz çıkarır. Patlayı­
cılar dediğimiz bu m addeler, yanarken çıkar­
dıkları gazın oluşturduğu basınçla, çevrelerin­
deki her şeyi büyük bir gürültü ve şiddetle
parçalar; bu olaya patlam a denir.
Patlayıcı Türleri
Bilinen en eski patlayıcı, günümüzde de havai
fişeklerde kullanılan kara baruttur. Eski Çin­
lilerin belki de binlerce yıldır bildikleri kara
barutu 1249’dan bir süre önce ilk kez tanım la­
yan İngiliz Katolik rahip R oger Bacon oldu.
K ara barut 14. yüzyıl ortalarında ateşli silah­
larda kullanıldı; am a taşocaklarında kayaçla-
rın parçalanması gibi barışçıl amaçlarla kara
barut kullanılmasına ancak 1660’larda baş­
landı.
Güherçile (potasyum nitrat), kükürt ve
odunköm ürü karışımı olan kara barut yandığı
zaman kendi hacminin 4.000 katı kadar gaz
çıkarır. Çok hızlı gerçekleşen bu tepkime

E. I. du Pont d e N em ours & C om panv

İngiliz Kolum biyası'nda, Vancouver yakınlarındaki Seym our

Boğazı'nda (üstte solda) birçok deniz kazasına neden olan
Ripple Rock denizaltı kayalıkları patlayıcı kullanılarak ortadan
kaldırılm ıştır. Solda: KanadalI m adenciler suyun altındaki
kayaların içinde açtıkları tünellere 1.270 ton patlayıcı
yerleştirm işlerdir. Üstte: 5 Nisan 1958'de bu patlayıcılar
patlatılarak insan eliyle gerçekleştirilm iş, nükleer olm ayan en
büyük patlamalardan biriyle boğazdaki kayalıklar yok
edilm iştir. Günümüzde burada 15 metre derinliğinde, güvenli
bir suyolu vardır.

sırasında odunköm ürü ve kükürt güherçilenin
çıkardığı oksijenle yanar.
Alm an kimyacı Christian Schönbein’ın
1846’da keşfettiği pam uk barutu daha güçlü
bir patlayıcıdır. İlk dumansız barut türü olan
pam uk barutu, pamuk liflerinin derişik nitrik
asit ve sülfürik asitle işlenmesiyle elde edilir
(bak. NİTRİK ASİT; SÜLFÜRİK ASİT). B u tür bir lif
parçası tutuşturulursa hızla ve sessizce yanar;
ama sert bir darbeyle karşılaşırsa büyük bir
şiddetle patlar. Bu tip patlayıcılar günümüzde
pamuk yerine kâğıt ve odun talaşı asitle işleme
sokularak yapılır ve rıitroselüloz adını alır.
1847’de İtalyan kimyacı Ascanio Sobrero,
gliserini derişik nitrik asit ve sülfürik asidin
içine yavaş yavaş dam latarak nitrogliserin'i
buldu (bak. GLİSERİN). Patladığı zaman kendi
hacminin 12 bin katı kadar gaz çıkaran
nitrogliserin son derece güçlü bir patlayıcıdır;
ama taşınırken küçük bir sarsıntıda kolayca
patladığı için kullanılması son derece tehlike­
lidir. 1866’da İsveçli kimyacı A lfred Nobel,
nitrogliserinin diyatomit (kizelgur) adı verilen
kumlu bir toprakla karıştırıldığında peynirim-
si katı bir maddeye dönüştüğünü ve bu
durum dayken hâlâ güçlü bir patlayıcı olduğu
halde güvenli bir biçimde taşınabildiğim bir
rastlantı sonucu buldu ve bu m addeye dinamit
adını verdi. Nobel, pam uk barutunu nitrogli­
serinle karıştırarak çok güçlü bir patlayıcı
olan ve güvenle kullanılabilen bir başka patla­
yıcı da yaptı. Yoğun pelte kıvamındaki bu
patlayıcı jelatin daha çok taşocaklarında kul­
lanılır.
Bu karışımdaki nitrogliserini azaltıp pam uk
barutunu çoğaltan Nobel, balistit adını verdiği
kemik gibi sert bir m adde elde etti. Patlayıcı
jelatine ya da dinam ite göre daha zayıf bir
patlayıcı olan bu m adde, patlayınca parçala­
ma etkisi yerine itme etkisi yaptığı için ateşli
silahlarda “sevk barutu” olarak kullanılır
(bak. ATEŞLİ SİLAHLAR). Patlayıcılardan büyük
bir servet kazanan Alfred Nobel, servetinin
bir bölümüyle bir fon kurulmasını ve insanlığa
yararlı olan yazar ve bflim adam larına her yıl
bu fondan ödül verilmesini vasiyet etti (bak.
N obel Ö d ü l ler İ).
Patlayıcılar genellikle ikiye ayrılır. Bunlar,
patlam a etkisi düşük itici patlayıcılar ve
patlam a etkisi yüksek güçlü patlayıcılardır.
PATLAYICILAR 33
Günüm üzde kullanılan dumansız barut gibi
itici patlayıcılar, nitrogliserinle nitroselülozun
karıştırılmasıyla elde edilir. H er türlü ateşli
silah fişeğinde bulunan ve bazı uçak m otorları
ile dizel m otorlarında ilk hareketi verm ek için
kullanılan bu patlayıcılar güdümlü silah ve ro­
ketlerin hareketini sağlayan itici gücü elde e t­
m ek için de kullanılır.
İki dünya savaşında en çok kullanılan güçlü
patlayıcı trinitrotolüen (TNT) olmuştur. Sik-
lotrim etilentrinitram in (siklonit) ve pentaerit-
ritol tetranitrat (PETN ) gibi uzun adları olan
öbür güçlü patlayıcıların hemen hem en tümü
bazı karbonlu bileşiklerin nitrik asitle işlem­
den geçirilmesiyle elde edilir.
Zincirleme çekirdek tepkim eleri sonucun­
da da olağanüstü güçlü patlam alar oluşabilir.
Nükleer bom baların çok büyük yıkıcı gücü bu
tür tepkim elerin sonucudur (bak. N ü k l eer
E n e r j İ).
Patlayıcıların Kullanımı
Kara barut bir kıvılcım ya da alevle ateşlene-
bilirdi, ama günümüzdeki patlayıcıları patlat­
mak bu kadar kolay değildir. Ateşli silahlarda
itici olarak kullanılan patlayıcıları ateşlemek
için ya bir darbeyle kolayca ateş alan az
m iktarda ateşleyici içeren bir kapsülden ya­
rarlanılır ya da elektrik akımı geçince akkor
haline gelerek çevresindeki barutu yakan ince
bir telden yararlanılarak yapılan bir ateşleme
sistemi kullanılır. Kapsülü ateşleyecek darbe
için ateşli silahın tetiği çekilir.
Güçlü patlayıcıları patlatm ak için şiddetli
bir sarsıntı gerekir; çünkü bu patlayıcılar ateş
aldığı zaman hızla yanar, ama patlamaz.
Bunları patlatm ak için gerekli olan sarsıntı,
bir tüpe konmuş tetril ya da siklonit gibi
şiddetli patlayıcılardan oluşan bir fünyeyle
sağlanır. Fünyeyi ateşlemek için de, ya d ar­
beyle ateşlenen bir kapsül ya elektrikli ateşle­
me sistemi ya da güvenlik tapası kullanılır.
İnce uzun bir fitil biçimindeki bu tapanın
içinde çok yavaş yanan bir barut vardır. Bir
ucundan ateşlenince fitilin uzunluğuna bağlı
olan bir sürenin sonunda ateş fünyeye ulaşır.
Birkaç m etre boyundaki bir fitilin yanma
süresi, tapayı ateşleyenin patlam adan önce
güvenli bir uzaklığa gitmesine yetecek ka­
dardır.
34 PATLICAN

Savaşta olduğu gibi barış zam anında da p at­ Asya ülkelerinin yanı sıra Akdeniz Bölgesi’n-
layıcıların önemli kullanım alanları vardır. de de yaygın olarak yetiştirilir.
Köm ür, taş ve cevher (m aden filizi) çıkarmak Sık dallı gövdesinin yüksekliği sıcak bölge­
için m adenlerde ve taşocaklarında; tünel ve lerde 1 metreyi bulan patlıcan, patatesle çok
geçit açmak için karayolu ve demiryolu yapı­ yakın akrabadır. Am a patates gibi yumruları
mında; liman ve kanal yapımında çok m iktar­ için değil, iri ve etli meyveleri için yetiştirilir.
da patlayıcı kullanılır (bak. MADENCİLİK; TAŞ­ Bazen uzunluğu 30 santim etreye ulaşan bu iri
OCAĞI). Bu amaçla kullanılan güçlü patlayıcı­ meyvelerin eti süngersi beyaz, kabuğu parlak,
lar genellikle kâğıtla kaplı, sosise benzer pa­ derimsi ve genellikle koyu m ordur. Bostan
ketler biçiminde hazırlanır ve kayaların içinde patlıcanı denen çeşidi ise uzundan çok yuvar­
açılan deliklere yerleştirilerek patlatılır. lağa yakın biçimiyle ayırt edilir; bunun mey­
Patlayıcılar konusunda uzman olmayanla­ veleri bazen beyaz ya da m or lekeli olabilir.
rın patlayıcı yapmayı denem esi, patlayıcıları Dalları donatan hafif loplu, tüylü ve boz yeşil
kullanması, taşıması ya da ellemesi son dere­ yaprakların arasından sarkan patlıcan meyve­
ce tehlikelidir. leri, m or çiçeklerinin döllenmesiyle oluşur.
Patlıcan en iyi sıcak iklimli yerlerde yetişen
PATLICAN, A kdeniz ülkelerinin ve Türk ve tohum dan üretilen bir bitkidir. H er yıl
mutfağının en sevilen sebzelerinden biridir. ürün gelişip meyve verdikten sonra sökülür,
Bu yüzden de anayurdu olan Güney ve Doğu ertesi yıl yenileri dikilir. Patlıcan vitamin ve
kalori bakımından öbür sebzelere göre yok­
suldur, ama özel lezzetinden ötürü çok sevilir.
N H P A IJ. B. Free Karnıyarık ve m usakka gibi sıcak yemekleri,
imambayıldı gibi soğuk yemeği, kızartması,
salatası, turşusu, hatta körpelerinin reçeli bile
yapılır. Bazı yörelerde ise içi oyulup kurutula­
rak kuru sebze halinde kışa saklanır. T ürkiye’
de patlıcan en çok Ege ve Akdeniz bölgele­
rinde yetiştirilir. H er yıl ortalam a 700 bin ton
dolayında ürün elde edilir.

PAULING, Linııs (doğumu 1901). A B D ’li

kimyacı Linus Cari Pauling kimyasal ve biyo­
lojik m oleküllerin yapısının anlaşılmasına çok
önemli katkılarda bulunmuştur.
Pauling A B D ’de, Oregon eyaletindeki
P ortland’da doğdu. 1922’de Oregon Eyalet
Tarım Yüksekokulu’nun (bugün Oregon Eya­
let Üniversitesi) kimya bölümünü bitirdi.
Doktorasını 1925’te Califomia Teknoloji
Enstitüsü’nde tamamladı ve 1963’e kadar bu
kurumda ders verdi. Kuvantum mekaniği
ilkelerini kimyaya uygulayan ilk bilim adam ­
larından biri olan Pauling, bu yolla m olekülle­
rin yapısını ve kimyasal bağlanm a biçimlerini
inceledi. The Nature o f the Chemical Bond
and the Structure o f Molecules and Crystals
(1939; “Kimyasal Bağın Doğası ve M olekül
ve Kristal Y apıları”) adlı yapıtı yüzyılımızın
Patlıcan sıcak yörelerde yetiştirilen ve çok sevilen bir
en önemli bilim kitaplarından biridir.
sebzedir. Pauling 1930’ların ortalarında proteinlerin

T he Sm ithsonian Institution, W ashington, D. C.
ABD'li kimyacı Linus Cari Pauling.
yapısını incelemeye girişti; yalnız bu arada II.
Dünya Savaşı sırasında (1939-45) patlayıcılar
üzerinde çalıştı. 1949’da, orak hücreli kansız­
lık hastalığı çeken hastalardan alm an kırmızı
kan hücrelerinde, yani alyuvarlarda, kan taşı­
yan proteinin ya da hemoglobinin biçim
bozulmasına uğramış olduğunu gösterdi.
1950’lerin başlarında da, proteinlerin ikincil
yapılarına ilişkin olarak, yani proteinleri oluş­
turan aminoasitlerin arasındaki etkileşimleri
açıklamak amacıyla, sarmal (spiral) biçimli
zincir modelini geliştirdi (bak. PROTEİN). Pau­
ling bu çalışmalarıyla 1954 Nobel Kimya
Ö dülü’nü kazandı.
Pauling nükleer silahlanma çalışmalarına
ve nükleer denem elere karşı yoğun bir m üca­
dele verdi. Bu mücadelesi nedeniyle 1962’de
kendisine Nobel Barış Ödülü verildi.
Pauling 1970’lerin sonlarında, “megavita-
m in” adını verdiği tedavi yöntem ini açıkladı.
Buna göre, soğuk algınlığı, şizofreni gibi
hastalıklara, hatta bazı kanser türlerine karşı
m ücadelede yüksek dozda C vitamini kulla­
nılmalıydı.
PAVLOV 35
PAVLOV, İvan (1849-1936). Kan dolaşımı,
sindirim ve koşullu refleksler konusundaki
deneysel çalışmalarıyla tanınan Rus fizyoloji
bilgini İvan Petroviç Pavlov, Rusya’daki Rya-
zan kentinde doğdu. Önce kilise okullarında
din eğitimine başladı; ama bilime duyduğu ilgi
daha ağır bastığı için din adamı olm aktan
vazgeçerek 1870’te St. Petersburg Üniversite-
si’ne (bugün Leningrad Devlet Üniversitesi)
girdi. Bunu izleyen 10 yıl boyunca hayvanlar­
da sinir sistemi fizyolojisine ilişkin deneyler
yaptı. 1883’te St. Petersburg’daki Askeri Tıp
A kadem isi’nde tıp doktorasını tam amladı.
Aynı kentte ve A lm anya’da hayvanlar üzerin­
de çeşitli deneyler yaptıktan sonra gene bu
akadem iye dönerek 1895’te fizyoloji profesö­
rü oldu.
Pavlov’un en ünlü deneyi, köpeklerde ko­
şullanmaya bağlı tükürük salgısı deneyidir.
Bazı reflekslerin öğrenm e yoluyla edinildiğini
kanıtlayan Pavlov, doğuştan var olan içgüdü­
sel reflekslerden ayırt etm ek için bunlara
koşullu refleksler adını vermişti.
Bu koşullu refleksleri incelemek üzere yap­
tığı ünlü deneyinde, köpeklerine her yemek
verişinde bir çıngırak çaldı. Yemeği gören
köpeklerin tükürük salgısı doğal olarak artı­
yordu. Çıngırak sesinin hem en ardından ken­
dilerine yemek verilmesine iyice alışmış olan
köpekler, uzun bir süre sonra artık yemek
verilmese de yalnızca çıngırak sesini duyduk­
larında bile tükürük salgılamaya başladılar.
Kısacası, çıngırak sesine yanıt ya da tepki
vermeye koşullandırılmış oldular. Pavlov bu
S o cieryfo r Cultural Relations with the U SSR
Rus fizyoloji b ilg in i İvan Pavlov, koşullu reflekslere
ilişkin ünlü deneylerinden birini yönetirken.
36 PAVLOVA
konudaki deney ve kuram larını Koşullu R ef­
leksler ve Psikiyatri adlı kitabında topladı.
Sindirim konusundaki araştırmalarını da
Sindirim Bezlerinin Çalışması adlı bir kitapta
derleyen Pavlov, daha sonra, beynin karm a­
şık fizyolojisi ile koşullanma arasında bağlantı
kurmaya çalıştı. Koşullanma konusunda koy­
duğu ilkelerden psikiyatri sorunlarının çözü­
münde yararlanılabileceğine inanıyordu.
Bütün yaşamı boyunca pek çok ödül alan
Pavlov, sindirim fizyolojisine ilişkin değerli
çalışmaları nedeniyle de 1904 Nobel Fizyoloji
ya da Tıp Ö dülü’yle onurlandırıldı.
PAVLOVA, Anna (1881-1931). Rus asıllı
balerin A nna Pavlova dünyanın en yetenekli
dansçıları arasında yer alır. K oreograf Michel
Fokine’in kendisi için yazdığı Kuğunun Ölü­
m ü adlı tek kişilik baleyle bale tarihinin
unutulm az adları arasına girmiştir.
H ulton Picture Library
Yaşadığı dönem in en ünlü balerini olan Anna
Pavlova, Kuğunun Ö lüm ü'ndeki dansıyla bale
tarihin in unutulm az adları arasına girdi.
Pavlova, Rusya’da St. Petersburg (bugün
Leningrad) kentinde doğdu. Ailesi Polonya-
lı’ydı. Bale eğitimine, 10 yaşındayken Çarlık
Bale O kulu’nda başladı. Sekiz yıl sonra Çar­
lık Balesi’ne geçti, 1906’da başbalerin oldu.
Pavlova 1909’da, Sergey Diaghilev yöneti­
mindeki Rus Balesi’yle birlikte Paris’e gitti.
Olağanüstü güzellikte dansların sergilendiği
gösterilerde, çağımızın en büyük dansçıların­
dan Vaslav Nijinski’yle dans etti (bak. NİJİNS-
Kİ, V a slav ). İkilinin en ünlü gösterisi, koreo-
grafisini Michel Fokine’in yaptığı Les Sylphi-
des balesiydi.
Pavlova 1910’da L ondra’ya gitti ve orada
kısa sürede büyük başarı kazandı. Aynı dö­
nem de, avukat olan kocası Victor D andre’yle
birlikte satın aldığı Ivy Evi’ne yerleşerek bale
dersleri vermeye başladı. Anna Pavlova
1913’te, yetişmesinde büyük payı olan İtalyan
bale öğretm eni Enrico Cecchetti ile çıktığı
turnede birçok ülkeyi dolaşarak, bale sanatı­
nın dünyanın en uzak köşelerinde tanınmasını
ve sevilmesini sağladı. Dünya çapında ün
kazanm asına yol açan Kelebekler, Dansa Da­
vet, Kızböceği, Gavotte, Noel ve özellikle de
Kuğunun Ö lüm ü adlı balelerdeki şiirsel yoru­
mu ve zarif hareketleriyle izleyenleri büyüle­
di. 1930’da 50 yaşındayken son kez sahneye
çıktı; bundan birkaç ay sonra H ollanda’nın
Lahey kentinde zatürreeden öldü.
PEARY, Robert Edvvin (1856-1920). Kuzey
K utbu’na ilk kez ayak basan kâşif olarak
kabul edilen R obert Edwin Peary, A B D ’nin
Pennsylvania eyaletindeki Cresson kentinde
doğdu. Brunswick’teki Bowdoin College’ı bi­
tirdikten sonra A BD donanm asına katıldı.
1886’da G rönland’a yaptığı bir yolculuktan
sonra Kuzey Kutup Bölgesi’nde keşifler yap­
maya karar verdi. 1891-1908 arasında G rön­
land’a yapılan beş seferi yönetti.
Peary, Kuzey Kutup Bölgesi’ndeki gezile­
rinde edinmiş olduğu deneyim lerden Grön-
land’dan Kuzey K utbu’na yaptığı keşif gezi­
sinde yararlandı. Peary’nin gemisi Roosevelt,
Kuzey Kutup Bölgesi’ndeki keşif gezileri için
özel olarak yapılmıştı. İlk iki gezisinde Kuzey
K utbu’na ulaşamayan Peary, Kuzey K utbu’na
ulaşmak için yaptığı üçüncü ve son seferinde,
G rant Arazisi’ndeki Columbia B urnu’ndan

Kuzey Kutbu'na ilk kez ayak basan ABD'li kâşif
Robert Edvvin Peary.
büyük bir grupla ve taşınabilecek en fazla
araç gereçle yola çıktı. Kâşifler küçük bir
öncü kolunun seçip işaretlediği yolu izliyordu.
Belirli aralıklarla ana gruptan ayrılan küçük
gruplar, ancak geri dönm elerine yetecek ka­
dar erzak alıp geri kalanını yola devam edenlere
bırakarak hareket üslerine dönüyordu. Yol­
culuğun 255 kilom etrelik son bölümü başlar­
ken grupta yalnızca Peary, M atthew Henson
ve dört Eskimo kalmıştı. Kâşifler kutup nok­
tasına ulaştıklarına karar verince, orada 30
saat kadar kalarak gözlemlerde bulundular ve
bilimsel veriler topladılar. Peary yaptığı keşif
gezileriyle G rönland’ın bir ada olduğunu ka­
nıtladı ve Eskim olar’a ilişkin araştırm alar
yürüttü. Kuzey Kutup Bölgesi’ndeki denizler,
gelgit olayı ve rüzgârlarla ilgili bilgiler topla­
dı. Ne var ki, Peary’nin olayları kaydetm ekte
titizlik göstermemiş olması ve bazı bilgilerin
eksikliği uzm anlar arasında kuşkulara yol açtı
ve Peary’nin Kuzey K utbu’na ulaşıp ulaşm a­
dığı tartışm a konusu oklu. Peary kutup nokta­
sının 8 kilom etrelik çevresinde derinlik öl­
çümleri yapmış ve 2.700 m etrede bile deniz
dibine ulaşamamıştı. Böylece Kuzey K utbu’
nun buzla kaplı büyük bir denizin ortasında
olduğunu kanıtlamış oldu.
PEKARİ 37
PEGASOS. Yunan mitolojisine göre, yiğit
Perseus, G orgolar’dan M edusa’nın kafasını
kesince, akan kandan kanatlı at Pegasos
doğar (bak. P er seu s ). Bellerophontes adında
genç bir savaşçı, çeşmeden su içerken buldu­
ğu Pegasos’u tanrıça A thena’nın kendisine
verdiği bir yularla ehlileştirdikten sonra onun
üzerine binip serüven aram aya çıkar. Ağzın­
dan ateş fışkıran, üç kafasından biri aslan, biri
keçi ve biri yılan olan canavar K him aira’yı
öldürür; Am azonlar olarak bilinen kadın sa­
vaşçıları yener. Yaptıklarından gurura kapı­
lan Bellerophontes gökyüzüne uçmak isteyin­
ce, Pegasos onu üstünden atar. Anlatıldığına
göre, tanrılar kralı Zeus B ellerophontes’in
böbürlenm esinden öfkelenmiş, Pegasos’u gı­
dıklaması için bir böcek gönderm iş, böcekten
huylanan Pegasos ondan kurtulayım derken
binicisini sırtından atmıştır. Bu olaydan sonra
gökyüzüne uçmayı sürdüren Pegasos çok geç­
m eden bir takımyıldıza dönüşür.
Bir başka efsaneye göre ise esin perileri
M usalar’m Helikon D ağı’ndaki kutsal korulu­
ğunda bulunan H ippokrene pınarı Pegasos’un
ayağını yere vurması üzerine fışkırmaya baş­
lamıştır (bak. M u sa la r ). Bu öykünün Eski
Korint kentinden çıktığı sanılmaktadır; çünkü
Korint paralarının bir çoğunun üstünde ka­
natlı at motifi bulunm aktadır (bak. KORİNT).
PEKARİ. Pekariler Y enidünya’da yaşayan,
dom uza benzer çifttoynaklı memelilerdir.
H om urdanm aları, burunları ve gövde yapıları
dom uzlarınkine çok benzer. A m a birçok de­
ğişik özellikleri nedeniyle bu hayvanlar Eski-
dünya’da yaşayan dom uzlardan ayrı bir famil­
ya (Tayassuidae) altında toplanmışlardır. Ö r­
neğin ağızlarının dışına taşan üst köpekdişleri
yukarıya değil, aşağıya doğru kıvrıktır. A rka
ayaklarında dört yerine üç parm ak bulunur.
Kuyrukları yok denecek ölçüde kısadır. Mi­
deleri dom uzlarınkinden daha karm aşık bir
yapı gösterir. Sırtlarındaki koku bezi keskin
ve itici bir koku salgılar. Bazen ağaç gövdele­
rindeki kovuklarda ya da sık çalılıklarda yaşar
ve yavrularını da buralarda doğururlar.
Pekariler yenebilecek hem en her şeyi ye­
mekle birlikte, en çok kabuklu yemişleri,
tahıl tanelerini ve sebzeleri sever. Sürüler
halinde tarım alanlannı yağmalayarak büyük
38 PEKİN
Pekariler küçük, dik kulakları, kuyruksuz gövdeleri ve
derilerinin altındaki bir salgıbezinden yayılan keskin
kokularıyla dom uzlardan ayrılır.
zararlara yol açabilirler. Besinleri arasında,
öldürdükleri küçük hayvanlar ve yılanlar da
yer alır.
Pekarilerin iki türü vardır. H er iki türün de
postu siyaha yakın renkte koyudur. Sırtların­
da siyah ve dik kıllardan oluşan bir yele
bulunur. Yakalı pekari ( Tayassu tajacu) adı­
nı, sırtından göğsüne doğru uzanan kirli beyaz
geniş bir şeritten alır. Uzunluğu 1 metreye
yakın, ağırlığı 22 kg kadardır. Coğrafi dağılı­
mı A B D ’nin güneyinden A rjantin’e kadar
uzanır.
Ak dudaklı pekarinin ( Tayassu pecari) ağız
çevresinde beyaz bir şerit vardır. Yakalı
pekariden daha iri olan bu tür O rta ve Güney
A m erika’da yaşar. Avlanan pekarilerin etleri
yendiği gibi derilerinden de eldiven ve ceket
yapılmaktadır.
PEKİN ya da Pinyin yazılışıyla Beijing, Çin
Halk Cum huriyeti’nin başkentidir. K ent, M o­
ğolistan yaylalarına ve M ançurya’ya bağlanan
anayolların yakınında, Kuzey Çin’in verimli
ovalarının kuzey ucunda yer alır. Pekin, İÖ
12. yüzyıldan başlayarak değişik adlar altında
önemini korum uştur. İS 1267’de Moğol Kağa­
nı Kubilay H an, kenti im paratorluğun baş­
kenti yaptı. M arko Polo 1275’te Pekin’e
geldiğinde bu görkemli kente hayran kaldı.
Moğollar bölgeden çıkarıldıktan sonra, Ming
im paratorları başkentlerini Nanking’den (gü­
neyin başkenti), Pekin’e (kuzeyin başkenti)
taşıdılar.
M ançular 1644’te Ming hanedanına son
verdiler. M ançu hanedanı ülkeyi, Çin Cum-
huriyeti’nin kurulduğu 1911 ’e kadar yönetti.
Pekin 1928’e kadar başkent olarak kaldı. Bu
tarihte Çin’in milliyetçi yönetimi kentin adını
Peiping olarak değiştirdi ve başkenti Nan-
king’e taşıdı. Kent 1937-45 arasında Japonlar’
ın yönetiminde kaldı. 1949’da milliyetçileri
Tayvan’a süren komünist yönetim, kente
yeniden Pekin adını vererek Çin Halk Cum-
huriyeti’nin başkenti ilan etti. Bütün bu deği­
şikliklere karşın, kent M arko Polo zam anın­
daki büyüleyici güzelliğini korudu.
Pekin’de yazlar çok sıcak, kışlar sert geçer.
Hava, Gobi Çölü’nden ovaları aşarak gelen
kum lar yüzünden kuru ve tozludur. Bu ne­
denle çoğu zaman bisiklete binenler ve yaya­
lar yüzlerine maske takarlar. Kubilay Han
Pekin’i geniş bir alanda kurduğu için, birçok
başka Çin kentinden farklı olarak Pekin’in
geniş ana caddeleri vardır. Bu caddeler bo­
yunca sıralanan ağaçların ardındaki dükkân­
ların dış yüzleri renkli oyma ve kabartm alarla
bezenmiştir. O tobüsler, troleybüsler, kam yo­
netler, az sayıda otom obil, at arabaları, katır­
lar ve yüz binlerce bisikletli caddeleri dol­
durur.
Pekin, kuzey-güney, doğu-batı doğrultu­
sunda birbiriyle dikine kesişen yollarıyla dört­
genlere ayrılır. Kentin bütün iç ve dış duvarla­
rı, duvar kapıları, tapm aklar, saraylar ve
pazaryerleri bu düzene göre yerleştirilmiştir.
Frank Spoonpr
OS HU
"K ü ltü r D evrim i" sonrasında giderek değişen Pekin,
dev reklam panolarıyla, herhangi bir batılı kent
görünüm ünü almaya başladı.

Pekin'in kuzeyindeki Yazlık Saray kentte yaşayanların gezindikleri ve dinlendikleri gözde yerlerden biridir.
Kent, her ikisi de duvarlarla çevrili, kuzeyde­
ki T atar Kenti ile güneydeki Çin K enti’nden
oluşur. T atar Kenti kabaca kare biçimindedir.
İçinde İm paratorluk Sarayı bulunan Yasak
Kent burada yer alır. Eskiden sıradan Çinliler’
in giremediği Yasak K ent, devrim den sonra
herkese açık bir ulusal müze olmuştur. Avlu­
lar dizisiyle birbirine bağlanmış yapıların çatı­
ları parlak sarı kirem itlerle, m erdivenleri
beyaz m erm erle kaplıdır. Yasak K ent’in dı­
şında, gezinti yerleri ve tapm aklarla çevrili bir
dizi yapay göl bulunur. Buranın en ilginç
yapıları arasında, kuzeyde Yazlık Saray, C en­
net Tapm ağı, Pekin Oteli ve tam ortada,
dünyanın en büyük kent meydanı olan Tien-
anm en M eydanı sayılabilir. M odern Çin’in
kurucusu Mao Çe-Tung’un anıtmezarı mey­
danın m erkezindedir. A ralarında, 5.000 kişi­
lik şölenlerin verilebildiği Büyük Halk Binası’
nın da bulunduğu kamu binaları meydanın
çevresinde yer alır.
Çinliler taş döşeli Tienanm en M eydanı’n-
da dolaşm aktan ve çeşitli uçurtm alar uçur­
m aktan hoşlanırlar. 1 milyonu aşkın Çinli
her yıl 1 Ekim ’de burada toplanarak ülkenin
ulusal bayramını kutlar. Ekim 1949’da başa
PELİKAN 39
B a rn a b y’s
geçen kom ünist yönetim park yapımı, sağlık
hizmetleri ve sanayinin geliştirilmesi gibi
alanlarda sağladığı hizm etlerle Pekin’in geliş­
mesine katkıda bulunm uştur. Yasak K ent’i
güneydeki Çin K enti’nin kapısına bağlayan
geniş ana cadde boyunca m odern hüküm et
yapıları yer alır. Geniş ve işlek caddelerden,
kentin gürültü ve kargaşasından uzakta, dar
sokakların iki yanındaki avlulu ve birbirine
yapışık geleneksel evlerde sakin bir yaşam sürü­
lür. Son zamanlarda gittikçe gelişen konut
yapımı, kente eklenen fabrikalar, banliyöler
ve yeni parklarla Pekin daha da büyüm üştür.
Demiryolu araç ve gereçleri, makine parçala­
rı, elektronik aletler, tarım makineleri ve
kimyasal m addeler üretimi kentin başlıca
sanayileridir. Pekin aynı zam anda, üniversite­
leri ve bilimsel araştırm a enstitüleriyle bir
öğrenim merkezidir.
Nüfusu 9.926.000 (1988) olan Pekin, Şang­
hay’dan sonra Çin'in ikinci büyük kentidir.
PELİKAN. A nadolu’da yaygın biçimde kutan
adıyla tanınan, iri gövdeleri ve ilginç gaga
yapılarıyla en dikkat çekici kuşlar arasında
yer alan pelikanların yeryüzüne dağılmış yedi
40 PELOPONNESOS SAVAŞI
türü vardır. Bazılarının kanatları, bir uçtan
öbür uca 3 m etre uzunluğa yaklaşabilir.
Pelikanlar çok iri gagalarının altındaki ge­
niş deri torbaları sayesinde kolayca tanınır.
Son derece esnek olan bu torba içine çok
sayıda balık alabilir.
Pelikanlar kalın gövdeleri, oldukça kısa
kuyrukları, geniş ve yuvarlak kanatlarıyla
hantal görünüşlü kuşlardır. Bacakları da kısa
ve kalın, ayakları perdelidir. Am a uçarken
çok güzel görünürler. Genellikle göllerde ve
durgun sularda büyük koloniler halinde ürer,
kıyılara ve akarsu ağızlarına uğrar, bazen
balık yakalam ak için suya dalarlar. Bir peli­
kan boynunu, gagası boynunun önüne değer­
ken, başı omuzlarının oldukça gerisinde dura­
cak biçimde kıvırabilir.
Pelikanlar yere ya da alçak .çalılıklara çalı
çırpı ve ot saplarından kabaca hazırlanmış bir
Ak pelikanlar. Bu kuşların siyah uçma tüyleri
kanatları açıkken ortaya çıkar.
yuva yapar. Bazen de yerdeki bir oyuğu
kullanırlar. Yum urtaları mavimsi beyaz ka­
bukludur. Y um urtadan çıkan grimsi kahve­
rengi tüylerle kaplı yavruları, erişkinler kıs­
men sindirdikleri balıklarla beslerler. Yavru­
lar genellikle gagalarını ve sık sık başlarını da
erişkinlerin keselerine sokarak beslenirler.
A vrupa’da yaşayan iki pelikan türü vardır.
Bunlardan Eskidünya ak pelikanı (Pelecanus
onocrotalus) genel olarak pembemsi beyaz
tüylüdür. Kanatları açıkken, siyah uçma tüy­
leri kolayca görülebilir. Benzer bir tür olan
tepeli pelikanın (Pelecanus crispus) tüyleri
sarımsı değil, grimsi beyazdır. Ayrıca uçma
tüyleri yalnız kanat uçlarında siyah, ense
tüyleri kıvırcıktır. Türkiye’de tepeli pelikan
M anyas G ölü, Kızılırmak deltası ve Konya
ilindeki, büyük ölçüde bataklık halinde olan
A kgöl’de, ak pelikan Van Gölü ve A kgöl’de
ürer. Evliya Çelebi’nin Seyahatname'sinde
“sakakuşu” adıyla geçen kuşlar da gerçekte
pelikandır. Pelikanların yerel olarak kullanı­
mı süren bu adı, balığın yanı sıra suyla da
dolan gagalarındaki torbadan aldıkları anla­
şılmaktadır.
Kuzey A m erika’da iki pelikan türü yaşar.
Bunlardan Yenidünya ak pelikanı (Pelecanus
erythrorhynchos) genellikle Kuzey A m erika’
nın batısındaki göl adalarında ürer. Daha
küçük yapılı olan kahverengi pelikan (Peleca­
nus occidentalis) ise ürem ek için kıyıları
yeğler. Siyah ve beyaz tüylü Avustralya peli­
kanı (Pelecanus conspicillatus) 180 santim et­
reye ulaşan uzunluğuyla en iri pelikan tü­
rüdür.
PELOPONNESOS SAVAŞI. Y unanistan’ın
güneyinde, Korint Körfezi’nin karanın içine
doğru uzanarak anakarayı neredeyse ikiye
ayırdığı görülür. D ar Korint Kıstağı ile anaka­
raya bağlanan bu yarım adaya Peloponnesos
ya da M ora adı verilir. Peloponnesos Savaşı,
İÖ 5. yüzyılda Peloponnesos Y arım adasında­
ki Spartalılar ile kuzeydoğudaki Atm alılar
arasm da oldu. Eski Y unan’daki kent devletle­
rinin en büyüğü olan A tina, bu savaşın
sonunda gücünü yitirdi.
A tina ile Sparta yıllardan beri Eski Yunan
kent devletleri üzerinde egemenlik kurma
çekişmesi içindeydi ve bu kent devletleri
A tina önderliğindeki Delos Birliği ile Sparta
önderliğindeki Peloponnesos Birliği içinde,
iki ayrı ittifakta toplanmıştı. Kara güçlerine
ağırlık veren Sparta büyük bir ordu, daha çok
ada ve kıyı kent devletleriyle ittifak içindeki
A tina ise büyük bir donanm a kurmuştu.
Sparta sorun çıkarmak için, A tina’ya bağlı

kentlerde çıkan ayaklanm alardan yararlanı­
yordu. İÖ 433’te kuzeybatıdaki Kerkira (bu­
günkü Korfu) halkı A tina’dan, kendisini
Sparta’nın dostu K orint’e karşı korumasını
istedi. Çok geçmeden A tina ile Sparta arasın­
da yıllardır süren rekabet savaşa dönüştü.
Savaş İÖ 431 ’de, Sparta’nın müttefiki The-
bai’nin A tina’nın müttefiki Plataya’ya saldır­
masıyla başladı. A tina’nın büyük devlet ada­
mı Perikles, donanm a Peloponnesos kıyıları­
na saldırılarda bulunurken (bak. PERİKLES),
halkı sağlam surlarla çevrili A tina’da toplan­
maya çağırdı. Bu sırada A tina’nın çevresin­
deki A ttika topraklarını istila eden Spartalılar
bölgedeki ekinleri yaktılar. İÖ 430 Haziran’
ında Atina’da veba salgım çıktı ve sıcak ya­
zın da etkisiyle hızla yayıldı. Kalabalık kentte
binlerce Atinalı ölürken, hastalık donanm aya
da sıçradı. Halkın yüz çevirmeye başladığı Pe­
rikles de bir yıl sonra vebadan öldü.
Perikles’in ölüm ünden sonra, ona her za­
man karşı çıkmış olan Kleon, A tina’nın ön­
derlerinden biri olarak yönetime geçti. Kısa
bir süre için, A tm alılar Sparta’ya karşı üstün­
lük elde etti. İÖ 425’te Sparta barış istediyse
de, Kleon bu öneriyi reddetti.
Spartalılar’ın büyük kom utanı Brasidas,
Y unanistan’da büyük yıkımlara yol açarak
ilerlemeye başladı. Kleon ona karşı savaşmak
üzere yola çıktı. İÖ 422’deki savaşta Brasidas
ve Kleon öldüler. Atina önderlerinden Nikias
savaşı sona erdirmeyi kabul etti ve Nikias
Barışı denen, altı yıl sürecek bir dönem
başladı.
A m a, A tina ile Sparta birbirlerine karşı
mücadeleyi sürdürdüler. Atinalı siyaset ada­
mı Alkibiades, daha fazla güçlenmek için
Sicilya’yı işgal etm eleri gerektiğine Atinalı-
lar’ı inandırdı. Nikias ve Alkibiades kom uta­
sındaki A tina ordusu Sicilya’ya doğru yola
çıktı. Ne var ki, Alkibiades A tina’da tanrılara
hakaret ettiği gerekçesiyle suçlandığı için,
A tinalılar’a ihanet ederek Sparta’ya sığındı.
Bu arada Sicilya’daki Siracusa A tinalılar’a
karşı ayaklandı, Atin#' ordularını ve donan­
masını bozguna uğrattı. Nikias’ın da araların­
da bulunduğu işgalcilerin hemen hepsi öldü­
rüldü.
A tina donanm ası, A tina’ya geri dönen Al-
kibiades’in de önemli katkılarıyla birçok ba­
PELOT 41
şarı kazandıysa da, Hellespontos (bugün Ç a­
nakkale Boğazı) yakınlarındaki Aigos-
Potam oi’de hazırlıksız yakalandı. Amiral
Lysandros kom utasındaki Sparta donanması
A tina donanmasını batırdı. D aha sonra A tina
açıklarına gelen Sparta donanması kente yiye­
cek girmesini engelledi. Altı ay süren açlıktan
sonra, İÖ 404’te A tina teslim oldu ve 27 yıl
süren savaş sona erdi.
PELOT, dünyanın en hızlı sporlarından biri­
dir. H entbole benzer, am a daha geniş bir
oyun alanında oynanır. İspanya ve Fransa’da­
ki Pirene D ağları’nda yaşayan Basklar’ın ulu­
sal oyunudur: Bask dilindeki adı jai alai
(neşeli şenlik) olan pelot, 1900’de K üba’da
oynanmaya başlandıktan sonra batı ülkeleri­
ne de geçmiş ve daha çok jai alai adıyla
tanınmıştır. Pelot adı ise, İspanya’da bu
oyuna verilen pelota vasca adından kaynakla­
nan, Fransızca la pelote (küçük top) sözcü­
ğünden gelir.
Pelot açık havada ya da kapalı salonda
oynanır. Pelot oynanan tesisin bütününefro n -
ton denir. Cancha adı verilen üç duvarlı oyun
alanının uzunluğu 53,3 m etre, genişliği 15,2
m etre, yüksekliği de en az 12,2 m etredir. İki
kısa kenar ile oyuncuların solunda kalan uzun
kenar kapalıdır. Açık olan uzun kenarda ise
üç yan hakem ve son kararları veren bir
hakem bulunur. O nların arkasında, bir böl­
meyle oyun alanından ayrılan seyirciler
oturur.
Pelot iki oyuncu ya da ikişer kişilik iki
takım arasında oynanır. Oyuncuların ellerin­
den birine deriden bir bağla, cesta denen
kamıştan örülm üş, kavisli bir tür raket bağla­
nır. 76 cm uzunluğunda olan cesta bir kepçeyi
andırır. H er an hareket halindeki topu yaka­
layıp hızla fırlatmaya yarayacak biçimdedir.
Pelota denen ve yaklaşık tenis topu büyüklü­
ğünde olan top beyzbol topundan küçük, golf
topundan daha ağır ve serttir. Pelot toplarının
saatte 240 kilom etreden daha yüksek hızlara
ulaştığı saptanm ıştır. Bu yüzden A B D ’de
profesyonel pelot oyuncuları 1967’den beri
koruyucu başlık giyerler.
T opun atıldığı duvara ön duvar, oyuncula­
rın arkasında kalan duvara ise sekm e duvarı
ya da arka duvar denir. Ön duvarda, döşem e­
42 PENCAP
nin biraz yukarısında, boydan boya çekilmiş
bir çizgi bulunur. Topun kesinlikle bu çizginin
üzerinden sektirilmesi gerekir. Döşeme üze­
rinde ön duvarlardan 9 m etre uzakta ise servis
çizgisi bulunur.
Oyun servis atışıyla başlar. Servis atışını
kullanacak oyuncu, servis çizgisi ile ön duvar
arasında durur. Topu yere atar ve yerden
sıçradığı an cesta ile tutar. Sonra, duvardan
sekerek yere değmeden önce servis çizgisinin
üzerinden geçecek biçimde hızla ön duvara
fırlatır. Atış sırasında top servis alanı dışına
düşerse, servis atan takımın aleyhine bir sayı
yazılır.
Servis atışı başarılıysa, karşı takımın oyun­
cuları sırayla, topu ön duvardan ilk sekişinde
cesta ile yakalayıp yeniden ön duvara fırlatır­
lar. Topun yakalanıp fırlatılması kesintisiz bir
hareketle olur. Herhangi bir oyuncu atışı
kaçırırsa karşı taraf sayı alır. T opa, sekme
duvarından ilk dönüşünde ya da her iki
duvardaki ilk sekişfnden önce vurulabilir.
Servis atışını yapan takım dan bir oyuncu bir
atış kaçırırsa, karşı takım bir sayı ve servis
hakkı kazanır. Sayı kaybeden taraf oyunu
bırakır ve yerine yeni bir oyuncu ya da
oyuncular geçer.
Profesyonel bir pelot
oyuncusu saatte yaklaşık
240 km hızla gelen topu
karşılamak için sıçrıyor.
Ünlü profesyonel
oyuncuların çoğu Bask
asıllıdır.
L y n n P elham IRapho Guillumette;
' Sports lllustrated” © “T İM E " Inc.
A B D dışında oyunun skoru 10 ile 40 sayı
arasında değişir. A B D ’de ise skor, oyuncula­
rın sayısının bir eksiğidir. Örneğin, sekiz
oyuncu varsa oyun 7 sayılıktır. Oyun sayısına
önce ulaşan taraf oyunu kazanır.
PENCAP, H indistan’ın kuzeybatısı ile Pakis­
tan ’ın doğusunda yer alan bir bölgedir. Pen-
cap’ın “beş ırmak ülkesi” anlam ına gelen adı
Farsça penç (beş) ve ab (su) sözcüklerinden
kaynaklanır. Bu beş ırm ak, İndus Irm ağı’nın
kolları olan Jhelum , Çinap, Ravi, Satleç ve
B eas’tır. Pencap yöresi düzlük ve kuraktır.
Bu ırm aklardan tahıl ve pam uk tarlalarının
sulanmasında yararlanılır.
Pencap tarihi boyunca pek çok devletin
egemenliğine girdi. 18. yüzyılda bölgeyi bütü­
nüyle ellerine geçiren Sihler güçlü bir krallık
kurdular. Pencap 1849’da İngiliz yönetimine
geçti.
İngiliz H indistam ’mn 1947’de Hindistan ve
Pakistan olarak ikiye ayrılması sırasında, böl­
genin büyük parçasını oluşturan Batı Pencap
Pakistan’a bağlandı. Pakistan’ın bir eyaleti
olan Pencap’ın yüzölçümü 205.345 km2, nüfu­
su 50.460.000’dir (1983). Halkın hemen he­
men tüm ü M üslüm an’dır ve yüzde 90’ı Pen-
 PENGUEN 43

cap dili konuşur. Eyaletin başkenti Lahor’dur
(bak. L a h o r ) . İndus’un beş kolundan Jhelum ,
Çinap ve Ravi ırmakları Pakistan’daki Pencap
eyaletindedir.
1947’de H indistan’a bağlanan Doğu Pencap
ise, 1966’da, Pencap dili konuşulan Pencap ve
Hindi dili (Hintçe) konuşulan H aryana olmak
üzere iki eyalete bölündü. H indistan’ın Pen­
cap eyaletinin yüzölçümü 50.400 km2, nüfusu
16.788.915’tir (1981). Başkenti Şandigar aynı
zam anda H aryana’nın da başkentidir. Satleç
ve Beas ırmakları eyalet sınırları içinde kalır.
Nüfusun yüzde 60’ını oluşturan Sihler’in
kutsal kenti Am ritsar da H indistan’daki Pen­
cap eyaletinin sınırları içindedir (bak. SİHLER).
Halkın geri kalan bölümünün çoğu H indu’dur
(bak. H İ n d u lar VE HİNDU DİNİ). Pencaplılar’ın
üçte ikisine yakını Pencap dili, geri kalanlarsa
Hindi dili konuşur. Bölgede, ayrı bir devlet
kurmak isteyen Sihler ile H indular arasında
şiddetli çatışmalar olm aktadır.
nin (Aptenodytes forsteri) boyu 120 santim et­
reye ulaşabilir. Ö bür penguenler gibi sırtı,
başı ve kanatları siyah, göğsü ve karnı beyaz­
dır. Boynunun yanlarında, ensesine doğru
geniş birer yarım daire biçiminde turuncu sarı
lekeler bulunur. İm parator penguenler A n­
tarktika’nın içlerinde yaşar.
İm parator penguenden sonra en iri tür olan
kral penguen (Aptenodytes patagonica) daha
kuzeye yayılmıştır. Boynundaki lekenin biçi­
miyle önceki türden ayırt edilebilir.
İm parator ve kral penguenlerin ürem e dav­
ranışları son derece ilginçtir. Ü rem e döne­
minde dişinin yumurtladığı tek yumurtayı
T epeli penguen
A d e lie pengueni

PENGUEN. Penguenler uçamayan deniz

kuşlarıdır. Pulsu tüylerle kaplı dar kanatları
uçmak yerine yüzmeye uyarlanmıştır ve fok­
ların ya da balinaların yüzgeç ayaklarına
benzer. Gövdelerinin iyice gerisine yerleşmiş
geniş perdeli ayakları üzerinde dimdik durur­
larken hizmete hazır garsonları andırırlar.
Salıntılı yürüyüşleri de dikkat çekicidir.
Penguenlerin tümü güney yarıkürede yaşa­
yan birçok türü vardır. İçlerinden önemli bir İm p a ra to r penguen
bölümü A ntarktika’da ve en güneydeki ada­
larda yaşar. En kuzeyde rastlanan penguenler
ise tam ekvatorda yer alan Galâpagos Adala-
rı’nda bulunur.
Panguenler birey sayısı yüz binlere ulaşabi­
len büyük topluluklar halinde yaşar ve ü rer­
ler. Karada tüm beceriksizliklerine karşılık,
suyun yüzeyinde ve altında hem çok hızlı,
hem de uçan bir kuşun zarif görünüşünü
andırır güzellikte yüzerler. Keskin ve sivri
gagaları peşlerine düştükleri balıkları kolayca
yakalayabilmelerini sağlar. Karada dik bir nöbetleşerek ayakları üzerinde tutan eşler,
eğimle karşılaşınca kârınlarının üstüne yatıp aynı zam anda karınlarından sarkan deri uzan­
ayaklarıyla yeri iterek kaym alarına oldukça tısıyla da örterek sıcak tutarlar. Y um urtadan
sık rastlanır. Penguenlerin doğal düşmanı pek çıkan yavru da bir süre erişkinlerin ayakları­
yoktur. Am a bazen suda yüzerken yırtıcı pars nın üzerinde kalarak soğuktan korunur.
foklarına yem olurlar. Ö bür penguenler kayalık adalarda üreyip
En iri penguen türü olan im parator pengue­ yum urtalarını yerdeki ya da kayaların arasın­
44 PENİSİLİN
daki oyuklara bırakırlar. Ya ot parçalarından
kaba bir yuva yapar ya da yuvayı küçük
taşlarla döşerler.
Tepeli penguenler (Eudyptes cinsi) A ntark­
tika kıyılarından Güney Afrika, Avustralya,
Yeni Zelanda ve Güney A m erika'da Pata­
gonya kıyılarına kadar, ayrıca Hint Okyanusu
ile Atlas O kyanusu’nun güneyindeki adalara
yayılmıştır. Bu grubu oluşturan penguenler
tepelerinin iki yanındaki sarı tüylü sorguçla­
rıyla dikkat çeker. Sakallı penguen (Pygosce -
Us antarctica) A ntarktika çevresindeki deniz­
lerde ve Büyük O kyanus’un güneyinde yaşar.
Adını, kulaklarından başlayıp çenesinin altın­
dan geçen siyah ince bir çizgiden alır.
Güney A frika kıyılarında bulunan gözlüklü
penguenin (Spheniscus demersus) göğsünden
başlayıp gözlerini aşarak gagasına uzanan
beyaz bir çift şeridi vardır. Karadayken çıkar­
dığı anırmayı andıran sesinden ötürü “eşek
pengueni” olarak da bilinir. Bu penguenler
yum urtalarını açtıkları uzun tünellere bırakır­
lar. Gözlüklü penguenlere benzer birkaç tür
Güney A m erika’nın batı kıyılarında ve G alâ­
pagos A d alan ’nda yaşar. En küçük penguen
türü olan küçük mavi penguen (Eudyptula
minör) Avustralya ve Yeni Zelanda çevresin­
deki denizlere yayılmıştır. Bu türün boyu
yaklaşık 40 santim etredir.
Adelie pengueni (Pygoscelis adeliae) A n­
tarktika’da yaygın biçimde görülen küçük
yapılı türler arasındadır. Yalnız Adelie pen­
gueni ile im parator penguen Güney K ut­
bu’na ulaşabilen türlerdir.
PENİSİLİN, antibiyotik grubu ilaçların ilk
örneğidir. A lexander Fleming 1928’de bu ilacı
bulduğunda birçok hasta için yeni bir umut
ışığı doğmuştu. Çünkü doktorlar ve kimyacı­
lar yıllardan beri m ikrobik hastalıkların önü­
nü alabilmek için, hastalara zarar vermeksizin
mikropları öldürebilecek bir m adde arıyorlar­
dı. Gerçi kireçkaymağı, iyot, arsenik ve kinin
gibi bazı m addelerin mikropları öldürdüğü
biliniyordu, ama bu m addeler yanlış kullanıl­
dığında ya da yüksek dozda verildiğinde
hastaları da zehirleyebiliyordu. Oysa penisilin
normal dozlarda zehirli değildir ve bu antibi­
yotiğe direnç gösteren bazı türler dışında pek
çok bakteri üzerinde etkilidir (bak. BAKTERİ).
Yalnız bazı insanların penisiline alerjisi oldu­
ğundan, ilacı kullanmadan önce bir duyarlık
testi yapmak gerekir.
Penisilin bir rastlantı sonucunda bulunmuş­
tur. Fleming’in stafilokok grubundan bakteri­
leri ürettiği besi yerine havadan küçük bir küf
parçacığı düşmüştü. Bu m antarlar, özel ola­
rak hazırlanmış besi ortam ında hızla çoğaldı
ve birkaç gün sonra Fleming küf m antarları­
nın çevresindeki bakteri kolonilerinin (toplu­
luklarının) yok olduğunu fark etti.
Penicillium cinsinden olan bu m antarlar,
peynirde, bayat ekm ekte ve nemli mahzen
duvarlarında her zaman görülebilen küf m an­
tarlarıyla yakın akrabadır. M ikroskopla bakıl­
dığında minicik boya fırçalarını andıran bu
canlıların oluşturduğu gruba, “fırça” anlam ın­
daki Latince penicilla sözcüğünden türetile­
rek bu ad verilmiştir.
Fleming, şeker ve et suyuyla hazırladığı
özel besi yerinde bu küf m antarlarını ürettik­
ten sonra bu suyu süzdü ve penisilin adını
verdiği bir sıvı elde etti. Bu sıvıyla yaptığı
deneylerde birçok bakteri türünün, örneğin
difteri, zatürree ve boğaz iltihaplarının etkeni
olan mikropların üremesinin durduğunu gör­
dü. Böylece, vücut dokularına zarar verm ek­
sizin m ikropları öldürebilen antibiyotik grubu
ilaçların ilk örneği bulunmuş oldu. (Ayrıca
bak. ANTİBİYOTİKLER.)
O tarihten yıllar sonra How ard Florey ve
Ernst Chain adında iki bilim adamı, penisili­
ni, bozulm adan saklanabilecek kuru bir toz
halinde ve bol m iktarda üretm eyi başardılar.
1941’de bu ilaç ilk kez hastaların kullanımına
sunuldu ve 1945’te, penisilini insanlığa arm a­
ğan eden Fleming, Florey ve C hain’e Nobel
Fizyoloji ya da Tıp Ödülü verildi (bak. FLE­
MING, F l o r e y v e C h a in ).
PERİ bak. PERİLER VE PERİ MASALLARI.
PERİBACALARI, kuleyi andıran ilginç görü­
nüşleriyle dikkati çeken yüzey şekilleridir,
însan peribacalarım n bulunduğu bir alana
uzaktan baktığında kulelerden oluşmuş bir
masal kentiyle karşı karşıya olduğu duygusu­
na kapılır. Bu yüzden, bu çok ilginç yüzey
şekillerine ülkemizde peribacaları adı veril­
miştir. Peribacalarına başta ülkemiz olmak

Göreme'deki peribacaları. Dünyada en ilginç görünüm lü peribacaları, ülkemizin
İç Anadolu Bölgesi'ndedir.
üzere, genellikle Akdeniz çevresindeki yöre­
lerde rastlanır. Çünkü peribacaları, etkinliği
son jeolojik dönem e kadar süren yanardağla­
rın bulunduğu çevrede oluşmuştur.
Peribacalarının oluşabilmesi için öncelikle
arazinin yanardağ etkinlikleri sırasında püs­
kürtülmüş lav ve tüflerin katm anlar halinde
üst üste yığıldığı bir yapıya sahip olması
gerekir. Bunun yanı sıra, arazinin yüzeyi
aşınmaya elverişli olmalıdır. Yüzeyi koruyan
bitki örtüsünün olmaması ve bu alanın sağa­
nak halinde yağış alan yarı kurak bir bölgede
yer alması da gerekli bir koşuldur.
Tüf, eski jeolojik dönem lerde yanardağla­
rın püskürttüğü küçük katı m addelerin üst
üste yığılarak oluşturduğu, yumuşak ve kolay­
ca aşınabilen bir katm andır. Yanardağların
başka bir püskürm e aşamasında çıkarttığı
akışkan lavın soğuyarak katılaşmasıyla sert
bir katm an oluşur. Bu sert katm an alttaki
yumuşak tüf katm anının aşınmasını önler.
Am a bu sert katm an bile doğa olayları karşı­
sında uzun süre durum unu koruyam az ve
aşınır. Çatlayıp parçalanan sert lav kütleleri­
nin çevresindeki tüf katm anı zaman içinde sel
sularıyla aşınır ve arazi yüzeyi alçalır. Sonun­
da, tepesinde şapkayı andıran sert lav kütle­
siyle altında sütun biçimli bir kütle ortaya
çıkar. Böylece peribacası oluşur. Kuleyi andı­
ran ve tüften oluşan peribacasım aşınmaya
PERİBACALARI 45
N ezih Başgelen
karşı koruyan sert kütle bazen dengesini
yitirerek düşer. O zaman bu koruyucu şapka­
nın düştüğü yerde yeni bir peribacası oluşur.
Koruyucusundan yoksun kalan öteki periba-
cası ise aşınmaya başlar.
Peribacalarının bazıları silindir biçimli sü­
tunlar halindedir; bazıları ise konik birer
kuleye ya da küçük bir piram ide benzer.
Biçimlerinin yanı sıra yükseklikleri de farklı­
dır. 1 m etreden küçük peribacaları olduğu
gibi, yüksekliği 35 m etreyi bulan peribacaları -
na da rastlanır.
Dünyada en ilginç görünümlü peribacaları
ülkemizin İç A nadolu Bölgesi’ndedir. Eski­
den Kayseri, Nevşehir ve Aksaray yörelerin­
de yaşayan insanlar, Hıristiyanlık’m ilk dö­
nemlerinde ve daha sonraları düşm anlarından
korunm ak için peribacalarının yoğun olarak
bulunduğu kuytu ve korunaklı alanlara sığın­
mışlardı. Bu insanların yerleştiği alanlar, son
jeolojik dönem de Erciyas ve M elendiz dağla­
rının püskürttüğü lav ve tüflerin yığılmasıyla
oluşmuştur. G ünüm üzde G örem e, Zelve ve
Ihlara vadilerinde eskiden yaşayanların yu­
muşak tüflü arazi ile peribacalarım oyarak
yaptıkları birçok barınak ve kilise turizm
açısından büyük önem taşım aktadır. Bazıla­
rında iki ya da üç katlı eski konutlar ve dış
kesimlerinde de güvercinlikler olan peribaca-
ları günümüzde turistik lokanta ve otel olarak
46 PERİKLES

d a k u lla n ılm a k ta d ır (bak. K a pa d o k y a ; N ev ­Perikles, kamu hizmeti görenlere para

şe h ir ). ödenmesini, yani zengin ya da yoksul her
özgür yurttaşın eşit olarak siyasal haklardan
PERİKLES (İÖ 495-429), İÖ 5. yüzyılda yararlanm asını sağlayarak demokrasiyi güç­
yaşamış ünlü bir Atinalı devlet adamıdır. lendirdi. Perikles her A tinalı’nın devlet işleri­
Siyasete atıldığında Yunanistan kargaşa için­ ne ilgi duymasını, yasalardan ve siyasetten
deydi. Bu dönem de Yunanistan ayrı ayrı kent anlamasını, aynı zam anda da dönemin büyük
devletlerine bölünmüştü. Bunların en önemli­ yazar ve sanatçılarının yarattığı tiyatro ve
leri arasında yer alan A tina ile Sparta, arala­ müzik yapıtlarını izleme olanağına sahip ol­
rında bir birlik kurarak Persler’i yenilgiye masını istiyordu.
uğratmışlardı. A tinalılar bu zaferden büyük Eski Yunan sanat ve edebiyatının en büyük
bir kıvanç duyuyorlardı. İÖ 460’larda Atina yapıtlarından bazıları Perikles dönem inde ya­
halkı Perikles’i önder olarak seçti. ratıldı; oyun yazarlarının en ünlülerinden
Perikles’in amacı A tina’nın gücünü denizde Sofokles onun arkadaşıydı. Perikles’i tanıyan
ve karada geliştirmekti. Bunun için fetihlere ve ona hayran olan öbür yazarlardan biri de
girişti, ama başarı elde edemeyince A tina’ ünlü tarih yazarı Thukydides’ti. Perikles ya­
nın barışçı yollarla güç kazanmasının daha iyi pıtlarıyla A tina’yı güzelleştirmeleri için hey­
olacağına karar verdi. Ona göre, A tina uygar keltıraş ve mimarları destekledi. A kropol adı
dünyanın merkezi olmalıydı. verilen tepe üzerindeki yapıların gerçekleş­
Atinalılar için, halkın kendi kendini yönet­ mesi büyük ölçüde onun çabasıyla oldu (bak.
me biçimi olan demokrasi uygulaması bir A k r o po l ). B u yapıların en önemlisi tanrıça
övünç kaynağıydı. Yasalar tüm yurttaşların A th en a’ya adanmış olan Parthenon Tapma-
katılımıyla yapılıyordu ve her özgür A tinalı’ ğı’ydı.
nın kam u hizm etlerinde görev almaya hakkı Perikles’in son yılları sorunlu geçti. A tina’
vardı. nın büyüyen gücünü ve etkisini kıskanan öbür
M ichael H o lfo rd kent devletleriyle A tina arasında savaşlar
çıktı. Kentin barış ve refaha kavuşmasıyla
ilgili um utlar giderek yıkıldı. İÖ 431’de Pelo­
ponnesos Savaşı başladı (bak. PELOPONNESOS
SAVAŞI). Önceleri, Atinalılar güçlü surlarla
çevrili kentlerinin kuşatm aya dayanabileceği­
ne ve düşm anlarına denizden yapılan saldırı­
ların başarıyla sonuçlanacağına inanıyorlardı.
Am a İÖ 430’da ortaya çıkan veba salgını pek
çok A tinalı’nın ölümüne neden oldu. Bunlar
arasında Perikles’in iki oğlu da vardı. Bir yıl
sonra, A tinalılar’a 30 yıl önderlik etmiş olan
Perikles de öldü.

PERİLER VE PERİ MASALLARI. Dünyanın

Eski Atina'da seçimle işbaşına gelen ve görevini
30 yıl sürdüren devlet adamı Perikles'in büstü.
neresinde olursa, olsun çok eski zamanlardan
beri bazı insanlar perilerin ve cinlerin varlığı­
na inanır. Bu inanışa göre periler, çeşitli
büyülerle insanların işine karışan, genellikle
dişi, doğaüstü varlıklardır. İnsanlara uğur ya
da uğursuzluk getirirler. Farsça kökenli bu
sözcük halk dilinde görünmeyen, gizli güç
anlam ına gelir. Cinlerin ise gözle görülm e­
yen, insan biçiminde küçük yaratıklar olduğu­
na inananlar vardır. Ağaç kovuklarında, terk
 PERİLER VE PERİ MASALLARI 47

Birçok peri masalı ve perilerle ilgili inanç

H int, İran, Eski Yunan ve Rom a efsanelerin­
den kaynaklanır {bak. E fsane ve MİTLER; HİNT
EDEBİYATI). Büyücülerin, cadıların, uçan halı­
ların, sihirli lambaların akıl almaz işler yaptığı
peri masalları bizi bir düşler evrenine götürür.
Eski Yunanlılar ile Rom alılar her nesnenin
kendine özgü bir ruhu olduğuna inanırdı.
Varlığından kuşku duym adıkları, yarı keçi,
yarı insan biçimindeki tanrıların, su perileri­
nin, dağ ve orm an cinlerinin yaşamlarında
önemli bir yeri vardı. Bu inançlardan kaynak­
lanan düşsel öyküler Romalı istilacılarca Ku­
zey A vrupa’ya taşındı ve yüzyıllar boyunca
ağızdan ağıza dolaştı.
“Gemici Sinbad”, “Ali Baba ve Kırk H ara­
m iler” gibi öyküleri içeren Binbir Gece M a­
salları örneğinde olduğu gibi, masallar bir
ülkeden öbürüne geçti; zamanla çağdaş ya­
şam biçimlerinden etkilenerek değişime uğra­
dıkları oldu (bak. Bİnb İr G ece M a sa lla r i ).
M ary E vans Picture Library William Shakespeare gibi ünlü sanatçıların
Edmund Dulac'ın 19. yüzyılda, Perrault'nun derlediği yapıtları perilerle ilgili yaygın inançları etki­
"K ülkedisi" masalı için yaptığı bir resim. ledi. Shakespeare Bir Yaz Gecesi Rüyası
(A M idsum m er Night’s D ream ; 1595-96) adlı
edilmiş değirm enlerde, ıssız yerlerde yaşadık­ Marısell Collection
larına inanılır.
Peri ve cinlerle ilgili bazı inançlar çok eski
zam anlara dayanır. Kanıtlanmamış bir görüşe
göre, bir zam anlar A vrupa’da ufak tefek,
esmer insanlar yaşarmış. D aha uzun boylu ve
güçlü bir ırk topraklarını ele geçirince bu
küçük insanlar bataklıklara, orm anlara ve
dağlara kaçmak zorunda kalmışlar. “Cin”
olarak nitelenen bu yaratıkların sığır besle­
dikleri, hastalanan hayvanları kendilerine öz­
gü yöntem lerle iyileştirdikleri ve doğaüstü
güçlere sahip oldukları söylentisi yayılmış.
Cinlerin bazı insanları etkileri altına alarak
kötü işler yaptırdıklarına inananlar olmuş.
Sonradan cinlerle ilgili bu söylentilerden “ca­
dı” kavramı doğmuş.
Eski uygarlıklarda, dinlerde ve törelerde
ipuçlarını bulduğum u^peri masalları, halktan
kişilerin kuşaktan kuşağa sözlü olarak aktar­
dığı düş ürünü öykülerdir. Bu masallarda
cinler, periler, devler, ejderhalar yer alır.
Bunlar sık sık biçim değiştirme yeteneğine
sahiptir. Ahlaksal açıdan ya çok iyi ya da çok Gustave Dore'un "Çizm eli K edi"yi konu alan bir
kötüdürler. resmi.
48 PERİSKOP
oyununda, periler kralı O beron’la periler kra­
liçesi Titania’yı konu almıştı. Shakespeare’in
perileri, kendileri istemedikçe kimse tarafın­
dan görülemezdi.
17. yüzyılda Charles Perrault adlı bir Fran­
sız, “Külkedisi” , “Parm ak Ç ocuk” , “Uyuyan
G üzel” ve “Mavi Sakal” gibi çok tanınan peri
masallarını ilk kez derleyip yayımladı. 19.
yüzyıl Alm an yazarlarından Grimm Kardeşler
(bak. G rimm K a r d e şl e r ) de yüzlerce halk
öyküsünü derleyip kitap haline getirdi. G ene
19. yüzyılda DanimarkalI yazar H ans Christi-
an A ndersen, bazıları “Kibritçi Kız” gibi
acıklı, bazıları “Brem en Çalgıcıları” gibi ke­
yifli birçok güzel peri masalı yazdı (bak.
A n d e r se n , H ans C h r istia n ).
1889-1910 arasında, Andrew Lang adlı bir
İskoçyah dünyanın dört bir yanından peri
m asallarını derleyerek 12 ciltlik bir “Peri
M asalları” dizisi yayımladı. E n çok tanınan
masal perilerinden biri de Sir Jam es M atthew
B arrie’nin çocuklar için yazdığı Peter Pan
(1904) adlı oyunda yer alan Tinkerbell’di.
Ü nlü film yapımcısı ve yönetm eni Walt
Disney, başta Pam uk Prenses ve Yedi Cüceler
olmak üzere birçok peri masalını sinemaya
uyarlayarak çocuklar için bir düşler evreni
yarattı.
Türk masallarında perilere ve cinlere çok
sık rastlanmaz. Peri masalları genellikle ger­
çekdışı bir görünüm altında somut bir gerçeğe
parm ak basar. Cin, peri ve dev gibi sihirli
güçler iyiyi ve kötüyü simgeler. İyi ile kötü,
yoksul ile zengin', güçlü ile zayıf arasındaki
çatışmalar çoğunlukla iyiden ve doğrudan
yana güçlerin başarısıyla sonuçlanır. Örneğin,
yoksul genç devin hakkından gelerek padişa­
hın kızıyla evlenmeye hak kazanır ya da
kimsenin ilgi göstermediği huysuz ihtiyara
yardım eden iyi yürekli köy delikanlısı tarla­
sında bir küp dolusu altın bulur.
PERİSKOP. Gözlemcinin doğrudan görüş
hattı üzerinde bulunmayan cisimleri görmek
için periskop denen 6ir aygıt kullanılır. Basit
bir periskop, iki ucuna ayna yerleştirilmiş bir
borudan oluşur. Aynaların sırlı (yani gümüş
kaplanmış) yüzeyleri birbirine bakar; peris­
kop kullanılırken aynalar ile düşey doğrultu
arasında 45°’lik bir açının bulunması gerekir.
Periskopun iki ucundaki aynalar gözlenen cisimden
gelen ışık ışınlarının yönünü değiştirir. Bu çizim,
periskop borusuna belirli bir açıyla yerleştirilm iş
aynaların, gözlenen cisimden (üstte solda) gelen
ışığı yansıtarak gözlem cinin gözüne (altta sağda)
nasıl ulaştırdığını gösterm ektedir.
Işık düz bir çizgi üzerinde yol alır; ama bazı
m addeler ya da cisimler (örneğin bir ayna)
ışığı yansıtır. Periskopta tepedeki aynaya
ulaşan ışık yansıyarak alttaki aynanın üzerine
düşer ve ikinci bir kez yansımaya uğrayarak,
oradan göze gelir. Böylece gözlemci tepedeki
aynayla aynı doğrultuda olan herhangi bir
cismi görebilir (bak. IŞIK; YANSIMA v e K ir ilm a ).
İlk basit periskoplar I. Dünya Savaşı (1914-
18) sırasında kullanıldı; çarpışmalar sırasında
siperlerde mevzilenmiş olan askerler siperden
çıkm adan çevreyi bu periskoplarla gözleyebi­
liyorlardı. Kalabalık bir ortam da insanların
başlarının üzerinden çevreye bakmak için de
basit bir periskoptan yararlanılabilir. M ercek
ve prizm alarla donatılmış periskoplar da var­
dır. D enizaltılarda, tekne sualtındayken su­
yun üstünü gözetleyebilmek için, uzunluğu 12
m etreyi bulan gelişkin periskoplar kullanılır.
Sanayide belli bir noktaya doğrudan bak­
m ak güç ya da tehlikeli olabilir; böyle durum ­
larda, örneğin fırınların, rüzgâr tünellerinin
ya da nükleer reaktörlerin içine bakmak
için periskop kullanılır. Tıpta doktorlar sistos-
kop ve endoskop denen özel periskop türleriyle
hastaların iç organlarını incelerler.

PERİYOTLAR CETVELİ. P e r iy o d ik c e tv e l y a
d a p e r iy o d ik ta b lo o la r a k d a a n ıla n p e r iy o tla r
c e tv e li, b ilin e n b ü tü n e le m e n tle r in a r ta n atom
numaraları n a ( g ü n ü m ü z d e b u n a b a z e n p r o ­
to n sa y ısı d a d e n ir ; bak. PROTON) g ö r e s ır a la n ­
d ık la r ı b ir lis te d ir. L is te , b e n z e r ö z e llik le ri
o la n e l e m e n tle r b ir a r a y a g e le c e k b iç im d e
d ü z e n le n m iş tir .
1869’da Rus kimyacı Dimitriy İvanoviç
M endeleyev, o dönemde bilinen bütün ele­
mentleri atom kütlelerinin (buna eskiden
atom ağırlığı denirdi) büyüklüğüne göre sıra­
layarak bir liste hazırladı. M endeleyev, İngiliz
kimyacı John Newlands'ın yaptığı araştırm a­
lardan, benzer kimyasal ve fiziksel özellikle­
rin listede oldukça düzenli aralıklarla yinele­
neceğini biliyordu ve cetvelini de benzer
özellikleri olan elem entler alt alta gelecek
biçimde hazırlamıştı. Cetvelinde bazı boşluk­
lar kalmıştı, ama M endeleyev bu boşlukların
ileride bulunacak elem entlerle dolacağını tah ­
min ediyordu; bu tahm ininde haklı da çıktı.
Öte yandan A lm an kimyacı L othar Meyer
P e riy o tla r C e tve li
PERİYOTLAR CETVELİ 49
de aynı sıralarda benzer buluşlar gerçekleş­
tirdi.
M endeleyev’in hazırladığı ilk cetvelde 17
sütun vardı; ama cetvel daha sonraları yeni­
den gözden geçirildi ve sütun sayısı sekize
indirildi. O zamandan bu yana yeni elem ent­
ler bulundukça cetvel birçok kez değişti.
Periyotlar cetvelinin en yaygın kullanılan
biçimi çizimde gösterilmiştir. H er kareye bir
elem entin kimyasal simgesi yazılmıştır. Ö rne­
ğin, berilyum elem enti “B e” ile gösterilmiştir
(cetvelin sol üst köşesine bakınız). Bu simge­
lerin hangi elem entlere ait olduğunu KİM ­
YA SA L ELE M E N T L E R maddesindeki cet­
vele bakarak bulabilirsiniz. Periyotlar cetveli­
nin her karesinde, elem entin simgesiyle bir­
likte atom numarası da yer almaktadır. Beril­
yumun atom numarası 4’tür ve bu, berilyu­
mun çekirdeğinde dört proton olduğunu gös­
terir. Cetvelde grup denen 18 düşey sütun
bulunm aktadır. Aynı gruptaki elem entlerin
benzer özellikleri vardır, çünkü bu elem entle­
rin en dış elektron kabuklarındaki elektronla­
50 PERÖN
rın y e rle ş im d ü z e n i b ir b ir in in a y n ıd ır (bak.
E lek tr o n ). B u b e n z e r lik le r y a ta y s ır a la r h a ­
lin d e , d ü z e n li a r a lık la r la ( p e r iy o d ik o la r a k )
y in e le n ir ; b ö y le y e d i y a ta y s ır a , y a n i y e d i
periyot v a r d ır .
Yatay sıralarda, yani her periyotta soldan
sağa doğru gidildikçe atom ların elektron sayı­
sı artar. Bu artış genellikle dış kabuktaki
elektron sayısında olur. Am a cetvelin orta
bloğunda yer alan geçiş elementleri'nde, bu
artış dolmamış durumdaki iç kabuklarda olur.
Geçiş elem entlerinin daha içte kalan iki dizisi­
ne cetvelin altında yer verilmiştir. Lantanitler
ya da azrak toprak metalleri denen bu dizinin
15 elementi kimyasal olarak birbirine çok
benzer. Bu 15 elem ent, doğada yalnızca
başka elem entlerle oluşturdukları kimyasal
bileşikler (karışımlar) halinde bulunur ve bu
elem entleri bileşiklerden ayırmak çok güçtür.
A zrak toprak m etallerinin bazılarına doğada
çok ender rastlanır; ama bunlardan biri olan
seryum (Ce), altın, gümüş ve kalaydan daha
boldur. Aktinitler denen öbür dizinin ele­
m entleri radyoaktif elem entlerdir. A ktinitler­
den yalnızca dördü doğada bulunur; bunlar­
dan biri de uranyum dur. Ö bürleri ise, labora-
tuvarda başka elem entlerin çekirdeklerinin
yüksek enerjili parçacıklarla bom bardım an
edilmesi sonucunda elde edilir (bak. NÖTRON;
PARÇACIK HIZLANDIRICILARI); bu yolla elde edi­
len aktinitlerin biri de plütonyum dur. U ran­
yum ve plütonyum atom enerjisi üretiminde
kullanılır (bak. NÜKLEER ENERJİ). A tom num a­
rası 92’den büyük olan elem entlere uran-
yum ötesi elementler denir. Yeni bulunan
uranyum ötesi elem entler henüz adlandırılm a­
mıştır ve bunlar atom num aralarıyla tanınır
(elem ent 104, elem ent 105 gibi). Elem ent
108’in yeri açılmış, ama bu elem ent henüz
elde edilememiştir.
Bugün bilinen yalnızca 109 elem ent vardır;
buna karşılık bileşik halinde bulunan m adde
sayısı çok daha fazladır. Bu nedenle, elem ent­
ler arasındaki bağıntıları gösteren bir cetvelin
olması bilim adam larına büyük yarar sağlar.
Ö rneğin, asal gazların hepsi de zor yoğunla­
şır. IA grubundaki alkali m etaller, yum u­
şak, erim e noktaları düşük, m etal yapılı kati­
lardır.
Ayrıca bak. ATOM; KİMYA.
PERON, Juan ve Eva. Juan Domingo Peron
(1895-1974), ilki 1946-55, İkincisi ise 1973-74
arasında olmak üzere iki kez A rjantin devlet
başkanlığı yapmıştır. D aha çok Evita olarak
tanınan karısı Maria Eva D uarte (1919-52),
Juan P erön’un etkin bir destekçisi olmanın
yanı sıra önemli bir siyasetçiydi.
Juan Peron, Buenos Aires eyaletinde Lo-
bos yakınlarında doğdu. Ailesiyle birlikte
önce Patagonya’ya giden Peron, daha sonra
yerleştikleri Buenos A ires’teki askeri okuldan
1913’te mezun oldu. A rjantin ordusuna katı­
lan Peron, 1939’da albay rütbesine yükseldi.
Bundan sonraki birkaç yıl boyunca özel gö­
revlerle Şili’ye ve İtalya’ya gönderildi.
M aria Eva D uarte, Buenos A ires’te Los
Toldos’ta doğdu. Bir radyo ve film sanatçısı
olarak tanınmaya başladığı dönem de siyasal
ve toplumsal olaylarla ilgilendi ve içlerinde
Juan P erön’un da bulunduğu ünlü önderlerle
tanışma fırsatı buldu.
1943’te aralarında Juan P erön’un da bulun­
duğu bir grup genç subay A rjantin’de yöneti­
mi ele geçirdi. Peron kısa zam anda yeni
yönetimin önderleri arasına girdi. Çalışma ve
sosyal güvenlik bakanlığı görevini yürütürken
kendi partisinin temellerini attı. İşçi sendika­
larını hüküm et denetim ine alan Peron, “göm­
leksizler” diye adlandırılan düşük gelirli işçi­
lerin durumlarını iyileştirmeye çalıştı. Kısa
sürede, hüküm et içinde savaş bakanlığı ve
başkan yardımcılığına yükseldi. 1945’te ana­
yasal yönetim isteyen bir grubun gerçekleştir­
diği darbe sonunda tutuklanan Peron, Eva
D uarte ve sendikacıların ön ayak olduğu
Hultorı Picture Library
A rja n tin li siyasetçiler Eva ve Juan Peron.

grevler Buenos A ires’i sarınca serbest bırakıl­
dı. Kısa bir süre sonra Eva D uarte ile evlendi.
1946’ya gelindiğinde artık devlet başkanı seçi­
lebilecek gücü toplamıştı.
Peron devlet başkanlığı sırasında ülkeyi
diktatörlükle yönetti {bak. D ik t a t ö r ) . T op­
lumsal ve ekonomik yaşam da devlet deneti­
mini artırdı. İşçilerin ücretlerini ve sosyal
yardımları yükselterek kamuoyunun desteğini
kazandı. Silahlandırma program ı ve ücret
zamları ile ordunun da kendisine bağlı kalm a­
sını sağladı. Halkın tepkisini önlem ek için
gazeteleri kapattı, eğitimi denetim altına aldı.
Ulusal Kongre’yi ve Yüksek M ahkem e’yi
kendi partisinin üyeleriyle doldurdu. 1951
seçimlerinden önce, yeniden seçilebilmek için
anayasayı değiştirdi.
Eva Peron kocasına destek sağlamak için
çalıştı. Resmi bir görevi olmamasına karşın,
işçi sendikalarının örgütlenm esinde yardımcı
oldu. 1947’de kadınların oy verm e hakkını
elde etmesini sağladı. Yoksul halka yiyecek,
para ve ilaç yardımı yaptı. H astanelerin ve
konutların iyileştirilmesine katkıda bulundu.
Çok sayıda radyo istasyonuna sahip olan Eva
Peron, birçok gazete ve dergiyi kapatarak
basma karşı sert bir sansür uyguladı. 1952’de
kanserden öldü.
Peron 1955’e kadar pek çok düşman kazan­
mıştı. Katolik Kilisesi’ne yönelttiği saldırılar
aforoz edilmesine yol açtı. A rtan enflasyon ve
yolsuzluk söylentileri halkta hoşnutsuzluk ya­
rattı. 1955 Eylül’ünde askeri bir darbeyle
yönetim den uzaklaştırılan Peron, ülkesinden
kaçarak Paraguay’a gitti. D aha sonra İspan-
ya’da M adrid’e yerleşti. 1961’de, M aria Es-
trela M artmez Cartas ile evlendi. D aha önce
dansçı olan M aria, Isabel adını aldı ve sonra­
dan bu adla tanındı.
Perön’un taraftarları onun yokluğunda par­
tinin çalışmasını sürdürdüler. 1973’te yapılan
seçimlerde Peroncu adaylar çoğunluğu kaza­
nınca Peron yeniden A rjantin’e döndü ve
devlet başkanı seçildi. 1974’te öldüğünde
karısı Isabel devlet başkanlığı görevini üstlen­
di, ama A rjantin’in artan ekonom ik ve top­
lumsal sorunlarının üstesinden gelemedi.
1976’da askerlerin yönetime el koymasıyla,
Isabel Peron bu görevden uzaklaştırıldı (bak.
A r ja n t in ) .
PERU 51
PERSEUS, Yunan mitolojisinde adı geçen
bir kahramandır. Peloponnesos (Mora) Yanm-
adası’nda hüküm süren Argos K r a l ı Akrisios,
bir oğlu olması için Delfi kâhinlerine baş­
vurur. Ne var ki, kızı D anae’nin bir erkek
çocuk doğuracağını ve torununun kendisini
öldüreceğini öğrenir. Bunun üzerine Akrisi-
os, kimseyle evlenmemesi için kızını tunçtan
bir kuleye kapatır. Buna karşın, tanrılar kralı
Zeus altın yağmuru biçiminde kuleye yağarak
D anae’nin odasına girer. Bir süre sonra Da-
nae bir erkek çocuk dünyaya getirir ve adını
Perseus koyar. Akrisios bu durum u öğrenince
kızıyla torununu bir sandığa kapatarak denize
atar.
Sandık Seriphos A dası’nda karaya vurur.
D anae ile oğlunu, adanın kralı Polydektes
kurtarır. Yıllar geçer ve Perseus büyür. Da-
nae’yle evlenmek isteyen Polydektes, Perse-
us’tan kurtulm ak için onu canavar M edusa’
nın kafasını uçurmakla görevlendirir. Perseus’
un bu görevden sağ çıkmayacağı kanısında­
dır (bak. M e d u s a ).
Oysa tanrılar Perseus’a yardım eder. Ona
kanatlı sandallar, kılıç, kalkan ve giyeni
görünmez kılan H ades başlığını verirler. Böy­
lece Perseus görünm eden hedefine yaklaşm a­
yı başarır. M edusa’ya her kim doğrudan
bakarsa taşa dönüştüğünden, parlak kalkanı­
nı ayna gibi kullanarak, kılıcını savurduğu
gibi canavarın kafasını uçurur. M edusa’nın
kafası Perseus’un elinde artık korkunç bir
silahtır. O nun yardımıyla bir deniz canavarını
taşa çevirerek A ndrom eda adlı genç kızı
kurtarır. D anae’ye göz koymuş olan Polydek­
tes ile adamlarını da taşa çevirir. Sonra
A rgos’a döner. Bir yarışma sırasında attığı
diskle kaza sonucu A krisios’u öldürür. Böyle­
ce kehanet yerine gelmiş olur.
PERSLER bak. M edler ve Persler.
PERU, Güney A m erika’nın batı kıyısında yer
alır. Kıtanın üçüncü büyük ülkesidir. Kuzey­
de Ekvador ve Kolombiya, doğuda Brezilya
ve Bolivya, güneyde Şili, batıda Büyük O kya­
nus ile çevrilidir.
Kıyıya paralel uzanan ve dorukları yer yer
6.000 m etreyi geçen A nd D ağlan (bak. AND
DAĞLARI) ile deniz arasında, genişliği 15-50 km
52 PERU
P E R U 'Y A İL İŞ K İN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 1.285.215 km2.
NÜFUS: 21.792.000 (1989).
YÖNETİM: İki meclisli, çok partili cumhuriyet.
BAŞKENT: Lima.
DOĞAL YAPI: Büyük Okyanus kıyısı boyunca uzanan
And Dağları zinciri ülkeyi üç ayrı bölgeye ayırır: Kıyı
bölgesi; sıradağlardan oluşan dağlık bölge (en yük­
sek nokta 6.728 metreye ulaşan Huascarân Dağı'dır);
dağların Amazon havzasına doğru alçalan bölümün­
de, ormanlarla kaplı geniş ovalar.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Balık ve deniz ürünleri, pamuk,
şekerkamışı, pirinç, tütün, kahve, buğday, mısır,
patates, fasulye, arpa, kereste, kauçuk, petrol, bakır,
altın, gümüş, kurşun, çinko cevheri, demir cevheri,
vanadyum, sığır ve koyun.
ÖNEMLİ KENTLER: Lima, Callao, Arequipa, Trujillo,
Chiclayo, Cuzco.
EĞİTİM: 6-15 yaşları arasındaki çocuklar için zorunlu ve
parasızdır.
arasında değişen, büyük bir bölüm ü çöl­
lerden oluşan bir kıyı şeridi uzanır. Sayıları
50’yi bulan ırm ak ve akarsuların çok azı
denize ulaşır. Sulama yapılan ırmak vadilerin­
de toprak verimlidir. Nüfus yoğunluğu yük­
sek olan bu bölgelerde çeşitli ürünler yetişir.
G üneyde A rjantin’in içlerine kadar uzanan
Atacam a Çölü dünyanın en kurak yerlerinden
biridir. Kıyı şeridine hem en hiç yağmur düş­
mez. Sierra adı verilen dağlık bölge yüksek
düzlüklerden, kayalık uçurum lardan ve derin
vadilerden oluşur. Genişliği yer yer 300 kilo­
m etreden fazladır. Dağların montana adı veri­
len doğu etekleri Am azon Irm ağı’nı çevrele­
yen, orm anlarla kaplı, selva denen geniş
H utchison Library
Amazon Irmağı üzerindeki Pucallpa limanında muz
taşımak için bekleyen tekneler.
ovalara doğru alçalır. Güney A m erika’nın en
büyük gölü olan Titicaca G ölü, Peru ile
Bolivya sınırında, denizden 3.809 m etre yük­
sektedir.
İklim ve Yabanıl Yaşam
P eru’nun iklimi üç büyük bölge arasında,
doğudan batıya doğru büyük bir değişkenlik
gösterir. Kıyı boyunca kuzeye akan soğuk
Peru (H um boldt) Akıntısı kıyı şeridinde, yıl
boyunca çok az değişiklik gösteren kurak ama
serin ve sisli bir iklime yol açar. Dağlık bölge
daha çok yazları yağış alır, güneye doğru
yağış azalır. Doğudaki Am azon ormanları
üzerinden gelen nemli rüzgârlar orm anlarla
kaplı ovalara her yıl yoğun yağış bırakır. Bu
yağışlar Am azon havzasını oluşturan ırm akla­
rı besler (bak. A m azon I r m a ğ i ). A m azon’un
aşağı bölgelerinde iklim sıcak ve nemlidir.
Yıllık ortalam a sıcaklık 27°C, yıllık yağış
m iktarı ise 2.030-2.540 mm arasındadır.
Kıyı şeridi ve A ndlar’ın denize bakan ya­
maçları çalılıklar, kaktüsler ve bodur otlarla,
orm anlık ovalar çok çeşitli ağaç ve bitkilerle
kaplıdır.
Soğuk Peru Akıntısı, zengin balık türleriyle
ülkeyi dünyanın önde gelen balıkçılık m er­
kezlerinden biri durum una getirmiştir. Hay­
van besiciliği ve gübrelem ede kullanılan balık
unu dışarıya satılan başlıca ürünlerdendir.
Balık Peru’nun güney kıyılarındaki küçük
adalarda avlanır. Bu adalarda yaşayan mil­
yonlarca deniz kuşu dışkılarıyla toprağın üze­
rinde kalın bir tabaka oluşturur. Guano adı
 PERU 53

verilen bu m adde gübrelem ede kullanılır. 1936) gibi önemli yazarlar ve şairler yetiş­
Peru hayvan varlığı bakımından da zengindir. miştir.
A ndlar’da lama, alpaka, vikunya, çinçilya, Ü lkede eski uygarlıklardan kalan tarihsel
yüksek tepelerde uçucu kuşların en irilerin­ yapılardan en önemlileri İnka İm paratorluğu’
den olan A nd kondoru yaşar. Ormanlık nun başkenti Cuzco’dadır. Cuzco’nun 80 km
ovada ve Am azon havzasında maymun, pu­ kadar kuzeybatısında 15. yüzyıldan kalm a bir
ma, jaguar ve tapirler ile çeşitli papağan ve İnka kenti olan Maçu Pikçu yer alır. Yüksek
yılan türlerine, akarsularda yırtıcı piranalara bir tepenin üzerine kurulm uş olan bu kent
rastlanır. 1911’de Hiram Bingham tarafından bulun­
m uştur. P eru’da kentler İspanyol mimarisinin
İnsanlar ve Kentler özelliklerini taşır.
Peru nüfusunun sekizde biri A vrupa kökenli­
dir. Bunlar genellikle yönetici kadroları oluş­ Tarım v6 Sanayi
turur. G eri kalanı, daha çok dağlık bölgelerde Ü lke ekonomisi büyük ölçüde tarım ve m a­
yoğunlaşmış olan Keçuva Yerlileri, Titicaca denciliğe dayanır. Dağlık bölgenin yüksek
Gölü çevresinde yaşayan A ym aralar, İspan­ düzlüklerinde yaşayan Y erliler’in çoğu ya­
yol ve Yerli karışımı olan mestizolardan şamlarını sürdürebilm ek için mısır, patates,
oluşur. Y erliler’in çoğu hayvancılıkla geçinir. fasulye ve buğday yetiştirir, hayvancılık ya­
Bazıları m aden ocaklarında çalışır. Taştan par. Yerliler ayrıca evlerde dokudukları giysi­
yapılmış penceresiz kulübelerde yaşar, kendi leri, kendi yaptıkları çanak çömlekleri pazar­
yaptıkları giysileri giyerler. M estizolar kent­ larda satarlar. Sığır ve koyundan başka yük
lerde yoğunlaşmıştır. Resmi dil İspanyolca ve hayvanı olarak lam a, yününden yararlanm ak
Keçuva dilidir. Nüfusun yüzde 90’ından fazla­ için alpaka yetiştirilir. Ülkenin öteki önemli
sı Katolik’tir. Okuryazarlık oranı yaklaşık tarımsal ürünleri pam uk, şekerkamışı, pirinç,
yüzde 80’dir. Başlıcaları Lim a’da, A requipa’ meyve, sebze, kahve, tütündür. Doğu kıyıla­
da, Cuzco’da ve Trujillo’da olmak üzere rında yetişen kınakına ağacından kinin elde
ülkede 30’dan fazla üniversite vardır. P eru’da etm ekte yararlanılır.
edebiyat 19. yüzyıl sonlarında gelişmeye baş­ M adencilik ülke için önemli bir gelir kayna­
lamış, Jose Santos Chocano (1875-1934), Ce- ğıdır. Kuzey kıyılan, dar kıta sahanlığı ve
sar Vallejo (1892-1938), Jose M aria Arguedas Am azon havzasında petrol ve doğal gaz ya­
(1911-69) ve M ario Vargas Llosa (doğumu takları vardır. Peru sömürge dönem inde altın
R a y M anley/Shostal

A nd Dağları'nda bir lama sürüsü. İnkalar'dan daha önceki dönem de evcilleştirilen ve bugün de yük hayvanı
olarak yararlanılan lamalar ağır yük taşıyamasalar da, yorulm adan uzun süre yol alabilirler.
54 PERU
ve gümüş yataklarının zenginliğiyle ünlüydü.
Bu m adenlerin her ikisi de hâlâ çıkarılm akta­
dır. A ynca bakır, kurşun, çinko, dirençli çelik
üretim inde kullanılan vanadyum , değerli bir
m aden olan bizmut vardır. En önemli sanayi
ürünleri dokum a, kâğıt, çim ento, kimyasal
m addeler ve m otorlu araçlardır.
P eru’daki yüksek dağlar ulaşımı zorlaştırır.
Az sayıda iyi limanından en önemlileri Cal-
lao, Chim bote, Ilo ve Salaverry’dir. Kıyı
boyunca uzanan karayolu Panam erikan Kara-
yolu’nun bir parçasını oluşturur. Bir başka yol
da Lim a’yı Am azon havzasında önemli bir
liman olan Pucallpa’ya bağlar. B atıdan doğu­
ya uzanan iki demiryolu m adenlere ulaşmak
bakım ından önemlidir. B unlardan biri Lim a’
dan başlayıp 4.830 m etre yüksekliğe tırmanır.
Bu özelliğiyle dünyada tektir. U zak yöreler
arasında hava taşımacılığı yapılır. Callao’da
uluslararası bir havalimanı vardır.
Tarih
Peru’daki ilk yerleşmeler en az 10 bin yıl
öncesine dayanır. Bu en eski topluluklar
Paul C onklin/P ix fr o m P ublix
Y erliler Pisac'da kurulan bir pazarda mallarını
satarken.
T o n y M orrisonlSouth Am erican Pictures
Dünyanın, üzerinde ulaşım ve taşımacılık yapılan en
yüksek gölü olan Titicaca'da kamış tekneleriyle yol
alan Yerliler.
bazıları günümüzde de ekilen ürünler yetişti­
riyordu. Çömlek yapımında dokum acılıkta ve
yapı işlerinde çok ileriydiler. Güney Am erika
tarihinin en gelişmiş uygarlıklardan birini
kuran İnka İm paratorluğu, 1438’de bölgede
yayılmaya başlayarak bugünkü Ekvador, Pe­
ru ve Şili topraklarını ele geçirdi (bak. İN-
KALAR).
1532’de İnka kenti C ajam arca’ya ayak ba­
san İspanyol kom utan Francisco Pizarro, ken­
disini dostça karşılayan İnka İm paratoru Ata-
hualpa’yı tuzağa düşürerek 1533’te idam ettir­
di. Aynı yıl başkent Cuzco’ya girdi ve İnka
topraklarını tümüyle ele geçirdi. 1535’te Lima
kuruldu ve Güney A m erika’daki İspanyol
yönetiminin başkenti oldu.
19. yüzyılın başlarında İspanyol egemenliği
altındaki bölgelerde isyanlar çıktı. Güney
A m erika’da bağımsızlığına ilk kavuşanlar Şili
ve A rjantin oldu. İspanyol askeri gücü Lima’
da mevzilenmişti. A rjantin’in ulusal kahra­
manı Jose de San M artin, İngiliz denizci Lord
C ochrane’in donanmasının desteğiyle İspan-
yollar’ı Lim a’da yendi. Peru 1821’de bağım­
sızlığını ilan etti. Kolombiya, Venezuela ve
Ekvador İspanyol boyunduruğundan kurtul­
duktan sonra Lima’ya giren Simön Bolıvar,
ordusuyla iç kesimlerdeki İspanyol kuvvetle­
rini yenilgiye uğratarak 1824’te sömürge yö­
netimine son verdi (bak. B o l iv a r , S im ö n ).
Bolıvar’dan sonra, yaklaşık 100 yıl boyunca
Peru çeşitli siyasal çalkantılara sahne oldu.
Savaşlar ve isyanlar birbirini izledi. Bolivya
ile sınır sorunlarının ardından İspanya’yla

David. M. Fretz
Peru-Ekvador sınırının yakınında, pazara götürülm ek
üzere kamyona yüklenen sığırlar.
(1864-66) ve Şili’yle (1879-83) yapılan savaş­
lar ülke ekonomisini önemli ölçüde zayıflattı.
Peru ekonomisi 20. yüzyılda hızla gelişmeye
başladı.
1968’de ordu yönetime el koydu. Askeri
yönetim sırasında sansür ve siyasal baskı
politikası uygulandı. 1980 seçimlerinde Fer-
nando Belaunde Terry cum hurbaşkanı seçildi
ve sivil yönetim başladı onun ardından
1985’te Alan G a rd a Perez, Haziran 1990’da
yapılan seçimlerde de Japon asıllı A lberto
Fujim ori cum hurbaşkanı seçildi.
PETER PAN. İskoçyah yazar Sir James Matt-
hew Barrie’nin yarattığı, hiç büyümeyen çocuk
Peter Pan’ın, yapraktan yemyeşil giysisi ve
uyurken bile uçabilme yeteneğiyle masal kah­
ram anları arasında özel bir yeri vardır. İlk kez
1904’te sahneye konan Peter Pan oyunu, o
tarihten sonra İngiltere’de ve öteki ülkelerde
yüzlerce kez oynandı, kitabı pek çok dile
çevrildi ve filmi yapıldı.
James B arrie’nin, küçük yaşlarda beş oğlu
olan bir arkadaşı vardı. Barrie bu çocuklara
gerçekdışı öyküler anlatm aktan ve onlarla
oyun oynam aktan çok hoşlanırdı. İşte Peter
Pan bu düş ürünü öykülerden doğdu.
Peter Pan, hiç büyüm eyerek dilediği gibi
eğlenm ek isteyen bir çocuktu. Ağzında hiç
değişmeden kalan sütdişleri büyümediğinin
kanıtıydı. “Olm ayan Ü lke” adında bir adada
periler, korsanlar, yabanıl hayvanlar, Yerliler
PETRARCA 55
ve anasını babasını yitirmiş çocuklarla birlikte
yaşıyordu. Ne var ki, Olmayan Ü lke’de büyü­
mek yasalara aykırı olduğundan, bu çocuklar
biraz büyüyünce geldikleri yere geri gönderi­
liyordu.
Peter Pan oyunu, P eter’in peşine takılarak
Olmayan Ü lke’ye uçan biri kız, üç kardeşin
serüvenlerine ilişkindir. Kendini övm ekten
hoşlanan Peter, hiç kimseden korkmadığını
göstermek için akıl almaz serüvenlere girişir.
Neredeyse boğulacakken bile, “ölmek benzer­
siz bir serüven olmalı” dem ekten geri kalmaz.
Ünlü korsan Kaptan Kanca’yı çocukların da
yardımıyla yenmeyi başarır. Üç kardeş sonun­
da adadaki öteki çocukları da peşlerine taka­
rak evlerine geri dönerler; zamanla büyür,
çoluk çocuğa karışırlar. Peter ise kaygısız, şen
şakrak çocukluğunu sürdürür.
G ünüm üzde L ondra’daki Kensington Par-
kı’nı, Peter P an’ı çevresindeki çeşitli hayvan­
lara flüt çalarken gösteren bir heykel süsler.
James Barrie, sonradan öykü kitabı olarak
yayımlanan Peter Pan'dan gelen tüm kazancı
bir çocuk hastanesine bağışlamıştır.
PETRARCA, Francesco (1304-1374). H ü ­
manizm A kım ı’nın öncüsü olan Francesco
Petrarca, yapıtlarıyla Rönesans’ın başlangıcı­
nı belirlemiş ünlü bir İtalyan şair ve düşünür­
dür (bak. HÜMANİZM; R ö n e s a n s ) . Yaşadığı dö­
nem de değerli bir bilgin, ateşli bir hatip ve
yetenekli bir yazar olarak tanınmıştı.
Petrarca, Toskana’da A rezzo’da doğdu.
D aha sonra ailesi Fransa’da Avignon’a yerleş­
ti. Francesco burada okula başladı. Şiiri
derslerden çok seviyordu. Bir söylentiye gö­
re, derslerine çalışsın diye babası bir gün tüm
şiir kitaplarını toplayıp yakmıştı. Petrarca bir
süre M ontpellier Üniversitesi’nde hukuk öğ­
renimi gördükten sonra İtalya’ya döndü.
1326’da babası ölünce bütünüyle edebiyata
yöneldi. İlk şiirlerini annesinin ölümü üzerine
kaleme alan Petrarca, klasik Latince’ye oldu­
ğu kadar İtalyanca’ya da önem verdi. Birçok
şiirini İtalyanca yazdı ve Rönesans lirik şiiri­
nin gelişmesine katkıda bulundu. En güzel
şiirlerini, idealleştirdiği bir aşkla sevdiği Lau-
ra için yazdı. L aura’yı ilk kez 1327’de Avig-
non’daki bir kilisede görmüştü. Sevdiği kadı­
nın kimliğini hiçbir zaman açıklamayan Pet-
56 PETRO

rarca, 40 yıl boyunca şiirlerinde bu aşkı dile
getirdi.
1333’te uzun yolculuklarının ilkine çıktı.
Fransa, Belçika ve A lm anya’da çağın önde
gelen bilginleriyle düşünce alışverişinde bu­
lundu; klasik elyazmalarını bulmak için m a­
nastır kitaplıklarında araştırm alar yaptı.
Petrarca klasik Yunan kültürü ile Hıristi­
yanlık arasında bir süreklilik olduğunu savu­
nuyor, ortaçağın katı düşünce sistemine karşı
Bibliotheque Nationale, Paris
fi
»f.'ş .
I 1348’de A vrupa’yı kasıp kavuran veba salgı­
1 nında Laura da aralarında olmak üzere birçok
Francesco Petrarca Hümanizm Akım ı'nın
öncülerindendir.
kendisine “başşair” olarak defne dalından
şairlik tacı giydirildi. Varlıklı ve güçlü kişiler
P etrarca’yı ağırlamak için yarışıyordu. O da
bu yaşam dan ve kazanmış olduğu ünden
hoşnuttu. Ne var ki, yaşamıyla dinsel inançla­
rı arasındaki çelişkiden de tedirginlik duyu­
yor, zaman zaman bu yüzden derin bunalım ­
lar yaşıyordu. H ata yapan insanların bile
Tanrı katında bağışlanma um udu olduğuna
inanan Petrarca’nın bu özgün bakış açısı,
insanı dünyanın merkezine koyan hümanist
din ve ahlak anlayışının özünü oluşturur.
P etrarca’nın sonraki yılları acı ve üzüntüyle
geçti. Eski dostları olan Kardinal Colonna ile
Kral R oberto öldü. E rkek kardeşi bir m anas­
tıra kapanarak dünyadan elini eteğini çekti.
yakınını ve dostunu yitirdi. P etrarca’nın öm ür
boyu arkadaşı olan şair Giovanni Boccaccio
bu zor zam anlarda ona güç verdi.
Bu dönem de şiirlerini yeniden gözden geçi­
rerek “Laura’nın Sağlığındaki Şiirler” ve “Lau-
ra ’nın Ölüm ünden Sonraki Şiirler” olmak
üzere ikiye ayırdı. Canzoniere (“Şarkı Kita­
bı”) olarak tanınan bu şiirlerde, L aura’ya
olan sonsuz aşkını dile getirirken, delikanlı­
lıkta işlenen hatalar, dünya zevklerinin geçi­
ciliği ve T a n n ’ya olan inancı konusundaki dü­
şüncelerini yansıttı.
1369’da, sakin bir köy olan A rquâ’ya çeki­
len Petrarca, bundan beş yıl sonra kitapları ve
kâğıtları arasında ölü bulundu.

çıkıyordu. 1337’de gittiği R om a’da geçmişin PETRO I (1672-1725). Rus Çarı I. Petro
görkemli yapıtlarından etkilendi. Hıristiyan- dönem inde Rusya A vrupa’nın en büyük güç­
lık’ın giderek kurumlaşmasının getirdiği yoz­ lerinden biri durum una geldi. Rusya tarihinin
laşm adan ve papanın dindışı konularla uğraş­ en büyük devlet adam larından ve reform cula­
m asından duyduğu tedirginlik yüzünden rından biri olmasına karşılık, acımasız ve
Fransa’da Vaucluse kentine çekildi. B urada şiddet yanlısı yönetimiyle binlerce insanın
K artaca Savaşları’nı konu alan “A frika” adlı ölüm üne neden oldu.
destanı yazdı (bak. K a r t a c a Sa v a ş l a r i ) . A yrı­ Ç ar A leksey’in oğlu olan Petro M oskova’
ca  dem ’den başlayan ve Rom a tarihindeki da doğdu. Yetenekli ve çalışkan bir çocuktu.
ünlü kahram anların yaşamını konu alan bir Bilimsel ve askeri eğitiminin yanı sıra m aran­
kitaba başladı. gozluk, m atbaacılık, demircilik gibi zanaatlar
1340’ta Paris Üniversitesi’nde ders verm ek da öğrendi. Babası ölünce yerine üvey ağabe­
için bir çağrı aldı. Aynı zam anda Napoli Kralı yi III. Fyodor geçti. Onun vâris bırakm adan
R oberto da onu sarayına davet etti. Petrar­ ölmesi üzerine, öteki üvey kardeşi V. İvan’la
ca İtalya’nın güneyindeki Napoli’ye gitti. birlikte çar ilan edildi. 1695’te K aradeniz’i de­
1341’de R om a’daki Capitolino Tepesi’nde netimi altına almak amacıyla Osmanlı İm pa­

ratorluğu’na karşı savaş açtı. Azak (bugün
Azov) kentini ele geçirmek üzere yola çıktı.
Ağır bir yenilgiye uğradı, am a yeni bir donan­
ma kurdu. 1696’da A zak’ı kuşatıp ele geçirdi.
1697-98 arasında batının ekonom ik ve kül­
türel yaşamıyla ilgili bilgiler toplam ak üzere
A vrupa’ya gitti. Amacı, Rusya’yı güçlü bir
ülke durum una getirmekti. Takm a bir adla
A lm anya’da silah, İngiltere’de gemi yapımı
ve A m sterdam ’da oymacılık konusunda ince­
lem elerde bulundu.
Ülke dışındayken aldığı bir ayaklanma h a­
beri üzerine M oskova’ya dönerek ayaklanm a­
yı şiddetle bastırdı. D aha sonra Rusya’yı
A vrupa’nın gelişmişlik düzeyine ulaştırmak
amacıyla geniş çaplı bir reform uygulamasına
girişti.
1700’de K aradeniz’i ele geçirme planından
vazgeçerek Osm anlılar ile İstanbul A ntlaşm a­
sın ı imzaladı. A rdından Baltık D enizi’ne
egemen olan İsveç’e savaş açtı. Aynı yıl, Rus
ordusu korkunç bir kar fırtınası sırasında
İsveç Kralı XII. Kari tarafından bozguna
uğratıldı. Bunun üzerine hemen yeni bir ordu
kurm aya girişen I. Petro, bir yandan da ülke
Michael Holford
Çar I. Petro, Rusya'yı Avrupa ülkelerinin gelişm işlik
düzeyine ulaştırmak için bilgi edinm ek ve yenilikleri
öğrenm ek amacıyla, takma adla, Avrupa'nın çeşitli
ülkelerinde bir süre çalıştı ve gözlemlerde bulundu.
PETRO 57
içinde reform larla uğraşıyordu. İlleri yeni
yönetim birimlerine dönüştürerek her ilin
başına yönetsel, yargısal ve askeri yetkileri
olan valiler atadı.
M adencileri, üreticileri ve tüccarları üreti­
mi artırm aya yönelik önlem ler almaya zorla­
dı, U ral Dağları’nda dem ir sanayisini kurdur­
du. A vrupa’ya çok sayıda öğrenci gönderdi.
Büyük toprak sahipleri olan boyarları yöne­
tim den uzaklaştırarak, senato adlı yeni bir
meclis kurdu. Reform lara karşı çıkan Rus
O rtodoks Kilisesi’nin etkisini azalttı ve kendi­
sini desteklemesini sağladı. İlk Rus gazetesi­
nin yayımlanmasına ön ayak oldu.
Neva Irm ağı’nın ağzını ele geçirerek orada
St. Petersburg (sonradan Petrograd, bugün
Leningrad) kentinin temelini attı. St. Peters­
burg 1712’de Rusya’nın başkenti oldu. Kentin
kuruluşu sırasında sağlıksız koşullarda çalış­
m ak zorunda bırakılan binlerce serf yaşamını
yitirdi (bak. LENİNGRAD).
Petro 1709’da İsveç Kralı XII. K arl’ı Polta-
va Savaşı’nda yenerek Rusya’nın A vrupa’da­
ki siyasal konum unu güçlendirdi. 1711’de
Osm anlılar’a karşı Besarabya ve Boğdan’a
doğru yürüyüşe geçti. Prut Irmağı yakınların­
da ordusu kuşatıldı. Edirne A ntlaşm ası’yla
(1713) A zak’ı geri vermeyi kabul etti. Batıda
İsveç’le savaşmayı sürdürdü. II. Kuzey Savaşı
1721’de imzalanan Nystad A ntlaşm ası’yla so­
na erdi. Bu antlaşmayla Baltık D enizi’nin
doğu kıyıları Rusya’ya verildi. 1721’de “B ü­
tün R uslar’ın İm paratoru” ilan edildi.
I. Petro 1722’de Osm anlılar’dan önce dav­
ranarak İran ’a saldırdı. H azar Denizi’nin batı
ve güney kıyılarını ele geçirdi. Ayrıca altın
aram ak ve yeni ticaret m erkezleri kurm ak
amacıyla Büyük O kyanus’a keşif filoları gön­
derdi.
I. Petro koyduğu ağır vergiler ve uyguladığı
şiddet yüzünden ülkesinde sevilmedi. Savaş­
ların ve reform program larının yükünü çeken
serflerin ve işçilerin başlattığı ayaklanmaları
kanlı bir biçimde bastırdı. İkinci karısı Kateri-
na’yı, 2.564 değerli taştan yapılmış bir taç
giydirerek çariçe ilan etmesi halkı çok kız­
dırdı.
Acımasız kişiliğini yansıtan en çarpıcı ör­
neklerden biri de kendisine karşı çıkan oğlu
A leksey’i 1718’de ağır işkencelerle öldürtme-
58 PETROL

sidir. Yoğun ve zorlu yaşamı yüzünden sağlığı Gazyağına İngiltere’de parafin denir. Am a
bozulan I. Petro 52 yaşında öldü. Ölüm ünden parafin aslında petrolden elde edilen, mum,
sonra yerine karısı, I. K aterina adıyla tahta cila, su geçirmez karton ve kâğıt yapımında
geçti. kullanılan yarı saydam, sert bir m umdur.
Açık renkli, kalın bir yağ olan ve ilaç olarak
PETROL sözcüğü, Latince’de “kaya” anlamı­ kullanılan vazelin (kimyadaki adı petrolatum )
na gelen petra ve “yağ” anlamına gelen oleum de bir başka petrol ürünüdür.
sözcüklerinden türetilmiştir. Günüm üzde pet­
rol ve petrol ürünleri büyük önem taşır. Ham Petrolün Keşfi
Benzin, gazyağı, m azot, fueloil (yağyakıt), 19. yüzyılın ortalarına kadar ham petrol,
makine yağı, bitüm ve parafin mumu çok doğal olarak yüzeye sızdığı yerlerde oluştur­
bilinen petrol ürünleridir. Benzin otom obil­ duğu birikintilerden toplanırdı. Hayvanların
lerde; gazyağı gaz lam balarında, bazı ısıtma su içtiği kaynaklara ya da tuzlu su çıkarmak
aygıtlarında ve jet uçaklarının m otorlarında; için açılan kuyulara sızdığı için de çoğu zaman
mazot (dizel yakıtı da denir) otobüs, kamyon can sıkıcı, istenmeyen bir m adde olarak görü­
ve gemilerdeki dizel m otorlannda kullanılır. lürdü. 1850 dolaylarında A B D ’de A. C.
Buharlı gemilerin kazanlarında buhar üretil­ Ferris ve onun ardından S. M. Kier, petrolün
m esinde; çelik, cam, seramik gibi m addelerin lam ba yağı olarak kullanılmasına yönelik ilk
üretiminde kullanılan bazı sanayi fırınlarında çalışmaları başlattılar. D aha sonra New Y ork’
ve bazı binaların ısıtma sistemlerinde fueloil lu iki avukat, George Bissell ve Jonathan
yakılır. M akinelerin düzgün ve rahat çalışabil­ Eveleth, Pennsylvania’da bir petrol aram a
mesi için ince ya da kalın makine yağlarına şirketi kurdular ve emekli bir demiryolu
(en kalınlarına gres denir) gereksinim vardır. m üteahhiti olan Edwin L. D rake’i,
B itüm den, asfalt ve yalıtım malzemesi üreti­ Pennsylvania’daki küçük Titusville kasabası
minde yararlanılır. (Ayrıca bak. ASFALT; B U ­ yakınlarında petrol kuyusu açmakla görevlen­
HAR KAZANI; DİZEL MOTORU; GA Z; ÎÇTEN YANMALI d ird iler
MOTOR; J e t MOTORU; Y a k i t .) D rake 27 Ağustos 1859’da 21 m etre derin­
Petrol binlerce yıl boyunca basit bir biçim­ de petrole rastladı. Çok geçmeden günde
de kullanıldı. Babilliler yol döşerken ve bağ­ sekiz varil, sonra da 20 varil petrol çıkarmaya
layıcı m adde olarak bitüm den, Rom alılar başladı. Petrol, balina avlamak gibi riskli bir
yolları için Sicilya’dan getirttikleri asfalttan işten daha güvenilir ve daha Ucuz bir lamba
yararlanırlardı. Eski Çinliler, tuz üretm ek için yağı kaynağı olduğu için hazır bir pazar
tuzlu suyun ısıtılmasında doğal gaz kullandı­ buldu. A rtık petrole hücum ve petrol çağı
lar. İtalya, A lm anya, Kuzey A m erika ve başlamıştı.
Birm anya’da ham petrolün tedavi edici özel­
likleri olduğuna inanılırdı. Petrolün Oluşumu ve Bulunması
Petrol denizlerdeki bitki ve hayvanların öl­
Gazyağı ve Parafin dükten sonraki kalıntılarından oluşmuştur.
1850’de İskoçyah bilim adamı James Young, Bu kalıntılar deniz yatağında milyonlarca yıl
şeyi denen bir kayaçtan gazyağı elde etm enin boyunca çürümüş ve geriye yalnızca yağlı
yöntemini buldu. Young, gazyağının lam ba­ m addeler kalmıştır. Yağlı m addeler çamur
larda bitkisel yağ ya da balina yağı yerine altında kalmış ve zam anla çamur sıkışıp kayaç
kullanılabileceğini gösterdi. Kimyadaki adı katm anlarına, alttaki yağlı m addeler de petrol
kerozen olan gazyağının başlıca iki türü var­ ve gaza dönüşmüştür. Y erkabuğundaki altüst
dır. Bunlardan birincisi gaz lam balarında, gaz oluşlar bazen denizlerin kara parçaları haline
sobalarında ve ısıtıcılarda; daha uçucu olan gelmesine ve petrol içeren kayaçların da
ikinci türü ise, bazı traktörlerin ve küçük binlerce m etre derine gömülmesine yol aç­
balıkçı teknelerinin m otorlarında yakıt olarak mıştır.
kullanılır. Jet uçaklarının m otorlarında kulla­ Çoğunlukla petrol oluştuğu yerden başka
nılan gazyağı ikinci türdendir. yerlere taşınmıştır. Bazen kayaçlardaki göze-
 PETROL 59

PETROL ARAMA
Bir zamanlar denizlerde yaşamış olan küçük bitki ve hayvan artıkları m ilyonlarca yıllık bir süreç sonunda
petrole dönüşm üştür. Bugün bu petrol Dünya'nın deri

Petrol belirli türdeki kayaçlardan sızabilir; ama,
bazılarından da sızamaz. Sert, gözeneksiz bir kayaçla
karşılaştığında hapsolur kalır.
Araştırm a gem ileri denizaltındaki kayaç yapısının
resm ini çıkarmak için sesin yankılanmasına dayalı
teknikler kullanır. Daha sonra, bilim adamları arama
sondajının (delme işlem inin) nerede yapılacağına
karar verirler.

Güç hava koşullarında, örneğin Kuzey Denizi'nde Delme borusu kayaç katmanlarını delip geçer ve
arama sondajları için, yarısı sualtında kalabilen petrole rastlayıncaya kadar derine iner. Karada
pla tform la r kullanılır. Bu pla tfo rm la r bir yerden sondaj çalışması açık denizdekinden çok daha
başka bir yere hareket ettirilebilir. kolaydır.

Eğer arama sondajlarından o lum lu sonuç alınmışsa,

yüzer sondaj platform unun yerini sabit üretim Petrol, bir boruhattıyla üretim platform undan
platform u alır. Bu dev platform karada m onte edilir kıyıdaki term inale pom palanır. Oradan tankerlere
ve röm orkörlerin yedeğinde çekilerek getirilir. yüklenip dünyanın çeşitli yerlerine gönderilir.
60 PETROL
Solda: Petrolü karadan taşımak için, boruların birbirine kaynatılarak döşenmesiyle oluşturulan boruhatları
kullanılır. Sağda: Petrol sondajı. Delmede kullanılan matkap ucu körlendiğinde delikten çıkarılır ve uç
yenilenir.
neklerden sızıp kilom etrelerce derinden yüze­
ye çıkmış ve burada buharlaşmış (gaz haline
dönüşmüş), geriye bir bitüm ya da zift birikin­
tisi kalmıştır. Çoğu kez de gözeneksiz, sert
kayaçlarla karşılaşmış ve buralarda toplan­
mıştır. Bulunan petrol yatakları bu tür kayaç-
ların petrolü tutmasıyla oluşmuştur. Bu ya­
taklarda, süngerin su emmesi gibi, gözenekli
kayaçlann emdiği petrolün üstü kubbe biçim­
li, sert ve gözeneksiz kayaçlarla örtülm üştür.
Am a bu kayaçlar ile petrol arasında genellikle
bir doğal gaz katm anı, petrolün altında da
çoğu kez eski denizden arta kalan tuzlu su
bulunur.
Belirli bir yerde petrol bulunup bulunm adı­
ğı ancak sondajla (delmeyle) anlaşılabilir;
ama jeologlar yerkabuğuna ilişkin bilgilerden
yararlanarak petrol bulunm a olasılığı olan
yerleri önceden belirleyebilirler. Çoğu zaman
hava fotoğraflarından çıkarılan haritaları in­
celeyen jeologlar, petrol açısından um ut veri­
ci olan alanları seçerler ve daha sonra bu
alanlar karadan taranır. Kayaç ve bitki örtüsü
incelenir, sondaj yoluyla sağlanan yeraltı ka­
yaç örnekleri getirilip laboratuvarda çözümle­
nir. Jeologlar yeraltı kayaçlarının konum ,
derinlik, sertlik gibi özelliklerini ve hatta
türünü belirleyebilmek için özel aygıtlardan
ve bu aygıtlara dayalı olarak geliştirilmiş
bilimsel aram a yöntem lerinden yararlanırlar.
A m a bütün bu çalışmalar yapılmış olsa da,
açılacak kuyudan petrol çıkacağı gene de
kesin değildir.
Petrol Kuyuları, Boruhatları ve Tankerler
G ünüm üzde pek çok petrol kuyusu, m aran­
gozların delik delmek için kullandıkları döner
m atkap uçlarına benzeyen uçlarla delinip
açılır; aradaki fark, petrol için kullanılanların
çok daha büyük olmasıdır. M atkap ucu,
sondaj kulesi ya da delme kulesi denen
yüksek bir kuleden, tel halatlara bağlanarak
sarkıtılan delme borusunun ucuna takılır.
D elm e borusu kule tabanındaki döner tabla­
dan geçer. Bu boru m akine gücüyle, çoğu
zaman bir dizel m otoruyla döndürülür; ama
son olarak geliştirilen türbosondaj tekniğinde
elektrik m otorlarından yararlanılm aktadır.
Delik derinleştikçe, delme borularına yenileri
takılır. Delme borusundan aşağı yapay bir
çamur pom palanır; bu çamur sürekli olarak
m atkap ucunun deliklerinden dışarı püskürür
ve delinen deliğin yanlarından yukarıya geri
döner. Bu çamur yalnızca m atkap ucuna
sıvanan kayaç parçacıklarını temizlemekle
kalmaz, ucun yağlanmasını ve soğumasını da

sağlar; ayrıca, taşıdığı basınç açılan deliğin
duvarlarının içe doğru çökmesini önler. D aha
sonra deliğe çelik borudan bir koruyucu kılıf
geçirilir ve çim entolanır. Çok derin delikler­
de, kılıf çapı tepede yaklaşık 45 santim etrey­
ken dipte yaklaşık 10 santim etreye düşer.
Gerekli dikkat gösterilmezse, m atkap ucu
petrole ulaştığında petrol şiddetle dışarı fışkı­
rabilir, böylece boşa akabilir ve yangın tehli­
kesi doğurabilir. Bunu önlem ek ve petrolü
aşağı doğru bastırabilm ek için ağır sondaj
çamuru kullanılır; ayrıca bir valf ve boru
sisteminin yardımıyla da basıncın yavaş yavaş
serbest bırakılması sağlanabilir. E ğer doğal
basınç petrolü yüzeye çıkaracak kadar güçlü
değilse, petrol ya pom palanarak ya da yüksek
basınçlı gaz basılarak dışarı çıkarılır. İkinci
yöntem e “gazla yükseltm e” denir.
Büyük m iktarlarda petrolü karadan taşı­
mak için boruhatlarından yararlanılır. Çelik­
ten yapılan boruların çapları 15 cm ile 2 m etre
arasında olabilir. Boruhatları vadileri aşabilir,
dağlara tırm anabilir ve ırm ak yataklarının
altından geçebilir (bak. B o r u h a t t i ).
Rosskam
B ir alkillem e tesisinden görünüş. Bu tesiste artık
rafineri gazlarından yüksek oktanlı yakıtların katkı
maddesi üretilir.
PETROL 61
Petrolü denizden taşımak için tanker denen
gemiler kullanılır. Bunlar özel olarak tasarım ­
lanmış teknelerdir; tankerlerin makineleri
kıçta (geminin arka ucunda) bulunur. T ekne­
nin çok büyük bir bölüm ü petrol bölmelerine
ayrılmıştır. Büyük tankerler petrolü küçük­
lerden daha ucuza taşır. Günüm üzde 550.000
tonluk tankerler yapılınca bunların yanaşabi­
leceği uygun iskele bulmak bir sorun olmuş­
tur. Bu tür tankerler limanı kullanmak yeri­
ne, derin sulardaki yüzer şam andıraların yanı­
na demir atar; yükleme ve boşaltmayı da
şam andıralardan başlayıp deniz yatağından
kıyıdaki depolam a tanklarına giden boruhat-
ları aracılığıyla gerçekleştirirler.
Petrolün Arıtılması
Ham petrol, rafineri denen arıtm a tesislerin­
de benzin ve gazyağı gibi petrol ürünlerine
ayrılır. Bu değişik ürünler farklı sıcaklıklarda
kaynayıp buharlaşır; bu özellikten yararlanı­
larak, aynmsal damıtm a denen yöntem le bu
ürünler ham petrolden ayrılabilir (bak. DAMIT­
MA). Ham petrol ısıtılır, bir sıvı ve buhar (gaz)
karışımı halinde, ayırma kulesi denen çelik
bir kuleye pom palanır. Sıvı bölüm kulenin
dibinde toplanır, fueloil ve bitüm gibi ürünler
haline gelir. B uharlar kulede yükselir ve
yükseldikçe de soğur. Önce m azot gibi daha
ağır ürünler sıvılaşır ve bunlar kulenin değişik
düzeylerindeki tepsilerden çekilip alınır. B en­
zin buharları kulenin tepesine kadar yükselir
ve buradan alınarak sıvılaştırılır.
D am ıtm a, arıtm anın birinci aşamasıdır.
H am petrol rafineride, değişik ürünlerin iste­
nen m iktarlarda elde edilebilmesine olanak
verecek biçimde işlenebilmelidir. Yüksek sı­
caklıklarda gerçekleştirilen bir işlem olan
“kraking” (parçalam a), ağır ürünleri daha
hafif bileşenlerine ayırır ve böylece elde
edilen benzin miktarı artar. B ütün m addeler
m oleküllerden, m oleküller de atom lardan
oluşur (bak. A t o m ; M o l e k ü l ) . Petrol hidro­
karbon m oleküllerinden, yani hidrojen ve
karbon elem entlerinin atom larından oluşur;
ama bütün petrol m oleküllerinde aynı sayıda
atom bulunmaz. Örneğin, fueloil m olekülle­
rinde gazyağı m oleküllerindekinden daha
çok hidrojen ve karbon atom u vardır ve bu
yüzden fueloil m olekülleri gazyağı molekül-
62 PETROL
British Gas
Kuzey Denizi'nde bir sondaj platform u.
lerinden daha ağırdır. Kraking işleminde,
büyük taşların parçalanıp çakıl haline getiril­
mesi gibi, daha ağır m oleküllerin bazıları da
ısı ve basıncın etkisiyle parçalanır ve daha ha­
fif m oleküller elde edilir.
“Reform ing” (düzeltim) işlemi ise arıtm a
sürecinin en önemli aşamasıdır. Bu, yüksek
sıcaklık ve basınçta gerçekleştirilen, m olekül­
lerin büyüklüklerinden çok biçimlerini değiş­
tirmeye yönelik bir işlemdir. Bu işlemle hid­
rokarbon zincirlerinin biçimi değiştirilir ve
bunlar “arom atik” bileşikler denen benzen
halkalı bileşiklere dönüştürülür. Ü stün nite­
likli benzin bu aşam ada elde edilir.
Ö rneğin, A B D ’de bir varil ham petrolden
63 litre benzin, 22 litre ağır fueloil elde edilir;
oysa O rtadoğu’da bir varil petrol ancak 31
litre benzin, buna karşılık 63 litre fueloil
verir. Petrol ya 159 litre eşdeğerindeki “varil”
ya da özellikle denizyoluyla taşındığında “ar­
tık to n ” (1.016 kg) ve “m etrik to n ”la (1.000
kg) ölçülür.
D aha az bilinen petrol ürünlerinin şaşırtıcı
kullanım alanları vardır (bak. KİMYA SANAYİ­
Sİ). M um larda ve cilalarda petrol mumu
(parafin mumu) bulunur; parfüm ler, kozme­
tikler ve hatta peynirin bozulmasını önleyen
bazı m addeler petrol yağlarından hazırlanır.
Böceklere karşı kullanılan ilaçlarda başka
petrol yağlan vardır. Etilen (dom atesleri ya­
pay olarak olgunlaştırm ak için de bu madde
kullanılır) ve yapay ipek ya da tırnak cilası
yapımında kullanılan aseton gibi ürünler,
arıtm a işleminden elde edilen gazlardan üreti­
lir. Yapay kauçuk, plastikler ve sıvı deterjan
yapımında kullanılan başlıca kimyasal m adde­
ler de gene petrol ürünüdür. Pek çok ilaç ve
boya, hatta sakız ve güçlü patlayıcılar gibi
m addeler de petrol ürünleri içerebilir. Petrol
gazları soğutularak ve sıkıştırılarak sıvılaştırı-
labilir; tüplere doldurularak pazarlanan bu
tür propan ve bütan gibi gazlar çoğunlukla
m utfaklarda ve aydınlatm a amacıyla kulla­
nılır.
Doğal Gaz
Pek çok ülkede karada ya da deniz yatağında
açılmış petrol kuyularından elde edilen doğal
gaz boruhatlarıyla kentlere taşınır; fabrikalar­
da, evlerde, ısıtma ve aydınlatma amacıyla
kullanılır. Ham petrolden aynlan gaz, işlene­
rek çok kolay alev alan buharlardan arıtılır.
Doğal gazın çoğu bataklık gazı olarak da
adlandırılan m etandır. M etan, petrol ve kö­
m ürle birlikte bulunur; ama bazen tek başına
da oluşur. 19. yüzyılın başlarında A B D ’de
keşfedilen doğal gaz kuyularına “yanar kay­
nak” denirdi. Petrol arayıcıları önceleri, ba­
sıncın etkisiyle petrolün yüzeye çıkmasını
sağlayan doğal gaza pek önem vermediler.
Yüzeyde petrolden ayrılan gaz bir boruya
alınarak borunun ucunda dev bir meşale gibi
yakılırdı. Yalnızca gaz çıkan kuyular ise
tutuşturulur ve yıllarca kendi kendine yanm a­
ya bırakılırdı. A m a 1870’lerde A B D ’de bu
gazdan yararlanm aya yönelik çalışmalar baş­
latıldı ve doğal gazın boru şebekesiyle evlere
dağıtılması sağlandı.
Doğal gaz genellikle yüzeyden binlerce
m etre derinde, kumtaşı gibi gözenekli bir ka­
yaç katm anm ca tutulm uş olarak bulunur; bu
katm an, gaz geçirmeyen ve bu özelliğiyle de
doğal gazın kaçmasını önleyen bir başka ka­
yaç katm anıyla örtülüdür. Doğal gaz aramala-
n petrol aram alarına benzer biçimde yürütü­

lür. Ingiltere’de doğal gaz aram aları
1930’larda başladı. 1950’lerde İskoçya’da
Edinburgh yakınlarında ve Y orkshire’da kü­
çük yataklar bulundu.
Kuzey Denizi’nde doğal gaz aranm asına
1964’te izin verildi. Petrol şirketleri bölgeye
dev sondaj platform ları gönderdiler ve sonuç­
ta İngiltere’nin doğu kıyısı açıklarında zengin
gaz yatakları keşfedildi. Bulunan yataklar İn­
giltere’nin gaz talebini karşılayacak kadar bü­
yüktü. Doğal gaz, deniz yatağına döşenen bo-
ruhatlarıyla kuyulardan kıyıya taşındı ve ora­
dan da yeni bir boru şebekesiyle bütün ülkeye
dağıtıldı. Kuzey D enizi’nde yürütülen çalış­
m alarda kötü hava koşullarının etkisiyle sık
sık büyük tehlikelerle karşılaşıldığı ve sondaj
aygıtlarının yitirildiği oldu.
En büyük doğal gaz üreticileri ABD ve
SSCB’dir. Yapımına 1967’de başlanan bir bo-
ruhattı doğal gazı günümüzde Sibirya’dan
U rallar’a ve SSCB’nin batı kesimlerine, ora­
dan da Türkiye’ye taşım aktadır. H ollanda,
Kuzey D enizi’ndeki yataklardan Almanya
Federal Cum huriyeti, Belçika ve Fransa’ya
gaz satm aktadır.
1980’lerin sonlarında çeşitli ülkelerdeki şir­
ketler çürüyen çöp yığınlarından çıkan m etan
gazından elde ettikleri enerjiden yararlanarak
elektrik üretm eye başladılar ve bunda başarılı
da oldular.
Petrol Kaynakları
Büyük petrol yatakları birkaç ülkede toplan­
mıştır. E n büyük petrol üreticisi SSCB’dir;
dünya üretiminin neredeyse beşte biri bu ül­
kede gerçekleştirilir. A B D (dünyanın en çok
petrol satın alan ülkesi) ve Suudi Arabistan
(dünyanın en çok petrol satan ülkesi) petrol
üreticisi ülkeler arasında ikinci ve üçüncü sı­
rada yer alırlar.
Dünyanın bilinen en büyük petrol rezervle­
ri O rtadoğu’dadır. Suudi A rabistan, İran,
Irak, Kuveyt, K atar ve A bu Dabi büyük pet­
rol üreticileridir. Bu ülkelerle birlikte N ijer­
ya, Libya, Cezayir, Endonezya, Ekvador,
G abon ve Venezuela, petrol satış fiyatlarını
ortaklaşa belirleyebilmek için Petrol İhraç
Eden Ü lkeler Ö rgütü’nü (O PEC ) kurm uş­
lardır.
Ülkeleri çevreleyen kıta sahanlıklarında
PETROL 63
da, örneğin Kuzey Denizi’nin İngiltere ve
Norveç’e ait kesim lerinde petrol sondajları
yapılmaktadır.
Dünyanın görünür petrol rezervi yaklaşık
666 milyar varil kadardır; bunun yarıdan çoğu
O rtadoğu’dadır. Bu, yerin altından çıkarılabi­
leceği bilinen petrol miktarıdır. Çoğu petrol
yatağı keşfedilmeyi beklem ektedir. Teknoloji
ilerledikçe, çok derin sular altındaki petrolü
çıkarm anın, A B D ’deki şeyi çökellerinde ve
K anada’daki bitümlü kum larda hapsolmuş
petrolü elde etm enin ve belki de bugünkü
petrol alanlarından daha çok petrol çıkarm a­
nın yolu bulunabilecektir. Günüm üzde uygu­
lanan yöntem ler, petrolün çoğunun yeraltın­
da bırakılmasını zorunlu kılmaktadır.
Enerji Bunalımı
A B D , Japonya ve A vrupa ülkeleri gibi sana­
yileşmiş ülkeler büyük ölçüde petrole bağım ­
lıdır. 1970’lerde petrol üreticisi ülkeler petrol
fiyatlarının çok düşük olduğuna karar vererek
fiyatları büyük ölçüde artırdılar. Sanayileşmiş
ülkeler bunu ödem ek zorundaydılar. Am a
onlar da sanayi m allarının fiyatlarını artırdı­
lar. Fiyatlar yükselmeye devam ettikçe enerji­
den tasarruf etmeye ve daha az petrol kullan­
maya çalıştılar. Petrol üreticileri ve tüketicile­
ri petrolün bir gün tükeneceğinin bugün far­
kındadırlar. O nun için petrol kaynaklarının
akıllıca kullanılması, güneş enerjisi ve nükle­
er enerji gibi başka enerji kaynaklarının geliş­
tirilmesi gerekm ektedir. M otorlu taşıtlar için
er geç başka yakıtlara gereksinim duyula­
caktır.
Türkiye'de Petrol ve Doğal Gaz
19. yüzyılda Osmanlı D evleti’nin sınırlan için­
de yer alan Musul ve Bağdat vilayetlerinde
ham petrol sızıntısına rastlanan bazı alanlar
olduğu biliniyordu. Bu yüzyıl sonlarında bir
yabancı şirket Türkiye’de ilk kez petrol aram a
sondajı yaptı. İskenderun çevresinde yapılan
sondajlarda doğal gaza rastlandı. Bir başka
yabancı şirketin 1900’de Trakya’daki M ürefte
yöresinde yaptığı sondajda petrol bulundu.
Am a çıkan petrol m iktan çok az olduğundan
bir süre sonra kuyular kapatıldı.
Doğu A nadolu Bölgesi’ni uzun yıllar işgal­
leri altında tutan Ruslar, I. Dünya Savaşı sıra­
64 PETUNYA
sında Erzurum ve Erzincan yörelerinde yapı­
lan bazı sondajlarda petrole rastladılar. I.
Dünya Savaşı sonunda Osmanlı Devleti Irak ’
taki geniş ham petrol alanlarını yitirdi. Türki­
ye bu zengin petrol alanlarında hakkı olduğu­
nu ileri sürdü. 1926’da imzalanan bir antlaş­
mayla Türkiye, Irak’ın elde edeceği petrol ge­
lirinin yüzde 10’unun 25 yıl süreyle kendisine
verilmesi karşılığında bu topraklardan vaz­
geçti.
Türkiye’deki cevher yataklarının araştırıl­
ması ve saptanm ası amacıyla kurulan M aden
Tetkik ve A ram a Enstitüsü (M TA ), 1940’ta
Siirt ilinin Ram an Dağı yöresinde ve 1945’te
Garzan yöresinde verimli ham petrol yatakla­
rı buldu. D aha sonra M T A ’nın görevini dev­
ralan Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı
(TPA O ) Siirt ilinde birçok kuyu açarak üre­
tim yaptı. A ram a ve üretim izni alan bazı ya­
bancı petrol şirketleri de A dana, Adıyam an,
D iyarbakır ve Siirt’te verimli yataklar buldu­
lar. Türkiye’nin ham petrol üretimi 1950’de
18.000 ton, 1960’ta da 375.000 tondu. Bu yıl­
lardan önce Türkiye, benzin ve gaz gibi petrol
ürünleri gereksinmesini yurtdışından satın
alarak karşılıyordu. 1955’te Siirt ilinde B at­
man (bugün Batm an ilinde), 1961’de Kocaeli
ilinde İPRAŞ, 1962’de İçel üinde ATAŞ, 1972’
de İzmir ilinde Aliağa ve 1987’de de A nkara
ilinde O rta Anadolu (bugün Kırıkkale ilinde)
rafinerilerinin yapılması, Türkiye’yi önemli
m iktarda ham petrol satın alan ve gereksin­
mesi olan petrol ürünlerini kendi rafinerile­
rinde işleyerek elde eden bir ülke durum una
getirdi. Rafinerilerinin yıllık ham petrol işle­
me kapasitesi 30 milyon tondan çok olan T ür­
kiye, 2,5 milyon ton kadar ham petrol üret­
m ekte ve 20 milyon tondan çok ham petrol
satın alm aktadır.
1986’da açıklanan bilgilere göre Türkiye’de
saptanan üretilebilir durum daki ham petrol
rezervlerinin kalan m iktarı yaklaşık 21 milyon
tondur. Bu üretilebilir rezervin yüzde 59’u ya­
bancı petrol şirketlerinin elindedir. Yabancı
petrol şirketlerinden başlıcaları Mobil ve
Shell’dir. Irak, K erkük’te ürettiği ham petro­
lün bir bölüm ünü boruhattıyla A dana ilindeki
Yum urtalık limanına pom palar. Bu ham pet­
rolün bir bölümü Türkiye’deki rafinerilerde
işlenir. Güneydoğu A nadolu Bölgesi’nde üre­
tilen ham petrolün bir bölümünü İskenderun
Körfezi’ne, B atm an Rafinerisi’nde İşleneme­
yen petrolü öteki rafinerilere taşımak ve Irak ’
tan gelen petrolü değerlendirm ek amacıyla
bazı başka boruhatları da yapılmıştır. Bunlar
B atm an-D örtyol, Şelmo-Batman ve Yumur-
talık-Kırıkkale boruhatlarıdır. 1987’de Türki­
ye’deki rafinerilerde işlenerek elde edilen
başlıca petrol ürünlerinin yaklaşık m iktarları
şöyleydi: 2,5 milyon ton benzin, 760 bin ton
jet yakıtı, 6,5 milyon ton m azot, 8 milyon ton
fueloil ve 390 bin ton gazyağı.
Türkiye’de petrol ürünlerinin kullanıldığı
bazı term ik santrallar da vardır. Bunlar Ali­
ağa, Am barlı, Bornova, H opa ve Seydişehir
santrallarıdır.
T ürkiye’nin başlıca doğal gaz kaynakları
M arm ara Bölgesi’nin Trakya kesimi ile G ü­
neydoğu Anadolu Bölgesi’ndedir. Çevre kir­
lenmesine yol açmayan temiz bir yakıt olan
doğal gaz yataklarının araştırılması çalışmala­
rına Türkiye’de 1960’larda başlandı. 1974’te
T P A O ’nun yaptığı sondajlar sırasında Ha-
m itabat’ta (bak. KIRKLARELİ) verimli doğal gaz
yataklarına rastlandı. Dünya doğal gaz re­
zervlerinin çok küçük bir bölümü ülkemizde­
dir. Bu rezervlerin en büyük bölümü Hamit-
ab at’tadır. Burada yapılan üretim sonucunda
elde edilen doğal gaz, bir term ik santral ile
bazı fabrikalarda yakıt olarak kullanılm akta­
dır. H am itabat’tan geçen SSCB-Türkiye D o­
ğal Gaz B oruhattı, Bulgaristan sınırından A n­
kara’ya kadar uzanır. Doğal gazın boruhattıy-
la ulaştığı yörelerdeki konutlar ile sanayi ku­
ruluşlarında çevreyi sürekli kirleten öteki ya­
kıtların yerini alması tasarlanmıştır. A nkara
kentindeki konutlara ulaştırılan doğal gazın
İstanbul’da da kullanıma sunulması için çalış­
m alar sürdürülm ektedir.
PETUNYA. Dünyanın birçok yerinde süs bit­
kisi olarak yetiştirilen petunyaların (Petunia)
anayurdu Güney A m erika’dır. Tütünle aynı
familyada (Solanaceae) yer alan bu bitkiler
adını, Brezilya’da “tü tü n ” anlamına gelen pe-
tun sözcüğünden alır. Ayrıca, gene aynı famil­
yanın üyesi olan patates ve patlıcanla da akra­
badır.
Petunyalar ortalam a 30 santim etreye kadar
boylanabilen, oldukça küçük yapraklı bitki-
 PEYGAMBERÇİÇEĞİ 65

sanlara bildiren peygamberdir. İslam ’a göre

NHPA/George Bernard
Bahçe petunyalarının çok değişik renklerde çiçek
açan çeşitleri vardır.
lerdir. Bazıları baştan başa yapışkan tüylerle
kaplı olan 12 değişik türü vardır. Dalların
ucunda tek tek açan mor, pem be, beyaz, kır­
mızı ya da alacalı renkli iri çiçekleri son dere­
ce alımlıdır. Çiçeklerin huni biçimli taçyap-
rakları tabanda birbiriyle kaynaşmış olmakla
birlikte kenarlarda loplara ayrılmıştır.
Bol güneşli yerleri seven petunyalar bütün
bir yaz ve sonbahar boyunca çiçek açmayı sür­
dürür. Bunların park ve bahçelerde olduğu
kadar balkonlarda saksı içinde yetiştirilen çe­
şitleri de vardır. Yabanilerinin çokyıllık olma­
sına karşın, süs çeşitleri biryıllık bir bitki gibi
yetiştirilir; yani tohum dan üretilen bu bitkiler
çiçeklenip solduktan sonra sökülür, ertesi yıl
yenileri dikilir.
kendisine kitap indirilmiş dört peygamber,
Hz. Musa (Tevrat), Hz. Davud (Zebur), Hz.
İsa (İncil) ve Hz. M uham m ed’dir (Kuran).
Nebi ise, A llah’ın insanları bu kutsal kitaplara
uymaya çağırmakla görevlendirdiği peygam­
berdir. Bu yüzden resuller aynı zam anda ne­
bidir, ama her nebi resul değildir.
Hz. M uhamm ed tarih boyunca insanlara
birçok peygam ber gönderildiğini açıklamıştır.
Kuran'da bunlardan 25’inin adı geçer. Bir bö­
lümü Kutsal K itap’ta da yer alan bu peygam­
berler Hz. Â dem , Hz. İdris, Hz. Nuh, Hz.
H ud, Hz. Salih, Hz. İbrahim , Hz. Lût, Hz.
İsmail, Hz. İshak, Hz. Y akub, Hz. Yusuf,
Hz. Şuayb, Hz. M usa, Hz. H arun, Hz. D a­
vud, Hz. Süleyman, Hz. Eyub, Hz. Zülkifl,
Hz. Yunus, Hz. İlyas, Hz. Elyesa, Hz. Zeke-
riya, Hz. Yahya, Hz. İsa ve Hz. M uham ­
m ed’dir.
PEYGAMBERÇİÇEĞİ, ilkbaharda gelincik­
lerle birlikte tarlaları donatan alımlı bir kır
NHPAI Campbell

PEYGAMBER, T a n n ’mn söz ve buyruklarını

insanlara ilettiğine inanılan kişidir. Farsça bir
sözcük olan peygamber, bildirim, haber anla­
mında pey gam ile getiren, ulaştıran anlam ın­
da ber takısından oluşm uştur ve “bildiri ya da
haber getiren elçi” dem ektir. Buyruklarının
Tanrı tarafından peygam berlere bildirilmesi­
ne 'vahiy denir. Buyrukları vahiy yoluyla edi­
nen peygam berler, bunları insanlara iletmek
ve yorumlamakla görevlidir.
Kutsal K itap’ta ve K uran"da birçok pey­
gamberin sözü geçer; yaşamları, toplum a ilet­
tikleri m esajlar ve insanları T a n n ’mn yoluna
döndürebilm ek için gösterdikleri çaba ve m u­
cizeler anlatılır.
İslam dinine göre, peygam berler resul ve
Kırların en gösterişli çiçeklerinden olan
nebi olarak ikiye ayrılır. Elçi anlamına gelen peygamberçiçekleri genellikle tahıl tarlalarında
resul, A llah’ın gönderdiği kutsal kitapları in­ gelinciklerle birlikte yetişir.
66 PEYGAMBERDEVESİ
bitkisidir. Çiçeklerinin koyu mavisi gelinciğin
kırmızısına karışarak kırları bir ressamın tab­
losuna dönüştüren bu bitkinin (Centaurea
cyanus) en bol bulunduğu yer Akdeniz Bölge-
si’dir. A m a, çiçeklerinin güzelliğinden ötürü
başka birçok yerde süs bitkisi olarak yetişti­
rilir.
Bileşikgillerden (Compositae) biryıllık bir
bitki olan peygamberçiçeğinin kendi gibi Cen­
taurea cinsinde yer alan 500 kadar kardeş türü
vardır. Bulunduğu familyanın öbür üyeleri gi­
bi peygamberçiçeği de tek bir çiçek gibi gö­
rünse de, gerçekte çok sayıda çiçeğin bir ara­
ya toplanm asından oluşan kömeç biçiminde
çiçekler açar. Çiçek kömecinin göbeğindeki
m or, tüpsü çiçekleri koyu mavi dilsi çiçekler
çevreler. Tüpsü çiçeklerin erkekorganları çi­
çeğe bir böcek konduğunda içeriye doğru bü­
zülür, bu sırada çiçeğin iç yüzündeki ince tüy
demetleri çiçektozlarını sıyırıp alır ve böceğe
bulaşmasını, böylelikle de tozlaşmayı sağlar.
Peygamberçiçeğinin tıpkı bir fırçayı andıran
minik tohum ları vardır.
Pek çok yabani bitkiden olduğu gibi, pey-
gamberçiçeğinden de değerli süs çeşitleri ge­
liştirilmiştir. Yabanilerinden daha uzun boylu
olan bu çeşitlerin, doğadaki renginden başka
beyaz, pembe ve leylak renklileri de vardır.
PEYGAMBERDEVESİ. Ö n bacaklarını dua
ediyormuş gibi göğe kaldırıp kıpırtısız durm a­
sından ya da öne arkaya sallanmasından ötürü
bir grup böceğe peygamberdevesi adı veril­
miştir. A m a son derece yırtıcı olan bu böcek­
lere “duacı” değil “avcı” olduklarını belirten
bir ad daha çok yakışır. Çünkü göğe açılan
bacakları gelen avın üstüne kıvrılarak am an­
sız bir kıskaca dönüşür. Bacağın eklem yerin­
den birbiri üstüne kapanan iki uzun parçası
testere dişine benzer çıkıntılarla donanmıştır
ve yakaladığı kurbanı parçalayacak ölçüde
güçlüdür.
Peygamberdevelerinin bilinen yaklaşık
2.000 türü vardır. Bunların çoğu dönenceler
arasında kalan bölgelerde yaşar. Am a 7-40
cm uzunluğundaki bayağı peygamberdevesi
(Mantis religiosa) A frika’nın kuzeyinden Av­
rupa içlerine kadar yayılmıştır.
Sıcak ülkelerde yaşayan çok daha iri türle­
rin küçük kertenkeleleri ve kurbağaları bile
Arıthony Bannister/NHPA
Göz alıcı desenlerle bezeli bir pemgamberdevesi
avını yanıltacak ölçüde çiçeğe benzer.
avladığı belirtilm ektedir. Peygamberdeveleri­
nin çoğu yeşildir ve bu sayede yaprakların
arasında görülm eden avını bekleyebilir. Bazı­
ları ise çiçeğe çok benzeyen parlak renklerle
bezenmiştir. Onları çiçek sanarak yaklaşan
böcekler bu hatalarını yaşamlarıyla öderler.
Peygamberdevesinin dişisi genellikle çift­
leştikten sonra erkeğini bile yer ve daha sonra
bıraktığı yum urtaları havada hemen sertleşen
köpüklü bir kitleyle örter. Y um urtalardan çı­
kan yavrular, kanatsız olm alarına karşın eriş­
kinlere çok benzerler.
PEYNİR. Süt ekşiyip pıhtılaşınca (kesilince),
katılaşan bölüm sütün suyundan (peyniraltı
suyu) ayrılır. İşte peynir, teleme ya da süt
kesmiği denen bu katı m addeden yapılır.
A m a genellikle peynir yaparken, sütün kendi
kendine ekşiyip kesilmesi beklenm ez, süte
peynir mayası denen bir sıvı eklenerek pıhtı­
laşma süreci hızlandırılır. Peynir mayası ola­
rak, gevişgetiren hayvanların yavrularının mi­
delerinde salgılanan bir enzim (renin) kullanı­
lır. Bitkisel peynir mayası olarak bir tür küf
m antarı kullanıldığı gibi, laktik asit bakterile­
ri de kullanılabilir.
Değişik yöntem ler ve değişik süt çeşitleri
kullanılarak yüzlerce çeşit peynir yapılır.
Dünyadaki peynirlerin çoğu inek sütünden
yapılır. Am a bazı ülkelerde koyun, keçi ve
m anda sütünden de peynir yapılır. Bilinen en
eski işlenmiş besin m addelerinden biri olan
 PEYNİR 67

peynir dünyanın birçok ülkesinde tüketilir. İnek sütünden yapılan yumuşak kam am ber
Am a Japonya ve Çin gibi bazı ülkelerde sütün peyniri ilk kez Norm andiya’da aynı adı taşı­
beslenm ede önemli bir yeri olmadığı için pey­ yan köyde yapılmıştır. Bu peyniri ilk kez üre­
nir yapma geleneği de yoktur. ten M adam H arel’in heykeli köye dikilmiştir.
Birçok farklı peynir çeşidi vardır. Bazıları Brie peyniri yağlı, çok ince bir disk biçiminde­
sert, bazıları yumuşak ya da krem gibidir. Ba­ dir. P ont-rE veque ise kare biçiminde, çok gü­
zıları taze yenir. Bazı peynirler az yağlı, bazı­ zel kokulu bir peynirdir. Chevre adlı keçi pey­
ları çok yağlıdır. niri genellikle küçük yuvarlak parçalar halin­
de yapılır. Rokfor peyniri Güney Fransa’da
Peynir Çeşitleri Roquefort çevresinde, koyun sütünden yapı­
Türkiye’de birçok peynir çeşidi vardır, ama lan nefis mavi bir peynirdir. Yapımında kulla­
en çok üretilenler sırasıyla beyazpeynir, ka­ nılan penicillium küfü bu peynirin içindeki
şarpeyniri ve tulumpeyniridir. Beyazpeynir mavi dam arları oluşturur. Rokfor peynirinin
yapmak için genellikle koyun sütü kullanır. eşsiz tadı, bölgedeki doğal kireçtaşı m ağarala­
70°C’ye kadar ısıtılan süt soğuduktan sonra rında bekletilerek olgunlaştınlm asından kay­
mayalanır. 1,5 saat sonra oluşan telem e, bez­ naklanır.
lere sarılarak özel kasalarda süzülmeye bıra­ Pişirilmiş peynirler olarak bilinen gravyer
kılır. 3-4 saat kadar sonra alman büyük kalıp­ ve İsviçre peyniri İsviçre’den gelir. İsviçre
lar 2 saat süreyle tuzlu suya yatırılır. Sonra peyniri yapmak için süt kesmiği küçük parça­
küçük kalıplara bölünür ve tuzlu su dolu tene­ lar halinde preslenm eden önce yaklaşık
kelere yerleştirilir. Lehimlenen tenekeler 45 52°C’ye kadar ısıtılır. Sonra, 6-8 gün süreyle
gün süreyle buzhanelerde bekletilir, sonra pi­ 22°C-27°C arası sıcaklıkta bekletilirken ortaya
yasaya sürülür. çıkan karbon dioksit, peynirde delikler oluş­
Dünyaca ünlü Fransız peynirlerinin pek ço­ turur.
ğu yumuşak ve olgunlaştırılmış peynirlerdir. Parm esan peyniri, adını İtalya’nın kuzeyin­
Bu peynirler, başka birçok peynir çeşidi gibi deki Parm a’dan almıştır. Oldukça sert olan
preslenmez ve yapımı sırasında küf m antarları bu inek peyniri 2-3 yıl bekletilerek olgun hale
eklenir. Sıcaklığı ve nemi duyarlı bir biçimde getirilir. Genellikle yemeklerde kullanılır.
ayarlanmış olgunlaştırma odalarına bırakılır. Gorgonzola, sevilen bir İtalyan mavi peyniri­
Sütün kesilmesi için kullanılan bakterilerin ve dir. Kırmızı kabuklu yuvarlak bir peynir olan
küfün etkisiyle peynirin yapısı ve tadı değişir. Edam ve tekerlek biçimli beyaz bir peynir
Bazen bu işlem sırasında, çoğu Fransız peyni­ olan G ouda ünlü H ollanda peynirleridir.
rine özel ağır kokusunu veren gazlar oluşur. Bazı peynirlere çeşitli bitki ve baharatla
çeşni verilir. Tom me au Raisin’in siyah kabu­
Octopus Books LtdIPaul Williams
ğu, kurutulm uş üzüm kabuklarıyla yapılır.
Boursin, sarmısak ve başka çeşni verici bitki­
ler içeren bir Fransız peyniridir. Fransız krem
peynirleri de çok ünlüdür.
Y unanlılar’m beyazpeyniri feta koyun sü­
tünden, İtalyan peyniri mozzarella ise m anda
sütünden yapılır.
İngiltere, A B D , Avustralya, Yeni Zelanda
ve K anada’da en çok kullanılan çedar peyniri
ilk kez İngiltere’nin Som erset bölgesinde,
Cheddar’daki çiftliklerde yapılmıştır.
Çedar peyniri yapmak için, bir gece bekle­
tilen akşam sütü sabah sütüyle karıştırılır ve
peynir mayası eklenerek kesilmesi sağlanır.
Sonra süt kesmiği 36°C-39°C sıcaklığa kadar
Çeşitli Fransız peynirleri. ağır ağır ısıtılır. Bu sıcaklıkta 20-30 dakika
68 PHİLİPPOS

bekletildikten sonra içinde kalmış olan pey-

niraltı suyunun tümüyle ayrılması için üç deği­
şik işlem uygulanır ve 50 ölçü kesmiğe 1 ölçü
tuz eklenerek preslenir. Presleme işlemi üç
gün boyunca özel bir peynir presiyle ve gide­
rek artan bir kuvvet uygulanarak yapılır.
Sonra 60°C sıcaklıktaki suyun içinde bir da­
kika bekletilen peynirin dış yüzeyinde ince bir
kabuk oluşur. Bu kabuk saf domuz yağıyla
yağlanır ve biçimini koruması için bir pam uk­
lu kum aşa sarılır. D aha sonra kuru ve iyi ha­
valandırılmış bir odada üç ile dokuz ay
arasında bekletilir. Üç ay sonra, peynirdeki
tereyağının peynirin her yerine eşit biçimde
dağılmasını sağlamak amacıyla peynir sık sık
ters çevrilir.
Günüm üzde üretilen peynirin büyük bölü­
mü birçok çiftlikten gelen sütten yapılır ve
fabrikalarda üretilir. Ü retim süreci büyük öl­
çüde m akinelerle gerçekleştirilir; yapılan pey­
nir nem ve sıcaklığı denetlenen depolarda
bekletilir.

PHİLİPPOS II (İÖ 382-336). M akedonya

Kralı II. Philippos tüm Y unanistan’ı egem en­
liği altına alarak oğlu Büyük İskender’in im­ Prof. M. Andronicos

paratorluğunun temellerini attı (bak. BÜYÜK
İ s k e n d e r ) . Gençliğinde bir süre rehin kaldığı
Thebai’de, ünlü kom utan Epam inondas’tan
önemli savaş taktikleri öğrendi. M akedonya
tahtına Philippos’tan önce ağabeyi Perdikkas
çıktıysa da, onun İÖ 359’da dağlı kabilelerin
ayaklanması sırasında öldürülmesi üzerine
Philippos kral oldu. Zam an yitirm eden bir
M akedonya ordusu kurmaya girişti. Dağlı ka­
bileleri yenerek M akedonya’nın sınırlarını ge­
nişletti. K entler arası anlaşmazlıklardan ya­
rarlanarak Y unanistan’da egemenlik kurm ak
için çalıştı.
İÖ 358’de altın m adenlerine geçit sağlayan
Am phipolis’i A tinalılar’dan aldı ve daha son­
ra bu bölgede Filippoi kentini kurdu. İki kent
daha ele geçiren Philippos, Am phipolis’i A ti­
na’ya geri vereceğine söz vererek Y unanlılar’ı
yatıştırabildi. İÖ 352*de aniden harekete ge­
çip Tesalya ve M anisa’yı işgal etti. İÖ 347’de
ise O lynthos’u ele geçirdi. Sonraki yıl Thebai
ile ittifak kurarak, kutsal Delfi kentini işgal
etmiş olan Phokisliler’i bozguna uğrattı.
Philippos, Yunan kültürünü çok iyi özüm-
II. Philippos'un olduğu sanılan kü çü kfild işi büst.
lemiş, yetenekli bir devlet adamıydı. Büyük
rüşvet ve vaatlerle A tina’nın direnişini önledi
ve Yunanistan üzerinde egemenlik kurdu. İÖ
346’da Delfi’de Pythia Spor Yarışm aları’nı
düzenlem ekle, kendisini işgalci değil, gerçek
bir Yunanlı saydığını gösterdi. Atinalı De-
m osthenes, Philippos’u Yunan kent devletle­
rini birbirine düşürmeyi amaçlamakla suçlu­
yordu (bak. D e m o s t h e n e s ) . Oysa, Philippos’u
Yunan kent devletleri arasındaki kavgalara
son verecek ve Persler’e karşı yapılacak sefer­
de onları zafere ulaştıracak güçlü bir önder
olarak görenler de vardı.
D aha sonraki yıllarda Philippos egemenli­
ğini kuzeye doğru yaymaya çalıştı. Tüm Yu­
nanlıların başkom utanı olarak kabul edildi,
am a planlarını tam am layam adan öldürüldü.
Karısı Olympias’tan olan oğlu Büyük İsken­
der tahta çıktı.
1977-78’de Y unanistan’ın kuzeyinde kazılar
yapan arkeologlar üç kral mezarı ortaya çı­
kardılar. Bunlardan birinde buldukları yarı
 PICASSO 69

yarıya yanmış cesedin II. Philippos’a ait oldu­

ğu sanılmaktadır.

PİRASA. Soğanla çok yakın akraba olan pıra­

sa (.Allium porrum ) kışın en çok tüketilen seb­
zelerden biridir. Bazı arkeolojik bulgular,
anayurdunun O rta ve Doğu Akdeniz bölgele­
ri olduğu sanılan bitkinin Eski M ısırlılar’ca
kullanıldığını göstermiştir. G ünüm üzde de
pek çok ülkede yaygın olarak yetiştirilen bu
sebzenin ülkemizdeki yıllık toplam üretimi
300 bin ton dolayındadır.
Pırasa ikiyıllık bir bitkidir; ilk yıl kök ve
yaprak, ikinci yıl çiçek ve tohum oluşturur.
Ö bür bitkiler gibi gerçek bir gövdesi bulun­
mayan bu bitkinin etli yaprak tabanları birbi­
rini bir km gibi sararak bir gövde görünüm ü­
nü almıştır. Genişliği 5-6 santimetreye, uzun­
luğu ise 50 santim etreye (bazı çeşitlerde 100-
150 cm) ulaşabilen ve “kın gövde” de denen
bu beyaz renkli yalancı gövdenin üst ucunda,
birbirinin içinden çıkan yeşil, ince uzun yap­
raklar bulunur; işte bitkinin sebze olarak ye­
diğimiz bölümü km gövde ve yapraklardır. Pı­
rasa ilk yıl hasat edildiğinden pek çiçekli hali­ Ara Güler

ne rastlanmaz. Oysa hasat edilmeyip kendi
haline bırakılsa, ikinci yıl upuzun bir çiçek sa­
pının ucunda iri, top gibi küm eler oluşturan
beyaz ya da leylak renkli çiçekler açar. Çiçek­
ler döküldükten sonra da üstleri pütürlü kü­
çük siyah tohum lar oluşur.
Çok sevilen bir sebze olan pırasa çeşitli mi­
neral ve vitaminlerce zengin, değerli bir besin­
dir. Serin yerleri seven bitki en iyi, humusça
zengin, nemli topraklarda yetişir. Yazlık ve
kışlık çeşitleri vardır. Yazlık çeşitler kışlık
olanlar gibi soğuğa dayanıklı değildir.
PICASSO, Pablo (1881-1973). İspanyol res­
sam Pablo Picasso 20. yüzyılın en büyük
sanatçılarındandır. Dehası ve yaratıcılığıyla
sanata yön veren Picasso’nun resmin yanı sıra
çok sayıda heykeli, oymabaskı ve seramik
yapıtları vardır. Ayrıca sahne tasarım ları da
yapmıştır.
Picasso İspanya’da Malağa kentinde doğ­
du. Babası da ressam ve resim öğretm eniydi.
Resim öğrenim ine 15 yaşında B arselona’daki
güzel sanatlar okulunda başladı. Bir yıl sonra
M adrid’deki San Fernando Kraliyet Güzel
İspanyol ressam Pablo Picasso 20. yüzyılın en büyük
sanatçılarındandır.
Sanatlar O kulu’na kabul edildi. O rada üstün
yeteneği ile dikkati çekti.
1900’de ilk kez Paris’e gitti. Dönem in
yenilikçi sanatçılarının yaşadığı M onm artre
semtinde bir süre yoksulluk içinde yaşadı.
Picasso, yaklaşık 1901-04 arasındaki ilk dö­
nem yapıtlarında sıradan insanların, sirk pal­
yaçolarının, akrobatların resimlerini yaptı.
Büyük kentlerdeki yaşam kadar, sirk yaşamı
da ilgisini çekiyordu. Ne var ki, tablolarında
bu yaşamın hüzünlü yanını yansıttı. Mavinin
çeşitli tonlarını hüznü ve kederi yansıtmak
için kullandı. Sanatçının bu dönemi “Mavi
D önem ” olarak tanım lanır. 1904-06 arasında
resimlerinde mavi yerine daha çok pem be ve
gri kullanmaya başladı. Hüzün duygusunun
biraz daha hafiflediği bu dönem ise “Pembe
D önem ” olarak adlandırıldı.
1907-14 arasında Paris’te aynı apartm anı
paylaşan Picasso ile Georges Braque, sanat
tarihinde yepyeni bir çığır açan Kübizm Akı-
mı’nı başlattılar (bak. KÜBİZM). Picasso’nun
Kübist sanat anlayışının ilk örneği Avignonlu
70 PİCASSO

Solda; Picasso'nun Alm an ressam

Lucas Cranach'ın (1472-1553) bir
resm inden esinlenerek, Kübist anlayışla
yaptığı Oturan Kadın portresi.
A ltta : Ayna Önündeki Kız.

Museum o f M odem Art, New York

SPADEM , Paris/VAGA, New York; fotoğraf,

Museum o f Modern Art, New York

Madrid'de Prado Müzesi'nde bulunan Guernica tablosu Picasso'nun savaşa karşı duyduğu
güçlü nefreti yansıtır.
 PİL 71

Kızlar (1907) adlı tablosuydu. Bu dönem de

yaptığı resimlerin en ünlüleri Pipo İçen A dam
(1911), kolaj tekniğiyle yaptığı Bam bu San-
dalyeli Natürmort (1912) ve bir karakalem
çalışması olan Şişe, Bardak ve Kemanadır
(1912-13).
Picasso 1917’de, Sergey Diaghilev’in Rus
Balesi için sahne dekorları yapmak üzere
İtalya’ya gitti. İtalya’da kaldığı süre içinde
Napoli ve Pom pei’deki tarihsel kalıntıları ve
klasik sanat örneklerini görme fırsatı buldu.
1918’de Rus Balesi dansçılarından Olga Koh-
lova ile evlendi. Picasso o yıllarda İtalya’da
gördüklerinin etkisiyle klasik üslupta resimler
yaptı. Bunu, Kübizm’i daha da ileri götüren
çalışmalar izledi. O dönem de yaptığı resimle­
rin en ünlüleri Üç M üzikçi (1921), A n tik Büst
ile Natürmort (1925) ve Üç Dansçı’dır (1925).
Gerçeküstücü olmadığını açıklamış olması­
na karşın, Picasso Gerçeküstücü ressamların
Paris’te açtığı ilk sergiye katıldı. 1935’te sona
eren evliliğinin ardından M arie-Therese Wal-
ter ile tanıştı. Tükenm ek bilmeyen enerjisiyle
çeşitli konularda resim ve heykel çalışmalarını
sürdüren sanatçı o yıllarda Çarmıha Gerilme
(1930), Kırmızı Koltukta Oturan Çıplak
(1932), A yna Ö nündeki Kız (1932) adlı tablo­
ları yaptı. İspanya İç Savaşı (1936-39) sırasın­ Anadolu Yayıncılık Arşivi
da İspanya hüküm eti Paris Dünya Fuarı’nda- Picasso'nun Yaşam adlı yapıtı.
ki (1937) İspanyol pavyonu için Picasso’ya
büyük boyutlu bir tablo ısmarladı. Picasso O dönemde daha çok mitolojik konularla ilgi­
daha tablosuna başlam adan H itler’in uçakları lendi; yarı insan, yarı keçi faunlar, flüt çalan
İspanya’nın Bask bölgesinde küçük bir kasa­ Pan resimleri, ayrıca sahne dekorları, kitap
ba olan G uernica’yı bom baladı. Picasso sava­ resimleri yaptı.
şa ve kasabanın acımasızca bom balanm asına Küçük bir tel ya da tahta parçası gibi, eline
karşı duyduğu tepkiyi başyapıtı sayılan Guer- geçen en basit gereçten olağanüstü çarpıcılık­
nica adlı tablosuna yansıttı. Bugün M adrid’de ta bir yapıt yaratabilen bu büyük sanatçı,
Prado M üzesi’nde bulunan bu tablo 3,5 m etre yaşamının son 10 yılında da enerjisinden ve
genişliğinde, 7,82 m etre uzunluğunda, üç yaratıcılığından hiçbir şey yitirmedi.
levhadan oluşan bir pano biçimindedir. Sa­ 1971’de Louvre Müzesi, Picasso’nun sekiz
natçının bu yağlıboya çalışmasında belirli bir yapıtını sergileyerek sanatçının 90. doğum
m ekân yoktur. Resimdeki insan ve hayvan gününü kutladı. Picasso 92 yaşında, ardında
figürleri acı, hüzün ve savaşa karşı duyulan binlerce yapıt bırakarak öldü. Sanatçının ya­
güçlü nefreti yansıtır. pıtları bugün dünyanın çeşitli ülkelerindeki
Alm an işgali altındaki Paris’te resimlerinin başlıca müze ve galerilerde sergilenm ektedir.
sergilenmesi yasaklanan Picasso, II. Dünya Ayrıca bak. RESİM SANATI.
Savaşı’ndan sonra Paris işgalden kurtulunca
Salon d ’A utom ne’da bir sergi açtı. Resmin PİL. El fenerinin ışık verm esi, kapı zilinin ya
yanı sıra heykel, seram ik, taşbaskı ve asitli da el radyosunun çalması için gerekli elektrik
oymabaskı tekniğiyle yüzlerce yapıt verdi. enerjisini sağlayan piller, daha büyük boyutlu
72 PİL
VOLTA PILI
Tuzlu su
e m d irilm iş
keçe
Sıra sıra dizilen bakır
ve çinko d iskle r tuzlu
su e m d irilm iş keçeyle
b irb irin d e n a yrılm ıştır
Paralel bağlanm ış p ille r
Başlıca üç tü r pil vardır. Bunlar, Volta pili ile "k u ru " ve "ya ş" Leclanche pilleridir.
işler, örneğin bir telefon santralına gerekli
enerjinin sağlanması için de kullanılabilir.
Birbirine bağlı birden çok pilden oluşan
elektrik enerjisi kaynaklarına da batarya
denir.
1794’te İtalyan fizikçi Alessandro V olta, bir
tuz çözeltisine, daldırılmış iki farklı metal
parçasını bir telle birbirine bağladığında tel­
den elektrik akımı geçtiğini keşfetti. Volta
daha sonra tuz çözeltisine, bu iki metalden
oluşan birçok başka metal çifti daldırdı ve
onları birbirinden ayırmak için aralarına kar­
ton levhalar yerleştirdi. Volta, pila adını
verdiği bu düzeneğin iki ucundaki m etallere
dokunduğunda küçük bir elektrik şoku hisset­
ti. Bu basit elektrik düzeneğine sonradan
Volta pili adı verildi.
Bu ilk pildi. D aha sonra pil yapımında
birçok gelişme oldu; ama bütün piller, içlerin­
de gerçekleşen kimyasal değişim sonucu elek­
trik akımı veren aygıtlardır.
Başlıca iki pil türü vardır. Kısaca pil denen
birincil piller, içerdiği kimyasal m addeler
tükenene kadar elektrik akımı üretir; sonra
yeniden kullanılamaz. A küm ülatör denen
ikincil piller ise kullanılıp bittikten sonra
elektrikle yüklenerek yeniden kullanılabilir.
M otorlu taşıtlarda kullanılan aküm ülatörler
ya da kısaca aküler bu türe örnektir.
LECLANCHE PİLİ
Manganez D ioksit
ve Karbon
Seri bağlanm ış p ille r
Piller kuru, yaş ve katı elektrolitli olarak üç
türe ayrılır. En çok kullanılan birincil pil olan
Leclanche pilini ilk kez 1868’de Fransız m ü­
hendis Georges Leclanche kullanmıştır. Lec­
lanche pilinin bir cam kavanoz içinde yapılan
yaş türü ve m etal bir kap içinde yapılan kuru
türü vardır. Genellikle kısaca kuru pil denen
kuru Leclanche pilleri kapı zili, el feneri ve el
radyosu gibi az elektrik akımı gerektiren
aygıtlarda kullanılır. D aha büyük m iktarlarda
elektrik akımı sağlamak için ikincil pillerden
yararlanılır. Bunlar genellikle kurşunlu akü­
m ülatörlerdir.
Bir pilin bir elektrik devresinden elektrik
yükü akıtabilme kuvvetine elektrom otor kuv­
vet (EM K) denir. Voltla ölçülen elektrom o­
tor kuvvet, pilin yapımında kullanılmış olan
m etallerin ve çözeltinin türüne göre değişir.
Leclanche pilinin elektrom otor kuvveti 1,5
volttur.
V olta’nm yaptığı gibi çok sayıda pili birbiri­
ne bağlayarak daha büyük bir elektrom otor
kuvvet elde edilebilir. Ö rneğin, elektrom otor
kuvveti 1,5 volt olan 10 pili birinin artı ucu
öbürünün eksi ucuna bağlanacak biçimde, bir
araya getirirsek, bu bataryanın elektrom otor
kuvveti 10x1,5 = 15 volt olur. Pillerin bu
biçimde birbirine bağlanmasına seri bağlama
denir. Eğer bu pillerin artı uçlarını birbirine,
 PİPO 73

eksi uçlarını da birbirine bağlayarak bir batar­ ' ' —

ya yaparsak, bu bataryanın elektrom otor
kuvveti bir pilin elektrom otor kuvveti olan
1,5 volttur; ama bu kez bataryanın kullanım
süresi artar. Büyük kapasiteli uzun öm ürlü bir
batarya yapmak için pillerin bu biçimde birbi­
rine bağlanmasına paralel bağlama denir.
İngiliz bilim adamı Francis Thomas Bacon’
m 1959’da bulduğu yakıt pili, hidrojen ve
oksijenin birleşip su oluşturmasıyla çalışır.
Elektrolizin tam tersi olan bu süreçte çok Alfred Dunhill Ltd.
m iktarda elektrik enerjisi açığa çıkar (bak. 1 Güzel oym alarla bezeli çanağı ve kehribar
E l e k t r o l iz ) . Uzay araçlarında elektrik enerji­ ağızlığıyla, lületaşından yapılm a bir Fransız piposu.
si üretm ek için kullanılm akta olan yakıt pille­ 2Avrupa Bavyera'da hâlâ yaygın olarak kullanılan bir Orta
piposu. Ağızlık ve sapının en üst bölümü
rinin elektrikli otom obillerde kullanılması kemikten, alt bölüm ü ise kiraz ağacı odunundan
için de denem eler yapılmaktadır. Yüksek yapılmıştır. Tirol üslubu olarak bilinen bu piponun
verimli olduğu ve yakıtı ucuz olduğu için yakıt breuer çanağı metal bir kapakla örtülüdür. 3 Özenle
işlenm iş bir Iran piposu. Kemikten yapılm ış renkli
pilleri çok iyi bir elektrik enerjisi kaynağıdır. sapı yaldızla bezelidir, çanağı kilden yapılmıştır.
4 SSCB'de kaolinden yapılm ış bir pipo. 5 17. yüzyıla
özgü, kilden yapılm ış eski bir pipo. 6 Sardinya
PİNGPONG bak. MASATENİSİ.
Adası'nda süpürgeotu köklerinden yapılm a iki
m odern pipo. 7 Bambu kökünden yapılm ış, üzeri
PİPO. D ünyanın çeşitli yörelerinde yaşayan süslü bir Birmanya piposu. 8 Kuzeydoğu
pek çok insan yüzyıllardır değişik biçimlerde eyaletlerinde yaşayan Am erika Y erlileri'nin
arduvazdan oyduğu bir pipo. Çanağı tam ortaya
ve farklı gereçlerle yapılmış pipolarla tütün yerleştirilm iştir.
içer. Kuzeyin buzlu yörelerinde yaşayan Eski-
m olar, mors dişinden yapılmış zarif, oymalı
pipolar kullanırken, eskiden afyon kullanma
alışkanlığının yaygın olduğu U zakdoğu’da en
çok, sapları yeşim ve lakeyle bezenmiş, çanak
bölümleri oldukça ufak pipolar beğenilir.
T ütünü ilk kullananların O rta A m erika’da­
ki A ztekler (bak. AZTEKLER) ile Kuzey A m eri­
ka Yerlileri olduğu sanılm aktadır (bak. TÜ­
TÜN). Eski oyma resimlerden A ztekler’in tü ­
tünü ince, uzun çubuklarla içtiği anlaşılm ak­
tadır. A B D ’nin Ohio eyaletindeki eski m ezar­
larda dirsek biçiminde, kil ya da taştan
yapılma pipolar ortaya çıkarılmıştır. Bu zarif
pipolar kabilelerin kutsal saydıkları kuş ve
hayvan başı oymalarıyla bezelidir. Y erliler’in
ünlü calumet ya da “barış çubuğu”nun uzun­
luğu 1 m etreden fazlaydı. Bu çubukların
tütün doldurulan çanağı m erm er ya da kırmızı
taştan, sapı ise dişbudak ağacından yapılırdı.
Bu pipo, av ya da savaşla elde edilen başarıla­
rı simgeleyen at kılı, boncuk ve tüylerle
süslenirdi.
Avrupa pipoyla ilk kez 16. yüzyılın sonla­
rında, A m erika’dan dönen denizciler aracılı­
ğıyla tanıştı. Pipo yapımında ağaç, kemik ya
74 PİRANA
Anadolu Yayıncılık Arşivi
Türkiye'de lületaşından yapılm ış pipolar.
da sırlı Alman porseleninden, elle oyulan ve
renklendirilen lületaşına kadar çok çeşitli
m addeler kullanıldı. Biçim ve büyüklükleri
değişmekle birlikte, daha sonraki 300 yılda en
yaygın kullanılan pipolar kilden yapılanlar
oldu. Bunlar 19. yüzyılın ortalarında pipo
yapımında ağaç fundası ya da ormangülü gibi
bitkilerin köklerinin kullanılmaya başlam a­
sından sonra gözden düştü. Bu bitkilerin
köklerinden elde edilen oduna breuer denir
ve breuer pipolar günümüzde de yaygın ola­
rak kullanılm aktadır.
PİRANA. Güney A m erika’daki akarsularda
yaşayan, küçük ama yırtıcılığıyla ünlü bir
düzineyi aşkın balık türü pirana adıyla tanı­
nır. Bu balıklar tetralar gibi, saldırgan olm a­
yan çok renkli birçok akvaryum balığının
akrabasıdır. Piranalar çok geniş bir alanı
ARDEA
Pirananın gövdesi yanlardan basık ve enlidir. Güçlü
çeneleri, birbirlerine sıkıca kenetlenen keskin dişlerle
donanmıştır.
kaplayan Am azon havzasındaki akarsularda
ve Orinoko gibi yakınındaki ırm aklarda ya­
şar. İçlerinden 4-5 tür özellikle tehlikelidir.
Pirana’nın en belirgin özelliği iri ve sivri
dişleridir. Güçlü kaslara bağlı alt ve üstçene-
lerde sıralanmış olan ustura gibi keskin bu
dişler ağız kapandığında birbirlerine sıkıca
kenetlenir. Böylece pirana kendinden çok
daha iri olan avından büyük parçalar kopara­
bilir. Piranadan başka bunu yapabilecek pek
az balık vardır.
En büyük pirana türü Brezilya’nın doğu­
sunda yaşayan ve uzunluğu 60 santimetreyi
bulabilen pirayadır (Pygocentrus piraya). Ta­
nınmış bir akvaryum balığı olan kızıl pirana
(Serrasalmus nattereri) ise yaklaşık 30 santi­
metreye kadar büyür.
Piranaların son derece yırtıcı olduğu eski­
den beri söylenip yazılmıştır. G erçekten bin­
lerce balıktan oluşan büyük sürüler halinde
yaşayan piranaların suya giren ya da düşen
sığır ve kapibara gibi iri hayvanlara saldırdık­
ları bilinmektedir. Am a çoğu pirana türü
öbür balıklar ve suya düşen meyve, tohum
gibi bitkisel m addelerle beslenir. Bazı bölge­
lerde insanlar piranaların bol bulunduğu sula­
rın yakınlarına bile gitmek istem ezlerken,
bazı bölgelerde piranalarla ilgili hiçbir saldırı
olayına rastlanm am ıştır. Bu balıkların özellik­
le çok açken, ürem e dönem lerinde ya da
büyük sürüler halinde dolaşırken büyük hay­
vanlara saldırdıkları sanılmaktadır. Dişi pira­
nalar yum urtalarını su bitkilerine yapıştırır,
erkekleri de bunları yavrular gelişip çıkıncaya
kadar korurlar.
PİRE. Pireler küçük, kanatsız, koyu kahve­
rengi ve kan emici böceklerdir. Bir pire üç çift
güçlü bacağının yardımıyla gövde uzunluğu­
nun 200 katı uzaklığa sıçrayabilir. Küçük ve
yuvarlak başında yer alan ağız parçalarıyla,
üzerinde yaşadığı memelilerin ve kuşların
derisini delip kanını emer. Gövdesi yanlardan
iyice yassılaşmıştır. Başının gerisinde ve göv­
desinde sıralar halinde dikensi çıkıntılar bulu­
nur. Gövdesinin biçimi sayesinde üzerinde
yaşadığı hayvanın kılları ya da tüyleri arasın­
da çok hızlı hareket edebilir. Gövdesindeki
arkaya yatık çıkıntılar ise geriye doğru kay­
masını engeller.

Dişi pireler yum urtalarını üstünde yaşadık­
ları canlıların kılları arasına ya da yaşadıkları
çevredeki, pislik ve artıklarla dolu korunaklı
yarık çatlaklara bırakır. Böylece yum urtadan
Pire üç çift güçlü bacağının yardım ıyla gövde
uzunluğunun 200 katı uzaklığa sıçrayabilir. Erişkin
pirelerin uzunluğu 1-10 mm arasında değişir.
çıkan larvalar besin sıkıntısı çekmez. Larvalar
çok küçük ve beyaz tırtıllara benzer. Y eterin­
ce beslenen larvalar bir tırtıl gibi çevrelerine
koza örüp pupa evresine girer. Kozadan
erişkin biçimini alarak çıkan pire artık kan
em erek beslenmeye hazır bir asalaktır.
Pireler m em eliler ve kuşların asalağıdır.
Asalağın üstünde yaşadığı canlılara “konak”
denir ve pirelerin birçok türü belli bir konakta
yaşamayı yeğler. Örneğin Latince bilimsel adı
Pulex irritans olan insan piresinin başlıca
konağı insandır. Am a pireler sık sık bir
konaktan öbürüne geçer ve etçil hayvanlar
genellikle avladıkları hayvanlardan pire de
alırlar.
Pireler bir konaktan öbürüne kolayca geçe-
bildiklerinden ve kan em erek beslendiklerin­
den, hasta olanlardan sağlıklı olanlara mikrop
taşıyan tehlikeli hayvanlardır. O rtaçağda mil­
yonlarca insanın ölmesine yol açan hıyarcık
vebasının lağım faresi olarak da bilinen kem e­
lerin üzerinde yaşayan pirelerin ısırığıyla in­
sanlara bulaştığı anlaşılmıştır (bak. V e b a ).
Kem elerin sayısı bir ölçüde azalmış olduğun­
dan hıyarcık vebasına günümüzde ender ola­
PİRENE DAĞLARI 75
rak rastlanm aktadır: Ayrıca pireler tifüs ile
tularem i ya da tavşan vebası adlarıyla tanınan
hastalıklara yol açan m ikropların taşıyıcıları
arasındadır. Sayısı 1.600’ü bulan pire türlerin­
den yalnızca küçük bir bölümü gerçekten
tehlikelidir. A m a özellikle sıcak ülkelerde
yaşayan bazı türler kan emdikleri konakların
derisini tehlikeli biçimde örseleyerek şiddetli
ağrılara neden olur ve açtıkları yaralar çeşitli
mikropların vücuda girmesi için uygun bir
ortam yaratır.
PİRENE DAĞLARI, Fransa ile Ispanya’yı
birbirinden ayırır. İki ülkenin arasındaki sı­
nır, ortada yer alan en yüksek dağ sırasının
doruk noktalarından geçer. Pireneler yaklaşık
430 km uzunluğundadır. En yüksek noktası
3.404 m etrelik A neto Tepesi’dir. D oruklar
hep karla kaplıdır; yüksek vadilerde küçük
buzullar vardır. İspanya kesiminden daha çok
yağış alan Fransa kesimi aynı zam anda daha
ağaçlıktır.
Fransa ile İspanya arasındaki başlıca kara
ve demiryolları Pireneler’in alçalarak denize
yaklaştığı iki uçtan geçer. İç kesimlerde ise,
en önemlileri Som port, Perche ve Perthus
olan geçitlerden yararlanılır. Rom alılar’ın da
kullandığı Som port Geçidi 7.824 m etrelik bir
tünelle Fransa demiryolu ağını İspanya de­
miryolu ağma bağlar.
Dağların ortasında yer alan A ndorra dün­
yanın en küçük devletlerinden biridir (bak.
A n d o r r a ) . Pireneler’deki hızlı akışlı ırm ak­
lardan elde edilen enerjiyle elektrik üretilir.
Batıdaki vadilerde tahıl ve meyve yetiştirilir.
Picturepoint
Pirene Dağları'nda bir İspanyol köyü.
76 PİRİNÇ
Pireneler’in A kdeniz’e yaklaşan güney ya­
m açlarında büyük üzüm bağları vardır. Kış
sporları birçok turisti dağların orta kesimine
çeker. Pirene D ağlan’mn batı ucunda, Fran­
sa’daki Biarritz ile İspanya’daki San Sebasti-
an arasında kalan kıyı boyunca dinlence
tesisleri vardır. Ö teki A vrupa dillerine benze­
meyen bir dil konuşan Basklar da bu bölgede
yaşarlar (bak. B a s k l a r v e B a s k B ö l g e s İ).
PİRİNÇ. Tahıl bitkileri içinde buğdaydan
sonra en çok yetiştirilenlerden biri olan pirinç
(Oryza sativa) dünyadaki en önemli bitkisel
besin kaynaklarındandır. Aslında dünyanın
batı bölüm ünden çok doğusunda önem taşı­
yan bu değerli tahıl özellikle A sya’nın Çin,
Japonya ve Hindistan gibi fazla nüfuslu ülke­
leri ile Malezya ve Filipinler gibi sıcak yörele­
rinde halkın tem el besinini oluşturur. D ünya­
daki toplam pirinç üretiminin yüzde 90’ı
A sya’da gerçekleştirilir.
Eskiçağlardan beri yetiştirilen pirincin orta­
ya çıkışına ilişkin ilginç bir Çin efsanesi
vardır. Bu efsaneye göre, bir kıtlık zamanında
balık tutm aya giden, am a balık yerine kurba­
ğalar kralını yakalayan küçük bir köylü kızı
kurbağayı serbest bırakınca, balık ağının ince
deliklerinden geçen güneş ışınları pirinç tane­
lerine dönüşü vermiştir. G erçekte pirincin
Avustralya ve H indistan’da göl kıyılarında
yetişen yabani bir bitkiden türediği sanılmak-
NHPA/Douglas Dickens
Endonezya'nın Bali Adası'nda teraslanm ış pirinç
tarlaları.
Nature Photographers Ltd.
Borneo'da pirinç fidelerinin dikilişi. Pirinç ekilen
bölm eler (tavalar) bir karışa yakın derinlikte suyla
doludur.
tadır. H indistan’dan Ç in’e, oradan da başka
ülkelere yayıldığı düşünülen bu değerli tarım
bitkisinin İÖ 3000’lerde Çin’de yetiştirildiği
bilinm ektedir. Büyük İskender İÖ 4. yüzyılda
Babil’i ele geçirdiğinde Dicle ve Fırat kıyıla­
rında pirinç tarımı yapılıyordu. Pirinç A vru­
pa’ya 15. yüzyılda, Kuzey A m erika’ya ise 17.
yüzyılda götürülmüştür.
Buğdaygiller (Gramineae) familyasında yer
alan öbür tahıllar gibi pirincin de boğumlu
ince uzun bir gövdesi (sapı) ve saçak kökleri
vardır. Şerit biçimindeki ince uzun yaprakla­
rın her biri, çıktığı boğumu bir km gibi sarar.
Pirincin çiçekleri gövdenin ucunda bileşik
salkımlar halinde bulunur. Salkımlar çok sayı­
da başakçıktan oluşur; her başakçıkta tek bir
çiçek vardır. Bu çiçekler döllenerek olgun bir
tohum a, yani pirinç tanesine dönüşür. T ane­
lerin her biri “kavuz” denen bir kılıfla örtülü­
dür. İşte bu kavuzlu taneler, hatta bitkinin
kendisi yaygın olarak “çeltik” adıyla anılır.
Pirinç Tarımı
Pirinç başlıca, 45° kuzey, 35° güney enlemleri
arasında kalan tropik, astropik ve ılıman
bölgelerde yetiştirilir. Pirinç tarım ında sulu ve
kuru olmak üzere iki yöntem den yararlanılır.
Yaygın olarak kullanılan sulu yöntem de ürün
suyun içinde yetiştirilir. Bu yüzden akarsu ve
göl kıyılarındaki alüvyonlu, düz topraklar
yeğlenir. Oysa bazı yüksek yerlerde, aynı
öbür tahıllar gibi, suda bekletilmeksizin doğ­
rudan toprağa ekilen pirinç çeşitleri de var­
dır.

Pirinç, birbirinden alçak setlerle aynlan içi
su dolu bölmelerde yetiştirilir. “T ava” denen
bu bölm eler yakındaki akarsulardan arklarla
akıtılan suyla doldurulur. Önceden özel ça­
murlu yataklarda çimlendirilen pirinç fideleri
ortalam a 15 cm uzunluğa eriştiğinde asıl
yerlerine, yani tavalara dikilir. Fideler bol su
ve güneşin etkisiyle hızla büyüyüp gelişir. Bu
süreç içinde ara sıra tavaların suyu boşaltıla­
rak yabani otlar temizlenir. Pirinç tarım ı­
nı tehdit eden en önemli öğelerin başında
kuraklık, yabani otlar, kuşlar ve böcekler
gelir.
Pirinç yaklaşık 6-9 aylık bir süre sonunda,
yaprakları sararm aya başladığında hasat edi­
lir. H asat, tavaların suyu boşaltılıp toprak
kuruduktan sonra yapılır. Tarlada kalan sap­
lar genellikle m andalara yedirilir. Pirinç tarı­
mı A B D gibi bazı ülkelerde m akinelerle
yapılıyorsa da, aslında pek çok bölgede genel­
likle insan gücüne dayanır.
Pirincin Kullanımı
Dünyada üretilen pirincin büyük bölümü
doğrudan yiyecek olarak tüketilir. A m a, ta­
nelerin kavuzları yenm eden önce çıkarılır; bu
işlem azgelişmiş kırsal bölgelerde genellikle
havana benzer çukur kapların içinde tokm ak­
larla dövülerek, gelişmiş ülkelerde ise m aki­
nelerle yapılır. M akineyle tem izlenen pirinç­
lerde kavuzlar tümüyle alınıp taneler bem be­
yaz, parlak bir hale gelir. Ö bür ilkel yöntem ­
de ise pirinç tanelerinin üstünde kısmen
kavuz artıkları kalır. D aha çok tanelerin
görünüm ünü düzeltmek amacıyla yapılan bu
NH PA/N. A. Callow
Güney Asya'da, Nepal'de pirinç hasadı.
PİRİNÇ 77
Mehmet Akgül
Kastamonu ilinin Tosya yöresinde pirinç tarlaları.
işlemler aslında ürünün besleyici değerini
yitirmesine neden olur. Çünkü pirinç taneleri­
nin dış katm anları insan sağlığı için çok
gerekli bir m adde olan Bı vitaminince (tiya-
min) zengindir (bak. VİTAMİN). Nitekim , te­
mel besini pirinç olan azgelişmiş bölgelerde,
kaba temizlenmiş pirinç insanların Bı vitam i­
nini alabilecekleri tek kaynaktır. Bu yüzden,
uzunca bir süre kaba temizlenmiş pirinç yeri­
ne, kavuzları tümüyle çıkarılmış, parlatılmış
pirinçle beslendiklerinde, Bı vitamini yoklu­
ğundan kaynaklanan beriberi denen bir hasta­
lığa yakalanırlar.
Pirinç taneleri öğütülerek un ve nişasta da
elde edilir. Pirinç unundan yapılan ham ur
maya tutm adığı, yani kabarm adığı için ekm ek
yapımında kullanılmaz. Am a gene de A s­
ya’nın doğusundaki bazı bölgelerde pirinç
unundan gözleme gibi bazı yassı ham ur
ürünleri yapılır. Pirinç unu ve nişastası en
çok sütlü tatlı yapımında ve pastacılıkta kulla­
nılır.
Japonya’da pirinçten m ayalandırılarak saki
denen bir çeşit bira yapılır. Çin ve H indistan’
da da buna benzer alkollü içkiler hazırlanır.
Pirinç haşatından sonra arta kalan saplar,
pirinç kepeği ve tanelerin parlatılm asından
kalan un hayvanlara yedirilir. Ayrıca, sapla­
rından şapka, yer yaygısı, çanta ve ayakkabı
gibi bazı hasır eşya yapılır. Pirinç köklerinin
yakılmasıyla elde edilen küller ise pirinç
tarlalarının toprağına gübre olarak katılır.
“Pirinç kâğıdı” denen bir çeşit kâğıdın ya­
pıldığı bitkinin ise pirinçle hiçbir ilgisi yok­
tur.
78 PİRİNÇ
T ürkiye’de pirinç tarım ının büyük bölümü
M arm ara, K aradeniz ve Ege bölgelerinde
yapılır. Pirinç ekimi yapılan 53 bin hektarlık
alandan alman ürün 165 bin tondur; bu
üretim de en büyük pay Edirne ilinindir.
E dirne’yi Çorum , Samsun, Sinop, İzmir, M a­
nisa, Balıkesir ve Kastam onu izler.
PİRİNÇ. Bakır ile çinko m etallerinin karışı­
mından oluşan alaşımlara pirinç denir. Pirinç­
te bakır oranı yüzde 60-90, çinko oranı ise
yüzde 10-40 arasında değişir. Eskiden bakır-
kalay alaşımlarına da pirinç denirdi; ama bu
alışımlann asıl adı tunçtur; tunca bazen bronz
da denir (bak. T u n ç ) . Pirincin ilk olarak doğu
ülkelerinde bulunduğu sanılmaktadır. A vru­
p a’ya ise ortaçağda geçmiştir.
Pirinç bakırdan daha sert ve daha sağlam­
dır; bakır gibi aşınmaya ve paslanm aya karşı
dayanıklıdır. Pirincin özellikleri içerdiği çinko
oranına göre değişir. Çinko m iktarı azaldıkça
m etal daha yumuşaklaşır ve kolayca dövüle­
rek biçimlendirilebilir bir özellik kazanır;
buna karşılık çinko oranı yüksek pirinçler
daha sert ve kırılgandır. Çinko oranı yüzde
10-15 arasında değişen pirinçler kırmızı altın
rengindedir; bunlar çok iyi dövülebilir; soğuk
haldeyken biçimlendirilebilir, işlenebilir. Çin­
ko oranı yüzde 30 olan pirinç altın renginde­
dir ve oldukça üstün özelliklere sahiptir.
Bunlar sert olmakla birlikte gene de dövüle­
rek işlenebilir, haddeden geçirilerek levha
haline getirilebilir, tel, çubuk ve boru halinde
çekilebilir. Sarı pirincin çinko oranı yüzde
40’tır; bunlar daha sert ve dayanıklıdır, dövü­
lerek işlenemez, ama kalıplara dökülebilir ya
da sıcak haldeyken ekstrüzyon yöntemiyle
(belirli biçimdeki bir delikten zorla geçirile­
rek) ya da preslenerek biçimlendirilebilir.
Başka özel pirinç türleri de vardır.
Pirinç genellikle elektrikli fırınlarda üreti­
lir; bu fırınlarda sıcaklık ve erime koşulları
titiz biçimde denetlenir. Önce bakır eritilir,
daha sonra bu eriyiğe çinko külçeleri atılır;
elde edilen alaşım kalıplara dökülerek yassı
pirinç kütükleri elde edilir. M etalin iyi biçim-
lendirilebilmesi için döküm sonrasında soğu­
manın yavaş olması gerekir. Pirincin sağlamlı­
ğını, paslanmaya karşı dayanıklılığını artır­
m ak ve bazı başka özel nitelikler kazandır­
m ak için, alaşıma bazen az m iktarda başka
m etaller, özellikle de kurşun ve manganez
katılır.
Pirincin çok değişik kullanım alanları var­
dır. Pirinç paslanmaz; onun için makine
yataklarının ve sürekli nem gören pom pa ve
m akine parçalarının yapımına çok elverişlidir.
Dişliler, pervane kanatları, buhar borularının
bağlantı parçaları, valfler, vidalar ve başka
pek çok m akine parçası genellikle pirinçten
ZEFA
H indistan'da Ganj Irmağı
kenarındaki Varanasi
kentinde pirinç işleyen bir
usta.

Türk Kültürüne H izm et Vakfı/Sadberk Hanım Müzesi
Pirinçten yapılm ış bir 16. yüzyıl Osmanlı şamdanı.
yapılır. Pirinç çok iyi parlatılabilir ve bu
nedenle de çaydanlık, tepsi, lam ba, şamdan
gibi bezemeli eşya yapımında kullanılır.
PİRİNÇKUŞU, Kuzey A m erika’nın kuzey
kesimlerinde üreyen ve genellikle Güney
O.S. Pettingill, Jr./National Audubon Society
Üreme m evsim i yaklaşırken pirinçkuşunun erkeği
çayırlık alanlarda, çiftleşeceği ve türdeşlerine karşı
savunacağı bir bölge belirler.
PİRİ REİS 79
A m erika’nın iç kesim lerinde kışlayan bir kuş
türüdür. İnekkuşları (Molothrus cinsi) ve 80’i
aşkın öbür kuş türleriyle birlikte leteridae
familyasını oluşturur. Pirinçkuşu (D olichonyx
oryzivorus) yaklaşık 18 cm uzunluğunda ve
kaim gagalıdır. İlk bakışta irice bir serçeyi
andırır. Üreme mevsiminde erkeğin tüyleri,
ensesindeki sarı, sırtında ve kuyruksokum un-
daki beyaz lekeler dışında siyahtır. Ü rem e
mevsiminden sonra tüylerini döken erkeğin
yeni tüyleri, serçelerinki gibi sarımsı kahve­
rengi ve çizgilidir. E rkek ilkbahara kadar dişi
ve yavrularınkine benzeyen bu tüylerle do­
laşır.
Pirinçkuşları çiftleştikten sonra dişiler yer­
deki oyuklara bitki saplarından çanak biçi­
minde yuvalar yapar ve bu yuvalarını otla
döşerler. Dişi yuvaya koyu benekli grimsi ya
da kahverengimsi 5-6 yum urta bırakır. Yavru­
lar büyüyüp palazlanınca, pirinçkuşları sürü­
ler halinde toplanıp güneye göç etmeye
başlar.
B ütün ilkbahar ve yaz boyunca pirinçkuşla-
rı buldukları böceklerle beslenip yavrularını
da beslerler. Yaz sonuna doğru ise buğdaygil
bitkilerinin tohum larını yemeye başlarlar. Pi­
rinçkuşu sürüleri eskiden kıyılardaki bataklık­
larda yetiştirilen pirinçlere büyük zarar veri­
yordu. Am a pirinç üretilen alanların değişme­
si sonucu verdikleri zarar da azalmıştır.
PİRİ REİS (1470-1554). Ünlü bir Osmanlı
denizcisi olan Piri Reis, deniz coğrafyası
alanındaki çalışmaları ve çizdiği dünya harita­
sıyla tanınmıştır.
Ç ekirdekten yetişme bir denizci olan Piri
Reis, küçük yaşta amcası Kemal Reis’in
yanında denizlere açıldı. A kdeniz’de birçok
korsanlık olayına karıştı. Amcası Osmanlı
D evleti’nin hizm etine girince Piri Reis’e de
kaptanlık verildi. 1499-1502 arasındaki Os-
m anlı-Venedik Savaşı’na katılan Piri Reis
1511’de amcası ölünce G elibolu’ya çekildi.
Burada ünlü yapıtı Kitab-ı Bahriye (“Denizci­
lik K itabı”) üzerine çalışmaya koyuldu.
1513’te bir dünya haritası çizdi. Yavuz Sultan
Selim’in çağrısı üzerine 1517’de Mısır’a sefer
yapan donanm ada görev aldı. 1522’deki R o­
dos seferine katıldı. 1521’de bitirdiği Kitab-ı
Bahriye'yi yeniden düzenleyerek 1525’te K a­
80 PİROMETRE
nuni Sultan Süleyman’a sundu. 1528’de ikinci
bir dünya haritası çizerek bunu da padişaha
arm ağan etti.
Piri Reis bundan sonra Kızıldeniz, Um m an
Denizi ve Basra Körfezi’nde görev yapan
Osmanlı donanmasına katıldı. 1547’de bu
donanm anın kaptanlığına getirildi. Bölgedeki
Osmanlı egemenliğini tehdit eden Portekizli­
le r e karşı çetin savaşlara girişti. Am a son
seferinde gemilerinin bir bölümünü önlem
olarak B asra’da bıraktığı için donanm anın
başından ayrılmakla suçlanarak idam edildi.
Piri Reis denizciliğinin yanı sıra coğrafya
alanındaki çalışmalarıyla tanınmıştır. Ünlü
yapıtı Kitab-ı Bahriye Akdeniz ve Ege Denizi
kıyılarını, adalarını ve limanlarını tanıtan bir
kılavuzdur. K itapta yer alan 223 haritada
anlatılan yerlerin coğrafi özellikleri ayrıntıla­
rıyla betimlenmiştir. Piri Reis ayrıca, uzun
deneyim lerinden ve birçok yazılı kaynaktan
yararlanarak kaleme aldığı bu yapıtta, o
dönem de bilinen denizler ve karalar hakkında
yararlı bilgiler verir, denizlerdeki rüzgâr çeşit­
lerinin ve fırtınaların bir döküm ünü yapar.
Piri Reis 1513’te çizdiği ilk dünya haritası
için Kristof Kolom b’un 1498’de çizdiği, bu­
gün kaybolmuş olan haritayla Portekizli ve
A rap coğrafyacıları!? çalışmalarından yarar­
lanmıştır. H aritadan günümüze kalan parça
İber Yarım adası, Kuzeybatı A frika, Atlas
Okyanusu ile O rta ve Güney A m erika’nın
doğu kıyılarını kapsar. Piri Reis’in bu haritası
16. yüzyılda batılı haritacıların çalışmaların-
Piri Reis'in Kitab-ı
Bahriye'sinde Kıbrıs Adası.
U.n'V''
Ara Güler Arşivi
dan daha doğru bilgiler ve çizimler içerir.
1528’de çizdiği ikinci dünya haritasından elde
kalan parça ise Atlas O kyanusu’nun kuzey
kesimini kapsar. H aritada görülen Asor A da­
ları ile A ntiller’e ilişkin çizimler 1513 tarihli
haritaya göre daha doğrudur.
PİROMETRE. Yüksek sıcaklıkların ölçüm ün­
de sıradan bir term om etre kullanılamaz, çün­
kü term om etrenin camı erir ve içindeki sıvı
kaynar. Bu nedenle özel tipte term om etrele­
rin kullanılması gerekir. Bu tür özel sıcaklık
ölçüm aygıtlarına pirom etre denir.
Sıcak cisimler ısı yayar: Isı bir elektromag-
netik ışınım biçimidir (bak. isi; İ şin im ) . Cisim
ne kadar sıcaksa yaydığı ışınım da o ölçüde
çok olur; bu ışınımın dalga boyları cismin
sıcaklığına bağlıdır. Cisim ısındıkça kızarır ve
sonra da rengi kırmızıdan turuncuya, turun­
cudan da sırasıyla sarı, beyaz ve maviye
döner. Pirom etreyle sıcaklık ölçüm ünde cis­
min bu özelliğinden yararlanılır.
Işınım pirometresi'nde ışınım, bir ısılçiftin
bağlantı yeri üzerinde odaklanır. (Isılçiftin
nasıl çalıştığı T E R M O M E T R E maddesinde
anlatılm ıştır.) Isılçift, aldığı toplam ışınım
m iktarına bağlı bir değer gösterir. Bu değer­
den de cismin sıcaklığı bulunabilir.
Optik pirometremde, üzerinden elektrik akı­
mı geçirilerek ısıtılan bir tungsten filaman
bulunur; bu filamanın rengi ile ölçümü yapı­
lan cismin rengi karşılaştırılır. Filamanın ren­
gi cismin rengine gelince, filamanın sıcaklığı,

onu ısıtmak için kullanılan akım m iktarından
bulunabilir; bu sıcaklık cismin de sıcaklığıdır.
PİR SULTAN ABDAL (16. yüzyıl), yaşadığı
dönem de düşünce ve şiirleriyle hem Anadolu
halkını etkilemiş, hem de bu halkın bir kesi­
minin sözcüsü olmuştur. Pir Sultan A bdal,
Hatayi (Şah İsmail ya da I. İsmail) ile birlik­
te Alevi-Bektaşi edebiyatının kurucuların­
dandır. Kişiliği, sorunları dile getirişi ve hak­
sızlıklara karşı yürekli direnişiyle adı ef­
sanelere de kanşarak bugüne ulaşmıştır.
A leviler’ce yedi büyük şairden biri olarak
kabul edilen Pir Sultan A bdal’ın yaşamına
ilişkin bilgiler kendi şiirlerine, halk arasında
dolaşan efsanelere ve öbür şairlerin yazdıkla­
rına dayanmaktadır. Bunlara göre Pir Sultan’
m asıl adı H aydar’dır. Bugün Sivas’ın Yıldız-
eli ilçesine bağlı Çırçır bucağının Banaz
köyünde doğm uştur. Doğum ve ölüm tarihle­
ri bilinm em ektedir. Ailesinin H orasan’dan
İran A zerbaycam ’ndaki Hoy kasabasına, ora­
dan da A nadolu’ya geçen bir Türkm en soyun­
dan olduğu en yaygın görüştür. Ayrıca atala­
rının Y em en’den Sivas’a geldiği de öne sürül­
m ektedir. Pir Sultan A bdal’ın nasıl bir eğitim
gördüğü bilinmemekle birlikte, Alevi gele­
nekleri ve tarikat yaşamı içinde yetişip olgun­
laştığı anlaşılm aktadır.
16. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı Devleti
siyasal kaygılar yüzünden dinsel hoşgörüden
uzaklaşarak baskıcı uygulamalara başlamıştı.
Köylüler güçleşen yaşam koşulları ve ağır
vergi yükü altında ezilirken haksızlıklar, rüş­
vetler, adaletsizlikler, iç kavgalar sürüp git­
m ekteydi. Bu sırada Hatayi mahlasıyla (tak­
m a ad) şiirler yazan Şah İsm ail’in Anadolu
A leviler’i üzerinde giderek artan bir etkisi
vardı. Şah İsmail 16. yüzyılın hem en başında
Safevi D evleti’ni kurunca A nadolu üzerinde­
ki etkisi daha da arttı. Bu durum Osmanlı
D evleti’ni büyük ölçüde rahatsız etm ekteydi.
Ayrıca Şah İsm ail’in, günün birinde değişik
bir kimlikle gelip dünyaya adalet dağıtacak
“m ehdi” olduğuna A16viler’ce inanılm aktay­
dı. Şah İsm ail’i 1514’te Çaldıran’da büyük bir
yenilgiye uğratan Yavuz Sultan Selim, Os-
manlı ordusunu arkadan vuracakları korku­
suyla savaştan önce binlerce Alevi’yi öldürt­
m üştü. Şah İsmail dönem inde başlayan mehdi
PİR SULTAN ABDAL 81
söylentisinin etkisinden oğlu I. Tahm asp da
yararlandı. Aleviler gelip kendilerini kurtara­
cak mehdiyi beklem ekteydiler. Bu arada art
arda birçok ayaklanma çıktı. Kanuni Sultan
Süleyman Irak seferine çıkarak 1534’te Bağ­
dat’ı, ardından da Tebriz’i aldı. Daha sonra
I. Tahm asp da 1548’de Anadolu içlerine iler­
ledi. Pir Sultan Abdal, işte böyle savaşlarla,
ayaklanm alarla altüst olmuş A nadolu’da, bir
Alevi Türkm en köylü, bir halk ozanı, bir
derviş, bir şeyh, bir kavga adamı olarak
yaşadı. Bir şiirindeki “Yetmiş üçer idik,
girdik bu yola/Yalbirdalı kılıçlar hep aldık
ele” dizelerinden 73 kişiyle bir ayaklanma
başlattığı anlaşılm aktadır. Sonunda ayaklan­
ma bastırılarak yakalanan Pir Sultan A bdal’ı,
Sivas Valisi Hızır Paşa zindana attırır; bir süre
sonra da İstanbul’dan gelen emirle idam
edilir.
H alkın benimseyip destan kahram anı ko­
num una getirdiği Pir Sultan’ın yaşamı efsane­
lere konu olmuştur. B unlardan birine göre,
Pir Sultan darağacından inince İran ’a yönel­
miş. O nu yakalamak isteyen Hızır Paşa’nın
adamları Kızılırmak K öprüsü’ne gelmişler.
Köprüyü geçen Pir Sultan, köprüye “G el”
demiş, köprü suya batmış, peşindekiler öteki
yanda kalakalmışlar. Pir Sultan doğruca H o­
rasan’a gitmiş ve şahın huzuruna çıkarak bir
nefes okumuş. D aha sonra yürüyerek gittiği
Erdebil’e varınca ölmüş ve oraya gömülmüş.
Pir Sultan’ın şiirleri Anadolu tekke edebi­
yatının önemli bir kolu olan Alevi-Bektaşi
edebiyatının en yetkin örnekleridir. Şiirlerin­
de tasavvuf ve Hz. Ali sevgisi çevresinde,
insan sevgisi, yaşamda eşitlik, kardeşlik,
ölümsüzlük, evren, Tanrı-insan birliği gibi
konuları işlemiştir. O na göre Hz. Ali, evren-
Tanrı-insan üçlüsünü bir birlik içinde gören
tasavvuf anlayışı kapsam ında örnek insandır.
Ö te yandan insan, vücudu ölümlü, ruhu
ölümsüz bir varlıktır. Şiirlerinde, yaşadığı
dönem in haksızlıklarını, dinsel tutuculuğu,
verilen yalan yanlış fetvaları, rüşvet düşkünü
kadıları dile getirmiştir.
Pir Sultan şiirlerini duru ve yalın bir halk
diliyle söylemiştir. Söyleyişindeki akıcılık,
duygusal coşku ve derinlik ile halk dilini en
ince duyguları bile anlatacak biçimde ustalık­
la kullanması onun en önemli özellikleridir.
82 PISA

Şiirlerinin çok geniş bir alana yayılmasında ğunda olduğu günlerde yapılmış katedral,
duygu ile düşüncenin akıcı bir söyleyiş içinde vaftizhane ve eğik çan kulesi yer alır. K ated­
bütünleşmesinin büyük payı vardır. M edrese ral, siyah ve beyaz m erm erden görkemli bir
eğitimi görmemiş olması ve Divan edebiyatı­ yapıdır. 1564’te Pisa’da doğan bilim adamı
nın etkisi altında kalmaması geniş halk kitle­ Galileo Galilei, Pisa K atedrali’nin tavanında
lerince kolay anlaşılır ve benim senir olmasına asılı bir lam banın sallanışını izledikten yıllar
katkıda bulunmuştur. sonra, bu gözleminden kalkarak, zaman ölçü­
Son dönem lerde yapılan araştırm alar so­ m ünde sarkaçtan yararlanılabileceğini sapta­
nunda Pir Sultan A bdal adını taşıyan altı ayrı mıştır (bak. G a l il e i , G a l il e o ; S a r k a ç ) . Kub­
şair olduğu ortaya çıkarılmıştır. A raştırm acı­ beli, sekizgen planlı vaftizhanede ise 13.
lar, değişik yörelerde ve değişik dönem lerde yüzyıldan beri vaftiz törenleri düzenlenir.
yaşamış olan bu şairlerin özelliklerini saptaya­ Gotik üsluptaki m anastırlar eski mezarlığı
rak birbirlerinden ayırma çabasındadırlar. çevreler. 1203’te K udüs’ten bu mezarlığa 53
gemiyle toprak taşınmıştır.
PISA. Eğik kulesiyle ünlü Pisa kenti İtalya’ Katedralin yanında, eğik kule olarak bilinen
nın orta kesiminde, A rno Irmağı kıyısmda- çan kulesi vardır. Yapımına 1174’te başlanan
dır. Akdeniz kıyısından 11 km uzaklıkta, ba­ bu kule, tem elinin çürük olması nedeniyle
taklık bir ovanın ortasında yer alır. O rtaçağda 1350’de tam amlanabildi. Beyaz m erm erden,
zengin bir kent devleti ve liman olan Pisa, Ce- 56 m etre yükseklikte olması tasarlanmıştı.
nova’nın en büyük rakibiydi. Filosu 1284’te Y ana doğru yatm aya başlayınca, eğik biçimde
Cenevizliler’ce yakıldı. G iderek A rno Irmağı bitirildi. Günümüzde düşey doğrudan 5,2 met­
doldu ve Pisa önemini biraz güneyindeki Li- re yana yatık olan Pisa Kulesi turistler için bü­
vorno’ya kaptırdı. yük bir ilgi odağıdır. Hâlâ yıkılma tehlikesiy­
Pisa surlarla çevrili bir kenttir. Kuzeybatı le karşı karşıya olduğuna inanılmakta ve kurta­
köşesinde, kentin zengin ve gücünün doru­ rılması için çeşitli çalışmalar yapılmaktadır.

Fotocielo

Vaftizhane (solda),
katedral (ortada) ve eğik
çan kulesi (sağda)
yüzyıllardır Pisa'ya tu rist
çeker. A ltta sol köşede
eski kent surlarının bir
bölüm ü görülm ektedir.

Pisa ayrıca önemli bir demiryolu kavşağı­
dır. Ekonomisi hafif sanayiye dayanır.
Nüfusu yaklaşık 103.527’dir (1988).
PİSAGOR ya da PYTHAGORAS (İÖ yakla­
şık 580-500), Eski Y unan’ın büyük filozof
ve m atem atikçilerinden biriydi. Geom etri ve
müzik alanlarında adı çok geçen Pisagor, in­
san ruhuna ilişkin düşünceleriyle de anımsa­
nır. Pisagor, Ege Denizi’ndeki Samos (Sisam)
A dası’nda doğdu. İÖ 532 dolaylarında Samos
Pisagor, titreşm ekte olan bir telin uzunluğu ile
notalar arasındaki ilişkiyi saptamış, böylece
m atem atik ile müzik arasında bir bağlantı kurmuştu.
Tiranı Polykrates’in acımasız yönetiminden
kaçtı. Kendi koyduğu kuralları, din ve felsefe­
ye ilişkin düşüncelerini benimsemiş olan 300
PISSARRO 83
kişilik bir grupla (bunlara Pisagorcular deni­
yordu) Güney İtalya’daki Kroton (bugün
C rotone) kentine yerleşti.
Bilindiği kadarıyla Kroton halkı Pisagorcu-
lar’a karşı ayaklandı ve onların toplandıkları
binayı ateşe verdi. Pisagor bunun üzerine
M etapontion’a sığındı ve İÖ 6. yüzyılın sonla­
rından ölüm üne kadar burada yaşadı. Pisa-
gorcu okul varlığını İÖ 4. yüzyıla kadar
sürdürdü.
Pisagor’un adı geom etride sık geçer (bak.
GEOMETRİ). Pisagor teorem ine göre dik açılı
bir üçgenin hipotenüsünün (uzun kenarının)
karesi, karşısındaki iki kenarın karelerinin
toplam ına eşittir. A m a teorem i Pisagor’un
kendisinin değil, onun öğretilerini geliştiren
öğrencilerinin bulduğu sanılmaktadır.
Pisagor’un öğretisi ve birçok düşüncesi
bilinmekle birlikte yazdıklarının hiçbiri günü­
müze ulaşmamıştır. Pisagor, ölenlerin ruhları­
nın yeryüzüne sadece yeni insanlar olarak
değil, hayvanlar olarak da geri dönebileceğini
ileri sürm üştü. Ayrıca sebzelerden fasulyenin
de ruhu olduğuna inanıyordu ve öğrencilerine
fasulye yemeyi yasaklamıştı. Düşm anları Pi­
sagor’un fasulyeyi hazımsızlığa neden olduğu
için sevmediğini ve midesini korum ak için bu
kuralı koyduğunu ileri sürmüşlerdir.
Pisagor, D ünya’nın merkezdeki bir ateşin
çevresinde dönen bir küre olduğunu söyleyen
ilk bilim adam larından biridir. O dönem de
öbür filozofların çoğu D ünya’nın düz olduğu­
nu ileri sürüyordu. Dünyanın dönerken m ü­
zik sesi çıkardığını da söyleyen Pisagor, evre­
nin işleyişinin sayılara ve sayıların arasındaki
ilişkiye bağlı olduğunu ileri sürdü. Bu düşün­
cesini müziğe başarıyla uyguladı ve titreşen
bir telin çıkardığı notaların telin uzunluğu ile
kesin bir m atematiksel ilişki içinde olduğunu
gösterdi (bak. MÜZİK).
PİSİBALIĞI bak. Y a s s ib a l ik l a r .
PISSARRO, Camille (1830-1903). İzlenimci
ressam Camille Pissarro, Batı Hint A daları’n-
dan St. Thom as’ta doğdu. Ticaretle uğraşan
varlıklı bir Yahudi ailesinin çocuğuydu. 12
yaşında Paris’e gönderildi ve orada beş yıl
eğitim gördü. D aha sonra babasının yanında
çalışmak üzere St. Thom as’a döndü. Babası
84 PİTON
ressam olmasına izin vermeyince, önce sanat­
çı bir arkadaşıyla birlikte V enezuela’ya kaçtı.
A m a sonunda babasından izin alarak 1855’te
Paris’e gitti.
Pissarro orada ünlü ressam Jean-Baptiste
Camille C orot’dan m anzara resmi yapması­
nı öğrendi. Pierre-A uguste R enoir, Claude
M onet ve Paul Cezanne gibi İzlenimci res­
samlarla dostluk kurdu. Bir süre Paris yakın­
larındaki Louveciennes köyünde yaşadı ve
orada çok sayıda m anzara resmi yaptı. İzle­
nimci ressam lar günün değişik saatlerinde ışı­
ğın sudaki yansımalarını resim lerken, Pissar­
ro toprağın, ağaçların, köy evlerinin resmini
yaptı. Resimlerini öteki İzlenimci ressamlar
gibi parçalı ve kesik fırça vuruşlarıyla yapıyor­
du. Toprağın resmini yapmayı çok sevdiği için
ufuk çizgisini resmin üst bölümlerine yerleşti­
rip gökyüzüne daha az yer bırakıyordu. Fran­
sız yazar Emile Zola sanatçının resimleri için,
“Pissarro’nun resimlerinde toprağın derinden
gelen sesini duyarsınız” demişti.
1870’te Fransa-Prüsya Savaşı çıkınca İngil­
tere ’ye gitti ve orada Julie Vellay ile evlendi.
İngiltere’de kaldığı bir yıl boyunca İngiliz
m anzara resmini tanım a fırsatını bulan Pissar­
ro, bir yandan da çevresinde gördüklerini
tuvale geçirdi. Kristal Saray, Londra (1871)
Camille Pissarro'nun
M ontm artre Bulvarı'nda
İlkbahar (1897) adlı
yapıtı.
Anadolu Yayıncılık Arşivi
adlı tablosunu o dönem de yaptı. D aha sonra
Fransa’ya dönerek Paris yakınlarındaki Pon-
tosie köyüne yerleşti. Bundan sonraki 12 yıl
boyunca çevredeki kır ve köy yaşamını, tarla­
ları, çalışan köylüleri resimledi. En soğuk kış
günlerinde bile hep açık havada çalıştı.
İzlenimci ressamlar arasında, resimleri çok
satılan sanatçılardan biri Pissarro’ydu, ama
gene de geçim sıkıntısı çekiyordu. 1885’te
tanıştığı Georges Seurat’nın etkisiyle bir süre
noktacılık tekniğini benimsedi. A m a çok geç­
m eden bu tekniğin doğayla doğrudan ilişkisini
engellediğini öne sürerek İzlenimci üsluba
geri döndü. Sanatçının 1892’de Paris’te açtığı
başarılı sergi bir ressam olarak ününün artm a­
sını ve parasal durum unun düzelmesini sağ­
ladı.
1890’larda göz iltihabı yüzünden açık hava­
da çalışamaz oldu. A m a gene de resim yap­
mayı sürdürerek penceresinden gördüklerini
tuvaline geçirdi. O dönem deki en önemli
yapıtları Sabah, Gün Işığında İtalyanlar B ul­
varı (1897) ve Paris, M onmartre Bulvarı’nda
Gece’dir (1897).
PİTON. En uzun yılanlar arasında yer alan
pitonlar, Asya ile A frika’nın genellikle tropik
kesim lerinde ve A vustralya’da yaşar. Birman-

Joe B. BlossomINHPA
Sarıldığı ağacın dallarında avını bekleyen bir Afrika
pitonu.
ya’nın güneyinden Endonezya ve Filipinler’e
kadar uzanan bölgede yaşayan, gövdesi köşeli
desenlerle bezeli kafesli piton (Python reticu-
latus) anakonda kadar ağır olm am akla birlik­
te, 9 m etreyi aşabilen boyuyla en uzun yılan
türüdür. Ö bür dev yapılı pitonlar arasında,
A frika ya da kaya pitonu (Python sebae) ile
Hindistan pitonu (Python molurus) 6 m etre
uzunluğu aşabilir.
Pitonlar zehirsiz yılanlardır. Yakın akraba­
ları olan boalar gibi sıcakkanlı hayvanları
kaim gövdeleriyle sararak boğuncaya kadar
sıkarlar. E n irileri küçük bir keçi, domuz ya
da geyiği yutabilir. A m a avlan genellikle
küçük memeliler ve kuşlarla öbür sürüngenler
gibi daha küçük hayvanlardır.
Pitonların tenis topu iriliğindeki yum urtala­
rından sert ve ince derili yavrular çıkar. Dişi
PİYANO 85
yumurtladığı 60 kadar yumurtasını saracak
biçimde çöreklenir ve yum urtaların çatlaması­
nı bekler. H er yavrunun, içinde geliştiği
yum urtanın kabuğunu kırmaya yarayan, ağ­
zından dışarı doğru uzamış küçük ve keskin
bir diş bulunur. Bu yum urta dişi birkaç gün
sonra düşer. Hindistan pitonu gösteri amacıy­
la en yaygın biçimde eğitilen piton türüdür.
PİYANO, klavyeli çalgılar içinde en çok
tanınanıdır. Birçok müzik yapıtında kullanı­
lır. Piyano için, öbür çalgılardan daha fazla
yapıt bestelenm iştir. Sık sık tek başına, solo
olarak çalındıktan başka, senfoni orkestrala­
rında, oda müziği topluluklarında ve şarkılara
eşlik etm ekte de kullanılır. Güzel konçertola­
rın çoğu, piyano ve orkestra için yazılmış
olanlardır.
“Piyano” sözcüğü İtalyanca’da “yum uşak”
(piano) ve güçlü (forte) anlam ına gelen piano-
forte sözcüğünün kısaltılmış biçimidir. İlk
piyanoyu 1709’da, Floransalı çalgı yapımcısı
Bartolom eo Cristofori’nin (1651-1731) yaptığı
sanılmaktadır. Bestecilerin klavsenden daha
güçlü ses çıkaran bir çalgı aradıkları dönem de
ortaya çıkan piyano, müzik çevrelerinde ola­
ğanüstü bir ilgiyle karşılandı. Piyanoda ses,
klavsende olduğu gibi tuşlara bağlı m ızrapla­
rın telleri çekmesiyle değil, küçük çekiçlerin
tellere vurmasıyla oluşuyordu. Parm ak tuşa
basmayı sürdürse bile, tuşun bağlı olduğu
çekiç tele vurur vurmaz küçük bir yayın
yardımıyla tekrar yerine dönüyordu. Ayrıca
sesin şiddeti daha kolay denetlenebiliyordu.
Tuşlara sert basıldığında kuvvetli, yumuşak
basıldığında hafif ses veriyordu. 1821’de
Fransız klavsen yapımcısı Sebastien E rard,
C ristofori’nin piyanosunu geliştirerek, tele
vuran çekici tam am en eski yerine dönm eden,
tele yakın bir yerde beklemesini sağlayan yeni
bir düzenek ekledi. Böylece tuşa arka arkaya
basıldığında, hazır durum da bekleyen çekiç
tele aynı çabuklukla vurabiliyordu. Bu yenilik
piyanoya klavsende olmayan bir üstünlük
kazandırdı (bak. K l a v s e n ). Çalma kolaylığı
ve güçlü ses özelliklerinden dolayı piyano
A vrupa’da kısa zam anda yaygınlaştı. Cristo-
fori’den esinlenen Avrupalı çalgı yapımcıları
bazı değişiklikler ekleyerek kendi piyanoları­
nı yaptılar. 18. yüzyılın en çok tanınan piyano
86 PİYANO

İki klavyeli bir

klavsen.
Philip Manuel ve
Gavin Williamson

yüzyılda yapılmış
Hollanda klavikordu.
Berlin, State Institutefor Music

Bartolom eo Cristofori tarafından

1720'de yapılm ış, bilinen en eski
piyano.
The Metropolitan Museum o f Art,
The Crosby Brown Collection o f
Musical Instruments, 1889

Kuyruklu küçük piyano.

Kimball Piano & Organ Company

Duvar piyanosu
ya da konsol piyano.
The Wurlitzer Company

Kuyruklu büyük
konser piyanosu.
Steinvvay & Sons

yapımcıları Alman Johann A ndreas Stein,
G ottfried Silbermann ve onun öğrencisi Jo-
hannes Z um pe’ydi.
Büyük besteci Johann Sebastian Bach’ın
oğullarından Johann Christian Bach, 1768’de
L ondra’da Johannes Z um pe’nin yaptığı dört
buçuk oktavlık küçük bir masa piyanoyla ilk
piyano resitallerinden birini verdi. Bu konser,
piyanonun İngiltere’de sevilmesini ve yaygın­
lık kazanmasını sağladı. Alm an Cari Bechste-
in, Alm an asıllı A B D ’li Henry Steinway,
AvusturyalI Ignace Joseph Pleyel gibi usta pi­
yano yapımcıları özgün teknikleriyle piyano­
nun ses niteliğini yetkinleştirdiler. Wolfgang
Am adeus M ozart, Ludwig van Beethoven,
Franz Liszt ve Frederic Chopin gibi ünlü bes­
teci ve piyanistler piyano için olağanüstü gü­
zellikle müzik parçaları bestelediler.
Piyanonun Yapısı
Piyanonun 88 sesi, dolayısıyla 88 tuşu vardır.
Bu bakım dan, org dışında, müzik aletleri
içinde sesi en güçlü olanıdır. Tuşları keçe
kaplı çekiçlere bağlayan düzenek, parm akla
tuşa basıldığında, gene keçeden yapılmış sus­
turucuların tellerden ayrılmasını ve çekicin
belli bir tele ya da tel grubuna vurduktan
sonra geri çekilmesini sağlar. Böylece tellerin
titreşm esinden ses oluşur. Parm ak tuştan
kaldırıldığında çekiç yerine döner; susturucu­
lar yeniden tellere değerek titreşimi durdurur
Bu basit çizim, b ir duvar
piyanosunun nasıl
çalıştığını gösterm ektedir.
Tuşa basıldığında,
susturucu telden ayrılır ve
çekiç tele vurur. Tuşa
basıldığı sürece telin
titreşm esi için, yaylı bir
mekanizma çekicin geri
gelm esini sağlar. Tuş
serbest bırakıldığında,
susturucu yeniden tele
değerek titre şim i durdurur
ve ses kesilir.
PIZARRO 87
ve ses kesilir. Tiz ses tuşlarına üçer tel, orta
ses tuşlarına ikişer tel, pes ses tuşlarına birer
tel bağlıdır. Tellerin titreşimi bir eşik aracılı­
ğıyla ses tablasına iletilir. Tahtadan yapılmış
ses tablası sesi büyütür ve niteliğini etkiler.
Piyanistler ayaklarıyla alt bölümdeki pedal­
lara basarak piyanonun sesini değiştirebilir­
ler. Sol pedal seslerin daha hafif çıkmasını,
sağ pedal seslerin uzamasını sağlar. Kuyruklu
piyanolarda bulunan orta pedal ise yalnızca
pedal basılırken çalınan seslerin uzaması için­
dir. Eskiden piyanoların şasisi tahtadandı.
Teller ancak hafifçe gerilebildiği için sesleri
yeterince güçlü değildi. 1788’de teller çelik
kasalara gerilmeye başladı. 1826’da Fransız
yapımcı Henri Pape, çekiçleri deri yerine
keçeyle kaplam aya başladı. Zam anla çeşitli
yenilikler eklenerek piyanolar geliştirildi. G ü­
nüm üzde kullanılan piyanolar çelik şasili ve
18. yüzyıl piyanolarından çok daha gür sesli­
dir. Ses genişliği “la” ile “do” arasında yedi
oktav ile bir küçük üçlüden oluşur. Başlangıç­
tan bu yana sürekli bir değişme ve gelişme
geçiren piyano, çeşitli biçimlerde ve boylarda
üretildi. 19. yüzyıl sonlarında yapımı bir
zanaat olm aktan çıktı ve piyano bir sanayi
ürünü durum una geldi. Bazı büyük A BD ve
Japon şirketleri yeni değişikliklerle çalgının
ses hacmini geliştirmeyi denediler.
Telleri ve ses tablası yatay olan kuyruklu
piyano, telleri ve ses tablası düşey olan duvar
piyanosu ya da konsol piyano, 1880’e doğru
A B D ’de geliştirilen m ekanik ya da otom atik
piyano ve üstünde çıkıntılar bulunan bir
silindirin kolla döndürülmesiyle çalışan sokak
piyanosu en çok bilinen piyano çeşitleridir.
PIZARRO, Francisco (1471-1541). P eru’da­
ki İnka İm paratorluğu’nun fatihi olan Fran­
cisco Pizarro, İspanya’nın Estrem adura böl­
gesindeki Trujillo’da doğdu. Çocukluk yılları­
na ilişkin olarak yoksul olduğu ve doğru
dürüst eğitim görmediğinden başka pek bir
şey bilinmem ektedir. Okum ayı hiç öğrenem e­
di. Kristof Kolom b’un zengin ve yeni bir ülke
keşfettiği haberi geldiğinde, Pizarro İspanya’
nın güneyindeki Sevilla’daydı. O radan Atlas
Okyanusu’nu geçerek Yenidünya’ya gitti.
1513’te Vasco Nünez de Balboa’nun Büyük
O kyanus’a düzenlediği keşif seferine katılan
88 PLANCK
Wide World
ABD'li heykelci Charles Carey Rumsey'in yaptığı
tunç Pizarro heykeli.
Pizarro Panam a’ya yerleşti. (.Ayrıca bak.
B a l b o a , V asco N ü n e z D e .)
1523’te, Diego de Alm agro adında bir
asker ve H ernando de Luque adında bir
papazla Güney A m erika’nın batı kıyısından
aşağılara doğru bir keşif ve fetih seferine
çıktı. Gemileri El Gallo A dası’na geldiğinde
yiyecekleri bitmişti. Pizarro kuma kılıcıyla bir
çizgi çekerek kendisiyle gelmek isteyenlerin
çizginin öbür yanma geçmesini istedi. 13 kişi
Pizarro’yu izledi. Ö bürleri geri döndü. Pizar­
ro ve arkadaşları Peru’nun kuzeybatı ucunda­
ki Tumbes kıyısına ulaştılar ve burada P eru’
daki İnka İm paratorluğu’na ilişkin bilgi edin­
diler (bak. İ n k a l a r ).
Pizarro gereksindiği askeri gücü Panam a’da
kendi başına toplayamayacağım anlayınca,
kralın yardımını sağlamak için İspanya’ya
döndü. Kral I. Carlos (Kutsal Rom a-G erm en
İm paratoru V. Kari) Pizarro’nun anlattıkları­
nı dinledi ve göstermiş olduğu yüreklilikten
dolayı ona soyluluk unvanı verdi. 1529’da da
Pizarro’yu İspanya adına Peru’yu fethetm eye
yetkili kıldı. Kardeşleri ve yaklaşık 180 aske­
riyle 153l ’de Panam a’dan ayrılan Pizarro,
ekvatorun hem en kuzeyinde, Ekvador top­
raklarında karaya çıktı. A nd Dağları’nı geçe­
rek güneye doğru, Peru’nun kuzeybatısındaki
Cajam arca kasabasına kadar ilerledi.
İnka İm paratoru A tahualpa’nın 30 bin as­
keri vardı; bu nedenle Pizarro’nun 180 askeri
onu kaygıya düşürm edi. Pizarro’nun, bir gö­
rüşme için C ajam arca’ya gelmesi yolundaki
çağrısını kabul etti. A tahualpa yanındaki
3.000 silahsız adam la Pizarro’nun hazırladığı
tuzağa düştü. Pizarro’nun askerlerinin top ve
tüfeklerle saldırması üzerine A tahualpa yaka­
landı, adamları öldürüldü ve Pizarro neredey­
se bir anda im paratorluğun denetimini eline
geçirdi.
A tahualpa’nın altın ve gümüş olarak fidye
ödemeyi kabul etm esine ve bunun ödenm esi­
ne karşın, Pizarro gene de onu öldürttü.
Ölüm haberi gelince İnka orduları geri çekile­
rek savaşı bıraktı. Pizarro İnka İm paratorlu­
ğ u n u n büyük bölüm ünü İspanyol egemenliği
altına aldı ve 1535’te, sonradan P eru’nun
başkenti olan Lim a’yı kurdu.
Pizarro’nun gücünü ve zenginliğini kıska­
nan Alm agro, Pizarro’ya karşı savaş açtı.
Pizarro’nun kardeşi H ernando 1538’de Al-
m agro’yu yendi. Savaştan sonra yargılanan
Alm agro idam edildi. Üç yıl sonra A lm agro’
nun yandaşları Pizarro’yu Lim a’daki evinde
öldürdüler.
PLANCK, M ax (1858-1947). Alman fizikçi
Max Kari Ernst Ludvvig Planck çağımızı
etkilemiş bir bilgin ve filozoftur. Berlin ve
Münih üniversitelerinde fizik öğrenimi gördü
ve doktora çalışmasını 1879’da tamamladı.
D aha sonra Kiel Üniversitesi’nde ders verm e­
ye başladı; 1889’da da Berlin Üniversitesi’ne
geçti. 1892’de aynı üniversitede profesör olan
Planck, bu görevini 1928’de emekli olana
kadar sürdürdü.
Planck, ısıtılan cisimlerin yaydığı ışınım
(radyasyon) üzerinde araştırm alar yaptı. Bu
çalışmalarının sonucunda kuvantum kuramını
ortaya attı ve geliştirdi (bak. KUVANTUM KURA­
MI). 1900’de, tıpkı m adde gibi enerjinin de
çok küçük parçacıklardan oluştuğu görüşünü
ileri sürdü. Bu enerji parçacığını kuvantum

Popperfoto
Alm an fizikçi Max Planck m odern fizikte yeni bir
devir açan kuvantum kuramını geliştirm iştir.
olarak adlandıran Planck, enerjinin sürekli
bir akış halinde değil, küçük kuvantum paket­
leri halinde yayıldığını ortaya koydu. Bir
kuvantum daki enerji m iktarının (E ), o enerji
ışınımının frekansına (/), yani saniyede yayı­
lan dalga sayısına, dolayısıyla da ışınımın dal­
ga boyuna bağlı olduğunu gösterdi E ’nin f y e
bölümü her zaman, Planck sabiti (h) denen
çok küçük bir sayı verir. D oğada evrensel ge­
çerliği olan Planck sabiti fizikte büyük önem
taşır; sayısal değeri Planck’ın G öttingen’deki
mezar taşm a kazınmıştır.
Kuvantum kuram ı daha önceki bütün fizik
kuram larına ters düşüyordu, ama kısa zam an­
da öbür tanınmış fizikçiler tarafından başarıy­
la uygulandı ve 20. yüzyılın tem el fizik kuram ­
larından biri olarak kabul edildi. Planck bu
çalışmalarıyla 1918 Nobel Fizik Ö dülü’nü
kazandı. Planck ayrıca, m odern fiziğin bir
başka temel kuram ı olan Einstein’in özel
görelilik kuramını da destekledi (bak. GÖRELİ­
LİK K u r a m i ). Gerçekten de, Einstein’m Planck’
m ikinci önemli buluşu olduğu söylenir.
Planck, term odinam ik ve m ekanik alanları
ile ısı yayınımına ilişkin elektrik ve optik
konuları üzerinde de önemli çalışmalar ger­
çekleştirdi. Berlin’deki Max Planck Enstitüsü
dünyaca ünlü bir bilim merkezidir.
PLANETARYUM, yarım küre biçimindeki ta­
vanında gökyüzündeki yıldızların ve gezegen­
lerin ışıklı noktalar olarak gösterildiği ve
PLANETARYUM 89
içinde izleyiciler için oturacak yerler bulunan
bir yapıdır.
İyi bir planetaryum gökyüzünün gece görü­
nüm ünü gerçeğe çok uygun olarak canlandı­
rabilir. Yapay bir gökkürenin görsel olarak
sergilendiği bu gösterinin başında, izleyicile­
rin gözlerini karanlığa alıştırmak için ışıklar
yavaş yavaş karartılır. Sonra, salonun ortasın­
da bulunan bir gösterici (projeksiyon m akine­
si) kullanılarak gökcisimlerinin gökyüzündeki
görünümü ışıklı noktalar biçiminde tavanda
canlandırılır. Elektrik m otorlarıyla döndürü­
len gösterici, gökcisimlerinin gökyüzündeki
görünür hareketlerinin tavanın üzerinde gö-
rülebilmesini sağlar. Göstericinin hareketi
hızlandırılarak ya da geri çevrilerek gökyüzü­
nün belirli bir tarihteki ve belirli bir andaki
görünüm ü canlandırılabilir. Planetaryum gös­
tericisi gezegenlerin, kuyrukluyıldızların, bu­
lutsuların ve öbür gökcisimlerinin büyütülmüş
resimlerini de gösterebilir; bir uzay aracı
içinde uzayda yol alımyormuş izlenimini ve­
ren görüntüler de sergileyebilir.
Planetaryum gösterileri, çocuklara olduğu
kadar yetişkinlere de astronomiyle ilgili konu-
The London Plarıetarium
Londra Planetaryum u'nun gökyüzü izlenimi veren
kubbesinin üzerinde yalnızca yıldızların ve
gezegenlerin ışıklı görünüm leri değil, takımyıldızlara
eskiden yakıştırılmış olan düşsel biçim ler ve bir
cism in gökyüzündeki konum unu belirlem eye
yarayan gök koordinatları da gösterilm ektedir.
90 PLANKTON
lann anlatılmasında büyük değer taşıyan bir
öğretim aracıdır. Bu gösteriler sırasında çoğu
kez canlı bir müzik eşliğinde açıklayıcı bilgiler
verilebilir ya da banda alınmış yorumlar
yayınlanabilir.
Başlangıçta planetaryum sözcüğü gezegen­
lerin G üneş’in çevresindeki hareketini göste­
ren m ekanik m odeller için kullanılırdı. G ünü­
müzdeki anlamıyla ilk planetaryum 1923’te
M ünih’te, Deutsches M useum ’da açıldı. Bu
planetaryum un gelişkin mercek sistemleri,
ışık kaynaklan, m otorlar ve dişlilerden oluşan
göstericisini, bu alanda günüm üzde de ünlü
bir kuruluş olan Alm an Zeiss şirketi yapmıştı.
Dünyanın en büyük planetaryum u SSCB’de-
dir. M oskova’daki bu planetaryum un kubbe
çapı 25,15 m etredir.
PLANKTON. “Plankton” adı, sürüklenen ya
da dolaşan anlamına gelen Yunanca bir söz­
cükten türetilm iştir. Planktonlar denizlerde
sürüklenerek yaşayan ve göl gibi tatlı sulann
yüzey katm anlarında da bulunan canlılardır.
Çeşitli büyüklükte sayısız bitki ve hayvan
akıntıya bağlı olarak denizlerde sürüklenm ek­
tedir. H er deniz hayvanı beslenme açısından
dolaylı ya da doğrudan planktonlara bağımlı
olduğundan, planktonlar denizlerdeki yaşa­
mın kaynağıdır. Küçük balıklar planktonlarla
beslenirken büyük balıklar da küçük balıkları
yer.
Plankton tanımına akıntıyla sürüklenen
tüm hayvanlar ve bitkiler girdiğinden çapı 1
m etreye ulaşan büyük denizanaları bile PLANÖR, m otorsuz, büyük kanatlı hafif bir
plankton sayılır. Am a planktonların büyük hava taşıtıdır. H er uçak, kanatlarına yeterli
Dr. Canteflund/NHPA kaldırm a kuvvetini sağlayacak bir hızı sürdü­
Çeşitli biçim lerdeki m avi-yeşil suyosunu türleri.
Yaklaşık 12 kez büyütülm üş bu suyosunları tatlı
sularda yaşayan planktonlar arasında yer alır.
bölüm ü, diyatomeler ve kamçıldar olarak
bilinen çok küçük tekhücreli hayvan ve bitki­
lerden oluşur. Tebeşir kısmen, delikliler de­
nen milyonlarca küçük canlının kabukların­
dan oluşm uştur. Canlıyken öbür planktonlar­
la birlikte sürüklenen bu tekhücrelilerin öl­
mesiyle birlikte kabukları denizin dibine çö­
ker (bak. T e b e ş ir ). Yılın belirli aylarında
yengeç ve denizyıldızı gibi çeşitli deniz hay­
vanlarının küçük yum urtaları ve larvaları da
planktonların arasına katılır.
M emelilerin en irisi olan mavi balina yal­
nızca, planktonlar arasında yer alan, karidese
benzer küçük kabuklularla beslenir. Kril de­
nen bu kabuklular çok geniş sürüler halinde
Güney O kyanusu’nda yaşar. Balinalar deniz
suyuyla birlikte ağızlarını krille doldurur ve
krilleri yutm adan önce suyu dışarı püskürtür­
ler (bak. B a l în a ; B es len m e AĞI; K r îl ).
Bazı bitkisel ve hayvansal planktonlar, özel­
likle de sıcak denizlerde bulunanlar geceleri
ışıldar (bak. BİYOLOJİK IŞILDAMA). Planktonlar
tem el olarak akıntıyla sürüklenm ekle birlikte,
geceleri suyun yüzüne çıkıp gündüzleri dibe
çekilir, yaklaşık 90 m etre kadar derine ine­
bilirler. Ringa gibi planktonlarla beslenen
balıklar, geceleri planktonları izleyip yü­
zeye yaklaştıklanndan kolayca avlanabilirler.
Planktonlar serin ve soğuk denizlerde, özel­
likle de kıyıların yakınlarında çok yaygındır.
Planktonların bolluğu akıntılara ve suyun
mineralce zengin olmasına bağlıdır.
rebildiği sürece, m otorunu durdurup planör
gibi uçabilir. Bunun için pilot uçağın burnunu
hafifçe aşağı yöneltip uçağı yavaş yavaş alçal­
maya bırakır. Uçakların çoğu bu durum da
oldukça dik bir açıyla alçalır ve bu nedenle
m otoru çalışmadan uzun süre uçamaz. Am a
planörler özel olarak m otorsuz uçuş için
tasarlanmıştır. Planörlerin uzun kanatları dü­
şük hızlarda bile büyük bir kaldırma kuvveti
sağlar; ince uzun aerodinam ik biçimli gövdesi
sürtünm e kuvvetini en düşük düzeye indirir
(bak. Uçak). Planörün hızını koruyabilmesi
için küçük bir açıyla alçalması yeterlidir (yak­
laşık 25 m etrede 1 m etre). Buna göre 1 km
 PLANÖR 91

yükseklikteki bir planör durgun bir havada 25

km uzaklıktaki bir noktaya ulaşabilir. Yarış
planörleri daha da uzağa gidebilir. 2.500
m etre yükseklikteki böyle bir planör hiçbir
hava akım ından yararlanm adan 100 km kadar
uçabilir.

Planör Türleri
M odern planörlerin çoğu, m onoplan denen, Tony DuffylAllsport
tek kanatlı, bir ya da iki kişilik planörlerdir. Planörün, en fazla kaldırma kuvvetini sağlayacak
Birçok planör çeşidi vardır. uzun kanatları ve sürtünm eyi azaltacak ince uzun bir
gövdesi vardır.
En basit yapılı, en hafif ve ucuz olan
planörler, açık bir iskelete bağlanmış düz bir
kanat ve bir kuyruktan oluşur. Ü stü açık pilot lir; pilot havalanan planörün burnunu yukarı
koltuğu öndedir. Bu tür planörler başlangıç kaldırıp planörü bir uçurtm a gibi yükseltir ve
eğitiminde ve kısa uçuşlarda kullanılır. araç çekmeyi bırakınca çekme kablosunu
Uçağa benzeyen, gövdesi kapalı planörler­ çözer.
de pilot kapalı bir pilot kabininde oturur. Planör bir uçakla çekilerek de havalandırı-
Hafif ve sağlam bir yapısı olan bu planörler labilir. Uçağa uzun bir iple bağlanarak çeki­
fazla hızlı değildir; kolay m anevra yapamaz­ len planör istenilen yüksekliğe ulaşınca (yak­
lar, ama süzülerek yükselebilirler. Bu tip laşık 600 m etre) ip çözülür ve planör uçaktan
planörler ileri planörcülük eğitiminde kullanı­ ayrılarak uçuşunu sürdürür.
lır. G ünüm üzde kullanılan planörlerin çoğu M otorlu planörlerde, planörün süzülerek
bu tiptir. uçmasına yetecek kadar yükselmesini sağla­
Yüksek uçuş planörleri gerçek bir uçak yan küçük bir m otor vardır. Yeterince yükse­
gibidir; birçok uçuş aygıtıyla donatılmıştır. Bu lince m otor durdurulur.
aygıtların en önemlisi, planörün yükseldiğini Planör havada süzülerek giderken kendisi­
ya da alçaldığını gösteren varyom etredir. nin alçalış hızından daha büyük bir hızla
K anatlardan dışarı doğru uzanan hava frenle­ yükselen bir hava akımıyla karşılaştığı zaman
ri planörü dikleştirerek, küçük alanlara inm e­ süzülerek yükselir. Planör bu hava akımının
yi kolaylaştırır. Planörün çok hızlı uçmasını içinde kaldığı sürece, yükselen hava onu da
engellem ek ya da fırtına sırasında sıkça görü­ yükseltir.
len burgaçlı hava hareketleriyle planörün çok Planör pilotlarının en çok yararlandığı yük­
çabuk yükselmesini önlem ek amacıyla da selen hava hareketlerine termal adı verilir.
hava frenleri kullanılır. Term al, güneşli sıcak günlerde yerden yukarı
doğru yavaşça yükselen yüzlerce m etre geniş­
Planörün Uçuşu liğinde sıcak hava kütleleridir. Bir term alin
Planörün uçması için önce havalanması gere­ içine giren planörcü, term alden çıkmamak
kir. Bir planörü havalandırm ak için kullanılan için daireler çizerek uçar ve saniyede 6 m etre
en eski yöntem , sapana benzeyen uzun kau­ kadar bir hızla yükselebilir. Bazen döne döne
çuk bir kordonla planörü bir tepenin yama­ yükselen toz parçacıkları bir term alin oluştu­
cından fırlatm aktı. Çok kullanılan bir başka ğunu gösterir. Yükseldikçe soğuyan term al
yöntem , m otorla döndürülen bir çarka hızla birkaç bin m etre yüksekliğe çıktığında içinde­
sarılan bir çekme teliyle planörü çekmektir. ki su buharı yoğunlaşarak milyonlarca su
Bu sistemle, havalanmasına yetecek bir hızla damlacığına dönüşür. Bu damlacıklar yerden
öne doğru çekilen planör yeterli yüksekliğe kümülüs bulutlar olarak görülür (bak.
ulaşınca (yaklaşık 300 m etre) çekme telinden B u l u t ).
ayrılır. Yeterince düz bir alan varsa, güçlü bir Term al bulutun içine doğru yükselişini
m otorlu araca bağlanan 300 m etrelik bir sürdürür. Eğer kör uçuş için gerekli gereçlerle
kabloyla çekilerek de planör havalandırılabi- donatılmışsa, planör bulut içinde de yük­
92 PLANÖR

selişini sürdürebilir. Planör birkaç term alden
yararlanarak hedefine doğru uçar. Planör
pilotu bazen term aller içinde yükselerek he­
definden uzakta bir noktaya gider ve yeterin­
ce yükseldikten sonra term alden çıkıp süzüle­
rek hedefine yönelir. Planörlerle 1.400 kilo­
m etreden fazla uzaklıklar aşılabilmiş, saatte
195 kilom etreden fazla hızlara ulaşılmış,
14.000 m etrenin üzerinde yüksekliklere çıkıl­
mıştır. Planör term al bulamadığı zaman süzü­
lerek alçalır ve yere inmek zorunda kalır.
Planörler tepelerin üzerinde uçarak da yük­
selebilir. Yam aca doğru esen rüzgâr tepeyi
aşmak için yükselir. Yükselen bu havanın
içinde ileri geri uçan bir planör de havayla
birlikte yükselir ve rüzgâr kesilene kadar
uçuşunu sürdürür. Planörü yükseltecek bir
term al bulana kadar tepelerin rüzgâr alan
yamaçlarında uçarak planörün havada kalm a­
sı sağlanır.
Dağlık bölgelerde, yüksek tepelerin arasın­
dan geçen hava akımları içinde gözle görül­
m eyen hava dalgalanm aları oluşur. Bir akar­
suyun içindeki kayanın çevresinde oluşan
anaforları andıran bu dalgalar bazen çok
yükseklere ulaşır. Planörler bu tür hava dal­
galarıyla California’daki Sierra N evada’da
12.000 m etreye, Yeni Z elanda’daki Cook
Dağı’nda 9.000 m etreye kadar yükselebilir.
Planörlerin Tarihi
Havacılığın en büyük öncülerinden İngiliz

SÜZÜLEREK YÜKSELME BİÇİMLERİ

DALGA YÜKSELİŞİ

Planörlerin uçarken
yükselmesi üç biçimde
olur: Yamaç yükselişi,
dalga yükselişi ve term al
yükseliş. Yamaç
yükselişinde, bir kayalığın,
bir tepe ya da dağın
yamacında yükselen
rüzgâr planörü yükseltir.
Dalga yükselişinde, dağlık
b ir bölgeden geçen hava
akımının içinde oluşan
hava dalgaları planörü
yükseltir. Termal
yükselişte ise, ısınarak
yeryüzünden yükselen ılık
hava akımından
yararlanılır. Termal adı
verilen bu hava akımı
içinde bir kartal ya da
akbaba gibi daireler çizerek
VTIA’ uçan planör bu hava
Kent Orm an Bataklık Açık alan akımıyla birlikte yükselir.

mucit Sir George Cayley 1809’da pilotsuz
uçan bir planör yaptı. Cayley 1853’te, 80
yaşındayken ilk insanlı planör uçuşunu ger­
çekleştirdi. Bu planörün denetim sistemi ol­
madığı için “pilot”un uçuş bilgisine gereksini­
mi yoktu. Sir G eorge bu planörle önce bir
erkek çocuğunu, sonra da korkudan ödü
kopan arabacısını uçurdu.
Sonraki 50 yıl içinde, İngiltere’de W. S.
Henson ve John Stringfellow, Fransa’da Yüz­
başı Jean-M arie Le Bris planörle denem e
uçuşları yaptılar. Le Bris albatrosları örnek
alarak planörler yaptı ve 1850’lerde bunlarla
kısa uçuşlar gerçekleştirdi (bak. A l b a t r o s ).
A lm anya’da O tto Lilienthal kuşları izleyerek
uçma sanatını öğrendi; 1891’den 1896’ya ka­
dar yatay ve düşey kuyruk yüzeyleri olan, kuş
kanadı biçimli planörler yaptı. Planöre asıla­
rak uçulan bu planörlerle bir tepeden birçok
kez uçan ve bir uçuşunda 275 m etre kadar
yükselen Lilienthal, 1896’daki bir uçuşunda
yaralanarak öldü {bak. HAVACILIK TARİHİ).
Orville ve W ilbur W right kardeşler de
1903’te ilk uçağı yapm adan önce planörlerle
denem eler yapmışlardı; ama planörcülük bir
spor olarak I. Dünya Savaşı sonrasına kadar
gelişmedi. Savaştan sonra Alm anya ve A vus­
turya’nın uçak yapması ve hava kuvvetleri
kurması yasaklandığı için bu ülkeler planör­
cülüğe yöneldi ve süzülerek yükselebilen ilk
planörü 1922’de gerçekleştirdiler. II. Dünya
Savaşı başladığında dünyanın dört bir yanında
planör uçuşları yaygınlaşmıştı. Bu savaş sıra­
sında her iki taraf da askerlerini taşımak için,
m otorlu uçaklarla çekilen büyük planörler
kullandı. Alm an askerleri 1940’ta Belçika,
H ollanda ve G irit’e planörlerle indiler. M üt­
tefikler 1944’te A vrupa’yı istila ederken pla­
nör de kullandılar.
G ünüm üzde planörlerin birçok kullanım
alanı vardır. Uçak pilotlarının eğitim inde,
havacılık ve uzay araştırm alarında, özellikle
de uçak tasarım ında planörlerden yararlanı­
lır. Fırtınaların içindeki uçuşlarda ve öbür
m eteoroloji araştırm alarında da planörler
kullanılmıştır. Planörcülük II. Dünya Sava-
şı’ndan beri sevilen bir spor olmuş ve planör­
lerin çoğu bu amaçla yapılmıştır. Ulusal
yarışmaların yanı sıra iki yılda bir dünya
şampiyonası düzenlenir. Birkaç gün süren bu
PLASTİK CERRAHİ 93
yarışmalarda pilotlara, genellikle kötü hava
koşullarında uzun mesafe uçuşları gerektiren
görevler verilir. Bu yarışmalarda en uzağa
giden ya da belirli bir yere en kısa sürede
ulaşan pilot yarışmayı kazanır.
Türkiye’de planörcülük eğitimi, Türk Hava
K urum u’nun (TH K ) 1936’da Eskişehir’de
kurduğu İnönü Planör Kampı ile başlamıştır.
G ünüm üzde T H K ’nın Eskişehir’deki eğitim
m erkezinde planör pilotları yetiştirilir. Türk
planörcüler uluslararası yarışmalara da katıl­
m aktadır.
PLASTİK CERRAHİ. D eri, kas, kıkırdak,
yağ gibi yumuşak dokuları ve kemikleri kesip
biçimlendirerek kişinin dış görünüm ünü de­
ğiştirmeyi amaçlayan plastik cerrahi ameliyat­
ları başlıca iki nedenle uygulanır. Bunlardan
ilki, doğuştan ya da sonradan olma yapı
bozukluklarını onarm aktır. Örneğin tavşan
dudağı ya da yapışık el parm akları gibi fiziksel
bir kusurla doğan bebeklerin, trafik kazasın­
da, yangında ya da savaşta yaralanan kişilerin
görünür kusurlarını ameliyatla düzeltmek
plastik cerrahların işidir.
Bazen, bu anlam da yapısal bir bozukluğu
olmayan kişiler de dış görünüm lerini değiştir­
mek isterler. D aha çok estetik kaygısıyla
uygulanan bu ikinci tip am eliyatlara genellik­
le estetik cerrahi denir. D erilerindeki kırışık­
lıkları gidererek daha genç görünm ek isteyen
yaşlı kişilere uygulanan “yüz germ e” am eli­
yatları (ritidektomı) ve burunlarını küçültmek
isteyenlere uygulanan estetik burun am eliyat­
ları (rinoplastı) bu gruptandır. Bu ameliyatlar
çok pahalı olmakla birlikte, özellikle sinema
yıldızları, fotom odeller, hatta siyasetçiler gibi
görünümleriyle de etkileyici olmaları gereken
kişiler arasında oldukça yaygındır.
Günüm üzde usta cerrahlar ve gelişmiş am e­
liyat teknikleri sayesinde, onarıcı nitelikteki
plastik cerrahiyle olağanüstü sonuçlar alınabi­
liyor. H aftalar ya da aylar sonra ameliyattan
hem en hiçbir iz kalmaz ve onarılan doku ya
da organ norm al görünüm üne kavuşur.
İnsanın en göze çarpan bölüm ü yüzü oldu­
ğu için, plastik cerrahi ameliyatları en çok
yüzdeki doku ve organlara uygulanır. K op­
muş ya da biçimi bozulmuş kulaklar, kusurlu
burun ve çene, vücudun görünmeyen bölüm-
94 PLASTİKLER
Jim StevensonlScience Photo Library
Plastik cerrahide, koldaki derin bir yara izini
kapatmak için deri nakli am eliyatı uygulanır.
lerinden alınan doku ve kemiklerle yeniden
biçimlendirilebilir. Yanık izlerini gidermek
için, gene vücudun başka bir yerinden alman
sağlıklı deri parçası yaranın üzerine “yam a­
nır” . Deri nakli ya da deri aşılama denen bu
yöntem plastik cerrahide en çok uygulanan
tekniklerden biridir. G örünüm ü hoş olmayan
doğum lekeleri ve benler de deri nakliyle ya
da başka yöntem lerle yok edilir. Bir kazada
kopmuş olan parm akların, hatta kol ve bacak­
ların yerine dikilmesi ise plastik cerrahinin
çağımızdaki en büyük gelişmelerinden biridir.
M ikroskop altında uygulanan mikrocerrahi
ameliyatları, incecik kan dam arlarını ve sinir­
leri birbirine dikerek dokuların daha çabuk
iyileşmesine ve normal işlevini yerine getire­
bilmesine olanak sağlamıştır.
PLASTİKLER, genellikle ısı ve basınç uygula­
narak, kalıba dökm e, haddelem e gibi yön­
tem lerle biçimlendirilen yapay m addelerdir.
Çok çeşitli amaçlarla kullanılabilen plastikler
kimyasal olarak, polim er denen, zincire ben­
zer çok uzun m oleküllerden oluşur. Bu poli-
m erler de m onom er denen çok sayıda küçük
molekülün uç uca bağlanmasıyla oluşm uştur
(bak. POLİMER).
Plastiklerin öyküsü, A lexander Parkes’ın
(1813-90) yeni keşfettiği selüloz nitratı 1862
Londra Sergisi’nde tanıtmasıyla başladı. Par-
kes, “parkesin” adını verdiği bu m addenin pa­
tentini 1855’te almıştı. D aha sonra “selüloit”
adı verilen bu yeni maddeyi A B D ’li John
Wesley H yatt geliştirdi. Selüloit dayanıklı ve
uzun öm ürlü, am a çok yanıcı bir maddeydi.
İlk kuru fotoğraf filminin yapımında kullanı­
lan selüloit, tarak, bıçak sapı, yapay takı ve
hatta giysilerde yaka yapmak için de kullanıl­
dı ve yıllarca tek plastik türü olarak kaldı.
19. yüzyılın sonlarında selüloite oldukça
benzeyen, ama ondan farklı olarak yanma
özelliği bulunmayan selüloz asetat ve kolayca
boyanabilen kazein plastikleri ortaya çıktı.
Bütün bu plastik m addeler doğal ham m adde­
lerden yapılıyordu; selüloz plastikleri için
linter pamuğu ya da odun ham uru, kazein
plastikleri için de süt proteini kullanılıyordu.
Selüloitten ve kazein plastiklerinden, günü­
müzde de masatenisi topu ve düğme yapılır.
Diş fırçası sapı ve gözlük çerçevesi gibi
kalıplanarak biçimlendirilen m addeler ve say­
dam ambalaj kâğıdı yapılan selüloz asetat ise
daha geniş bir alanda kullanılır. Dokum acılık­
ta kullanılan selüloz asetat lifleri reyon adıyla
bilinir (bak. DOKUMACILIK).
Günümüzde Plastikler
Günüm üzdeki plastik sanayisinin temellerini
1907’de Leo Baekeland (1863-1944) atmıştır.
A B D ’de çalışan bir Belçikalı olan Baekeland,
yapay bir gomalak ya da reçine elde etmeye
uğraşıyordu. Sonunda kimyasal m addeleri
birbirine karıştırarak, tümüyle yapay ilk reçi­
ne olan fenol-formaldehit'i üretti ve bu m ad­
deye “bakalit” adını verdi. Yepyeni bir yalı­
tım maddesi olan fenoplastlar hızla gelişmek-
EKSTRÜZYON
ısılyumuşar
plastik toz
ekstrüzyon
yöntemiyle
üretilen boru
kalıp bloğu
PÜSKÜRTME DÖKÜM

Solda: Püskürtme döküm yöntem iyle b içim lendirilm iş bir plastik kap. Sağda: Ekstrüzyon yöntem iyle
üretilen plastik levha.
te olan elektrik ve radyo sanayisinde bir
devrime yol açtı. 1926’da, fenoplastlardan
farklı olarak, renklendirilebilm e özelliği olan
üre-formaldehit, 1935’te de melamin-formal-
dehit üretim ine başlandı. Dayanıklı ve deko­
ratif bir yüzey kaplam a gereci olarak kullanı­
lan m elam in-form aldehit, form ika gibi ticari
adlarla tanınır.
Önem li bir ham m addesi amonyak olduğu
için üre-form aldehit ve m elam in-form aldehit,
am inoplastlar adıyla bilinir. 1950’lere gelene
kadar sanayi ürünü öbür organik kimyasal
m addelerin pek çoğu gibi, fenoplastlar ve
am inoplastlar da bir yan ürün olarak köm ür­
den elde edilirdi.
1920’lerde uzun polim er zincirlerinden yeni
plastik m addeler yapılabileceğini ortaya ko­
yan araştırm alar yapıldı. 1930’larda bilim
adamları bugünkü dev plastik sanayisinin
temelini oluşturan üç m adde ürettiler. Bu
m addeler polietilen (ya da politen), polivinil
klorür (PVC ) ve polistir en' di. Kimyacılar hem
PV C’yi hem de polistireni 19. yüzyılda labo-
ratuvar deneyleri sırasında keşfetmişlerdi;
am a bunların nasıl kullanılacağını bilmiyor­
lardı. 1933’te İngiltere’de yapılan araştırm a­
larda keşfedilen polietilen ise en basit ve
kolay anlaşılır polim er zincir yapısına sa­
hiptir.
Bu üç plastik ısdyumuşar (term oplastik)
plastiklerdir. Bu plastikler ısıtılınca erim eden
yum uşar, kolayca biçimlendirilebilir ve soğu­
PLASTİKLER 95
Imperial Chemical Industries (solda); Plastics Division,
Carbide and Carbon Chemical Corporation (sağda)
tuldukları zaman biçimlerini koruyarak sert­
leşir. Isılyumuşar plastikler bu özellikleriyle
öbür temel plastik grubu olan ısılsertleşir
(term oset) plastiklerden ayrılır. Isılsertleşir
plastiklere ısı ve basınç uygulandığı zaman
kimyasal bir tepkim e gerçekleşir; yan yana
olan polim er zincirleri birbirine çapraz biçim­
de bağlanarak, yeniden biçimlendirilmesi ola­
naksız, katı bir ağ oluşturur. Fenoplastlar,
am inoplastlar ve başka birçok plastik bu
türdendir. A m a ısılyumuşar plastiklerin kulla­
nım alanları çok daha geniştir.
E n önemli üç ısılyumuşar plastik olan
polietilen, PVC ve polistiren günüm üzde çok
büyük m iktarlarda üretilir ve toplam plastik
üretiminin büyük bölüm ünü oluşturur. Böyle-
sine çok üretilen başka tek plastik türü,
1954’te İtalya’da keşfedilen ve kimyasal yapısı
polietilene yakın olan polipropilen'dir. Özel
amaçlar için kullanılan ve küçük m iktarlarda
üretilen birçok başka plastik türü de vardır.
Petrokimya Ürünleri
1930’ların sonlarına gelindiğinde, günümüzde
kullanılan önemli plastiklerin pek çoğu keşfe­
dilmişti ve tam anlamıyla geliştirilmemiş olsa
da tem el kimyasal yapıları anlaşılmıştı. Am a
plastik devriminin gerçekleşmesi için bir baş­
ka şey daha gerekliydi. Bu da petrokim ya
sanayisinin kurulmasıydı. Petrokim ya ürünle­
ri, ham petrolün işlenmesi sırasında yan ürün
olarak elde edilen organik bileşiklerdir. Pet-
96 PLASTİKLER
rokimya sanayisinin kurulmasıyla, köm ürden
ve bir ölçüde de melas gibi bitkisel ham m ad­
delerin m ayalanmasından elde edilen mono-
m erler yerine, ham petrolden elde edilen
m onom erler kullanılmaya başladı. Böylece
plastiklerin daha büyük m iktarlarda ve ucuza
üretilebilmeleri sağlandı. Bu da, metal ve
odun gibi geleneksel m alzem eler karşısında
plastiklerin ek bir üstünlük kazanm asına yol
açtı.
Günüm üzde, dünya petrol rezervlerinin
hızla tükenm ekte olduğunu biliyoruz ve gele­
cekte bugünkü gibi ucuz ve bol petrokim ya
ürünleri bulunmayacağını görebiliyoruz. Bu
nedenle petrolün en iyi biçimde nasıl kullanı­
labileceği artık daha çok araştırılıyor. Yaşa­
mımızın önemli bir parçası haline gelen plas­
tikler ve öbür kimyasal m addelerin üretimi
için ileride de petrole gereksinim duyulacağı
hemen hem en kesindir. Ham petrol kıtlaştık­
ça ve bu nedenle de pahalılaştıkça eski üretim
yöntem leri yeniden gündeme gelebilir. Ham
petrolden elde edilen bütün plastikler, ku­
ramsal olarak, köm ürden de elde edilebilir.
Kimyasal m addelerin üretim i için, başta
köm ür olmak üzere, daha önceki temel
ham m addelere bir geri dönüş de beklene­
bilir.
Plastiklerin İşlenmesi
Büyük kimya sanayisi şirketlerinin ürettiği
temel polim erlere bazen sentetik reçineler de
denir (bak. REÇİNE). A m a bu reçinelerin
işlenerek yararlı ürünler haline getirilebilm e­
leri için, genellikle onlara birçok başka m ad­
denin katılması gerekir. Bu katkı m addeleri
plastiklerin özelliklerini belli yönlerden geliş­
tirmeye yarayan, testere talaşı, m ineral tozu
ya da dokum a gibi basit dolgu m addeleri
olabilir. Am a katkı m addelerinin pek çoğu,
genellikle karm aşık yapılı kimyasal bileşikler­
dir. Sabitleştirici, pas önleyici, plastikleştirici,
yağlayıcı, katalizör ve pigment olarak kullanı­
lan katkı m addeleri vardır. Bütün bu m adde­
ler, polimerin işlenmesi sırasındaki özellikle­
rini ve elde edilen son ürünün niteliklerini çe­
şitli yönlerden geliştirmeye yarar.
Isılsertleşir plastikler ve ısılyumuşar plas­
tikler ısıtıldıkları zaman tümüyle farklı dav­
randıkları için bunlardan yapılan ürünler de
farklı yöntem lerle üretilir. Isılsertleşir plastik­
ler sıkıştırma döküm yöntemiyle biçimlendiri­
lir. Bu yöntem de, iki parçası iç içe geçen bir
çelik kalıbın alt parçasının içine belirli bir
m iktar toz plastik konulur. Döküm ü yapıla­
cak plastik parçanın biçimine göre yapılmış
olan üst parça kalıbın alt parçasının üzerine
indirilerek, kalıbın içindeki ısıtılmış toz plasti­
ğin üzerine büyük bir basınç uygulanır. Isı ve
basınç altında bir kimyasal tepkim e gerçekle­
şir ve kalıptaki plastik sertleşir. D ekoratif
yüzey kaplam a malzemesi olarak kullanılan
levhaların üretim inde de buna benzer bir
yöntem izlenir. A m a bu yöntem de önce, sıvı
reçine kâğıt ya da kumaş katm anlarına em di­
rilir. Sonra bunları çelik levhalar arasına
yerleştirip ısı ve basınç uygulanınca katı bir
levha oluşur.
Isılyumuşar plastikler ısıtılarak yumuşatıla-
bildiği için ısılsertleşir plastiklere göre çok
daha fazla yolla işlenebilir. Bunların işlenme­
sinde uygulanan tem el yöntem , püskürtm e
döküm yöntem idir. Bunun için, ısılyumuşar
plastik ısıtılarak akışkan durum a getirilir ve
sonra basınç altında, kapalı bir kalıba püskür­
tülür; soğuyarak sertleşen plastik kalıbın şek­
lini alır ve kalıp açılarak döküm çıkarılır.
Üfleme döküm yöntemi ısılyumuşar plastik­
lerden şişe gibi içi boş gereçler yapmak için
kullanılır. Isıtılarak yumuşatılan plastik, kalı­
bın içine verilen basınçlı havanın etkisiyle
kalıbın çeperlerine yayılır ve soğuyup katıla­
şınca bu biçimini korur. Ekstrüzyon yönte­
minde ise, ısıtılarak yumuşatılan plastik ba­
sınç altında bir delikten geçirilir. Sıkılan
tüpten diş m acununun çıkışı gibi, delikten
dışarı çıkan plastik içinden geçtiği deliğin
biçimini alır ve soğuyarak sertleşir. Eğer
plastiğin içinden geçtiği delik dar bir yarık
biçimindeyse zar gibi ince bir plastik levha
elde edilir. Bu yöntem le, deliğin biçimine
bağlı olarak değişik biçimlerde plastik çubuk,
boru ve benzeri ürünler elde edilir. Kullanılan
plastiğin türüne bağlı olarak da esnek olm a­
yan, sert ürünlerin yanı sıra, bükülebilir
yapıda, esnek ürünler de üretilebilir.
Ekstrüzyon yöntemiyle üretilen ısılyumuşar
levhalar daha sonra ısıyla biçimlendirme yön­
temleriyle de işlenebilir. Bu yöntem lerden
en çok uygulananı vakumla biçimlendirmedir.

Bu yöntem de, ısıtılmış levha içi oyuk bir
kalıba emilir. Isılyumuşar levhalar bir gaz
alevinden yararlanılarak birbirine kaynatıla-
bileceği gibi, uçlarına yapıştırıcı sürülerek de
birleştirilebilir.
Olağanüstü çeşitlilikte kullanım alanı olan
PV C’yi işlemek için özel yöntem ler uygulanır.
Esnek bir zar biçimindeki PVC, kalenderleme
yöntemiyle elde edilebilir. Bu yöntem de,
PVC en az üç sıcak baskı silindirinden oluşan,
“kalender” adlı bir m akineden geçirilir. Y ü­
zeylerinde oyma işlemeler bulunan silindirler
kullanılarak, kabartm a desenli ve baskılı plas­
tikler yapılabilir. Ü zerine macun halindeki
PVC yayılarak, plastik kaplı dokum a ve m etal
yüzeyler elde edilebilir. Isıtılmış metal eşya,
m acun ya da toz halindeki PV C ’ye ya da
başka bazı ısılyumuşar plastiklere daldırılarak
plastikle kaplanabilir. Başka bazı plastikler
de krom , altın gibi m etallerle kaplanabilir.
Plastikler çoğu kez m etal ve odun gibi
geleneksel m alzemelerin işlendiği yöntem ler­
le işlenir; onlar gibi m akinelerle biçimlendiri­
lir, kesilir, delinir ve tutkalla yapıştırılır.
Genleştirilmiş ve Güçlendirilmiş Plastikler
Birçok plastik türü katı halde üretilebildiği
gibi köpük yapısında da üretilebilir. Köpük
yapısında üretilmiş olan bu plastiklere genleş­
tirilmiş plastik ya da plastik köpüğü denir.
Plastik köpüğü, genellikle ısılyumuşar plastik­
lerin, ısıtıldığı zaman gaz çıkaran bir kimyasal
PLASTİKLER 97
IC l Plastics Division
Solda: Polivinil klorür(PVC) boruların birleştirilm esi.
Ü stte: Döküm yöntem iyle yapılm ış polipropilen
sandalyeler.
maddeyle karıştırılıp ısıtılmasıyla üretilir. P o­
liüretanlar gibi son derece önemli ısılsertleşir
plastik köpükler de vardır.
Güçlendirilmiş plastiklerde, plastiğin sağ­
lamlığını artıran ve onu “kom poze” bir m ad­
deye dönüştüren dolgu maddesi çok önem li­
dir. Bu amaçla kullanılan başlıca katkı m ad­
deleri cam ve bir ölçüde de asbest liflerdir
(bak. LİF). R eçineler, genellikle polyester ve
epoksi türü ısılsertleşir plastiklerdir. Reçine­
ler bir life em dirilerek kimyasal katalizörlerle
işleme sokulursa, son derece güçlü ve pekişik
bir m adde oluşur. Karbon lifleri pahalı ol­
m akla birlikte, uçaklarda olduğu gibi hafifli­
ğin ve dayanıklılığın son derece önemli oldu­
ğu yerlerde güçlendirici katkı maddesi olarak
kullanılır.
Bazı güçlendirilmiş plastik türleri sıkıştırma
döküm yöntemiyle büyük m iktarlarda üreti­
lir; ama pek çoğu az m iktarda ve elde yapılır.
Ö rneğin bu tür güçlendirilmiş plastikten yapı­
lan gemi tekneleri ve otom obil kaportaları tek
tek yapılır.
Plastiklerin K ullanım A lanları
Ö nceleri plastiklerin başlıca kullanım alanı
evlerdi; evde çevremize bir göz atınca günü­
müzde plastiklerin ne kadar yaygın olarak
kullanıldığını hem en görürüz. Banyoda ve
m utfakta kullandığımız bir çok plastik eşya­
nın yanı sıra, elektrikli süpürgeden buzdolabı­
na, telefondan televizyona kadar birçok elek­
98 PLATA IRMAĞI

trikli ev aletinde plastik parçalar bulunur. Sudan 21 kat daha ağırdır ve erim e noktası
A ynca her türlü am balajlam a işinde çok çok yüksektir (1.769°C). D oğada bazen pal-
büyük m iktarlarda plastik kullanılır. ladyum, rodyum , iridyum, osmiyum ve ruten­
Plastiklerin sanayideki kullanım alanları bu yum gibi azrak (ender rastlanan) m etallerden
kadar açıkça görülm emekle birlikte, en az bir ya da birkaçıyla karışık halde bulunur.
bunlar kadar önemlidir. H em en hem en her Platinin pek çok özelliğini taşıyan bu m etalle­
tür sanayi ürününün şu ya da bu parçası re “platin m etalleri” de denir.
plastikten yapılır. Günüm üzde hiçbir sanayi Platin, 18. yüzyıla kadar bilim adamlarının
dalı plastik kullanm adan çalışamaz. M akine pek dikkatini çekmedi. D aha önceleri platin,
sanayisinde kullanılan plastikler az m iktarda ağırlığı nedeniyle zaman zaman sahte altın
üretilen özel plastiklerdir. Bunların üstün para yapımında kullanılmaktaydı. En önemli
özellikleri mühendislik tasarım larında önemli platin üreticisi ülkeler SSCB ve Güney A fri­
bir rol oynamalarını sağlar. Örneğin m otorlu k a’dır. Ayrıca K anada, A B D , Güney A m eri­
taşıtların elektrikli parçaları ve kablo dona­ ka, Yeni Zelanda ve İzlanda’da da az m iktar­
nımları, m ekanik parçalan, döşem eleri, iç larda platin çıkarılır.
doğram aları, denetim panoları ve başka bir­ Platinin değeri ve önemi asit ile benzeri
çok parçasının yapımında plastikler kullanılır. kimyasal m addelerden etkilenm em esinden ve
Tıpta, cerrahide ve dişçilikte de plastikler erim e noktasının yüksek olmasından gelir.
gittikçe artan m iktarlarda kullanılmaktadır. Kimya laboratuvarlarm da kullanılan eritm e
Toplam plastik üretiminin yaklaşık üçte kapları ya da yüksek sıcaklıklara dayanıklı
birini kullanan ambalaj sanayisi plastik tüke­ deney potaları platinden yapılır. Platin ku­
tim inde ilk sırayı alır. O nu, toplam üretim in yumculukta da kullanılır. Am a altından daha
dörtte birini kullanan inşaat sanayisi izler. pahalı olduğu için, çoğu kez altına katılarak
Yapılarda kullanılan taban döşem e, duvar “beyaz altın” üretilir. Beyaz altında altının
kaplam a, ara bölm e, elektrik yalıtım ve ısı m iktarı çok, platininki azdır; platin yerine
yalıtım m alzem elerinin, kapı tokmağı, pence­ palladyum da kullanılabilir. Elektrik sigorta-
re çerçevesi, oluk ve pis su borularının çoğu
plastiktendir. Ayrton Metals and the Platinum Advisory Centre

Plastiklerin Sakıncaları
Çok dayanıklı olm alanna karşın, plastikler
zam anla özelliklerini yitirebilir. Örneğin, po­
lietilen gibi birçok plastik türü zamanla es­
nekliğini yitirir, kınlgan hale gelir; PVC gibi
birçok plastik türü zamanla rengini yitirir.
Günüm üzde plastiklerin üretim i ucuz olduğu
için kullanılmış plastikler işlenip yeniden kul­
lanılmaz. D eterjan, içme suyu ya da meyve
suyu şişeleri gibi birçok plastik eşya bir kez
kullanılıp atılır. A m a doğadaki m ikroorganiz­
m alar plastikleri kolayca parçalayamadığı
için, birikip kalan bu atıklar uzun dönemli bir
çevre kirliliğine yol açar.

PLATA IRMAĞI bak. P a ra n â , P a ra g u a y ve

PLATA IRMAKLARI.

PLATİN, gümüşsü beyaz renkli, çok ağır,

değerli bir m etaldir. Kimyasal simgesi Pt, Platin, kuyum culukta çeşitli takılar yapmak için sıkça
atom numarası 78, atom ağırlığı 195,09’dur. kullanılan bir metaldir.
 PLUTARKHOS 99

larının uçları da platinden yapılır; bu platin irdeler. İkinci bölümü ise Platon’un olgunluk
uçlar elektrik kıvılcımlarının yüksek sıcaklığı­ dönemi m etinleri oluşturur. Düşüncelerini bu
na ve kimyasal etkisine karşı son derece diyaloglarla ortaya koyan Platon, Sokrat’ı
dirençlidir. Ağırlıkların ve ölçülerin kusursuz örnek alarak “A dalet nedir?” , “Güzellik ne­
ve çok duyarlı standart örnekleri de platinden dir?” , “İyilik nedir?” gibi soruların yanıtları­
hazırlanır (bak. ÖLÇME). Platin ısıtıldığında nı, insanların kendilerinin bulması için çalışır.
öbür metallerin pek çoğundan daha az genle­ En önemli diyaloglarından oluşan Devlet'te
şir; genleşmesi hemen hemen yumuşak ca- (Politeia) yetkin bir devletin nasıl olması
mınki kadardır. Bu nedenle, içine tel giren gerektiği sorusuna yanıt arar. Platon hüküm ­
havası boşaltılmış cam tüplerde, örneğin elek­ darların devleti kendi çıkarları doğrultusunda
trik am pullerinde platin teller kullanılabilir ve değil, bütün insanların iyiliği için, bilgece
böylece tüpün içine hava sızması engellenebi­ yönetm eleri gerektiğine inanıyordu. Bu ne­
lir. Am a bunun için genellikle daha ucuz denle küçük yaşta eğitilmelerini öngörüyor­
alaşımlar (m etal karışımları) tercih edilir. du. Ne var ki, felsefe yoluyla aydınlatmayı ve
Platin kimya sanayisinde katalizör olarak eğitmeyi üstlendiği İtalyan prenslerinden
da çok kullanılır. (Katalizör, bir kimyasal Genç Dionysios’un yetiştirilmesinde başarılı
tepkim e sırasında, kendisi değişime uğram a­ olamadı.
dan başka m addelerdeki değişimleri hızlandı­ Platon İÖ 327’de, bugünkü üniversitelerin
ran m addedir.) Örneğin sülfürik asit üreti­ başlangıcı sayılabilecek “A kadem i” adlı oku­
m inde, kükürt dioksit gazı ile havadaki oksi­ lu kurdu. Yaşamı boyunca hem ders verdiği,
jenin birleşmesini hızlandırmak için platin hem yöneticiliğini yaptığı bu okul, Rom a
katalizör kullanılır. İm paratoru Jüstinyen kapatıncaya kadar 800
yıl süreyle bir araştırm a ve tartışm a m erkezi
PLATO bak. Y a y l a . olarak etkili oldu.
Platon, Timaios ve Kritias adlı diyalogların­
PLATON (İÖ 428-347). Eflatun adıyla da da, bir zam anlar Atlas Okyanusu’nda bulun­
bilinen Eski Yunanlı düşünür Platon batı duğu ve sonra sulara gömüldüğü ileri sürülen
felsefesinin kurucularındandır. Platon, A tina’ A tlantis A dası’nın öyküsünü anlatır (bak.
nın Peloponnesos Savaşı sonrasında uğradığı A t l a n t İs ) . B u öykünün gerçek mi, yoksa
yenilginin yarattığı bunalım dönem inde yetişti düşünürün düş gücünün ürünü mü olduğu bi­
(bak. P e lo p o n n e s o s S a v a ş i ) . Dem okrasi adına linm em ektedir.
başa geçen yeni yöneticilerin adaletsizliği, bir
zam anlar ilgi duyduğu siyasetten uzaklaşması­ PLUTARKHOS (İS 46-120). Yunanlı yazar
na ve kendini felsefeye adam asına neden Plutarkhos, yazmış olduğu çok sayıda denem e
oldu. Böylece, çevresindeki dünya ile ilgili ve yaşamöyküsüyle 15. yüzyıldan bu yana
gerçekleri irdelem eye ve açıklamaya yöneldi. hem batıda, hem doğuda pek çok düşünürü
Yaşamı boyunca hiçbir yazılı m etin bırak­ ve yazarı etkilemiştir. Felsefe dersleri veren,
mayan Eski Yunanlı düşünür Sokrat’ın öğren­ bir felsefe okulunu yöneten ve kent yönetimin­
cisi ve dostu olan Platon, öğretm eninin çeşitli de çeşitli görevler üstlenen Plutarkhos’un
kişilerle giriştiği karşılıklı konuşma ve tartış­ geniş bir çevresi vardı ve sık sık gezilere
maları kâğıda döktü (bak. S o k r a t ). Bu karşı­ çıkardı. Birçok kez R om a’ya gitti.
lıklı konuşmaları “diyalog” denen bir yazı Plutarkhos’un yazar olarak ünü, önde gelen
yöntem ine dönüştürdü. “Sokratik” ve “plato­ 50 kadar Yunanlı ve R om alı’nın yaşamöykü-
nik” olarak ikiye ayrılan Platon’un yapıtları lerini içeren Hayatlar (Bioi paralleloı) adlı
günümüze kadar ulaşmıştır. Bunlardan ilk yapıtından kaynaklanır. Bunlardan, m eslek­
bölümü Platon’un gençlik dönemine ilişkin, leri ya da kişilikleri benzeyen 40’ı ikişer ikişer
Sokrat’ın düşüncelerinin ağırlıkta olduğu m e­ ele alınmış ve karşılaştırmalı olarak anlatıl­
tinlerdir. Sokrat’m Savunması (Apologia Sok- mıştır. Ö rneğin, Plutarkhos Yunanlı bir gene­
ratous) örneğinde olduğu gibi alaycı ve inatçı ralin yaşamöyküsünü, ona çok benzediğini
bir sorgulamayla ahlak ve eğitim sorunlarını düşündüğü Romalı bir generalin yaşamöykü-
100 PLÜTON

süyle karşılaştırmış ya da biri Yunanlı, öbürü

PLÜTON'A İLİŞKİN BİLGİLER
Romalı olan iki devlet adamı kişilikleri, başa­
rılan, doğum ve ölümlerine ilişkin bilgilerle GÜNEŞTEN ORTALAMA UZAKLIK: 5,913 milyar km.
Hayatlar'da yer almıştır. Amacı örnek davra­ YIL UZUNLUĞU: 248,5 Dünya yılı,
nış kalıplan oluşturm ak olan Plutarkhos, bu GÜN UZUNLUĞU: 6,39 Dünya günü.
yapıtıyla Yunanlılar ve Rom alılar arasında BİLİNEN UYDULARI: 1 (1978'de keşfedilen Kharon).
karşılıklı saygıyı artırm ak düşüncesindeydi. ÇAP: Plüton 3.500 (?); km; Kharon 1.800 km (?).
Plutarkhos aynı zam anda bir Rom a yurtta­ KÜTLE: Plüton ve Kharon birlikte 0,0025 (Dünya = 1)
(Plüton'un kütlesi olasılıkla Kharon'unkinin 10 ka­
şıydı. îleri yaşlarında doğum yeri olan Y una­ tıdır).
nistan’ın kuzeyindeki K haironea’ya çekildi. ÖZGÜL AĞIRLIK: 0,4-0,9 (su = 1).
Nükteli bir dil kullanan yazar, kaleme ORTALAMA YÜZEY SICAKLIĞI: Güneş ışığı alan yanın­
da -226°C ile -213°C arasında; karanlıkta kalan
aldığı yaşamöykülerinin arasına yer yer gü­ yanında yaklaşık -253°C.
lünç öyküler serpiştirmiş ve ünlülerin tuhaf
alışkanlıklarına değinm ekten de geri kalm a­
mıştır. Çoğu zaman Güneş ve Ay tutulm aları­ başladı. Birkaç gün arayla çekilmiş fotoğrafla­
nın oluşum unu, bazı geleneklerin nasıl başla­ rı dikkatle karşılaştıran Tom baugh, gezegenin
dığını ya da bir sözcüğün nasıl anlam kazandı­ arka plandaki “sabit” yıldızlara göre hareketi­
ğını da açıklamıştır. Plutarkhos’un önemli bîr ni saptayarak Plüton’un varlığını belirledi.
başka yapıtı da 60’tan fazla denem eden olu­ Plüton adını, Eski Yunan ve Rom a m itolo­
şan E thika'dır (Latince’de Moralia). Çoğu jisindeki yeraltı tanrısı Plüton’dan (Hades)
söylev ya da diyalog niteliğindeki bu dene­ alır. Son derece soğuk ve ürkütücü, am a o
m elerde din, siyaset, felsefe, edebiyat ve denli de gizemli, uzak bir gezegendir. Plüton’
ahlak konularını çeşitli yönleriyle ele almıştır. dan Güneş, uzayın öbür sayısız yıldızı arasın­
Bu denem eler, Hayatlar'la birlikte, özellikle da kalan parlakça bir yıldız olarak gözükür.
16. yüzyılda çok etkili olmuştur. Fransız yazar Y er’den bakıldığında ise Plüton soluk bir
M ontaigne ünlü Denemeler'ini (Essais; 1580- yıldıza benzer; en güçlü teleskoplarla bile
88) Plutarkhos’un E thika'sim okuduktan son­ Plüton’u net ve belirgin bir teker halinde
ra yazmıştır (bak. DENEME). İngiliz oyun görm ek olanaksızdır.
yazarı William Shakespeare ise Hayatlar'm Plüton’un G üneş’e olan ortalam a uzaklığı
Thomas N orth’un yaptığı çevirisini nerdeyse 6 milyar km kadardır. Aslında Plüton, Güneş
ezbere biliyordu ve Rom a tarihinden esinlen­
diği bazı oyunlarında bazı bölümleri olduğu Royal Astronomical Society

gibi kullanmıştır.

PLÜTON bak. H ad es.

PLÜTON, G üneş’in çevresinde dolanan do­

kuz büyük gezegenden en uzakta olanıdır. En
son keşfedilen gezegen olan Plüton’u 1930’da
A B D ’li astronom Clyde Tom baugh ortaya
çıkardı. Am a bu keşiften daha önce A B D ’li
astronom lar Percival Lovvell ve William H.
Pickering, N eptün gezegeninin hareketlerini
dikkatle izleyerek, ondan da ötede bir baş­
ka gezegenin olması gerektiğini ileri sürmüş­
lerdi. Bu varsayıma dayanan Tom baugh
1929’da, A rizona’daki Flagstaff’ta kurulu Plüton bize o kadar uzaktır ki, Dünya'dan
olan Percival Lovvell Gözlem evi’nde, gökyü­ bakıldığında bir yıldızm ış gibi gözükür. Onun
gezegen olduğu, arka plandaki yıldızlara göre
zünün bu yeni gezegenin bulunm a olasılığı konum unun değişmesinden (okla işaretli noktalara
olan bölgesini fotoğraflar çekerek taram aya bakın) anlaşılır.

sisteminin, G üneş’e en uzak yörüngede dola­
nan gezegenidir. Am a Plüton’un elips biçimli
yörüngesi öbür gezegenlerin yörüngesinden
daha basıktır ve bu yüzden G üneş çevresinde­
ki dolanımı sırasında N eptün’ün izlediği yö­
rüngenin içinden geçer. Saniyede ortalam a 3
km kadar bir hızla yol alan Plüton, Güneş
çevresindeki dolanımın! 248 yıldan biraz daha
uzun bir sürede tam amlar.
Plüton çok soluk göründüğünden, astro­
nom lar bu gezegenin oldukça küçük olduğuna
inanm aktadırlar. Gezegenin çapının yaklaşık
3.500 km olduğu sanılm aktadır; yani Plüton
ve Ay yaklaşık aynı büyüklüktedir. Plüton’un
yapısının hangi m addelerden oluştuğu tam
olarak belirlenem em iştir; am a pek çok astro­
nom gezegenin donm uş m etan gazından oluş­
tuğunu düşünm ektedir. Gezegenin yoğunluğu
ve kütlesi de tam olarak saptanam am ıştır,
ama yoğunluğunun suyunkinden az olduğu
tahm in edilm ektedir. Bu kadar küçük ve
soğuk (yaklaşık —213°C) bir gezegende a t­
mosferin bulunması da çok küçük bir olası­
lıktır.
1978’de A B D Deniz Kuvvetleri Gözlem-
evi’nden James W. Christy ve R obert S.
H arrington, Plüton’un çevresinde bir uydu­
nun bulunduğunu saptadılar. Gezegenin çev­
resindeki bir tam dolamınım 6,39 Dünya
gününde tam amlayan bu uyduya, gene m ito­
lojide ölüleri Styks Irm ağı’ndan geçirerek
H ades’e götüren sandalcı K haron’un adı ve­
rildi. A stronom lar K haron’un çapının Plü­
to n ’un yarıçapından daha büyük olduğunu
sanm aktadırlar.
PNÖMATİK AYGITLAR, sıkıştırılmış havay­
la çalışan aletlerdir. (“Pnöm atik” sözcüğü,
“rüzgâr” ya da “nefes” anlam ındaki Eski
Yunanca pneum a sözcüğünden gelir.) Pnö­
m atik aygıtların, çekiç, m atkap, köm ür kaz­
ma aygıtı (havöz), taşlama aygıtı, perçinlem e
ve perçin kesme aygıtı gibi çeşitli türleri
vardır. (Perçin, m etal levhaları birbirine tut­
turm ak için kullanılır. Kalın bir çiviye benzer.
Levhalardaki deliklerden geçirildikten ve başı
yerine oturtulduktan sonra ucu çekiçlenerek
delikten çıkmayacak biçimde levha yüzeyine
taşırdır.)
Sıkıştırılmış havanın gücü eskiden beri bili­
PNÖMATİK AYGITLAR 101
Cephas Picture LibraryIFRWK B. Higham
A sfalt zemini kırmak için pnöm atik aygıtlar kullanılır.
nir, ama bundan pek yararlanılmazdı.
1861’de, A lpler’den geçen ve Fransa ile İtal­
ya’yı birbirine bağlayan M ont Cenis (Frejus)
Tüneli’ni yapmakla görevli İtalyan mühendis
Germ ain Sommeiller, kayalarda delik delm ek
için bir pnöm atik m atkap geliştirdi. Aslında
tünel yapım işi birkaç yıl önce ve tam am en
insan gücüne dayalı olarak başlatılmıştı; bu
yeni aygıtın kullanılmasıyla çalışmalar büyük
bir hız kazandı.
Pnöm atik aygıtlar için gerekli basınçlı hava
bir kom presörden sağlanır. K om presör hava­
yı sıkıştırarak, sağlam, çelik bir tankta depo­
lar; tankın basıncı santim etre kareye 3,5-7 kg
arasında tutulur. Yol işlerinde ve inşaat alan­
larında kullanılan kom presörler genellikle te ­
kerleklidir. K om presörde kam yonlardakine
benzer bir dizel m otoru vardır; bu m otor
tanka hava basan bir pompayı çalıştırır. Kom ­
presörün otom atik denetim düzeneği, tank
basıncı yeterli düzeye eriştiğinde pom pa m o­
torunu yavaşlatır, ama tank basıncı düştüğün­
de bu kez m otoru hızlandırır ve pom panın
daha çok hava basmasını sağlar. Hava tankı
esnek, kauçuk bir hortum la pnöm atik aygıta
bağlanır; hortum un ezilmesini ya da yırtılma­
sını önlem ek için çevresi çelik telle sarılır.
Pnöm atik aygıtlar hafiftir, elektrik çarpma
tehlikesi yoktur, kıvılcım ya da dum an çıkar­
mazlar. Bu nedenlerle, atm osferin temiz tu­
tulmasının gerektiği ya da bir kıvılcım atlam a­
sıyla yangın çıkma tehlikesinin bulunduğu
m aden ocağı ve tünel gibi yerlerde kullanıl­
102 POE

maya çok elverişlidirler. Dalgıçlar da sualtı

işlerinde pnöm atik aygıtlardan yararlanabi­
lirler.
Başlıca iki tip pnöm atik aygıt vardır: Hava
m otoruyla çalıştırılanlar ve alternatif piston
hareketli m otorla çalıştırılanlar. Hava m oto­
ru, bir karter içinde dönen bir rotordan
oluşur. Kom presörden gelen basınçlı hava
karterden içeri girer, rotora takılı kanatlara
çarpar ve rotoru döndürür. Rotorun göbeğin­
den çıkan mil ise, işi gerçekleştirecek takım a
bağlıdır. Sıkıştırılmış havayla çalışan taşlama
ve parlatm a aygıtları, döner tel fırçalı aygıt­
lar, m atkaplar, tornavida ve lokma takımları
bu tiptendir.
A lternatif piston hareketli pnöm atik aygıt­
lar, sıkıştırılmış havanın etkisiyle ileri geri
gidip gelen bir pistonla çalıştırılır. Piston ileri
doğru giderken, kendisine bağlı bir ucu,
örneğin bir kazma ucunu da ileri doğru
hareket ettirir. Sert zeminleri kırm aya, gev­ Hulton Picture Library
şetmeye yarayan kırma ya da kazma aygıtları; Korku öyküleri yazarı Edgar Allan Poe.
kazantaşlannı kırma gibi işlerde kullanılan
çekiç ve keskiler; perçin tabancaları; döküm ­
hanelerde kalıp kumunu sıkıştırmak için kul­ riyle öyküleri yayımlandıysa da, yoksul bir
lanılan tokm aklar (bak. D ö k ü m ) bu tür aygıt­
yaşam sürm ekten kurtulam adı. Ne ailesi ne
lardır. M adenlerde kullanılan pnöm atik del­ de dostu vardı; aşk ilişkileri de düş kırıklığıyla
me aygıtları da bu biçimde çalışan çekiç sonuçlanıyordu. Bu yüzden ele aldığı konular
türleridir. gittikçe daha karam sar ve korkulu bir niteliğe
Sıkıştırılmış hava pnöm atik aygıtlarda oldu­ büründü. Çeşitli dergilerde yayın yönetm enli­
ğu kadar, kaldırm a m akinelerini, presleri, ği yaptı, ama kurtulamadığı kötü alışkanlıkla­
şahm erdanları ve başka m akineleri çalıştır­ rından ötürü hiçbir yerde tutunam adı.
m akta da kullanılır. 1836’da evlenen Poe, kısa bir dönem m ut­
luluğu tattıysa da, beş yıl sonra hastalanan
POE, Edgar Allan (1809-1849). A B D ’li şair karısı 1847’de öldü,
ve öykü yazarı Edgar Allan Poe, çoğu doğa­ Poe, kötülük, suç, korku, felaket, uğursuz­
üstü olayları konu alan öyküleriyle korku luk, ölüm ve ölümden sonraki yaşam gibi,
edebiyatı ve polisiye türünün gelişmesinde başka şiir ve öykülerde ele alman konulardan
önemli bir rol oynamıştır. değişik konuları işlediği yapıtlarıyla okuyucu­
Mutsuz bir yaşam süren ve 40 yaşında ölen ların düş gücünü kamçıladığı için, yaşamının
Poe, anne ve babasını küçük yaşta yitirmişti. son yıllarında üne kavuşmuştu. Polisiye ve
Varlıklı ve iyi yürekli bir kadın onu evlat bilimkurgu rom anların öncüsü sayılan yazarın
edindiyse de, üvey babası ile geçinemedi. Bir bazı öyküleri ülkemizde Morgue Sokağı Cina­
yıl üniversiteye devam ettikten sonra kaçıp yeti (The Murders in the Rue M orgue; 1841)
orduya katıldı. D aha sonra West Point’teki adıyla derlendi. Kitaba adını veren öykü
A BD Askeri A kadem isi’ne girdi. Ne var ki, dünyada ilk dedektif öyküsüdür. Poe’nun
kum ar ve içkiye düşkünlüğü yüzünden üç ay ünlü öykülerinden “Kuyu ve Sarkaç” ile
geçmeden okuldan atıldı. “Geveze Y ürek” de aynı kitapta yer alm akta­
Poe daha sonra yazarlığa heveslendi. Baş­ dır. Yazarın sevilen şiirlerinden “The R aven”
langıçta hiçbir başarı sağlayamadı. Bazı şiirle- (“Kuzgun”) doğaüstü olaylara yer verir, “An-

nabel L ee” ise müzikli ritmiyle duygu yüklü
bir aşk şiiridir.
PO IRMAĞI, İtalya’nın en uzun ırmağıdır.
Fransa sınırı yakınında Alp D ağları’ndan
doğar ve Kuzey İtalya boyunca doğuya doğru
akarak Adriya Denizi’ne dökülür. 652 km
uzunluğundaki bu ırm ak, taşıdığı alüvyonlar­
dan oluşan ve ülkenin en verimli bölümü olan
Po Ovası’m akaçlar. Kuzeyinde ve batısında
Alp Dağları, güneyinde ise A pennin Dağları
ile sınırlanan ova, Po ve Adige ırmaklarının
A driya Denizi’ne kavuştuğu geniş ve bataklık
deltada sona erer.
Po Irm ağı’nm A lpler’den gelen kolları,
A penninler’den kaynaklananlardan daha bü­
yük ve çok sayıdadır. Bunların çoğu A lpler’in
yüksek kesimlerindeki buzullardan ve karlı
alanlardan doğar, özellikle yaz güneşinin k ar­
ları ve buzları erittiği zam anlarda daha gür
akarlar. Bu ırmak kolları aynı zam anda K u­
zey İtalya’daki G arda ve Como gibi güzel
gölleri akaçlar. Fransa ve İsviçre’den gelen
bazı kara ve demiryolları bu ırm akların vadi­
lerinden geçer. Milano ve Torino gibi sanayi
kentleri için gerekli elektrik enerjisi bu akar­
sulardan sağlanır. Po Irm ağı, çığırı boyunca
sulama kanalları aracılığıyla çevresini sular.
Irmağın taşıdığı büyük m iktardaki alüvyonun
bir bölüm ü ırmak yatağına çökerek yatağın
yükselmesine yol açar. Geçmiş zam anlardan
bu yana Po Irm ağı’nı önemli bir ulaşım
yoluna dönüştürm ek için tasarılar hazırlan-
dıysa da, ancak küçük bir bölüm ünden ula­
şımda yararlanılır. Sonbahar aylarında çevre­
ye büyük zarar veren taşkınlar olur. D eltasın­
da birçok kola ayrılan Po Irmağı başlıca beş
ağızdan denize dökülür.
POLARILMA. Eğer bir ışık dem eti ya da
başka herhangi bir ışınım türü (bak. İşin im )
belirli bir doğrultuda öbür doğrultulara oran­
la daha fazla titreşiyorsa, o ışınım ya da ışık
dem eti polarılmış ya da kutuplanmış dem ek­
tir. Bunu anlam ak için ışığın bir tür dalga
hareketi olduğunu anımsamak gerekir (bak.
I ş ik ). Işık belli bir doğrultuda yol alırken,
dalga hareketi yanlara doğru gerçekleşir; yani
dalganın titreşim doğrultusu ile ilerleme doğ­
rultusu birbirine diktir, bu yüzden de ışık
POLARILMA 103
dalgaları “enine dalga” olarak tanımlanır.
Sıradan bir ışık dem eti, olanaklı bütün yan
doğrultulardaki enine dalga hareketlerini içe­
rir. Bu hareketleri göremememizin bir nede­
ni, bunların son derece hızlı gerçekleşmesidir
(sarı ışıkta saniyede yaklaşık 500 trilyon dalga
hareketi bulunur).
Bir el feneri, sıradan bir elektrik ampulü ya
da G üneş’ten gelen ışık “kutuplanm am ış”
ışıktır, çünkü bunlarda dalgalar bütün doğrul­
tularda yana doğru titreşir. Kutuplanm ış ışık­
ta ise, dalgalar belirli bir doğrultuda başka
doğrultulardakilerden daha çok titreşir; bu
tür bir kutuplanmış ışık çeşitli yollardan elde
edilebilir. Örneğin sıradan, kutuplanm am ış
ışık Polaroid gibi polarıcı bir filmden geçirile­
bilir; bu, saydam plastik ya da cam levhalar
arasına yerleştirilmiş ve her iki yüzü herapatit
denen kimyasal bir maddeyle kaplanmış ince
bir filmdir.
İki polarıcı filmi birbirinin karşısına tutar
ve bunlardan birini kendi çevresinde yavaş
yavaş döndürürseniz, bu iki filmden geçip
gelen ışık giderek soluklaşır ve öyle bir an
gelir ki, ışığın neredeyse tüm ü yok olur; ama
eğer ilk filmi döndürm eyi sürdürürseniz, ışık
yeniden artm aya başlar. Bu olay, her bir
filmin yalnızca belirli bir yan doğrultudaki
dalga hareketinin geçmesine izin verm esinden
kaynaklanır. Eğer bu iki film geçmesine izin
verecekleri dalga hareketlerinin doğrultuları
aynı olacak biçimde konum landırılırsa, o za­
man ışığın büyük bölüm ü geçebilir. Am a
filmlerden biri, birincisinden geçen ışığın bir
bölüm ü ikinci film tarafından kesilecek biçim­
de döndürülürse, öyle bir konum a gelinir ki,
birincisinden geçen ışığın dalga hareketinin
doğrultusu ile İkincisinden geçebilecek olanın
doğrultusu birbirine dik durum a gelir ve işte o
zaman bu iki filmden hiçbir ışık geçmez.
Buna, “çapraz” düzenleme denir.
Fizikçiler, çeşitli m addelerin incelenm esin­
de ve ışık konusundaki araştırm alarda polarıl­
mış ışıktan yararlanırlar; polarılmış ışık başka
uygulam alarda da kullanılır. Çapraz olarak
düzenlenmiş iki polarıcı filminin arasına uy­
gun bir saydam plastik parçası yerleştirilirse,
filmlerden hiçbir ışık geçmeyebilir; am a bu
plastiğe bir kuvvet uygulanırsa, plastiğin özel­
likleri değişir ve bir parça ışık geçebilir. Bu
104 POLİMER
durum da plastiğin üzerinde renkli çizgiler
oluşur. Bu renkli çizgilerin oluşturduğu desen
uygulanan kuvvete bağlıdır. İşte inşaat m ü­
hendisleri bu olgudan yararlanarak, gerçek­
leştirecekleri köprü, bina gibi büyük ve pahalı
yapılarda hangi kuvvetlerin doğabileceğini
araştırabilirler. Bunun için önce köprünün
küçük ve ucuz bir modeli yapılır ve bu model
uygulanan çeşitli kuvvetler altında, polarılmış
ışıkla incelenir. Böylece mühendis inşaata
başlam adan önce, tasanınım yaptığı köprü­
nün taşıması gereken yüklere dayanıp dayan­
mayacağını, bazı kesimlerinin tasarım ının de­
ğiştirilmesinin gerekip gerekmediğini belirle­
yebilir.
Televizyon görüntülerini taşıyan radyo dal­
galan da polarılmıştır. Bir vericinin göndere­
ceği dalgalann kutuplanm a doğrultusu anten
düzeniyle belirlenir. G örüntüyü net olarak
alabilmesi için alıcı televizyonun anteni de
verici anteniyle tam olarak aynı açıda olacak
biçimde ayarlanmalıdır.
Kutuplanm ış ışık üretm ek ya da incelemek
için çoğu zaman Nicol prizm alarından yarar­
lanılır; bu prizm alar, iki kalsit (kalsiyum
karbonat) parçasının belirli doğrultularda ke­
sildikten sonra tekrar birbirlerine yapıştırıl­
ması yoluyla hazırlanır. Bazı m addeler pola-
nlm ış ışığın doğrultusunu değiştirebilir ya da
bu ışığı döndürebilir. Nicol prizm alarından
Polarılmış ışık yalnızca tek
bir doğrultuda titreşir. Işığı
polarm a özelliği taşıyan iki
ince katman üst üste konur
ve bunlardan biri oklarla
gösterilen biçim de 90°
döndürülürse, ışık
katm anların b irb irin i
örtm eyen kesimlerinden
geçer. Ama katmanların
birb irin i örten bölüm ünde
ışık polarılır ve buradan
geçemez.
John Beeston ve
Alan Evans-Jones
oluşan polarim etre, dönm e derecesini ölçmek
için kullanılır.
POLİMER, “çok parça” anlamına gelen Y u­
nanca iki sözcükten türetilmiş bir sözcüktür
ve m onom er denen daha küçük moleküllerin
uç uca eklenmesiyle oluşan bir molekülü
tanım lam ak için kullanılır. Homopolimerler
aynı tipten m onom erler, kopolimerler ise en
az iki farklı tipten m onom erler içerir. Binler­
ce m onom er birbiriyle birleşerek makromole-
kül denen dev bir molekül oluşturabilir.
Polim er oluşum una yol açan kimyasal tep­
kimelere polimerleşme denir. Katılma poli-
m erleşm esfnde çift bağlar kopar ve m ono­
m erler basitçe birbirlerine eklenir; bu tepki­
me sırasında başka herhangi bir bileşik oluş­
maz. Yoğunlaşma polim erleşm esfnde ise,
m onom erlerin her iki ucunda kolayca tepki­
meye giren atom grupları vardır ve m onom er­
ler birbirleriyle birleşirken bu grupları dışarı
atar; bu tepkim e sonucunda su açığa çıkar.
Pek çok doğal yoğunlaşma polimeri vardır;
örneğin, izopren denen hidrokarbon m olekül­
lerinin birleşmesiyle oluşan kauçuk m olekül­
leri bu tür bir polimerleşme ürünüdür. (H id­
rokarbon, yalnızca hidrojen ve karbon atom ­
larından oluşan bir m oleküldür.) K arbonhid­
ratlar sınıfından selüloz ve nişasta binlerce
glikoz m olekülünden; proteinler, belirli diziler
 POLİNEZYALILAR 105

m o n o m e r le r

H - 0 - O - İ O - H H İ - 0 ~ O ~ İ 0 - H H İ- 0 - O - T o - H H !- 0 - O 0 - H
l J L — -i ' l _
1.

1
H H - O - H H - 0 -~ H
X

X
0

o
I
0 - O - O - O - O —0 - 0 - 0

.
su p o lim e r

Yoğunlaşm a polim eri, m onom erlerin açığa su çıkararak birbirlerine bağlandıkları bir polim erleşm e
ürünüdür. M onom er parçalarını çevreleyen kesikli çizgiler, açığa çıkan suyu oluşturan hidrojen ve oksijen
atom larını gösterm ektedir.

halinde düzenlenmiş uzun aminoasit zincirle ­ karışmıştır, ama Polinezya ırkının özellikleri
rinden oluşur (bak. KARBONHİDRATLAR; NİŞAS­ hâlâ kendini gösterir. Açık ya da koyuca ten
TA; PROTEİN; REÇİNE; SELÜLOZ). rengi, orta boy, tıknaz vücut yapısı, düzden
Son derece önemli bir kimyasal m adde kıvırcığa değişen saçlar ve vücutta hem en hiç
grubu olan plastikler yapay, yani insan eliyle tüy bulunmayışı bu ırkın tem el özelliklerin-
yapılmış polim erlerdir. Polietilen, polivinil dendir.
klorür (PV C), polistiren gibi pek çok plastik A rkeolojik buluntular, insanların Batı Poli-
türü katılm a polim erleridirler. Naylon ve nezya’daki Tonga ve Samoa adalarına ilk kez
terilen ise yapay yoğunlaşma polim erlerinin yaklaşık İÖ 2000’de yerleştiğini gösterm ekte­
iki örneğidir. Başka yapay polim er örnekleri dir. Bu ilk göçmenlerin M alakka Y arım ada­
olarak, yapay kauçuklar, boyalar ve yapıştırı­ sın d a n geldikleri ve daha sonra okyanus
cılar gösterilebilir (bak. DOKUMACILIK; NAYLON; akıntılarına ve rüzgârlara karşı, doğu yönün­
PLASTİKLER). de ilerleyerek buradaki adalara yerleştikleri
sanılmaktadır.
POLİNEZYALILAR, Büyük O kyanus’un do­ 16. yüzyıl sonlarında Polinezya’ya gelen ilk
ğusunda geniş bir alana yayılmış bir dizi AvrupalIlar İspanyollar oldu. Onları H ollan­
adadan oluşan Polinezya’nm halkıdır. Yunan- dalIlar, İngilizler ve Fransızlar izledi. Polinez-
ca’dan türem iş olan Polinezya sözcüğü “bir­ yalılar A vrupalılar’ın saldırısına karşı diren­
çok ada” anlam ına gelir. Bu adaların en meye çalıştılarsa da, uzun süre dayanacak
büyük ve en tanınmış olanları arasında, bu­ kadar güçlü değillerdi ve 19. yüzyılın sonuna
gün A B D ’ye bağlı olan Hawaii A daları; Batı gelindiğinde, çeşitli A vrupa ülkeleri, A B D ve
Samoa ve A m erikan Samoası; Tonga; Cook Şili, Polinezya’nın tam am ını ele geçirmişlerdi.
A daları; Paskalya Adası ve Fransız Polinez- A vrupalılar’ın egemenliği adaların çoğunda
yası yer alır. Fransız Polinezyası, Markiz yerel kültürün bozulmasına yol açtı. G ünü­
A daları ile en önemlisi Tahiti olan Cemiyet müzde Polinezya kültürünün hâlâ özgünlüğü­
A daları’nı kapsar. Yeni Z elanda’nın en eski nü koruduğu yerler Tonga ile Batı Sam oa’dır.
halkı olan M aoriler ile Fiji halkının bir Polinezya halkının en yoğun olduğu H aw aii’
bölüm ü de Polinezyalı’dır. Bölgenin yerli de ise, tam tersine, geleneksel kültür nere­
halkı, dünyadaki başlıca dokuz coğrafi ırktan deyse silinmiş ve yerel Polinezya dilini konu­
biri olan Polinezya ırkındandır (bak. I r k ) . şabilen çok az insan kalmıştır. Avrupalılar ile
Zam an içinde başka bölgelerden ve ırklardan kurulan ilişkinin en kötü sonuçlarından biri
insanlar da bu adalara gelip yerleşmişlerdir. de yerel halk arasında kızamık ve grip gibi
1981 verilerine göre, yaklaşık 1,5 milyon daha önce bölgede görülmeyen hastalıkların
Polinezyalı vardır. Bölgede birbirine benzer yayılması olmuş, bu hastalıklar binlerce kişi­
30 ayrı Polinezya dili konuşulm akla birlikte, nin ölüm üne yol açmıştır.
günüm üzde birçok Polinezyalı’nm ana dili
İngilizce ya da Fransızca’dır. Bunun nedeni, Polinezya Kültürü
adaların uzunca bir süre İngiliz ya da Fransız Polinezyalılar el sanatları ile ünlüdür. T oplan­
sömürgesi olarak kalmış olmasıdır. O zam an­ tı evleri ve kanolarındaki M aori el oymaları
dan beri farklı ırklardan insanlar birbirleriyle ile vücutlarına ve yüzlerine yaptıkları dövm e­
106 POLİNEZYALILAR

ler; Paskalya A dası’ndaki dev boyutlu heykel­
ler; Hawaii’nin tüylü pelerinleri ve başlıkları;
tapa bezi (bazı ağaçların iç kabuklarından
elde edilen, kum aşa benzer bir m adde) üzeri­
ne yapılan resimler ve ince dokunmuş hasırlar
Polinezyalılar’ın özgün sanat ürünleri arasın­
dadır. G ünüm üzde, çoğu kaybolmuş olan bu
geleneksel sanatları yeniden canlandırm ak
için çaba gösterilm ektedir. Turizm deki geliş­
me, turistlerin satın alm aktan hoşlandıkları
yerel sanat ürünleri için yeni bir pazar oluş­
turm uştur.
D aha çok sözlü edebiyat geleneğinin yaygın
olduğu Polinezya’da müzikte ağırlık insan
sesine verilmiştir. Müzik ve dans genellikle
Polinezya şiirini ifade etm enin, görüntülem e­
nin araçlarıdır. Şarkılarda kabile şefleri ve
özel konuklar övülür. Danslarda hareketler
ve figürler daha çok belden yukarısıyla ya­
pılır.
Tekne yapımı Polinezyalılar’ın en eski gele­
nekleri arasındadır. İlk Polinezyalılar’ın ada­
lara varm ak için Büyük O kyanus’ta binlerce
kilom etre yol almış oldukları anlaşılm aktadır.
En büyük deniz taşıtları, bugünkü katam a-
ranlann atası olan 18-21 m etre uzunluğundaki
çift gövdeli oyma kayıklardı. Bu teknelerde
iki kütük arasına yerleştirilmiş kalaslar üzeri­
ne sazdan evler kurulurdu. Böylece çok sayı­
da aile canlı hayvan ve ürünleriyle birlikte
uzun deniz yolculuklarına çıkabiliyordu. Böl­
gedeki başlıca ulaşım aracı olan ve balıkçılıkla
geçinen insanların yararlandığı bu tekneler
hâlâ önemini korum aktadır.
Polinezya’da tarım yaygın olarak yapılır.
M anyok, tatlıpatates, gölevez, ekmekağacı,
muz, şekerkamışı ve hindistancevizi gibi
ürünler yetiştirilir. Bunlardan hindistancevizi
ve vanilya gibi ürünlerin dış ülkelere satılm a­
sına karşılık, çoğu yiyecek maddesi evde
tüketilm ek üzere ekilir. Polinezya’da m aden
yoktur. Eskiden ağaçları kesmek için taş el
araçlarından, ekim ve dikim işlerinde de sert
tahtalı ağaçların odunlarından yapılma araç
gereçten yararlanılırdı. Oymacılık gibi daha
ince işler, yontulmuş kemik ve köpekbalığı
dişleri kullanılarak yapılırdı. İnsanların top­
rak ile çevrelerindeki bitki ve hayvan türleri­
ne ilişkin bilgileri çok zengindir. Havvaii’de,
bataklık koşullarında yetişen gölevez bitkisini
sulamak için etkileyici sulama yöntemleri
geliştirilmiştir.
Günüm üzde Polinezyalı kadınların çoğu
kendi evlerinde çalışır. Geleneklerin etkili
olduğu bölgelerde ise, önemli şölenlerde de­
ğerli arm ağanlar olarak birbirlerine verdikleri
çok güzel hasırlar dokur ve renkli tapa bezleri
üretirler. Yiyecek m addeleri genellikle bol­
dur. E rkekler derin sularda orkinos, köpek­
balığı ve dev vatozlar, sığ göllerde musur
avlarken, kadınlar ve çocuklar da deniz ka­
bukları toplar.
Geleneksel Polinezya dininde yüce gökyü­
zü tanrılarına tapılır. Ayrıca, en büyük şefle-

BÜYÜK OKYANUS

FÛLİPİNLER
Msıshal.
■ Ac i'
ûı/torf, •
Markız
Ellice.'., fokelau.' . Ad.
Ad- . A if • ' . :
ENDONEZYA Vanuatu, a j ^Samoa • Cemiyet
K r -A d . a * .- . fjjam otu
/* % ! Tonga ., Cook *
ı_ / Acı. '■ A d Oğlak donences
~ka!edor lubuaı Paskalya'
A d -"

A P F İP h o to Trends

Bora-Bora Adası'nda kadınlar sığ

sularda balık ağı gererken. Bu harita Pasifik Adaları'ndaki başlıca kültürleri göstermektedir.
 POLİS 107

(Solda) Malcolm S. KirklPeter Arnold; (sağda) John Levvis Stage/Photo Researchers

Ü stte: Tongatapu Adası'ndaki başkent Nukualofa'da krallık
sarayı. Sağda: Genç bir Samoalı sepet örerken ailesi yemek
hazırlıyor.

rin vücutları aracılığıyla insanlarla iletişim
kurduklarına inanılan daha küçük tanrılar da
vardır. Sonuç olarak Polinezya şeflerinin ken­
dileri de yarıtanrı ya da tabu'dur (bak. T a b u ).
Şeflerin dokunuşlarının tehlikeli olduğuna
inanılır ve sıradan insanlar hiçbir zaman
onlara doğrudan yaklaşamaz. Günüm üzde
Polinezyalılar’m büyük çoğunluğu H ıristiyan’
dır, am a burada Hıristiyan dini genellikle yerel
geleneksel inançlarla iç içe geçmiştir. Din
değiştirmeye karşı çıkan şeflerin siyasal güçle­
ri hâlâ çok fazladır.
20. y ü z y ılın s o n l a r ı n d a k i e n ö n e m l i d e ğ i ­ işlenmesini engelleme görevini üstlenmiştir.
ş im , a d a ü lk e le rin in s ö m ü rg e y ö n e tim in d e n
k u rtu lm a s ıd ır . A d a la r ın k e n d i iç in d e k i y a d a
a d a la r a r a s ın d a k i s a v a ş la rın s o n b u lm a s ı, b ir ­
ç o k a d a d a t u r i z m i n h ız l a g e li ş m e s i, e ğ it im
o l a n a k l a r ı n ı n y a y g ın l a ş m a s ı v e Y e r l i h a l k ı n
b ir k e s im in in k e n tle r e g ö ç e tm e s i d ik k a te
d e ğ e r ö t e k i d e ğ i ş i k l i k l e r d i r (bak. PASİFİK A d a -
LARl).
yüzyılda Rom a İm paratoru Augustus Caesar
R om a kenti için özel bir polis gücü oluştur­
muş ve bu örgüt yaklaşık 350 yıl boyunca
işlevini sürdürm üştür. Kutsal Rom a-G erm en
İm paratoru Şarlman ise İS 800’de yeni bir
polis gücü kurm uştur.
Düzenli polis örgütlerinin ortaya çıkışı dev­
let yapısının karmaşıklaştığı daha yakın çağla­
ra rastlar. Polisin günümüzdeki biçimine uy­
gun olarak örgütlendiği ilk kent L ondra’dır.
18. yüzyılda Londra kenti için oluşturulan
yerel kolluk gücü sokaklarda dolaşarak suç
Chicago Poliçe Department

POLİS, kent ya da ülke çapında kamu düzeni­

nin ve güvenliğin sağlanması, suçların önlen­
mesi, suçluların izlenmesi, yakalanması ve
yasaların uygulanmasıyla görevli kişi ya da
kurum dur. Polis örgütü, tüm ülkeyi kapsayan
m erkezi bir biçimde ya da yerel olarak örgüt­
lenebilir.
polis kopekleri insan,
İnsanlık tarihinde polisin kolluk gücü ola­ uyuşturucu ve patlayıcı madde aramasında
rak ortaya çıkışı çok eskiye dayanır. İS 1. kullanılır.
108 POLİS

bulunur. Özel olarak yetiştirilmiş polis kö­

pekleri insan, uyuşturucu ve patlayıcı aram a­
sında kullanılabilir. Trafik polisi ise m otorlu
araçlar yasasını uygulamak ve trafik kazala­
rında suçluyu bulmakla görevlidir.
Dedektiflik bölümü ya da sivil bölüm cina­
yet ve benzeri suçların soruşturulm ası ile
ilgilenir. Genellikle bilgisayarlar ile tutulan
suç kayıtları ve parm ak izleri şüpheli kişilerin
belirlenmesine yardımcı olur. H aberleşm e
bölümünün başlıca görevi devriye gezen polis
arabalarını ya da motosikletli polisleri olay
yerlerine gönderm ektir.
Bazı ülkelerde suçlu çocuklarla ilgilenen,
çocukların suçtan korunmasını ve izlenmesini
sağlamakla görevli bir çocuk bölümü de
bulunur. Bu bölüm toplum içerisinde sorun
olabilecek küçük suçlulara, yasal açıdan yol
göstericilik görevini de üstlenir. Polis gücü­
nün büyüklüğüne bağlı olarak, polis örgütün­
de uyuşturucu ya da dolandırıcılık masası gibi
bölümler de yer alabilir. Polis, yasaları uygula­
m ak için yasal sınırların dışında bir güç
kullanamaz, görevli olduğu bölgenin dışına da
çıkamaz. B una karşılık “sıcak takip” kuralı
gibi yasal düzenlem elerle, polise komşu böl­
gede de suçluyu izleyebilme yetkisi tanın­
mıştır.
David Simson
Türkiye'de Polis Örgütlenmesi
Bazı ülkelerde polis toplu gösterilerde m iğfer ve
kalkan kullanır. Osmanlı İm paratorluğu dönem inde kolluk
görevleri askeri birlik niteliğindeki özel birim ­
lerce yerine getirilirdi. Tanzim at döneminde
19. yüzyılda polis örgütü artık tüm İngiltere ilk kez ayrı bir kolluk gücü olarak kurulan
çapında örgütlenmişti. zaptiye örgütü 1846’da Zaptiye M üşiriyeti’ne
bağlandı ve bu örgüt 1879’da yerini Zaptiye
Polisin Örgütlenmesi ve Görevleri N ezareti’ne bıraktı. II. M eşrutiyet dönem in­
Bütün dünyada polis değişik yollarla denet- de (1908-18) Zaptiye Nezareti kaldırılarak,
lense ve yönetilse de görevleri genellikle daha sonra Cum huriyet dönem indeki Em ni­
birbirine benzer. Polis her ülkede özel ilgi yet Genel M üdürlüğü’ne de kaynak olan yeni
alanına göre belirli bölümlere ayrılarak örgüt­ bir örgütlenm eye gidildi.
lenir. Türkiye’de bugünkü polis örgütü 1937’de
Polis gücünün temelini oluşturan üniform a­ Em niyet Teşkilatı K anunu’na göre kuruldu.
lı polisler belirli bölgelerde devriye gezerek İçişleri B akanlığına bağlı olan Em niyet G e­
yasaları çiğneyenleri yakalar ve suç işlenmesi­ nel M üdürlüğü m erkez, taşra ve yurtdışı
ni önlemeye çalışır. Buna önleyici kolluk bölüm lerinden oluşur. Jandarm a ile birlikte
görevi denir. Bu bölümün içerisinde, genellik­ genel kolluk hizmeti gören polisler üniformalı
le kalabalıklara, toplu gösterilere ve ayaklan­ ya da sivil olabilirler. Ö rgütün elemanlarını
m alara karşı kullanılan atlı polisler ile Türki­ yetiştiren başlıca kurum , Em niyet G enel M ü­
ye’deki “Çevik Kuvvet” gibi özel birimler de dürlüğü’ne bağlı polis kolejleridir; amir ve

yöneticileri yetiştiren bir de Polis Akademisi
vardır.
Polisin görev ve yetkileri geniştir, ama
bunların yasal sınırları içinde yerine getirilme­
si gerekir. Bu konuları düzenleyen, 1934’te
çıkarılan Polis Vazife ve Selahiyet Kanunu
bugüne kadar çeşitli değişiklikler geçirmiş,
polisin ilgi alanını belirleyen sınırlar giderek
genişlemiştir.
POLİTİKA bak. S İ y a s e t.
POLO, at üzerinde oynanan eski bir top
oyunudur. O rta Asya kökenli olduğu sanılan
bu oyunun İran’da yaşayan Persler’ce İÖ 6.
yüzyılda oynandığı bilinmektedir. Polo adı,
Keşm ir’de konuşulan bir H int lehçesinde top
anlam ına gelen pulu sözcüğünden kaynak­
lanır.
Polo Persler’de seçkin süvari birliklerinin
eğitiminin bir parçasını oluşturuyordu. Daha
sonra İra n ’dan Afganistan, Tibet, Çin, Japon­
ya ve H indistan’a geçti. Batı dünyasına,
1860’larda İngiliz H indistam ’nda polo takım ­
ları ve kulüpleri kuran İngilizler’ce tanıtıldı.
Günüm üzde polo A B D , İngiltere, A rjantin,
Şili ve M eksika’da yaygın olarak oynanm ak­
tadır.
Polo, açık havada, 275 m etre uzunluğunda,
146 m etre genişliğinde bir çim alanda oyna­
nır. A lanın bitiş çizgilerinin gerisinde, atların
durup dönebilmesine yetecek genişlikte yer
New York'ta Long Island'da bir polo maçı. Oyun sırasında her oyuncu en az altı at kullanır.
POLO 109
bırakılmıştır. Kale direklerinin açıklığı 7,3
m etredir. Topun kolay yuvarlanması için çim
kısa biçilir. Oyuncular, ucunda 20-25 cm
uzunluğunda tahtadan yapılmış silindir biçi­
minde bir tokm ak bulunan 120 santimetrelik
esnek bam bu sopalar kullanırlar. Uzun saplı
bir çekiç görünüm ünde olan sopanın sapında
bileğe takılan bir kayış bulunur. Oyunun
kurallarına göre polo sopası yalnızca sağ elle
tutulabilir. Söğüt ya da bambu kökünden
yapılan topun çapı yaklaşık 8 cm, ağırlığı da
113-150 gr kadardır.
Polo maçı her biri 7-7,5 dakika süren dört,
altı ya da sekiz devreden oluşur ve dörder
kişilik iki takım arasında oynanır. H er oyun­
cunun görevi farklıdır. 1 num aralı oyuncu
forvettir (hücum oyuncusu); 2 num ara oyun
kurucudur, atakları başlatır; 3 ve 4 num aralar
ise bek, yani savunma oyuncusudur, görevleri
karşı takım oyuncularını engellem ektedir.
H er oyuncu oyundaki becerisine göre —2 ile
4-10 gol değeri arasında derecelendirilir.
Oyunu, atlı iki alan hakem i ile saha dışındaki
bir başhakem yönetir. E n çok gol atan takım
maçı kazanır. D evreler arasında atlar değişti­
rilirken küçük bir mola vardır, bir m ola da
oyunun tam yarısında verilir. Özel yetiştirilen
polo atlan genellikle bir günde iki devreden
fazla oynatılmaz.
Polo oyuncusu karşı takımın bir oyuncusuy­
la aynı hizada dörtnala giderken topu çele­
bilir, am a rakibine bir açıyla yaklaşamaz.
Acme
^ ....:
110 POLO
Topa en son vurmuş olan ve topu izleyen
oyuncunun önünden geçilmez. Bu tehlikeli
bir faul olduğu gibi, karşı takım a da bir
serbest vuruş hakkı kazandırır. H er golden
sonra takım lar kale değiştirir.
D örtnala giderken topa vurmak için iyi
zam anlam a gereklidir. A tını dörtnala koştur­
m ak, durdurup döndürm ek ve yeniden tam
hıza ulaşmak için polo oyuncusu iyi bir binici
olmak zorundadır.
POLO, Marko bak. M a r k o P o lo .
POLONYA büyük bir Doğu A vrupa ülkesi­
dir. Kuzeyinde Baltık Denizi, güneyinde Çe­
koslovakya’nın Südet bölgesi ve K arpat D ağ­
ları bulunur. Batısında Alm an D em okratik
Cum huriyeti, doğusunda SSCB vardır. Kuzey
Avrupa Ovası’nın bir bölümü Polonya sınırla­
rı içindedir.
Baltık kıyılan boyunca tepeleri çamlarla
kaplı burunlara ve kumsallara rastlanır. Po­
lonya güzel gölleri ve orm anlarıyla ünlüdür.
Kıyı şeridinin gerisinde, büyüleyici görüntüle­
riyle binlerce gölün yer aldığı geniş bir ova
uzanır. Kielce yakınındaki orta düzlükte yer
alan orm anlık bölge, Kraköw ’dan (Krakovi)
BALTIK DENİZİ
G dynia
G dansk
Warta
Poznan
ALMAN
DEMOKRATİK K
CUMHURİYETİ
,W roctaw
ÇEKOSLOVAKYA
POLONYA'YA İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 312.683 km2.
NÜFUS: 37.875.000 (1989).
YÖNETİM: Bağımsız cumhuriyet.
BAŞKENT: Varşova.
DOĞAL YAPI: Ülkenin büyük bölümü güneyde Çekoslo­
vakya'nın Südet bölgesi ve Karpat Dağları'yla sınır­
lanmış, Vistül Irmağı ve kollarının akaçladığı bir düz­
lüktür. Ormanlık bölgeler yaygındır.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Çavdar, buğday, yulaf, patates, şe­
kerpancarı, keten, canlı hayvan, kömür, çelik, çimen­
to, çinko, kayatuzu.
DIŞARIYA SATILAN BAŞLICA ÜRÜNLER: Kömür, bakır,
kükürt, gemi, demiryolu gereçleri, sanayi ürünleri,
et, süt ürünleri.
BAŞLICA KENTLER: Varşova, -Lödz, Kraköw, VVroclavv,
Poznan, Gdansk, Szczecin, Katowice, Bydgoszcz,
Lublin, Gdynia, Zabrze, Czçstochovva.
EĞİTİM: 7-14 yaşları arasında zorunlu ve parasızdır.
Czçstochowa’ya uzanan kireçtaşı yaylası, Oj-
cöw’daki m ağaralar ve tepelerdeki kale kalın­
tıları Polonya’nın görülmeye değer yerleri
arasındadır. K arpatlar’m kuzeyindeki gör­
kemli yeşil yamaçlar, granit T atra D ağları’nın
yalçın görüntüsüyle ilginç bir karşıtlık oluş­
turur.
Polonya A vrupa’nın kuzeybatısındaki ılı­
m an iklim ile SSCB’nin sert iklimi arasında
Bialystok
VARŞOVA
POLONYA
Lublin
Katovvice
K rakövv
Polonya Kuzey Avrupa
Ovası'nda, Alm an
Demokratik
C um huriyeti ile SSCB
arasında yer alır.
 POLONYA 111

bir geçiş bölgesi özelliği taşır. Yılın en soğuk

ayı olan ocakta toprak karla örtülür, göller ve
küçük ırm aklar buz tutar. En sıcak ay ise
tem m uzdur. Yağışlar daha çok yaz aylarında
görülür. Toprağın büyük bölüm ü, yer yer
huşağaçlarıyla karışan çam ormanlarıyla kap­
lıdır. Ö bür yaygın ağaç türleri kayın, kavak,
karaağaç ve meşedir. A karsu kenarlarında sık
sık söğüt ve kızılağaca rastlanır. Elm a, arm ut,
erik ve kiraz ağaçları ülkenin her yerinde
yetişir.
Yüzyıllar önce Polonya’da, A vrupa bizonu
ve sığınların yaşadığı büyük orm anlar vardı.
G ünüm üzde ise yalnızca Bialowieza Orm a-
nı’nda ve daha başka bir iki yerde az sayıda Z EFA
bizona rastlanır. Bunların avlanması yasaktır. Eski Krakövv'un merkezindeki, 13. yüzyıl yapımı
O rm anlarda yaban dom uzu, kurt, tilki, kızıl Dokumacılar Sarayı büyük bir alışveriş
geyik ve boz ayılar bugün de varlıklarını merkezidir.
sürdürm ektedir.
Polonya’nın ırm akları kuzeye doğru akarak uyarm ak amacıyla trom petini çalmayı yarıda
Baltık D enizi’ne dökülür. En büyük ırmağı, keser. Çarçabuk kapılar kapatılarak düşm ana
Çekoslovakya’dan doğan ve ülkeyi boydan karşı barikatlar kurulur ve başkent yağma
boya geçen Vistül’dür. Kolları Alm an D e­ edilm ekten kurtarılır. 13. yüzyılda Moğollar’
m okratik Cumhuriyeti ile sınır oluşturan ın saldınsına uğrayan başka bir eski kent
O der ise ikinci büyük ırm aktır (bak. ODER olan Lublin ise kurtarılam ayarak yakılıp yıkıl­
IRMAĞI). mıştır.
Gniezno ülkenin ilk başkentiydi ve 1320’ye
Halk ve Kentler kadar Polonya krallan bu kentin katedralinde
II. Dünya Savaşı öncesinde çeşitli etnik grup­ taç giyerdi. Bugünkü başkent, aynı zam anda
ların yaşadığı Polonya’da yaklaşık 6 milyon ülkenin en büyük kenti olan V arşova’dır
Yahudi vardı. Bunlardan 3 milyonu Naziler’ (bak. V a r ş o v a ). İkinci büyük kent, dokum a
ce yok edildi. Savaş sonrasında büyük göç sanayisinde önemli yeri olan L ödz’dur. 1945’e
hareketleri oldu. Günüm üzde oldukça türdeş kadar Breslau adıyla bir Alm an kenti olan
nitelikteki nüfusun yaklaşık yüzde 80’i K ato­ W roclaw’da pek çok fabrika vardır. Poznan,
lik’tir. Polonya’da H int-A vrupa dil ailesine Rönesans dönem inden kalm a eski ve güzel
bağlı Slav dilleri grubundan bir dil olan Lehçe belediye binası ve barok üsluptaki katedraliy­
konuşulur. 1850’lerde sanayileşmenin başla­ le ünlüdür. Varşova ile Kraköw arasında yer
masıyla genç nüfus kırsal alanlardan kentlere alan Czçstochovva’da 14. yüzyıldan kalm a bir
göçtüyse de, bugün hâlâ nüfusun üçte biri m anastır vardır.
çiftçilik yapm aktadır. Gdansk-G dynia liman bölgesi, Baltık Deni-
Polonya’nın en eski ve güzel kenti, zi’ndeki önemli ticaret m erkezlerinden biri­
1600’den önce 500 yıl kadar ülkenin başkenti dir. G dansk (Danzig) Rönesans dönem inde
olan Kraköw ’dur. A vrupa’da en iyi korunmuş başlıca liman kentlerinden biriydi ve
ortaçağ kentlerinden biri olan Kraköw, gotik 1970’lerin sonunda gelişen Dayanışm a h are­
ve Rönesans mimarlık «üslupları açısından çok ketinin m erkezi oldu (bak. G d a n s k ).
zengindir. Kentteki Meryem A na Kilisesi’nin
kulesinden her öğlen, yanda kesilen, coşku­ Kültürel Yaşam
lu bir trom pet sesi yükselir. Efsaneye göre Polonya tarih boyunca birçok kez saldırıya
1241’de bir nöbetçi ufukta bir toz bulutu gö­ uğramış, topraklan güçlü devletlerce parça­
rür. Yaklaşan Moğol ordusuna karşı halkı lanmış, buna karşın ulusal kimliğini yitirme-
112 POLONYA

Polonya'nın kırsal
kesiminde kiliseye
giden insanlar. Ülke
nüfusunun yaklaşık
yüzde 80'i Katolik'tir.

Tim Sharman

miştir. Kimliğinin korunm asında ve biçim­ akla gelenlerdir (bak. CURIE. M a r ie VE PlERRE;
lenmesinde edebiyatın önemli bir rolü var­ K o p e r n ik , M ik o l a j ).
dır. Polonya’nın süsleme sanatları, şarkılar ve
19. yüzyılda yetişmiş üç büyük şairinden halk danslarında kendini gösteren renkli bir
1798 doğumlu Adam Mickiewicz 1855’te İs­ folkloru vardır. G ünüm üzde bu gelenekler
tanbul’da öldü. Öldüğü ev bugün müzedir. çeşitli kurum lar aracılığıyla yaşatılmaya çalı­
Sonraki kuşağın önde gelen edebiyatçıların­ şılmaktadır.
dan Henryk Sienkiewicz (1846-1916) ile Okuryazarlık oranı yüzde 99,3’ü bulan Po­
Wladyslaw Reym ont (1867-1925) ve çağdaş lonya’da eğitim 7-14 yaşlan arasında zorunlu
yazarlardan Czeslaw Milosz (doğumu 1911) ve tüm aşam alarda parasızdır. En önemli
Nobel Edebiyat Ödülü sahibidir. PolonyalI üniversiteleri arasında Varşova Üniversitesi,
olup da ünü ülkesinin sınırlarını aşan önemli dünyanın en eski üniversitelerinden biri olan
yazarlardan biri de sonradan İngiltere’ye yer­ K raköw ’daki Jagiello Üniversitesi ve Lublin
leşen Joseph C onrad’dır (bak. CONRAD, JO­ Katolik Üniversitesi sayılabilir. Ayrıca ülkede
SEPH). çeşitli araştırm a enstitüleri ve akadem iler
Polonyalı bir yurtsever olan ünlü besteci vardır.
Frederic Chopin, piyano için yazdığı rom an­
tik yapıtlarıyla ünlüdür (bak. C h o p in , FREDERİC Sanayi, Tarım ve Ulaşım
F r a n ç o is ) . Değerli piyanist Ignacy Jan Pade- Polonya yeraltı kaynakları zengin bir ülkedir.
rewski (1860-1941) 1919’da Polonya başbaka­ Y ukarı ve Aşağı Silezya’da taşköm ürü çıkartı­
nı olmuştu. A rtur Rubinstein (1887-1982) ise lır. Güneydoğuda kükürt, Katowice’de çinko
dünyaca ünlü bir piyanistti. Sinema sanatında ve kurşun yatakları vardır. Ayrıca linyit,
çok ileri giden Polonya’da 20. yüzyılın ikinci kayatuzu, doğal gaz ve bakır elde edilir.
yarısında Andrzej W ajda (doğumu 1926), Petrol ve dem ir gereksinimini büyük ölçüde
Andrzej M unk (1921-1961) ve Rom an Po- dış ülkelerden sağlayan Polonya gelişkin bir
lanski (doğumu 1933) gibi üstün yetenekli yö­ sanayi ülkesidir. Demir-çelik, m akine, ulaşım
netm enler yetişti. Polonya tiyatrosu da 20. araçları, kimyasal m addeler, pam uklu doku­
yüzyılda büyük bir canlanma gösterdi. m a, kâğıt, metal ürünler ve elektrikli ev
Bilime büyük katkısı olan PolonyalIlar ara­ aygıtları üretilir. O rm anlarından elde edilen
sında m odern astronom inin kurucusu Mikolaj yumuşak odunlu kereste dışarıya satılır. Ba­
Kopernik ve radyum u bulan M arie Curie ilk lıkçılık da ülke ekonom isine büyük katkı

sağlar. G dansk’ta gemi yapım ve onarım
tesisleri vardır.
Topraklarının yarıya yakım ekime elverişli
olan Polonya’da patates, şekerpancarı, çav­
dar, buğday, arpa üretilir; domuz ve sığır
yetiştirilir.
Polonya’da sanayi bölgelerine ve limanlara
ulaşan demiryolları özellikle yük taşımacılı­
ğında önemlidir. Varşova, karayolu ağının
m erkezidir. Ayrıca O der Irm ağı’ndan suyolu
taşımacılığında yararlanılır. Başlıca limanları
Szczecin, Gdynia ve G dansk’tır. Uluslararası
hava seferleri Varşova Havalim anı’ndan ya­
pılır.
Tarih
Slav kabilelerinin Vistül havzasına İÖ
2000’lerde yerleştikleri sanılmaktadır. İS 9. ve
10. yüzyıllarda bu bölgede Piast hanedanı
egemendi. 966’da Piast H üküm darı I. Miesz-
ko Hıristiyanlık’ı kabul etti ve Polonya devle­
tinin temelini attı.
Ne var ki, Polonya 200 yıl boyunca, doğuya
doğru genişleme amacında olan Kutsal R o -
m a-G erm en İm paratorluğu’na karşı bağımsız­
lığını korum ak için m ücadele etm ek zorunda
kaldı (bak. K u t s a l R o m a -G er m e n İ m p a r a t o r ­
l u ğ u ). Polonya 12. yüzyılda bu im paratorlu­
ğun egemenliğine girdi ve bazı topraklarını
yitirdi. Ülke 13. yüzyılda yeni sorunlarla
karşılaştı. 1241’de başlayan Moğol akınları
büyük yıkımlara neden oldu. Ö te yandan
ülkenin kuzeyi, Vistül’ün doğusunda güç ka­
zanmış olan Töton Şövalyeleri’nin tehdidi
altına girdi. Töton Şövalyeleri 1308’de Dan-
zig’i (bugün G dansk) ve Pom orze’nin (Pome-
ranya) kıyı bölümünü ele geçirince Polon­
ya’nın denizle ilişkisi kesildi.
Son Piast Kralı III. Kazimierz, T ötonlar’ın
tehdidi altındaki komşuları Litvanyalılar ile
PolonyalIlar arasında bir birlik oluşturm aya
çalıştı. 1386’da Litvanya G randükü II.
Wladyslaw Jagiello’nun Polonya Kraliçesi
Jadwiga ile evlenmesiyle istenen birlik ger­
çekleşti. Bu evlilikle Polonya topraklan dört
kez büyüdü ve doğu ticaret yolu açılmış oldu.
1410’da Jagiello, G runw ald’de Töton Şöval-
yeleri’ni yenmeyi başardı. 1466’da oğlu IV.
Kazimierz, Töton Şövalyeleri’ne karşı açtığı
On Üç Yıl Savaşları’nı kazanarak Pom eranya
POLONYA 113
ile G dansk’ı geri aldı. Böylece Baltık Denizi’
ne çıkış yeniden sağlanmış oldu. 15. yüzyılın
sonuna doğru Osm anlılar ve Kırım Tatarları
Karadeniz çevresindeki bazı bölgeleri ele
geçirerek Polonya’nın doğu ticaret yolunu
kestiler. Aynı dönem de Kutsal Roma-
Germ en im paratoru, Töton Şövalyeleri’ni Po­
lonya’ya karşı ayaklandırdı. Bu arada Polon­
ya sınırları Rus ve Osmanlı akınlarıyla zorla­
nıyordu.
I. Zygm unt (1506-48) Rus saldırılarının
çoğunu püskürttü. Osm anlılar’ın sürekli akın-
larını durdurm ak için ise 1533’te bir banş
antlaşması imzaladı. 1569’da birleşik ve ba­
ğımsız bir krallık yönetimini öngören bir
anayasa hazırlandı. Tüm soyluların kralın
seçimine doğrudan katılması sağlandı. Litvan­
ya G randüklüğü ve Polonya Krallığı, tek bir
hüküm darca yönetilen bir devlet oluşturdu­
lar. Bu dönem de soyluların köylüler üzerin­
deki sömürüsü ağırlaşmıştı.
Polonya Doğu A vrupa’nın önemli bir tarım
ve ticaret merkezi durum una geldi. Seçimle
işbaşına gelen Stefan Batory, R uslar’ın işgali
altındaki toprakları geri almayı başardı, ülke­
de reform lara girişti. B atory’den sonra başa
geçen III. Zygmunt W aza (1587-1632) İsveç
ve Rusya ile savaşa girdi. Bu dönem de parlak
zaferler kazandıysa da daha sonra Osman-
lı akınları karşısında zayıf düştü. Polonya’
nın zayıf düşmesinden yararlanan İsveç,
1629’daki bir antlaşmayla Baltık kıyı kentleri­
ni aldı. Bir yandan Osm anlılar A vrupa’nın
ortalarına doğru ilerlerken, Ruslar da to p rak ­
larını batıya doğru genişletmeye başlamıştı.
1674’te tahta çıkan Jan Sobiesky, Viyana’yı
kuşatan Osmanlı ordusunun yenilgiye uğratıl-
masında önemli rol oynadı (1683). Karlofça
A ntlaşm ası’yla Osm anlılar’ın elindeki toprak­
lar yeniden Polonya’ya geçti (1699).
Avusturya ve Rusya 17. yüzyılın sonunda
A vrupa'nın iki büyük gücü olarak öne çıkmış­
tı. 18. yüzyılın başında Polonya İsveç'in işgali­
ne uğradı, kentleri yağmalandı ve nüfusu­
nun dörtte birini yitirdi. Bundan yararlanan
I. Petro, Polonya topraklannm bir bölümünü
ele geçirerek, Polonya’nın Rusya’nın koru­
ması altına girdiğini ilan etti. 1772’deki bir an­
laşmayla Polonya topraklarının yaklaşık üçte
biri Rusya, Avusturya ve Prusya arasında bö-
114 POLONYA
Polonya'nın başkenti Varşova'da bir sokak.
Varşova'nın büyük bölüm ü II. Dünya Savaşı'nda
gördüğü yıkımdan sonra yeniden kuruldu.
lündü. Bu olay Polonya soylulannın yurtse­
verlik duygularını kamçıladı. Düzenli bir ordu
kurduktan başka 1791’de yeni bir anayasa ile
halk egemenliğini öngören bir yönetim planı
geliştirdiler. Polonya’nın Fransız D evrim i’ne
benzer bir girişimde bulunm asından kaygıla­
nan Rusya ülkeyi işgal etti. 1793’teki ikinci
paylaşımla Polonya daha da küçüldü. Sonraki
yıl G eneral Tadeusz Kosciuszko önderliğin­
deki ayaklanma yenilgiyle sonuçlandı. 1795’te
Rusya, Avusturya ve Prusya’nın katıldığı son
bölünmeyle birlikte Polonya 100 yılı aşacak
bir süre boyunca Avrupa siyasal haritasından
silindi.
20. Yüzyıl
I. D ünya Savaşı’nın yarattığı yeni durum , Po­
lonya’nın yeniden bir devlet olarak ortaya çı­
kışının koşullarını hazırladı. Buna yardımcı
olan başlıca etkenler bağımsızlık özlemi için­
de olan PolonyalIlar’ın sürekli mücadelesi,
Rusya’da gerçekleşen Ekim Devrimi, A lm an­
ya’nın yenilgisi ve Avusturya İm paratorluğu’
nun çöküşüydü (bak. A v u s t u r y a İ m p a r a t o r ­
l u ğ u ). 1917 Şubat’ında Rusya’da kurulan ge­
çici hüküm et Polonya’nın bağımsızlık hakkını
tanıdı. 1919’da Paris Barış Konferansı’nın so­
nunda imzalanan Versay A ntlaşm ası’yla Po­
lonya daha önce yitirmiş olduğu toprakların
önemli bir bölüm ünü geri alarak bağımsızlığa
kavuştu. Bağımsızlığın ilanından hem en sonra
kurulan Polonya ordusu Litvanya, Ukrayna
ve Beyaz Rusya’ya karşı saldırıya geçti. Bu
yüzden SSCB ile savaş çıktı. Batılı devletlerce
desteklenen Polonya, Kızıl O rd u ’yu yendi ve
1921’de Riga A ntlaşm asıyla doğu sınırını da
çizdi.
Polonya sanayi açısından çoğu A vrupa ül­
kesine göre daha geriydi. Bu nedenle yalnızca
savaş yaralarım sarm akla kalmayıp yeni bir
yönetim oluşturm ak, eskiden üç parçaya ay­
rılmış olan ülkede birliği sağlamak ve bir sa­
nayileşme programı uygulamak zorundaydı.
20 yıl sürecek bağımsızlık dönem inde oldukça
önemli adım lar atıldı.
Polonya, SSCB ile Almanya arasındaki an­
laşmazlıkların dışında kalacağını um uyordu.
Fransa, Rom anya ve İngiltere’yle savunma
anlaşmaları yaparak olası bir savaştan uzak
kalmaya çalıştı. Alm anya ile de saldırmazlık
paktı imzaladı. II. Dünya Savaşı öncesinde
Alm anya ile SSCB 23 Ağustos 1939’da kendi
aralarında bir saldırmazlık paktı imzaladılar.
Alm an birlikleri savaş ilan etm eden 1 Eylül’
de Polonya’yı istila etti. SSCB de doğu illeri­
ne girdi. Polonya toprakları ikiye bölünerek
Alm anya ve SSCB’ye bağlandı. Bunun üzeri­
ne Paris’te bir Polonya sürgün hüküm eti ku­
ruldu. PolonyalIlar Fransız ordusuyla birlikte
A lm anlar’a karşı savaştılar. Sürgün hüküm eti
daha sonra L ondra’ya taşındı. Nazi işgali al­
tındaki Polonya’da çok sayıda Y ahudi’nin ya­
şadığı gettolar kapatıldı (bak. G e t t o ).
1941’den başlayarak Naziler büyük bir soykı­
rım a girişti. Chelm no, Auschwitz ve Treblin-
ka toplam a kam plarında 3 milyon Yahudi öl­
dürüldü. Alm an orduları Polonya üzerinden
SSCB’ye saldırıya geçti. Bunun üzerine
SSCB, Polonya sürgün hüküm etini tanıdı ve
PolonyalI savaş tutsaklarından bir direniş or­
dusu kurulmasını onayladı. Polonya’nın iş­
galiyle başlayan ülke çapındaki direniş hare­
keti savaş yılları boyunca giderek gelişti,
1 Ağustos 1944’te Varşova’da büyük bir ayak­
lanmaya dönüştü. İki ay süren çarpışmalar
kentin yıkılması ve halkın toplam a kam pları­
na sürülmesiyle sonuçlandı. A yaklanm a bastı­
rıldıktan sonra Ocak 1945’te Kızıl O rdu V ar­
şova’ya girdi. M art 1945’te Alm an işgali sona
erdirildi.
II. Dünya Savaşı’ndan sonra Polonya Ulu­
sal Birlik H üküm eti A B D ve İngiltere tarafın­
dan tanındı. SSCB ile de doğu sınırı konusun­
da anlaşmaya varıldı. Böylece Polonya ba-

Gdansk'ta restore edilm iş bir sokak; geri planda
M eryem Ana Kilisesi görülm ektedir.
ğımsız bir devlet olarak yeniden Avrupa hari­
tasında yerini aldı. Ne var ki, yüzölçümü 1939
öncesine göre küçülmüştü; eski topraklarını
A lm anya’dan geri almasına karşılık, daha faz­
lasını SSCB’ye bırakm ak zorunda kalmıştı.
Ulusal Birlik H üküm eti’nin kurulmuş ol­
masına karşın, hepsi de savaş sırasında bağım­
sızlık mücadelesi vermiş çeşitli partiler arasın­
da anlaşmazlık çıktı. Sonunda kom ünist Bo-
leslaw Bierut cum hurbaşkanı oldu.
Ü lkede toprak reform u yapıldı ve büyük
sanayi işletmeleri kamulaştırıldı. Hızla sana­
yileşme amacıyla planlar yapıldı ve ülke kay­
nakları bu amaca yönelik olarak kullanılmaya
başladı. A m a, kilise, öğrenciler ve aydınlar
özgürlüklerin kısıtlanmasından, mal kıtlığın­
dan ve gelirlerinin yetersizliğinden şikayetçiy­
diler. 1956’da Poznari’da başlayan genel grev
bastırıldı. 1968’de aydınların ve öğrencilerin
protestosu tüm üniversite kentlerine yayıldı.
1970’lerde ülke çapında işçi direnişleri başla­
dı. Bu arada 1978’de PolonyalI Karol Vojtyla,
II. Johannes Paulus adıyla papa seçildi. Yeni
papanın 1979’da Polonya’yı ziyareti sırasında­
ki karşılama törenleri yönetim karşıtı gösteri­
lere dönüştü. 1980’de Lech W alesa’nm önder­
liğinde Dayanışm a Sendikası kuruldu ve kısa
sürede bir m uhalefet odağı durum una geldi.
POMPA 115
1981’de G eneral Wojciech Jaruzelski baş­
kanlığında yeni bir hüküm et kuruldu. Aynı
yılın aralık ayında sıkıyönetim ilan edildi ve
Dayanışm a Sendikası kapatıldı. 1983’te sıkı­
yönetim kaldırıldı, 1985’te seçimler yapıldı.
Jaruzelski yönetimi, SSCB’de ve öteki sosya­
list ülkelerde yürürlüğe giren reform ların da
etkisiyle ülkede ekonom ik ve toplumsal alan­
da önemli değişimlere yöneldi. A m a 1988’de
yeni bir grev dalgası patlak verdi. H üküm et
ve Dayanışm a önderlerinin aldığı ortak karar­
lar doğrultusunda H aziran 1989’da serbest se­
çimler yapıldı. Seçimler sonunda Dayanışm a
yanlılarının ağırlıkta olduğu bir koalisyon hü­
küm eti kuruldu.
Dayanışm a Sendikası içindeki düşünce ay­
rılıkları 1990’da bölünmeyle sonuçlandı ve
W alesa’nm karşıtları yeni bir parti kurdu.
POLYOMİYELİT bak. Ço c u k Fe l c î
POMPA, sıvıları hareket ettirm eye yarayan
m akinelere denir. Havayı ve başka gazları
pom palam ak için kullanılan m akinelere ise
hava pompası denir; vakum pom paları ve
kom presörler hava pompası türleridir (bak.
H a v a Po m p a s i ).
İnsanların tarım la uğraşmaya başladıkları
ilk dönem lerde karşılaştıkları en önemli so­
runlardan biri, tarlaları sulayabilmek için
ırm aktaki suyu yükseğe taşıyabilmekti. Ö nce­
leri, iplerin ucuna bağlanmış kovalardan ya­
rarlanm aya çalıştılar; ama bir süre sonra
Çinliler ve Mısırlılar daha pratik bir yöntem
geliştirdiler. Kovaları büyük bir çarkın çevre­
sine yerleştirdiler; çark suyun akışıyla dönü­
yor, kovalar suya daldıkça doluyor, yukarı
çıkan kova suyunu bir oluğa boşaltıyordu.
Çark bazen eşek, deve ve hatta insan gücüyle
döndürülüyor, bazen de bir yel değirmenine
bağlanıyordu.
İster hava, ister su pom palam ak için kulla­
nılsın, pom palar genellikle iki sınıfa ayrılır:
A lternatif hareketli (yani ileri geri hareketli,
itmeli) pom palar ve dönel pom palar.
Alternatif Hareketli Pompalar
En eski alternatif hareketli pom pa türlerin­
den biri em m e tulum ba' d ır. Em me tulum ba­
nın nasıl çalıştığını anlayabilmek için, örneğin
116 POMPA
EMME
TULUM BA t u l u m b a ko lu
TULUMBA,
AĞZI
SUPAP PİSTON
SUPAP SİLİNDİR
KUYU
meyve suyunun kamışla emilmesi olayını in­
celeyelim. Bilindiği gibi Dünya atmosferi
vücudumuzun üzerinde santim etre kareye
yaklaşık 1 kilogramlık bir basınç uygular. Biz
bunun farkına varmayız; çünkü, dış hava
basıncı içimizdeki basınçla dengelenir (bak.
A t m o s fe r ). Kamış emildiğinde içindeki hava
boşalır, dolayısıyla bardaktaki meyve suyu­
nun yüzeyinde etkili olan basınç artar ve
meyve suyunu kamışın içine iter.
Tulum balarda, bir silindir ile bu silindirin
içinde tulum ba kolu yardımıyla aşağı yukarı
hareket ettirilebilen bir piston bulunur. Pisto­
nun ortasındaki delik ile silindirin dibindeki
delik su pap 'larla kapalıdır; “klape” denen bu
supaplar suyun yalnızca bir yönde geçmesine
izin verir. Silindirin altındaki emme borusu
kuyudaki suya kadar uzanır; bu boru örneği­
mizdeki kamışa benzetilebilir. Piston kaldırıl­
dığında, piston supabı kapanır ve atm osfer
basıncı suyun emme borusunda yükselerek
silindire dolmasını sağlar. Piston aşağı doğru
hareket ettirildiğinde bu kez silindirin dibin­
deki supap kapanır, piston supabı açılır ve su,
pistonun üstündeki boşluğa geçer. Piston
yeniden kaldırıldığında, supabı kapanır ve
üstündeki su tulum banın ağzından dışarı bo­
şalır. Emme tulum balar suyu kuramsal olarak
yaklaşık 10 m etreden daha yükseğe çıkara­
maz; çünkü, yaklaşık 10 m etrelik bir su
sütunu, deniz düzeyinde var olan atmosfer
basıncına denk bir basınç doğurur (atmosfer
basıncı, emme borusunda bundan daha yük­
DIYAFRAMLI POMPA
SUPAP ESNEK DİYAFRAM
SUPAP
■^KO L AŞAĞI DOĞRU BASTIRILDIĞINDA DİYAFRAMIN'KONUMU
sek bir su sütununu tutm aya yetmez). Uygu­
lam ada tulum ba verimi yüzde 100 olam ayaca­
ğı için bu yükseklik çok daha azdır.
Suyu bundan daha yükseğe çıkarmak için
basma tulumba kullanılır. Basma tulum ba
kuyunun dibine yakın bir noktaya yerleştirile­
bilir. Piston tepedeki tulum ba koluna uzun
bir çubukla bağlanır. Çubuk, silindirin tepe­
sinde yer alan ve su sızmasına izin vermeyen
bir delikten geçer. Em me tulum badan farklı
olarak, basma tulumbada bir basma borusu ve
suyun silindirden bu boruya geçişini sağlayan
deliği tek yönde kapamaya yarayan fazladan
bir supap vardır. Basma tulum ba emme tu ­
lumbaya benzer biçimde çalışır; ama piston
silindirin tepesine ulaşıp yeniden aşağı doğru
hareket etm eye başladığı zaman, basma boru­
su supabı basma borusundaki suyun ağırlığıy­
la kapanır ve borudaki suyun silindire geri
dönmesini önler.
Eski Rom alılar alternatif piston hareketli
pom palar kullanırlardı; 16. yüzyılda da O rta
A vrupa’da, derin m aden ocaklarından suyu
dışarı pom palam ak için bu tür pom palar
yaygınlaştı. Bu pom paların silindirleri bazen
içi boşalmış ağaç gövdelerinden yapılırdı. 18.
yüzyılda Thomas Newcomen ve James W att’
m bulduğu buhar m akinelerinden pistonlu
pom paları çalıştırm akta yararlanıldı.
D iy a f ramlı p o m p a , piston yerine deri, kau­
çuk ya da ince bir m etalden yapılmış esnek bir
diyaframın (yani zarın) bulunduğu alternatif
hareketli bir pom pa türüdür. Bu tür pom palar

DİŞLİ
POMPA
ÇIKIŞ
KARTER
TAHRİK
TAHRİK
EDİLEN DİŞLİ
DİŞLİSİ
inşaatlarda suyun dışarı atılması için kullanı­
lır. İnşaatlarda pistonlu pom palar kullanılır­
sa, suyun içindeki kum ve öbür katı parçacık­
lar pistonun ve silindirin kısa sürede yıpran­
masına neden olur. Diyaframlı pom palarda
diyafram dan herhangi bir kaçak olamayacağı
için, bu tip pom palar otom obillerde yakıt de­
posundan karbüratöre benzin pom palam ak
için çok kullanılır. Ateşi körüklem ek için kul­
lanılan eski m oda körükler gerçekte diyaf-
ramlı bir pom padır.
Bisiklet p o m p a sı , pistonu supap işlevi de
gören basit bir aygıttır. Piston geriye doğru
çekilirken yumuşak deriden ya da plastikten
yapılmış conta biçimindeki piston ile silindir
çeperi arasından geçen hava, pistonun önün­
de kalan silindir boşluğuna dolar. Piston ileri
doğru giderken hava sıkışır ve contanın kena­
rını silindir çeperine bastırır; böylece havanın
geri kaçması önlenir. Sıkışan hava esnek
bağlantı borusundan bisiklet lastiğine geçer;
tekerlek lastiğindeki supap, içeri dolan hava­
nın geri kaçmasını önler.
Dönel Pompa
M akinelerin çalışan parçalarına basınçlı yağ
basmak için çok kullanılan dişli p o m p a basit
bir dönel pom pa tipidir. Dişli pom panın
karterinde iki dişli çark vardır; bunlardan biri
m otora bağlıdır ve kendisi döndükçe öbür
dişli çarkı da döndürür. Bu dişli çarklar
kartere öyle yerleştirilmiştir ki, basılacak yağ
karterin bir yanından öbür yanma (ya da yağ
POMPA 117
YARIDÖNEL
POMPA
KARTER
KARTER
MERKEZKAÇ
POMPA
EMME
giriş tarafından yağ çıkış tarafına) ancak
dişlilerin dönmesiyle ve bu dönm e sırasında
birbiriyle tem as eden dişlerin arasından taşı­
narak geçebilir. Birbirini iyi kavrayan dişler
arasından geriye yağ dönüşü olamayacağın­
dan, bu tür pom palarda supaba gerek kalmaz.
U çakların hidrolik sistem lerinde, örneğin te ­
kerlek kaldırma indirme donanım larında dişli
pom palar kullanılır.
Yarıdönel pom palar genellikle küçük tek ­
nelerde, dipte biriken suyu dışarı atm ak için
kullanılır. Bunlar aslında basma tulum ba ilke­
sine göre çalışır. Am a bu pom paların tam bur
biçimindeki karterinde, piston yerine, bir
kolun ileri geri hareketiyle önce bir yönde
sonra buna ters yönde yarım dönüşler yapan
bir pala ya da kanat bulunur.
M erkezkaç pom pa ya da santrifüj p o m p a
denen pom paların ortasında bir çark vardır.
Pom palanacak su ya da sıvı çarkın göbeğin­
den geçip kıvrık pervane kanatlarının arasına
girer ve bu kanatlarca pom pa karterinin
çeperlerine doğru savrulur (bak. M er k ezk a ç
118 POMPEI

K u v v et ). S u y u n b a s ıld ığ ı p o m p a k a r te r i s a l­
y a n g o z b iç im in d e d ir .
Türbokom presörler . Gaz türbinlerinde ya
da jet uçaklarının m otorlarında yanmanın
tam olması için büyük m iktarda havaya gerek
vardır; bu hava genellikle türbokom presörle
basılır. Türbokom presör en basit biçimiyle,
bir karter ile bu karterin içinde hızla dönen
bir vantilatörden oluşur. Vantilatörün kanat­
ları genellikle birkaç sıra halindedir (bak.
İÇTEN YANMALI MOTOR).

POMPEI, Güney İtalya’da Napoli Körfezi’

nin güneydoğusunda, Vezüv Y anardağı’nm
eteklerinde yer alan bir eskiçağ kentidir. Eski
R om a’da zengin bir ticaret ve kültür merkezi
olan kent, İS 63’te şiddetli bir deprem geçirdi.
D eprem in yol açtığı yıkım daha tam olarak
onarılam adan, İS 79’da Vezüv Y anardağı’nın
püskürmesi sonucu H erculaneum ve Stabiae
kentleriyle birlikte lavlar altında kaldı.
Pompei kentinin sonunu getiren ilk patla­ Paul Popper
ma 24 Ağustos 79’da oldu. Yanardağın püs­ Pompei'de bir fırıncının evinin kalıntıları.
kürttüğü erimiş kızgın lav ve çam urlar kenti
tam am en örttü. Zam anla soğuyup katılaşan canlılığıyla anlatmıştır. Plinius, Vezüv’den
lavlar kentin üzerinde yaklaşık 6 m etre kalın­ fışkıran lavların nasıl kentin üzerine indiğini,
lığında, cüruf ve kül karışımı bir tabaka kentten kaçan insanların üzerlerine yağan
oluşturdu. H erculaneum ’a da ulaşan lavlar kızgın küllerden sakınmak için başlarını yas­
kenti 18 m etre kalınlığında bir örtüyle kapla­ tıklarla korum aya çalıştıklarını yazar. Canla­
dı. Stabiae Vezüv’den daha uzakta olduğu rını kurtarm a çabasıyla m ahzenlere saklanan
için, kenti kaplayan lav örtüsü daha inceydi. çok sayıda insanın dum andan boğularak öldü­
Romalı yazar Genç Plinius, Tacitus’a yazdı­ ğünü, ikinci gün patlam a kesildikten sonra
ğı iki m ektupta, tanık olduğu bu olayı olanca sağ kalanların Pom pei’ye geri döndüğünü,
Mansell Collection kenti kaplayan tabakayı kazıp tünel açarak
değerli eşyalarının çoğunu kurtardıklarını an­
latır.
Ortaçağda bu kentlerin varlığı iyice unutul­
du. Pom pei’deki kalıntıları 16. yüzyılda bir
rastlantı sonucu m im ar Domenico Fontana
buldu. İlk kazı 1709’da H erculaneum ’da ya­
pıldı. Pom pei’nin bulunduğu yörede kazılar
1748’de başladı. 1763’te bulunan bir yazıttan
kentin Pompei olduğu anlaşıldı. Aralıklarla
sürdürülen kazılar sonucunda ortaya çıkarılan
kentler, Eski Yunan ve Rom a sanatına duyu­
lan ilginin yeniden canlanmasına katkıda bu­
lundu. Eşsiz güzellikteki buluntular, 18. yüz­
yılda ilk kez Fransa’da ortaya çıkan Yenikla-
Pompei'de göm ülü kalmış ve kızgın lavların etkisiyle
taşlaşmış bu köpek gövdesi kazılar sonucu ortaya
sikçilik A kım ı’nın gelişmesinde önemli rol
çıkarılmıştır. oynadı (bak. KLASİKÇİLİK VE YENİKLASİKÇİLİK).
 POP MÜZİK 119

Kalıntılar Pom pei’nin 3 km uzunluğunda denetimi altına girmesini sağladı. Sertorius’u

bir surla çevrili olduğunu gösterir. K entte çok ise kendi adamları öldürdü. İÖ 71’de Pom pei­
sayıda tapınak, ham am , pazaryeri, bir amfiti- us ordusuyla R om a’ya döndü.
yatro ve mozaik resimlerle bezeli evler bulun­ Pompeius ile bir zam anlar Sulla yanlısı
muştur. D aha sonraki yıllarda bazı konutlar zengin bir subay olan Marcus Crassus İÖ
özenle onarılmış ve bahçeleri yeniden yeşil- 70’te konsül seçildiler. Bundan sonra Pom pei­
lendirilmiştir. Atlı arabaların 1.900 yıl önce us soylulardan koparak halktan yana bir
sokaklarda bıraktığı derin tekerlek izleri hâlâ tutum aldı. Üç yıl sonra A kdeniz’i korsanlar­
görülebilm ektedir. Pom pei’yi görmek için bu dan temizleyen Pom peius savaşları sona er­
bölgeye her yıl binlerce turist gelir. dirm ek için doğuya gitti. Suriye, Filistin ve
A nadolu’nun büyük bir bölümünü ele geçirdi.
POMPEIUS. (İÖ 106-48). Gnaeus Pompeius, Ama Rom a’ya döndüğünde senato Pompeius’
Rom a Cumhuriyeti döneminin sonlarında ya­ un doğuda yaptığı anlaşm aları onaylamadı.
şamış bir devlet adamı ve kom utandır. Henüz Pompeius, yokluğunda R om a’da güç kazanan
17 yaşındayken, Marius ve Sulla adlı iki Jül Sezar’dan destek gördü. Sezar, Pompeius
ve Crassus ile birlikte “Üçler Meclisi” anlam ı­
Mansell Collection na gelen “Birinci Trium virlik”i kurdu ve kızı
Julia’yı Pom peius’la evlendirdi.
Sezar ülkesinin sınırlarını genişletmek için
fetihlere girişti (bak. JÜL S e z a r ) . Crassus ise
A nadolu’da savaşırken öldürüldü. Bu durum ­
da Pompeius Sezar’ı kendine rakip olarak
görmeye başladı. Sezar’ın halk tarafından
sevilmesini ve kazandığı zaferleri kıskanı­
yordu.
Pompeius, Sezar’dan yetkilerini bırakıp
R om a’ya dönmesini istediyse de, Sezar bunu
kabul etm edi. O rdusunun başında İtalya’ya
yürüdü. İÖ 49’da iç savaş çıktı. Pompeius
Y unanistan’a kaçarak orada bir ordu topladı.
Başlangıçta başarılı olduysa da, İÖ 48’de
Tesalya’daki Pharsalos’ta (Çatalca) yenilgiye
uğradı. Kurtuluşu M ısır’a kaçm akta buldu;
ama karaya ayak basar basmaz öldürüldü.
Eski Romalı devlet adamı ve komutan Pompeius.
POP MÜZİK. Geniş kitlelerce dinlenen ve
çok çeşitli müzik üsluplarını kapsayan bu
kom utan arasında R om a’da önderliği ele ge­ terim , İngilizce’de “yaygın olarak sevilen
çirmek için süren iç savaşa katıldı. Marius müzik” anlam ına gelen popu lar music söz­
halkı, Sulla ise soyluları temsil ediyordu. cüklerinden gelir. 1950’lerde A B D ’de ortaya
Pom peius yeni soylu olmuş, zengin bir aile­ çıkan rock and roll müziğinden kaynaklanan
den geliyordu. İç savaşta Sulla’nın yanında pop müzik, sürekli değişen üslupları içerir.
yer aldı. İÖ 82-81’de Sicilya ve A frika’da Pop müziğin doğduğu yer İngiltere ve A BD
M arius yanlılarını yendi ve döndüğünde Sulla olduğu için adları da İngilizce olan rock and
ona magnus (büyük) ,samm verdi. roll, ragtime, reggae, fo lk , rhythm and blues,
Sulla’nın ölüm ünden sonra Pompeius, o blues, swing, salsa, heavy metal, punk, funk,
zam anlar R om a’nın bir ili olan İspanya’ya soul, caz, disco, rap ve country , pop müzik
gitti. Amacı burada M arius yanlısı Quintus kapsamına giren müzik türlerinin yalnızca
Sertorius'un önderliğindeki bir ayaklanmayı birkaçıdır.
bastırm aktı. Pompeius İspanya’nın R om a’nın Müzik üsluplarındaki bu sınırsız çeşitlilik,
120 POP MÜZİK

pop müziği açıklayıcı bir tanımın yapılması­ Rock and Roll ve Rock
nı güçleştirmektedir. Binlerce izleyici önünde 1950’lerin ortalarında, aslında Siyahlar’ın mü­
verilen dev konserlerin yanı sıra, pop müziğin ziği olan rhythm and blues'u beyaz gençlerin
geniş kitlelere ulaşmasını ve benimsenmesini coşkuyla dinlediğini fark eden Cleveland’lı
sağlayan en önemli öğe, 20. yüzyıl teknolojisi­ radyo programcısı Alan Freed, bu müziğe
nin getirdiği, sesi kusursuz bir biçimde ileten program larında yer vermeye başladı. Freed’in
radyo, pikap, kaset, teyp, televizyon ve video rock and roll adıyla sunduğu bu müzik kısa
gibi sesli ya da hem sesli, hem görsel iletişim zam anda büyük bir hızla yaygınlaştı. Başlan­
araçlarıdır (bak. SES KAYDI). A B D ’de ve Av­ gıçta gençler arasında geçici bir heves olarak
rupa ülkelerindeki 100 bin kişilik salonlarda değerlendirilen rock and roll coşkusu, ateşlili­
yapılan konserlerle ve teknolojik olanaklarla ği, kurallara ve geleneklere karşı çıkan tarzıy­
milyonlarca kişiye ulaşan pop müzik, dünya­ la tutucu politikacılar ve din adamları tarafın­
nın öteki ülkelerinde de özellikle gençlerce dan tepkiyle karşılandı. R ock and roll'un gör­
sevilerek dinlenir. Son yıllardaki pop müzik düğü olağanüstü ilgi plak yapımcılarını da bu
konserlerinin en ünlüsü 13 Tem muz 1985’te alana yöneltti.
Etiyopya’da açlık çeken insanlara yardım R ock and roll' un ilk beyaz şarkıcısı Bili
sağlamak amacıyla gerçekleştirilen konserdir. Haley ve grubu Com ets’in, radyo programla-
Aynı anda İngiltere’de L ondra’da 72 bin, nnda binlerce kez çalman R ock A rou n d the
A B D ’de Philadelphia’da 90 bin kişilik bir Clock (1954) adlı plakları 25 milyonun üzerin­
izleyici kitlesi önünde verilen bu dev konser, de satıldı. R ock and roll' un tüm dünyada
A B D ’den dünyadaki 1,5 milyar televizyon yaygınlaşmasını sağlayan bir başka ad ise
izleyicisine canlı yayınla iletilmiştir. Buddy Holly idi. Bununla birlikte, dönemin
Aşağıda pop müzik kapsam ına giren deği­ asıl temsilcisi rhythm and blues , country ve o
şik müzik üsluplarına kısaca değineceğiz. zam anlar, yalnızca güneydeki beyazlarca din­
lenen western müzikten yararlanarak, rock
Blues ve Rhythm and Blues and roll' u kendine özgü bir tarzla geliştiren
1900’lerde, A frika’dan getirilen kölelerin Elvis Presley’dir. Bağımsız, uçarı ve isyankâr
A B D ’nin güneyindeki pam uk tarlalarında ça­ görünüşü, gençlerin duygularını ve tepkilerini
lışırken söylediği ezgilerden caz müziği doğdu dile getiren besteleriyle, Presley bir anda
(bak. Ca z ). Y an yakınma yarı türkü biçimin­
MCA Records
de, hüzünlü ve ağır tem polu ezgilerden oluşan
blues , aksak ritimli ragtim e , daha sert ritim ­
lerle söylenen rhythm and blues caz müziğinin
ilk örneklerindendi. Ragtim e üslubunun kö­
keni ortaçağ halk ozanlarının şarkılarına,
Siyahlar’ın banço müziğine ve honky tonk
denen aksak ritimli piyano müziğine dayanı­
yordu. Ragtim e' ın en ünlü temsilcisi, M aple
L ea f Rag (1899) adlı parçasıyla adını duyuran
Scott Joplin’di. Zam anla çeşitli caz topluluk­
ları, Bessie Smith, Leadbelly, Chuck Berry,
B. B. King, gibi ünlü adlar ortaya çıktı.
1950’lerde A B D ’de beyazlara özgü kırsal mü­
zik türü olan country üslubu, gene aynı
yıllarda hızlı ve güçlü ritim lerden oluşan,
coşkulu ve taşkın duyguların müziği olan rock
and roll ortaya çıktı. Pop müzik tarihin­
de yepyeni bir çığır açan rock and roll' un te ­
meli blues ve rhythm and blues'a dayanıyor­ B. B. King 1949'dan başlayarak, gitar çalma ve blues
du. söylem e üslubuyla pop m üziği etkilem iştir.
 POP MÜZİK 121

savaş sonrası genç kuşağın gözdesi oldu.

Arayış içinde olan bu gençler, kendilerinden
önceki kuşağın deneyim lerinden yararlanm ak
yerine, yaşayarak öğrenm ek istiyorlardı. Be­
ğenileri, yaşama bakışları ve müzik anlayışları
ana babalannmkinden çok farklıydı. Presley’
in müziği, özellikle de rock and roll onların
beklentilerinin yanıtı gibiydi. Presley 1956’
da, her biri 1 milyonun üzerinde satan 45
plağının birincisi olan H eartbreak HoteV i
çıkardı.
1960’larda pop müziği etkileyen önemli
olaylardan başlıcaları “topluluk” kavramının
yerleşmesi, A B D ’li gitarcı Les Paul’un elek-
Popperfoto
trogitarı yetkinleştirmesi ve sesi yükselten bir 1977'de ölen efsanevi sanatçı Elvis Presley, Las
aygıt olan amplifikatörün geliştirilmesiydi. Vegas'ta bir konser sırasında. Sanatçının
Aynı dönem de rock and r o ll dan daha karm a­ ölüm ünden sonraki hafta içinde 8 m ilyon plağı
satıldı.
şık biçimli ve ritmi daha güçlü olan rock
müzik ortaya çıktı. R ock müziğin İngiltere’
deki en önemli temsilcisi, Liverpool kentin­ psychedelic ro ck , uyuşturucularla yola çıkan,
den John Lennon, Paul M cCartney, George uzun saçları ve olağandışı giysileriyle “barış
Harrison ve Ringo Starr adlı dört gencin ve sevgi” üzerine kurulmuş bir yaşamın sözcü­
kurduğu Beatles topluluğuydu. 1960’ta çıktık­ lüğünü yapan hippie' lerin dünyasını yansıtı­
ları A vrupa turnesinde Yesterday ve Yellow yordu. Ayrıca, daha yumuşak ve uyumlu
Submarine gibi, pop müziğe yepyeni bir içerik seslerden oluşan so f t ro ck ; Siy ahlar’ın gospel
kazandıran parçalarıyla büyük bir ilgi ve müziğinden etkilenm iş, dindışı konulu şarkı­
hayranlıkla karşılanan bu ünlü topluluk, rock lardan oluşan so u l ; geleneksel biçimde yazıl­
müziğin tüm dünyada tanınmasını ve benim ­ mış, akustik gitar, elektrogitar, bas ve davulla
senmesini sağladı. Topluluk 1970’te dağıldı, desteklenm iş fo lk rock; melodi öğesini en
ama plak ve kasetleri 1982’ye kadar yaklaşık aza indirerek vurmalı çalgılara ağırlık veren,
1 milyar sattı. Aynı dönemde rock müzikte çok aksak ritimli funk; elektronik çalgılara ağırlık
çeşitli yönelimler ve türler gelişti. Sözgelimi veren ve klasik motiflerle rock müziğe sanat-

Popperfoto

Beatles topluluğu ABD'de

ilk kez 1964'te, The Ed
SuIIivan S how adlı
televizyon program ında
sahneye çıktı.
122 POP MÜZİK
Plak doldurm aya 1964'te başlayan Eric Clapton hâlâ
dünyanın en usta gitaristlerinden biridir.
sal bir nitelik kazandıran progressive rock gibi
yeni türler ortaya çıktı.
1960’larda rock müziğin siyasal ve toplum ­
sal konuları dile getirm ekteki yatkınlığını
keşfeden bazı sanatçılar rock müziğinde
önemli bir atılım gerçekleştirdiler. Bu döne­
min ünlü adları Rolling Stones, The Yard-
birds, The Byrds, The Grateful D ead, Jeffer-
son A irplane, The Beach Boys, The D oors,
The W ho, Pink Floyd, Janis Joplin ve Jimi
H endrix’di. 1960’larda savaş karşıtı protesto
şarkılarında beste ve güfte yeteneğini birleşti­
ren Bob Dylan (asıl adı R obert Zim m erm an),
B lowin in the W ind ve The Times They A re
a-Changin adlı şarkılarıyla dünya gençliğini
derinden etkiledi (bak. HALK MÜZİĞİ). Aynı
dönem de rock müzik dünyasının en önemli
olaylarından biri de 1969’da A B D ’de, üç gün
boyunca 500 bini aşkın izleyici önünde ger­
çekleştirilen W oodstock Müzik ve Sanat Fes-
tivali’ydi. 1960’ların sonlarında kurulan Chi­
cago, D eep Purple, Jethro Tull, King Crim-
son, Yes, Genesis, Pink Floyd ve Crosby,
Stills, Nash and Young gibi topluluklar 1970’
lerde ürettikleri özgün müziklerle rock müziğe
yepyeni boyutlar kazandırdılar. 1970’lerde rock
müzikle klasik müziğin kaynaşması, rock müzi­
ğin dans müziği olmaktan çıkıp sanatsal niteliği­
nin ağırlık kazanmasına yol açtı.
1970’lerin sonlarına doğru rock müzik top­
luluklarının çoğu dağılırken Elton John, Rod
Stewart, A bba, The Eagles, Electric Light
Orchestra, Em erson, Lake and Palmer, Rick
W akem an, David Bowie, Bruce Springsteen,
Poliçe, Q ueen, Supertram p gibi yeni toplu­
luklar ve sanatçılar öne çıktı. 1970’lerin sonla­
rında Chick Corea ve John M cLaughlin’in
öncülüğünde ja z z ro ck , İngiltere’de Sex Pis-
tols ve Stranglers gibi toplulukların öncülü­
ğünde p u n k rock ortaya çıktı. 1980’lerdeki
Hakan Gönenli
Pink Floyd 1988'de
Londra'da bir konser
sırasında.
 POP MÜZİK 123

heavy metal' in kökeni Led Zeppelin, D eep

Purple ve Black Sabbath gibi toplulukların ve
Alice C ooper’ın elektrogitar ve davula ağırlık
veren yüksek sesli, sert ritimli müziğine daya­
nır. Bu türün ilk örneklerini verenler Kiss,
Def Leppard, Iron M aiden, Krokus ve Scor-
pions topluluklarıydı. R ock müzikte toplum ­
sal bir niteliği olan öfke ve şiddetin, onun bir
uzantısı olarak gelişen heavy m etal'de başlı
başına, kendi içinde bir amaç olduğu görülür.
1980’lerin önde gelen heavy m etal grupları
Iron M aiden, M etallica, G uns’n’ Roses ve
A C /D C ’dir. A B C Ajansı
1980’lerin bir başka önemli olayı da Heavy m etal topluluklarından M otley Crew.
1970’lerin sonlarına doğru tırm anm aya başla­
yan nükleer silahlanmaya, A frika kıtasında rika ve batı müziğinin uyumlu bir birleşimi
baş gösteren açlığa, Güney A frika’daki ırkçı­ olan Graceland (1986) adlı bir albüm çıkardı.
lığa, Am azon orm anlarının yok edilmesine ve Günüm üzde adından en çok söz edilen pop
çevre kirliliğine tepki olarak gerçekleştirilen müzik sanatçı ve toplulukları arasında Ma-
dev konserlerle rock müziğin siyasal, toplum ­ donna, U2 ve Simple Minds sayılabilir.
sal olayları konu edinrriesidir. 1985’te A frika’
da açlık çeken insanlara yardım amacıyla dü­ Reggae, Kalipso, Rap ve Disco
zenlenen “Live A id” konserlerine ve Ulus­ Bob M arley öncülüğünde gelişen Jam aika
lararası A f Ö rgütü’nün düzenlediği konserle­ kökenli reggae müziğin belirgin özellikleri,
re David Bowie, Peter Gabriel, Tracy Chap- ağır vurmalı çalgılar, yankılanan ritmik gitar,
m an, Sting ve Bruce Springsteen gibi birçok derin bas ve vokaller’dir. Kökeni, 1950’lerde
ünlü sanatçı katıldı. Ünlü şarkıcı ve söz yazarı yaygınlık kazanan kalipso'ya. dayanır.
Paul Simon, Güney Afrikalı müzikçilerle Af- Jimmy Cliff’in The H arder They Com e

İstanbul Kültür ve Sanat

Vakfı’nın izniyle

Jazzrock
m üzikçilerinden Spyro
Gyra topluluğu.
124 POP MÜZİK
1984'te sekiz G ram m y Ödülü kazanan ünlü şarkıcı
Michael Jackson.
(1973) adlı filmiyle daha geniş bir dinleyici
kitlesine ulaşan reggae , 1970’lerden başlaya­
rak çok sayıda pop müzik topluluğuna ve
şarkıcıya esin kaynağı olmuştur. Reggae' nin
dünya çapında ün kazanmasını sağlayan İngi­
liz topluluğu UB40’tır.
1970’lerde yaygınlık kazanan disco müziği
yalnızca hareket ve dans amacıyla geliştiril­
miş, özellikle ritmin vurgulandığı bir türdür.
1977’ye kadar daha çok Siyahlar’m soul müzi­
ğinin etkilerini taşıyan disco , Michael Jack-
son’la daha vurucu ve daha renkli bir yapıya
kavuştu. Sonraları, rhythm and blues öğele­
riyle kurulmuş bir başka hareket ve dans
müziği olan rap ortaya çıktı. Kurtis Blow’un
The Breaks adlı yapıtı bu türün ilk örnekle-
rindendi. Dans ve rock' u en iyi biçimde
birleştiren Talking H eads topluluğu, Genius
o f L o ve adlı plaklarıyla büyük ün kazandı.
Türkiye'de Pop Müzik
Ülkemizde pop müzik batı ülkelerinden ol­
dukça değişik bir biçimde gelişti. 1940’larda
halk müziği ve sanat müziği dışında, Türkçe
sözlerle söylenen ve dans müziği olarak dinle­
nen yabancı kaynaklı tangolar Türkiye’de
pop müziğin başlangıcı sayılır. Radyo yayıncı­
lığının altın yıllarını yaşadığı 1940’larda ve
1950’lerde Fehmi Ege, Necdet Koyutürk ve
Şecaattin Tanyerli’nin Türkçe sözlerle yazdık­
ları tangolar sevilerek dinlenirdi. 1960’larda
dünyada hızla yayılan pop müzik ülkemizde
de etkisini gösterdi. Am a o yıllarda özgün
pop şarkıları yazmak yerine yabancı şarkılara
Türkçe sözler yazılırdı. Dönem in en çok
tutulan şarkılarına söz yazan Fecri Ebcioğlu
ve Sezen Cum hur Ö nal’ın şarkıları radyo
program larında sık sık yer alıyordu. O dö­
nem de özellikle okullarda am atör müzik top­
lulukları çeşitli konserler verir, kendi arala­
rında coşkuyla izlenen yarışmalar düzenler­
lerdi.
Zam anla sayıları artan pop müzik sanatçıla­
rı yeni arayışlar içine girdiler. Bu arayışın ilk
ürünleri geleneksel halk müziğinden esinlene­
rek yazılmış şarkılar oldu. Dönem in önde
gelen adları Fikret Kızılok, Cem Karaca,
Alpay, Erol Büyükburç ve A jda Pekkan ile
Moğollar, Üç H ürel ve Dönüşüm toplulukla­
rıydı. Aynı yıllarda pop müzik dünyasında
yeni bir çığır açan Beatles ülkemizde de
etkisini gösterdi. 1960’ların sonlarında ortaya
çıkan M odern Folk Üçlüsü özgün besteleriyle
pop müziğe yeni bir soluk getirdi. 1970’lerin
önde gelen öteki adları halk müziğinden
esinlenerek yazdığı şarkılarla ve ilginç görü­
nümüyle tanınan Barış M anço, ülkemizde
rock müziğin ilk özgün örneklerini veren
Erkin Koray, söz yazarı, besteci ve şarkıcı
Tim ur Selçuk’tu. 1980’lerde adını en çok
duyuranlar arasında M azhar-Fuat-Özkan ile
Yeni Türkü
Yeni Türkü topluluğu 1980'lerde Türkiye'de adını en
çok duyuran müzik topluluklarından biridir.

Yeni Türkü toplukları sayılabilir. Son yıllarda
ülkemizde büyük bir ilgi gören disco , har d
rock ve özellikle heavy metal müzikte kendi
olanaklarıyla çalışmalar yapan gençlerin kur­
duğu çeşitli am atör topluluklar vardır. Bu
topluluklardan özellikle Pentagram ve M eta-
for’un çalışmaları ilgiyle izlenmektedir.
PORSELEN bak. ÇANAK ÇÖMLEK.
PORSUK. Çok iyi birer kazıcı olarak tanınan
porsuklar sansara akraba sekiz türden oluşan
memeli hayvanlardır. Postu kalın ve kaba,
pençeleri güçlü olan bu hayvanların görme
duyuları yetersiz kalırken koku alma duyuları
gelişmiştir. Hem hayvansal, hem de bitkisel
besinleri yiyebilirler. Bayağı porsuk ya da
Avrasya porsuğu ( M eles meles) siyah beyaz
şeritli başıyla öbür türlerden ayırt edilir.
Postunun boz görünen üst bölümündeki her
kılın gerçekte dibi beyaz, ortası siyah, ucu
gene beyazdır. Genellikle ormanlık ya da
ağaçlık bölgelerde, kazılması kolay çıplak
yamaçlarda açtıkları oyuklarda toplu halde
yaşarlar. Geceleri dolaşmayı yeğlediklerinden
ortalıkta pek görülmezler. Bir zam anlar İngil­
tere ’de 1850’lerde yasaklanana kadar, bu
hayvanlar fıçılara konarak eğlence olsun diye
köpeklerle dövüştürülürdü. Ayrıca uzun kıl­
larından tıraş fırçası yapıldığından çok sayıda
porsuk avlanmıştır. Bayağı porsuk Türkiye’de
PORSU KAĞACI 125
geniş düzlükler dışında hemen her yörede
yaşam aktadır.
D aha küçük yapılı olan A m erika porsuğu
( Taxidea taxus) Kuzey A m erika’nın batısın­
da, K anada’nın güneyinden M eksika’ya ka­
dar uzanan bölgede görülür ve bayağı porsuğa
oranla daha çok etle beslenir.
Bal porsuğu ( M ellivora capensis) A frika’da
ve A sya’nın güneyindeki ormanlık bölgelerde
yaşar. Gövdesinin üst bölümleri beyazımsı,
alt bölümleri ve bacakları siyahtır. Bal porsu­
ğu kazdığı tünellerde yaşar, geceleri dolaşm a­
ya çıkarak küçük hayvanlar, meyveler ve
balla beslenir. Büyük balkılavuzu denen bir
kuşun sesini izleyerek arıların balla dolu
yuvalarını bulur {bak. B a l k i l a v u z u ) .
Güneydoğu A sya’nın çayır ve orm anların­
da yaşayan ağaç porsukları ( M elogale cinsi),
Malaya porsuğu ( M ydaus javanerısis) ve Fili­
pin porsuğu (Suillotaxus marchei) öbür por­
suk türleri arasında yer alır. Bu porsukların
koku bezleri çok keskin bir koku salgılar.
PORSUKAĞACI. B ütün kuzey yarıküreye
yayılmış olan porsukağaçları çok uzun öm ürlü
ağaç, ağaççık ya da çalılardır. Bazılarının
1.000 yaşında olduğu sanılan bu iğneyapraklı
bitkilerin porsukgiller ( Taxaceae) familyası­
nın Taxus cinsini oluşturan sekiz türü vardır.
Bu türler ilginç kozalaklarından ötürü çam ve
köknar gibi öbür iğneyapraklılardan kolayca
W ardene WeisserlARDEA
Am erika porsuğu yeri
kazarak bulduğu küçük
hayvanlarla beslenir. Çok
güçlü olan bu tür,
tehlike karşısında, toprağı
insanın kazmayla
yapabileceğinden daha
hızlı kazarak saklanır.
126 PORTAKAL

ayırt edilir. Porsukağaçlarmın kozalakları, ça­
nağı andıran küçük ve etli meyveler halinde­
dir. Olgunlaştığında parlak kırmızı bir renk
alan meyvelerin içinde tek bir sert tohum bu­
lunur. Koyu yeşil yassı yaprakları gibi tohum ­
lan da zehirli bileşikler içerir. Tohum lar inek
ve koyunlarda zehirlenm e ve ölümlere yol aç­
makla birlikte, kuşlar için iyi bir besin kayna-
ğıdır.
Bazı ayrıksı örneklerine rastlanırsa da,
porsukağaçları genellikle 25 m etreye kadar
uzayabilen ağaççık boyutunda bitkilerdir. Ö r­
neğin, A vrupa, Asya ve ülkemizde yaygın
olan adi porsukağacı ( Taxus baccata) 10-30
m etre arasında boylanır. Ö bür porsukağaçları
PORSUKAĞACI
[Şubat
ayına d o ğ ru ^
y a p r a k la r ın ^
a ltında açan *
erkek ç ile k le r
Hf _ yapraklar,
a. IRLANDA^^Pvedişi
derin çatlakh, --------
kızıl kabuk
PORSUKAĞACI
doğrudan taze meyve olarak yenir ya da suyu
içilir.
Portakal, anayurdu olduğu sanılan Çin’de
ve A sya’nın güneydoğusundaki öbür bölge­
lerde çok eskiçağlardan beri yetiştirilm ekte­
dir. A raplar’ın U zakdoğu’ya yaptıkları ticaret
seferleriyle A frika’nın ve A kdeniz’in doğu
kesim lerine, oradan da A vrupa’ya yayıl­
mıştır.
G ünüm üzde, elm adan sonra en çok yetişti­
rilen meyvelerden biri olan portakalın dünya­
daki üretim inde en büyük pay A B D ’nin
güney eyaletlerinindir. Toplam üretimin yak­
laşık yarısını karşılayan bu ülkeyi Brezilya,
İspanya, İtalya, Güney Afrika, Japonya,
M eksika, İsrail, H indistan, Avustralya ve
m eyveler Jam aika izler. Önemli üreticiler arasında yer
alan Türkiye’de ise portakal başlıca Akdeniz
ve Ege bölgelerinde yetiştirilir. En önde gelen
üretici iller A ntalya, A dana, İçel, Hatay,
Aydın ve M uğla’dır. Yıllık üretimin 700 bin
ton dolayında olduğu ülkemizde yetiştirilen
başlıca portakal çeşitleri arasında yafa, va-
şington ve valensiya sayılabilir.
>
.çiçekler
Huriye Güner

gibi bu türün de pek çok süs çeşidi geliştiril­

miştir. Japonya porsukağacının ( Taxus cuspi-
data) hem 15 m etre uzunluğunda çalımsı, hem
de kaya bahçelerinde yetiştirilen birkaç santi­
m etre uzunluğunda minik çeşitleri vardır.
A B D ’de yaygın olarak yetişen Pasifik por-
sukağacının ( Taxus brevifolia) dallarından es­
kiden Yerliler ok yapardı.

PORTAKAL, bol sulu ve tatlı meyveleri için

yetiştirilen küçük bir ağaçtır. Limon ve m an­
dalina gibi turunçgiller familyasında yer alan
bu ağaç ( Citrus sinensis) da kışın yapraklarını
dökmez. Kendi haline bırakıldığında 9 m etre­
ye kadar boylanabilirse de genellikle budana­
rak 4-5 m etre yüksekliğinde tutulur. Y aprak­
lan oval biçimli, koyu yeşil ve parlak, çiçekleri
ise beyaz ve çok hoş kokuludur. Turuncu ve
yuvarlak biçimli iri meyvelerinin yenen etli
bölümü genellikle sarı ya da turuncu, bazı
çeşitlerinde ise koyu kırmızı olur. Bu kırmızı
çeşitlere “kan portakalı” denir. Aynı öbür
turunçgil meyveleri gibi portakal da C vitami­ Portakal, dünyada elmadan sonra en çok yetiştirilen
ni açısından zengindir ve birçok ülkede ya m eyvedir.
 PORTEKİZ 127

E n iy i, d o n o la y la r ın a r a s tla n m a y a n sıc a k
PORTEKİZ'E İLİŞKİN BİLGİLER
ve tr o p ik b ö lg e le r d e y e tiş e n p o r ta k a l
a ğ a ç la r ı g e n e llik le g ö z a ş ısıy la ü r e ti lir (bak.
YÜZÖLÇÜMÜ: (Asor ve Madeira adaları ile birlikte)
A şilam a ). A n a ç o la r a k ç o k e s k id e n b e r i 91.985 km2.
s a ğ la m y a p ılı v e m a n ta r h a s ta lık la r ın a k a rş ı NÜFUS: 10.372.000 (1989).
d a y a n ık lı tu r u n ç a ğ a ç la r ı k u lla n ılm ış tır ; y a n i YÖNETİM: Bağımsız cumhuriyet.
is te n e n p o r ta k a l ç e ş id in in d a lla r ın d a n k e s ile n BAŞKENT: Lizbon.
DOĞAL YAPI: Ülkenin kuzeyi 900-1.500 metre yüksekli­
g ö z le r tu r u n c a a ş ıla n ır. A m a , tu r u n ç a ğ a ç la r ı­ ğinde dağlık yaylalarla kaplıdır. İç bölge 1.500 metre­
n ın d a p o r ta k a la z a r a r v e r e n b ir h a s ta lık ye çıkan sıradağlarla kesilir. Güneyde alçak tepeler
ta ş ıd ığ ı a n la ş ıld ığ ın d a n b e r i y a b a n i lim o n gib i ve bataklıklar bulunur. Ülkenin başlıca ırmakları Tajo
ve Douro'dur.
b a ş k a a n a ç la r d a n d a y a r a r la n ılm a k ta d ır . BAŞLICA ÜRÜNLER: Buğday, mısır, pirinç, çavdar,
Gelişimini tamamlamış bir portakal ağacı patates, şarap, zeytin, mantar, sardalye, orkinos;
her yıl ortalam a 1.000 tane portakal verebilir tungsten, demir cevheri, kalay; dokuma, kumaş.
ve üretkenliği 50-80 yıl kadar, hatta bazen ÖNEMLİ KENTLER. Lizbon, Porto, Coimbra, Setübal,
Madeira Adaları'nda Funchal.
daha fazla sürebilir. Portakal dalında iyice EĞİTİM: 7-14 yaşları arasında temel eğitim parasız ve
olgunlaştıktan sonra toplanır. M eyvelerin, zorunludur.
yaralanıp berelenmeyi önlem ek için dikkatli­
ce toplanması gerekir. Toplanan ürün doğru­
dan piyasaya sürüldüğü gibi, özellikle dışarıya şaktır; Atlas Okyanusu’ndan esen soğuk rüz­
satılacak ya da mevsim sonuna kadar saklana­ gârlar ülkenin en güneyi dışında hemen her
caksa yıkanır, kurutulur, dezenfekte edilir, yerine yağış getirir. Bitki örtüsü zengindir ve
kâğıtlara sarılır ve sandıklanır (bak. GREY­ A vrupa’nın kuzeyinde yaygın olan bitkilerin
FURT; LİMON; TURUNÇGİLLER). yanı sıra tropik bitkiler de yetişir. Çam,
kestane, karaağaç, meşe ve m antar meşesi,
PORTEKİZ, A vrupa anakarasının en batısın­ ayrıca zeytin, palmiye, kaktüs ve mimoza
daki ülkedir. Portekiz, kuzey ve doğu kom şu­
su olan İspanya ile birlikte İber Y anm adası’n-
dadır.
Portekiz’in Atlas Okyanusu kıyıları çoğun­
lukla alçak ve kum ludur; hemen gerisinde
geniş bir kıyı ovası bulunur. Ülkenin başlıca
limanları, hepsi de İspanya’da doğan ve iki
ülke sınırının belli bölümlerini oluşturan bü­
yük ırm akların ağızlarında yer alır. Kuzey
sınırının bir bölümünü oluşturan Minho Irm a­
ğı, hem en güneyindeki D ouro Irm ağı’na ka­
dar uzanan dağlık bir bölgede akar. D ouro’
nun güneyinde, Portekiz’in en yüksek sıra­
dağları olan Serra da E strela’da yükseklik
1.991 m etreye kadar ulaşır. D aha güneye
inildikçe, toprak Tajo Irm ağı’nın çevresinde­
ki bereketli düzlüklere doğru alçalır (bak.
T ajo IRMAĞI). T ajo’nun güneyinde ülkenin
görünüm ü iç bölgelerin büyük bölüm ünü düz
ya da değişir hafif engebeli yaylalar oluşturur.
Portekiz’in güneyindeki en önemli ırmak Gu-
adiana’dır.

İklim ve Halk
Portekiz’in iklimi genel olarak ılık ve yumu-
128 PORTEKİZ

Lusıadas (1572; “Lusitanialılar”) adlı yapıtıy­

la tanınan de Cam öes bir askerdi; uzak
denizlere açılan Portekizli kâşiflerle dünyanın
birçok yerini gezdi, büyük şiiri O s Lusiadas" ı
da bu geziler sırasında yazdı. Portekiz’de
10’dan fazla üniversite bulunur; bunların en
büyükleri Lizbon ve Coim bra kentlerindedir.
Portekiz halkının büyük bölümü K atolik’tir.
Portekiz’de çok sayıda güzel tarihsel yapı
bulunur. İspanya’daki Elham ra Sarayı’ndan
sonra İber Yarım adası’nın en güzel yapısı
olduğu söylenen B atalha’daki Santa M aria da
Vitöria M anastırı ile Lizbon’un banliyösü
Belem ’deki m anastır ve kilise bu tür yapılar­
dandır. Evora ve Sintra’daki şatolar Magrip
mimarlığının güzel örnekleri arasındadır.
Braga yakınında, her dindar Portekizli’nin
yaşamı boyunca en az bir kez görmeye gittiği
bir türbe vardır. 1917’de Hz. M eryem ’in
çocuklara göründüğü ileri sürülen ünlü Fati-
ma da çok tutulan bir hac merkezidir.

Tarım ve Sanayi
Portekiz’de büyük kentler çok azdır. İki
büyük kent başkent Lizbon ile D ouro Irmağı
Portuguese National Tourist Office
Douro Irmağı kıyısındaki Porto, Portekiz'in ikinci
ağzında yer alan, şarapları ve balıkçılığıyla
büyük kentidir. ünlü Porto’dur (bak. LİZBON).
Ülkenin toplam nüfusunun üçte biri tarımla
yaygındır. Bununla birlikte, ülkede geniş uğraşır. Başlıca ürünler, güneyde yetişen buğ­
maki ve çalılıkların yanı sıra çıplak dağ day, kuzeyde yetişen mısır ve patates, ırmak
yamaçları da bulunur. Büyük yabanıl hayvan­ vadilerinde yetişen pirinçtir. Portekiz’de mey­
ların sayısı çok azdır. ve çok boldur. Setübal portakalları, Elvas
Portekizliler çok balık yer, özellikle kuru­
tulmuş m orina balığını çok severler. Pirinç,
mısır, fasulye ve meyve, özellikle üzüm öteki
önemli yiyecekleridir.
Portekiz’de futbolun yanı sıra tekerlekli
patenle oynanan hokey maçları da çok sevilir.
İspanya ve M eksika’da olduğu gibi Portekiz’
de de boğa güreşi geleneksel bir spordur.
A m a Portekiz’de yapılan boğa güreşlerinde
boğanın öldürülmesi yasaktır.
Portekiz’in ulusal ve resmi dili Portekizce’
dir. İspanyolca gibi Latince kökenli olan
Portekizce, Brezilya-nm da ulusal ve resmi
dilidir. İspanyollar ve Brezilyalılar çoğunlukla
birbirlerini anlarlar, ama bu iki dil birbirinden
oldukça farklıdır. Ü nlü Portekizli yazarlar
Portekiz'in en güneyindeki Algarve bölgesinde
arasında, 16. yüzyılın en iyi şairlerinden biri balıkçılık önem li bir etkinliktir. Fotoğrafta, ağlarını
olan Luıs de Camöes (1524-80) sayılabilir. Os onaran balıkçılar görülüyor.

Lizbon'da, IV. Pedro anıtıyla tanınan Rossia Alanı ve
kentin aşağı bölüm ü.
erikleriyle ünlüdür. H em en her bölgede zey­
tin, güneyde ise portakal, limon, incir, keçi­
boynuzu ve badem yetişir. Ülkenin iç kesim­
lerinde, porto adı verilen kırmızı şarabın elde
edildiği üzüm bağları bulunur. Bu şarabın adı
Porto kentinden gelir. Başka bir önemli ürün
de m antar meşesi ağacından elde edilen m an­
tardır. Kıyı balıkçıları sardalye ve orkinos
avlar. H er yaz Newfoundland açıklarındaki
G rand Sığlıği’na m orina balığı avına çıkılır.
Portekiz’de nitelikli köm ür azdır, ama ka­
lay, tungsten, bakır, demir ve manganez gibi
m adenler bulunur. Eskiden bu m adenler
enerji yetersizliği yüzünden çok fazla çıkarıla-
mıyordu. En önemlileri D ouro, Zezere ve
Câvado ırm akları üzerinde kurulan hidro­
elektrik santrallarıyla enerji sıkıntısı büyük
ölçüde giderilmiştir.
M antar, sardalye ve orkinos konserveleri
yapan fabrikaların yanı sıra, yünlü ve pam uk­
lu giysiler, çimento ve kâğıt sanayileri vardır.
A sor ve M adeira adalarının dışında, Porte­
kiz’in bir başka denizaşırı bölgesi de Çin’deki
K anton ile Hong Kong arasında yer alan
M akao’dur.
Tarih
Portekiz bir zam anlar Lusitania adıyla bir
Rom a eyaletiydi. Rom a İm paratorluğu’nun
PORTEKİZ 129
çöküşünden sonra çok uzun yıllar Portekiz
tarihi de İspanya’nınkine benzedi. 12. yüzyıl­
da Portekiz bağımsız bir krallık oldu ve I.
Joâo’nun hükümdarlığı sırasında (1385-1433)
büyük bir denizaşırı im paratorluğun tem elleri
atıldı. Kâşiflerin eğitimine ve gezilerinin plan­
lanmasına yardım eden I. Jo âo ’nun oğlu
Prens H enrique bu uğurda en çok çalışanlar­
dan biriydi (bak. GEMİCİ HENRIOUE). Bartolo-
m eu Dias ve Vasco da Gam a gibi kâşiflerin
yardımıyla Portekiz güney ve doğu denizleri­
ne egemen oldu (bak. D ia s , BARTOLOMEU;
G a m a , V asco D a ).
Bu dönemi Portekiz’in gücünün sürekli
düşüşü izledi. Kuzey A frika’ya düzenlenen
seferlerin başarısızlıkla sonuçlanması ve aşırı
harcam alar sonucu zayıflayan ülke 1580’de
İspanya Kralı II. Felipe’nin eline geçti ve
Portekiz İm paratorluğu İspanya’nın düşm an­
ları olan H ollanda ve İngiltere’nin yoğun
saldırılarına uğradı. Portekiz 1640’ta Kral IV.
Joâo’nun önderliğinde yeniden bağımsızlığını
kazandı; ama doğudaki topraklarında güçlü
bir yönetim kurulam adı. E n önemli sömürge­
si olan Brezilya da 1822’de bağımsızlığına
kavuştu (bak. BREZİLYA).
1910’da Kral II. M anuel düşürüldü ve
Portekiz bir cumhuriyet oldu. 15 yıldan uzun
bir süre ülkenin yoksulluğu ve sorunları gide­
rilemedi; sürekli hüküm et değişiklikleri ve
siyasal anlaşmazlıklar sürdü. 1926’da bir grup
subay hüküm eti devirerek yönetimi ele geçir­
di. Coim bra Üniversitesi’nde profesör olan
A ntönio de Oliveira Salazar 1932’de başba­
kanlığa getirildi. Salazar halkın seçtiği bir
ulusal meclisi öngören bir anayasa hazırla­
dı. Meclise karşın ülkeyi bir diktatör gibi yö­
neten Salazar 1968’e kadar başbakanlıkta
kaldı.
1970’te ölen Salazar’m yönetimini Marcello
C aetano’nun başkanlığındaki hüküm et izledi.
1974’te ordu hüküm eti devirdi. Salazar yöne­
timinin karşıtlarının da yer aldığı yeni bir
koalisyon kuruldu ve siyasal hüküm lüler affe­
dildi. Yeni hüküm etin ilk eylem lerinden biri
A frika’daki Portekiz sömürgelerinde milliyet­
çi güçlere karşı savaşan Portekiz birliklerini
geri çekmek oldu. Portekiz’in sömürgeleri
olan Angola, M ozambik, Portekiz Ginesi
(bugün Gine-Bissau) ve Cabo Verde Adaları
130 PORTO RİKO

bağımsızlıklarını kazandılar. Bu ülkelerde ya­

şayan birçok Portekizli geri döndü.
Sorunlarla geçen uzun yıllardan sonra Por­
tekiz’de demokrasiye dönüş kolay olmadı.
Portekiz birçok sorunla yüz yüze geldi. Tica­
retini geliştirmek ve A vrupa’da daha etkin bir
yer edinm ek isteyen Portekiz 1986’da Avrupa
T opluluklarına (AT) tam üye oldu.

PORTO RİKO. Batı Hint A daları’ndan biri

olan Porto Riko A B D ’ye bağlı bir özerk
bölgedir. Florida’nın 1.600 km kadar güney­
doğusunda yer alır. Batı Hint A d atan ’nm bir
bölüm ünü oluşturan Büyük A ntiller’in en
doğusundadır. Uzunluğu doğudan batıya 180
km, kuzeyden güneye ise 65 km kadardır.
Porto R iko’nun kıyılarını kıyı ovaları çevre­
ler; adanın topraklarının büyük bölümü ise
doğu-batı doğrultusunda uzanan sıradağlarla
kaplıdır. Yüksekliği 1.300 m etreye varan bu
dağların arasında çok güzel verimli vadiler yer
alır. Çoğu kuzeyden denize dökülen akarsular
hızlı akışlıdır; bazılarından sulama ve elektrik
enerjisi üretim inde yararlanılır. Tropik bölge­
de yer almasına karşın, Porto R iko’nun iklimi
yılın büyük bölüm ünde kuzeydoğudan esen
serin rüzgârlar nedeniyle ılıktır. A danın çok
güzel kum salları, A B D ’den gelen turistlerin
ağırlandığı lüks otelleri vardır. Kasırgalar
zaman zaman büyük zararlara yol açar. Porto
Riko eskiden sık orm anlarla kaplıydı; ama
günümüzde hem en hem en bütün orm anlar
tarım alanı kazanm ak amacıyla yok edilmiş
durum dadır. Kaplum bağa, kertenkele, kara
kurbağası, zehirsiz yılanlar ve kuşlar dışında
adada yabanıl yaşam azdır.
Halk ve Ekonomi
Porto Riko halkının çoğunluğu 16. yüzyılda
adaya yerleşen İspanyollar’ın soyundan gelir.
Bunlar dışında kalanlar ise İspanyol ve Siyah
karışımıdır. Büyük çoğunluğu Katolik olan
halk İspanyolca konuşur. Porto R iko’da nü­
fus yoğunluğu çok yüksektir; insanların çoğu
iş bulmak için A B D ’ye gitm ektedir. Örneğin
New Y ork’ta 600 bin Porto Rikolu yaşar.
Müzik ülke kültüründe önemli bir yer tutar.
D aha çok vurmalı çalgılar ve ritmin ağırlıklı
olduğu salsa müziği adada çok yaygındır.
Ünlü viyolonselci Pablo Casals yaşamının son
20 yılını Porto R iko’da geçirmiştir. 1956’dan
beri adada Casals Şenliği düzenlenir; ayrıca
daha sonra San Juan’da bir Casals Müzesi
açılmıştır
Puerto Rico Tourism Company

P O R TO R İK O 'Y A İLİŞKİN BİLGİLER

YÜZÖLÇÜMÜ: 9.104 km2.

NÜFUS: 3.308.000 (1989).
YÖNETİM: ABD'ye bağlı özerk bölge.
BAŞKENT: San Juan.
DOĞAL YAPI: İç kesimde yer alan sıradağlar kıyı
ovalarıyla çevrilidir; adada hızlı akarsular bulunur.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Şeker, tütün, muz, pirinç, mısır,
fasulye, madeni eşya, kimyasal maddeler, çimento.
ÖNEMLİ KENTLER: San Juan, Ponce, Mayagüez, Ba-
yamon.
EĞİTİM: 6-12 yaşları arasında zorunludur.

Porto Riko'da 20'den fazla yapay göl vardır.


Puerto Rico Tourism Company
Günümüzde bir müze olan tarihsel San Geronim o
Kalesi, San Juan'ın kumsal bölüm ünde yer alır.
Adanın kuzeyinde mükemmel bir liman
oluşturan San Juan, başkent ve başlıca liman­
dır. San Juan’ın büyük bölümü, ana adaya
köprülerle bağlanmış küçük bir adada yer
alır. Eskiden valinin oturduğu saray, katedral
ve İspanyolların yaptığı şatolar, m erm er hü­
küm et binasıyla ve yüksek, çağdaş otellerle
ilginç bir karşıtlık sergiler.
Topraklarının beşte dördü ekili olan adada
başlıca ekonomik uğraş tarımdır. Halk kendi
tüketim i için pirinç, mısır, fasulye ve muz
yetiştirir, süt ve et elde etm ek için sığır besler.
Ekonom ik açıdan önem taşıyan başlıca ürün­
ler ise tütün, kahve, turunçgiller ve şekerka-
mışıdır; kahve dışarıya da satılır. Son 20 yıl
içinde Porto R iko’da sanayiyi geliştirmek için
yoğun çabalar harcanmıştır. Şeker, giyim
eşyası, gübre, yapı gereçleri, plastik, petrol
ürünleri ve çim ento üretilm ektedir. Ülkede
bakır yatakları da bulunmuştur.
Kıyı ovalarını izleyen bir demiryolu adanın
büyük bölümünü dolaşır; ayrıca karayolları
da oldukça gelişmiştir. San Juan yakınında
POSEİDON 131
bulunan bir havalimanı Kuzey ve Güney
Am erika ile Avrupa bağlantılarını sağlar.
Tarih
Porto Riko 1493’te Kristof Kolomb tarafın­
dan keşfedildi. 1508’de Juan Ponce de Leön
adayı ele geçirdi ve San Juan limanının
bulunduğu koyu keşfetti. Buraya “zengin
lim an” anlamına gelen Porto Rico adını verdi.
Sonradan bu ad adanın bütünü için kullanıl­
maya başladı. Adanın büyük kentlerinden
birine Ponce de Leön’un anısına Ponce adı
verilmiştir. İspanyol göçmenler adada yaşa­
yan A ravak Yerlileri’ne öylesine kötü davran­
dılar ki, 1582’de adada hiç Yerli kalmadı.
İspanyollar’m yaptığı istihkâm lar San Ju an ’ı
ele geçirilmesi zor bir yer durum una getirdi.
A B D ’nin 1898’de İspanya’yı yenmesinden
sonra Porto Riko A B D ’nin egemenliği altına
girdi. 1917’de ada halkına A B D yurttaşlığı
hakkı tanındı; 1946’da adanın valiliğine ilk
kez bir Porto Rikolu getirildi. A da bugünkü
özerk statüsünü 1952’de kazandıysa da ada
halkı hâlâ A B D yurttaşıdır. Adayı, 21 yaşın
üzerindeki seçmenlerin oylarıyla dört yıllığına
seçilen bir vali yönetir. Porto Riko ABD
Kongresi’ne, dört yılda bir seçilen ve oy hakkı
bulunmayan bir temsilci gönderir.
POSEİDON. Yunan mitolojisinde Zeus, Ha-
des ve Poseidon baş tanrı K ronos’un oğulları­
dır. (Rom a mitolojisinde bu tanrılar Jüpiter,
Plüton ve N eptün olarak adlandırılır.) Bu üç
kardeş babalarını devirerek evreni aralarında
bölüşürler. Zeus göklerin, H ades yeraltında
olduğu varsayılan ölüler ülkesinin ve Posei­
don, denizler ile ırmakların tanrısı olur. Pose­
idon orkinoslarla yunus balıklarının dostu­
dur; denizatlarının çektiği arabasına binerek
kasırgalar estirir, denizi allak bullak eder.
Gemiciler yolculuklarının kazasız belasız geç­
mesi için Poseidon'a yakarırlar. Poseidon,
elinden bırakmadığı üç çatallı mızrağıyla çev­
resindeki toprakları sarsar, şiddetli deprem le­
re neden olur.
Karısı Am phitrite ile birlikte okyanusun
dibinde altın bir sarayda yaşayan Poseidon,
aynı zamanda atların yaratıcısı ve at yarışları­
nın koruyucu tanrısıdır. Zam an zaman bir
kentin koruyucusu olmak için başka tanrılarla
132 POSTA HİZMETLERİ

yarışmaya girer. A tina kentinin koruyuculuğu

için katıldığı yarışmada A thena’ya yenik düş­
m üştür (bak. A t h e n a ). Z eus’u hiç sevmez.
Z eus’un krallığını ele geçirmeye ve onu zinci­
re vurmaya kalkınca, ceza olarak Truva’nın
surlarını yapmakla görevlendirilir. Bu işte
tanrı Apollon ona yardım eder. Truva Kralı
Laomedon ücretlerini vermeyi reddedince, Po-
seidon selleri ve deniz canavarlarını kentin üze­
rine salar. Daha sonra da Truva Savaşı sırasında
Truvalılar’a karşı Akhalar’ı destekler.
Eski Y unan’ın kıyı kentlerinde Poseidon’a Public Roads Administration
adanmış tapm aklar vardı ve onuruna atletizm 19. yüzyılda ABD'deki atlı posta örgütü Pony Express
yarışmaları düzenlenirdi. yerini telgraf sistem ine bıraktı. Resimde, telgraf
te lle rin i çeken işçilerle selamlaşan bir Pony Express
postacısı görülüyor.
POSTA HİZMETLERİ, m ektupların ve pa­
ketlerin belirli bir para karşılığında bir yerden
bir yere gönderilmesini kapsar. Genellikle Pers ve Rom a im paratorluklarında bir dev­
önceden satın alman pulların fiyatı gönderilen let hizmeti olarak haberleşm e düzgün ve
m ektup ya da paketin ağırlığına ve gideceği gelişmiş yolların yardımıyla sağlanıyordu.
uzaklığa göre değişir. Am a bu m ektupların tümü hüküm et işleri ile
Başlangıçta posta hizmetlerinin bir parçası ilgili resmi yazışmalardan oluşuyordu. Özel
olarak kurulmuş olan postaneler, günümüzde m ektup gönderm ek isteyen kişi ve kuruluşlar
toplum a birçok değişik yoldan hizmet verir. kendi habercilerini bulmak zorundaydılar.
Bazı ülkelerdeki bankacılık ve para yollama Özel postaların kuruluşu ortaçağ sonlarına
hizmetleri ile resmi ya da özel kurum lara rastlar. Bu dönem de şirketler ve loncalar özel
yapılan çeşitli ödem eler bunların arasında posta hizmetlerini başlattılar. Bu sırada ulus­
sayılabilir. Etkili bir posta hizmetinin kurul­ lararası posta hatları da ortaya çıktı.
ması, özellikle ticaret m erkezlerinden uzakta
oturanlar için postayla sipariş vererek alışve­ Modern Posta Hizmetleri
riş yapma olanağını da yaratmıştır. 15. yüzyılın sonlarında hüküm etler düzenli
posta hizmetlerini başlattılar. İlk posta sis­
Eski Posta Sistemleri tem leri Fransa’da 1477’de, İngiltere’de ise
Günlük yaşamın sıradan bir parçası durum un­ 1516’da başlatıldı. İkisi de doğrudan devlet
da olan posta hizmetlerinin ortaya çıkışı hizmetinde olan ve halka açık olmayan bu
günüm üzden 5.000 yıl kadar önceye dayanır. kuruluşları 1627’de Fransa’da, 1635’te de
Eski M ısır’da başlayan posta hizmetleri 1.000 İngiltere’de düzenli bir kamu hizmeti başlatan
yıl kadar sonra Çin’de de oluşturuldu. İlk posta sistemlerinin kuruluşu izledi.
postanelerin de Çin’de kurulduğu sanılm akta­ Posta hizmetlerinin yavaş yavaş bir devlet
dır. İÖ 6. yüzyılda Persler, yol boyunca dizili tekeli niteliği kazanması ve bunun 17. yüzyıl
belli noktalarda mola vererek at değiştiren sonlarında resmileştirilmesi özel posta kuru­
ulaklar aracılığıyla oldukça hızlı haber gönde­ luşlarının giderek ortadan kalkmasına yol
rebiliyorlardı. Eskiçağın en iyi posta sistemi açtı. A m a, bu özel kuruluşlar ortadan kalktık­
ise Rom a İm paratorluğu’nda kuruldu. Bu ları tarihe kadar yeni hizmetler geliştirmeyi
sistem daha sonra Bizans İm paratorluğu’nda sürdürdüler. Bu kuruluşların başlattığı, zarfın
ve çevresinde kurulan İslam devletlerinde de üstüne m ektubun postaya verildiği yeri ve ta­
benimsendi. Ulaklı posta sistemlerinde, bu­ rihi gösteren bir damga basılması gibi yenilik­
günkü anlam da “postane” denebilecek mola ler devlet postalarınca da benimsendi.
noktaları genellikle yol üzerindeki hanlarda 18. yüzyılda öncelikle ana hatlarda posta
bulunurdu. arabaları kullanılmaya başladı. A B D ’deki ilk
 POSTA HİZMETLERİ 133

posta arabası seferlerini, ünlü diplom at ve bi­

lim adamı Benjam in Franklin (1706-90) posta
m üdür yardımcılığı yaptığı 1753’te başlatmış­
tı. Aynı yıllarda buharlı gemiler ve trenlerle
m ektup dağıtımı da başladı. Bugünkü anlam ­
da posta hizmetlerinin kurulm asında Sir Row-
land Hill (1795-1879) adlı bir İngiliz eğitimci­
nin büyük payı olmuştur. Hill, insanların bir­
birlerine daha çok m ektup gönderm eleri sağ­
lanırsa posta hizmetleri için ödenen paranın
büyük oranda düşeceğini gördü. Bu konudaki
düşüncesini hüküm ete sundu ve sonunda
uzaklık ne olursa olsun İngiltere’nin dört bir
yanında posta için ödenen paranın aynı ol­
ması sağlandı. Hill aynı zam anda, m ektu­
bun üzerine yapıştırılan bir pul ile posta United States Postal Service

parasını gönderenin ödemesini sağlayan siste­
mi de başlattı.
Kısa süre içinde başka ülkeler de posta
hizm etlerinde İngiliz sistemini örnek almaya
başladılar. D aha sonra gazetelere ve eğitimin
gelişmesinde büyük önemi olan basılı gereçle­
re de düşük fiyat uygulanmasına başlandı.
Posta hizmetlerindeki reform lar ile demir-
yollarındaki büyüme aynı zamana rastlar.
T renlerdeki özel vagonlarla taşınmaya başla­
nan m ektuplar 640 km uzaklıktaki bir yere
bile, postaya verildiğinden bir gün sonra
ulaşabiliyordu. A B D ’de 1860’ta hizmete baş-
M ektuplar ülkelere, bölgelere, kentlere ve daha
küçük yerleşim merkezlerine göre sınıflandırılır.
layan atlı posta sistemi Pony Express, telgra­
fın kullanılmasına kadar görevini sürdürdü.
Pony Express’in binicileri arasında ünlü Buf-
falo Bili de vardı (bak. B uffa lo B ill ).
20. yüzyılda başlayan havayoluyla posta
taşımacılığında kısa süre içinde hızlı bir geliş­
me görüldü. İlk uluslararası uçak postası
1919’da Paris ile Londra arasında gerçekleşti­
rildi ve giderek dünya çapında yaygınlık
kazandı. II. Dünya Savaşı sırasında askeri

US Post Office Department

Solda: ABD'de kullanılan mektup sınıflandırma makineleri saatte 36 bin mektubu ayırabilm ektedir.
Sağda: Damga makinesi pulların üzerini gözle izlenemeyecek kadar hızla damgalayabilm ektedir.
134 POSTA HİZMETLERİ

yazışmaları hızlandırmak amacıyla İngiltere’ sonra ara sınıflandırma m erkezlerine gönderi­

de başlatılan telsiz telgraf uygulaması, lir. B urada çeşitli yerlerden gelen ve aynı
1952’de Evrensel Posta Birliği (U PU ) tarafın­ yöne gidecek olan m ektuplar bir araya topla­
dan da kabul edildi. 1874’te uluslararası an­ nır. Son aşama, m ektupların gidecekleri yer­
laşmalar tem elinde kurulan bu birlik ülke­ lerin sınıflandırma m erkezlerine gönderilm e­
ler arasındaki posta alışverişinde standart­ sidir. M ektuplar bu m erkezlerde yaya dağıtı­
laşma sağlamaya çalışır. M erkezi İsviçre’nin cılar ya da genellikle küçük m otorlu araçlar
Bern kentinde olan U PU 1948’den beri çalış­ aracılığıyla dağıtılmak üzere kişisel adreslere
malarını Birleşmiş M illetler’e bağlı bir uz­ göre sınıflandırılır. M ektup dağıtımı çoğun­
manlık kuruluşu olarak yürütm ektedir. lukla kapıda teslim ya da özel posta kutusuna
bırakm a yoluyla gerçekleştirilir; ama postane­
Posta Hizmetleri ve Teknoloji lerde bulunan ve belli bir para karşılığı
Etkili bir posta hizmeti için tek tek m ektup ve kiralanan özel posta kutuları da yaygın olarak
kolilerin elden geldiğince bir araya getirilerek kullanılmaktadır.
topluca gönderilmesi gerekir. Bu süreç, m ek­ Günüm üzdeki dağıtımı daha hızlı ve kolay
tupların caddelerde bulunan posta kutuların­ bir hale getirmek için de pek çok yenilik
dan ve postanelerden toplanmasıyla başlar. geliştirilmiştir. Posta kodu da bu yenilikler­
Toplanan m ektuplar yerel sınıflandırma m er­ den biridir. Türkiye’de 1985’te başlatılan uy­
kezlerinde, aynı yere gidecekler bir araya ko­ gulamaya göre beş rakamlı posta kodları
nularak sınıflandırılır. Pullar genellikle bir kullanılır. İlk iki rakam gönderinin gideceği
m akinenin yardımıyla damgalanır. Gidecek­ ilin trafik num arası, son üçü ise posta dağıtım
leri yere göre gruplandırılan m ektuplar, daha yerine verilen num aradır. İstanbul’da kullanı­

Uçakların posta hizm etlerinde kullanılmasıyla, bu alanda büyük hız kazanıldı

 POSTA HİZMETLERİ 135

lan ilk iki num aralar suriçi ve surdışı bölümler Türkiye'de Posta Hizmetleri
için 34, Beyoğlu için 80, A nadolu yakası için Osmanlı İm paratorluğu’nda yabancı devletle­
ise 81 olarak belirlenmiştir. rin elde ettiği kapitülasyonlar, bu devletlerin
Paketler ve koliler ile ilgili işlemler, bunla­ ülkenin posta hizm etlerine el atmasını kolay­
rın biçim ve boyutlarının çeşitli olması nede­ laştırmıştı (bak. K a pitü la sy o n ). 16. yüzyılın
niyle çok daha güçtür. Dam galanm aları ve ilk yarısında çalışmaya başlayan yabancı pos­
talar 20. yüzyılın ilk yarısına kadar ülkenin iç
Post Office ve dış haberleşm esinde önemli bir rol oyna­
mayı sürdürdü. II. A bdülham id, yönetimine
karşı olan Jön Türk yayınlarının yabancı
posta örgütleri yoluyla ülkeye girdiğini bildiği
için bu postaları denetlem eye çalıştıysa da
başaramadı. Yabancı posta örgütlerinin ülke­
den bütünüyle çıkarılması ve yabancı posta­
nelerin kapatılması ancak 1923’te imzalanan
Lozan Barış A ntlaşm asıyla gerçekleşebildi.
Osmanlı İm paratorluğu’nda resmi posta
hizmetleri II. M ahm ud (1785-1839) dönemine
kadar, dünyadaki posta sistemlerinin çoğunda
olduğu gibi yalnızca resmi devlet haberleşm e­
lerini kapsıyordu ve ulaklar aracılığıyla yürü­
tülüyordu. Osmanlı ulaklarına “posta tatarı” ,
İngiltere'nin Londra kentinde m ektuplar özel yeraltı ulakların mola verip at değiştirdiği noktalara
posta trenlerine yükleniyor. ise “m enzilhane” adı verilirdi. Ülkede pek
çok yenilikçi girişimi başlatan II. M ahmud,
sınıflandırılmaları genellikle elle yapılır. A yrı­ 1832’de çıkardığı bir ferm anla, hiçbir ayrım
ca taşıyıcı kayışların, kaldırıcı ve yükleyici yapılmaksızın bütün halkın yararlanabileceği
m akinelerin kullanılması işlemleri hızlandır­ bir posta sistemi kurulmasını istedi. 1834’te
m aktadır. Üsküdar-İzm it arasında bir posta yolu yapıldı
Posta hizm etlerinde ve m ektup taşımacılı­ ve arabalarla posta taşımacılığı başladı.
ğında genellikle çağa uygun yöntem lerden Kasım 1839’da G ülhane’de ilan edilen T an­
yararlanılır, tik zam anlarda kullanılan posta zimat Ferm am ’ndan bir yıl sonra Posta N eza­
trenleri hiç durm uyordu. M ektuplar yol bo­ reti kuruldu. Birkaç yıl içinde İstanbul’un
yunca destekler üzerine yerleştirilmiş posta başka yerlerinde ve çeşitli eyaletlerde yeni
çantalarının trene çekilmesiyle toplanıyordu. postaneler açıldı.
Dağıtım ise m ektup torbalarının gerekli yer­ 1861-65 arasında posta bakanlığı yapan
lerde trenden fırlatılmasıyla gerçekleştirili­ gazeteci Agâh Efendi, 1840’ta İngiltere’de
yordu. Son zam anlarda hızlı trenlerin devreye uygulamaya konan posta pulu kullanımını
girmesi ve taşımacılığın gelişmesiyle yol bo­ Türkiye’de de gerçekleştirmek istiyordu. 13
yundaki büyük kasabalarda durarak m ektup­ Ocak 1863’te posta pulunun kullanılmaya
ların boşaltma ve yükleme işleminin elle başlanmasıyla birlikte posta hizmetleri kolay­
yapılması çok daha güvenli ve kolay durum a laştı ve hızlandı.
gelmiştir. Birçok büyük kentte m ektup taşı­ 1871’de, 1855’te genel m üdürlük olarak
macılığı trafik sıkışıklığı yüzünden yeraltı kurulmuş olan telgraf işletmesiyle birleştirilen
yoluyla yapılmaktadır* Paris ve New Y ork’ta Posta N ezareti, Posta ve Telgraf Nezareti
basınçlı hava tüpleri kullanılm aktadır. Lon­ adını aldı. II. M eşrutiyet’in ardından 1909’da
dra’da 1927’den beri, ana sınıflandırma m er­ bir genel m üdürlüğe dönüştürüldü. 1911’de
kezleri ile bağlantılı bir biçimde çalışan oto­ telefonun da iletişim alanına girmesi üzerine
matik yeraltı posta trenleri hizmet verm ek­ Posta, Telgraf ve Telefon Nezareti adıyla
tedir. yeniden bakanlık oldu.
136 POSTA PULU
1918’de, posta hizmetleri artık daha çok
deniz ve demiryollarıyla sürdürüldüğü için
posta tatarlarının görevine son verildi. Ertesi
yıl bakanlık yeniden genel m üdürlük yapıldı
ve saltanatın kaldırıldığı 1922’ye kadar çalış­
malarını sürdürdü.
1920’de A nkara’da bir posta m üdürlüğü
kuruldu. Saltanatın kaldırılmasından sonra
İstanbul’daki genel m üdürlükle birleştirilen
bu işletme 1953’te Türkiye Cumhuriyeti Pos­
ta, Telgraf ve Telefon İşletmesi adını aldı.
Kısaca PTT olarak bilinen bu genel m üdürlük
günümüzde Ulaştırm a Bakanlığı’na bağlı bir
kam u iktisadi kuruluşu olarak çalışmalarını
sürdürm ektedir.
POSTA PULU b a k . P u l v e P u lc u lu k .
POSTMODERNİZM. 1960’ların sonlarında
m odern sanatla, özellikle de mimarlık alanın­
da bir hesaplaşm a olarak ortaya çıktı. 19.
yüzyılın sonlarıyla 20. yüzyılın başlarında
sanatçılar değişen toplumsal ve ekonomik
koşulların doğrultusunda, gelenekleri ve yer­
leşik kuralları göz ardı eden, daha öncekiler­
den çok değişik resimler, heykeller ve yapılar
yaratm aya başladılar. Hızlı teknolojik geliş­
m eler, yeni görüşlerin yayılması, geleneksel
inançların ve değerlerin sorgulanması yeni
arayışlara yol açmıştı. “M odern sanat” olarak
nitelenen bu gelişme çeşitli akımları ve kav­
ram ları içeriyordu. Bunlar arasında Yeni İzle­
nimcilik, Sembolizm, A rt Nouveau, Fovizm,
Kübizm, Gelecekçilik, Dışavurum culuk, G er­
çeküstücülük akla ilk gelenlerdir (bak. DIŞA­
VURUMCULUK; GERÇEKÜSTÜCÜLÜK; KÜBİZM; SEM­
BOLİZM). Sanattaki bu altüst edici gelişme
demir-çelik, betonarm e ve cam gibi yeni yapı
gereçlerinin ortaya çıkmasıyla en çarpıcı bi­
çimde m im arlıkta kendini gösterdi (bak. Mİ­
MARLIK). Eski üsluplara şiddetli bir tepkiyle
karşı çıkan m im arlar, inşaatta devrim yaratan
yeni gereçleri kullanarak her türlü süsleme­
den arındırılmış, yalın ve işlevsel binalar
yaptılar.
Ne var ki, bir süre sonra bu m odern ve
görkemli yapıların insana ve doğaya yabancı
olduğu yolunda eleştiriler yükselmeye başla­
dı. M odern yapıların geleneksel kent dokusu­
nu bozduğu ve eski çevre kültürünü yok ettiği
öne sürüldü. İlk kez 1972’de A B D ’de St.
Louis’te, bundan 20 yıl önce tasarımı ödül
kazanmış 14 katlı yapılardan oluşan Pruitt-
Igoe sitesi yıktırıldı. İşte, “m odernizm sonra­
sı” anlamına gelen Postmodern dönemi başla­
tan, bir bakım a bu olay oldu. D aha sonra
A vrupa’da da bü tür yıkımlar gerçekleştirildi.
A vrupa’da doğan, batının tem el kavram ve
gelişmelerini sorgulayan Postm odernizm , bir
akım ya da hareket sayılmaz. Bu başlık
altında bazen birbiriyle çelişen birçok düşün­
ceye rastlanır. Bunların birleştiği nokta ileri
teknolojiye ve modernizm e artık eskisi gibi
hayranlık duym am alarıdır. Postm odernizm ’in
önde gelen mimarları arasında R obert Ventu-
ri (doğumu 1925), Philip C. Johnson (doğumu
1906) ve James F. Stirling (doğumu 1926)
sayılabilir.
M imarlıkla sınırlı kalmayan Postm oder­
nizm edebiyatta, öbür sanat dallarında ve
günlük yaşamda da etkisini göstermiştir. Post-
m odernistler m odern sanatın 1950’lerin so­
nunda artık kurumlaştığı ve yaratıcılığın sona
erdiği savındaydı. Böylece geleneği yadsıma­
dan, onun sunduğu eski biçimleri yerine göre
değiştirerek kullanma yoluna gidildi.
Y akın zam ana kadar toplum un asıl ulaşm a­
sı gereken insani değerlerden söz edilirken ve
Aydınlanm a Çağı düşünürlerinden bu yana,
sanat ve bilimlerin sadece doğal güçler üzerin­
de denetimi artırm akla kalmayıp insanın bu
yolla bilgiye, özgürlüğe ve mutluluğa ulaşaca­
ğı savunulurken, 20. yüzyılın sonuna doğru bu
iyimserlik kalmadı (bak. A y dinlanm a Ç a ğ i ).
Edebiyatta evrensellik yerine genellikle, par­
çalanmış bir toplum un tekil öznelerine yer
verilmeye başlandı. A nlatı düzeni bilinçli bir
biçimde bozularak, okurun yorum ve yaratm a
sürecine bir ölçüde katılımı öngörüldü. Post-
m odernist olarak tanım lanabilecek yazarlar­
dan İtalyan U m berto Eco (doğumu 1932)
Gülün A d ı (II nom e della rosa; 1981) adındaki
rom anında, görünüşte 14. yüzyılda bir İtalyan
m anastırındaki cinayet öyküsünü anlatır.
A m a roman özünde din, tarih, felsefe ve
bilim açısından “gerçek”in sorgulanmasıdır.
Bu edebiyatın öteki temsilcileri arasında John
Berger (doğumu 1926), Italo Calvino (1923-
85), Salman Rushdie (doğumu 1947), Gabriel
G arcia M arquez (doğumu 1928), Jorge Luis

Borges (1899-1986) sayılabilir (bak. BORGES,
J o r g e LuıS; G a r c ia M a r o u e z , G a b r ie l ). Önde
gelen düşünürleri ise Jacques D errida (doğu­
mu 1930), Jean Baudrillard (doğumu 1929) ve
Jean François L yotard’dır (doğumu 1924).
POTASYUM, alkali m etaller (bak. Pe r İ y o t -
la r C e t v e l i ) grubundan, çok yum uşak, suyun
üstünde kalacak kadar hafif ve balmumuyla
hem en hem en aynı derecede (63°C) eriyen bir
elem enttir. Kimyasal simgesi K, atom num a­
rası 9, atom ağırlığı 39,102’dir. Başka m adde­
lerle kolayca birleşir. Aslında göz alıcı bir
gümüş parlaklığındadır, am a havadaki oksije­
nin etkisiyle yüzeyinde ince bir oksit katm anı
oluşur; bu nedenle kısa sürede kararır. Potas­
yum suya katıldığında sudaki hidrojeni açığa
çıkarır ve hidrojen m or bir alevle yanar. Bu
nedenle potasyum un hava ve sudan korunm a­
sı, şişede yağ içinde saklanması gerekir.
Potasyum başka m addelerle kolayca birleş­
tiğinden doğada katışıksız halde bulunmaz.
Başka elem entlerle oluşturduğu bileşikler çok
kararlıdır, yani kolayca ayrışmaz. Pek çok kil
ve kayaç türünde bulunur, ama potasyum u bu
m addelerin içinden ayırarak elde etm ek zor­
dur. Kullanılan potasyum un çoğu, karnalit ve
silvit gibi m inerallerden potasyum tuzları
biçiminde elde edilir. Bu m ineraller günü­
müzde A lm anya’da Stassfurt’ta, Fransa’da,
Polonya, İspanya, SSCB ve A B D ’de çıkarıl­
m aktadır. Lût G ölü’nün tuzlu sularından ve
A B D ’de California’daki Searles Gölü gibi
kurumuş göl yataklarından da potasyum tuz­
ları elde edilebilmektedir.
Potasyum bütün canlılar için gerekli olan
tem el elem entlerden biridir. Potasyum ilk
olarak bitki küllerinden potasyum karbonat
biçiminde elde edilmiştir; bunun için bitki
külleri suda çözündürülmüş, sonra sıvı bölüm
demir bir kapta kaynatılmış, böylece potas­
yum karbonat buhar halinde çözeltiden ayrıl­
mıştır. Potasyum karbonata potas denir. Po­
tas bakımından zengin olan odun külü topra­
ğa serpilirse bitkilerin gelişmesine katkıda
bulunur. Potasyum klorür, potasyum nitrat
(güherçile) ve potasyum sülfat gibi potasyum
tuzları en çok kimyasal gübrelerde kullanılır.
Bu tür gübreler, ekilen bitkilerin topraktan
aldığı potasyum un yerine geçer (bak. G ü b r e ).
POYRAZKUŞU 137
Potasyum bileşikleri sabun, cam, kibrit başı,
barut, havai fişek, dezenfektan, ilaç, boya ve
fotoğrafçılık malzemeleri yapımında kullanı­
lır. Potasyum siyanür öldürücü bir zehirdir.
Katışıksız potasyum ilk kez 1807’de İngiliz
kimyacı Sir Hum phry Davy tarafından elde
edildi; Sir Davy bunun için potasyum hidrok­
siti (potaskostik) elektroliz işleminden geçir­
di. Bu aynı zam anda bir m etalin ilk kez
elektroliz yoluyla başka m addelerden ayrıl-
masıydı (bak. ELEKTROLİZ).
POYRAZKUŞU. Deniz kıyısında çalıların ya
da kumların üzerinde koşuştururken görebile­
ceğimiz kıyı kuşlarından olan poyrazkuşları-
mn altı türü vardır ve en iyi bilineni bayağı
poyrazkuşudur (H aem atopus ostralegus ) . B a­
yağı poyrazkuşu kırmızı gagası ve gözleri,
pem be bacakları, siyah beyaz tüyleriyle tanı­
nabilir. Başı ve sırtı siyah, kuyruğunun büyük
bölümüyle birlikte karnı beyazdır. Siyah ka­
natlarında geniş ve beyaz birer şerit dikkat
çeker. Kanatlarını düzenli çırparak hızla
uçarlar.
Poyrazkuşu uçarken ıslığa benzer güçlü bir
ses çıkarır. Sonbahar ve kış aylarında sürüler
halinde bir araya gelen bu kuşlar, özellikle
kıyıların gelgit kuşağında sular çekilince açığa
çıkan midye, istiridye gibi yumuşakçaların
aralık duran kabuklarını ustaca ayırarak bes­
lenir. Ürem e mevsiminde iç kesimlere giren
poyrazkuşları bazen tarla süren çiftçileri izle­
yerek altüst olan topraktaki solucan ve böcek­
leri yer.
Dişi poyrazkuşu yerdeki küçük bir oyuğa
genellikle üç yum urta bırakır. Bazen küçük
Küçük bir oyuğa yerleşm iş dişi poyrazkuşu
138 POZİTİVİZM
birkaç taş ya da denizkabuğu parçalarıyla
döşenen bu oyuklar deniz kıyısında, akarsula­
rın çakıllı kıyılarında ya da sürülmüş bir
tarlada seçilebilir. Y um urtalar sarımsı kahve­
rengi üzerine kahverengi lekelidir. Y um urta­
dan çıkan hav tüyleriyle kaplı yavrular hemen
koşuşturmaya başlayabilir.
Bayağı poyrazkuşu Avrasya ve A frika’da
yaşar. Kuzey A m erika’nın batısında ve Avus­
tralya’da yaşayan iki ayrı tür, kırmızı gagaları
ve pem be bacakları dışında tümüyle koyu
renktir.
POZİTİVİZM, nesnel araştırmayla kazanılmış
bilgi dışındaki bilginin bir değeri olmadığını,
tek sağlam bilginin olguları gözlemleyerek
elde edilen verilere dayalı bilgi olduğunu öne
süren öğretidir. Pozitivizm, Olguculuk olarak
da adlandırılır. Bu öğretide olgu, duyum ları­
mız ve algılarımız anlamına gelir. Pozitivizm’e
göre duyumlarımız ve algılarımızla doğrudan
edindiğimiz bilgilerden başka bir olgu yoktur.
Pozitivizm’in kurucusu Auguste C om te’
dur. Com te öğretisine bu adı, kendisinden
önceki öğretilerin yıkıcı ve olumsuz olduğu­
nu, bir tek kendi öğretisinin yapıcı ve olumlu
olduğunu dile getirmek için vermiştir. Çünkü
kök olarak “pozitif” sözcüğü, yıkıcı anlamına
gelen “n eg atif’in karşıtıdır; olumlu ve yapıcı
anlam ına gelir. Com te metafiziği, yani bir
otoriteye dayandırılan, tartışmasız kabul edi­
len bilgileri tümüyle boş bilgiler olarak değer­
lendirir. O na göre ister idealist, ister maddeci nürlerle ulaştı. Bunlardan İtalyan Vilfredo
olsun, deneyi yadsıyan tüm öğretiler m etafi­
ziktir ve felsefeden metafiziği tümüyle atm ak
gereklidir. O nun yerine bilim konm alıdır ve
bu nedenle Pozitivizm bir bilim felsefesi­
dir.
C om te’a göre bilimler bir deneyler toplamı
olmalıdır. H er gerçek bilgi pozitif ve göreli­
dir. Bilim ile felsefe arasında kuramsal uyum
ve yöntem birliği vardır. Bilimsel yöntem ler
bırakılm adan deneylerle ulaşılan gerçekliğin
bütünü üzerinde tek bir yargıya ulaşılmalıdır.
Bilimin konusu bütünüyle göz önüne alındı­
ğında felsefenin konusuyla zorunlu olarak
birleşir. Deneyin yardımı olmaksızın zihnin
kendi kendisine çıkartacağı şey, eğer anlamsız
değilse tümüyle uydurmadır. Uğraş alanı yal­
nızca olgular olan bilim, bu olguları gözlemle­ PÖN SAVAŞLARI bak. K a r t a c a S a v a ş l a ^ .
yerek aralarındaki bağları, bir başka deyişle
yasaları kavram aya çalışır.
Com te insanlık tarihinin, her biri kendisin­
den öncekini aşan bir dizi aşam adan geçerek
geliştiğini öne sürer. Bunların ilki olayları
denetleyen güçlerin ya tüm varlıkların içinde
onları harekete geçirip yöneten gizemli güçler
ya da insan biçimli güçler olduğuna inanılan
dinsel aşamadır. Bunu, doğaüstü güçlerin
yerini düşüncelerin, yani felsefi ilkelerin aldı­
ğı metafizik aşama izler. Sonunda, bilimin el
üstünde tutulacağı ve insanların çabalarını
yalnızca toplum un çıkarları yolunda yararlı
bilgileri geliştirmeye adayacakları pozitif aşa­
ma, yani sanayi aşamasına ulaşılır. Bu aşam a­
da insanlar açıklamak istedikleri olguları gene
bu olgulardan elde ettikleri verilere dayandır­
mayı öğrenirler.
Pozitivizm’in bilgisel ve mantıksal yanları
Com te ile yakın ilişkisi olan John Stuart Mili’
ce geliştirilmeye çalışıldı. İngiltere’de Poziti­
vizm’in bir başka temsilcisi olan H erbert
Spencer, Darvvin’in evrim kuramını da çalış­
malarının kapsamı içine aldı. D aha sonra
Pozitivizm Avusturya ve A lm anya’da gelişti.
AvusturyalI düşünür Ernst Mach tüm bilginin
doğrudan deney yoluyla duyu verilerinden
elde edilen öğelerden oluştuğunu ileri sürdü.
20. yüzyıl içindeyse Pozitivizm en güçlü anla­
tım ına, demokrasinin eleştiricileri ve azınlık
yönetiminin çeşitli kuram larının savunucuları
olarak tanınan bazı İtalyan ve Alman düşü­
Pareto, bilimsel yöntemin her türlü bilgi
alanına ısrarla uygulanması gerektiğini vurgu­
layarak, olguları ve olgular arasındaki ilişkile­
ri bulup ortaya koymanın bir fizikçinin ya da
kimyacının olduğu kadar bir sosyologun ya da
iktisatçının da işi olduğunu öne sürdü. Felse­
fede geçerli olan deney öncesi düşüncelere
karşı çıkan Pareto doğal hukuk, toplum söz­
leşmesi, adalet ve doğru düşünce konularında
kuram lar ileri sürenlerle yaygın tartışm alara
girdi. O na göre doğal hukuk konusunda
kurgusal düşünceler üretm ek, değişik ülkele­
rin çeşitli dönem lerinin yasa kitaplarını araştı­
rıp ortaya çıkarm aktan ve içlerinde gerçekten
ne olduğunu gösterm ekten daha kolaydı.
 PRAG 139

PRAG, Çekoslovakya’nın başkenti ve en bü­ kalma bir mezarlığın da bulunduğu eski Y a­

yük kentidir. Ülkenin batı ucunda, Vltava hudi mahallesinin kalıntılarına rastlanır.
Irmağı üzerindedir. Eski bir kent olan Prag 1348’de kurulan Karlova Üniversitesi, O rta
güzel yapılarıyla ünlüdür; bunlardan bazıları­ A vrupa’daki en eski üniversitedir. Bohemya
nın tarihi 9. yüzyıla kadar uzanır. Prag’da Kralı ve Kutsal Rom a-G erm en İm paratoru
G otik, B arok, Rokoko, Klasik, Yeniklasik IV. K arl’ın kurmuş olduğu bu üniversite
dönem lere özgü 2.000’e yakın yapı ve anıt Avrupa kıtasının her yanında öğrenci ve bilim
vardır. adamları için bir çekim merkezi oldu. K entte
Ülkenin en uzun ırmağı olan Vltava, Prag’ ayrıca Nazi işgali sırasında öldürülen öğrenci­
m içinden geçerek güneyden kuzeye doğru lerin anısına kurulmuş bir üniversite ve çok
akar. Irmağın batı kıyısında, bir zamanlar sayıda yükseköğrenim kurum u vardır. Kon-
Bohem ya krallarının, günümüzde ise cum hur­ servatuvarın bağlı olduğu Müzik Akademisi
başkanının oturduğu, 16. yüzyıldan kalma de önemli bir sanat m erkezidir. Eski kentin
H radcany Şatosu yer alır. Sarayın iç avlusun­ doğusunda yer alan m odern kent m erkezinde­
da, yapımına 1344’te başlanan Svatj Vit Ka­ ki Vaclav M eydam ’nda, 10. yüzyılda hüküm
tedrali vardır. Şatonun aşağısında, kıvrımlı, sürmüş olan Bohemya Kralı Vaclav’ın heykeli
dar sokakların ve bugün çoğu devlet dairesi bulunur. Prag’da II. Dünya Savaşı sırasında
olarak kullanılan eski sarayların yer aldığı öldürülen direniş önderi Julius Fucık’in adını
Mala Strana (Küçük M ahalle) bulunur. taşıyan büyük bir park ve eğlence m erkezin­
1357’de kurulan ve Prag’ın en güzel yapıların­ den başka çok sayıda park vardır.
dan biri olan Karel Köprüsü, kentin batı Prag kültürel yaşamının canlılığıyla ünlü­
yakasını Stare M esto adı verilen Eski K ent’e dür. Çek besteci Bedrich Sm etana ve Antonm
bağlar. Stare M esto’da B arok dönem e ait pek Dvorak her yıl ilkbaharda düzenlenen bir
çok zarif kilise vardır. K ent, “altın Prag” müzik festivaliyle anılır. Kentin senfoni ve
anlam ına gelen zlata Praha adını bu kilisele­ flarmoni orkestraları yetkinlik ve yorum açı­
rin altın yaldız kaplı çatılarından alır. Gotik sından çok üstündür. Dünyaca ünlü yazarlar­
üsluptaki Tyn Kilisesi büyük din adamı Jan dan Franz Kafka (bak. K a fk a .F r a n z ), Rainer
H us’un 15. yüzyılda başlattığı reform hareke­ M aria Rilke (1875-1926) ve Aslan A sker
tinin m erkezi olmuştu. DanimarkalI astrono­ Şvayk (1923) rom anının yazarı Jaroslav Ha-
mi bilgini Tycho B rahe’nin mezarı da burada­ sek (1883-1923) Prag doğumludur. Tycho
dır (bak. B r a h e , T y c h o ). Kilisenin hemen Brahe ve Johannes Kepler gibi büyük astro­
yakınında, içinde bir sinagog ve 13. yüzyıldan nomi bilginlerinin araştırm a yapma olanağı

Vltava Irmağı Prag

kentinin ortasından
geçer.
140 PRAKSİTELES

bulduğu Prag’da ünlü bilim adamı A lbert miştir. Tanrıların güçlülüğünü vurgulamak
Einstein da 1911-12 yıllarında ders vermiştir yerine, onların kusursuz güzelliğini öne çıkar­
(bak. E in stein , A l b e r t ; K e p l e r , J o h a n n es ). mayı yeğleyen ilk heykelcidir.
Prag, önemli bir ulaşım ve sanayi m erkezi­ G ünüm üze ulaşan tek yapıtı, 1877’de bulu­
dir. Çoğu kentin batısında yer alan fabrikalar­ nan H erm es ve Ç ocuk D ionysos adlı m erm er
da lokomotif, otobüs, otomobil ve makine heykeldir. Güçlü ve yakışıklı H erm es, bir
gibi ağır sanayi ürünlerinin yanı sıra, gıda ağaç gövdesine dayadığı kolunda Dionysos’u
m addeleri, kimyasal m addeler, elektronik eş­ taşım aktadır. Duruşu rahat ve esnektir. H ey­
ya ve giyim eşyası üretilir. Doğu ve Batı kelin öbür kolu kırıktır. Bir zam anlar elinde
A vrupa’nın birleşme noktasında yer alan kent bir salkım üzüm tuttuğu sanılmaktadır.
aynı zam anda ulusal demiryolu ağının da Praksiteles’in yapıtlarından eski yazarlar
m erkezindedir. Kent yakınındaki Ruzyne’ hayranlıkla söz ederler; ne var ki, bunların
de büyük bir havaalanı vardır. Toplu taşım a­ yalnızca birkaçının kopyaları bulunm uştur.
cılık otobüs, tram vay ve m etroyla sağlanır. Sanatçının en ünlü yapıtı olan K nidos A frodi-
Vltaya Irm ağı’nda yolcu vapurları işler. tVnin bir kopyası R om a’da, Vatikan Müze-
si’ndedir.
Tarih
Prag’ın tarihi önce eski Bohem ya Krallığı’nın, PRENS ADALARI, M arm ara Denizi’nin ku­
sonra da çağdaş Çekoslovakya’nın tarihidir zeydoğusunda, İstanbul kentinin Anadolu ya­
(bak. B o h e m y a ; Ç eko slo v a k y a ). Bugün Prag’ kası açığında yer alan ve dokuz adadan oluşan
in bulunduğu yerdeki ilk yerleşmenin tarihi bir takım adadır. Kentin Anadolu yakası kıyı­
9. yüzyılın ikinci yarısına rastlar. Ortaçağda sına paralel olarak kuzeybatı-güneydoğu doğ­
ticaretle zenginleşen Prag, kenti kuran rultusunda dizilen ve kısaca A dalar diye
Premysl hanedanından sonra yönetime gelen adlandırılan bu takım adalardan en büyüğü
Luxem bourg hanedanı dönem inde başkent B üyükada’dır. Ö teki sekizi ise Heybeliada,
oldu. Jan Hus 1415’te yakılarak öldürüldük­ Burgazada, Kınalıada, Kaşıkadası, Tavşan-
ten sonra kentte halk ayaklanmaları baş adası, Sedefadası, Yassıada ve Hayırsızada
gösterdi. 15. yüzyıldan sonra Prag hızlı bir olarak da bilinen Sivriada’dır. A dalar, yönet­
gerileme süreci yaşadı. 19. yüzyılda başlayan sel açıdan İstanbul iline bağlı bir ilçedir.
sanayileşme ve demiryollarının yapımı kentin A dalar ilçesinin merkezi Büyükada’dır. İstan­
büyümesine ve gelişmesine yol açtı. Prag bu bul Büyük Şehir Belediyesi sınırları içinde
süreç içinde Çek kültürel rönesansının m erke­ bulunan A dalar’m yüzölçümü 11 k n r ’dir.
zi ve 1918’de bağımsızlığını ilan eden Çekos­ Nüfusu ise 1985’te 14.785’ti.
lovakya’nın başkenti oldu. II. D ünya Savaşı A dalar jeolojik yapı bakımından Kocaeli
sırasında Nazi işgali altında kalan kentte Yarım adası’nın bir parçasıdır. Yarım ada üs­
5 Mayıs 1945’te büyük bir ayaklanma çıktı. tünde aşınmaya karşı dirençli bazı kayaçlar-
A yaklanm a Kızıl O rdu kente girinceye kadar dan oluşan tepelik alanların M arm ara D enizi’
sürdü. Savaştan çok zarar görmeyen Prag’da nin yükselmesinden sonra suyun üstünde ka­
kent m erkezi korunarak çevresinde uydu lan bölümleri takımadaları oluşturm uştur
yerleşmeler kuruldu. 1968’de reform girişim­ (bak. M a r m a r a DENİZİ). Topraklarının genel­
leri ve SSCB’yle ilişkileri azaltma siyaseti likle kızıl renkli olması nedeniyle Türkler
SSCB tarafından önlendi. Prag 1989’da yeni­ tarafından “ Kızıl A dalar” olarak adlandırılan
den kitlesel gösterilere sahne oldu. bu takım adalar, uzun bir süre “Papaz A dala­
Prag’ın nüfusu 1.206.098’dir (1988). rı” adıyla da anılmıştır. Bunun nedeni, O rto­
doks m ezhebinde din adamı yetiştirmek am a­
PRAKSİTELES, İÖ 4. yüzyılda yaşamış ünlü cıyla Heybeliada Papaz M ektebi adıyla
bir Yunanlı heykelcidir. M erm eri incelikle 1844’te öğretime açılan okuldur. Bu adala­
işleyen Praksiteles zarif, yuvarlak çizgili, canlı rın en büyükleri olan Büyükada eskiden
ve hareketli görünüşlü heykelleriyle kendin­ Prinkipo ve Pityoussa, Heybeliada ise Halkis
den sonraki sanatçıları büyük ölçüde etkile­ ya da Halki ve Khalkitis adlarıyla anılırdı.

Yassıada uzun bir süredir askeri amaçla kulla­
nılm aktadır. Sivriada ile Eşekadası olarak da
bilinen Tavşanadası ise yerleşim yerleri olm a­
yan ıssız adalardır.
İlk kez R om a dönem inde yerleşildiği bili­
nen A dalar’da daha sonraki Bizans dönem in­
de birkaç balıkçı köyü vardı. Bizans dönem in­
de prensler ile prenseslerin buraya sürgün
edilmesi nedeniyle “Prens A daları” adıyla
anıldı. A dalar, daha çok batılılar tarafından
Prens A daları olarak adlandırılır. Bu takım ­
adalar, Fatih Sultan M ehm ed’in İstanbul’u
alması sırasında Osmanlı topraklarına katıldı.
A dalar’daki yerleşim yerleri birer balıkçı kö­
yü olma niteliğini 19. yüzyıl ortalarında yitir­
meye başladı. Bunun başlıca nedeni,
1846’dan sonra düzenli vapur seferleriyle
A dalar’m İstanbul kentiyle bağlantısının sağ-
lanmasıydı. Bu yüzyıl sonlarında yavaş yavaş
bir sayfiye yeri haline gelmeye başlayan Ada-
lar5a, İstanbul’da yaşayan azınlıklar ile Türki­
ye’de yaşayan ve levanten denen batılılar
tarafından bazı bahçeli, yazlık konutlar ve
köşkler yaptırıldı. Cum huriyet dönem inde
varlıklı Türkler tarafından da sayfiye yeri
olarak kullanılmaya başlayan A dalar, eski
yapıları ve eşsiz güzellikleriyle İstanbul’un
başlıca dinlenme ve gezi yerlerindendir.
Kızıl çamlarla kaplı bu takım adaların en
yüksek noktası olan ve Büyükada’da yer alan
202 m etre yüksekliğindeki Y ücetepe’de bir
PRENS ADALARI 141
Burgazada'dan
Heybeliada'nm
görünüşü.
Erkin Emiroğlu
kır gazinosu vardır. A ya Yorgi Tepesi olarak
da adlandırılan bu yüksek noktaya açık bir
havada çıkıldığında öteki adalar, M arm ara
Denizi, İstanbul ve hatta Yalova kıyıları
rahatlıkla izlenebilir. Son yıllarda deniz oto ­
büsü seferleri de yapılan A dalar’m nüfusu
yazlığa gelenler nedeniyle yazın birkaç kat
artar. Adalar’daki başlıca gezi alanları Büyük-
ada’daki D ilburnu, H eybeliada’daki Değir-
m enburnu orm an içi dinlenme yerleri ile
Burgazada’daki Kalpazankaya yöresidir. Y ö­
rük Ali ve Nizam adıyla anılan plaj lan olan ve
eskiden tertem iz koylarında denize girilen
A dalar kıyıları, son yıllarda M arm ara D eni­
zi’nde görülen kirlenm eden büyük ölçüde
etkilenmiştir. Belediye hizmetleriyle öteki
resmi hizm etlerin karşılanması amacıyla çalış­
tırılanların dışında m otorlu araç çalıştırılma­
yan A dalar’da ulaşım faytonlarla sağlanır.
Gezi amacıyla A dalar’a gelenler fayton turları
ve çocuklar için büyük eğlence kaynağı olan
eşek gezileri yaparlar.
Turizm açısından büyük değer taşıyan A da­
lar’da bazı önemli kurum lar da vardır. B unla­
rın başlıcaları, ülkemizin ilk sanatoryum u
olan ve 1924’te açılan Heybeliada Sanatoryu­
mu ile Deniz Kuvvetleri’ne bağlı Heybeliada
Deniz Lisesi’dir. Ünlü edebiyatçılarımızdan
Hüseyin Rahm i G ürpınar’ın H eybeliada’da-
ki, Sait Faik Abasıyanık’m Burgazada’daki
evleri müze haline getirilmiştir.
142 PRETORIA
PRETORIA, Güney A frika Cum huriyeti’nin
yönetim merkezi ve Transvaal ilinin m erkezi­
dir. Ülkenin yasama merkezi ise Cape Tow n’
dır. Pretoria, Güney Afrika Cum huriyeti’nde
beyazların çoğunlukta olduğu tek büyük
kenttir.
Apies Irm ağı’nın her iki yakasında kurulu­
dur ve Magalies Dağı’mn eteklerine doğru
uzanır. Planlı bir kenttir. Dikdörtgen bloklar
arasında uzanan caddelerini, küm eler oluştu­
ran mavi ya da çiçekli jakaranda ağaçları
süsler. Kentin m erkezindeki, Church Square
olarak bilinen alanda A dalet Sarayı ile öbür
hüküm et yapıları yer alır. Church Square’
den doğu ve batı doğrultusunda toplam 20
kilom etrelik bir cadde uzanır. Burada Boer
önderi Paul K ruger’in onarılıp müze haline
getirilen evi vardır.
M eintjes’ Kop adlı tepede başlıca yönetsel
yapılar yer alır. Bu tepenin yamaçları terasla­
narak bahçe haline getirilmiştir. K entte ayrıca
güzel ve geniş parklar, beş doğal yaşamı
korum a alanı vardır.
P retoria’daki iki üniversitede de A frikaner
dilinde eğitim verilir. Ayrıca kentte ülkenin
en büyük araştırm a kurum u olan Bilim ve Sa­
nayi Araştırmaları Konseyi vardır. Bir demir­
yolu m erkezi olan P retoria’da demir-çelik,
m akine sanayisi, gıda işleme ve elmas m aden­
Pretoria'ya bakan b ir tepede yer alan hüküm et yapıları. Önde teraslanm ış bahçeler görülüyor.
ciliği önde gelir. Sanayisi sürekli gelişen
kentin Siyah işçilerinin büyük çoğunluğu bir
yurtluk olan B ophuthatsw ana’da oturur.
Kentteki beyazlar daha çok hizmet sektörün­
de çalışır.
1855’te M arthinus Pretorius tarafından ku­
rulan Pretoria’ya Boer devlet adamı Andries
Pretorius’un (1798-1853) adı verilmiştir. Nü­
fusu 822.925 dolayındadır (1985).
PREVEZE DENİZ SAVAŞI (27 28 Eylül
1538). Barbaros Hayreddin Paşa kom utasın­
daki Osmanlı donanması ile Cenevizli amiral
A ndrea D oria kom utasındaki Haçlı donan­
ması arasında geçen Preveze Deniz Savaşı,
Osmanlı D evleti’nin A kdeniz’deki egemenli­
ğini pekiştirmiş ve bu egemenlik 1570’lere ka­
dar sürmüştür.
Osmanlı donanması Barbaros Hayreddin
Paşa’nın kaptan-ı derya olmasına (1533) ka­
dar varlığını Ege D enizi’nde duyurmuş, A k­
deniz’de daha çok bağımsız Türk korsanları
etkinlik göstermişti. Bu korsanların önderi
olan Barbaros Hayreddin Paşa’nın Osmanlı
D evleti’nin hizmetine girmesinden sonra do­
nanm a Akdeniz kıyılarını vurmaya, A kdeniz’
deki ticareti ellerinde tutan İspanya, Porte­
kiz, Venedik, Ceneviz, M alta gibi denizci
devletlerin çıkarlarını engellemeye başladı.

Osmanlı D evleti’nin A kdeniz’de gittikçe bü­
yüyen bir tehlike oluşturm aya başlaması üze­
rine, Venedik’in çağrısı ve papalığın desteğiyle
İspanya Kralı ve Kutsal Rom a-G erm en İm pa­
ratoru Şarlken’in önderlik ettiği büyük bir
Haçlı donanmasının kurulmasına karar veril­
di. 1538’de hazır durum a gelen 600 parçalık
bu donanm anın kom utanlığına da Amiral
A ndrea D oria getirildi.
1538 yazında Ege Denizi’ne açılan Osmanlı
donanması Girit A dası’m yağmaladıktan son­
ra Eğriboz Adası açıklarına demirlemişti. Bu
sırada A ndrea D oria da Y unanistan’ın batı­
sındaki A rta Körfezi’nin girişinde yer alan
Preveze Kalesi’ni kuşatmıştı. D urum u öğre­
nen Barbaros Hayreddin Paşa hem en hareke­
te geçince A ndrea D oria kuşatmayı kaldıra­
rak kuzeydeki Korfu A dası’na çekildi. Os­
manlI donanması A rta Körfezi’ne demir atın­
ca, 25 Eylül’de Preveze önlerine gelen Haçlı
donanması körfezin girişini kapattı. 27 Eylül’
de ani bir hareketle körfezin dışına çıkmayı
başaran Osmanlı donanması Haçlı donanm a­
sıyla karşı karşıya geldi. A ndrea D oria yanlış
m anevralarla donanmasını güç durum a düşü­
rünce Barbaros Hayreddin Paşa bu durum dan
yararlanm ak istedi. 40 gemiden oluşan bir
filoyu ileri sürerek Haçlı donanmasını bölm e­
ye çalıştı. D urum un daha da kötüleştiğini
gören A ndrea D oria donanm asına geri çekil­
me buyruğunu verdi. Bir süre Haçlı donan­
masını izleyen Osmanlı gemileri havanın ka­
rarması üzerine Preveze’ye döndüler.
28 Eylül sabahı Haçlı donanması yeniden
PREVEZE DENİZ SAVAŞI 143
Preveze Deniz Savaşı
Osmanlı Devleti'nin
Akdeniz'deki
egem enliğini
pekiştirm iştir.
Nezih Başgelen Arşivi
Preveze önlerinde görüldü. Bu kez 122 gemi­
den oluşan Osmanlı donanması daha da
hazırlıklıydı ve düşmanı hilal (ayça) biçi­
mindeki savaş düzeni içinde karşıladı. Buna
göre m erkezde Barbaros Hayreddin Paşa
bulunuyor, sağ kola Salih Reis, sol kola da
Şeydi Ali Reis kom uta ediyordu. Turgut
Reis’in 20 gemilik filosu ise geride yer alıyor­
du. Haçlı donanması birbiri ardınca üç sıra
biçiminde dizilmişti. Ö nde ağır toplarıyla
kalyonlar, ortada kadırgalar, en arkada da
çekdiri türü hafif gemiler vardı. A ndrea
D oria önce ağır toplarla Osmanlı donanm ası­
nı dağıtmayı, ardından da hafif gemilerle
yanaşarak son darbeyi indirmeyi amaçlıyor­
du. Am a yeterli rüzgâr olmadığından ağır
gemiler hareketsiz kalınca, saldırıya geçen
Osmanlı donanması kalyonları ateş altına
aldı. Bunun üzerine A ndrea D oria ikinci
sıradaki kadırgaları ileri sürerek Osmanlı
donanmasını çevirmek istedi. Turgut R eis’in
filosu buna aynı biçimde karşılık vererek
Haçlı donanmasının arkasına sarkmaya başla­
dı. Barbaros Hayreddin Paşa da ön sıradaki
kalyonları yarıp kadırgalara saldırınca A n­
drea D oria bir çem berin içine düşmekte
olduğunu görerek geri çekilme buyruğunu
verdi. Beş saat süren savaş sırasında 128 gemi
yitiren Haçlı donanması düzensiz biçimde
kaçmaya başladı. Osmanlı donanması hava­
nın kararm asından sonra da sürdürdüğü izle­
me harekâtına fırtına çıkması üzerine son
vererek Preveze önlerine döndü. (A yrıca bak.
B a r b a r o s H a y r ed d in P a ş a .)
144 PRIESTLEY

PRIESTLEY, Joseph (1733-1804). Joseph yısıyla Birmingham halkı Priestley’in evini ya­
Priestley deneysel kimya alanında çok önemli kıp kilisesini ateşe verdi. Priestley 1794’te
katkılarda bulunmuş İngiliz asıllı bir bilim ada­ A B D ’ye giderek Pennsylvania eyaletinin
mıdır. Yorkshire’lı bir terzinin oğluydu. Dini N orthum berland kentine yerleşti ve yaşamı­
eğitim gördü, pek çok eski ve yeni dil öğren­ nın sonuna kadar bilim ve din alanlarındaki
di. Birkaç yıl papazlık ve öğretm enlik yaptık­ çalışmalarını burada sürdürdü.
tan sonra, W iltshire’daki C alne’da Lord Shel-
burne’ın kütüphane m üdürü oldu. D aha son­ PROKOFYEV, Sergey (1891-1953). SSCB’
ra Birmingham ’a taşındı. li besteci Sergey Sergeyeviç Prokofyev, U k­
Priestley pek çok gaz keşfetmiş ve bunların rayna’da Sontsovka (bugün Krasnoye) kö­
özelliklerini belirlemiştir. Bilimsel bir eğitim yünde doğdu. İlk müzik eğitimini annesinden
görmemesine karşın son derece ilginç deney­ aldı. D aha sonra St. Petersburg’da (bugün
ler yapmıştır. Yakınlardaki bir bira fabrika­ Leningrad) konservatuvara girdi. Prokofyev
sında, biranın mayalanması işlemi sırasında izleyici karşısına ilk kez 1908’de, piyanist
çıkan ve “sabit hava” diye adlandırdığı gazı olarak çıktı.
toplayarak, bu gazı su ile karıştırmayı başar­ 20. yüzyıl m odern sanatıyla yakından ilgi­
mış ve sodayı elde etmiştir. (“Sabit hava” lendiği dönem de çağdaş balenin yaratıcısı,
aslında, ansiklopedimizde ayrı bir m addede ünlü sanatçı Sergey Diaghilev ile tanıştı. Bu
açıklanan karbon dioksit gazıdır.) Priestley tanışma uzun yıllar sürecek olan bir dostluğun
Ağustos 1774’te oksijeni buldu (bak. OKSİ­ başlangıcı oldu. Diaghilev için birçok beste
JEN), onun solunum ve yanma için gerekli yazan sanatçı o yıllarda en yaratıcı dönemini
olduğunu gösterdi. K ükürt dioksit ile am on­ yaşadı. Bu bestelerin en ünlüleri Klasik Sen­
yak da keşfettiği öbür önemli gazlardır (bak. fo n i , Re M ajör Birinci Kem an Konçertosu ve
A m o n y a k ). Yedidir Yediler adlı koro yapıtıdır.
Priestley dem okrasiden yanaydı. Am erikan Prokofyev 1917 Ekim Devrim i’ni coşkuyla
kolonilerinin İngiltere’den bağımsızlıklarını karşıladıysa da, dönemin güç koşullarında
kazanma savaşlarında Amerikalılar’dan, Fran­ müziğe yer ayırmanın zor olacağı sonucuna
sız D evrim i’nde de devrim cilerden yanaydı. vardı. 1918’de geçici olarak ülkesinden ayrıl­
1791 ’de, bağlı bulunduğu derneğin Fransız dı. Beste çalışmalarının yanı sıra A B D ’de,
Devrim i’ni kutlam ak için verdiği yemek dola­ Fransa’da ve A lm anya’da konserler verdi.
(Solda) National Portrait Gallery, Londra; (sağda) Mansell Collection

Bilim adamı Joseph Priestley ve gazlarla ilg ili deneylerde kullandığı bazı aygıtlar.

1927’de SSCB’ye geri döndüğünde büyük bir
sanatçı olarak karşılandı. 1925, 1930 ve
1933’te çıktığı A B D turnelerinde olağanüstü
başan kazandı. M oskova’ya yerleştikten son­
ra beste çalışmalarını yoğun bir biçimde sür­
dürdü.
20. yüzyılın m odern armoni anlayışıyla
besteler yazdı. O yıllarda R om eo ve Jülyet
(1935-36) bale müziğini, Lenin’in sözlerini
kullanarak Ekim Devrimi'nin 20. Yıldönü­
mü Kantatı'm (1937), Sergey Ayzenştayn'ın
A leksandr N evski (1938) filminin müziğini,
Stalin’in 60. doğum yıldönümü için Selam
(1939) adlı kantatı ve ünlü Rus yazar Lev
Tolstoy’un rom anından esinlenerek görkem ­
li Savaş ve Barış operasını (1941-42) yaz­
dı.
Prokofyev’in müziği genellikle güçlü ve
sarsıcı olmakla birlikte çoğu zaman çok duy­
guludur. Duygulu yanı en çok piyano, keman
Hulton Picture Library
20. yüzyılın en önem li Rus bestecilerinden
Sergey Prokofyev.
ve viyolonsel için yazdığı konçerto ve sonatla­
rında ortaya çıkar. En çok sevilen besteleri
arasında Üç Portakal İçin A şk (1919) operası,
Teğmen K ije (1934) süiti, Peter ve K urt (1936)
adlı senfonik çocuk masalı sayılabilir.
PROMETE 145
PROMETE ya da PROMETHEUS. Yunan
mitolojisine göre Prom ete, Z eus’un önderli­
ğindeki Olymposlu tanrılardan da eski olan
T itanlar’ın soyundandı. Prom ete ile ilgili çe­
şitli öyküler vardır. Bunların bazısında Pro-
m ete’nin önce tanrılara benzeyen görüntüler
Mansell Collection
Bir Eski Yunan vazosunun üzerindeki bu resimde,
Zeus'un kartalının zincire vurulm uş Promete'nin
karaciğerini yemesi betim leniyor.
yarattığı, sonra bu görüntülere can vererek
insanı oluşturduğu anlatılır. İnsanlar yeryüzü­
ne indikten sonra, Prom ete G üneş’ten aldığı
ateşle yaktığı bir meşaleyi onlara verir. Böyle-
ce insanlar ateşe, dolayısıyla uygarlığa kavuş­
muş olur.
Prom ete’den genç olan Zeus, onun geleceği
görme gücünü ve zekâsını kıskanm aktadır.
Prom ete’nin insanların önünde kendisini kü­
çük düşürdüğünü düşündüğü için ateşi onlar­
dan geri alır. Ne var ki, Prom ete Z eus’un
ateşi nereye sakladığını bularak onu yeniden
insanlara verir. Zeus öç almak için Prom ete’yi
Kafkas D ağları’nda bir kayaya zincirler ve
karaciğerini yemesi için bir kartal yollar.
Prom ete ölümsüz olduğundan geceleri karaci­
ğeri yenilenir, böylece kartal karaciğeri her
gün yemeyi sürdürür. Bir keresinde Zeus,
eğer tanrıların egemenliğini tehdit eden bir
gizi açıklarsa onu özgür bırakacağını söyler.
A m a Prom ete bu yoldan özgür kalmayı red ­
deder ve işkenceye yılmadan dayanır, çünkü
sonunda Z eus’un oğullarından biri tarafın­
dan kurtarılacağını biliyordur. G erçekten de
Z eus’un oğullarından kahram an Herakles
kartalı öldürerek Prom ete’yi kurtarır.
146 PROPAGANDA

PROPAGANDA, iç ya da dış kamuoyunu

belirli hedefler doğrultusunda etkilem ek için,
çeşitli yöntem ler kullanarak belli bir görüşü
yayma çabasıdır. Bir ülkede hüküm et ya da
muhalefet toplum a kendi görüşlerini kabul
ettirm ek için propaganda yapar. Ayrıca, be­
lirli bir amaç uğruna ya da bir çıkarı gerçek­
leştirmek üzere bir araya gelmiş gruplar da
propagandaya başvurabilir.
Siyasal bir terim olan propagandanın çoğu
kez bir olumsuzluk içerdiği düşünülür. Ö rne­
ğin bir demeç, “yalnızca propaganda” diye
nitelenerek dikkate alınmayabilir. Am a söz­
cüğün kendisi ne olumlu, ne de olumsuz bir
anlam taşır. Propaganda sözcüğü ilk kez,
Katolik Kilisesi’nce 1622’de, Hıristiyan inan­
cının yayılması amacıyla oluşturulan bir örgü­
tün adında yer almıştı. Oysa, propaganda
eylemi gerek dinsel, gerek siyasal alanda çok I WflUYC
eski dönem lerde de vardı.

Kitle İletişim Araçlarını Kullanma

FOR U.S.ARMY
NEAREST RECRUITING STATION
Propaganda yöntem leri çağlar boyunca değiş­
ti. Basılmış belgeler ve vaazlar yerini siyasal Library o f Congress

toplantılara, dinsel törenlere, kongrelere ve
daha sonra da günüm üzde propagandanın en
etkili araçları olan radyo ve televizyona bırak­
tı. Bugün habercilik alanında kitle iletişim
araçları o kadar güç kazanmıştır ki, denetlen­
meleri özel bir çaba gerektirir. Bazı ülkelerde
radyo, televizyon, basın gibi m edyalar tüm üy­
le devlete bağlıdır ve devletçe denetlenir.
İngiltere’de olduğu gibi, başka bazı ülkelerde
de kitle iletişim araçlarının bir bölümü devle­
tindir, ama devlet ötekilerin içeriğini de
denetler. A BD gibi bazı ülkelerde ise kitle
iletişim araçları doğrudan özel sektörün dene­
timinde bir ticaret aracıdır ve reklam la besle­
nir. Radyo ya da televizyon aracılığıyla pro­
paganda yapmak isteyen parti ya da kuruluş­
lar, bu araçları kullandıkları süre karşılığında
para öder. Bu da parası çok olanlara daha
fazla propaganda olanağı sağlar.
D em okratik ülkelerde yönetimlerin devlet
denetim indeki iletişim araçlarıyla kendi pro­
pagandalarını yapmaları olumlu karşılanan
bir uygulama değildir. Bu gibi yönetimler
yazılı basını ve televizyonu daha çok halkı
bilgilendirmek için kullanır. Ne var ki, bilgi
vermek ile propaganda yapmak arasındaki
Bu afişte, ABD'deki m illiye tçiliğ in simgesi Sam
Amca, I. Dünya Savaşı sırasında, "Seni ABD ordusu
için is tiy o ru m " sözleriyle gençleri orduya çağırıyor.
çizgi çoğu zaman belirsizdir. Bazen bir hükü­
m et, haber servisini kendi partisine destek
sağlamak için de kullanabilmektedir.
Bir Silah Olarak Propaganda
Propaganda, tarih boyunca var olan siyasal ve
toplumsal düzene karşı olanların elindeki
temel silahlardan biri olmuştur.
Sömürgeci devletlere karşı bağımsızlıkları
için m ücadele eden ya da bir devletten ayrıla­
rak bağımsız devletini kurm ak isteyen önder­
ler büyük ölçüde propagandadan yararlanır­
lar. Zorba yönetimler ya da diktatörler de,
kendilerine karşı olanları halkın gözünden
düşürm ek için propagandayı bir silah olarak
kullanırlar. Değişik zam anlarda ülkenin için­
de bulunduğu koşullara göre Y ahudiler’e,
göçmen ve azınlıklara, komünistlere karşı
yoğun propaganda yürütüldüğü görülmüştür.
A lm anya’da 1930’larda Naziler (bak. N A ­
Z İZ M ) gerek kendi ülkelerinde iktidara yürür­
ken, gerek başka ülkeler üzerindeki amaçları­
nı gerçekleştirmeye çalışırken, propagandayı,
 PROTEİN 147

gerçekleri çarpıtarak insafsızca kullandılar. önemli görevler düşer. Am a proteinlerin bu

Propaganda bakanı olan Joseph Goebbels, süreçlerdeki rolü, bütün öbür biyomolekülleri
henüz televizyonun olmadığı bir dönem de geride bırakacak kadar önemlidir. Çünkü
radyo yayınlarını ve halk toplantılarını Nazi- “enzim ” denen proteinler olmasa, yaşamın
ler’in çıkarlarına uygun bir biçimde yönlen­ tem eli olan biyokimyasal tepkim elerden hiç­
dirdi. II. Dünya Savaşı boyunca (1939-45) biri gerçekleşemezdi. “İlk” ya da “birincil”
M üttefikler bir karşı propaganda kampanyası anlamındaki Yunanca protos sözcüğünden
açarak atağa geçtiler. Bu kam panyada uçak­ türetilmiş protein adı da bu bileşiklerin canlı­
lardan bildiriler atıldı ve radyo yayınlarına ların yaşamındaki ayrıcalıklı yerini vurgular.
ağırlık verildi. İngiliz radyo program ları A v­ H er canlının hücrelerinde, yalnızca o türe
rupa’nın işgal altındaki ülke halklarına direniş özgü olan çeşitli proteinler bulunur. Başka bir
gücü verm eye, A lm anlar’ın savaştaki kayıpla­
rını ve yenilgilerinin kaçınılmazlığını bildir­
meye yönelikti. İngiltere bu açık propaganda­
ya ek olarak, gizli propaganda taktikleri de
geliştirdi. Ülkelerindeki durum larından hoş­
nutsuzluklarını bildiren kişilerin açıklamaları­
nı içeren bu propaganda gerçekte L ondra’da
hazırlanıyor ve işgal altında olmayan çeşitli
m erkezlerden yayınlanıyordu.

Radyo Yayınları
II. Dünya Savaşı’ndan bu yana dış ülkelere
yönelik radyo yayınları, dünyanın başta gelen
ülkelerinin siyasal propagandalarında önemli
bir rol oynam aktadır. Yayınlarda, güncel
haberler verm enin yanı sıra, açık propaganda
yapılır. Genellikle A B D ve SSCB kaynaklı
olan bu yayınlar daha çok okum a yazma oranı
JŞ**/ \
düşük olan ve kırsal alandaki halkın dış
olaylarla ilişkisini sadece radyo aracılığıyla
sürdürdüğü azgelişmiş ülkelere yöneliktir.
Y u r t ta ş l a r ın a ö z g ü r sö z h a k k ı v e r e n d e ­
m o k r a tik y ö n e tim le r d e p r o p a g a n d a d o ğ a l b ir
t a k tik v e k a ç ın ılm a z b ir u y g u la m a d ır (bak.
DEMOKRASİ). A m a g e r ç e k le r i g iz le m e , a b a r t ­
m a , y a la n g ib i y ö n te m le r in k u lla n ılm a s ın a
k a r ş ı h a lk ın e ğ itilm e s i v e siy a sa l b ilin c in in
g e liş tirilm e s i z o r u n lu d u r .

PROTEİN. En basitinden en gelişmişine ka­

dar bütün canlılar, biyom olekül adı altında
toplanan birtakım organik m addelerden olu­
şur. Bunlardan biri de proteinlerdir. Örneğin Wm
insanda toplam vücut ağırlığının yaklaşık yüz­
de 12’si protein, yüzde 70’i su, yüzde 15’i
yağlar, geri kalanı da karbonhidratlar, nükle-
ik asitler ve çeşitli tuzlardır. O ranı canlıdan
canlıya değişen bu biyom oleküllerden her
birine yaşam süreçlerinde kuşkusuz çok
148 PROTESTAN KİLİSESİ
deyişle, hiçbir canlının protein molekülü baş­
ka bir canlı türünün protein molekülüne
benzemez. Ayrıca canlıların ürettiği birçok
m adde, örneğin yum urta akı, boynuz, kıl,
tırnak ve ipek de gene protein yapısındadır.
Proteinler, kimyasal açıdan polim er olarak
tanım lanan çok karmaşık yapılı organik bile­
şiklerdir (bak. POLİMER). H er polim er, m ono­
m er denen daha küçük birimlerin ya da
m oleküllerin birbirine eklenm esinden oluş­
muş uzun bir molekül zinciri biçimindedir.
Proteinlerdeki bu molekül zincirleri, amino-
asit denen çok sayıda monomerin peptit bağla­
rıyla birleşmesinden oluşur. Am inoasitlerin
yapısında ise tem el olarak karbon, hidrojen,
oksijen ve azot, ayrıca çoğunda kükürt ve
fosfor gibi kimyasal elem entler bulunur. Pro­
teinlerin yapıtaşları olan çeşitli aminoasitler
değişik bir düzenleme içinde birbirine eklen­
diğinde değişik bir protein m olekülü ortaya
çıkar. Kısacası, proteinlerin yapısında yer
alan 20 kadar aminoasidin molekül zinciri
içinde yer değiştirmesiyle, birbirine benzem e­
yen sonsuz sayıda protein molekülü oluşa­
bilir.
Yeşil bitkiler, topraktan aldıkları azotu ve
fotosentez sonucunda açığa çıkan m addeleri
birleştirerek kendileri için gerekli olan amino-
asitleri yapabilirler (bak. F o to s e n t e z ) . H ay­
vanlar ise aminoasit gereksinimlerini yedikle­
ri yeşil bitkilerden ve öbür hayvanlardan
karşılamak zorundadırlar. Yiyeceklerdeki
proteinler sindirim sırasında parçalanarak te ­
mel bileşenlerine, yani am inoasitlerine ayrı­
lır. D aha sonra dokulardan emilerek kan
dolaşımıyla vücudun her yanma taşm an bu
aminoasitler, o canlının büyümesi, dokularını
yenilemesi ve yaşamını sürdürm esi için gerek­
li olan kendi proteinlerine dönüştürülm ek
üzere hücrede yeniden bireşimlenir.
Y um urta, yağsız et, peynir, balık, süt ve
jelatin protein açısından zengin yiyeceklerdir.
Bu yiyecekler, hem hücrenin canlı bölümünü
oluşturan protoplazm anın yapımı için gerekli
olan proteinleri sağlar, hem de vücudun
enerji gereksinimini karşılar. Bitkilerdeki
proteinlerin yapısında genellikle, insanın ken­
di proteinlerini üretebilm esi için gerekli olan­
lardan daha farklı aminoasitler bulunur. Bu
nedenle, beslenm ede hayvansal proteinlere
yer verilmesi sağlık açısından çok önemlidir
(bak. B e sle n m e ).
Protein türleri
Proteinler, çok genel bir sınıflandırmayla,
yapısal ve işlevsel proteinler olarak iki gruba
ayrılır.
Yapısal protein ler , gerçek anlam da dinamik
bir işlevi olmayan, bir canlının çeşitli dokula­
rının m oleküler temelini oluşturan bileşikler­
dir. İşlevsel proteinler gibi yaşam süreçlerin­
de doğrudan sorumluluk üstlenmeyen bu
proteinler dokuların gelişmesi, büyümesi ve
yenilenmesi için gereklidir. Örneğin, bağdo-
ku ya da destekdoku denen kem ik, kıkırdak,
eklem bağları, kirişler ve deri gibi dokuların
tem el maddesi olan kollajen ile kıl, saç,
tırnak, tüy gibi dokuların başlıca öğesi olan
keratin yapısal proteinlerdendir.
İşlevsel proteinler içinde en önemlisi, vücut­
taki yüzlerce biyokimyasal tepkim ede katali­
zör rolü oynayan enzim lerdir (bak. E nzİm ).
Bu tepkim eleri hızlandıran ve düzenleyen
enzimlere katalitik proteinler de denir. Bütün
hücrelere oksijen taşımakla görevli olan alyu­
varlara kırmızı rengini veren hemoglobin de
önemli işlevsel proteinlerden biridir. Gene
işlevsel proteinler grubundan olan antikorlar,
vücudun doğal savunma proteinleridir. Bazı
işlevsel proteinler ise kasılıp gevşeyerek, yani
molekül zincirinin uzunluğunu ve yönünü
değiştirerek vücudun hareketinde önemli bir
rol oynar. Örneğin kas dokusundaki aktin ve
miyozin bu tip kasılgan proteinlerdir. Ayrıca
bütün proteinler canlıların, özellikle etçil
hayvanların yaşamsal enerji kaynaklarından
biridir.
PROTESTAN KİLİSESİ, Katolik ve O rto­
doks kiliseleriyle birlikte Hıristiyanlık’ın üç
ana kolundan biridir. 16. yüzyıla kadar Batı
A vrupa’da tek egemen kilise Katolik Kilisesi
idi. Reform hareketi Katolik öğretisine ve
uygulamasına karşı çıkan Protestanlık’m ku­
rulmasıyla sonuçlandı (bak. R e fo r m ) . 16.
yüzyılda Protestan Kilisesi yalnızca M artin
Luther ile Jean Calvin’in izleyicilerince kuru­
lan Lutherci ve Kalvenci (bugün Presbiteryen
ve Reform ) kiliseleri kapsarken, daha sonra
kendi içinde birçok m ezhebe bölünmüştür.

18. yüzyıla gelindiğinde Katolik Kilisesi, Or-
todokslar dışındaki hemen bütün reform yan­
lılarını Protestan olarak niteleyince, tüm bu
mezhepler Protestan adıylaanılmaya başlandı.
Protestanlık, iman ve kilise düzeni konula­
rında Kutsal K itap’ı T anrı’nın gerçek sözü
olarak kabul eder. Protestanlar papa kavra­
mına karşı çıkarak her Hıristiyan’ın Kutsal
K itap’ın öğretilerini izleyip gerçek ibadet
yolunu bulabileceğini ve bir Hıristiyan yaşamı
sürebileceğini savunur. Protestan kiliselerin
hemen tüm ü, İncil ’de yer aldığı gerekçesiyle
vaftiz ve komünyon (şükran ayini) ayinlerini
sürdürür.
Luîherciler , dünyada 70 milyona varan üye
sayılarıyla Protestan Kilisesi’nin en kalabalık
mezhebini oluştururlar. 16. yüzyıl din reform ­
cusu M artin L uther’in izleyicisi olan bu mez-
heptekiler, aynı zam anda Evanjelik olarak da
adlandırılır. Reform dönem inde kurulmuş
tüm Protestan kiliseleri için, Kutsal K itap’ı iz­
Güney Hindistan'da b ir vaftiz töreni.
PROTESTAN KİLİSESİ 149
leyenler anlam ındaki Evanjelik terimi kulla­
nılır. D aha dar anlam da, dine kişisel olarak
bağlanılacağını, kilise törenlerinde İncil 9in va­
az edilmesini ve Kutsal K itap’ın tek yetki kay­
nağı sayılmasını savunan kiliselerdir. Augs-
burg’da 1530’da yazılan ve Luther ile yandaş­
larının görüşlerinin yer aldığı Augsburg İti-
katnam esi bugünkü Lutherci inanışın temelini
oluşturur.
19. yüzyılda Alm an hüküm etinin reformcu
bütün mezhepleri bir devlet kilisesi içinde
toplam a kararı, birçok Lutherci’nin A lm an­
ya’yı terk etm esine yol açtı. A vustralya’ya
giden bu gruplar Lutherci Kilise’yi kurdu.
A lm anya’da kalan, ama birleşik kiliseye gir­
mek istem eyenler ise “H ür Kiliseler”i oluştur­
du. G ünüm üzde toplam 70 milyon Lutherci’
nin yüzde 40’ı A lm anya’da yaşam aktadır.
Norveç, İsveç, D anim arka ve İzlanda’nın
resmi devlet kilisesi olan Lutherci Kilise’ye
burada yaşayanların yüzde 90’ı bağlıdır.
Church Mıssionary Society
150 PROTESTAN KİLİSESİ
A B D ’de de 8,5 milyonun üzerinde üyesi
vardır. Hem en tüm Lutherci Kiliseler 1947’de
kurulan Lutherci Dünya Federasyonu’na
üyedir.
Presbiteryenler. Presbiteryen Kilise'de in­
sanların kendi temsilcilerini seçerek oluştur­
dukları bir temsili yönetim vardır. Bu yöneti­
ciler genellikle daha yaşlı ve deneyimlidir. Bu
nedenle bu kilise, “yaşlı” anlam ında Yunanca
bir sözcükten türetilen “presbiteryen” olarak
adlandırılmıştır. Presbiteryenler’in ibadetleri
arasında Kutsal Kitap ve ilahiler okum a, dua
etm e, vaaz verme vardır. Aralarındaki işbölü­
müne göre kilisenin dinsel etkinliklerini dü­
zenler ve denetler, yoksullara yardım eder ve
kilisenin mali işleriyle ilgilenirler. 16. yüzyılda
Reform hareketiyle birlikte oluşan Presbiter­
yen Kilise, Jean Calvin’in öğretisi üzerine
kuruldu. M artin L uther’den etkilenen Calvin,
İsviçre’de yalnız dinsel inançlarını ve düşün­
celerini açıklamakla kalmadı, yaşlılar ya da
presbiterlerin önderliğinde bir kilise örgütle­
me tasarımını da gerçekleştirdi. Kalvenci
düşünce A vrupa’da, özellikle de Fransa, İs-
koçya, H ollanda ve İsviçre’de hızla yayıldı.
Fransa’da H uguenotlar, H ollanda’da H ollan­
da Reform Kilisesi ortaya çıktı. İskoçya’da
Presbiteryen Kilise resmi devlet kilisesi ola­
rak tanındı. A m erika’ya göç eden Fransız
H uguenotlar, İskoçlar ve İngilizler Presbiter-
yenlik’i bu yeni kıtaya da taşıdılar.
Anglikan Kiliseler Topluluğu , kökenleri
İngiltere Kilisesi’ne dayanan ulusal ve özerk
kiliselerin oluşturduğu bir topluluktur. Angli-
kanlık hem Protestanlık, hem de Katoliklik
özelliklerini barındırır. Bir orta yol olarak,
ibadet ve kilise örgütlenm esinde daha esnek
ve özerk bir yapısı vardır. 17., 18. ve 19.
yüzyıllarda İngiltere’den dünyanın çeşitli böl­
gelerine gidenler, buralarda İngiltere Kilisesi’
nin inanç ve ibadet biçimlerine bağlı kalarak
kendi kiliselerini kurdular. Bu kiliseler so­
nunda Anglikan Kiliseler Topluluğu’nu oluş­
turdu.
Reform hareketiyle papalıktan ayrılan İn­
giltere Kilisesi, bu ayrılışa önderlik eden
V III. H enry’nin ölüm ünden sonra yeniden
Katoliklik’e döndü. 17. yüzyılda R eform ’dan
yana olanlar kilise içinde ağırlık kazandıysa
da, bu yüzyılın sonunda İngiltere Kilisesi
kralın otoritesinin ağır bastığı ulusal bir yapı­
ya kavuştu.
R eform ’dan sonra, değişik zam anlarda ve
nedenlerle İngiltere Kilisesi’nden kopan kili­
seler “H ür Kiliseler” olarak adlandırılır. Ay­
rılma nedenleri arasında kendi inançlarını dile
getirme özgürlüğü, kilise yaşamını özellikle
de T anrı’ya tapınm a biçimini düzenleme hak­
kı ve kilise yönetimine ilişkin görüş farklılık­
ları sayılabilir. En büyük “H ür Kiliseler”
Babtist Kilise, Birleşik Reform Kilisesi (Pres­
biteryenler ve Kongregasyonaller) ve Meto-
dist Kilise’dir. O uaker’lar gibi başka bazı
kiliseler de H ür Kiliseler kapsam ındadır.
Püritenler. Püriten sözcüğü gerçekte “kili­
seyi saflaştırmak isteyen kişi” anlamına gelir.
İlk Püritenler’in genellikle katı ve yalın bir
yaşamları vardı. Süssüz giysiler giyer, saçları­
nı kısa kestirir, neşelenmeyi ve eğlenmeyi hoş
karşılamazlardı. 16. yüzyılda papalıktan ayrı­
lan İngiltere Kilisesi, Katolik öğretinin önem ­
li bir bölümünü korum uştu. İngiltere Kilisesi
içinde kalarak bu kiliseyi dönüştürm e uğraşı
veren Püritenler, ibadetin yalınlaştırılmasını
ve kilisede daha fazla reform yapılmasını
istediler. Ayrılan bir bölüm Püriten İngiltere’
de Presbiteryen Kilise’yi kurarken, başka bir
bölümü de bugün Kongregasyonal olarak
adlandırılan Bağımsız Kilise’yi oluşturdu.
Kongregasyonaller her Hıristiyan topluluğun
kendi içinde bir kilise olduğunu, kendi rahip­
lerini seçerken kimsenin karışmaması gerekti­
ğini savunuyorlardı. 17. yüzyılın ikinci yarı­
sında, İngiltere’de bütün din adamlarının
İngiltere Kilisesi’nin kurallarına uyması iste­
nince, Püritenler kilisenin dışında kalmayı
seçtiler. Baskıya uğradıkları bu dönem lerde
İngiltere’yi terk eden birçoğu A m erika’ya göç
etti.
Babtistler. Dünyadaki 30 milyondan fazla
B abtist’in büyük bölümü Kuzey A m erika’da
yaşar. Babtist Kiliseler A vrupa’da da oldukça
yaygındır. Babtist Kiliseler evanjeliktir. K ut­
sal K itap’ın, özellikle de Yeni A h it bölüm ü­
nün kilise törenlerinden çok daha önemli
olduğunu savunurlar. Reform dönem inde or­
taya çıkan Babtist hareket, bütün vücudun
suyun içine sokularak vaftiz edilmesini öngö­
rür. Babtistler küçük çocukları vaftiz etm ez­
ler, çünkü ancak yetişkinlerin bu inancı kav­
 PROUST 151

rayabileceğine inanırlar. Bu kilise insanlara Proton ya da nötron için zaman zaman

tam ve kesin olarak neye inanm aları gerekti­
ğini söylemez. O nlara inanç özgürlüğü tanır;
neyin doğru, neyin yanlış olduğuna kendileri­
nin karar vereceklerini belirtir. Bütün Baptist
Kiliseler birbirleriyle sıkı ilişkiler içindedir.
B abtistler’in çoğu Dünya Babtistler Birliği’ne
bağlıdır.
M etodistler , 18. yüzyılda İngiltere Kilisesi
içinden doğan bir dinsel akımın izleyicileridir.
John ve Charles Wesley adlı iki din adamının
öğretileri doğrultusunda İngiltere Kilisesi’nde
reform yapmak isteyen bu dinsel topluluk
kilise dışına itilince, M etodist adını alarak
özerk bir kiliseye dönüşmüştür. İlk Hıristi­
yanlık öğretilerine bağlı olan M etodistler bu
öğretilere uygun olarak yaşamayı önerirler.
18. yüzyılda A m erikan kolonilerinde çalışma­
ya başlayan M etodist vaizler, 19. yüzyılda
inançlarını tüm dünyaya yaydılar. İngiltere’de
H ür Kiliseler’in en büyüğü olan M etodist
Kilise’nin A vrupa’nın başka ülkelerindeki ye­
ri daha önemsizdir.
nükleon terimi de kullanılır. Çekirdekteki
protonların sayısına proton sayısı ya da atom
numarası denir. Elektriksel bakım dan nötr
olan bir atom da proton sayısı ile elektron
sayısı aynıdır ve dolayısıyla da proton sayısı
elem entin özelliklerini ve periyotlar cetvelin­
deki yerini belirler (bak. K im yasal E lem en t ­
ler; PERİYOTLAR CETVELİ).
Protonlar kararlı parçacıklardır ve parçacık
fiziği alanındaki temel araştırm alar için geliş­
tirilmiş parçacık hızlandırıcılarında kullanılır­
lar (bak. PARÇACIK HIZLANDIRICILARI).
PROTOZOA bak. T e k h ü c r e lİ H a y v a n l a r .
PROUST, Marcel (1871-1922). 20. yüzyıl
romanının yaratıcılarından Fransız romancı
Marcel Proust, Paris’in güneybatısındaki An-
teuil’de doğdu. D aha Condorcet Lisesi’nde
Hulton Picture Library

PROTON. A to m la r , te m e l p a r ç a c ık y a d a
a to m a ltı p a r ç a c ık d e n e n d a h a k ü ç ü k p a r ç a c ık ­
la r d a n o lu ş u r . H e r a to m u n m e r k e z in d e a r tı
y ü k lü , y o ğ u n b ir ç e k ir d e k v e b u ç e k ir d e ğ in
ç e v r e s in d e d e e n e r ji k a t m a n l a r ın a y a d a
k a b u k l a r ın a y e r le ş m iş e k s i y ü k lü e l e k tr o n la r
b u lu n u r . P r o to n l a r , a to m la r ın ç e k ir d e k le r in ­
d e y e r a la n te m e l p a r ç a c ık la r d a n d ır . H e r
p r o to n b ir a r tı e l e k tr ik y ü k ü ta ş ır ; b u y ü k ,
b ü y ü k lü k b a k ım ın d a n e l e k tr o n y ü k ü n e e ş it­
tir , a m a z ıt k u tu p lu d u r . P r o to n u n k ü tle s i
e l e k tr o n k ü tle s in in 1 .8 3 6 k a tı k a d a r d ır v e
y a k la ş ık o la r a k n ö tr o n u n k in e e ş ittir (bak. Büyük Fransız yazar Marcel Proust.
A to m ; T e m e l P a r ç a c i k l a r ) .
H idrojen atom unun çekirdeği tek bir pro­ öğrenciyken sınıf dergisine birçok yazı yaza­
tondan oluşur; başka atom ların çekirdeklerin­ rak bu alanda yeteneği olduğunu gösterdi.
de protonlar ile birlikte nötronlar da bulunur, Askerliğini yaptıktan sonra, Siyasal Bilgiler
ama çekirdeğin artı yükünden yalnızca pro­ O kulu’nda hukuk ve edebiyat öğrenimi
tonlar sorum ludur. Proton adı 1914’te kon­ gördü.
m uştur; bu ad, “birincil” ya da “ilk” anlamına Proust öğrencilik yıllarından sonra meslek
gelen Yunanca p ro to s sözcüğünden gelir. Bu olarak yazarlığı seçti. 1896’da les Plaisirs et
adın verilmesi, atom kütlesinin neredeyse les jours (“H azlar ve G ünler”) adı altında bir
tamamının protonlardan kaynaklandığının sa- öykü derlemesi yayımladı. Bu yapıtını, İngiliz
nılmasındandı. Oysa atom çekirdeğinde yük­ sanat eleştirmeni John Ruskin’den yaptığı la
süz parçacıklar olan nötronlar da yer alıyor­ Bible d ’A m iens (1904; “Am iens İncili”) ve Se-
du, am a nötron ancak 1930’da keşfedilebildi. sam e et les lys (1906; “Susam ve Zam bak­
152 PRUSYA

lar") gibi çeviriler izledi. Ruskin’in yapıtları

Proust’un güzellik kavramını yeniden düşün­
mesine yol açtı. Simgeler ve alegori (bak.
ALEGORİ) Proust'un yapıtlarının belirgin bir
özelliği oldu.
Proust’un başyapıtı olan Geçmiş Zam an
Peşinde (Â la recherche du tem ps p e rd u ;
1913-27), birkaç ciltten oluşan uzun bir ro­
mandır. Bu rom anda kendi yaşamını alegori
kullanarak anlatırken, kişiliğinin psikolojik
derinliklerine iner. Proust’a göre benlik sü­
rekli değişirken, yalnızca geçmiş sonsuza ka­
dar değişmeden kalır. Geçmişe de ancak Mary Evans Picture Library
bellek yoluyla ulaşılabilir. Rom anın ünlü bir 19. yüzyılda Avrupa'nın en güçlü ordularından biri
bölüm ünde, yazarın çaya batırarak yediği Prusya ordusuydu.
kurabiyenin damağında bıraktığı tat ona tüm
geçmişini çağrıştırır. “Bilinç akım ı” adı veri­ 1701’de B randenburg ve Prusya hüküm da­
len ve olayların zaman içindeki sıralanışı rı, Prusya Kralı sanını aldı. Am a krallık,
yerine, anı ve izlenimlerin yarattığı çağrışım­ Polonya arada kalmak üzere iki bölümden
lara göre sıralanışına dayanan bu teknik, oluşuyordu. Büyük Friedrich adıyla tanınan
özellikle İrlandalI yazar James Joyce’un yapıt­ Prusya Kralı II. Friedrich (bak. F r ie d r ic h II)
larında görülür (bak. J o y c e . J am es ). R uslar’la anlaşarak Polonya’nın bir bölüm ü­
Proust 1909’da başladığı bu romanı 1912’de nü ele geçirince, Prusya toprakları da birleş­
bitirdikten sonra birkaç başka yapıt daha miş oldu. Protestan dinine bağlılık, Prusya
yayımladıysa da, asıl başyapıtını yıllarca göz­ ordusunun subay kadrosunu oluşturan, top­
den geçirerek dokusunu ve yapısını daha da rak sahibi soylu Junker’lcr ve güçlü bir ordu o
zenginleştirdi. Rom anın son bölümleri yaza­ dönem de Prusya’nın sahip olduğu başlıca üç
rın ölüm ünden sonra yayımlandı. özellikti.
1806’da Jena Çarpışm ası’nda Napolyon
PRUSYA, II. Dünya Savaşı’nm sonuna kadar karşısında ağır bir yenilgiye uğrayan Prusya
A lm anya’nın en önemli eyaletiydi. A lm anya’ kısa sürede kendini topladı. 1815’te W aterloo
nın kuzeyini hem en hem en tümüyle kapsaya­ Savaşı’nda Napolyon’un kesin yenilgiye uğra-
rak, batıda H ollanda ile Belçika sınırından tılmasında Prusya birliklerinin katkısı oldu.
doğuda Polonya ve Litvanya sınırına kadar Bundan sonra Prusya daha küçük Alm an
uzanan bu bölge, nüfus ve yüzölçümü bakı­ eyaletlerinden bazılarıyla sıkı ilişkiler kurm a­
mından tüm ülkenin yaklaşık üçte ikisi kadar­ ya başladı.
dı. Neredeyse 300 yıl boyunca Alm an eyalet­ Prusya Başbakanı O tto von Bismarck,
leri arasında önde gelen Prusya, sonunda bu Prusya’nın önderliğinde birleşik bir Alm anya
eyaletleri birleştirmeyi başardı. kurm ak istiyordu. 1871’deki Fransa-Prusya
Prusya tarihi 13. yüzyılda, Töton Şövalyele­ Savaşı sonunda, Prusya Kralı I. W ilhelm’in
ri adı verilen Alm an şövalyelerinin, Baltık Alm an im paratoru olarak tahta çıkmasıyla bu
Denizi kıyısında, Vistül Irm ağı’nın doğusun­ amaç gerçekleşti (bak. B ism arck , O tto v o n ).
da yer alan ve PrusyalIlar olarak bilinen puta Bu tarihten sonra Prusya A lm anya’nın en
tapan kabilelerin yaşadığı toprakları işgal önemli eyaleti durum una geldi. II. Dünya
etmesiyle başlar. 1525’te Töton Şövalyeleri’ Savaşı’ndan sonra Prusya’nın O der ile Neisse
nin önderi, H ohenzollern hanedanından Al- ırm aklarının doğusunda kalan bölümü yeni­
brecht kendisini Prusya dükü ilan etti. den Polonya’nın eline geçti. Sonradan Kalî-
1618’de bu san, Elbe ile O der ırm akları ara­ ningrad adını alan Königsberg çevresindeki
sındaki B randenburg’un, geçe Hohenzollern küçük bir bölge de SSCB’ye verildi. Prusya
hanedanından olan hüküm darına geçti. eyaleti 1 M art 1947’de resm en ortadan kalktı.

PSİKİYATRİ. Tıbbın uzmanlık dallarından
biri olan psikiyatri, ruhsal bozuklukların ince­
lenmesini ve tedavisini konu alır. Ruhsal
bozukluk teriminin kapsamı çok geniştir; bir
uçta çok hafif ve geçici rahatsızlıklardan öbür
uçta çok ağır ve uzun süreli hastalıklara kadar
uzanır. En ağır ruhsal bozukluklar, psikiyatri
alanında uzmanlaşmış doktorların, yani psiki­
yatrların ya da halk arasındaki yaygın adıyla
“ruh d o k to rla rın ın p sik o z olarak tanım ladık­
ları kişilik bozukluklarıdır. Psikozların, farklı
belirtilerle ortaya çıkan pek çok türü vardır;
ama yapılan araştırm alar, incelenen her top­
lumun oldukça küçük bir yüzdesinde psikoz­
lara rastlandığını ortaya koymuştur.
Psikiyatrlara göre üç ayrı tipte psikoz var­
dır. Birinci gruptakiler, tıpkı vücudu etkile­
yen hastalıklar gibi fiziksel nedenlerden ileri
gelir. Beyindeki organik bir bozukluktan kay­
naklandığını belirtm ek üzere “organik psikoz­
lar” adı altında toplanan bu hastalıkların
iyileşme şansı, psikiyatrın, hastalığın tem elin­
de yatan fiziksel bozukluğu saptayıp tedavi
edebilme yeteneğine bağlıdır.
Ö bür iki gruptaki psikozların ise böylesine
somut ya da henüz saptanabilmiş bir nedeni
yoktur. Psikiyatrlar bu iki grubu ayırt edebil­
mek için hastalık belirtilerinin özelliklerini
göz önüne alır ve temel zihinsel süreçlerden
hangisinin, düşüncelerin mi yoksa duyguların
mı daha çok etkilendiğini saptam aya çalışır­
lar. Düşünce bozukluklarıyla ortaya çıkan
psikozların en uç örneği şizofrenidir. Duygu
bozukluklarının daha ağır bastığı psikozlara
ise duygulanım bozuklukları denir.
Bazen bu iki gruptaki psikozlardan hangisi­
nin söz konusu olduğunu saptam ak oldukça
güçtür; çünkü hastalık çoğu zaman hem duy­
guları, hem düşünceleri aynı yoğunlukta etki­
ler. Psikiyatrlar, sağlıklı bir tanı koyabilmek
için, bu iki psikoz grubundaki hastalık belirti­
lerinin nasıl ve hangi koşullar altında başladı­
ğını büyük bir titizlikle araştırdılar. Sonunda
düşünce bozukluklarının, özellikle şizofreni­
nin hem en her zaman ergenlik çağının bitimi­
ne doğru ya da yetişkinlik dönem inin ilk
yıllarında ortaya çıktığını saptadılar. H astalı­
ğın başlangıcında kişi, çoğu zaman saplantıya
dönüşerek kendisini rahatsız eden kuruntula­
ra (yanlış ya da temelsiz düşüncelere) kapılır.
PSİKİYATRİ 153
Ayrıca, olmadık sesler işitmek ya da hayaller
görmek biçiminde ortaya çıkan sanrılar (halü-
sinasyonlar) ve öbür duyu yanılsamaları baş­
lar. Bu düşünce ve algılama bozuklukları
bazen bütün zihinsel süreçlerin işleyişini alt­
üst edecek ve kişide panik yaratacak kadar
güçlüdür. H asta, yani şizofren, bir noktadan
sonra artık neyin gerçek, neyin gerçekdışı
olduğunu ayırt edemez. Yaşadığı olayları ve
karşılaştığı davranışları yanlış anlayıp yanlış
yorumlar; insanlarla ve dış dünyayla ilişkileri
bozulduğu için giderek içine kapanır. Psiki­
yatrlar bu durum u “gerçekle bağlantının kop­
m ası” olarak tanımlamışlardır.
Duygulanım bozuklukları genellikle daha
ileri yaşlarda başlar. Bu tip hastalıklarda kişi
ya derin bir ruhsal çöküntü içindedir ya da
kendisini çok değersiz hissettiği, hatta intiharı
düşündüğü çökkünlük (depresyon) durum u
ile kendisini her şeyden önemli gördüğü
taşkınlık (mani) durum u arasında gidip gelir.
Bu yüzden psikiyatride bu hastalığın adı
m anik-depresif ya da m anyakodepresif psi­
kozdur (taşkınlık-çökkünlük psikozu).
Duygulanım bozukluğu olan hastalar teda­
viyle normal kişiliklerine yeniden kavuşabilir­
ler. Oysa düşünce bozukluğu olan hastaların,
özellikle şizofrenlerin çoğu tedaviden sonra
bile hastalığın bazı izlerini taşırlar ve tümüyle
eski kişiliklerine dönm eleri pek olağan de­
ğildir.
G ünüm üzde, düşünce ve duygu bozukluk­
larının en yıkıcı belirtilerini denetim altına
almaya yardımcı olabilecek çeşitli ilaçlar var­
dır. Ne var ki, hiçbir ilaç bu hastalıklara köklü
bir çare olacak kadar etkili değildir ve ruh
sağlığının en ciddi sorunu olan psikozların
gerçek nedenlerini belirleyip tedavi olanakla­
rını bulabilm ek için araştırm aların sürdürül­
mesi gereklidir.
Psikiyatrlar, bunların dışında kalan ve daha
hafif belirtiler gösteren pek çok ruhsal bozuk­
luk tanımlamışlardır. Kuşkusuz düşünce ve
duygu süreçlerinin işleyişini bozan, ama psi­
kozlar kadar ağır ve yıkıcı olmayan bu hasta­
lıklar n evroz adı altında toplanır. Nevrozların
en belirgin özelliği, kişinin kendi düşünce ve
duygularında bir bozukluk olduğunu fark
edip hastalığının bilincine varabilmesidir.
(Oysa psikozlu hastalar bütün gerçekler gibi
154 PSİKOLOJİ
kendilerindeki değişiklikleri de yadsır ve has­
ta olduklarını kabul etm ezler.) Nevrozlu has­
taların tedavisinde, kişinin kendisini rahatsız
eden sorunları anlayıp bunların üstesinden
gelmesine yardımcı olan psikoterapi yoluyla
genellikle çok olumlu sonuçlar alınabilm ekte­
dir. Psikoterapinin pek çok yöntemi vardır;
ama hepsinin ortak yanı psikiyatrla konuşa­
rak sorunun temeline inmeye, ruhsal çatışma­
nın nasıl ve neden kaynaklandığını saptayarak
belirtileriyle nasıl başa çıkılabileceğini araştır­
maya dayanır.
Psikiyatrlar henüz bütün ruh hastalıklarının
nedenlerini tam olarak belirleyemedikleri
için, uygulanacak en iyi tedavi yöntemleri
konusunda da tam bir uzlaşmaya varabilmiş
değillerdir. Bu nedenle günüm üzde, ruh has­
talıklarının kökenine ve tedavisine değişik
açılardan yaklaşan dört temel psikiyatri okulu
vardır. B iyolojik p sik iyatri , ruhsal bozukluk­
lardan çoğunun beyindeki işleyiş bozuklukla­
rından kaynaklandığını savunur. Dolayısıyla
bu görüşü benimseyen psikiyatrların araştır­
m aları beynin yapısını ve işleyişini daha iyi
anlamaya yöneliktir.
Davranışçı p sik iya tri , insan davranışların­
dan çoğunun sonradan öğrenildiğini vurgula­
yarak, ruhsal bozuklukların da büyük ölçüde
öğrenilmiş davranışlar olduğunu öne sürer.
Bu okula bağlı psikiyatrlar her şeyden önce
hastalığın dışavurumu olan belirtilere önem
verir, bir belirtinin altında gizli nedenler
aram azlar. Araştırm alarının odak noktası, bu
olağandışı davranışın nasıl öğrenildiğini ve
psikoterapi yoluyla nasıl değiştirileceğini sap­
tam aktır.
P sikodinam ik psikiyatri'yo, göre, ruhsal bo­
zuklukların çoğu zihindeki bilinçdışı süreçle­
rin sonucudur. İstekler, korkular ve gereksi­
nimler, kişinin düşünceleri, duyguları ve dav­
ranışları üzerinde ters ya da olumsuz etki
yaratan ruhsal çatışmalara yol açabilir. Kişi­
nin bilinci dışında gelişen bu çatışmalar,
bilinçaltının derinlemesine araştırılmasıyla or­
taya çıkarılabilir. Bunun yolu da kişiyi özgür­
ce konuşma akışı içinde bütün düşlerini,
yarattığı fantezileri, hatta aklına gelen her
şeyi anlatm aya yüreklendirm ektir. Buna psi­
kiyatride “özgür çağrışım” yöntemi denir.
Psikodinamik psikiyatri araştırm alarının te­
mel amacı, zihnin derinliklerini ve bilinçaltını
elden geldiğince anlam aya çalışmak, özellikle
çocukluk çağında bu iç çatışmaların ve gergin­
liklerin nasıl geliştiğini belirleyebilmektedir.
Toplum sal psikiyatri okulu ise, ruhsal bo­
zuklukların çözümlenmesinde kişinin yaşam
deneyimlerini ya da beyinsel işlevlerini değil,
yaşadığı toplum sal koşulları, yani yetiştiği
çevreyi, toplumsal sınıfı ve çevresinden gelen
baskı ya da zorlamaları araştırm ak gerektiği­
ne inanır. Bu psikiyatri araştırm alarının hede­
fi hastanın kendisi değil toplumsal çevresidir.
Ruhsal bozukluklar, yukarıda tanımlanan
bu dört grup öğenin bileşkesi olabilir; başka
bir deyişle, beyindeki organik bir bozukluk,
öğrenilmiş davranışlar, iç çatışmalar ve top­
lumsal baskılar belki de hastalığın gelişmesin­
den aynı derecede sorum ludur. Ruhsal bo­
zuklukların nedenleri ve etkili tedavi yöntem ­
leri konusunda bilim adamlarının henüz uz­
laşmaya varamamış olmaları, psikiyatrinin bu
hastalara yardımcı olm akta çaresiz kaldığı
anlam ına gelmez. Çağımızda hiçbir ruh hasta­
sının durumu umutsuz değildir ve çeşitli
psikoterapi yöntemleriyle günden güne daha
um ut verici sonuçlar alınabilmektedir.
A yrıca bak. R u h HASTALIKLARI.
PSİKOLOJİ, insanların duygu, düşünce ve
davranışlarını, zekâ ve yetenek bakımından
aralarında ne gibi farklar olduğunu inceleyen
bilim dalıdır {bak. ZEKÂ). Psikolojinin konu­
sunu oluşturan olaylar insanın çevresiyle olan
ilişkilerinden kaynaklanır. Bu nedenle psiko­
loji insan ile çevresi arasındaki ilişkileri,
insanın çevreye uyum sürecini ve ne gibi
durum larda bu çevreye uyum sağlayamadığını
da araştırır. İnsan zihninin nasıl çalıştığı çok
eski zam anlardan beri m erak konusu olmuş­
tur {bak. ZİHİNSEL S ü r e ç l e r ) . Ne var ki, bu
yoldaki araştırm alar ancak 19. yüzyılın sonun­
da, doğa bilimlerinin ve nesnel araştırm a
yöntem lerinin gelişmesinden sonra bilimsel
bir nitelik kazanmıştır. Psikoloji bir bilim
olarak ortaya çıkm adan önce insan davranış­
ları felsefenin bir konusu olarak ele alınıyor
ve akıl yürüterek açıklanmaya çalışılıyordu.
Çok karmaşık olan insan davranışlarını, duy­
gu (bak. DUYGU) ve düşüncelerini incelemek
için öteki bilimlerden de yararlanılır.

H er biri ayrı m addelerde anlatılan A N A ­
TO M İ, FİZ Y O L O Jİ, KİM YA, SO SYO LOJİ
ve A N T R O PO L O Jİ bunların başlıcaları-
dır. Varılan çeşitli sonuçlar ve ilişkiler ise m a­
tem atik formülleriyle ve istatistiklerle açık­
lanır.
Toplum ve İnsan
İnsanlar toplum içinde yaşar ve yaşadığı
sürece toplum dan etkilenir. Topluma uyum
sağlama ya da toplum sallaşma nerdeyse doğar
doğmaz başlar. D oğada şempanzeler gibi
toplu olarak yaşayan hayvanlar da vardır
(bak. İ nsanin KÖKENİ). Am a insan toplulukla­
rı, dil öğrenm e ve konuşabilme, karmaşık
problem leri çözebilme gibi yetenekleriyle
hayvanlardan ayrılır. Dil bir topluluk içinde
yaşanarak öğrenilir. M atem atikten müziğe,
bir dizi bilim ve sanat dalı dil bilmeden
öğrenilemez. Dilin bir özelliği de kuşaktan
kuşağa bilgi aktarım ını sağlamasıdır.
Doğduğu zaman kendi varlığının farkında
olmayan insan yavrusu ilk önce açlık, susuz­
luk gibi temel gereksinmelerinin karşılanması
için tepki gösterir. Çok geçmeden ona yakın
ilgi gösteren ana babasını ve öteki bireyleri
tanır. İlgi alanı genişler, çevresiyle bağlar
kurar. Küçükken aile çevresinin, daha sonra
öğretm enlerinin ve arkadaşlarının davranışla­
rı, içinde doğduğu toplum un görenek ve gele­
PSİKOLOJİ 155
nekleri kişiliğini etkiler. İnsanın tek tek baş­
kalarıyla ve toplumsal çevresiyle olan ilişkisi
psikolojinin ilgi alanına girer.
İnsanın Psikolojik Gelişimi
Yetişkinliğe kadar çocuklarda gözlenen geliş­
m eler 20. yüzyılın başında psikologların başlı­
ca ilgi konusu oldu. İsviçreli bilim adamı Jean
Piaget, Fransa’da A lfred Binet Enstitüsü’nde
okul çocuklarına uyguladığı testlerden, çocu­
ğun yetişkinliğe kadar bir dizi zihinsel gelişim
evresinden geçtiği sonucuna vardı. Örneğin,
beş yaşındaki bir çocuğun önünde, sosis gibi
bir ham ur parçası yoğrularak, solucan gibi
incecik yapılıp hangisinin daha ağır olduğu
sorulduğunda, solucan gibi uzun olanın ağır
olduğu yanıtı alınıyordu. Oysa sekiz yaşındaki
bir çocuk her ikisinin de aynı ağırlıkta olduğu­
nu kavram akta güçlük çekmiyordu.
1926’dan yaşamının sona erdiği 1980’e ka­
dar Cenevre Üniversitesi’nde çocuk psikoloji­
si profesörü olarak çalışan Piaget’nin gelişim
evreleri kuram ı çocuk eğitim ve öğreniminde
büyük değişikliklere yol açtı. Belli kavram la­
rın yerleşebilmesi için çocuğun zihinsel geliş­
mesinde belli aşam aların tamamlanmış olması
gerekiyordu. Bu nedenle, öğretm enin bilgi
aktararak zihne yüklem ekten çok, çocuğa
dünyayı keşfetmenin yollarını göstermesi
önem kazanıyordu.
Hayvanlardan farklı
olarak, insanlar
konuşarak birbirleriyle
ilişki kurdukları için, insan
davranışlarının nedenleri
çok daha karmaşıktır.
156 PSİKOLOJİ

Psikolojide Araştırma Yöntemleri le olan ilişkileri, içinde bulundukları koşullar

Zihinsel olayların ve insan davranışlarının incelenir. Ne var ki, bu gözle görülebilir
doğa bilimleri gibi kesinlik göstermeyişi onla­ yöntem yeterli değildir. Çünkü insan davra­
rın incelenmesini güçleştirmektedir. Psikolo­ nışlarının kökeninde zihinsel ve duygusal
jide de öteki bilim dallarında olduğu gibi, olaylardan kaynaklanan sevinç, üzüntü, öfke,
g ö zlem 'in önemi büyüktür. kıskançlık gibi iç yaşantılar vardır. İnsan bu
Bir araştırmacı olayları doğal koşullar altın­ gibi öznel duyguların nedenini kendi kendine
da inceleyerek gözlemde bulunabildiği gibi, bile kolay kolay açıklayamaz. Yüzyılın başın­
koşulları istediği bir düzene koyarak da ince­ da AvusturyalI ünlü psikolog Sigmund F reud’
leme yapabilir. Buna deney denir. Olaylar tek un bulduğu psikanaliz yöntemi psikolojide
boyutlu olmayıp çeşitli etkiler altında gelişti­ bir devrim yaratmış, çocukluktan beri isten­
ğinden, araştırıcı her seferinde, incelediği m eyen, bastırılmış ve yasaklanmış yaşantıla­
olayı etkileyen koşullardan birini biraz değiş­ rın gün ışığına çıkmasına yardımcı olmuştur
tirerek gözlemde bulunur. Bu değiştirilen (bak. F r e u d , S ig m u n d ).
koşul ya da etm ene bağım sız değişken denir. İnsan araştırm alarında bundan başka gö­
Genellikle birbiriyle eşleştirilmiş iki grubun rüşm eler, anketler, psikolojik testler, labora-
kullanıldığı psikolojik deneylerde gruplardan tuvar deneyleri ve istatistiksel bilgiler de
biri denem e grubu , öbürü ise kontrol grubu ’ kullanılır.
dur. Kontrol grubu doğal koşulları altında
incelenirken, deneme grubunun koşulları her Hayvanlar Üzerinde Araştırmalar
seferinde birer birer değiştirilerek sonuçlar İnsanlarla yapılan deneylerde yasal sınırlama­
izlenir. lar olduğu için bu deneylerden önemli bir
Gözlem yoluyla insanların evde, okulda, bölümü hayvanlar üzerinde yapılmaktadır.
sokakta, işyerindeki alışkanlıkları, birbirleriy- A ralarında pek çok fark olmasına karşın

Barnaby's

Psikologlar insan
davranışlarını daha iyi
açıklayabilmek için
özellikle maym unların
ilişkilerini de incelerler.
 PTOLEMAİOS 157

insanlar ile hayvanlar arasında benzerlik de lar, onların düşüncelerini etkileyici ve m oral­
vardır. O nlar da bizim gibi görür, işitir, uyur, lerini yükseltici taktikler uygularlar.
yer ve içer. Çevrelerinin bilincinde olup,
korku nedir bilirler. Hayvanlar ile insanlar PSYKHE bak. E r o s î l e P sy k h e.
arasında bu gibi benzerliklerden dolayı psi­
kologlar anımsama ve görme gibi zihinsel PTOLEMAİOS bak. B a tla m y u s
işleyişleri çözmek için hayvanların beyinleri
üzerinde incelem eler yaparlar. Am a günü­ PTOLEMAİOS II (İÖ 308-246). Philadelphos
müzde hayvanların bu gibi deneylerde kulla­ adını da taşıyan II. Ptolem aios, İÖ 285’te
nılması büyük tepkilere yol açm akta, hayvan­ Mısır kralı oldu. Büyük İskender’in generalle­
ların yaşamının laboratuvarlarda son bulması­ rinden, ünlü bir kom utan olan I. Ptolem aios’
na şiddetle karşı çıkılmaktadır. un oğluydu. Suriye, A nadolu ve Ege’deki
topraklarını genişleten Ptolem aios, Rom a ve
Psikolojinin Kullanıldığı Alanlar H indistan’a elçiler göndererek M ısır’ın gücü­
Psikoloji insanı daha yakından tanım aya yar­ nü sağlamlaştırdı. İÖ 267-261’de Ege’de, he­
dımcı olduğu için günümüzde eğitim, tıp, men bir yıl sonra da Suriye’de çıkan savaşlar­
çalışma yaşamı, üretim gibi alanlarda bu da ise başarılı olamadı. Ne var ki, diplomatik
bilimden büyük ölçüde yararlanılm aktadır. yollardan M ısır’ın üstünlüğünü korudu. Pto­
Bugüne kadar psikolojinin en etkili ve lemaios, M ısır’a birçok yenilik getirdi. Tarım ­
yararlı olduğu alan eğitimdir. Psikolojik araş­ da ve ekonom ide planlı bir uygulamaya geçil­
tırm alar ve testler çocukların belirli yaşlarda di. Köylünün sağladığı ucuz emekle tarım
nelere ilgi duyduklarını ya da yeteneklerinin ürünlerine dayalı ticaret gelişti. Başkent İs­
neler olduğunu ortaya çıkarır. Eğitimciler ve kenderiye büyük bir liman ve ticaret merkezi
ana babalar bu gibi bilgi ve tekniklerden durum una geldi.
yararlanarak çocukların gelişmelerine katkıda Bilim ve sanatı destekleyen II. Ptolem aios,
bulunabilir. Gençlerin başarılı olacakları m es­ babasının bilim ve araştırm a m erkezi olarak
leklere yöneltilm elerinde de uzm anlar psiko­ İskenderiye’de kurmuş olduğu kütüphane ile
lojik testler uygulayabilir.
Psycho (ruh) ve logia (bilim) sözcüklerin­
den oluşan psikolojinin tıptaki önemi giderek
artm aktadır. Zihinsel ve bedensel özürlülerin
genellikle psikolojik tedaviye gereksinimi
olur. Bunu klinik psikologlar üstlenir. Mide
bulantısı, baş ya da karın ağrısı gibi belirtiler
gösteren pek çok hastanın asıl derdinin kaygı,
heyecan, sıkıntı gibi psikolojik nedenlerden
kaynaklandığı görülm ektedir. Hekim ler ve
sağlık görevlileri için psikoloji bilgisi aynı
zam anda hastanın içinde bulunduğu durumu
anlamaya ve ona bu bakım dan yardımcı
olmaya yarar. B ütün bu işlerle uğraşan, belli
alanlarda uzmanlaşmış psikologlar vardır.
Eğitim ve tıptan başka iş yaşamında ve üretim
alanında da insan gücünü en verimli biçimde
kullanmak için psikolojiden yararlanılır. R ek­
lamcılık psikolojinin kullanıldığı bir başka
alandır.
Propagandada da psikolojinin büyük rolü
II. Ptolemaios başarılı b ir yöneticiydi. Onun
vardır (bak. P r o pa g a n d a ). Siyasetçiler psiko­ hüküm darlığında Mısır bir ticaret merkezi olarak
lojik araştırm alarla seçmenlerin nabzını yok­ gelişti.
158 PUCCINI

müzeyi genişletti. A ralarında Kallimakhos ile

T heokritos’un da bulunduğu şairlere sarayın
kapılarını açtı. İskenderiye’de bir hayvanat
bahçesj kurdu. Onun buyruğuyla Kızıldeniz’
den Nil’e kadar bir kanal açıldı. İÖ yaklaşık
280’de Pharos A dası’nda, İskenderiye limanı­
na giren gemilere yol gösteren İskenderiye
Feneri yapıldı. Bu fener Dünyanın Yedi Hari-
kası’ndan biri sayılır.

PUCCINI, Giacomo (1858-1924). İtalyan

besteci Giacomo Puccini, operalarının dram a­
tik yapısı, melodilerinin zenginliği ve güçlü
tekniğiyle operada Gerçekçilik A kım ı’nın ön­
de gelen temsilcilerindendir. La B ohem e ,
Tosça ve M adam Butterfly adlı operaları, tüm
dünyada ilgiyle karşılanmış ve birçok kez
sahnelenmiştir.
Puccini, İtalya’nın Lucca kentinde, değerli
müzikçiler yetiştirmiş bir ailenin çocuğu ola­
rak doğdu. Aile geleneğine uygun olarak
başlangıçta orgcu olmak niyetindeydi. Ne var
ki, V erdi’nin A id a operasını izlediği gün
yaşamında bir dönüm noktası oldu. Onu
dinledikten sonra opera bestecisi olmaya ka­
rar verdi. Milano K onservatuvarı’nda müzik İtalyan besteci Giacomo Puccini.

Hulton Picture Library öğrenimini başarıyla tamamladı ve çok geç­

Puccini'nin önem li operalarından biri olan Madam
B utterfly 1904'te ilk kez sahnelendiğinde
başarısızlığa uğradıysa da, sonradan değeri anlaşıldı.
m eden ilk operası Le V ilif yi yazdı. Bu yapıtı,
1884’te M ilano’da sahnelendiğinde büyük bir
başarı kazandı. Bu olay, dönemin ünlü müzik
yayıncısı Giulio Ricordi’nin ilgisini çekmesini
ve aralarında uzun yıllar sürecek bir dostlu­
ğun oluşmasını sağladı. 1889’da M ilano’da La
Scala’da sahnelenen ikinci operası E dgar ,
librettosu (şarkı m etni) zayıf olduğu için
başarısızlığa uğradı. 1893’te Ricordi sanatçıyı
W agner’in Nürnbergli Usta Şarkıcılar operası­
nı izlemesi için A lm anya’nın Bayreuth kenti­
ne gönderdi. W agner’in müziğinden etkilenen
Puccini, gelecekte konularını seçerken daha
özenli olmaya karar verdi. Aynı yıl, olgunluk
döneminin ilk operası olan M anon L escaufyu
yazdı ve bu yapıtıyla büyük başan kazandı.
Puccini’nin operaları içinde en ünlüsü La
Bohem e' dir. Sanatçı ilk kez 1896’da sahnele­
nen bu yapıtını, H enri M urger’in Paris’teki
sanatçıların ve öğrencilerin yaşamını anlatan
rom anından esinlenerek yazmıştı. 1900’de
Tosça"yı, 1904’te bir Japon kızıyla A B D ’li bir
 PUL VE PULCULUK 159

deniz subayı arasındaki mutsuz ilişkiyi konu

alan M adam Butterflyh yazdı. A ltın B atı’nin
K ızı operası ilk kez 1910’da, A rturo Toscani-
ni’nin yönetim inde, New York M etropolitan
O perası’nda sahnelendi. Çağdaş opera beste­
cilerinden Claude Debussy, Richard Strauss,
A rnold Schönberg ve İgor Stravinski’nin ya­
pıtlarına ilgi duyan Puccini, o dönem de her
biri değişik üslupta tek perdelik operalar
besteledi. Bu yapıtlardan Pelerin gerçekçi,
Rahibe Angelica duygusal, Gianni Schicchi ise
güldürücü oyunlardı. Son yapıtı T u ran dof yu
tam am layam adan gırtlak kanserinden öldü.
Bu yapıtı sonradan besteci ve orkestra yönet­
meni Franco Alfano tam amladı.

PULITZER, Joseph (1847-1911). A B D ’li

yayımcı ve gazeteci Joseph Pulitzer’in gazete­
cilik tarihinde önemli bir yeri vardır. M acaris­
tan ’da M akö’da doğan ve B udapeşte’de büyü­
yen Joseph Pulitzer’in babası Yahudi bir tahıl
tüccarı, annesi ise Alm an asıllı bir K atolik’ti.
Bir göz hastalığı nedeniyle M acaristan ordu­
suna ve Fransızlar’ın Yabancı Lejyonu’na
kabul edilmeyince büyük bir düş kırıklığına
uğrayan Pulitzer, 1864’te A B D ’ye göç etti ve
A m erikan İç Savaşı (1861-65) sırasında Birlik
ordusuna katıldı.
Savaştan sonra M issouri’deki St. Louis’e
gitti. O radaki Alm an göçmenler arasında kısa
sürede tanınarak 1869’da Missouri eyalet
meclisine seçildi. D aha sonra A lm anca ya­
yımlanan bir günlük gazeteye m uhabir olarak
girdi. St. Louis’te yayımlanan Dispatch ile
P ost gazetelerinin denetimini ele geçirerek
Post-Dispatch adı altında birleştirdi. Yazdığı
başyazılarla gazeteye saygınlık kazandırdı.
Pulitzer 1883’te, New Y ork’ta yayımlanan
W orld adlı gazeteyi de satın almayı başardı.
Gözü pek bir yönetici olan Pulitzer kısa
zam anda gazeteyi geliştirdi.
William Randolph H earst 1895’te New
Y ork’ta yayımlanan J ou rn al i satın alınca
Pulitzer güçlü bir rakiple karşılaştı. W orld' un
fiyatını 2 sentten 1 sente indirerek rekabete
girdi. 1887’de Evening W orld’ü çıkarmaya
başladı. Önce fazla kâr getirmeyen bu gazete,
Pulitzer’in başarılı yönetimi sayesinde kısa
sürede tutundu. Pulitzer bu sırada görme
yetisini iyice yitirmişti. İşçilere yakınlık duyan
The New York Historical Society, New York
ABD'li yayımcı ve gazeteci Joseph Pulitzer.
Pulitzer’in yazıları dürüst içeriklerinden ötürü
okurların güvenini kazandı.
Pulitzer’in vasiyeti uyarınca 1917’den bu
yana A B D ’de her yıl edebiyat, müzik ve
gazetecilik dallarındaki en iyi yapıta “Pulitzer
Ö dülü” verilir. Pulitzer ayrıca A vrupa’da
siyasal, sosyal ve ahlaksal araştırm alar yapan­
lara verilecek üç burs için gerekli fonu da
sağlamıştı.
Bundan başka Pulitzer, her yıl en tarafsız
ve değerli kamu hizmetinde bulunacak bir
A BD gazetesine altın madalya verilmesi için
de bir fon kurdu. Vasiyeti uyarınca bıraktığı
parayla New Y ork’taki Columbia Üniversitesi
Gazetecilik O kulu kuruldu.
PUL VE PULCULUK. Pul koleksiyonculuğu
ve filateli olarak da bilinen pulculuk, sevilen
bir uğraştır. Pulculuğa ilgi duyan çocukların
birçoğu büyüdükten sonra da bu ilgilerini
sürdürür. Çünkü pulculuk yetişkinlerin de
ilgisini çeker.
160 PUL VE PULCULUK

spaaMffA' '
ûa x M a r.

Üstte: İngiltere'de 1840'ta kullanılan ve posta pullarının öncüsü

olan 1 penilik M ulready zarfı. Üstte sağda: Dünyanın ilk yapışkan
posta pulları olan 2 penilik mavi ve 1 penilik siyah İngiliz pulları
(1840). Altta sağda: ABD hüküm etinin 1847'de çıkardığı ilk ABD
pulları olan 10 sentlik siyah ve 5 sentlik kahverengi pullar. Charles Hahn

Pullar, posta hizmetlerinin karşılığını öde­
mek amacıyla m ektup zarflarının üzerine
yapıştırılan, bir yüzü zamklı küçük etiketler
olarak ilk kez İngiltere’de kullanılmaya başlan­
dı (bak. P osta HİZMETLERİ). Başka bir ülkede
pul kullanılmadığı için bu pulların üzerine
İngiltere’nin adı yazılmamıştı. Bu uygulama
İngiliz pullarında günümüzde de devam e t­
m ektedir. 240 pulluk tabakalar halinde bası­
lan ve makasla kesilerek birbirinden ayrılan
bu pullar 1 Mayıs 1840’ta satışa çıkarıldı.
M akas kullanmadan pulların kolayca birbi­
rinden ayırılması için pulların kenarlarında
bir dizi delik açmak düşüncesi, İrlandalI
mühendis H enry A rcher tarafından ortaya
atıldı ve ilk kez 1854’te İngiliz pullarında
uygulandı. Böylece günümüzde yaygın olarak
kullanılan, kenarları tırtıllı pullar ortaya çıktı.
Sahte pul kullanımına karşı bir önlem olarak
başlangıçta pullar filigranlı kâğıda basılırdı
(bak. FİLİGRA N). A m a günümüzde bu uygula­
ma bütün pullarda görülmez.
Kullanılmış pulların yeniden kullanılmasını
önlem ek için, zarflara yapıştırılan pullar pos­
tanede damgalanır. Günüm üzde genellikle
postalam a tarihini ve yerini gösteren bu posta
damgası, koleksiyoncuların kullanılmış ve
kullanılmamış pulları birbirinden ayırt etm e­
sini sağlar.
Posta pulları Brezilya’da ve İsviçre’nin Z ü­
rich kantonunda 1843’te, A B D ’de 1847’de,
Fransa, Belçika ve Bavyera’da 1849’da, O s­
manlI D evleti’nde 1862’de kullanılmaya baş­
landı. 1861’e kadar 1.000’den fazla değişik pul
basılmıştı; 5 yıl sonra bu sayı yaklaşık 2.500’e
çıktı. Günüm üzde her yıl binlerce çeşit yeni
pul basılmaktadır. İlk pul albümü 1862’de
yapılmıştır.
Pul Koleksiyonu
Genellikle pul biriktirm eye, pulcularda satı­
lan ve 500 ya da 1.000 kadar değişik pul içeren
bir pul paketi satın alarak başlanır. Bu başlan­
gıçtan sonra koleksiyona yeni pullar eklem ek
zor değildir. Çeşitli yollarla elde edilen m ek­
tup zarflarındaki pullarla koleksiyon zengin­
leştirilebilir. Koleksiyoncular ellerinde fazla
bulunan aynı tür pulları birbiriyle değiştirerek
koleksiyonlarını çeşitlendirirler. Başlangıçta
bulabildikleri her tür pulu biriktirerek işe baş­
layan pul koleksiyoncuları, genellikle bir sü­
re sonra belirli pul türlerine yönelirler. Be­
lirli bir ülkenin pullarını, belirli bir döne­
min pullarını ya da belirli bir konudaki pul­
ları toplam ak gibi seçimler yaparak uzman­
laşırlar.
Biriktirilen pullar, pul albüm lerinin içine
yerleştirilerek düzenlenir. Pul albümlerine
sayfa eklenip çıkarılabilir. H er ülke için özel
sayfalar ve her pul için özel yerler ayrılmış

olan basılı pul albümleri de vardır. Bu tür
albüm ler özellikle pulculuğa yeni başlayanlar
için yararlıdır.
Çeşitli pullarla ilgili bilgi ve resimleri içeren
pul katalogları, koleksiyoncuların ellerindeki
pulları tanım alarına ve alınacak yeni pulları
seçmelerine yardımcı olur. Bu kataloglarda
pulların piyasa değerleri de yazılıdır. Scott’s
Postage Stamp Standard Catalogue (“Scott’un
Posta Pulları Standart K atalogu”) ve Stanley
Gibbons’ın Stanıps o f the W orld'ü (“Dünya
Pulları”) bu tür katalogların örnekleridir.
Yıpranmış bir pul değerini büyük ölçüde
kaybeder. Bu nedenle pulları yıpratmamak
için elle tutm am ak, pul cımbızı denen küçük
maşalarla tutm ak gerekir.
Pullar, pul albüm lerine bir ucu pula, öbür
ucu albüme yapıştırılan küçük saydam kâğıt­
lardan yararlanılarak yerleştirilir. Özel olarak
yapılan bu kâğıtlar istenince kolaylıkla puldan
ve albümden ayrılabilir. Sayfalarında saydam
cepler bulunan pul albümleri de vardır; pullar
bu ceplere yerleştirilerek korunur.
Pullar sınıflandırılmadan önce, yapışık ol­
dukları zarflardan ayrılıp saydam zarflarda
saklanır. Pulu zedelem eden zarftan ayırmak
için pulun yapışık olduğu kâğıt ıslatılır. Bazı
pullar sudan zarar görebileceği için bu işlem
pulu ıslatm adan yapmaya çalışılır. Bunun için
zarfın pula yapışık olan bölümü kesilerek
zarftan ayrılır ve bir kaba koyulan suyun
üzerinde yüzmeye bırakılır. 10 dakika kadar
sonra pulun altındaki kâğıt, pulun kolayca
ayrılabileceği kadar ıslanmış olur. Islanan
pulları ısıtarak kurutm aktan kaçınmak gere­
kir, yoksa pul kıvrılır. Kıvrılmış bir pulu
düzeltmek için, içinde ıslatılmış kâğıt bulunan
kapalı bir kutuda bir süre bekletm ek gerekir.
Bunu yaparken pulun yeniden ıslanmamasına
dikkat edilir.
Bir pulun kenarlarındaki tırtılların yapısı o
pulun özelliği ve değeri yönünden önem taşır.
Bazı pullar birbirine benzer, am a kenarları
farklıdır. Bunları birbirinden ayırt etm ek ve
genel olarak bir pulun kenar tırtıllarının
yapısını belirlem ek için, üzerine belirli tırtıl
türleri işaretlenmiş olan özel kartlar kullanı­
lır. Pulları yakından incelemek için bazen
büyüteç de gerekebilir.
Pul koleksiyoncularının bilgi ve olanakları-
PUL VE PULCULUK 161
J. R. Karrach
Pul koleksiyoncuları bazı pulları tam olarak
tanıyabilm ek için kataloglardan yararlanır.
m artırm ak için bir filateli derneğine katılm a­
ları yararlıdır. 19. yüzyılda kurulmuş olan
Londra Kraliyet Filateli Derneği ve A m eri­
kan Filateli Derneği bu derneklerin en ünlüle-
rindendir. Türkiye’de de birçok filateli derne­
ği vardır. Bunların ilki, 1948’de kurulan
İstanbul Filatelist Kulübü’dür (bugün İstan­
bul Filatelistler Derneği). Türkiye’de pul
koleksiyonculuğu cum huriyetten sonra, 1940’
larda yaygınlaşmıştır.
Ender ve Hatalı Pullar
Eski pulların bir bölümünün çok az sayıda
örneği günümüze gelebilmiştir. Bu tür ender
bulunan pullar çok değerlidir. Dünyanın en
ender bulunan pullarından biri 1856’da İngiliz
Guyanası’nda kullanılmış olan bir sentlik
puldur. Siyah m ürekkeple basılmış olan bu
pulun günümüze yalnız bir örneği kalmıştır.
1873’te bir çocuğun bulup bir pulcuya birkaç
sente sattığı bu pul, 1970’te bir açık artırm ada
280 bin A B D D oları’na satılmıştır.
Hatalı pullar, pulun basımı sırasında yapı­
lan yanlışlık sonucu öbür pullardan farklı olan
ve çok az sayıda bulunan pullardır. Bu tür
hatalı pullar da, az oldukları ölçüde değerli­
dir. Örneğin 1918’de A B D ’de çıkarılan ilk
uçak postası pullarının bir tabakasındaki pul­
larda uçak resmi ters basılmıştır. H er biri 24
sentlik olan bu pullar, üzerlerinde yazan
değerden çok daha değerlidir.
Pulların Yapımı
Bir posta pulu basılacağı zaman yapılacak ilk
162 PUL VE PULCULUK
iş pulun üzerinde yer alacak resimlerin tasar­
lanmasıdır. Pul basılacak kâğıt, odunun yanı
sıra paçavra ve alfa bitkisi katılmış kâğıt ha­
m urundan yapılır. Çok güçlü lifleri olan bu
kâğıt dayanıklı ve esnektir. Pul basılacak filig­
ranlı kâğıt tabakalarının bir yüzüne suda eri­
tilmiş arapzamkı sürülür. Özel m akinelerdeki
m erdanelerde zamklanan kâğıtlar ısıtılarak
kurutulur ve kıvrılmaması için başka m erda­
nelerden geçirilir. Zam klam a işlemi pulun ba­
sımından önce yapılabileceği gibi sonra da ya­
pılabilir. Pul sıralarını birbirinden ayıran de­
liklerin açılması da pulun basımından önce ya
da sonra yapılabilir. Bunun için kâğıt tabaka­
sı, içinde sık aralıklarla yerleştirilmiş çelik iğ­
neler bulunan özel bir m akineden geçirilir.
H er geçişte çelik iğneler bir sıra pulun kenar­
larında delikler açar.
Filigransız kâğıda basılan ve basit tasarım ­
ları olan pullar kolaylıkla kopya edilebilir. Bu
nedenle, sahte pulların yapılmasını önlemek
için çeşitli önlem ler alınır. Filigranlı kâğıt kul­
lanm anın yanı sıra, karmaşık tasarım lar, özel
renk ve m ürekkepler, özel baskı yöntemleri
kullanılır.
Pulların Basımı
İngiltere’de 1840’ta basılan ilk pulların bası­
mında kullanılan bir tür oymabaskı yöntemi
C um huriyet dönemi
çullarından örnekler.
Üstte: 1922, TBMM
serisi (solda); 1930,
Ankara Kalesi (ortada);
1943, Ankara-Baraj
(sağda). Altta: 1952
(solda); 1963, Gazi
Eğitim Enstitüsü
(ortada); "Ankara 70"
Posta Pulları Türkiye III.
M illi Sergisi (sağda).
Anadolu Yayıncılık Arşivi; fotoğraf,
Ana Yayıncılık Arşivi
g ü n ü m ü z d e d e e n g ü z e l p u lla r ın b a s ım ın d a
k u lla n ılır (bak. O y m a b a sk i).
Bu yöntem de, basılacak resim önce pulun
gerçek büyüklüğünde, suluboyayla yapılmış
bir taslak olarak hazırlanır. Sonra bu taslak,
kalıp adı verilen parlak, yumuşak bir çelik
levhanın üzerine oyulur. Bunun için kalıpçı,
önce taslaktaki ana çizgileri saydam bir kâğı­
dın üzerine aktarır; sonra bunu kalıbın üzeri­
ne koyup düz uçlu bir aletle bastırarak çizgile­
ri kalıba geçirir. D aha sonra taslağın büyütül­
müş bir kopyasına bakarak bütün ayrıntıları
oyma kalemi adı verilen keskin bir aletle kalı­
ba oyar. Gerekli yerlerde çizgileri derinleştir­
mek için asit de kullanılır.
Kalıp tam am lanınca bir prova baskısı yapı­
larak istenen sonucun alınıp alınmadığına ba­
kılır. Bunun için kalıba yoğun bir m ürekkep
sürülür, sonra bu m ürekkep silinerek temizle­
nir; yalnızca oyuk çizgilerin içinde m ürekkep
kalır. Bu kalıbın üzerine bir tabaka kâğıt bas­
tırılınca m ürekkepli çizgiler kâğıda çıkar. D e­
rin çizgilerin içinde daha çok m ürekkep oldu­
ğu için, çizginin derinliğine göre kâğıdın üze­
rindeki çizgiler farklı tonlarda olur.
Eğer baskı için bu kalıp kullanılırsa, pulları
tek tek basm ak gerekir ve kalıp kısa bir süre
sonra eskir. Bunun için bu kalıptan yararlana­
rak pulların tabaka halinde basılabileceği yeni

bir kalıp yapılır. A B D ’li Jacob Perkins’in
(1766-1849) geliştirdiği bu yöntem de kalıp ön­
ce bir ocakta ısıtılarak sertleştirilir, sonra bir
kalıp aktarm a makinesine yerleştirilir. Bu
m akinede yumuşak çelikten yapılmış bir ak­
tarm a silindiri büyük bir basınç altında kalıbın
üzerinde döner ve kalıptaki oyma çizgiler çe­
lik silindirin üzerindeki kabartm a çizgileri
oluşturur. D aha sonra bu çelik silindir de sert­
leştirilir.
Baskı kalıbı, parlatılmış çelik ya da bakır­
dan büyük, düz bir levhadır. Bu metal levha
kalıp aktarm a makinesinin içine yerleştirilir
ve aktarm a silindirinin her dönüşüyle başlan­
gıçtaki kalıbın bir kopyası baskı kalıbı üzerine
çıkar. Böylece başlangıçtaki kalıbın birçok
kopyası baskı kalıbı üzerinde yan yana oluşur.
D aha sonra elektroliz yöntemiyle yüzeyi
kromla kaplanıp sertleştirilen kalıp baskı için
hazır olur. Baskı m akinesine yerleştirilen bu
kalıpla pullar tabakalar halinde basılır.
Elde edilmek istenen sonuca göre, pul bası­
mında ofset baskı, tipo baskı ve tifdruk baskı
yöntem lerinin çeşitli biçimleri de kullanılır.
A yrıca bak. BASIM.
PUMA, jaguarla birlikte kedigillerin (Felidae
familyası) A m erika’da yaşayan iki iri üyesin­
den biridir. K anada’dan A rjantin’in güneyine
kadar yayılmış olan bu tür dağlarda, çöllerde
ve orm anlarda yaşar. Birçok yörede avlanma
nedeniyle yok olmuş, A B D ’de sayıları çok
ZEFA
Yaşadığı bölgeyi gözetleyen bir puma. Bu güçlü
m em eliler eskiden tüm Amerika kıtasında çok
yaygındı.
PUSULA 163
azalmıştır. Postu desensiz ve sarımsı kahve­
rengi, alt bölümlerindeki tüyler daha soluk
renklidir. îri bir erkeğin uzunluğu, üçte biri
kuyruk olmak üzere yaklaşık 3 m etreye ulaşa­
bilir.
Pumanın (Felis concolor) sesi evcil kedinin-
kine benzem ekle birlikte daha güçlüdür. Ü re­
me mevsiminde acı çığlıklar atar. Çeşitli hay­
vanları yiyerek beslenir. Kuzey A m erika’
da geyikleri avlar ve bazen çiftlik hayvanları­
na saldırır. Pum alar günüm üzde iyice azaldı­
ğından yalnız ıssız bölgelerde yaşam aktadır.
Dişi pum a bir batında 1-5 yavru doğurur.
Yavrular iri koyu beneklerle bezelidir. Kedi
yavruları gibi oynamayı çok seven bu yavrular
kolayca eğitilebilmekle birlikte giderek uysal­
lıklarını yitirirler. Am a erişkin pum alar ender
olarak insanlara saldırırlar.
PUSULA, karada, denizde ya da havada yol
alırken kuzey-güney doğrultusunu bulmak
için kullanılan bir aygıttır. Bulunulan yeri
belirlemek için herhangi bir kara işaretinin
bulunmadığı, G üneş’in ve yıldızların görün­
mediği durum larda pusulanın yaşamsal bir
önemi vardır.
Pusula, en basit biçimiyle, ince bir milin
ucuna serbestçe dönebilecek biçimde oturtul­
muş m agnetik (yani mıknatıs özelliği taşıyan)
bir iğneden oluşur. Bu iğne her zaman kuzey-
güney doğrultusuna yönelir, yani bir ucu hep
kuzeyi, öbür ucu hep güneyi gösterir.
M agnetik çubuk ya da iğnelerin pusula
olarak ilk kez ne zaman kullanıldığı pek belli
değildir. Çok eskilerde, doğal bir mıknatıs
olan m ıknatıstaşından (magnetit adıyla bili­
nen demir oksit minerali) yararlanılmıştır.
Bunun için bir mıknatıstaşı parçası iple bir
yere asılır ya da bir m antar ya da tahta
parçasının üzerinde suda yüzdürülürdü; bu
durum da taş kendiliğinden K utup Yıldızı’na
doğru yönelirdi. Pusulayı Avrupa'ya Araplar’
ın getirdiği sanılmaktadır; Kristof Kolomb'
un 1492-1502 arasında yaptığı seyahatlerden
yaklaşık 200 yıl önce pusulanın kullanılm akta
olduğu bilinm ektedir. A vrupa’da pusuladan
söz edilen, günümüze kalmış en eski yapıt,
İngiliz eğitimci ve bilgin Alexander Neckam1
m 1187’de yayımladığı, aletler üzerine bir
kitaptır. Eskiden bir dem ir çubuğu m ıknatıs­
164 PUSULA
PUSULA O K U M A NOKTASI ^ ------ . ____ _
MIKNATISTAŞI

Ur H
~6/°50 \

HARİTA ÜZERİNDE
COĞRAFİ VE
MAGNETİK KUTUP
DOĞRULTULARINI
GÖSTEREN
İŞARETLEMELER
AYAR DÜĞMELERİ

Pusulanın yolcular için yaşamsal bir önem i vardır. Üstte, eski zamanlardan günüm üze kadar kullanılagelen
çeşitli pusula tipleri görülm ektedir.

lamak için buna doğal mıknatıstaşı sürtülür- denir; bu açının değeri Dünya üzerinde bulu­
dü. (Siz de bir iğneyi bu taşa ya da başka bir nulan yere göre değişir. Ayrıca magnetik
mıknatısa birkaç kez, ama hep aynı yönde sapma miktarı zamanla da değişir. Bu açıyı
sürterek mıknatıslayabilirsiniz. Bu iğne bir bilmek isteyen seyir görevlileri bunu basılı
m antara saplanıp suda yüzdürülürse kuzey- seyir haritaları ve çizelgelerden bulabilirler.
güney doğrultusuna yönelir.) Bu tür seyir haritalarını ilk kez 1701’de
Pusula iğnesinin her zaman kuzeyi göster­ Edm ond Halley hazırlamıştır.
mesi, m ıknatısların birbirlerini çekme özelli­ K arada olağan koşullarda seyahat ederken
ğinden kaynaklanır. D ünya, merkezinde dev yön bulmak için genellikle el pusulaları kulla­
bir mıknatıs varmış gibi davranır ve pusula nılır. Bu pusulalarda sabit bir kadran bulu­
iğnesi olarak kullanılan küçük mıknatısları nur; kadranın ortasından yukarı doğru ince
çeker (bak. M a g n e t İz m a ). Ne var ki, m ıknatı­ bir pim çıkar. Pimin sivri ucuna “m ihver”
sın gösterdiği kuzey-güney doğrultusu, Dün- denir. M ihvere, kadranın üzerinde serbestçe
ya’nın gerçek coğrafi kutuplarından, yani dönebilen magnetik bir iğne oturtulm uştur.
Kuzey ve Güney Kutup noktalarından geçen K adran, saydam bir plastik levhadır ve dere-
çizgiyle üst üste çakışmaz. D ünya’nın m agne­ celendirilmiştir; üzerine ayrıca ölçek çevirme
tik çekim etkisi altındaki pusula iğnesi bu katsayıları gibi, harita okum aya yardımcı
nedenle “gerçek” , yani coğrafi kuzeyi değil, olacak bazı bilgiler de kazınmıştır. Bu tür bir
magnetik kuzeyi gösterir; benzer etki, Güney pusulayla yeterince doğru okum alar yapabil­
Kutbu için de geçerlidir (bak. MAGNETİK m ek için, pusulanın yatay bir düzleme yerleş­
K u tu pla r ). Coğrafi Kuzey Kutup Noktası ile tirilmiş olması ve iğnenin hareketsiz durum a
m agnetik kuzey kutup noktası arasındaki gelene kadar serbestçe salınabilmesi gerekir.
uzaklık 1.600 kilom etreden biraz daha fazla­ İğnenin serbestçe hareket edebilmesi için
dır. H aritaların bir köşesinde genellikle mag­ mihverin ucuna bazen değerli taştan yapılmış
netik kuzey ile gerçek ya da coğrafi kuzey bir başlık geçirilir.
doğrultularını gösteren işaretler bulunur. Bu Bir yolcunun doğuya doğru gitmesi için,
iki doğrultu arasındaki açıya m agnetik sapma pusulasını, kadranın üzerindeki magnetik ku­

zey işareti iğne ucunun tam altına gelene
kadar döndürmesi ve kadranın üzerindeki
doğu işaretinin gösterdiği yöne doğru ilerle­
mesi gerekir. Eğer yolcu pusulasını bir hari­
tayla birlikte kullanıyorsa, o zaman, magnetik
kuzey ile coğrafi kuzey arasındaki sapma
açısını hesaba katarak doğrultusu üzerinde
gerekli düzeltmeyi yapabilir.
Çoğunlukla kullanılacak yere ya da amaca
bağlı olarak değişik pusula türlerinden yarar­
lanılır. Ö rneğin, gemilerde denizci pusulası,
havada seyirde ise uçak pusulası kullanılır.
Bazen belli bir noktanın, gözlemcinin bu­
lunduğu noktadan hangi yöne doğru uzandığı­
nı bilmek önem kazanır. Bu durum da “priz-
m atik” pusula kullanılır; bu tür bir pusula da
sıradan bir el pusulasıyla aynı ilkeye dayanır;
ama bunun küçük bir cam bloğundan yapılmış
bir vizörü vardır ve bu vizör gözlemcinin
uzaktaki nesneyle ölçeğe aynı anda bakabil­
mesini sağlar.
Denizci Pusulası
Denizci pusulaları, pusula dolabı denen bir
kutuya yerleştirilmiştir; bunlar, fırtınalı hava­
larda gemi yalpalarken bile kullanılabilecek
biçimde tasarımlanmıştır. Denizci pusulala­
rında hareketli parça, karton ya da m ikadan
yapılmış, disk biçimindeki pusula kartıdır; bu
karta pusula gülü de denir. Pusula kartı 360°
ya da 32 “k erte”ye ayrılmıştır. H er kerte
ll,2 5 °’lik (11 derece 15 dakikalık) bir açıya
eşittir. Bu bölümlem edeki 32 kertenin her
birinin ayrı bir adı vardır; örneğin kuzey
(yıldız), kuzey kerte doğu (yıldız kerte poy­
raz), kuzey-kuzey doğu (yıldız-yıldız poyraz)
bu adlardan bazılarıdır.
Pusula kartının altına, dem et halinde çok
sayıda m agnetik çelik şerit ya da iğne bağlan­
mıştır. K art, pirinç bir çanağın ortasında
bulunan bir pimin mihveri (ince ucu) üzerinde
dengelenmiştir. Pim, zor aşman ve paslanmaz
bir m etalden, örneğin osmiyum-iridyum ya da
tungsten karbürden yapılır. Kartın oturduğu
mihver ise, alüminyumun içine oturtulm uş
değerli bir taştan oluşur. Pirinç çanak, gemi
ne kadar yalpalarsa yalpalasın, hep yatay
konum da kalacak biçimde yerleştirilmiştir.
Bu amaçla çanak pirinç bir çemberin içine
konur ve iki yanından, oynak biçimde bu
PUSULA 165
çembere takılır; çem ber de gene oynak biçim­
de, ama bu kez içteki bağlantı noktalarına
göre 90’ar derecelik açı farklarıyla, iki yanın­
dan bir dış çem bere tutturulur. Çanağın üstü,
büyükçe bir cam penceresi bulunan pirinç bir
kapakla örtülüdür. Çanağın iç yüzeyinde pu­
sulayı okum aya yarayan düşey, siyah bir çizgi
vardır. Denizci pusulası, pusula kartının m ih­
ver noktası ile bu işareti birleştiren doğru
gemi omurgasıyla tam aynı doğrultuda olacak
biçimde yerleştirilir.
Pusula kartındaki kuzey işareti, pusula
çanağının siyah çizgisinin tam karşısında oldu­
ğu zaman gemi m agnetik kuzeye doğru yol
alıyor demektir. Gemi bir başka yöne yönel­
diğinde siyah çizgi de konum değiştirir, ama
pusula kartı sabit kalır. K arttaki güneydoğu
işareti siyah çizginin tam karşısında olduğu
zaman gemi güneydoğuya doğru yol alıyor
demektir.
D aha eski tipteki denizci pusulaları, hava
sertleştiğinde geminin yönünü doğru olarak
gösteremezdi, çünkü bütün bu özel yerleştir­
me biçimine karşın pusula kartı sabit konum-
İĞNELİ PUSULA
İĞNELİ PUSULANIN PARÇALARI
j
DEĞERLİ TAŞ -
PLASTİK KRİSTAL YÖN KADRANI
MAGNETİK
PUSULA KUTUSU- İĞNE
ÇELİK UÇ- _ DERECE
PLASTİK ZEMİN LEVHASI KADRANI
KADRANLI PUSULA
İğneli pusulada (üstte) yönü, duyarlı biçimde
dengelenm iş b ir m agnetik iğne gösterir. Ortadaki
çizimde iğneli pusulanın parçaları görülm ektedir.
Kadranlı pusulada (altta), kadran sivri bir pim in
üzerinde dengelenir.
166 PUŞKİN

da kalmazdı. Günüm üzdeki pusulalarda kart, giderm ek için ise, pusula dolabının iki yanına
alkol ve sudan oluşan bir sıvı karışımın birer büyük demir küre, önüne de düşey bir
üzerinde yüzer durum dadır. Bu sıvı kartın Flinders çubuğu yerleştirilir. Bunlar gerçek­
salmımmı denetler ve konum değiştirmesini leştirildikten sonra yapılan sınamada hâlâ
engeller. Sıvıdaki alkol suyun donmasını ön­ bazı hataların kalmış olduğu saptanırsa, kap­
ler; kutup bölgelerinde neredeyse tümüyle tana, bunları gidermesi için yapması gereken
alkol kullanmak gerekir. Sıvı dolu çanak kalın düzeltmeleri kapsayan bir çizelge verilir.
bir cam levhayla kapatılır ve kart bir şamandı­
ranın üzerine oturtulur. Uçak Pusulası
Pusulanın yakınlarında büyük bir demir ve Uçak pusulası ilke olarak denizci pusulasıyla
çelik kütlesinin bulunması pusula iğnesini aynıdır, ama pusula işaretleri biraz daha
etkiler ve gerekli düzeltm eler yapılmazsa değişiktir. Uçak pusulalarında pusula iğnesi,
hatalı okum alara neden olur. Eski ahşap siyah bir diskin üzerine işaretlenmiş beyaz bir
gemilerde bile, bu tür düzeltm eler yapmayı ok biçimindedir; pusula okum a noktası da
gerektirecek kadar çok demir ve çelik vardı. denizci pusulasında olduğu gibi pusula çanağı­
Gemi bir limana girdiğinde kaptan gemisini, nın üzerinde işaretlidir. Normal bir pusulada
konum u ve yönü bilinen belirli bir noktaya görülebilecek yön ve derece işaretleri ise,
yanaştırır ve orada dem ir atardı. D aha sonra çanağın çevresinde döndürülebilen bir çem­
da, özel olarak yerleştirilmiş çapaların ve berin üzerine kazınmıştır. Çem berde ayrıca,
halatların yardımıyla gemisini yönlendirerek çemberin merkezini kuzey işaretine birleşti­
pusula kartını bu noktanın yönüne göre yeni­ ren beyaz, ışıltılı iki paralel çizgi bulunur.
den ayarlardı. Pilot, örneğin doğuya doğru bir rota izlemek
Pusula hatalarının düzeltilebilmesi ya da için çemberi döndürerek üzerindeki doğu
ortadan kaldırılabilmesi için pirinç çanağın dış işaretini pusula okum a işaretinin karşısına
yüzeyine küçük çubuk m ıknatıslar tutturulur- getirir ve sonra da uçağına, pusula iğnesi iki
du. Bu m ıknatıslar denem e yanılma yoluyla paralel çizgi arasında kalacak biçimde kum an­
yerleştirilir ve pusulada doğru okum a elde da eder.
edilinceye kadar konum ları ayarlanırdı. Bu Bugün hem gemilerde, hem de uçaklarda,
küçük m ıknatıslar, bunların nasıl kullanılaca­ ani yön değişikliklerine karşı çok duyarlı bir
ğını keşfeden denizci M atthew Flinders’ın aygıt olan cayroskop (bak. C a y ro sk o p ) kulla­
adıyla, “Flinders çubukları” olarak anılırdı. nılır. U çaklarda cayroskopa ek olarak, elek­
Gem ideki pusula dolabının dem irden değil de trik donanım ında herhangi bir arıza ortaya
pirinçten yapılmasının ve kartın bulunduğu çıktığında acil olarak kullanılmak üzere nor­
noktadaki değerli taşın (safir) alüminyumun mal bir magnetik pusula da bulundurulur.
içine oturtulm asının nedeni de bu pusula
hatalarının yok edilmesi ya da en aza indiril­ PUŞKİN, Aleksandr (1799-1837). 19. yüzyıl­
mesi içindi. da, m odern Rus edebiyatının altın çağı A lek­
Bu tür pusula hataları günümüzde çelik sandr Puşkin’le başlar. Puşkin şiirleri, rom an­
gemilerde çok daha büyüktür; hatanın büyük­ ları, öyküleri ve oyunlarıyla kendinden sonra­
lüğü, yalnızca pusulanın çevresinde daha bü­ ki kuşakları da etkilemiştir.
yük bir demir kütlesinin bulunmasından de­ M oskova’da doğan Puşkin, köle olarak
ğil, yapım sırasında sac ya da öbür yapım Rusya’ya getirilen ve sonradan I. P etro’nun
araçlarının sürekli çekiçlenmesi sonucu, gemi ordusunda generalliğe yükselen bir Habeş
teknesinin D ünya’nın magnetik etkisiyle mag­ prensinin torunuydu. Puşkin’in iyi bir şair
netik hale gelmesinden de kaynaklanır. Bu olacağı daha okul sıralarındayken belli olmuş­
nedenle çelik bir gemideki pusula hatalarının tu. 1817’de liseyi bitirince, St. Petersburg’da
giderilmesi için karmaşık donanım lar gelişti­ (bugün Leningrad) dışişleri bakanlığında gö­
rilmiştir. Bu amaçla pusula dolabının içine, rev aldı. İlk önemli yapıtı olan “Ruslan ve
pusula kartını çevreleyen mıknatıs çiftleri Lyudmila” (1820) adlı uzun şiirini bu sıralarda
yerleştirilir. D aha küçük ve geçici hataları yazmaya başladı. Puşkin’in bu dönemde yazdığı

A B C Ajansı
Aleksandr Puşkin rom anları, şiirleri ve oyunlarıyla
kendinden sonraki kuşakları etkilem iştir.
siyasal içerikli, özgürlükçü ve devrimci şiirleri
daha basılmadan elden ele dolaşıyordu. Y ö­
netici çevrelerin sakıncalı bulduğu bu şiirler­
den dolayı Puşkin 1820’de Rusya’nın güneyi­
ne sürüldü. Sürgündeyken Kafkasya ve Kırım’
m doğal güzelliklerinden esinlenerek yazdı­
ğı birçok şiir arasında “Kafkas Tutsağı”
(1822), “Haydut K ardeşler” (1827) ve “Bah-
çesaray Çeşmesi” (1824) vardır. D aha sonra
O desa’ya giden Puşkin orada “Çingeneler”
adlı uzun şiirinin bir bölümünü yazdı ve
Yevgerıi Onegin'c başladı.
1824-25’te ünlü İngiliz oyun yazarı Shakes-
peare’in üslubunda bir trajedi yazdı. B or is
G odunov adlı bu oyun 183l ’e kadar yayım­
lanmadı. Korkunç İvan zam anında geçen
oyun Shakespeare’in M acbeth adlı trajedisine
benzer.
Puşkin’in en ünlü yapıtı, koşuk türünde
yazdığı Yevgerıi Onegirı adlı romanıdır. 1823-
31 arasında yazılan bu rom an 1833’e kadar
yayımlanmadı. Yev geni Onegin derinliği, sa­
PYGMALİON 167
deliği, düşünce bütünlüğü, özgünlüğü, hafif
şakacı diliyle bir başyapıttır.
Puşkin’in öbür yapıtlarında, Rus halk m a­
sallarına yaşamı boyunca duyduğu ilgi gözlenir.
Bunlardan bazılarında, özellikle de çar ile alay
ettiği ünlü masalı “Altın Horoz”da, yazarın sı­
radan insanlara duyduğu yakınlık sezilir.
Puşkin’in sürgünden dönm esine izin veril­
mesine ve St. Petersburg’da sarayda bir göre­
ve atanm asına karşın, çar onun devrimci
eğilimlerinden her zaman kuşku duydu. Bu
dönem de kitaplar sansür ediliyor, yazarların
üzerinde polis baskısı hiç eksik olmuyordu.
1837’de karısının onurunu savunmak için
yaptığı düelloda aldığı yara nedeniyle öldü.
Puşkin dilinin güzelliği, insan zaaflarına
karşı gösterdiği hoşgörü, çizdiği insan p ortre­
leriyle bugün de dünyanın en çok okunan
yazarları arasındadır.
PYGMALİON. Yunan mitolojisinde anlatıl­
dığına göre Pygmalion, tanrıça A frodit’in
heykeline âşık olan bir Kıbrıs kralıdır. Romalı
şair Ovidius ise Değişişler (M etam orphoses ;
İS 8. yüzyıl) adlı yapıtında daha değişik bir
öykü anlatır: Pygmalion her gördüğü kadında
bir kusur bulan, bu yüzden de evlenmek
istemeyen genç bir heykelcidir. Günün birin­
de usta elleriyle fildişinden çok güzel bir
kadın heykeli yapar. Heykelin güzelliği karşı­
sında büyülenen Pygmalion, ona bakmaya
doyamaz ve sonunda âşık olur. Gerçekmiş
gibi her gün onu giydirir, kuşatır, pırıl nırıl
deniz kabukları, renk renk taşlar ve çiçekler
arm ağan eder, sever, okşar. Geleneksel Afro-
dit şenliklerinde Pygmalion, yaptığı heykelin
tıpatıp benzeri bir eş vermesi için tanrıçaya
yakarır. Şenlik sona erince eve, heykelinin
yanma döner. Genç adam baktıkça heykelin
kımıldadığını, etten kem ikten gerçek bir kadı­
na dönüştüğünü görür. Büyük bir sevinçle
ona sarılır. Evlendikten sonra karısına Gala-
teia adını verir.
İrlandalI oyun yazarı George B ernard Shaw
bu öyküden esinlenerek B ir Kadın Yarattım
(Pygm alion; 1913) adlı bir oyun yazmış, bu
oyunun 1956’da sahnelenen M y Fair L ady
adlı müzikal uyarlaması daha sonra filme
çekilmiş ve ülkemizde Benim Tatlı Meleğim
adıyla gösterilmiştir.
168 PYRRHOS
PYRRHOS (İÖ 319-272). Eski Yunanlı Epir
Kralı Pyrrhos, gençliğinde bir süre İskenderi­
ye’de, Mısır Kralı I. Ptolem aios'un sarayında
rehin kaldı. Bu süre içinde Eski Mısır uygarlı­
ğını yakından tanıma ve savaş taktiklerini
öğrenme olanağı buldu. İÖ 281'de İtalya’nın
güneyindeki Taranto kenti halkı Rom a'ya
karşı ondan yardım istedi. Pyrrhos, 25 bin
kişilik bir ordu ve çok sayıda fille İtalya’ya
girdi. İÖ 280’de H erakleia’da R om alılar’la
çarpıştı. Büyük bir zafer kazandıysa da, bu
zafer kendisine çok pahalıya mal oldu. Büyük
kayıplar pahasına kazanılan zafer anlamına
gelen “Pyrrhos zaferi” deyişi buradan çık­
mıştır.
D aha sonra İtalya'daki Yunan kentle­
riyle, Sam nitler'le ve Lucanialılar’la birleşen
Pyrrhos, Rom alılar’a barış önerisinde bulun­
duysa da, Romalılar bu öneriyi kabul etmedi.
İÖ 279’da gene ağır kayıplar vererek Romalı-
lar’ı yenilgiye uğrattı. Bu yüzden R om a’ya
giremedi. İÖ 278’de Sicilya’ya geçti. Amacı
Kartacalılar’ı Sicilya’dan sürmekti. Bu sırada
Tarantolular ona olan güvenlerini yitirerek
para yardımında bulunmayı reddettiler.
Pyrrhos İÖ 275’te B enevento’da R om alılar’a
yenilerek Yunanistan’a döndü. İÖ 272’de
Sparta’ya saldırdıysa da sonuç alamadı. Son­
raki yıl A rgos’taki bir sokak savaşında öldü­
rülen Pyrrhos gerek yiğitliği, gerek düşm anla­
rına gösterdiği saygı dolayısıyla hem Yunanlı­
la rın hem de R om alılar’ın üzerinde derin bir
etki bıraktı. Kartacalı general Hannibal, ta ­
rihteki en büyük üç generalin kimler olduğu
sorulduğunda “Büyük İskender, Pyrrhos ve
ben” demişti.
PYTHAGORAS bak . P is a g o r
QUEBEC, K anada’nın başlıca liman kenti ve
Ouebec eyaletinin başkentidir. Atlas Okya-
nusu’ndan 644 km içeride, St. Lavvrence
Irm ağı’nın kuzey kıyısında yer alır. Kent
ZEFA
Frontenac Şatosu'nun St. Lavvrence İrm ağından
görünüşü. Eskiden askeri amaçlarla da kullanılmış
olan şato bugün büyük bir oteldir.
1608’de, kâşif Samuel de Champlain önderli­
ğinde Fransızlar tarafından kurulm uştur. Al-
gonkin Yerli dilinde boğaz ya da akarsuyun
birdenbire daralan yeri anlamına geldiği sanı­
lan Q uebec, bugün St. Lawrence Irm ağı’nın
böyle dar bir noktasında bulunm aktadır.
Irm ak boyunca uzanan dar ova kuzeyde
birden 100 m etreye kadar yükselir. Tepesinde
bir taç gibi duran tarihi K ale’nin bulunduğu
bu bölgeye Cape Diam ond adı verilir. 17.
yüzyılın ortalarında Fransızlar tarafından yap­
tırılan Kale, 1763 Paris Antlaşması ile bölgeyi
ele geçiren İngilizler’ce yeniden onarılmış­
tır.
St. Lawrence Irmağı kentin karşı kıyısında
genişler ve Quebec limanını oluşturur. Lima­
nın hemen altında verimli O rleans Adası yer
alır. Kentin yukarısında, ırmağın daraldığı
yerde Quebec Köprüsü kurulm uştur. Mont-
morency ile St. Lawrence ırmaklarının birleş­
tiği yerdeki M ontmorency Çavlanı, Niagara
Çavlam ’ndan daha dar, ama 30 m etre daha
yüksektir.
Irm ak boyunca uzanan ovada Q uebec’in,
Aşağı Kent denen eski bölümü kuruludur.
Burada sokaklar dar ve karm aşık, yapılar eski
ve değişiktir. Fransa’da bir kasabayı andıran
Aşağı K ent’te dükkân tabelalarının ve sokak
adlarının hem en tümü Fransızca’dır. Irmağın
kıyısında kâğıt, sigara, giyim eşyası, ayakkabı
ve gemi yapım sanayileri ile dem ir döküm ha­

neleri bulunur. Limandan büyük m iktarlarda
kereste ve tahıl taşımacılığı yapılır.
Eğimli bölgede kurulu Yukarı Kent, geniş
caddeleri, güzel evleri ve eyalet parlam ento­
sunun taş yapıları ile m odern bir görünüm ­
dedir.
O uebec’teki önemli eski yapılar arasında,
bugün otel olarak kullanılan Frontenac Şato­
su, N otre-D am e des Victoires Kilisesi, Santa
Ursula M anastırı ve Kuzey A m erika’daki en
eski Fransız üniversitesi olan Laval Üniversi­
tesi sayılabilir.
Kentte yaşayanların çoğu K atolik’tir ve
Fransızca konuşur. A na dili İngilizce olan­
ların sayısı birkaç bin kişiyi aşmaz. Que-
bec’in m etropoliten alan nüfusu 603.267’dir
(1986).
QUITO, E kvador’un başkenti ve tüm Güney
Am erika başkentleri arasında en eskisidir.
And D ağları’nm deniz düzeyinden yüksekliği
2.835 metreyi aşan yüksekliklerince, en son
1666’da lav püskürten Pichincha Yanardağı’
mn aşağı yamaçlarında yer alır. Bazen dep­
rem ler evlere ve öbür binalara büyük hasar
verir.
Ekvatorun yalnızca birkaç kilom etre güne­
yinde kalmasına karşın, yüksek konumu saye­
sinde Q uito’da yıllık ortalam a sıcaklık
QUITO 169
12°C’dir. Ayrıca ekvatora böylesine yakın
olduğu için O uito’da aylar arasında hem en hiç
sıcaklık değişimi görülmez.
Eski Ouitu Krallığı’nın merkezi olan Q uito,
11. yüzyıl ile 15. yüzyılın sonları arasında İnka
İm paratorluğu’na bağlıydı. 1534’te Francisco
Pizarro’nun önderliğinde İspanyollar’ın işgali­
ne uğradı.
Kent, Büyük Okyanus kıyısından yaklaşık
480 km uzakta yer alan, Ekvador’un başlıca
ticaret kenti Guayaquil kadar büyük değilse
de, ülkenin siyasal ve kültürel merkezi olm a­
sının yanı sıra, yünlü ve pamuklu dokum a
sanayilerinin de m erkezidir. Y erliler’in tahta,
fildişi, altın ve gümüşten yaptığı güzel eşyalar­
la da ünlüdür. Quito İspanyol mimarisi ve
kiliseleri bakımından zengindir. Kiliselerinde
birçok sanat yapıtı vardır. 1535’te misyoner-
lerce kurulan sanat okulu, batı yarıküredeki
en eski okuldur.
Q uito’nun caddeleri, İspanyol sömürge
kentlerinin çoğunda olduğu gibi birbirleriyle
kesişerek kareler oluşturur. Bu caddelerden
bazıları Pinchincha Y anardağı’nın yamaçları­
na kadar uzanır.
K entte bir üniversite, 11 m anastır, bir
gözlemevi ve bir ulusal güzel sanatlar müzesi
vardır.
Nüfusu 1.137.705’tir (1987).
A B C Ajansı
Ekvador'un başkenti
Quito, Güney
Am erika'daki başkentler
arasında en eskisidir.
170 RABELAIS
RABELAIS, François (1494-1553). Hoşgörü­
yü savunan Fransız yazar François Rabelais,
yaşadığı dönemdeki Fransız toplum unu alaya
alan bir yergi ustası olarak ün kazanmıştır.
Fransa’nın Touraine bölgesindeki Poitou’
da doğan Rabelais, bir süre hukuk öğrenimi
gördükten sonra bir m anastıra girdi. D aha
sonra m anastırdan ayrılarak M ontpellier Üni-
versitesi’nde tıp öğrenimi gördü. Paris pisko­
posu Kardinal Jean du Bellay onu özel
doktoru olarak koruması altına aldı. 1534’te
R om a’ya gitti. Yaşamının 14 yılını çoğunlukla
orada geçiren Rabelais, daha sonra Fransa’ya
döndü ve Paris’te öldü.
İyi bir hekim olan Rabelais’nin tıp ve
arkeoloji üzerine birçok yapıtı vardır. Buna
karşılık yazar asıl ününü, G argantua adlı bir
dev ile onun oğlu olan Pantagruel’in serüven­
lerini anlatan yapıtlarıyla kazanmıştır. 1532-
53 arasında yayımlanan ve en ünlüleri Pantag-
ruel (1532) ile Gargantua (1534) olan dört ki­
tap yazdı. Yazarı bilinmeyen bir öyküden
esinlenerek yazdığı bu kitaplarda G argantua
ve oğlu Pantagruel’in komik serüvenlerini ak­
tarırken dönemin bağnazlıklarını sergiler.
Eğitim, din, savaş ve evlilik gibi konuları gül­
dürü çerçevesinde ele alır.
Doğayı ve insanı sevecenlikle işleyen R abe­
lais, öğrenm e ve inceleme özgürlüğünü savu­
nur. Rabelais’nin usta bir dille ve engin bir
düş gücüyle kaleme aldığı bu yapıtlar sonraki
yazarları da büyük ölçüde etkilemiştir.
RACHMANINOFF, Sergey (1873-1943).
Rus besteci, piyanist ve orkestra şefi Sergey
Vasilyevich Rachmaninoff, varlıklı bir ailenin
çocuğu olarak Rusya’da N ovgorod’da dünya­
ya geldi. Babası, giriştiği mali işler sonucu
ailenin tüm servetini yitirince, karısıyla ço­
cuklarını terk etti. Bu yüzden küçük Sergey’in
çocukluğu mutsuz geçti. İlk müzik eğitimini
annesinden alan Sergey, dokuz yaşındayken
St. Petersburg (bugün Leningrad) Konserva-
tuvarf na, daha sonra da Moskova Konserva-
tu v an ’na girdi. Bu konservatuvarı altın ma­
dalya kazanarak bitirdi. 20 yaşındayken ünlü
şair A leksandr Puşkin’in “Çingeneler”i üzeri­
ne bestelediği A leko adlı tek perdelik opera
ilk yapıtıdır.
M oskova'dayken besteci Peter İliç Çay-
kovski ile olan dostluğunun sanatı üzerinde
büyük etkisi oldu. Rachmaninoff, duygulu ve
bazen hüzünlü müziğiyle Rus romantizminin
20. yüzyıldaki temsilcisidir.
1895’te bestelemiş olduğu Re M ajör Birinci
Senfoni' si 1897’de ilk seslendirilişinde M osko­
valI müzik eleştirmenlerince beğenilmedi.
Bunun üzerine büyük bir bunalıma giren
sanatçı, beste yapmayı bıraktı. Bir süre tedavi
gördükten sonra 1901’de D o M inör İkinci
Piyano K onçertosu' nu tamamlayan Rachm a­
ninoff, bu yapıtın kazandığı başarı üzerine
yeniden özgüvenini ve beste yapma hevesini
kazandı. 1909’da konser vermek üzere A B D ’
ye gitti. 1917 Ekim D evrim i’nden sonra ise
New York kentine yerleşti. 1943’te ABD
yurttaşlığına kabul edildi. Zam anının en bü­
yük piyanistlerinden olan Rachm aninoff, ya­
şamı boyunca Kuzey A m erika ve A vrupa’da
sık sık konser turnelerine çıktı. Besteci olarak
en tanınmış yapıtları Piyano için D o D iyez
M inör Prelüd (1892), D o M inör İkinci Piyano
Konçertosu (1901), Piyano ve orkestra için
Paganinınin Bir Teması Üzerine R apsodi
(1934) ve La M inör Üçüncü Senfoni' dir
(1936). Rachm aninoff bunlardan başka iki
senfoni, konçertolar, senfonik şiirler, kısa
Hulton Picture Library
Rus besteci, piyanist ve orkestra şefi Sergey
Rachmaninoff.

orkestra parçaları, koro için müzik, oda
müziği ve geleneksel Rus halk şarkılarından
esinlenerek şarkılar yazmıştır.
RACİNE, Jean (1639-1699). Şair ve oyun
yazarı Jean-Baptiste Racine, dilinin şiirselliği
ve yarattığı karakterlerin inandırıcılığı ile
Fransız klasik trajedisinin ustası sayılır (bak.
T r a je d i ). Racine Yunan mitolojisinden, Eski
Yunan trajedi yazarlarının oyunlarından ya
Mansell Collection
17. yüzyılda yaşayan oyun yazarı Jean Racine,
yapıtlarında klasik Yunan trajedilerini örnek almıştır.
da tarihten seçtiği oyun kahram anlarını ger­
çekçi bir biçimde, sanki kendi çağında yaşa­
yanlar gibi düşünen ve davranan kişiler olarak
çizmiştir.
La Ferte-M ilon’da doğan Racine, küçük
yaşta annesiz babasız kalınca Paris yakınların­
daki bir m anastırda eğitim gördüyse de,
sonradan bu eğitimden koparak edebiyata
yöneldi. XIV. Louis’ye yazdığı övgü şiiriyle
kralın desteğini kazandı. D aha sonra yazdığı
oyunların başarısı üzerine soylu sanı aldı.
Eski Yunan trajedisinin klasik biçimini
kullanan Racine’in oyunları sarayın koruması
altındaki tiyatrolarda, soylulardan oluşan bir
izleyici karşısında oynandı. Bu oyunlarda
RADAR 171
tutkular ile akıl ve erdem arasındaki çatışma
trajediyi yaratıyordu. Aklın yolu görev ve
sorum luluktan geçtiği için, oyunun sonunda
ahlaksal ya da dinsel değerler egemen oluyor­
du. R acine’in 1667’de yazmış olduğu A ndro-
m ak (A ndrom aque) trajik bir sonla biten
tutkulu bir aşk öyküsünü konu alır. Britanni-
cus, Neron Devrine A it M anzum Piyes"in
(Britannicus; 1669) kahram anları Rom a İm ­
paratoru Neron ile iktidar hırsı içindeki anne­
si A grippina’dır. Oyun, N eron’u suça ve cina­
yete iten nedenleri irdeler. Ünlü Yunanlı ko­
medi yazarı A ristofanes’in E şek Arıları: Yar­
gıçlar (İÖ 422) oyunundan uyarlamış olduğu
D avacılar (L es Plaideurs; 1668), yazarın tek
komedisidir. Osmanlı tarihini değiştirerek
yazmış olduğu B ayazıt (B ajazet ; 1672) ise yı­
kımla sonuçlanan tutkulu ve kıskanç bir aşk
ilişkisinin öyküsüdür.
35 yaşında sanat yaşamının doruğuna yük­
selen Racine, Yunan m itolojisinden konuları
işleyen Iphigenie"yi (1674) ve derin, şiirsel bir
trajedi olan Phaidra"yı (Phedre; 1677) yazdı.
Racine, başyapıtı sayılan Phaidra sahneye
konduktan sekiz ay sonra tiyatroyu bıraktı.
Nedeni tam olarak anlaşılamadıysa da, dinsel
çevrelerin tiyatroya karşı giderek artan tepki­
si altında kalmış olabileceği sanılmaktadır.
Bundan birkaç yıl sonra bir dostunun ısrarı
üzerine iki trajedi daha yazdı. Ester (Esther;
1689) ve A ta li (A thalie ; 1691) adlı bu iki oyu­
nun konuları Kutsal K itap’tan alınmıştı.
Y azara yaşamının son yıllarında kral tara­
fından Fransa’nın resmi tarihini yazma görevi
verildi. Yeniden dine dönen Racine, 20 yaşın­
da dindar bir kızla evlenerek yedi çocuk
sahibi oldu. Fransız toplum unda saygın bir
yeri olan R acine’in oyunları daha yaşadığı
dönem de Fransız tiyatrosunun klasikleri ara­
sına girdi.
RADAR, uzaktaki cisimlerin yerlerini belirle­
meye yarayan bir elektronik sistemdir. Bu
sistem, çok kısa süreli radyo dalgası darbeleri­
nin (vuru) ince bir dem et halinde bir anten­
den gönderilmesi ve bu dalgaların bir engele
çarpıp antene geri dönmesinin (yankı) izlen­
mesi temeline dayanır. (Radyo dalgaları
R A D Y O maddesinde anlatılmıştır.) Tek bir
enerji darbesinin gönderilmesi ile antene geri
172 RADAR

nılacak olan bir teknikten yararlandılar. Ama

radarın geliştirilmesine yönelik çalışmalara
hız kazandıran asıl olay 1930’lardaki savaş
tehlikesi oldu.
1935’te İngiliz hüküm eti, bilim adamı Ro-
bert W atson-W att’tan, radyo dalgalarından
yararlanarak “ölüm ışını” üretilip üretileme-
yeceğini araştırmasını istedi. W atson-W att
hüküm ete bunun olanaksız olduğunu, ama
radyo dalgalarından yararlanılarak uçakların
daha görülm eden ya da sesi duyulmadan çok
önce saptanabileceğini söyledi. W atson-W att
bu iddiasını kanıtlam ak için 26 Şubat 1935’te
bir gösteri düzenledi ve radyo dalgaları kulla­
Signal Corps Eııgjııeering Laboratories
narak görülemeyecek ve sesi duyulamayacak
Döner radar anteninden yayım lanan mikrodalga
dem eti çevreyi tarar ve belirli b ir cisme çarpıp dönen kadar uzakta olan bir bom bardım an uçağının
yankılar gene antence algılanır. varlığını saptamayı başardı.
Düşm anın hava saldırısını önceden haber
dönmesi arasında geçen süre ölçülerek, bu verebilm ek, bu konuda erken uyarıda buluna­
darbenin gidip geldiği uzaklık bulunabilir. bilmek o kadar önemliydi ki, W atson-W att’ın
(Radyo dalgaları saniyede 300.000 km hızla düşüncesi hem en benimsendi. 1939’da II.
yol alır.) Eğer darbenin doğrultu 'su biliniyor­ Dünya Savaşı başladığında, İngiltere’nin gü­
sa, uzaklık ile doğrultu arasındaki ilişkiden ney ve doğu kıyılarında 40 kadar gizli radar
darbenin yansımasına neden olan cismin (he­ istasyonu kurulmuş durumdaydı.
defin) konum u çıkartılabilir. Bunlara “ R D F” istasyonları deniyordu
Gece karanlığında ya da sis ve bulut içinde (R D F , “radyoyla yön bulm a” anlamındaki
de kullanılabilen bu sistem, uçak ve gemilerin İngilizce R adio Direction Finding sözcükleri­
izlenmesinde çok işe yarar. Uçağa takılan nin ilk harflerinden geliyordu). Bu alanda
radar yerdeki yüksek noktaları saptayabilir. İngiltere başı çekiyordu, ama kısa bir süre
Gem ilerde ise radar, karanın ve başka gemi­ sonra A BD ve Almanya da kendi radar
lerin yerlerini belirlemek için kullanılır. Bun­ sistemlerini geliştirdiler. A B D ’de bu sisteme
lar radarın en yaygın kullanım biçimleridir, Marconi Company
ama bu sistemden çok başka alanlarda da
yararlanılır.

Radarın Ortaya Çıkışı

Bilim adamları daha radyonun bulunmadığı
dönem de çok kısa radyo dalgalarının katı
cisimlerden yansıtılabileceğini saptamışlardı.
Heinrich H ertz radyo dalgası üretm eyi başar­
dı. Radyonun öncüsü olan Guglielmo Marco-
ni (bak. M a r c o n i , G u g l i e l m o ) 1922’de, m o­
dern radara benzeyen bir sistem tasarladı,
ama bu tasarıyı uygulamaya koymadı. 1925’te
A B D ’li bilim adamları Gregory Breit ve
M erle Tuve, atm osferin, radyo dalgalarını
yansıtma özelliğine sahip iyonosfer katm anı­
nın yüksekliğini belirlemek için bir dizi deney Hava trafiği denetim görevlileri radar
sistem lerinden yararlanırlar. Bir plan konum
yapmaya giriştiler; bu çalışmaları sırasında, göstergesinde, uçaktan gelen yankılar ülkenin o
daha sonraları radarda yaygın biçimde kulla­ kesimine ait video haritası üzerine düşürülebilir.
 RADAR 173

Bir gemideki (sağda) radar ekranı (solda), kıyının, adanın ve başka bir gem inin konum ve uzaklığını gösterir.
İz, radar anteni döndükçe ekranı tarar.

“radar” deniyordu; bu sözcük, “radyoyla sinde, yarıçapı yaklaşık 90 kilometreye ulaşan

algılama ve uzaklık ölçm e” anlamındaki İngi­ bir dairenin içindeki bütün noktalan sürekli
lizce Radio Detection and Ranging sözcükle­ olarak tarar.
rinden türetilmişti. Bir süre sonra dünyanın Bütün radarlarda, verici-alıcı biriminde
her yerinde bu sözcük kabul edildi. gönderilen ve alınan radyo dalgalarının tam
D aha sonraları radar ilkelerinden, uçak ve bir uyum içinde olmasının büyük bir önemi
gemilerin saptanmasının dışında, pek çok başka vardır. H er şey, darbenin yayımlanması ile
alanda da yararlanılmaya başlandı. Ateşli yankı halinde geri dönmesi arasında geçen
silahlar radarla donatıldı; ayrıca düşman zamanın doğru biçimde ölçülmesine bağlıdır.
bom bardıman uçaklarını kolayca saptayabil- Saniyede yaklaşık 1.000 darbe gönderilir, bu
meleri için gece avcı uçaklarına da radar sayı kullanım amacına uygun olarak değişir.
takıldı. Bugün, üzerindeki radar yardımıyla Kısa menzilli uygulamalarda, kısa süreli dar­
hedefini bulan füzeler de vardır. beler gönderilir; uzun menzilli uygulamalarda
Radar başlangıçta savaş sırasında kullanıl­ ise uzun süreli darbelerin kullanılması daha
mak üzere geliştirilmişti, ama 1940’lardan bu iyi sonuç verir.
yana radar hem deniz, hem de hava ulaşımın­ Verici-alıcı biriminin en önemli parçaların­
da büyük bir rol oynam aktadır. dan biri m odülatör devresidir. Bu devre,
vericinin hep aynı uzunlukta radyo dalgası
Basit Bir Radar Nasıl Çalışır darbeleri yayımlamasını sağlar. Bu çok kısa
Pek çok ticaret gemisinde görülebilecek olan darbeli radyo dalgaları, yani çok yüksek fre­
basit bir radar sisteminin üç ana parçası kanslı mikrodalga salınımları m agnetron de­
vardır. Bunlar, anten birimi (buna “tarayıcı” nen bir aygıtta üretilir.
denir), verici-alıcı birimi ve gösterici biri­ Yayımlanan iki darbe arasında verici devre­
midir. den çıkar. H edeften yansıyıp gelen çok zayıf
A nten yaklaşık 2 ya da 3 m etre genişliğin- dalgalar anten tarafından toplanır, alıcıya
dedir ve çok yüksek frekanslı radyo enerjisi aktarılır, güçlendirilir ve sonra da gösterici
darbelerini ince bir dem et halinde odaklam a­ birimine iletilir.
ya yarar. Radyo dalgalarının frekansı genel­ Radarı işletmek için gerekli bütün denetim
likle 10.000 M Hz dolayındadır (ya da bir düzenekleri genellikle gösterici biriminin (kı­
başka deyişle, bunların saniyedeki çevrim saca gösterici) üzerinde bulunur. Göstericide,
sayısı 10 milyar kadardır); bu da, dalga boyla­ televizyondakine benzer bir katot ışınlı lamba
rının 3 cm olduğu anlam ına gelir. A nten belir­ vardır; bu lam ba özel olarak radarda kullanı­
li bir eksenin çevresinde, dakikada 10 ile lacak biçimde uyarlanmıştır (bak. TELEVİZ­
25 devir arasında değişen bir hızla döner ve YON). Lambanın arkasındaki boyun bölüm ün­
böylece radar dem eti geminin çevre­ de yer alan “elektron tabancası” , ön taraftaki,
174 RADAR

üzeri kimyasal bir maddeyle kaplanmış ekrana ğu anlaşılabilir. Bilgisayarlardan yararlanıla­

bir elektron demeti düşürür. Elektronlar çar­ rak radar ekranım daha kolay okuyabilmenin
pınca ekranın üzerindeki kimyasal madde ve istenmeyen yansımaları ortadan kaldırm a­
ışıldar ve oluşan ışıklı nokta lambanın dış cam nın çeşitli yolları bulunabilir.
yüzeyinden görülebilir. Radarlardaki bu- lam­ Örneğin, sivil ve askeri uçakların hareket­
baların ekranı daire biçimindedir ve ekranın lerini denetleyen bir hava trafiği denetim
çevresi derecelendirilmiştir. E lektron demeti radarında, yalnızca uçakları görebilmek
m erkezden çevreye doğru yol alır. Elektron önemlidir. Yağmur ya da herhangi bir yüksel­
demetinin “iz” denen bu radyal (yarıçap tiden kaynaklanan yansımalar ya da buna
doğrultusundaki) hareketi, antenin dönüşüyle benzer başka yansımalar karışıklığa neden
uyumludur. Örneğin iz, lambanın üzerindeki olur. Bir bilgisayar, yalnızca uçakların erişe­
derecelendirm eye göre 0o,nin üzerindeyse, bileceği hızlarda hareket eden hedefleri gös­
anten ileri doğru yönelik dem ektir. H er izin terecek biçimde program lanabilir. Ayrıca bil­
başlangıcı, bir radar enerji darbesinin gönde­ gisayar bir radar resmi de “çizebilir” ve
rildiği ana karşılık gelir. Bir yansıma alındı­ hedefleri ışıldayan noktalardan çok daha ko­
ğında, iz bir an için aydınlanır. Bu noktanın lay okunabilen çarpı işaretleri, kareler ya da
ekranın merkezine olan uzaklığı, radar darbe­ üçgenler biçiminde gösterebilir.
sinin hedefe gidip geri dönmesi için geçen Hava trafiği denetim görevlisi, ister ışılda­
zamanla doğrudan bağıntılıdır. Dolayısıyla yan noktalar, ister bilgisayarca üretilen sim­
radar ekranı üzerinde saptanan herhangi bir geler biçiminde olsun, gördüğü hedefin kimli­
ışıldama noktası, hedefin menzilini (uzaklığı­ ğini belirler. Ayrıca bu görevlinin uçağın
nı) ve doğrultusunu gösterir. R adarın saptadı­ bulunduğu yüksekliği de bilmesi gerekir; böy­
ğı cisimlerin ekranın üzerinde oluşturduğu lece aynı rotayı izleyen, ama farklı yükseklik­
noktaların ışıldaması bir süre devam eder ve lerde uçan uçaklar birbirinden ayrı tutulabilir.
böylece, iz ekranın yüzeyini taradıkça, ekran­ (Bu konuda U Ç A K ve H A V A LİM A N I m ad­
da çevrenin tam bir görüntüsü oluşur. “Plan delerinde daha ayrıntılı bilgi bulabilirsiniz.)
Konum Göstergesi” denen bu sistem en Görevli bu tür bilgileri edinm ek için, “ikin­
yaygın kullanılan gösterici türüdür. cil gözetleme radarı” denen ikinci bir radar
kullanır. Farklı bir biçimde çalışan bu radarın
Bilgisayar ve Radar uçaktan “yardım ” görmesi gerekir. Bu “yar­
Bu basit açıklam alardan, radarın çalışma biçi­ dım ”! sağlayabilmek için, ikincil gözetleme
minde zam anlam a "nın büyük bir önemi oldu­ radarı, uçakta bulunan bir elektronik “kara
Royal Air Force

Silahlarda da radardan
yararlanılır. Resmin sol
tarafında görülen türden
radar aygıtları uçaksavar
silahlarının
yönlendirilm esinde
kullanılabilir. Radar
yaklaşan uçağı saptar ve
uçaksavar silahını hedefin
üzerine kilitleyerek açılan
ateşi denetim altına alır.

kutu”ya bir dizi darbe gönderir. Uçağın alti­
m etresine (uçağın bulunduğu yüksekliği ölçen
aygıt) bağlı olan kara kutu da, radara uçağın
kimliğini ve bulunduğu yüksekliği bildiren
kodlanmış bir mesaj gönderir. Askeri uçaklar
“dost”u “düşm an”dan ayırt etm ek için buna
benzer bir radar sisteminden yararlanırlar ve
gizli bir kod kullanırlar. “D üşm an” uçağı bu
gizli kodu bilemez.
Kimliği belirsiz uçakların uçuş yüksekliğini
bulmak için özel yükseklik bulma radarları
kullanılır. Yükseklik bulmada iki yöntem
uygulanır; bunlardan biri “baş sallayan ra­
dar” , öbürü ise “üçboyutlu radar” yöntem i­
dir. “Baş sallayan” yükseklik bulucu, ekranı
yana yatmış sıradan bir radara benzer. Trafik
denetim görevlisi ekranın üzerinde beliren bir
hedefin yüksekliğini bulmak istediğinde, yük­
seklik bulucuyu uçağın bulunduğu doğrultuya
çevirir ve radar bu konum dayken radarın
anteni aşağı yukarı sallanır. D arbe demetinin
hedefe çarptığı andaki anten açısı ölçülerek
uçağın yüksekliği hesaplanabilir. Ayrıca “3-D”
radarları denen üç boyutlu radarlarda ise, iki
radarın gördüğü işleri tek bir anten sistemi
yerine getirir. Buradaki “baş sallam a”da,
antenin m ekanik hareketinin yerini bir elek­
tronik sinyal almıştır.
Bu radarlardan pek çok alanda yararlanılır.
Füzelerin çoğu radarla yönlendirilir (bak.
G ü d ü m l ü F ü z e l e r ) . R adar çoğunlukla füzenin
burnuna yerleştirilir. Bazı uçaklar, pilotun
hava çalkantılarından ve kasırgalardan zam a­
nında haberdar olabilmesi için de radarlarla
donatılır. R adarlar günümüzde hava tahm in­
lerinde önemli bir rol oynar; ayrıca uzay
araçlarınca D ünya’nm yüzey haritalarının çı­
karılmasında radarlardan yararlanılır. Silah
ya da mermilerin hedefin yakınında patlam a­
sını sağlayan fünyelerde, darbeler yerine sü­
rekli dalgalar gönderen radarlar bulunur.
Aşırı hızlı giden sürücüler de radarlarla sapta­
nır ve yakalanır.
RADYASYON bak. İş in im
RADYO. D oğada çok geniş bir elektrom ag-
netik ışınım tayfı, yani ışınım dalga boyu
aralığı vardır. Işınımın saniyedeki salınım ya
da titreşim sayısına bağlı olarak, bu tayfın en
RADYO 175
üst ucunda kozmik ışınlar yer alır; kozmik
ışınları sırasıyla gamma ışınları, X ışınları,
m orötesi ışınlar, görünür ışık ve kızılötesi
ışınlar izler. Tayfın alt ucunda ise radyo dal­
gaları bulunur. (Elektrom agnetik ışınım tayfı­
na ilişkin ayrıntılı bilgi IŞINIM maddesinde
verilmiştir.)
Eğer sesler kendileriyle aynı frekansta
elektrik salımmlarına dönüştürülürse, elek­
trom agnetik dalgalar aracılığıyla uzaklara ta ­
şınabilir. İşte radyo iletişiminde, seslerin bu
elektriksel kopyalarının elektrom agnetik
dalgalarca taşınmasından yararlanılır. Elek­
trik salınımı, sürekli olarak tek bir yönde
akm ak yerine, akış yönü düzenli aralık­
larla tersine dönen bir elektrik akımıdır.
Birbirini izleyen bu yön değiştirmelerden
bir tam dönüşe “çevrim” ; çevrim sıklığına, ya­
ni bir saniyedeki çevrim sayısına da “frekans”
denir.
Radyo dalgalarının frekans aralığı yaklaşık
30 milyon kHz ile 10 kHz arasındadır (kHz,
kilohertzin kısaltılmışıdır; 1 kHz, saniyede
1.000 çevrimlik bir salınım dem ektir). Bu
dalgalar uzayda saniyede yaklaşık 300.000 km
hızla yayılır. Bu m addede, radyo iletişiminin
bugüne kadar geçirmiş olduğu evreler anlatıl­
m aktadır. Radyo program larının planlanması
ve hazırlanması R A D Y O VE T E L E V İZ ­
YON Y A Y IN LA R I m addesinde; radyo dal­
galarının uzaktaki cisimlerin yerini belirlemek
için kullanılması R A D A R m addesinde; bu
dalgaların evlerimizde televizyon ekranında
izlediğimiz görüntünün taşınabilmesi için kul­
lanılması ise T E L E V İZ Y O N m addesinde an­
latılmaktadır.
Radyo İletişiminin İlk Günleri
19. yüzyıla kadar radyo dalgalarına ilişkin
hiçbir şey bilinmiyordu. 1864’te İskoç m ate­
matikçi James Clerk Maxwell (bak. M a x w e l l .
J a m e s C l e r k ) , elektrom agnetik tayf üzerinde­
ki kuramsal çalışmaları sonucunda, frekan­
sı kızılötesi dalgaların frekansından daha
düşük, yani dalga boyu onlarınkinden da­
ha kısa dalgaların bulunması gerektiğini sap­
tadı. A m a, gözle görülmeyen bu gizemli
dalgaları ancak 22 yıl sonra Alm an bilim
adamı Heinrich H ertz üretm eyi başardı; bu
dalgaların da yansıma, kırılma ve girişim gibi
176 RADYO
DOĞRUDAN ALMA SINIRI
Dünya atm osferinin iyonlaşm ış katmanları radyo dalgalarını yansıtır ve uzun e rim li yayınları olanaklı kılar.
optik yasalarına uyduğunu ortaya çıkardı (bak.
Am a ne H ertz, ne
IŞIK; Y A N S I M A V E K i r i l m a ) .
de dönemin öbür bilim adamları bu dalgalar
için pratik bir kullanım alanı bulabildi.
O dönem de H ertz’in adıyla anılan bu dal­
galar 1894-95’e kadar yalnızca ilginç sonuçlar
veren bir laboratuvar araştırm a konusu ola­
rak kaldı. Mors anahtarı (bak. M O R S E , S A M U -
E L ) ve anten sistemini, H ertz vericisiyle birlik­
te ilk kez kimin kullandığı tartışmalıdır. Am a
bu kişi ya Rus bilim adamı Aleksandr Stepa-
noviç Popov (1859-1906) ya da o tarihlerde
adı henüz duyulmamış genç bir araştırmacı
olan İtalyan Guglielmo M arconi’ydi. Popov,
Rusya’da Çarlık Deniz Kuvvetleri’nde gizli bir
görevde çalışıyordu; Marconi de çalışmalarını
gizlilik içinde yürütüyordu, bu nedenle de
buluşa ilişkin kesin bir tarih saptam ak ve
bunlardan hangisinin bu buluşu daha önce
gerçekleştirdiğini söylemek olanaksızdır. G e­
ne de M arconi’nin radyonun gelişmesindeki
katkısının çok büyük olduğunu söylemek
yanlış olmaz (bak. M A R C O N İ . G U G L İ E L M O ) .
1896’da M arconi İngiltere'ye gitti ve geliş­
tirdiği “telsiz aygıtı”nı orada sergiledi. Bunun
KATMANLARIN YOĞUNLUK VE
KALINLIK DAĞILIMI
ÇOK DÜZENSİZDİR
DÜNYANIN YÜZEYİ
vericisi H ertz’in kullandığı vericinin bir ben­
zeriydi. Vericinin indükleme bobini batarya­
ya bağlandığında, birbirine yakın yerleştiril­
miş iki metal küre arasında yüksek bir elek­
trik gerilimi oluşuyor ve M arconi'nin H ertz’in
aygıtına eklemiş olduğu mors anahtarına ba­
sıldıkça, bu gerilim nedeniyle bir küreden
ötekine kıvılcım atlıyordu.
M arconi, kıvılcım atlama aralığının bir ya­
nma bir tel anten bağlamış, öbür yanını ise
topraklam ış, yani ikinci küre ile toprak arası­
na bir bağlantı teli çekmişti. Böylece iki küre
arasındaki kıvılcım atlamaları antenden uzaya
yayılan bir dizi salınım yaratıyor; bu da mors
anahtarına daha uzun ya da daha kısa süreli
basarak, antenden mors alfabesine uygun
işaretler yaymayı olanaklı kılıyordu (bak.
İŞAR ETLEŞM E).
Alıcı, koherör denen bir aygıttı. Bu aygıt,
içine gevşek halde metal parçacıkları doldu­
rulmuş küçük bir cam tüpten oluşuyordu ve
bir anten ile toprak arasına bağlanmıştı. Alıcı
antende herhangi bir sinyal yokken metal
parçacıkların elektrik direnci yüksek bir dü­
zeyde kalıyordu. A m a, antene bir sinyal

ulaşır ulaşmaz metal dolgu sıkışıyor ve direnci
önemli ölçüde azalıyordu. Direnç bu biçimde
azaldığında elektrom ekanik röleler harekete
geçiyor ve bir mors yazıcısını çalıştırıyordu.
K oherörün bir sakıncası şuydu: Sinyalin ne­
den olduğu her sıkışma sonrasında metal
parçacıklarını yeniden yüksek dirençli duru­
ma getirmek için tüpe hafifçe vurulması gere­
kiyordu. Bu, tüpe bir elektrikli zil mekaniz­
masının çekiciyle otom atik olarak vurulması
yoluyla gerçekleştiriliyordu.
Vericideki operatör mors alfabesiyle bir
mesaj yolladığında, bu mesajı taşıyan radyo
dalgaları alıcı tarafından toplanıyor ve sonuç­
ta kâğıt bir şerit üzerinde, mors karakterleriy­
le basılı hale geliyordu. Bu yeni telsiz aygıtı­
nın erimi yalnızca birkaç kilom etreydi ve bu
yöntemle m esajlar çok yavaş iletilebiliyordu.
Ayrıca istenilen frekansta çalışılamıyordu, bu
nedenle de birbirinin menzili içinde kalan iki
verici aynı anda çalıştırılamıyordu. Çalıştırıl­
dığında ise alıcılar her iki mesajı da eşzamanlı
olarak alıyor ve ortaya karmaşık sonuçlar
çıkıyordu.
A m a 1896 ile 1901 arasında M arconi bu
alanda büyük bir yenilik gerçekleştirdi. Ba­
taryayla çalışan masa üstü vericilerin yerini,
ilk olarak İngiltere’nin güneybatısında Corn-
wall’daki Poldhu kayalıkları üzerinde kurulan
yüksek güçte bir istasyon aldı. Frekans ayar
ya da seçme devresi geliştirildi ve böylece
istasyonlar arasındaki girişim önlendi; ayrıca
alıcılar daha gelişkin hale getirildi. 1901’de
M arconi, Poldhu’dan gönderilen sinyallerin
Atlas Okyanusu’nu aşarak K anada’nın doğu­
Yüzeyden
dalgalar
(Yer dalgaları)
Dünya'nın
eğriliğini izler.
Bir vericiden ya da yayım kulesinden yayılan değişik dalga boylarındaki radyo dalgalarının Dünya
çevresinde yol alışı.
RADYO 177
sundaki N ew foundland'da St. John’s’a kadar
ulaştırıldığını bütün dünyaya duyurdu.
İyonosfer
Aslında o dönemin bilgilerine göre böyle bir
şey kuramsal olarak olanaksızdı. H ertz, radyo
dalgalarının optik yasaları uyarınca düz bir
hat üzerinde yol aldığını göstermişti. Bu
durum da, radyo dalgalarının Avrupa ile
Am erika arasında düz bir yol izleyerek Atlas
Okyanusu’nu aşabilmesi için her iki yanda da
yükseklikleri 150 kilometreyi aşan antenlerin
kurulu olması gerekm ez miydi? M arconi’nin
tanığı yoktu ve bu nedenle aynı telsiz mesajını
1902’de bir dizi gözlemcinin önünde tekrarla­
yana kadar ileri sürmüş olduğu sav kabul
görmedi.
Kuramsal açıdan dalgaların ufuk çizgisinin
hemen ötesinde D ünya’nın yüzeyinden ayrılıp
uzayda kaybolması gerekirken, M arconi’nin
gerçekleştirdiği deneyde, D ünya’nın eğriliğini
izleyerek yol alıyorlarmış gibi bir sonucun
ortaya çıkması nasıl açıklanabilirdi? Başlan­
gıçta buna kimse yanıt getiremedi. Am a
1902’de A B D ’li elektrik mühendisi A rthur E.
Kennelly ve İngiliz fizikçi Oliver Heaviside,
Dünya atmosferinin üst katm anlarında ayna
görevi gören ve radyo dalgalarını yeniden
D ünya’ya yansıtan bir iyonlaşma katmanının
(elektrik yüklü parçacıklardan oluşan bir kat­
man) bulunduğunu öne sürdüler. Önceleri bu
iddiayı pek az kişi kabul etti. Am a 1924’te
İngiliz bilim adamı Edw ard A ppleton, Ken-
nelly-Heaviside katm anının varlığını deneysel
olarak belirledi.
Çok yüksek
frekanslı
dalgalar
ancak sınırlı
bir uzaklığa
ulaşabilir.
178 RADYO
d a h a yüks ek
frek ans taki
taşıyıcı da lg a
m o d ü l e e dil m iş
taşıyıcı d a lg a
m o d ü l e e dil m iş
da lg a la rın birleştirilmesi
taşıyıcı d a lg a
(m o d ü l a s y o n )
d a h a d ü ş ü k frekanstak i
s e s sinyalleri
Yayımın Yapılması. M ikrofon konuşmacının ses sinyallerini toplar
ve elektrik salınım larına dönüştürür (siyah renkli dalga). Osilatör
taşıyıcı dalgayı üretir (renkli dalga). M odülatör ses frekanslarındaki
elektrik salınımları ile taşıyıcı dalgayı karıştırır ve m odüle edilm iş
taşıyıcı dalga elde edilir. Bu dalga g ü çle nd irilir ve anten aracılığıyla
gönderilir.
Aslında D ünya’nın çevresinde farklı yük­
seltilerde birkaç iyonlaşma katmanı vardır.
İki ana grup halinde kümeleşmiş olan bu
katm anlar, atm osferin üst kesimlerinde yer
alan gaz atom larındaki bazı elektronların,
G üneş’ten kaynaklanan morötesi ışınımın et­
kisiyle serbest kalması sonucunda oluşur
(bak. A T M O S F E R ; E l e k t r o n ) . Bu serbest elek­
tronlar, radyo dalgalarının bir bölümünü
Dünya yüzeyine geri yansıtırlar; kalan bölü­
münü iyonosfer denen katm anlar soğurur.
Yeryüzüne geri yansıyan m iktar, iyonlaşma
katm anının yoğunluğuna ve yüksekliğine,
radyo dalgasının frekansına, iyonosfer katm a­
nıyla karşılaşma açısına ve bir dizi başka
etm ene bağlıdır.
İki ana katm andan birine (yeryüzünden
yüksekliği 80 ile 140 km arasında olanına)
Kennelly-Heaviside katm anı denir. A ppleton
katm anı olarak bilinen öbür katm an ise yer­
yüzünden yaklaşık 240 km yüksektedir. Bu
katm anlar olmasaydı, ilk uydu fırlatılıp D ün­
ya çevresinde bir yörüngeye oturtulana kadar
uzun menzilli radyo iletişimi gerçekleştirile-
mezdi.
Radyo Dalgalarının Frekans
Dağılım Aralığı
Radyo dalgalarının frekans dağılım aralığı
yedi ana banda ayrılır. Bu sınıflandırma bilim
adamları tarafından, dalgaların iletim özellik­
lerine bağlı olarak yapılmıştır. Bir banttan
öbürüne geçiş, ani bir sıçrama biçiminde
değil, dalga özelliklerinin giderek değişmesi
a nte n
güç le ndir il m iş
taşıyıcı da lg a
güçlendirilir
.
^ i D ü n y a ' n ı n yüzeyinde?
yol a la n d a lg a
v-'1' (Yer dalg ası ) M
biçiminde gerçekleşir; iki bandı birbirinden
ayıran kesin bir sınır yoktur.
Frekanslar alçaktan yükseğe doğru sırala­
nacak olursa, ilk bant çok alçak frekans
(VLF; İngilizce Very L ow Frequency sözcük­
lerinin başharflerinden) bandıdır. Bu bantta
yalnızca birkaç özel amaçlı istasyon çalışır.
Çok alçak frekanslı dalgalar hemen hemen
bütünüyle iyonosferden yansıtma yoluyla ile­
tilir ve böylece yeryüzü ile atmosferin oluştur­
duğu bir “kanal” içinde dünyanın bir nokta­
sından bir başka noktasına ulaştırılabilir. Bu
nedenle VLF vericilerinin yayın alanı çok
geniştir, ama işletme maliyetleri yüksektir.
A lçak frekans (LF; İngilizce L ow Frequ-
ency sözcüklerinin başharflerinden) bandında
Radyo Dalgaları. Radyo dalgalarının izlediği yol
eğriler biçim inde gösterilebilir. Dalganın en üst
noktasına tepe, en alt noktasına çukur denir. Dalga
boyu tepeden tepeye ya da çukurdan çukura ölçülür.
Bu aynı zamanda bir tam çevrim dir. Dalga frekansı
saniyedeki çevrim sayısıdır. Genlik, dalga şiddetini
ya da yeğinliğini verir. Taşıyıcı bir dalgayı, frekansını
ya da genliğini değiştirerek m odüle edebiliriz, yani
daha alçakfrekanslardaki ses (konuşma ya da müzik
sesleri) dalgalarıyla karıştırabiliriz.
 RADYO 179

s e s fr ek ans ında ki
an te n taşıyıcı d a lg a da lg a
güçlendirilir güçlendirilir
ra d y o alıcısı

zayıf fr ek ansındak i
taşıyıcı dalgı güç le ndir il m iş da lg a
taşıyıcı d a lg a

Yayımın Alınması. Radyo alıcısındaki sığaç, istenen istasyonun

frekansını seçer. Alıcının anteni, geçen taşıyıcı dalgaları toplar;
seçilen frekansta olanlar yükselteçte güçlendirilir. Ses sinyalleri bir
algılayıcıda taşıyıcı dalgalardan ayrılır ve hoparlöre gönderilir.

yayım alanı o kadar geniş değildir, çünkü bu
banttaki dalgaların bir bölümü iyonosferde
soğurulur. Bununla birlikte LF istasyonları­
nın kapsadığı yayım alanı hem gündüz, hem
gece oldukça geniş olabilm ektedir. Pek çok
radyo alçısının LF bandı ya da “uzun dalga”sı
vardır. A m a pek az istasyon bu banttan yayım
yapar.
Orta frekans. (MF; İngilizce Medium Frequ-
ency sözcüklerinin başharflerinden) bandın­
daki istasyonlarda dalga iletim özellikleri
öbürlerinkinden tümüyle farklıdır. Gündüz
çok zayıf işitilen M F bandı ya da “orta dalga”
istasyonları hava karardıktan sonra, çoğu za­
man başka yayınları bozacak ölçüde güçlü
alınmaya başlar. Ayrıca bu banttan gönderi­
len sinyaller zaman zaman zayıflama eğilimi
gösterir. Bu etkilerin nedeni iyonosferdir.
Yayımlanan bütün radyo dalgalarının, iyo-
nosferden yansıyarak yayılan dalgalar ve doğ­
rudan D ünya’nın yüzeyinden yayılan dalgalar
olmak üzere iki bileşeni vardır. Gündüzleri
MF istasyonlarının yaydığı dalgalardan iyo-
nosfere ulaşanlar hemen hemen bütünüyle
soğurulur ve bu nedenle de yayım alanındaki
alıcı istasyonlar gündüzleri yalnızca Yer dal­
galarını alırlar (Y er dalgaları da oldukça geniş
bir alan içinde, düzenli olarak alınabilir).
Am a iyonosfer katm anları G üneş’in etkisiyle
oluştuğundan, bu katm anların yoğunlukları
ve yükseklikleri de hem mevsimlere bağlı
olarak, hem de gece ve gündüz farklılığından
etkilenerek değişir. Bu nedenle hava karar­
dıktan sonra dalgaların iyonosferden yansı­
ması çok daha güçlü ve daha geniş açılı olur.
İyonosferden yansıyıp yeryüzüne geri dönen
dalgalardan Yer dalgalarının yayılma alanı
içine düşenler, sinyallerin güçlenmesine ya da
zayıflamasına yol açar. İyonosferden yansıyıp
gelen dalgalar bu kez yeryüzünden yansıyıp
tekrar iyonosfere geri döner, ama oradan
tekrar Y er’e yansır. Bu yansımalar süre*;
birkaç kez yinelenebilir ve sinyaller gündüz
ulaşamadıkları yerlere hava karardıktan son­
ra bu yoldan ulaşabilir.
Kutup ışıkları (bak. K utup IŞIKLARI) d e n e r
a tm o s f e r e tk ile r i, y ü k s e k e n e r ji y ü k lü p a r ç a ­
c ık la r ın iy o n o s f e r e g ir m e s in e n e d e n o lu r .
K u tu p ış ık la r ın ın g ö r ü ld ü ğ ü s ır a d a a n s ız ın
o r ta y a ç ık a n b u iy o n la ş m ış p a r ç a c ık b ir ik im i,
ç o ğ u z a m a n r a d y o iş a r e tle r in in u z a y d a y itip
g itm e s in e y o l a ç a r.
Yüksek frekans (H F; İngilizce High Frequ-
ency sözcüklerinin başharflerinden) bandının
uzun yıllar kısa menzilli radyo yayınlarından
başka bir işe yaramayacağı düşünülm üştü.
Am a bugün uzun menzilli iletişimde H F ban­
dı ya da “kısa dalga” yaygın olarak kullanıl­
m aktadır. O dönem de böyle sanılmasının ne­
deni, yüzeyden giden dalgaların (Y er dalgala­
rının) çok kısa menzilli olması ve 1920’lere
kadar radyo dalgalarının iyonosferden yansı­
ması konusunda hiçbir şeyin bilinmemesin-
dendi. Radyo dalgalarının bir bölüm ünün iyo-
nosferin alt katm anlarının içine girdiği, ama
bunların daha üstteki A ppleton katm anınca
yansıtıldığı 1920’lerde keşfedildi. İlk yansıma,
Y er dalgalarının ulaşabileceği menzilin çok
180 RADYO
„ ı I ı i i 1
A n n A nA A Radyo dalgasının frekansı ne kadar yüksek­
A1 A\ J A A AM/\
-l \ se, taşıyabileceği telefon ya da telgraf sinyal­
WW \ lerinin sayısı da o ölçüde büyük olur. Örneğin
bir SHF dalgası aynı anda 900 kadar telefon
görüşmesinin iletilebilmesini sağlar. İki kent
arasında belirli aralıklarla kurulacak istasyon­
ların yardımıyla m esajlar hat boyunca tekrar­
s e s da lg a sı lanabilir ve böylece dalgaların kısa menzilli
olmasının getirdiği sınırlamalar aşılabilir. Bu
tekrarlam a otom atik olarak yapılabilir ve
birbirinden orm anlar ya da çöllerle ayrılmış
kentler arasında bu tür bir istasyon zinciri
genlik m o d ü l a s y o n u n d a n (AM) g e ç m i ş da lg a kurularak 1.500 kilometreye kadar olan uzak­
( s e s v e taşıyıcı d a lg a karışımı) lıklara ulaşılabilir.
Eğer bir V H F dalgası iyonosfere dar bir
açıyla girerse, enerjinin çoğu uzaya kaçar.
Am a bu dalganın küçük bir bölümü iyonos-
ferde saçılıma uğrar ve bunun da bir bölümü
f r ek a n s m o d ü l a s y o n u n d a n (FM) g e ç m i ş da lg a verici istasyona uzak bir noktada yeryüzüne
(s es v e taşıyıcı d a lg a karışımı)
geri döner. Böylece bu “iyonosfer saçılımı”n-
Taşıyıcı dalganın radyo yayını için m odülasyonu. dan yararlanılarak verici istasyona uzaklıkları
yaklaşık 1.500 kilom etrenin üzerinde olan
ötesinde bir yerde yeryüzüne geri döner ve noktalarda, oldukça duyarlı bir alıcıyla VHF
birkaç kez daha gidip geldikten sonra çok bü­ dalgaları alınabilir.
yük bir uzaklığa ulaşır, hatta dünyanın çevre­
sini dolanabilir. Yer dalgalarının eriştiği uzak­ Termoiyonik Lamba
lık ile ilk yansıma noktası arasında, hiçbir sin­ 1920’lere kadar hem en hem en bütün radyo
yalin işitilemediği bir bölge kalır. istasyonları mors alfabesiyle mesaj gönder­
Ç ok yü ksek frekans (VHF; İngilizce \ e r y m ek için kullanılırdı. Radyo dalgaları aracılı­
High Frequency sözcüklerinin başharflerin­ ğıyla ve mors alfabesiyle mesaj iletimine telsiz
den), ultra yü ksek frekans (U H F; İngilizce telgraf denir. O dönem de vericilerde lamba
Ultra High Frequency sözcüklerinin başharfle­ kullanılmazdı; radyo dalgası üretm enin başlı­
rinden) ve süper yü ksek frekans (SHF; İngiliz­ ca aracı, elektrik kıvılcımları, Poulsen arkı ya
ce Süper High Frequency sözcüklerinin baş­ da A lexanderson yüksek frekans alternatö-
harflerinden) bantlarındaki istasyonların iyo­ rüydü. Bu yöntem lerden hiçbiri telsiz telefon
nosfere ulaşan dalgaları, iyonosferin bütün tekniği, yani konuşmaların ya da genel olarak
katm anlarını geçip uzaya kaçar. Bu istasyon­ seslerin radyo dalgaları biçiminde gönderil­
ların yüzeyden giden dalgalarının menzili fre­ mesi için uygun değildi.
kans artışıyla kısalır ve SHF bandının üst 1904’te İngiliz bilim adamı Sir John Am-
ucundaki dalgalar artık ufuk çizgisinin pek brose Fleming, term oiyonik diyot lambayı
fazla ötesine geçemez. M ühendisler istasyon­ buldu; A B D ’li fizikçi Lee de Forest ise
ları tepelerin ya da dağların üstünde kurarak 1906’da bu lambaya ızgara denen üçüncü bir
bu uzaklığı artırm aya çalışırlar. parça ekledi (bak. E L E K T R O N İ K ). Triyot lamba
Bu bantlar kısa menzilli olm akla birlikte denen bu aygıt zayıf sinyalleri güçlendirebil-
yaygın olarak kullanılır. Televizyon görüntü­ mekteydi. Am a triyot lambanın telsiz telefon
sünü veren karmaşık sinyaller, teknik neden­ için gerekli olan pürüzsüz salınımlar da ürete­
lerle LF, MF ve H F bantları üzerinden bildiği ancak 1913’te keşfedildi.
gönderilemez. Televizyon yayınlarında, men­ I. Dünya SaVaşı sırasında triyot lambanıp
zilleri sırasıyla yaklaşık 60 km ve 35 km olan verimliliği ve çıkış gücü büyük ölçüde artırıl­
V H F ve U H F istasyonları kullanılır. dı. 1918’e gelindiğinde pek çok ülkenin silahlı

kuvvetlerinde alçak güçlü telsiz telefonlar
kullanılıyordu. Savaş sona erdiğinde radyo
üreticileri yeni bir pazar aram aya başladılar.
Genel radyo yayını 1920’de başladı. Bugün
term oiyonik lambanın yerini büyük ölçüde
transistor (bak. T R A N S İ S T O R ) almıştır; term o­
iyonik lamba ancak büyük çıkış gücünün ge­
rekli olduğu yerlerde kullanılmaktadır.
Radyo Nasıl Çalışır
Ses dalgaları farklı frekanslarda titreşir (bak.
S E S ; S E S K A Y D l ) ; bu titreşim ler stüdyoda m ikro­
fonlarla toplanır ve aynı frekanslardaki elek­
trik salınmalarına, yani elektrik sinyallerine
dönüştürülür. Bu sinyaller yükselteçlerden
(am plifikatör) geçirilerek güçlendirilir ve ar­
dından bu “ses frekansları” , vericide üretilen
daha yüksek frekanstaki radyo dalgalarının
üzerine “bindirilir” . Bu radyo dalgaları ses
frekanslarını uzaklara taşır. Ses sinyalleri ile
taşıyıcı radyo dalgalarının aynı dalga düzenin­
de birleştirilmesi, yani her iki dalganın üst üs­
te bindirilerek tek bir dalga haline getirilmesi
gerekir; bu işleme “m odülasyon” denir. “M o­
düle edilmiş” ses sinyalleri antene beslenir ve
oradan elektrom agnetik dalgalar biçiminde
yayılır. İki tür modülasyon sistemi vardır:
Genlik m odülasyonunda (kısaca “A M ”),
elektrik salınımları yüksek frekanslı taşıyıcı
dalgaların genliğini değiştirir. Frekans modü­
lasyonunda (kısaca “FM ”) taşıyıcı dalganın
genliği aynı kalır, ama frekansı ses frekansla­
rıyla değişir. Televizyon vericilerinde görüntü
sinyallerini gönderm ek için AM , ses sinyalle­
ri için de FM sisteminden yararlanılır.
Radyo alıcısında, iletkenlerden (bobinler­
den) ve sığaçlardan (bak. SiGaç) oluşan bir
düzeneğin yardımıyla frekans ayarı yapılır ve
böylece istenen sinyaller alınır, öbür sinyaller
ise alıcı devresinin dışında bırakılır. Transis-
törler (ya da bugün pek fazla kullanılmayan
radyo lam baları), zayıflamış olarak alıcıya
ulaşan sinyalleri güçlendirir. Ses frekansları
ayrılır ve elektrik salınımları hoparlöre gön­
derilerek burada yeniden ses titreşim lerine
dönüştürülür.
Uydular Aracılığıyla İletişim
Radyo dalgalarıyla iletişimde son zam anlarda
sağlanan en önemli ilerleme, Dünya yörünge­
RADYOAKTİFLİK 181
sine oturtulan uyduların yaygın olarak kulla­
nılmaya başlanması olm uştur (bak. T e l e k o m ü ­
n i k a s y o n ) . V H F ve öbür yüksek frekans bant­
larında, yüzeyden yayılan radyo dalgaların­
dan yararlanılarak yapılan yayınların ulaşabi­
leceği sınır, kabaca ufuk hattının biraz ötesine
kadar uzanır. Radyo vericisinden yayılan sin­
yalleri uzaydaki bir uyduya gönderm ek ve
oradan yeryüzüne geri yansıtmak, bu “ufuğu”
çok önemli ölçüde genişletir.
Diyelim ki, İngiltere’deki bir U H F istasyo­
nu A B D ’deki benzer bir istasyonla iletişim
kurm ak istiyor. D ünya’nm eğriliği nedeniyle,
normal olarak bu gerçekleştirilemez. A m a,
Atlas O kyanusu’nun üzerindeki bir yörünge­
ye her iki istasyonu da doğrudan görebilen bir
uydu yerleştirilmişse, bu haberleşm e başarıla­
bilir. Sinyaller birinci istasyondan uyduya
gönderilir; uydu alıcısı bunları toplar ve güç­
lendirir. Sonra da bu sinyaller uydudaki kü­
çük bir vericiye aktarılır, buradan D ünya’daki
alıcı istasyona gönderilir ve burada yeniden
güçlendirilir. Bu tür güçlendirm elerde yüksel­
tici olarak m aserlerden yararlanılabilir. (Ma-
ser, “Uyarılmış Işınım Yayımıyla M ikrodalga
Yükseltimi” anlamına gelen İngilizce M icro-
wave A m plification by Stim ulated Emission o f
R adiaîion sözcüklerinin başharflerinden oluş­
turulm uştur.)
Bu tip bir haberleşm e uydusunda, bütün
alıcı ve verici donanım ları ile bunların yedek­
leri bulunur. Uydular, D ünya’dan roketlerle
fırlatılır ve yerden genellikle 36.000 km yük­
sekteki bir yörüngeye oturtulur. Bu yüksek­
likte uydu, D ünya’nm çevresinde Dünya ile
birlikte döner ve böylece Dünya üzerindeki
verici ve alıcı istasyonlara göre her zaman
doğru konum da kalır. Uydularda enerji, ba­
taryalardan ya da güneş ışınlarını elektriğe çe­
viren güneş pillerinden sağlanır. Gelecekte
bunun için belki de nükleer enerji kullanıla­
cak ve böylece uydunun çalışma öm rü nere­
deyse sonsuz olacaktır. Gezegenler arası yol­
culuklarda laserlerden yararlanm a olanağı
vardır. Laserin ürettiği çok yoğun ışık dem eti,
sinyallerle modüle edilerek ses sinyalleri için
taşıyıcı dalga görevi görebilir (bak. L a s e r ) .
RADYOAKTİFLİK. R adyoaktif m addeler,
çevrelerine çok büyük bir hızla küçük parça­
182 RADYOAKTİFLİK

cıklar ya da ışınlar salan m addelerdir. Bu dır (bak. A t o m ) . B u radyoaktif elem entlerin

m addelerden bazıları doğada bulunur, bazıla­ atom çekirdekleri çok ağır olduklarından “ka­
rı da yapay olarak elde edilir. Bu tür m adde­ rarsızadır. Yani, bu çekirdekler oldukları gibi
lerin bu parçacık ya da ışın salma özelliğine kalmazlar, parçacık ya da ışın salarak ayrışır­
radyoaktiflik ya da radyoaktivite denir. lar, parçalanırlar. Bunun sonucu olarak başka
Radyoaktifliği 1896'da, Fransız bilim adamı atom lara, en sonunda çoğu kurşuna, bir bölü­
Henri Becquerel keşfetti. Becquerel, labora- mü de bizmuta dönüşürler. Bu sürece radyo­
tuvarındaki bazı fotoğraf levhalarını uranyum aktif bozunum denir.
içeren bir m addenin yanma koymuştu. (Fo­
toğraf levhaları fotoğraf filmlerine benzer; Atomlar Nasıl Değişebilir
onlardan tek farkı, ışığa duyarlı kimyasal Radyoaktif atom ların hepsi birlikte değişmez.
m addenin esnek bir filmin üzerine değil de bir H er atom önceden kestirilem eyen, beklenm e­
cam levha üzerine kaplanmış olmasıdır.) Bec- dik bir anda değişime uğrar. Am a çok sayıda
querel bir süre sonra levhaları banyo ettiğin­ atom un varlığı söz konusuysa, bir saniye için­
de, levhaların sanki ışığa tutulmuş gibi kapka­ de ayrışan ya da bozunan ortalam a atom sayı­
ra çıktığını gördü. Becquerel’e göre, böyle bir sı bulunabilir. Saniye başına düşen ortalam a
şeyin olabilmesi için levhaların ışıkla aynı et­ bozunma sayısına radyoaktif maddenin etkin­
kiyi gösteren bir ışınımın etkisinde kalmış ol­ liği ya da aktifliği denir. Etkinlik ya da radyo­
ması, üstelik uranyum dan geldiğini sandığı bu aktiflik birimi, Marie Curie’nin anısına “cu­
ışınların, levhaların sarılı olduğu koruyucu kı­ rie” adıyla anılır. (1 milicurie, 1 curienin bin­
lıfın içinden geçmiş olması gerekirdi. Becque- de birine eşittir.)
rel’in başlattığı bu çalışmaları Pierre ve M arie Bir radyoaktif maddenin etkinliği zamanla
Curie sürdürdüler (bak. C U R I E . M a r i e V E P l E R - azalır, çünkü, atom ları sürekli olarak ayrıştığı
R E ) . Curie’ler, radyum denen son derece et­ ve parçalandığı için atom sayısı giderek azalır.
kin (aktif) elem ent başta olmak üzere birçok Bir radyoaktif madde örneğindeki atomların
radyoaktif elem ent keşfettiler (bak. K İ M Y A S A L belirli bir bölümünün ayrışması için geçen sü­
E l e m e n t l e r ; R a d y u m ). re her zaman aynıdır. Bu süre radyoaktif
D oğada bulunan radyoaktif elem entlerden maddenin m iktarına değil seçilen kesre bağlı­
pek çoğunun çekirdekleri ağır türdendir. B ü­ dır. Toplam atom sayısının yarısı kadar ato­
tün elem entlerde atom kütlesinin hem en h e­ mun bozunması için geçen süreye radyoaktif
men tüm ü çekirdekte yoğunlaşmış durum da­ m addenin yarı öm rü denir. Radyum un 1.622

İZOTOP YARI ÖMÜR

Uranyum -238 4.510.000.000 yıl

Radyum-226 1.622 yıl
Aktinyum -227 21,6 yıl
Berkelyum-249 314 gün
7 saat 14 saat sonra Polonyum-210 138 gün
A ynştaynyum -253 20 gün
Radon-222 3,8 gün
Fermiyum-251 7 saat

28 saat sonra 56 saat sonra 112 saat sonra

Eğer 10 m iligram fermiyum-251 izotopumuz varsa ve bunu yedi saat süreyle kendi haline bırakırsak, bu
süre sonunda radyoaktif parçalanma nedeniyle 5 m iligram ının bir başka elemente dönüşm üş olduğunu
görürüz. Bu yedi saatlik dönem e ferm iyum -251'in yarı öm rü denir. Bazı başka izotopların yarı öm ürleri
sağda gösterilm iştir.

yıllık bir yarı öm rü vardır. Bu dem ektir ki,
etkinliği 20 milicurie olan bir m iktar radyum
1.622 yıl sonra yalnızca 10 milicurielik bir et­
kinliğe sahip olacak, bir 1.622 yıl daha geçtik­
ten sonra bu 5 milicurieye düşecek ve bu böy­
lece sürüp gidecektir.
Atom çekirdeği, proton ve nötron denen
iki tür parçacıktan oluşur. Protonlar artı elek­
trik yüklü parçacıklardır; ama nötronların
herhangi bir elektrik yükü yoktur. Çekirdek­
teki proton sayısı, çekirdeğin çevresinde dola­
nan ve atom un geriye kalan bölüm ünü oluştu­
ran elektronların sayısına eşittir. Atom un
kimyasal davranış özellikleri, elektronlarının
sayısına ve dolayısıyla da protonlarının sayısı­
na bağlıdır; nötron sayısının bunda etkisi pek
azdır. Proton sayısı aynı olan atom lar, aynı
elem entin atomlarıdır.
Örneğin, elem ent ya da atom numarası 92
olan uranyum un, çekirdeğinde 92 proton ve
çekirdek çevresinde dolanan 92 elektronu
vardır. Çekirdeklerindeki nötron sayısı farklı,
değişik uranyum türlerinin var olduğu bilin­
m ektedir. En yaygın tür olan uranyum-238’in
çekirdeğinde 146 nötron vardır; buna proton­
ların sayısı, yani 92 eklendiğinde, bu uranyum
türünün kütle numarası olan 238 bulunur. Öte
yandan uranyum-235’te, 92 protonun yanı sı­
ra 143 nötron vardır.
Proton sayıları aynı, ama nötron sayıları
farklı olan atom lara izotop denir. E lem entle­
rin çoğunun hem kararlı, hem de radyoaktif
izotopları vardır; ama daha hafif elem entlerin
çoğunun doğada yalnızca kararlı yapıdaki izo­
topları bulunur. Bu tür elem entlerin radyoak­
tif izotopları bir nükleer reaktörde yapay ola­
rak elde edilebilir (bak. N Ü K L E E R E N E R J Î ) . B u­
nun için elem ent, içinde serbestçe dolanan
nötronlar bulunan bir reaktöre yerleştirilir;
elem entin atom çekirdekleri bu nötronlardan
bazılarını soğurur, yani içine alır ve bunun so­
nucunda kararsız hale gelir. İzotopların bazı­
ları da, parçacık hızlandırıcısı ya da siklotron
denen aygıtlarda elde edilir; bu aygıtlarda
atom çekirdekleri, çok hızlı hareket eden par­
çacıklarla bom bardım an edilir, yani dövülür.
(Bu işlem, PA R Ç A C IK H IZ L A N D IR IC I­
LA RI m addesinde anlatılmıştır.)
Radyoaktif m addeler bir ya da birkaç tür
parçacık ya da ışınım (yani radyasyon) yayar­
RADYOAKTİFLİK 183
lar. Bunlardan alfa parçacıkları , helyum ato­
munun çekirdeği ile aynı yapıdadır, yani iki
nötron ile iki protondan oluşur. (Helyum ato­
munun bütününde, çekirdeğin çevresinde do­
lanan iki de elektron vardır.) A lfa parçacıkla­
rı genellikle son derece hızlı (saniyede yakla­
şık 20 milyon m etre) parçacık akımları (alfa
ışınları) halinde fırlatılırlar; ama parçacıkların
hızı kısa sürede yavaşlar, öyle ki, bu parçacık­
lar havada ancak birkaç santim etre kadar yol
alır. Alfa ışınları insan derisinden içeri işle­
mez. Beta ışınları ise elektron akımlarıdır;
bunlar, çekirdek çevresinde dolanan eksi yük­
lü parçacıklarla aynı yapıdadır (bak. E l e k ­
t r o n ) . Gam m a ışınları çok kısa dalga boylu
elektrom agnetik dalgalardır. G am m a ışınları
X ışınlarına benzer, ama enerjileri genellikle
daha yüksektir; bu özellikleri nedeniyle daha
büyük uzaklıklara ulaşabilir ve cisimlerin içi­
ne işleyebilirler. G am m a ışınları ince bir
kurşun perdeden bile geçebilir. Bu ışınların
kütlesi ya da elektrik yükü yoktur.
Radyoaktifliğin Saptanması
Radyoaktif m addelerin yaydığı ışınlar İyon­
laştırıcı ışınlardır, yani bu ışınlar gaz m olekül­
lerini parçalayarak onları elektrik yüklü par­
çacıklar haline dönüştürebilirler (bak. İ Y O N ) .
Radyoaktifliğin varlığını ve şiddetini sapta­
m akta kullanılan Geiger sayacında bu özellik­
ten yararlanılır.
Geiger sayacının en önemli parçası, içinde
düşük basınçlı hava, argon ya da bir başka gaz
bulunan iyonlaşma tüpüdür. Tüpün bir ucun­
da ince bir m etal pencere vardır; içinde ise,
üzerinden elektrik akımı geçirilen bir tel bulu­
nur. Tele uygulanan elektrik gerilimi oldukça
yüksektir, ama bu gerilim öyle ayarlanmıştır
ki, normal koşullarda tel ile tüpün metal du­
varları arasında herhangi bir kıvılcım atlaması
olmaz. Pencereden ışınım, yani radyasyon
girdiğinde, bu ışınım tüpün içindeki gazı iyon­
laştırır ve bir kıvılcım atlaması ya da bir başka
deyişle elektrik enerjisi darbesi (vuru) oluşur.
Tüpe bağlı bir yükselteç ile bir hoparlör, bu
tür bir darbe oluştuğunda tıkırtı biçiminde bir
ses üretir ve bu ses bir sayma devresiyle elek­
tronik olarak kaydedilir. Üzeri ölçeklendiril-
miş bir aygıt darbeleri sayar ve bir kadranın
üzerinde gösterir; bu arada darbe sıklığını öl­
184 RADYOAKTİFLİK

ALFA

Üstte solda: R adyoaktifliğin incelenmesi için kullanılan bir sis odası. Oda kısmen sıvıyla doldurulur. (A)
Balonu sıkıldığında odaya hava dolar; balon aniden serbest bırakıldığındaysa odadaki basınç düşer.
Basıncın düşmesi odanın içinde bir sis oluşmasına yol açar ve ortam da herhangi bir iyon varsa, sis bu
iyonların üzerinde yoğunlaşır. C'de bulunan herhangi bir radyoaktif m addenin çıkardığı alfa ve beta ışınları
iyonların izini belli eder. Bu izler, parlak bir ışık altında B'de görülebilir. Ortadaki iz fotoğrafında, ağır alfa
parçacıklarının iyonlarla çarpışma etkisiyle fazlaca bir sapmaya uğramadıkları görülm ektedir. Sağdaki
fotoğrafta görülen hafif beta parçacıkları ise sapmaya uğrar ve ince, dalgalı izler bırakır.

çen bir başka aygıt da saniyedeki ortalam a
darbe sayısını gösterir.
Sis odası denen aygıtlar, iyonların hareket­
lerini görülebilir ve fotoğrafları çekilebilir iz­
lere dönüştürür. Kırpışım sayacı ya da sinti-
lasyon sayacı denen aygıtlarda ise radyoaktif
parçacıkların ya da ışınların varlığı, bunların
bazı özel m addelerle çarpıştıkları zaman oluş­
turdukları kısa süreli ışık parlam alarından ya­
rarlanılarak saptanır.
Radyoaktiflikten Yararlanma
Bilindiği gibi radyoaktif m addeler atom bom ­
basının yapımında kullanılır, ama bu m adde­
lerin bilim, tıp ve sanayide insanların yararına
kullanıldıkları alanlar da vardır. Örneğin
gamma ışınları insan vücudunun derinlikleri­
ne kadar işleyebilir ve belirli türden canlı hüc­
releri yok edebilir; işte gamma ışınlarının bu
özelliklerinden yararlanılarak, vücuttaki is­
tenm eyen hücre çoğalmalarının önüne geçile­
bilir ve örneğin bazı kanser türleri tedavi edi­
lebilir. Am a ışınlar sağlıklı hücreleri de yok
eder, onun için tedavinin büyük bir dikkatle
yürütülmesi gerekir. IŞINIM m addesinde, ışı­
nımın sağlık açısından yarattığı tehlikeleri ele
alan bir bölüme yer verilmiştir.
Radyoaktif atom lar, m addelerin “etiket­
lenm esinde” de kullanılabilir; bunun için
m addedeki bazı normal atom lar çıkarılarak
bunların yerine radyoaktif atom lar yerleştiri­
lir ve bu atom ların çıkardığı ışınımdan yarar­
lanılarak m adde izlenir. Tıpta bu yöntem,
hangi m addenin vücudun hangi bölümüne git­
tiğini saptam ak için (örneğin yeni bir ilaç de­
nenirken) kullanılır. Radyoaktif etiketlem e­
den, kimya ve biyokimyada moleküllerin
kimyasal tepkim elere katılım aşamalarını ve
süreçlerini izlemek için yararlanılır.
Sanayide, metal parçalarda herhangi bir ya­
rık, çatlak ve kusur, özellikle de kaynak kusu­
ru olup olmadığını saptam ak için başvurulan
fotoğraf çekimlerinde X ışınları yerine kobalt-
60 gibi radyoaktif izotopların çıkardığı gam­
m a ışınımı kullanılır (bak. K a y n a k ) . Yüksek
enerjili gamma ışınlarıyla hastanelerdeki sağ­
lık gereçleri sterilize edilebilir, yani m ikrop­
lardan arındırılabilir, ayrıca besinlerin saklan­
masında gene bu tür ışınlardan yararlanıla­
bilir.
Radyoaktif Karbonla Tarihlendirme
Radyoaktiflikten yararlanm anın en ilginç bi­
çimlerden birine arkeoloji alanında rastlanır.
 RADYOASTRONOMİ 185

Bu, radyoaktif olma özelliğine sahip karbon ışınım ya da X ışınları yayan yıldızları ve
izotoplarının arkeolojik kalıntıların yaşını gökadaları “görm ek” için özel teleskoplara ve
bulmak için kullanılmasıdır. Canlılardaki kar­ detektörlere gerek vardır. Dünyanın en iyi
bonun çoğu, kararlı bir yapıda olan karbon-12 kızılötesi teleskopları, Hawaii’deki sönmüş
izotopudur; am a bunun yanı sıra, eser m iktar­ M auna Kea Y anardağı’nın tepesi gibi, hava
da olmakla birlikte sabit bir oranda radyoak­ kirliliğinin olmadığı yüksek dağ zirvelerinde
tif karbon-14 izotopu da bulunur. Bu radyo­ kurulm uştur. X ışını detektörlerinin ise at­
aktif izotop zaman içinde parçalanır ve başka mosferin dışına, yani uzaya gönderilmesi ge­
elem entlere dönüşür. Karbon-14’ün yarı öm ­ rekir. Gökcisimlerinin yaydığı gözle görüle­
rü yaklaşık 5.730 yıldır. (Radyoaktif izotopla­ meyen ışınların incelenmesine dayalı en eski
ra radyoizotop, radyoaktif karbon izotopuna ve en gelişkin astronomi dalı radyoastronom i-
ise radyokarbon da denir.) dir ve radyoastronom ların bulmuş oldukları
Bitkiler ya da hayvanlar canlı oldukları sü­ gökcisimlerinin varlığından bugüne kadar en
rece, atm osferden ve beslendikleri m addeler­ küçük bir kuşku bile duyulmamıştır. (A yrıca
den sürekli olarak taze karbon alır ve gövde­ bak. A STRO N O M İ; G Ö Z L E M E V İ; TELESKOP; U Y D U .)
sindeki karbon-14 oranı havadaki karbon-14 Evrenin bir radyoteleskoptan görünüşü,
oranıyla hep aynı kalır. Am a bitki ya da hay­ optik teleskoplardan yararlanılarak oluşturu­
van öldüğü zaman bu oran azalmaya başlar. lan resminden çok farklıdır. Yıldızların, gök­
Karbon-14’ün yarı öm rünü bilen bilim adam ­ adaların ve başka gökcisimlerinin gönderdik­
leri ışığı optik teleskoplarla doğrudan gözlem­
ları herhangi bir canlı kalıntısındaki (bu kalın­
tı bir zam anlar canlı hücrelerden oluşan odun, leyebiliriz. Radyoastronom lar ise uzaydan
kem ik, boynuz, tahıl tanesi, yün ya da bir or­ gelen radyo dalgalarını saptam aya uğraşırlar
man yangınından artakalmış kül olabilir) kar- ve varlığını saptadıkları bu dalgaların ne
bon-14’ün karbon-12’ye olan oranını ölçerek anlama geldiğini çözebilmek için bilgisayar
o maddenin yaşını belirleyebilirler. Am a bu gibi karmaşık aygıtlar kullanırlar. G üneş’ten
yöntem yaklaşık 10 bin yıla kadar olan yaşlar gelen radyo dalgalarının şiddetinin ya da
için geçerlidir. (Örneğin bu yöntem , ölü ağaç yeğinliğinin, Güneş lekesi çevrimine bağlı
ve bitkilerden oluşan köm ürün yaşını belirle­ olarak değiştiği saptanm ıştır (bak. G ün eş ).
yebilmek için uygulanamaz; çünKü köm ürün Jüpiter gezegeni de güçlü bir radyo dalgası
oluşumu o kadar eskidir ki, geçen süre içinde kaynağıdır. Bu gezegen geniş ve güçlü bir
karbon-14’ün tüm ü bozunup tükenm iştir.) magnetik alanla çevrilidir. Elektrik yüklü
M addenin yaşamış olduğu çağ günümüze ne parçacıklar bu alandan geçerken radyo dalga­
kadar yakınsa, radyoaktif karbonla tarihlen- ları yayar. Radyoteleskoplar, Güneş sistemi­
dirme de o ölçüde doğru olur. (A yrıca bak. nin ötesinden, örneğin Samanyolu G ökada­
A R K E O L O Jİ.) sın d a n (bak. G ö k a d a ; Sa m a n y o l u ) ya da
Y er’in yaşı da radyoaktif tarihlendirm eyle bulutsu denen büyük gaz bulutlarından da
bulunur; ama bunun için karbon yerine rad­ radyo dalgaları alırlar. Bizim gökadamız olan
yum ya da uranyum (sonunda bütünüyle bo­ Samanyolu’nda, pulsar denen ve sık aralıklar­
zunup kurşuna dönüşür) ve helyum kullanılır. la ışınım darbeleri (vurular) salan radyo
dalgası kaynakları vardır; Samanyolu’nun
RADYOASTRONOMİ. 20. yüzyılın ortaları ötesindeyse son derece güçlü radyogökadalar
na kadar astronom lar evreni yalnızca optik' ve kuvazarlar yer alır. Uzayın derinliklerinde,
teleskopların yardımıyla gözlemleyebiliyor­ evrenin doğuş anından artakalmış bir radyo
lardı; yani gezegenleri, yıldızları, ışıyan gaz fon ışıması vardır; bu ışıma, “büyük patlam a”
bulutlarını ve gökadaları, ancak bu gökcisim­ nın (B ig Bang) halen sürm ekte olan yankısı­
lerinin gönderdiği ışıktan yararlanarak incele­ dır (bak. E v r e n ; Y il d i z ).
yebiliyorlardı. Am a evrendeki pek çok cisim, Bu m addede radyoastronom i tarihine kısa­
görünür ışık dalga boylarının dışında kalan ca değinildikten sonra radyoastronom ların
elektrom agnetik ışınım dalga boylarında çok kullandıkları aygıtlar ve gerçekleştirdikleri
daha parlaktır. Radyo dalgaları, kızılötesi bazı büyük keşifler üzerinde durulacaktır.
186 RADYOASTRONOMİ
Hale Observatories
Orion takımyıldızındaki Atbaşı bulutsusunda
bulunan iyonlaşm ış hidrojen, yakınındaki sıcak
yıldızların ışığıyla parıldar. Bu bulutsu g örünür ışık
ve m orötesi ışınım saldığı gibi radyo dalgaları da
yayar.
Radyoastronomrnin Ortaya Çıkması
1932’de A B D ’li elektrik mühendisi Kari
Jansky (1905-50), Samanyolu’ndan gelen
dalgaları toplayabilen ilk radyoteleskopu yap­
tı. Bu buluş büyük heyecan uyandırdı; çünkü
Jansky, sıradan bir radyo antenini Samanyo-
lu’na doğru yönelttiğinde, radyo alıcısında
hafif bir ıslık sesi belirdiğini saptamıştı.
1940’larda İngiliz bilim adamı J. S. Hey, radar
sistemlerinde rastlanan garip sinyal karışma­
larının aslında G üneş’ten gelen radyo dalgala­
rından kaynaklandığını fark etti. Aşağı yukarı
aynı sıralarda A B D ’li am atör astronom G rote
R eber (doğumu 1911) ilk gerçek radyoteles­
kopu yaptı ve bu aygıtla, Sam anyolu’nun
m erkezinde güçlü bir radyo kaynağının bu­
lunduğunu saptadı. Başlangıçta atılan bu kü­
çük adım lardan günümüzün dev radyoteles-
kopları doğdu.
Radyoteleskoplar
Bir radyoteleskopun üç ana bileşeni vardır:
Kozmik radyo dalgalarını yansıtan bir tür
“ayna” , bu dalgaları toplayan bir detektör ve
son derece zayıf sinyalleri güçlendirmeye ve
kaydetm eye yarayan bir alıcı. Yansıtıcı “ay­
na” , özel bir biçimde birbirine bağlanmış bir
antenler dizisi ya da kümesi olabileceği gibi,
bir metal levha ya da tel örgü de olabilir.
Yansıtıcının tek ya da bütün bir parça halinde
olması zorunlu değildir; bir tel örgü de radyo
dalgalarını çok iyi yansıtır. Eğer 10 santim et­
reden daha küçük dalga boyları için kullanıl­
mayacaksa, “aynanın” yüzeyinin mutlaka
düzgün olması da gerekmez.
Radyoteleskopların optik teleskoplardan
çok daha büyük olması gerekir. Bunun en
önemli nedeni, radyo dalgalarının dalga bo­
yunun görünür ışık dalga boylarından milyon­
larca kez daha uzun olmasıdır; bu nedenle
kozmik radyo yayımının ayrıntılı bir haritasını
çıkarabilmek için büyük yansıtıcılara ve anten
dizilerine gereksinim vardır. Radyoteleskop-
ların büyük olmasının ikinci bir nedeni de,
radyo sinyallerinin son derece zayıf olması ve
geniş bir toplam a yüzeyi olmadığı sürece
bunların varlığının saptanamam asıdır. Rad-
yoteleskoplardaki detektör, genellikle ortası­
na bir bağlantı teli tutturulm uş basit bir
çiftkutuplu (dipol) anten ya da çubuktan
oluşur (bak. R a d y o ) . D etektör, çanak biçi­
mindeki teleskopun odak noktasında yer alır;
koruyucu kutusunun içinde, alıcıya gönde-
rilemeyecek kadar zayıf radyo sinyallerini
güçlendiren bir yükselteç (amplifikatör) bulu­
nur. Radyo alıcısı karmaşık bir aygıttır ve
norm al olarak bir bilgisayar sistemine bağlı­
dır. Teleskopla toplanan bilgi bilgisayarda
işlenerek gökyüzünün radyo dalgaları haritası
çıkarılır. Alıcı sistemde ayrıca, dar bir dalga
boyu dağılım aralığındaki radyo sinyallerinin
şiddetini kaydedebilen bir radyo spektromet-
resi bulunur. Bu özel teknik, yaydıkları özgün
radyo sinyallerinin incelenmesiyle Samanyo-
lu’ndaki gaz bulutlarını oluşturan atom ve
moleküllerin belirlenmesinde kullanılır.
Dünyanın tek çanaklı en büyük radyoteles­
kopu, A B D ’ye bağlı Porto R iko’daki Areci-
bo’da kuruludur. Burada mühendisler doğal
bir krateri tel örgüyle kaplayarak 300 m etre
çapında bir radyoteleskop yapmışlardır. Bu
teleskop gökyüzündeki belirli bir noktaya
yöneltilem em ektedir, ama gözlemciler bunun
yerine çiftkutuplu anteni, yani detektörü h a­
reket ettirebilm ektedirler. Buna ek olarak
astronom lar D ünya’nın kendi ekseni çevre­

sindeki dönm e hareketinden yararlanarak gü­
nün değişik saatlerinde gökyüzünün değişik
kesimlerini gözlemleyebilmektedirler. Y ön­
lendirilebilir türden bir teleskop elbette Are-
cibo’daki gibi sabit bir teleskoptan daha
verimlidir; örneğin, Alm anya Federal Cum-
huriyeti’nde Bonn yakınlarındaki Effelsberg’
te bu tür bir radyoteleskop vardır. Effelsberg
teleskopunun çanağının çapı 100 m etredir ve
bu özelliğiyle dünyanın yönlendirilebilir tek
çanaklı en büyük radyoteleskopudur. 1957’de
İngiltere’deki Cheshire’da kurulan 76,2 m etre
çapındaki paraboloit çanaklı Jodrell Bank
teleskopu ile Yeni Güney G aller’deki (Avus­
tralya) Parkes ve California’daki (ABD )
Goldstone teleskopları da bu türdendir. Bu
tek çanaklı radyoteleskopların dev boyutlarda
olması yapım ve bakımlarını çok pahalı hale
getirm ekte, yapımları yıllarca sürm ektedir.
Bu nedenlerle, radyoastronom lar değişik tip­
te bir teleskop geliştirmişlerdir; bu tip bir
teleskopta, çok büyük tek bir çanak yerine,
aynı etkiyi elde edebilen ve elektronik olarak
birbirine bağlanmış çok sayıda küçük çanak
vardır.
İki ya da daha çok sayıda çanağı birbirine
bağlayarak ve böylece girişimölçer ya da
interferom etre denen bir aygıt düzeni oluştu­
rarak, çok büyük çaplı teleskopların sahip
olduğu bazı özellikler, özellikle de radyo
dalgası kaynağındaki ince ayrıntıları “görm e”
yeteneği elde edilebilmektedir. Bu tür bir
RADYOASTRONOMİ 187
teleskopla araştırm a yapılırken birbiriyle bağ­
lantılı çanaklar dizisindeki her çanak aynı
radyo dalgası kaynağına yöneltilir. D ünya’nm
kendi ekseni çevresindeki dönme hareketi de
bu çanaklar dizisinin gökyüzünün değişik
kesimlerini tarayacak biçimde dönmesini sağ­
lar. Aynı gökcisminin günlerce gözlenmesiyle
elde edilen radyo sinyallerinin bilgisayar çö­
zümlemeleri, daha sonra dev bir optik teles­
kopla yapılmış gözlemlerin sonuçlarına ben­
zer biçimde ortaya konabilir.
4,6 km uzunluğunda bu tip bir teleskop,
İngiltere’de Cam bridge’deki eski bir dem iryo­
lunun üzerinde kuruludur. H ollanda ve A vus­
tralya’da da buna benzer teleskoplar vardır.
Dünyanın en büyük girişimölçerli radyote-
leskopu 1979’da A B D ’de, New Mexico’daki
Socorro’da kurulm uştur. Bu girişimölçer 27
antenden oluşm aktadır ve antenlerin her biri,
“Y ” biçiminde döşenmiş rayların üzerinde
hareket ettirilm ektedir; “Y ”nin her bir kolu
20 km uzunluğundadır. Bu radyoteleskop,
çok küçük radyo dalgası kaynaklarını, en iyi
tür optik teleskopların duyarlılık düzeyinde
ortaya çıkarabilmektedir.
Birbirinden çok uzaktaki ülkelerde bulu­
nan radyoteleskoplar arasında elektronik
bağlantı sağlanabilir. Bu tür bir sistemle,
uzayın derinliklerindeki radyo dalgası kay­
naklarının yapısı ve ayrıntıları, optik teles­
koplarla gerçekleştirilemeyen bir incelikle be­
lirlenebilir.
Z EFA
ABD'de New Mexico'da
kurulu olan
radyoteleskop, tek bir
güçlü dev aygıt işlevi
gören çok sayıda küçük
radyoteleskoptan oluşur.
188 RADYO ASTRONOMİ

Hale Observaıories University o f Manchester, Jodrell Bank

Radyoastronomi evrenin pek çok sırrını ortaya çıkarmıştır. Kuğu A gökadasının optik görüntüsü (solda) pek
az ayrıntı verir, çünkü bu gökadanın gönderdiği ışığın büyük bölüm ü Dünya'ya ulaşamadan yıldızlararası
ortam daki tozlarca soğurulur, yani em ilir. Bir bilgisayarla üretilen radyo dalgaları görüntüsü ise (sağda),
çift gökadayı andıran bir cisim ortaya koymaktadır. Kuğu A, bilinen en güçlü radyo sinyalleri kaynağıdır.

Radyo Dalgası Kaynakları lerinin nedenleri ve bu gökcisimlerine ilişkin

Evrenin radyo dalgaları aracılığıyla saptanan bazı başka bilgiler Y IL D IZ maddesinde veril­
görünüm ünün bir bütün olarak gözler önüne miştir.
serilmesiyle, şaşırtıcı özelliklere sahip bazı Süpernova Kalıntıları. Süpernova patlam a­
gökcisimlerinin varlığı da ortaya çıkmıştır. ları (bazı kütlesel yıldızların öm ürlerinin so­
Aşağıda bu gökcisimlerinden bazıları üzerin­ nuna geldiklerinde gerçekleşen dev patlama)
de biraz daha ayrıntılı olarak durulacaktır. sonucunda uzaya saçılan gazın kendisi de
Pulsar ya da atarcayıldız denen gökcisimle­ radyoteleskoplarla saptanabilen bir radyo
ri, çok yüksek hızlarda dönen çok küçük, ama dalgası kaynağı olabilir. Bu tür radyo dalgası
çok yoğun nötron yıldızlarıdır. (Pulsar adı, kaynaklarının en güçlülerinden biri Boğa
“Radyo Darbeli Yıldız” anlamına gelen İngi­ takımyıldızındaki Yengeç bulutsusudur. Bu
lizce Pulsating Radio Star sözcüklerinin kısal­ ışıltılı bulut 1054’te patlayan bir yıldızın kalın­
tılmasıyla oluşturulm uştur.) Pulsarların varlı­ tılarıdır. Bazı süpernova kalıntılarını optik
ğını ilk olarak 1968’de İngiltere’de Cam- teleskoplarla görmek hemen hemen olanak­
bridge’teki radyoastronom lar belirledi. Bu sızdır; ama bunların varlıkları gönderdikleri
pulsarlann radyo dalgası yayımları son derece radyo dalgaları aracılığıyla çok belirgin bir
düzenli aralıklarla gerçekleşen darbeler ya da biçimde saptanabilir.
zonklam alar biçimindeydi ve iki darbe arasın­ R adyo gökadalar. 1951, yeni bir bilim dalı
da geçen süre bir saniye kadar ya da bundan olan radyoastronom i için dönüm noktasıdır.
daha kısaydı. Bilim adamları bir süre bu O yıl, en güçlü radyo dalgası kaynaklarından
sinyal darbelerinin bazı sinyal karışm aların­ birinin 500 milyon ışık yılı uzaklıktaki bir
dan kaynaklanıyor olabileceğini düşündüler, gökada olduğu saptandı. Bu uzaklık o zam an­
ama kısa bir süre sonra bunların gerçekten lar için akıl almaz bir şeydi. A stronom lara
Güneş sisteminin çok ötesinde yer alan nöt­ göre, Kuğu A adı verilen bu gökcisminin
ron yıldızlarından kaynaklandığını anladılar. gönderdiği dalgaların bu kadar uzaktan alına­
Bugün yüzlerce pulsar belirlenmiştir. Bun­ bilmesi için son derece güçlü bir biçimde
lardan bazılarının gönderdiği sinyaller çok sık üretiliyor olması gerekirdi. Gerçekten de
aralıklıdır; örneğin, Yengeç bulutsusunda yer Kuğu A ’dan kaynaklanan ışınım bizim gök­
alan bir pulsardan saniyede 30 sinyal, 1982’de adamızdan yayılan dalgalardan yaklaşık 1 mil­
Tilkicik takımyıldızında saptanan bir başka­ yon kez daha güçlüdür. Günüm üzde bu gök­
sından ise saniyede 642 sinyal alınm aktadır. adaya benzeyen yüzlerce gökada saptanm ıştır
Pulsarların düzenli ışınım çakmaları üretm e­ ve bunlara radyogökada denir.

Radyo dalgaları, gökadaları çevreleyen
magnetik alanların içinden geçerken hızlana­
rak ışık hızına yaklaşan elektronlarca üretilir.
Bu tür radyo dalgası yayımına senkrotron
ışıması denir. Bazı radyo dalgası kaynakları
çifttir, bazılarının ışınımları bir püskürm e
biçimindedir; ama daha da ilginci, bazılarının
evrende hareket ederken bir “düm en izi”
bıra.kıyormuşçasına uzun ışınım kuyruklarının
bulunmasıdır. Bu enerjik ve uzak gökadalar
konusundaki araştırm alar çok daha ilgi çekici
gökcisimlerinin, yani kuvazarların keşfine yol
açmıştır.
Kuvazarlar. 1963’te keşfedilmiş olan kuva-
zarlar yıldızımsı gökcisimleridir ve bunların
tayfındaki kırmızıya kayma çok büyüktür
(bak. E v r e n ) . (Kuvazar adı, “Yarı Yıldızımsı
Astronom i Radyo Dalgası IfLaynağı” anlamı­
na gelen İngilizce Quasi Stellar Astrorıom ical
Radiosource sözcüklerinden türetilm iştir.)
Herhangi bir gökcisminin tayfındaki kırmızı­
ya kayma ne kadar büyükse, bu durum o
cismin uzaklığının da o ölçüde büyük olduğu
anlam ına gelir; işte bu yüzden kuvazarları son
Max-Planck Institute
Alm anya Federal C um huriyeti'ndeki Effelsberg
radyoteleskopunun 100 metre çapındaki çanağıyla
evrenin sınırlarındaki radyogökadalar ve kuvazarlar
incelenebilm ektedir.
RADYOMETRİK TARİHLENDİRME 189
derece uzaktaki cisimler olarak düşünmek
gerekir. Bunlar belki de Güneş sistemi bü-
yüklüğündedir ve normal bir gökadanın yay­
dığından 1.000 kat daha çok enerji (ışık ve
radyo dalgaları) yayarlar. Radyogökadaların
ve kuvazarların m erkezlerinde son derece
kütlesel kara deliklerin bulunması olasıdır
(bak. K a r a D e l î K; K u v a z a r ) .
Evrenin Doğası
Radyoastronom i evren konusundaki bilgileri­
mize iki büyük katkıda bulunm uştur. Birinci­
si, radyogökadalara ve kuvazarlara ilişkindir.
Radyoastronom larca yürütülen araştırm alar,
radyogökadaların bir zam anlar bugünkünden
daha çok olduğunu ortaya koym aktadır; çün­
kü bize daha yakın olanlardan çok daha
fazlası çok uzaklardadır (ve dolayısıyla da çok
daha eski zam anlara aittir). Bu durum , bir
zam anlar bazı astronom larca çok tutulan ve
evrenin temel görünüm ünün hiçbir zaman
değişmediğini ileri süren “durağan hal” kura­
mının yanlış olduğunu gösterir.
İkinci büyük katkı, 1965’te m ikrodalga fon
ışımasının keşfedilmesidir. Birçok kuramcı
bunun son yarım yüzyıl içinde astronom ideki
en önemli bulgu olduğu görüşündedir. Belirli
hiçbir kaynağa bağlı değilmiş gibi gözüken
bu şaşılacak derecede kuvvetli ışınımın varlı­
ğını A B D ’deki radyoastronom lar saptadılar.
D ünya’ya kadar ulaşan bu ışınım gökyüzünün
bütün kesimlerinde aynı şiddetteydi. A stro­
nomların pek çoğu bu ışınımın evrenin çok
erken bir evresinden artakaldığı düşüncesin­
dedir. H atta bu ışınım onlara göre evrenin
genişlemesini başlatan ateş topunun kalıntıla­
rı da olabilir.
RADYOMETRİK TARİHLENDİRME, çok
eski zam anlardan kalma cisimlerin yaşını be­
lirlemeye yarayan bir yöntem dir. En yaygın
uygulanan radyom etrik tarihlendirm e yönte­
mi, jeolojik çağlardan kalmış fosillerin yaşını
saptam akta yararlanılan radyoaktif karbonla
tarihlendirm edir. R adyom etrik tarihlendir-
m enin jeoloji ve arkeolojide büyük bir önemi
vardır.
Jeologlar bazı atom ların radyoaktif bozu­
num ya da parçalanm a özelliğinden yararla­
narak, 1 milyar yıldan daha yaşlı kayaçların
190 RADYO VE TELEVİZYON YAYINLARI
yaşını belirleyebilirler (bak. R A D Y O A K T İ F L İ K ) .
Bazı elem entlerin atomları kararsızdır, yani
hep aynı biçimde kalmaz ve zamanla ayrışıp
parçalanarak başka atom lara dönüşür. Ö rne­
ğin, uranyum ve toryum atomları bozunarak
kurşun ve helyum gazına dönüşür. Zam anla,
kurşun ve helyum miktarı artar, uranyum ve
toryum m iktarı ise azalır. Radyoaktif atom ­
larda bozunum oranı her zaman aynıdır.
Jeologlar, bir kayaçtaki kurşunun aynı kayaç-
taki uranyum ya da toryum a olan oranını
ölçerek, kayacın ne zaman oluştuğunu belirle­
yebilirler.
Tarihlendirm e çalışmalarında başka radyo­
aktif atom lardan da yararlanılabilir. Bir po­
tasyum türü olan potasyum-40 izotopu bozu­
narak kalsiyum ve argona dönüşür; böylece,
giderek argon miktarı çoğalır, potasyum mik­
tarı azalır. Bir kayaçtaki potasyum-40 ve
argon m iktarları arasındaki bir oranlam a,
kayacın yaşını ortaya koyar.
Atom ların radyoaktif bozunum hızı yarı
öm ür cinsinden verilir. Yarı öm ür, belirli bir
m iktardaki radyoaktif maddenin yarısının bir
başka m addeye dönüşme süresidir. Jeologlar
kayaçların yaşını ölçmek için yarı ömürleri
çok uzun, belki de birkaç milyar yıl olan
radyoaktif izotoplardan yararlanırlar.
Ö te yandan, karbon-14 izotopunun yarı
öm rü yalnızca 5.730 yıl dolayındadır. A rkeo­
loglar bu karbon izotopunu, odun, kemik,
boynuz, tahıl tanesi, yün ya da orm an yangın­
larından artakalm ış kül gibi, bir zamanlar
canlı olan m addelerin yaşını belirlemekte
kullanırlar. Bütün canlılarda radyoaktif kar­
bonun adi karbona olan oranının aynı olduğu
saptanmıştır. Bir bitki ya da hayvan öldüğün­
de, bir daha karbon-14 alamayacağı için,
yapısındaki bu karbon izotopu azalmaya baş­
lar. Dolayısıyla, herhangi bir canlı, yaşamını
ne kadar eski bir tarihte yitirmişse, bulunan
kalıntısındaki karbon-14 m iktarı da o ölçüde
az olur. Kalan kârbon-14’ün oranı, o cismin
yaşını verir. Karbon-14’le tarihlendirm e yön­
tem inin bazı eski yerleşim yerlerinin yaşını
belirlemede çok yararlı sonuçlar verdiği orta­
ya konm uştur. Örneğin, İngiltere’de Stone-
henge yakınlarındaki bir ocaktan alman
odunköm ürünün yaşı bu yöntem le belirlen­
miş ve bu eski uygarlık alanının İÖ 1850’ye
dayandığı bulunmuştur. A m a, radyoaktif kar­
bonla tarihlendirm e tekniğinin her zaman
aynı ölçüde doğru sonuç verdiği söylenemez.
Örneğin, Eski Mısır’dan kalm a, ama tarihleri
kesin olarak bilinen bazı cisimlere bu yöntem
uygulandığında, doğru olmayan bir sonuçla
karşılaşılmıştır. Bu yüzden, eğer olanaklıysa,
radyoaktif karbonla tarihlendirm e yöntemiyle
bulunan sonuçlar, başka tarihlendirm e yön­
temleriyle elde edilecek sonuçlarla da karşı­
laştırılmalıdır.
RADYO VE TELEVİZYON YAYINLARI.
Elektriğin bir enerji kaynağı olarak yaygın bir
biçimde kullanılması ve m otorlu taşıtlar ile
uçakların ulaşımda yol açtığı büyük gelişme
bir yana bırakılırsa, yaşamımızı büyük ölçüde
etkileyen ve toplum ları biçimlendirmekte bü­
yük bir rol oynayan olay radyo ve televizyon
yayımcılığıdır. Bir bilgi kaynağı olduğu kadar
eğlence ve eğitim aracı da olan radyo ve tele­
vizyonun özel yaşamımıza gereğinden çok gir­
diğini ve insanların birbiriyle konuşma alış­
kanlığını ortadan kaldırdığını düşünenler var­
dır. Am a radyo ve televizyonun bir iletişim
aracı olarak değerini, bilgi verme ve eğlendir­
me gücünü çok az kimse yadsıyabilir.
Burada, radyo ve televizyon yayımcılığının
tarihi ile günümüzdeki özellikleri ele alınmış­
tır. Konuyla ilgili teknik bilgiler için RA D Y O
ve T E L E V İZ Y O N m addelerine bakınız.
Radyo
Radyo yayımcılığı 12 A ralık 1901 ’de, İtalyan
Guglielmo M arconi’nin İngiltere’deki Poldhu
kasabasından gönderilen radyo sinyallerini
New foundland’daki St. John’s kasabasından
almayı başarmasıyla başladı. Atlas Okyanusu
ötesine ulaşan bu ilk radyo yayınıyla, mors
alfabesine göre düzenlenmiş sinyaller gönde­
rilmişti. İnsan sesinin radyo dalgalarıyla gön­
derilmesi ise ilk kez 1892’de A B D ’de gerçek­
leştirildi. A m a gerçek anlam da ilk radyo yayı­
nı 24 Aralık 1906’da yapıldı. M assachusetts’
teki Brant R ock’tan yapılan bu yayında ilk
kez müzik de yayımlanmıştı.
Bunu izleyen 10-15 yıl içinde radyo verici
ve alıcılarındaki teknik gelişmelerle radyo ya­
yımcılığının gelişme gücü yavaş yavaş ortaya
çıktı. I. Dünya Savaşı sırasında radyo askeri

denetim altına girdi. Marconi 1916’da, kısa dal­
ga yayınlarıyla askeri radyo yayınlarını düşma­
nın engellemesini önleyici yöntemler üzerinde
çalışıyordu. Savaş sonrasında deneme yayımı
yapan istasyonlar kuruldu. İngiltere’de düzenli
radyo yayını 14 Şubat 1920’de W rittle’da başla­
dı. Radyo yayımcılığının gelişmesi A BD ve İn­
giltere’de değişik yönlerde oldu.
A B D ’de ilk düzenli radyo yayını 2 Kasım
1920’de Pittsburgh’da başladı. Bu yayının ba­
şarısı öbür radyo istasyonlarının kurulmasını
yüreklendirdi. Radyo yayımcılığının başlangı­
cından beri, A B D ’deki radyo istasyonları,
reklam karşılığında program ların giderlerini
karşılayan özel ticari şirketlerin denetim inde
oldu. G ünüm üzde de A B D ’de ticari şirketler
ya reklam karşılığında belirli bir programın
giderlerini üstlenir ya da yapılan reklam lar
için ödedikleri parayla radyo istasyonunun gi­
derlerinin büyük bölüm ünü karşılarlar.
A B D ’de radyo yayımcılığının ilk yıllarından
başlayarak ortaya çıkan başka bir gelişme de
ülkenin her yanındaki belirli bazı radyo istas­
yonlarının özel telefon hatlarıyla birbirine
bağlanması oldu. 1926’da NBC (National
BBC'nin Londra'daki merkezinde ses yönetim odasında çalışan mühendisler.
RADYO VE TELEVİZYON YAYINLARI 191
Broadcasting Company-Ulusal Yayım Şirketi)
özel telefon hatlarıyla birbirine bağlanmış bir
radyo istasyonları ağı oluşturdu. Böylece New
Y ork’taki ana radyo istasyonunun günlük
program ları bütün öbür istasyonlara iletilebi-
liyordu. 1927’de çıkarılan Radyo Yasası ile
A B D ’de radyo yayımcılığı belirli kurallara
bağlandı.
İngiltere’de kurulan özel radyo istasyonları
ise kısa sürede hüküm etin denetim ine girdi.
İlk özel radyo istasyonu, önemli askeri radyo
yayınlarını engelleyeceği gerekçesiyle yasak­
landı. Am a 150 kadar am atör radyo yayımcısı
ile 4.000 kadar radyo alıcısı ya da telsiz sahibi
İngiltere posta yönetiminden lisans almıştı.
İngiltere hüküm eti bu lisanslardan elde ettiği
geliri, 18 Ekim 1922’de ilk yayınını gerçekleş­
tiren BBC’yi (British Broadcasting Corpora-
tion-İngiliz Yayım Kurumu) desteklemekte kul­
landı ve başka özel radyo istasyonları kurul­
masını uzun süre engelledi. Başlangıçta bir
özel şirket olarak kurulan BBC, 1925’te, ta ­
rafsız bir yönetim kurulu tarafından yönetilen
ve İngiltere Parlamentosu’na karşı sorumlu olan
bir kamu kuruluşuna dönüştürüldü. BBC ilk
192 RADYO VE TELEVİZYON YAYINLARI

genel m üdürü John R eith’in yönetim inde,

dinleyicilerine doğru bilgi verm ek, onları eğit­
mek ve hatta zevklerini geliştirmek ilkesini
benim seyerek, başka bir örneği bulunmayan
bir kamu hizmeti anlayışı geliştirdi. D ört ayrı
kanaldan yayım yapan BBC’nin, 24 saat sü­
rekli olarak İngilizce yayım yapan ve dünyamn
her yerinden dinlenebilen dış yayını ile başka
dillerden yayınları vardır.
G ünüm üzde İngiltere’nin birçok yerinde
bağımsız yerel radyo istasyonları da kurul­
muştur. İngiltere ve A B D ’de ilk düzenli rad­
yo yayınının başladığı 1920’de K anada’nın
M ontreal kentinde de düzenli radyo yayını
başladı. Bunu 1921 ’de Avustralya, D anim ar­ Televizyon program ları reji odasından yönetilir.
ka ve Yeni Z elanda’da; 1922’de Fransa ve Yönetmen ve yardım cıları kameralardan gelen
SSCB’de; 1923’te Alm anya, Belçika, Çekos­ görüntüleri bir dizi televizyon m onitöründen
izleyerek kameraları yö n le n d irir ve istedikleri
lovakya ve İspanya’da; 1924’te Finlandiya ve g örüntüleri bir araya getirirler.
İtalya’da; 1925’te Japonya, M eksika, Norveç
ve Polonya’da düzenli radyo yayınlarının baş­ resi) adını alarak özel radyo istasyonlarının
laması izledi. 1927’de İstanbul ve A nkara’da yayınlarını da düzenlemeyi üstlendi.
iki radyo istasyonu kuruldu. A vrupa’daki ilk renkli televizyon yayınını
1967’de gerçekleştiren ve yayınlarında reklam
Televizyon program larına yer verm eyen BB C’nin yanı sı­
M ekanik televizyon sisteminin öncüsü sayılan ra, günüm üzde İngiltere’de yayınlarında rek­
Alm an Paul G ottlieb Nipkow’un çalışmala­ lam program ları da bulunan ITV (Indepen-
rından yararlanan İskoçyalı John Logie dent Television-Bağımsız Televizyon) ülke
Baird, İngiltere’de yaptığı çalışmalar sonu­ çapında televizyon yayını yapmaktadır.
cunda 1924’te radyo dalgalarıyla görüntü ilet­ A B D ’de televizyon yayımcılığının gelişimi
meyi başardı. Bu olaydan sonra İngiltere’nin daha yavaş oldu. NBC, halk tarafından izle­
yanı sıra, SSCB, A BD ve birçok başka A vru­ nen ilk televizyon yayınını 30 Nisan 1939’da
pa ülkesinde televizyon yayımcılığında hızlı bir New York Dünya Fuarı’nda gerçekleştirdi.
gelişme oldu. Dünyadaki ilk düzenli televiz­ NBC ve CBS (Columbia Broadcasting
yon yayınını BBC, 2 Kasım 1936’da L ondra’ System-Columbia Yayım Sistemi) aym yıl için­
da gerçekleştirdi. de düzenli televizyon yayını yapmaya başladı­
BBC başlangıçta televizyon yayınında hem lar. Bir yıl sonra A B D ’de 23 televizyon istas­
m ekanik Baird sistemini, hem de elektronik yonu yayım yapıyordu. II. D ünya Savaşı sıra­
M arconi-EM I sistemini kullanıyordu; ama sında İngiltere’de olduğu gibi A B D ’de de ke­
1937’de yayınlar yalnızca M arconi-EM I siste­ sintiye uğrayan televizyon yayımcılığı 1946
miyle yapılmaya başlandı. İngiltere’deki tele­ sonrasında büyük bir hızla gelişti. 1949’da
vizyon yayımcılığını 18 yıl süreyle elinde tutan A B D ’de 10 milyon televizyon alıcısı vardı; 10
BBC, II. Dünya Savaşı nedeniyle 1939-46 yıl sonra bu sayı 50 milyona ulaştı. A B D ’de
arasında televizyon yayınlarına ara verdi. II. Dünya Savaşı’ndan bu yana çok fazla sayı­
1954’te IT A ’nın (Independent Television da televizyon istasyonu kurulm uştur. A B D ’
Authority-Bağımsız Televizyon İdaresi) ku­ deki radyo istasyonları gibi bu televizyon is­
rulmasıyla BBC’nin televizyon yayımcılığı ala­ tasyonları da giderlerini reklam gelirleriyle kar­
nındaki tekeli sona erdi. Başlangıçta bölgesel şılar. 1980’lerin başında A B D ’de 750’den fazla
özel televizyon şirketlerinin yayınlarını dü­ ticari televizyon istasyonu ile eğitim yayınlan
zenleyen İT A , 1973’te IBA (Independent yapan 260 televizyon istasyonu ve 4.000’den
Broadcasting Authority-Bağım sız Yayım İda­ fazla aktarıcı televizyon istasyonu vardı.

En güçlü yayım ağma sahip kuruluş olan
CBS, NBC ve A BC (Am erican Broadcasting
Com pany-A m erikan Yayım Şirketi) A B D ’
deki ticari televizyon yayımcılığına egem en­
dir. A B D ’nin televizyon yayımcılığına önemli
bir katkısı “kablolu” televizyon olarak bilinen
televizyon yayımıdır. Başlangıçta televizyon
yayınlarının yeterince alınamadığı ya da yal­
nızca bir iki yayının alınabildiği bölgelerde
kurulan bu sistemde, televizyon yayınlarını
alan bir istasyon, bu yayınları kablolar aracılı­
ğıyla abonelerinin televizyon alıcılarına gön­
derm ektedir. Günüm üzde kablolu televizyon
yayımı yapan şirketler kendi program larını
yapıp yayımlamaktadır.
Türkiye’deki ilk televizyon yayımını 1952’de
İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ ) gerçekleş­
tirdi. İTÜ haftada bir gün yaptığı televizyon
yayımını uzun süre sürdürdü. Türkiye Radyo
Televizyon Kurum u (TRT) 1966’da kapalı
devre televizyon yayımına, 31 Ocak 1968’de
de düzenli yayıma başladı. Sınırlı bir alanda
ve haftada üç gün yapılan bu yayınlar yeni
verici istasyonların kurulmasıyla yaygınlaştı.
1984’te renkli yayın, 1986’da ikinci kanal,
1989’da üçüncü kanal, 1990’da dördüncü ve
beşinci kanal yayınları gerçekleşti. Posta, Tel­
graf ve Telefon İşletmesi (PTT) de A nkara’da
sınırlı bir bölgede kablolu televizyon yayımı
yapm aktadır.
Teknolojik Gelişmeler
Televizyon yayımcılığında en büyük ilerleme
renkli televizyonun geliştirilmesiyle gerçek­
leşti. Televizyon alanındaki araştırm aların
öncülerinden olan John Logie Baird, 1928’de
ilk renkli televizyon yayımı denemesini başar­
dı. 10 yıl sonra Fransız Georges Valensi, siyah
beyaz yayınları alm ak üzere yapılmış olan te ­
levizyon alıcılarının da alabileceği ilk renkli
yayım sistemini geliştirdi ve patentini aldı.
II. Dünya Savaşı öncesinde bazı renkli tele­
vizyon yayımları yapıldı; ama bu alandaki cid­
di çalışmalar 1950’lerde gerçekleşti. 1954’te
A B D ’de uygulanmaya başlayan NTSC siste­
m inde yapılan renkli televizyon yayımını
renkli televizyon alıcıları U H F bandından
alırken siyah beyaz televizyon alıcıları da
V H F bandından alabiliyordu. İngiltere ve A l­
manya Federal Cumhuriyeti NTSC sisteminin
RADYO VE TELEVİZYON YAYINLARI 193
değişik bir biçimi olan PAL sistemiyle, Fransa
ve SSCB ise daha karmaşık bir sistem olan
SECAM sistemiyle renkli yayıma başladı.
Uydu yayımcılığı, A m erikan Telefon ve
Telgraf Şirketi’nin 10 Temmuz 1962’de 7e/-
star adlı yapma uyduyla A ndover’daki televiz­
yon istasyonundan aldığı siyah beyaz görüntü­
leri İngiltere’deki Goonhilly Downs ve Fran­
sa’daki Pleum eur-Boudou alıcı istasyonlarına
yansıtmasıyla başladı. Uyduyla ilk renkli tele­
vizyon yayımı da 16 Temmuz’da gerçekleştiril­
di. Bu yayımların süresi, uydunun verici ve alı­
cı istasyonların ufukları üzerinde bulunduğu
kısa süreyle sınırlıydı. Dünya çevresindeki yö­
rüngelerinde, D ünya’nm dönüş hızına eşit bir
hızla dönen ve bu nedenle sürekli olarak
Dünya’nm belirli bir noktası üzerinde bulunan
haberleşme uyduları kullanılarak, günümüzde
çok daha uzun süreli uydu yayımlan yapılmak­
tadır ve bütün dünya ülkelerini kapsayan bir
televizyon ve telefon ağı kurulmuştur.
Programlar
Dünyanın her yerindeki radyo ve televizyon
istasyonları çeşitli program lar yayımlar. Ya­
yımcı kuruluşlar yayımladıkları televizyon
program larının bazılarını kendileri hazırlar.
Ö bür program lar ise bağımsız yapımcılardan
ya da başka yayımcılardan satın alınır. Bu uy­
gulama radyo program ları için de geçerlidir.
A m a büyük ulusal yayım kuruluşları çok daha
az radyo program ını dışarıdan satın alır.
Radyo ve televizyon program ları, konuları­
na göre çeşitli gruplara ayrılır. Bunlar, haber­
ler ve güncel olaylar, yarışma ve komedi gibi
hafif eğlence program ları, dizi film, müzik ve
spor program larıdır.
Yayımlanan program lar, yapım özellikleri­
ne göre de üç ana bölümde toplanır. Bunlar,
canlı olarak yayımlanan spor ve benzeri prog­
ram lar; stereo olarak ses bandına kaydedilmiş
konser ve benzeri müzik program ları; filme
ya da video bantlara kaydedilmiş televizyon
program larıdır. Televizyon şirketleri bunlara
ek olarak sinema filmleri de yayımlar.
Bütün televizyon program larının hazırlan­
masında izlenen yol genellikle aynıdır. Prog­
ram yapımcısı (prodüktör) programın konu­
sunu belirler, çekim planını yapar ve program
için gerekli kişiler ile çekimi yapacak ekipleri
194 RADYO VE TELEVİZYON YAYINLARI
Bir televizyon program ı hazırlanırken önce,
program ı planlayanlar toplanarak programın
kapsamını tartışırlar.
Program sunucusu kamera karşısında prova yapar.
Prova, yayım sırasında yapılabilecek hataları
önlemeye yardımcı olur.
stüdyoda bir araya getirir. Yapımcı ve yönet­
m en, yönetim odası (reji odası) denen odada
önlerindeki bir dizi televizyon ekranından
(m onitör), çekim yapan çeşitli kam eralardan
gelen görüntüleri izlerler. H er kam eram anın
yapacağı çekimler önceden belirlenip kamera
kartına yazılarak kendisine verilmiştir. Y ö­
netm en, kam eralardan ve videodan gelen de­
ğişik görüntülerden hangilerinin hangi sırayla
kullanılacağına karar verir ve program da kul­
lanılacak görüntüler buna göre birleştirilir.
Stüdyo dışında yapılacak program çekimle­
ri çok daha fazla zaman gerektirir. Bunun için
yönetm en ve kam eram an, ses kayıtçısı, ışıkçı
gibi kişilerden oluşan çekim ekibi gerekli do­
nanımla birlikte çekim yapılacak yere gider.
Bazen birkaç dakikalık bir çekim için bütün
bir günü alan hazırlıklar yapmak gerekebilir.
Yapımcı ve sunucu çekim planını birlikte okurlar. Bu
planda sunucunun yapacağı bazı konuşmalar da yer
alır.
Bir spor programında görevliler haberleri ve
sonuçları toplar. Sonuçlar kartlara yazılarak
kameranın önündeki tabelaya konur.
Stüdyo dışında yapılan canlı yayımlarda ba­
zen özel bir hat yardımıyla çekim ekibi stüd­
yodaki yönetim odası ile haberleşir.
Günüm üzde televizyon ekranlarında gör­
düğümüz birçok görüntünün hazırlanmasında
bilgisayarlar büyük rol oynam aktadır. Birçok
grafik görüntünün ya da resmin oluşturulm a­
sında bilgisayarların katkısı çok değerlidir.
Stüdyoda yapılan radyo program larının ha­
zırlanması, yapımı ve yönetimi televizyon
program larındaki gibidir; ama burada kam e­
ranın yerini mikrofon alır. Yayım sırasında
hiçbir boşluk (sessizlik) olmaması günümüzün
radyo yayımcılığında benimsenmiş bir ilkedir.
Yayım sırasında teknik bir sorundan kaynak­
lanabilecek herhangi bir boşluk olunca hemen
yayıma girip program ın sürekliliğini sağla­
m akla görevli spikerler vardır.

Yapımcı, yönetim odasındaki m onitörlerden yayında
kullanılabilecek görüntüleri izler.
Bir spor karşılaşmasını izleyicilere anlatan spiker
kulaklıkla yayım yönetm eninin konuşmalarını dinler
ve yayını bir televizyon ekranından izler.
Günümüzde radyo ve televizyon yayımcılığı
değişik sesler ve görüntülerden oluşan büyü­
leyici bir dünya yaratmıştır. 1901’de mors al­
fabesiyle ilk radyo yayımını yapmış olan M ar­
coni bu dünyayı düşleyemezdi bile.
RADYUM, çok ender bulunan bir metaldir.
Kimyasal simgesi Ra, atom numarası 88,
atom ağırlığı ise 226’dır. Rengi parlak beyaz­
dır, ama havayla tem as ettiğinde havadaki ok­
sijenle birleşir ve kararır. Radyum suda çözü­
nür, yani erir ve bu çözünme sırasında hidro­
jen gazı açığa çıkar. Pek çok alanda radyum
tuzlarından yararlanılır. En yaygın bilinen
radyum tuzları radyum klorür, radyum bro-
m ür ve radyum sülfattır.
Radyumu 1898’de M arie ve Pierre Curie
keşfettiler (bak. C u r ie , M a r ie v e P ie r r e ) . Am a
RADYUM 195
İçinde bir yönetim odası bulunan naklen yayım aracı
stüdyo dışı çekimlerde kullanılır.
Dış çekimleri bir araya getirerek ilgi çekici bir
program hazırlayabilmek için program görevlileri
ekip halinde çalışırlar.
1910’a kadar metalin kendisi katışıksız halde
elde edilmedi. Curie’ler radyum u, Çekoslo­
vakya’da bugün Jachymov adıyla bilinen bir
yerden çıkan ve pekblend denen bir m adde­
den elde etmişlerdi. D aha sonraları A frika’
nın orta kesim lerindeki Shaba’da ve Kanada’
da Büyük Ayı Gölü kıyılarında da pekblend
yatakları bulundu. Radyum , A BD ve bazı
başka ülkelerde çıkarılmakta olan karnotit
m ineralinden de elde edilir.
Radyum radyoaktif bir m addedir. R adyo­
aktif m addeler sürekli küçük parçacık ve ışı­
nım salarak parçalanırlar ve başka m addelere
dönüşürler; bu radyoaktif parçalanm a, ayrış­
ma sürecine bozunum denir (bu konu R A D ­
Y O A K TİFLİK maddesinde ayrıntılı olarak
anlatılmıştır). Örneğin, uranyum minerali za­
manla radyum a dönüşür; radyum da belli bir
196 RAFFAELLO

sıra içinde başka m addelere ve en sonunda

kurşuna dönüşür. Uranyum m adenlerinde da­
ima bir m iktar da radyum bulunmasının nede­
ni budur. Am a en zengin cevherlerde bile, bir
ton kayaçta en çok, yaklaşık 0,3 gram radyum
vardır. Radyum un radyoaktif bozunumu sıra­
sında radon gazı ortaya çıkar. R adon soy gaz­
ların en ağırıdır; kendisi de radyoaktif olduğu
için çok çabuk bozunur (bak. H a v a ; İ şinim ).
Radyum un çıkardığı ışın ve parçacıklar es­
kiden tıpta ve başka alanlarda kullanılırdı.
Bazı ışınımlar insan vücudundaki hücreleri
yok edebilir; bu tür bir ışınım özelliği olan
radyum da kanser tedavisinde yaygın biçimde
kullanılmıştır. Radyum dan sanayide radyo­
grafi ışınım kaynağı olarak, örneğin metal par­
çalarında çıplak gözle görülemeyen çatlakla­
rın ya da kusurların saptanm asında yararlanıl­
mıştır (bak. X IŞINLARI). A m a bugün, tıbbi ve
teknolojik uygulamalarda radyum un yerini,
yapay olarak üretilen ve üstelik daha ucuz ve
güçlü başka radyoaktif m addeler almıştır.
Jeologlar D ünya’nm yaşını ilk olarak rad­
yumla doğru bir biçimde belirlemişlerdir.
Radyum bozunurken eser m iktarlarda hel­ Raffaello'nun koruyucusu Papa II. Julius'un sanatçı
yum gazı çıkarır. Jeologlar yerkabuğunu oluş­ tarafından yapılm ış portresi.
turan kayaçlardan aldıkları radyum örnekleri­
ni incelemiş ve bu radyumun serbest bırakmış
olduğu helyum gazı m iktarı ile kayaçta bu­ sonraki yıllarda resim öğrenimi görmek üzere
lunan kurşun miktarını ölçmüşler, böyle­ Perugia’ya gitti ve orada ressam Perugino’nun
ce kayaçların ve dolayısıyla da D ünya’nm en atölyesinde çalıştı. Perspektif uygulaması ve
az 400 milyon yaşında olduğunu saptam ışlar­ figürlerin mekânla ilişkisi konusunda Perugi-
dır. no’dan çok şey öğrendi. Onun yumuşak ve
şiirsel üslubundan etkilendi. Çok geçmeden
RAFFAELLO (1483-1520), 37 yıllık kısa öm ­ en az ustası kadar başarılı, sıcak ve canlı
ründe, olağanüstü güzellikteki yapıtlarıyla yapıtlar vermeye başladı. 1504-08 arasında
dünyanın en büyük ressamları arasında yerini Floransa’ya gitti. Rönesans kültürünü çok iyi
almıştır. Nazik, hoşgörülü, alçakgönüllü, özümlemiş bir sanatçı olan Raffaello, orada
kimseye düşmanlığı olmayan ve dostluğa de­ Leonardo da Vinci ve M ichelangelo’nun ya­
ğer veren biri olduğu konusunda herkes pıtlarını inceleme olanağı buldu. Hz. M er­
birleşirdi. Sanatçının bu özellikleri resimlerin­ yem ’i konu aldığı resimlerinin çoğunu o dö­
de de kendini gösterir. Raffaello’nun Hz. nem de yaptı. Özellikle Leonardo’nun yum u­
Meryem ve Çocuk İsa konusunu işlediği şak ifadeli, dingin figürlerinden, gölge ve ışık
birçok yapıtındaki figürlerin yüzünde son tekniklerinden etkilendi.
derece sevecen, yumuşak ve dingin, çoğu 1508’de, Rönesans döneminin en önemli
zaman gülümseyen bir ifade vardır. mim arlarından biri olan D onato B ram ante’
Raffaello İtalya’da U rbino’da doğdu. Ba­ nin (1944-1514) önerisi üzerine, Papa II.
bası ressamdı. Resim yeteneği daha küçük Julius tarafından R om a’ya çağrıldı. Kısa süre­
yaşlarda ortaya çıkan sanatçı sekiz yaşında de ünlenen ve çevresindekilerin sevgisini ka­
annesini, 11 yaşında da babasını yitirdi. Daha zanarak “ressamların prensi” olarak anılmaya
 RAGBİ 197

başlayan Raffaello, önüne gelen her işi büyük 1893’te İngiltere’nin kuzeyindeki 22 kulüp
bir titizlikle yapıyor, her seferinde bir önce­ Ragbi Futbolu Birliği’nden ayrılıp 1922’de
kinden daha güzel bir yapıt ortaya çıkarıyor­ Ragbi Futbolu Ligi adını alan Kuzey Ragbi
du. V atikan’da papanın çalışma odası olarak Futbolu Birliği’ni kurdular. Ragbi 19. yüzyılın
kullanacağı Segnatura O dası’nın bezemelerini sonunda başta Fransa, Avustralya ve Yeni
üç yılda tamamladı. Bu odadaki Atina Okulu Zelanda olmak üzere başka ülkelere yayıldı.
freski Raffaello’nun en ünlü yapıtlarından
biridir. Resimde Eski Yunanlı düşünürlerden Amatör Ragbi
Aristo ve Platon’un çevresinde, geçmiş yüz­ 15’er kişilik takım lar arasında oynanır. Topun
yılların ve Rönesans döneminin düşünürleri yum urta biçiminde oluşu yuvarlak bir toptan
yer alm aktadır. İnsanların son derece gerçek­ daha kolay tutulup fırlatılmasını sağlar. Topa
çi bir anlatım la betimlendiği bu resim, sanat­ ayakla da vurmak serbesttir; ama top oval
çının içinde bulunduğu kültürel ve düşünsel olduğu için beklenm edik bir yöne gidebilir.
yaşamı bütün canlılığıyla yansıtmaktadır. A y­ Ragbi, uzunluğu 100 m etreyi, genişliği de
nı dönem de mimarlık uygulamalarına da baş­ 69 m etreyi aşmayan bir alanda oynanır. A la­
layan Raffaello, Bram ante ile birlikte San nın iki kısa kenarının ortasında H biçiminde
Pietro Bazilikası üzerinde çalıştı. B ram ante’ kaleler yer alır. Kalenin açıklığı 5,6 m etre,
nin ölümünden sonra çalışmaları tek başına ortasındaki yatay direğin yüksekliği ise 3
sürdürdü. Sistina Şapeli’ne asılmak üzere m etredir. Kale çizgisinin gerisinde kale içi
dokunacak olan hah örneklerini hazırladı. denen bir bölge vardır. Topu karşı takımın
Santa Eligio degli Orefici Kilisesi’ni ve Santa kale içi bölgesine geçirerek yere değdiren
M aria del Popolo Kilisesi’nin m ezar şapelini oyuncu bir “denem e” yapmış olur. Bu, 4 sayı
yaptı. Eski yapılara da ilgi duyan sanatçı, değerindedir.
R om a’nın arkeolojik bir haritasını çıkardı. H er denem eden sonra, sayı alan takım
Yüksek Rönesans sanatını doruk noktasına kaleye şut çekme hakkı kazanır. Vuruş oyun
ulaştıran Raffaello, yapıtlarında estetik anla­ alanından ve topun kale içinde yere değdiği
yışını yücelik ve incelikle birleştirerek klasikçi noktanın tam karşısından yapılır. Vuruşu
tutum un en etkili temsilcilerinden biri oldu. yapan oyuncu, topu yatay kale direğinin üze­
Sanatçının başyapıtı sayılan Vatikan fresk­ rinden geçirmeyi başarırsa denemeyi “gol”e
leri dışındaki öteki önemli yapıtları Niccolini- çevirmiş dem ektir. Gol 6 sayı değerinde­
Cowper Madonnası (1508), Sistina Madonna- dir. H er biri 3 sayı değerinde olan iki gol daha
sı (1513-14) ve İsa nın Göğe Yükselişi"dir vardır. Biri alan golüdür. Oyun süresince
(1518-20). Yapıtlarının çoğu A vrupa’daki herhangi bir anda topu kaleden geçiren bir
m üzelerde ve sanat galerilerinde sergilenm ek­ oyuncu bir alan golü atmış olur. İkincisi
tedir. penaltı golüdür. Takım lardan biri yanlış bir
Ayrıca bak. RESİM SANATI; RÖNESANS. davranışta bulunursa hakem oyunu durdura­
rak karşı tarafa bir penaltı vuruşu hakkı verir.
RAGBİ, futbola ve A m erikan futboluna ben­ Karşı takım vuruşu kaleye doğru yapabilir.
zeyen bir oyundur; yum urta biçiminde bir Atış başarılı olursa bir penaltı golü atılmış
topla oynanır. Ragbinin İngiltere’deki Rugby olur.
O kulu’nda 1823’te oynanan bir futbol maçın­ Gollerin çoğu hava ya da yer vuruşuyla
da bir öğrencinin, pas verm ek ya da ayakla olur. Hava vuruşu top elden bırakılıp yere
vurmak yerine, topu kapıp koşmaya başladı­ değdiği anda yapılan vuruştur. Yer vuruşu ise
ğında ortaya çıktığı kabul edilir. Topla koş­ top yere konarak yapılır.
mak daha sonra oyunun kurallarından biri 40’ar dakikalık iki devre halinde oynanan
oldu. oyun, takım lardan birinin alanın ortasında
G ünüm üzde Japonya, İtalya, A rjantin, R o­ yaptığı yer vuruşuyla başlar. Topu yakalayan
manya ve Fiji A daları’nın da içinde olduğu oyuncu koşmaya başlar; pas verir ya da şut
toplam 50 ülkede am atör ragbi oynanm ak­ atarken karşı takım onu durdurabilir. Topla
tadır. ilerleyen oyuncuyu durdurm anın tek yolu onu
198 RAGBİ
tutup düşürm ektir. Düşürülen oyuncu elinde­
ki top yere değdiğinde topu bırakm ak zorun­
dadır. Yoksa takımı aleyhine penaltı verilir.
Topu elinde tutan oyuncudan başkasını tu t­
mak ya da engellemek yasaktır. Oyuncu karşı
takımın kalesine doğru koşarken topu ancak
kendi hizasında ya da arkasında bulunan bir
arkadaşına atabilir.
Küçük hatalarda ve iki tarafın da topu ele
geçiremediği durum larda hakem oyunu dur­
durup bir tür hava atışı yaptırır. H er iki
takımın sekiz ileri oyuncusu (forvetler) karşı
karşıya gelerek önde üçer, arkada beşer kişi
olmak üzere ikişer sıralı bir “diziliş” oluştu­
rurlar. Böylece ön sıralardaki oyuncuların
arasında bir tünel oluşur. Diziliş yan adamı
adı verilen oyuncu topu bu tünelin içine atar.
Öndeki sıranın ortasında duran oyuncular
topu ayaklarıyla çekip almaya çalışırlar. Bu
sırada öteki oyuncular, rakiplerinin topu kap­
malarını engellemek için itişir. Topu yakala­
yan oyuncu diziliş yan adamına verir. Bu
oyuncu ya topu kapıp koşmaya başlar ya da
bir hücum başlatır.
Bir takım , sekiz forvet (dizilişi oluşturan­
A m atör ragbide oyun alanı ve oyuncuların yerleşim i. Yukarıdaki işaretlere ek olarak taç çizgisinden 15
metre içeride, alan boyunca uzanan b ir çizgi daha vardır. Noktalar siyah takımın yarı alanında diziliş
oluşturan oyuncuların durduğu yerleri gösteriyor.
lar) ve yedi bekten oluşur. Forvetler topu
kazanırsa bekler hücuma geçer. Topu kapan
karşı tarafsa, bekler savunmaya geçip karşı
takımı engellemeye çalışırlar.
Top alanın yan çizgilerini aşarsa taça, yani
oyun dışına çıkmış sayılır. Taç atışını, dışarı
çıkmadan önce topa en son dokunan takımın
rakibi kullanır. Oyunculardan biri topu taç
çizgisinden dik açıyla 5 m etre ileri gidecek
biçimde oyun alanına atar. Topun taça çıktığı
yerde “sıralanm a” yapılır. H er takım dan en
az ikişer forvet karşı karşıya dizilir ve havaya
doğru atılan topu sıçrayarak yakalamaya çalı­
şırlar. Topu kapan oyuncu ya orta sahaya
doğru koşmaya başlar ya da bekleri harekete
geçirmesi için topu diziliş yan adamına verir.
Kendi kale çizgisine uzaklığı 22 m etreden
fazla olan bir oyuncu topu ayakla taça gönde­
rebilir. Taç atışı, topun taça gönderildiği
noktanın tam karşısında yapılır.
Topu kapan takım saldırıya geçtiği zaman
geçerli olan bir ofsayt kuralı vardır. Bu kurala
göre, oyunculardan biri topu elinde tutan ya
da topa dokunan son adam durum undaki bir
takım arkadaşının önünde kalırsa ofsayt söz
 RAKUN 199

Ragbi oyununda topla

ilerleyen oyuncuyu
durdurm anın tek yolu
onu tutup düşürm ektir.

A B C Ajansı

konusudur. Hücumdaki takımın oyuncuları, RAKUN. R akunlar sık ve kabarık tüylü

ofsayta düşmemek için topu tutan arkadaşla­ kuyruklarındaki siyah halkalarla dikkat çeken
rının arkasında dururlar. etçil m emelilerdir. Yalnız A m erika’da yaşa­
Oyuncuların her yanlış hareketinde oyun yan bu hayvanlar genellikle iki tür altında
durdurulmaz. H akem , karşı tarafın yanlışı ARDEA
lehine çevirip çevirmediğine bakar. Örneğin
oyunculardan biri kendisinden ileride bulu­
nan bir takım arkadaşına pas verdiğinde karşı
takım onu durdurursa, hakem oyunun devam
etm esine izin verir. Bu durum a “avantaja
bırakm ak” denir.

Profesyonel Ragbi
Profesyonel ragbide beklere daha çok hareket
alanı sağlamak amacıyla iki forvet çıkarılarak
takım ların oyuncu sayısı 13’e düşürülm üştür.
İki ragbi türünde de oyun alanının ve topun
ölçüleri aynıdır. Ayrıca oyuncuların yerleşim­
leri ve hareketleri de çok farklı değildir.
Sayı kazanm a am atör ragbidekinden farklı­
dır. Bir deneme 4, denem eden sonra gelse de
gelmese de serbest vuruşla atılan normal bir Kuzey Am erika'nın orm anlık bölgelerinde oldukça
gol 2 sayıdır. Hava vuruşuyla atılan gol 1 sayı yaygın bulunan rakun genellikle güneş battıktan
değerindedir. Denem enin ardından başarılı sonra dolaşmaya çıkar.
bir vuruşla gelen gol am atör ragbide olduğu
gibi gol sayılmaz, 4 sayılık bir denemedir. toplanır. Bayağı rakun (Procyon loîar ) Kuzey
ve O rta A m erika'da, yengeç yiyen rakun
RAHM ANİNOV, Sergey bak. R achmani (.Procyon cancrivorous) Güney A m erika'da
noff, Se r g e y . yaşar.
200 RAMSES

Yaklaşık iri bir kedi büyüklüğünde olan

bayağı rakunun yüzü tilkiyi andırır ve gözle­
rinden siyah bir şerit geçer. Postu sık ve uzun
grimsi kahverengi tüylerden oluşur. Yengeç
yiyen rakunun gövdesi daha iri, bacakları
daha uzun, tüyleri daha kısadır. Am a davra­
nışları bakımından bayağı rakuna çok benzer.
Rakunlar büyük ağaçların kalın dallarında­
ki kovuklarda barınır. Gündüzleri gizlendik­
leri ağaçlardan yiyecek bulmak amacıyla ge­
celeri aşağıya inerler. İyi yüzücü olan rakun­
lar balık ve kurbağa avlar, mısır tarlalarını ve
kuş yuvalarını yağmalar, küçük hayvanları
yerler. İlginç bir davranışları da besinlerini
yemeden önce suda yıkamalarıdır. Yeni do­
ğan rakun yavrularının gözleri kapalıdır. Yav­
rular yaklaşık bir yıl boyunca annelerinin
yanından ayrılmaz. R akunlar kışın en soğuk
dönemlerini uyuyarak geçirirler.
O rta ve Güney A m erika’da yaşayan kinka-
ju (Potos flavus) ile A B D ’nin güneyinden
Güney A m erika’ya kadar yayılmış olan koati-
ler rakunların ilginç akrabalarıdır (bak. Michael Holford
KOATİ). M ısırfira vu n başlığı giym iş II. Ramses'in b irta ş
heykeli.
RAMSES II. İÖ 1304-1237 arasında Mısır
firavunu olan II. Ram ses, başlangıçta ülkeyi getirmiş olması bu savaşın eskiçağların en
babası Firavun I. Seti ile birlikte yönetti. 10 ünlü çarpışmalarından biri olarak anım san­
yaşında ordu komutanı oldu ve babasıyla masına yol açmıştır. Savaş, bazı kaynaklara
birçok sefere katıldı. M ısır’ın başına geçtiğin­ göre İÖ 1270’te, bazılarına göre ise 1280’lerde
de deneyimli bir yönetici ve kom utandı. 67 yıl yapılan ve tarihte bilinen ilk yazılı antlaşma
süren hükümdarlığı sırasında Mısır askeri olan Kadeş A ntlaşm ası’nın imzalanmasına
gücünün ve zenginliğinin doruğuna ulaştı. kadar aralıklarla sürdü. Daha sonra Ramses
Mısır’ın güzel ve görkemli pek çok yapısı ve Hitit kralının kızıyla evlenerek H ititler ile
heykeli bu dönem den kalmadır. dostluğunu pekiştirdi. Nil deltasını ele geçir­
Önce kuzeye doğru ilerleyerek Beyrut ya­ meye çalışan Libyalılar’a karşı açtığı savaş
kınlarına kadar ulaşan Ramses, ardından Asi Ram ses’in bir başka önemli seferidir.
Irmağı kıyısında kurulu güçlü Hitit kenti Ram ses’in zenginlik ve gücünü gösteren
(bak. H İ t İ t l e r ) Kadeş’i ele geçirmek istedi. anıtlar tüm M ısır’a yayılmıştır. Babası Seti’
Bu amaçla İÖ 1299’da kente bir sefer düzen­ nin ölümüyle yarım kalmış üç yapıt tam am ­
lendi. 20 bin askerden oluşan Mısır kuvvetle­ lanmıştır. Bunlar, K arnak’taki hipostil ya da
ri, kentin dışında Hitit ordusunun baskınına sütunlu salon, Abydos’taki bir tapm ak ve
uğradı. Savaşta Hitit askerlerinin üç kişilik babasının Luksor’daki mezar tapınağıdır
savaş arabalarının Mısırlılar’ın iki kişilik ara­ (bak. E S K İ M i s i r ) . II. Ramses, T eb’de Rames-
balarından daha üstün olduğu görüldü. Ye­ seum olarak bilinen kendi mezar tapınağın­
dek güçlerinin ulaşmasıyla Mısır ordusu zor dan başka Abydos’ta kendi adına bir de
durum dan kurtuldu ve yapılan ateşkesle Ka- tapınak yaptırmıştır. Nübye’de de altı tapınak
deş H ititler’in elinde kaldı. Ram ses’in içinde yaptırdığı bilinmektedir; bunlar arasında, Abu
bulunduğu umutsuz durum u uzun bir şiirin Simbel’de yaptırdığı iki kaya tapınağı en
yanı sıra tapınak kabartm alarında da dile önemli anıtlardandır (bak. A B U S İ M B E L ) . G iri­

şin iki yanında, firavunun oturur biçimdeki
dört dev heykeli kayalara oyulmuştur.
Ram ses’in hüküm darlık dönemi aşırı lüks
yaşantısıyla dikkat çeker. Köle sayısı önemli
oranda artmış ve ordu gittikçe daha fazla
sayıda Mısırlı olmayan paralı askerlere dayan­
dırılmıştır.
RANGUN, Birmanya’nın başkentidir. Ü lke­
nin güneyinde Rangun Irm ağı’nın kuzey ya­
kasında yer alır. Irm ak büyük gemilerin
girebileceği derinliktedir. Rangun Irmağı,
Birm anya’daki başlıca ticaret yolu olan İrava-
di Irmağı’yla birleşir.
Rangun’un m odern kesimi sömürgelere öz­
gü kent planlamasına uygun kare bloklardan
oluşur. Devlet daireleri ile pek çok kamu
kuruluşu buradadır. Kent 15. yüzyılda ku­
zeyde, kente egemen bir tepenin üzerinde
Rangun'daki en önem li yapı Shve Dagon Tapınağadır. 51 metre yükseklikteki bu görkem li tapınak altın
yaldız kaplıdır. Üzerinde bulunduğu tepeyle birlikte yüksekliği 112 metreye ulaşır.
RANGUN 201
kurulu kutsal Shve Dagon Tapmağı çevresin­
de gelişti. Altın yaldız kaplı kubbesiyle dün­
yanın en görkemli tapınaklarından biri olan
bu yapıda B uda’ya ait bazı eşyalar vardır ve
çevresinde çoğunlukla hacılar toplanır (bak.
B u d a VE B u d a c i l i k ) . Tapınağın yüksekliği,
üzerinde bulunduğu tepeyle birlikte 112 m et­
reyi bulur.
1852’de İngiliz egemenliği altına girinceye
kadar küçük bir balıkçı köyü olan Rangun,
bir süre sonra tüm ülkenin ticaret merkezi
haline geldi. Birm anya’nın 1948’de bağımsız­
lığına kavuşmasından sonra da önemli ölçüde
gelişti. Kent ırm ak, kara ve havayollarının
merkezi durum una geldi. Irmağın güney kıyı­
sı boyunca tikağaçlarının kesilip işlendiği bir­
çok hızar atölyesi ve pirinç işleme fabrikasın­
dan başka R angun’da dokum a, sabun, kau­
çuk ve alüminyum sanayileri de vardır.
202 RASATHANE
R angun'un nüfusu yaklaşık 2.458.712’dir
(1983).
RASATHANE bak. G ö z l e m e v î.
RASPUTİN (yaklaşık 1872-1916). Hastaları
iyileştirme özelliğine sahip gizemli bir ermiş
olarak tanınan Rasputin, Rus Çarı II. Niko-
lay’ın sarayında büyük bir güç kazanmıştı.
Grigori Yefimoviç Rasputin, Sibiryalı bir
köylüydü. Çarın, hemofili hastası (bak. K a n )
tek oğlu Aleksey’i hipnoz yöntemiyle iyileşti­
receğine inanıldığı için saraya alındı. Çariçe
A leksandra, R asputin’in gizemli gücüyle oğ­
lunu kurtaracağına ve hanedanı koruyacağına
güveniyordu. Ahlak kurallarına aykırı yaşayı­
şına ve skandallara neden olan davranışlarına
karşın onu korumayı sürdürdü.
1905’ten I. Dünya Savaşı’nın çıktığı 1914’e
kadar R asputin’in Rusya’daki ünü ve yaşamı­
na ilişkin skandallar giderek büyüdü. Ona
karşı çıkanlar Rusya’nın uzak bölgelerine
Rasputin'in (ortada oturan) çar ailesi ve çevresi
üzerinde gizemli bir etkisi vardı.
sürüldü. Bir kez çara yazılan bir rapor
nedeniyle gözden düşen ve saraydan kovulan
Rasputin, A leksandra’nın ısrarıyla çok geç­
meden geri döndü. Saraydaki gücü marnlama­
yacak kadar artan Rasputin 1915’te Çar Niko-
lay ordularının başında savaşmaya gidince,
karısı A leksandra’nın özel danışmanı olarak
ülkenin içişlerinin yönetimini ele aldı.
Rasputin’in ölümü de yaşamı kadar m ace­
ralı oldu. M onarşi taraftarları, yarattığı skan­
dallar yüzünden çarlığın daha fazla zarar
görmemesi için Rasputin’i öldürmeyi tasarla­
dılar. Kom ploculardan birinin evinde Raspu-
tin ’e zehirli yiyecek ve şarap sunuldu. Raspu­
tin ’in zehirle ölmediğini gören kom plocular­
dan biri paniğe kapılarak ona ateş etti.
Sonunda, vurulmasına karşın hâlâ yaşayan
R asputin’i yakalamayı başararak onu bağladı­
lar, buzlarla örtülü Neva Irm ağı’nda açtıkları
bir delikten suya attılar.
A leksandra, Rasputin’in ölümünden sonra
yönetimini daha da sertleştirdi, ama kısa bir
süre sonra, M art 1917’de gerçekleşen ayak­
lanmayla Rusya’da çarlık yönetimi son buldu
(bak. EKİM D E V R İM İ).
RASYONALİZM, her türlü gerçeğin ölçütü
olarak aklı gösteren düşünce ve felsefe öğreti­
lerinin genel adıdır. Bu anlam da Türkçe’de
“akılcılık” ve “usçuluk” terimleri de kulla­
nılır.
Rasyonalizm sözcüğü dilimize Fransızca’
dan geçmiştir. “Hesap; yöntem ; neden; akıl”
gibi anlamları olan Latince ratio sözcüğünden
türeyen bu terim tüm öteki batı dillerinde de
vardır.
Çeşitli alanlara özgü değişik rasyonalizm
tanımları vardır. Felsefede, var olan her
şeyin, yani evrenin akıl yoluyla anlaşılabile­
ceğini ileri süren öğretiler için kullanılır. Bu
bağlamda rasyonalizm, dış dünya üzerine
bilgilerimizin kaynağı olarak duyularımızı
gösteren ve başka bilgi kaynağı kabul etm e­
yen deneyci felsefenin karşıtıdır. M utlak ger­
çeğe birtakım akıldışı yollardan ulaşılabilece­
ğini savunan mistik (gizemci) öğretinin karşı­
sında yer alır.
Bir sanat terimi olarak rasyonalizm, mo­
dern üsluba tepki olarak 20. yüzyılın başında
doğan ve biçimlerdeki güzelliği sanat yapıtla­
rının, özellikle de mimarlık yapıtlarının işlevi­
ne uygun olması ilkesiyle birleştiren öğretiler
için de kullanılır.
Eski Y unanlılar’dan başlayarak, batı felse­
fesi tarihi boyunca rasyonalizm birçok düşü­
nür tarafından temsil edilmiştir. Rasyonalist
sayılan filozoflar arasında çeşitli farklar var­
dır. Parmenides ve Zenon gibi Elealı düşü­
nürler, beş duyu aracılığıyla algılanan nes­
neler dünyasının (dış dünyanın) gerçekte bir

yanılsama olduğunu, gerçeğin ancak akılla
kavranabileceğini ileri sürm üşlerdir. Sokrat’a
göre, tüm bilgiler daha doğduğumuzda aklı­
mızda vardır. Am a bunlar ancak eğitim aracı­
lığıyla ortaya çıkarılabilir. Platon da, hocası
gibi bilgilerimizin doğuştan aklımızda var
olduğuna ve duyularla algıladığımız nesnele­
rin, aklımızda önceden bulunan düşüncelerin
gölgelerinden başka bir şey olmadıklarına
inanıyordu.
Tüm felsefesini “Düşünüyorum , öyleyse
varım ” deyişine dayandıran ve varlığını dü­
şünceye, dolayısıyla da akla indirgeyen Rene
Descartes da rasyonalistti. M odern rasyona­
lizmin kurucusu olan Descartes, doğruluğun­
dan kuşku duyulamayacak bilginin m atem a­
tiksel bilgi olduğunu, çünkü m atematiğin,
aklın evrensel, zorunlu ve önsel (a priori )
ilkelerine dayandığını belirtmiştir. Descartes
gibi, Spinoza da m atematiksel bilginin en
sağlam ve kesin bilgi olduğunu kabul ederek,
felsefe tarihinin en kapsamlı ve tutarlı sistem­
lerinden biri olan sistemini, “geometrik yön­
tem ” denen yöntem le açıklamıştır. Descartes
sonrası rasyonalizmin büyük temsilcilerinden
biri de Alm an filozof G ottfried Leibniz’dir
(1646-1716). Leibniz’e göre, sözgelimi “Tanrı”
kavramı ile sayılar, geometri biçimleri gibi
m atematiksel kavram lar aklımızda doğuştan
vardır. Bunları duyu algılarıyla elde etmemiz
olanaksızdır. A m a, duyu algıları olmadan
bunların ortaya çıkmaları da beklenemez.
Böylece Leibniz, aklın, daha doğrusu zihnin
boş bir levha olduğunu, bu levhayı duyu
izlenimlerinin doldurduğunu, yani tüm bilgi­
lerimizin duyu algılarına indirgenebileceğini
savunan İngiliz deneyci filozof John Locke’a
yanıt vermiş oluyor, gerçekteyse rasyonalizm
ile deneyci felsefe arasında uzlaştırıcı bir
öğreti ortaya koyuyordu.
Buna benzer uzlaştırıcı bir öğretiyi savunan
Alm an filozof Immanuel K ant’a göre biz
yalnızca tek tek nesneleri bilebiliriz, onlar
üzerine bilgilerimizden genel sonuçlar ve tü ­
mel kavram lar üretiriz; am a, “kendinde şey”
diye de nitelenen nesnelerin özünü bilemeyiz.
Böylece Platon’unkini andıran idealist bir
sonuca varan Kant, aklın sınırlarını çizerek
rasyonalizmden uzaklaşmış, ama akılda, duyu
izlenimlerine indirgenemez önsel “form ”ların
RAVEL 203
varlığını kabul etm ekle de rasyonalist gelene­
ği sürdürm üştür.
Gerçekte K ant’ın öğretisinin öncüsü, Eski
Yunanlı filozof A risto’nun felsefesidir. A ris­
to ’ya göre, akıl bilgi taşıyan değil, bilgi yapan
bir yetidir. Aristo, dış dünyayı algılayan
edilgin akıl ile duyu izlenimlerini “kategori­
l e r e yerleştirerek işleyen etkin akıV dan söz
etmiştir.
Tüm nesnel gerçekliği (dış dünyayı, evreni)
kavram lardan, yani rasyonel (akılsal) olandan
türettiği için Georg Wilhelm H egel’in felsefe­
si rasyonalizmin doruğu sayılır. Ünlü “gerçek
olan rasyoneldir, rasyonel olan gerçektir”
önermesiyle, Hegel gerçeğe hiç deneye baş­
vurm adan, yalnızca düşünmenin sınırları için­
de kalarak ulaşılabileceğini dile getirmiştir.
RAVEL, Maurice (1875-1937). Fransız bes­
teci Joseph Maurice Ravel, geleneksel arm o­
nileri, gamları ve ritimleri özgün, kişisel
üslubuyla bütünleştirerek biçim ve üslup açı­
sından kusursuz yapıtlar yarattı. Yurttaşı
Claude Debussy ile birlikte İzlenimci müziğin
en büyük ustalarından sayılır {bak. D ebu ssy ,
CLAUDE; İZLENİMCİLİK).
Fransa’nın Bask Bölgesi’ndeki Ciboure’da
doğan Ravel, kültürlü ve sanatçı bir aileden
geliyordu. 1889’da Paris K onservatuvarı’na
girerek Fransız besteci Gabriel Faure (1845-
1924) gibi dönemin ünlü bestecilerinden ders
Hulton Picture Library
1928 ta rih li bu fotoğrafta Ravel piyanosunun
başında görülüyor.
204 REA

aldı. Tanınmış yapıtlarından birçoğunu bu

yıllarda besteledi. Ravel, ilk yapıtlarıyla son­
rakiler arasında ustalık ve teknik yetkinlik
açısından hemen hemen hiç fark görülmeyen
ender sanatçılardandır. Ne var ki, Faure
dışında bütün konservatuvar öğretim üyeleri
onun ilk yapıtlarını aşırı yenilikçi buldukların­
dan, konservatuvarın her yıl verdiği Rom a
Ödülü için dört kez başvurmasına karşın
hiçbir zaman kazanamadı.
Sanatçının besteci olarak ünü, piyano ve
orkestra için bestelediği yapıtlara dayanır.
Piyano için bestelediği bazı yapıtları sonradan Realar Güney Am erika'da yaşar. Kuluçkaya yatan
orkestra için düzenlenmiştir. Piyano yapıtları erkekler yum urtalardan çıkan yavruların bakımını da
arasında Su Eğlenceleri (1901), A ynalar üstlenir.
(1905), Gecelerin G aspard’ı (1908) ve Coupe-
rin in M ezarı (1917) sayılabilir. Ayrıca iki yere paralel biçimde uzatır. R ealar birey
piyano konçertosu vardır. 20. yüzyılın başında sayısı 20-30 arasında değişen sürüler halinde
Rus balesini yeniden canlandıran Sergey görülür. E rkekler genellikle yalnız yaşamayı
Diaghilev’in siparişi üzerine Daphnis ve yeğler. Reaların ürem e davranışları oldukça
Chloe (1912) adlı bale süitini yazdı. Vals ilginçtir. Erkek birçok dişiyle çiftleşir ve bu
(1920) ve balerin Ida Rubinstein için bestele­ dişilerin yerdeki bir yuvaya bıraktıkları, sayı­
diği Bolero (1928) en ünlü yapıtlarındandır. ları 20’yi bulabilen, iri, yeşilimsi beyaz yu­
Çocukları çok seven Ravel, K a z A na Süiti m urtaların üzerinde kuluçkaya yatar, yum ur­
(1908) ve Fransız yazar C olette’le (1873-1954) tadan çıkan, çizgili tüylerle kaplı yavruların
yaptığı ortak çalışma ürünü, bale ve pantom i­ bakımını da üstlenir. Yavrulara büyük bir
me dayalı Çocuk ve Büyücüler (1925) adlı bir özenle bakan erkekler bazen başka bir reanın
opera da yazdı. yavrularını bile çalmayı deneyebilir. Buna
Yaşamının son beş yılında bir beyin kana­ karşılık dişiler yavrularına karşı en küçük bir
ması sonucu konuşma yetisini yitiren Ravel ilgi bile göstermez.
artık nota da yazamıyordu. Sanatçı başarısız
bir beyin ameliyatı sonucu öldü. REAGAN, Ronald (doğumu 1911). 1980’de,
69 yaşındayken A B D ’nin 40. başkanı olan
REA. R ealar devekuşu, tepelidevekuşu ve R onald R eagan, ülke tarihinde seçilen en
emuyla akraba, Güney A m erika’da yaşayan yaşlı başkandı. Son yarım yüzyılın en tutucu
iri kuşlardır. Varlığını sürdüren iki türünden başkanı olan Reagan, 1960’larda siyasete
bayağı rea (Rhea americana) Brezilya’dan atılm adan önce radyo, sinema ve televizyon
A rjantin’e kadar, Darwin reası ( Pterocnemia çalışmalarıyla tanınıyordu.
pennata) ise P eru’nun güneyinden A rjantin’ Ronald Wilson Reagan, Illinois’da Tampi-
in güneyine kadar uzanan bölgede yaşar. co’da bir ayakkabı satıcısının oğlu olarak
R ea benzediği devekuşundan genel olarak dünyaya geldi. Reagan dokuz yaşındayken
daha küçük yapılıdır. Baş ve boynundaki ailesi Illinois’da D ixon’a yerleşti. Lisede fut­
tüyler kirli beyaz, gövdesi büyük ölçüde bol oynayan ve tiyatro oyunlarında rol alan
kahverengi ya da kül rengi, alt bölümleri ve R eagan, öğrenci birliğinin başkanlığını da
butları beyazdır. Kanat tüyleri devekuşunun- yaptı. 1928’de girdiği Illinois’daki Eureka
ki gibi güzel değildir. Kuyruğu da yoktur. College’da ekonomi ve sosyoloji öğrenimi
Ayrıca devekuşunun iki parm ağına karşılık, gördü.
reanın ayaklarında üç parm ak bulunur. Reagan çalışma yaşamına Iowa radyosunda
Rea uçamaz, ama yaşadığı düzlüklerde çok spor spikerliğiyle başladı. 1937’de W arner
hızlı koşabilir. Koşarken boynunu ileri doğru, Brothers ile imzaladığı sözleşmeyle 1964’e

kadar süren sinema oyunculuğu dönemi baş­
ladı. Genellikle yardımcı oyuncu olarak
50’nin üstünde filmde rol aldı.
1947-52 ve 1959-60 arasında Sinema Oyun­
cuları Sendikasfnm başkanlığını yapan Rea-
gan’ın tutucu siyasete yönelmesi bu dönemde
başladı. A m erika’ya Karşı Etkinlikleri Soruş­
turma Komisyonu’na yardımcı olarak, kom ü­
nist olduğu öne sürülen kişilerle ilgili soruş­
turm alarda ve bu kişilerin sinema dünyasın­
dan uzaklaştırılmasında etkin rol oynadı.
1954-65 arası bazı önemsiz televizyon prog­
ram larında yer aldı.
1950’lerden başlayarak Cum huriyetçiler’in
yanında yer alan Reagan, 1962’de partiye
girdi. 1966’da Cumhuriyetçi Parti’nin adayı
olarak California valiliği seçimlerini kazandı
ve sekiz yıl valilik yaptı. Cumhuriyetçi Par­
ti’nin başkan adayı seçimlerinde 1968’de
Richard Nixon ve 1976’da G erald Ford'a
karşı başarısız oldu. 1980’deki üçüncü girişi­
minde Cum huriyetçiler’in başkan adayı olan
Reagan, seçim kampanyasında ekonomide
liberal işleyişi ve saldırgan bir dış politikayı
savundu. Bu görüşleriyle gelenekçi Demok-
ratlar’ın da desteğini sağladı ve Jimmy C arter
karşısında oyların yarısından biraz fazlasını
alarak A B D başkanı seçildi.
Başkanlığının ilk günlerinden başlayarak
federal hüküm etin rolünü azaltmaya çalıştı.
Savunma harcamaları dışındaki tüm kamu
harcamalarını kısmayı öngören bütçe önerisi
onaylandı. Dış politikada SSCB ve öteki
sosyalist ülkelere karşı önceki yönetimlerden
daha sert bir siyaset uyguladı. ABD askerleri
1983’te G renada’daki sol yönetimi devirmek
amacıyla bu ülkeyi işgal etti. Reagan, N ikara­
gua’daki sol eğilimli Sandinist yönetime karşı
savaşan Co/ı/ra’lara A BD yardımını ısrarla
savundu (bak. N İ K A R A G U A ) .
1981’de bir öldürm e girişiminde yaralanan
Reagan, geçirdiği ameliyattan sonra iyileşe­
rek görevini sürdürdü. 1984’te ikinci kez aday
oldu ve yeniden başkan seçildi. Dünyada
terörist eylemlere karşı kesin tavır alınmasını
savunan Reagan, 1986’da terörizmi destekle­
diği gerekçesiyle Libya’ya saldırıda bulundu.
A BD hava kuvvetleri Trablus ve Bingazi'yi
bombaladı. Aynı yılın sonlarına doğru İran-
Contra skandali patlak verdi. İran ’da rehin
REÇİNE 205
Hulton Picture Library
ABD 'nin 40. Başkanı Ronald Reagan ilk kez 1980'de
seçildi.
tutulan A B D ’lilerin kurtarılması için, alınmış
olan kararlara karşın, bu ülkeye silah gönde­
rildiği ve bu silahlardan elde edilen paranın
bir bölümüyle Sandinist yönetime karşı sava­
şan Contra 'lara yardım edildiği anlaşılınca,
R eagan’ın saygınlığı önemli ölçüde azaldı.
1985-88 arasında, SSCB önderi Mihail Gorba-
çov ile Ronald Reagan nükleer füzelerin
sınırlandırılmasına ilişkin dört doruk toplantı­
sı yaptılar. 1987’de W ashington’daki dorukta
iki başkan O rta Menzilli Nükleer Füzelerin
Kaldırılması A ntlaşm ası’m imzaladılar. 1988’
de R eagan’ın başkan yardımcılığını yürüten
George Bush seçimleri kazanarak başkan
oldu.
REAKSİYON bak. T e pk îm e
REALİZM b a k . GER Ç EK Ç İLİK .
REÇİNE. Doğal reçineler genellikle ağaçlar­
dan elde edilen yapışkan m addelerdir. En çok
bilinen doğal reçine, çam ağacından elde
edilen kolofandır. Çam reçinesi de denen
kolofan, sarı kristal görünüm ünde, ısıtıldığın­
da yumuşayan, terebentinde ve başka birçok
çözücüde kolayca çözünen bir m addedir. B o­
ya, kâğıt, sabun ve yapıştırıcı yapımında
kullanılan kolofan, gereksiz sürtünm eleri
azaltarak sesin pürüzsüz çıkmasını sağlamak
amacıyla keman yayma da sürülür.
Kolofan üretiminin büyük bir bölümü
A B D 'nin güney eyaletlerinde bulunan genç
çam orm anlarında gerçekleştirilir. Bunun için
206 REFORM
çam ağacının kabuğu bir kuşak biçiminde
kesilir ve kesikten sızan yapışkan sakız, ağaca
bağlanan metal bir kapta toplanır. Toplanan
sakız büyük damıtma kazanlarında damıtıla­
rak arıtılır. Bu işlem sırasında yan ürün olarak
terebentin ve çam esansı elde edilir. Kâğıt
üretiminde kullanılan odun ham urundan ve
eski çam kütüklerinden de çam reçinesi çıka­
rılmaktadır. Boya ve cila yapımında kullanı­
lan balsam, dam m ar, mastika, sandarak, laka
ve elemi gibi başka doğal reçineler de vardır
(bak. B o y a v e C İ L A ) . Bazı reçineler parfüm
yapımında büyük değer taşıyan mürrüsafi gibi
güzel kokulu yağlar içerir. En sert doğal
reçine olan kehribar kuyumculukta kullanılır
(bak. D e ğ e r l i T a şl a r v e M ü c e v h e r l e r ).
Yapay Reçineler
Bilim adamları doğal reçinelerin yapısını ince­
leyerek birçok yapay reçine çeşidi üretm enin
yollarını bulmuşlardır. Bu yapay reçineler
birçok kullanım alanında doğal reçinelerin
yerini almıştır. Bazı durum larda da doğal ve
yapay reçinelerin farklı niteliklerinden birlik­
te yararlanılabilm ektedir. Günüm üzde özel­
likle plastik sanayisinde yapay reçineler çok
yaygın olarak kullanılır. Plastik sanayisinde
kullanılan polimerin özgün biçimine reçine,
bundan yapılan ürünün son biçimine de plas­
tik denir (bak. PLASTİKLER. POLİMER). Birçok
yapay reçinenin yapımında köm ür katranı,
petrolden elde edilen fenol ve öbür kimyasal
m addeler kullanılır.
Yapay reçineler, dayanıklı ve uzun ömürlü
oldukları, ürüne parlak bir görünüm sağladık­
ları için, genellikle boyalar ile öbür yüzey
kaplam a m addelerinde kullanılır. Polyester
ve polietilen reçineleri büyük ölçüde plastik­
lerin ve cam elyafının üretim inde; poliüretan
ise boyaların, yapıştırıcıların ve yalıtım m ad­
delerinin üretiminde kullanılır. Epoksi reçi­
neler dokum a sanayisinde iplik yapımında
kullanılır (bak. LİF). M elamin-formaldehit
reçineleri ürüne porselen görünümü verir;
silikon reçineleri yağlama, cila ve yalıtım
maddesi olarak kullanılır. Yapıştırıcı reçine­
ler kontrplak ve sunta yapımında kullanılır.
Yapay reçinelerin en yaygın kullanım alanla­
rından biri dokum a sanayisidir. Bu reçineler­
den yararlanılarak, çekmeyen, kırışmayan ve
sıkmaya gerek olmadan kuruyan kumaşlar
yapılır (bak. DOKUMACILIK).
REFORM, 16. yüzyıl boyunca tüm A vrupa’yı
etkileyen dinsel bir harekettir. Bu hareket
Katolik Kilisesi’nin aşırı zenginleşmesi ve
yozlaşmasına karşı gelişmiş ve Hıristiyanlık’ın
en büyük üç m ezhebinden biri olan Protestan-
lık’ın kurulmasına yol açmıştır. En önemli
önderleri M artin Luther ve Jean Calvin’dir
(bak. C a l v i n , J e a n ; K a t o l î k K İ l î s e s İ; L u t h e r ,
M A R T IN ; PRO TESTA N K İLİSESİ).
Ortaçağ boyunca zenginleşen ve gücünü ar­
tıran kilise ile papalık, siyasetle ve dünyasal
etkinliklerle giderek daha fazla ilgilenmeye
başlamış, yozlaşan kilise yaşamı Reform ön­
cesinde birçok din adamının tepkisini çekmiş­
ti. Matbaanın bulunuşu kitap okumayı yaygın­
laştırırken, Kutsal Kitap’ın her ülkenin kendi
diline çevrilmesi sıradan insanlarca da okunarak
anlaşılmasını sağladı. Böylece kutsal metinlerle
kilise uygulamaları arasında, yoruma bağlı fark­
lar ortaya çıktı. Rönesans’ın sanatı ve düşünceyi
özgürleştirici etkisi de Reform’un doğuşuna
katkıda bulundu (bak. RÖNESANS).
Alm an din adamı Luther, Katolik Kilisesi’
nin insanların günahlarından arınm aları için
önerdiği öğreti ve uygulamaların yanlış oldu­
ğunu düşünmeye başlamıştı. Luther insanın
zayıf olduğuna ve ancak T anrı’nın onu kurta­
rabileceğine inanıyordu. İnsanın günahların­
dan arınması için yapabileceği tek şey T anrı’
nın ona bağışladığı inanca sarılmasıydı. L ut­
her, Katolik Kilisesi’nin endüljans satarak in­
sanların günahlarından arındırılması uygula­
masına karşı çıktı. Endüljans, cennetle cehen­
nem arasında bulunan ve insanların günahla­
rından arınm ak için bekletildikleri a ra f ta çe­
kecekleri cezaların belirli bir sevap işlemeleri
karşılığında Katolik Kilisesi’nce bağışlanması­
dır. Katolik Kilisesi, günah işleyen birinin piş­
manlık getirmesi ve Tann tarafından bağışlan­
ması halinde bile, işlemiş olduğu bu günah ne­
deniyle bu dünyada ya da arafta acı çekerek
cezalandırılacağını söylüyordu. Ayrıca, Hz. İsa
ve öteki azizlerin yaptığı iyiliklerden ötürü Tan-
n ’nın papaya bu cezayı hafifletme yetkisi verdi­
ğini de ileri sürüyordu. Endüljans elde edebil­
mek için günah işleyenin iyi niyetini göstermesi
gerekiyordu. İlk başlarda endüljans kuralları

çok katıydı. İnsanlar pişmanlıklarını göstermek
için ağır koşullarda yıllarca dua eder, sadaka
verir ve oruç tutarlardı. Daha sonra, özellikle
de 14. yüzyılda, kiliseye gelir sağlamak için en-
dülj ansın para karşılığında verilmesi birçok din
adamının tepkisini çekti.
Luther ilk kez 1517’de endüljans satışına
karşı çıkarak kilisenin tutum unun açıkça kar­
şısında yer aldı. İnsanın sadece kişisel inancıy­
la günahlarından arınabileceğine inanan L ut­
her, endüljans uygulamasını tümüyle reddet­
ti. Çok geçmeden din sapkını olarak suçlandı.
İnançlarını değiştirmeyi reddedince de papa
tarafından aforoz edildi. A lm anya’da yozlaş­
mış kiliseye karşı çıkan pek çok kişi L uther’i
destekledi. Önemli kiliselerin birçoğunun ba­
şında, dinsel görevlerinden çok, para kazan­
makla uğraşan papazlar bulunuyordu. Çoğu­
nun birden fazla görevi vardı ve işlerini
başkalarına yaptırıyorlardı. Ayrıca, papa A l­
m anya’dan büyük m iktarda vergi topluyordu.
Pek çok kimse kilisenin bir reform a gerek­
sinmesi olduğunu düşünüyordu. Arkasındaki
yoğun destekten güç alan Luther, öteki K ato­
lik öğretilerine de karşı çıkmaya başladı.
Bütün insanların, papanın ya da piskoposların
yol göstermesine gerek duym adan, Hıristiyan
inancını doğrudan Kutsal K itap’ta bulabile­
ceklerini söyledi. Kilisenin yüzyıllar boyunca
İncil 'in gerçek özünü sakladığını, havarilerin
ve ilk kilisenin öğretisinin yeniden edinilebil-
mesi ve yeni Hıristiyan topluluklar kurulabil­
mesi için yolundan sapmış bu kiliseden ayrıl­
manın doğru olduğunu ileri sürdü.
Katolikler L uther’in Kutsal K itap’ı tümüyle
yanlış anladığını öne sürdüler. A lm anya’da,
REFORM 207
Jean Calvin İsviçre'nin
Cenevre kentinde
Protestanlık'ın katı bir
ahlak anlayışını savunan
bir kolunu kurm uştur.
Katolikler ile 1529’dan sonra Protestan olarak
anılmaya başlayan L uther’in izleyicileri ara­
sında ayrılık baş gösterdi. Alm anya’daki bu
bölünme başka yerlerde de oldu. İsviçre’de,
Z ürich’de Huldrych Zwingli (1484-1531) ve
C enevre’de Jean Calvin ayrıntılarda farklılaş­
makla birlikte, ana konularda aynı düşünce­
den yola çıkarak Katolik Kilisesi’nde reform
istediler. Öğretilerindeki ve kilisenin örgüt­
lenme biçimine ilişkin düşüncelerindeki fark­
lılıklar, bu üç büyük reformcunun izleyicileri
arasında uzun tartışm alara yol açarak, Protes-
tanlık’ın gelişmesini yavaşlattı. Ayrıca, Karşı-
R eform ’u başlatan Katolik Kilisesi, 1545-63
arasında toplanan Trent Konsili ile kendini
yenileme çabasına girişti ve yolsuzlukları ön­
leyecek düzenlem eler yaptı. Böylece Protes­
tanlık yüzyılın başlarındaki hızlı gelişimini
sürdürem edi. A lm anya’nın yarısı Lutherci-
lik’i benim serken, Calvin’in izleyicileri olan
Kalvenciler Fransa, H ollanda ve İskoçya’da
yayıldılar. Am a başka yerler, özellikle Güney
A vrupa ve kuzeyin önemli bir bölümü K ato­
lik olarak kaldı.
Reform İngiltere’de daha değişik bir biçim
aldı. 1509-47 arasında hüküm dar olan Kral
V III. H enry’nin, evliliği yüzünden papayla
arası açıldı ve papanın otoritesini tanım aya­
rak kendisini Ingiltere Kilisesi’nin başı ilan
etti. Am a kilisede küçük bazı değişikliklerle
yetindi. VI. Edw ard dönem inde (1547-53)
Protestanlık yerleşti. Ne var ki, kız kardeşi
I. Mary (1553-58) döneminde Katoliklik ve pa­
palık otoritesi geri getirildi. G ene bu dönem ­
de pek çok Protestan yakılarak öldürüldü.
M ary’nin kız kardeşi Elizabeth (1558-1603)
208 REKLAMCILIK
ise yeniden papaya karşı geldi; İngiltere
Kilisesi’nin, Reform ’dan önce olduğu gibi,
piskoposlarca yönetilen ve Katolikler ile Pro-
testanlar’ı birlikte barındıran bir kilise olması
için çalıştı. Bu çabası tümüyle başarılı olam a­
dı. Papalık taraftarları ve uzlaşmaya kesin ola­
rak karşı çıkan bazı Protestanlar böyle bir dü­
zenlemeye cephe aldılar. Böylece bugün İngil­
tere Kilisesi’nin, öbür Protestan kiliselerden da­
ha farklı olan yapısı 16. yüzyılda oluştu.
Din Savaşları
Reform dönemi A vrupa’sında hem en hiç
kimse bir ülkede birden fazla dinin var
olabileceğine inanmadığı için, kendi gibi dü­
şünmeyen öteki Hıristiyanlar’ı cezalandırm a­
yı görev edindi. A vrupa’nın her yerinde
insanlar dinleri nedeniyle öldürüldü, hapse­
dildi ya da malları ve hakları ellerinden alındı.
Katolikler denetledikleri yerlerde Protestan-
lar’a zulm ederken, Protestanlar da Reform
hareketinin yönetimce desteklendiği ülkeler­
de K atolikler’e aynı biçimde davrandılar.
Kutsal Rom a-G erm en İm paratoru Şarlken
(V. Kari) Protestanlık’ı yok etm eye çalışınca,
Alm anya’da din savaşları başladı. Otuz Yıl
Savaşları (1618-48) da iki din arasındaki
çatışmanın bir sonucudur. Bu savaşlarda ne
Katolikler, ne de Protestanlar tam başarı
kazanabildi ve Almanya iki mezhebe bölün­
müş olarak günümüze kadar geldi. Fransa’da
Katolikler ile Protestanlar 1562-98 arasında
kıyasıya savaştılar. Savaş, daha önce Kalvenci
olan, ama sonra Katoliklik’e dönen Kral IV.
H enri’nin 1598’de yayımladığı Nantes Ferma-
nı’yla, H uguenotlar olarak bilinen Fransız
Protestanlar’a dinsel ve siyasal özgürlük tanı­
masına kadar sürdü.
Bugün hemen hemen bütün Avrupa ülkele­
rinde din özgürlüğü vardır. Birbirine karşı
eskiden olduğundan çok daha hoşgörülü ol­
m alarına karşın, R eform ’un neden olduğu
bölünme hâlâ sürm ektedir.
Batı A vrupa’da ve dünyanın birçok bölge­
sinde çok sayıda Protestan ve Katolik yaşar.
İspanya, İtalya ve Belçika gibi bazı ülkeler
neredeyse tümüyle Katolik iken, İsveç, Norveç
ve D anim arka’da yaşayanlar büyük çoğunluk­
la Protestan kiliselerine bağlıdır. Ö bür Hıris­
tiyan ülkelerde her iki m ezhepten de insan
bulunur. O rtaçağda Katolik ve O rtodoks
olarak ayrılan kilise, 16. yüzyılda Reform
hareketinin sonunda daha da derin bir bölün­
meye uğramıştır.
REKLAMCILIK. Reklam , gazete, dergi, rad­
yo ve televizyon gibi çeşitli kitle iletişim
araçları ya da yollarda rastlanan afiş ve
reklam panoları aracılığıyla iletilen bir duyu­
rudur. Reklamın başlıca amacı, reklamı yapı­
lan mal ve hizmetlerin satın alınmasını sağla­
maktır.
Reklam lar başka amaçlara yönelik de ola­
bilir. Bazı reklam lar yalnızca bilgi verir.
Örneğin, yerel bir gazetenin küçük ilanlar
bölümünde yer alan satılık mal ilanları söz
konusu malı kısaca tanıtır, ama satın alınması
için yönlendirici reklamcılık tekniklerini kul­
lanmaz. Bazen de reklam veren satıcı değil,
alıcıdır. Örneğin, elem an arayan bir şirket ya
da kişi, o elem anda bulunmasını istediği
özellikleri sıralar ve bu özellikleri taşıyan
kişileri çalıştıracağını duyurur. Ne var ki,
genelde reklamcılığın insanları belirli bir malı
satın almaya özendirmekle ilgili olduğu söyle­
nebilir.
Reklamcılığın Gelişimi
Reklamcılık insanlık tarihinin çok eski dö­
nemlerinde de vardı. Eski R om a’da m andıra­
ların duvarına, üzerinde keçi resmi olan bir
tabela asılırdı. Okulların önündeyse kırbaçla­
nan bir oğlan çocuğu resmi bulunurdu. Daha
sonra ayakkabıcılar dükkânlarının kapısına
postal resmi asmaya ya da bazı satıcılar
reklam için, sattıkları herhangi bir malın
resmini çıngırak eşliğinde sokak sokak dolaş­
tırm aya başladılar.
Bugün bildiğimiz anlam da reklamcılık, 15.
yüzyılda m atbaanın bulunuşuna bağlı olarak
gelişme gösterdi. D aha çok sayıda insanın
okum a yazma öğrenmesiyle gazete satışları
arttı. Kitlelere yönelik reklamcılığın ilk başla­
dığı yer gazetelerdi, ama bu konuda asıl
gelişme 19. yüzyılda Sanayi Devrim i’ni izle­
yen yıllarda oldu. Sanayi Devrimi ile fabrika­
lar daha fazla mal üretm eye başladı ve kent­
lerdeki nüfus büyüdü. Böylece hem satılacak
mal, hem de bu malları satın alacak insan
sayısı arttı. Reklamcılık bu dönem de üretilen
 REKLAMCILIK 209

gerektiği pazar araştırmalarıyla saptanır. Bu

bilgiler daha sonra, reklam kampanyasının
hazırlanışı sırasında değerlendirilir.

Kampanyanın Tasarlanması
Etkili bir reklam , reklamı yapılan ürünü ya da
hizmeti, satın alma gücü olan tüketicilere
tanıtmayı amaçlar. Reklamın yer alacağı uy­
gun medyayı, yani en uygun kitle iletişim
araçları bileşimini seçmek için, reklamcı elde
ettiği çeşitli veriler üzerinde çalışmak zorun­
Cephas Picture LibraryINigel Blythe dadır. Yayımcılar, gazete ya da derginin satış
Tokyo'daki McDonald's. Japonca okuyam ayanlar m iktarı, okurlarının yaklaşık gelir düzeyleri,
bile bu ünlü ham burgerciyi hemen fark edebilirler. yaşları, meslekleri gibi bazı bilgileri sağlayabi­
lir. Televizyon şirketleri de izleyicilerine iliş­
malların satışını kolaylaştırarak, ekonomik kin benzer bilgiler verebilir. Kampanyayı
büyümeye katkıda bulundu. düzenleyenler bu bilgiler yardımıyla, rekla­
20. yüzyılın başlarında reklamcılık artık mın hangi kitle iletişim araçlarında, hangi
satış sürecinin en önemli araçlarından biriydi. sayfa ya da program da yer alacağını belirler.
Satışını “reklam a borçlu” olmak yaygın bir Reklam için ödenen para reklamın boyutla­
inanış oldu. Reklamcılar radyoya ve II. D ün­ rına, televizyonda ise süresine ve hangi rek­
ya Savaşı’nın ardından televizyona da el lam kuşağında yer aldığına göre değişir.
attılar. Kitle iletişim araçlarının gelişiminden Televizyonun yoğun olarak izlendiği akşam
önce reklam lar ancak birkaç yüz kişiye ulaşa­ saatlerinde ve sevilen diziler arasındaki rek­
bilirken, bugün bir televizyon reklamı mil­ lam kuşakları çok pahalıdır. Yerel bir gazete­
yonlarca kişi tarafından izlenebilmektedir. nin küçük ilanlar bölümünde yer alacak bir
Reklam , malların pazarlanması ve satılma­ reklam için fazla para gerekm ezken, televiz­
sında kullanılan araçlardan yalnızca biridir. yonun en pahalı reklam kuşağında 60 saniye­
Mal satışında ürünün kendisi, fiyatı, am bala­ lik bir yer milyonlarca lirayı gerektirir.
jı, dağıtımı ve mağazada sergilenişi gibi başka Reklam harcam aları malların satış fiyatları­
öğeler de önemlidir. Pazarın paylaşımında na yedirilmiştir. Bazı mallar için reklam bütçesi
üreticiler başka şirketlerle rekabet içindedir. küçüktür ve örneğin malın satış fiyatının ancak
Yeni bir malın üretimine başlam adan önce, yüzde 5’ini oluşturur. Başka bazı ürünler ise yo­
malın ne türden bir alıcıyı hedef aldığı ve ğun reklam gerektirir ve satış fiyatının yansı
rakip malın yerini alabilmesi için ne yapılması üreticinin reklam gideri olabilir.
İstanbul Dişhekimleri Odası’nin izniyle

Her yemekten sonra

dişlerini fırçalamayı unutma! Bazı reklam lar sağlığımıza dikkat
etm em iz gerektiğini hatırlatır.
210 REKLAMCILIK
Pazarı hedef alan bir reklamcının doğru
medyayı seçmesi gerekir. Seçilecek medya
satılmak istenen mala göre değişir. Reklam
her zaman en geniş izleyiciye yönelik olmak
zorunda değildir. Büyük m iktarlarda üretimi
olanaklı olmayan nitelikli saatler, ünlü moda
evlerinin giysileri ya da bazı özel otom obiller
için onların “üstün değerline inandırıcı rek­
lamlar yapılır. Bu gibi malların özellikle çok
pahalı olması, insanlar üzerinde, değerli ol­
duklarına ilişkin bir etki yaratır. Çok kısıtlı
sayıda insan tarafından satın alınabilecek
böylesi mallar için seçilecek medya üst gelir
gruplarına yönelik bir dergi olabilir. Am a
milyonlarca yetişkin ve çocuğun satın alabile­
ceği, örneğin gazoz türü bir içecek reklamı
yapılacaksa, bu çok pahalı bir televizyon
kampanyası gerektirecektir.
Bir ürün başarılı bir biçimde tanıtıldıktan
sonra da reklamın işlevi sürer. Ü rünün tüketi­
cinin aklında kalmasına çalışılır.
Reklam Ajansları
Reklam ajansları, iş dünyasında binlerce kişi­
nin çalıştığı zengin kuruluşlardır. Ajanslar
müşterileri adına pazar araştırm aları yürütür,
reklamları hazırlar ve medyayı seçer.
T £M €L b#JTANN/CA
TEtfvUyo* . MERKEZ AJANS
t o sa m / y e ju m u /
tu ş « e s — 6UJ.UT&Ü. / UCAK-
(SPIttE') 1/IÛH£UDİSİ OLMAli HTİVOE.
<^4B£.uciLtEjMi2 ye.Ni v<c
ejüv/t-uij-ie. bie. ■De.sre.Ğıe/T<£MĞj.
S E tA7WA&A fcAVUŞUyoe. .
Televizyon reklam film le ri için senaryo ve "story-board" hazırlanır. Üstte Temel Britannica'nın "story-
board"u görülüyor.
Bir reklam ajansında yaratıcı bölüm başka­
nı (yönetm en) ürünün nasıl tanıtılacağına,
yani ürünün ne gibi bir izlenim yaratması
gerektiğine karar verir. Metin yazarları rek­
lam metnini yazar. Sanat yönetmeni ise çeki­
lecek film ya da fotoğrafları tasarlar. Kam­
panya konusunda müşteri ile anlaşma sağlan­
dıktan sonra, seçilen medyada yer ya da
zaman satın alınır.
H er reklam bir öykü içerir. Bu genellikle,
reklamı yapılan malı satın alm adan “önce”
insanın yaşamından tam anlamıyla hoşnut
olmadığını, o malı edindikten “sonra” ise tüm
sorunların çözüldüğünü anlatan bir öyküdür.
Başka bazı reklam lar ise “önce”ye hiç değin-
meksizin, mal satın alındığında insan yaşamı­
nın nasıl “değişeceğini” gösterir. Bazı reklam ­
lar bir şakayı yinelerken, bazıları kolay akılda
kalan bir reklam müziği kullanır. Başkaları
ise, reklamın ulaştırmak ya da anımsatmak
istediği mesajı fotoğraf ya da film gibi bir
görüntüyle aktarır.
Reklamcılığın Denetimi
Dünyanın her ülkesinde reklamcıların uyması
gereken kurallar vardır. Bunlar arasında,
gazetelerde reklama ayrılan yerin belirli bir
TUTkUJ
î>İL<SİSA-yA£ MÜM&MDİ5I âUAAK-
İST'IYC*.
ısree. fa s îk û l f a s /hul a u k ;, isimse B*,ŞAG.kAALA£! IÇIK, OUİABA ~1XST±U-
AfcOUfc. COUN •TĞ.MC1 BGJTAUMCA >A VĞ.E.İM. SAİIAM 81E- T£M£İ_
MUTİAİ'A SAHİP OJ-UM . ÜAOAUDIE.IİV/.

oranı aşmaması, televizyon reklamlarının be­
lirli zam anlarda gösterilmesi ya da sigara ve
alkollü içki benzeri tüketim mallarının rekla­
mının yasaklanması gibi kısıtlamalar sayılabi­
lir. Ayrıca, birçok ülkede reklamların içeriği
de denetlenir ve reklamcıların daha doğru ve
sorumlu davranmaları sağlanmaya çalışılır.
Bu kısıtlamalar, insanların reklam nedeniyle
haksızlığa uğramalarını ya da abartılmış rek­
lamlarla aldatılmalarını önlem ek üzere kon­
muştur.
Reklamcılığa İlişkin Tartışmalar
Reklamcılık büyük bir iş alanıdır. İnsanlar
evlerinde ve sokakta hemen her an reklam lar­
la kuşatılmış durum dadır. Reklamcılar, yal­
nızca üreticilere değil, | satın alınabilecek
ürünleri duyurarak genel kamu yararına da
hizmet ettiklerini savunurlar. Reklam geliri
olmasa, birçok gazete, dergi ve özel televiz­
yon kuruluşunun ayakta duramayacağını ileri
sürerler. Buna karşılık, reklamcılığı eleştiren­
ler ise, reklamların insanlara gereksinimleri
olmayan malları da satın aldırdığını ve dur­
maksızın tüketm eye özenen bir toplum yarat­
tığını öne sürerler. Ayrıca reklam giderlerinin
malların fiyatlarını yükselttiğini ve reklam
için büyük harcam alar yapabilecek güçlü şir­
ketlerin daha küçüklere yaşama şansı tanım a­
dığını belirtirler.
Reklamcıların, reklam verdikleri ve büyük
paralar ödedikleri kitle iletişim araçları üze­
rinde önemli etkileri vardır. Örneğin gazete­
ler ve televizyon kanalları, ajansların reklam
vermeyi sürdürm esi için, daha fazla okuyucu
ve izleyiciyi kendilerine çekmek isterler ve bu
amaçla yaygın beğeniye uygun program lar
yapmak ve konular işlemek durum unda kalır­
lar. A BD gibi bazı ülkelerde ise, reklamcıla­
rın bazı program ları parasal olarak destekle­
mesine izin verilmiş ve dolayısıyla da reklam
verdikleri medyayı tümüyle denetleyebilm e­
lerine olanak sağlanmıştır.
Türkiye'de Reklamcılık
T ürkiye’de de ilk reklam lar gazete ilanları
biçiminde başlamış ve ilk gazete ilanları,
Tercüman-ı A h val gazetesinde yer almıştır.
1908’de II. M eşrutiyet’in ilanıyla tanınan ba­
sın özgürlüğü, gazete ve dergi sayısıyla satışını
REMBRANDT 211
artırarak reklamcılığın gelişmesinde önemli
bir adım oldu. İlk reklam ajansı da bu
dönem de kuruldu. Cum huriyetin ilanından
sonra, başta yabancı şirketler olmak üzere
gazete ve dergilere reklam veren kuruluşların
sayısı arttı. Radyo reklamları 1927’de, ilk
radyo yayımıyla birlikte başladıysa da 1938’de
bu uygulamaya son verildi. 1951’de yeniden
başlayan radyo reklam larına, 1972’de televiz­
yon reklamlarının da eklenmesiyle, reklamcı­
lık alanında hızlı bir gelişme görüldü. M odern
reklam ajansları kuruldu ve reklamcılık sek­
törü büyüdü. Özellikle 1980’den sonra yaban­
cı kuruluşlarla bağlantılar kuran reklam
ajansları dünya standartlarına uygun hizm et­
ler üretm eye başladılar.
REMBRANDT (1606-1669). Üretkenliği ve
titiz çalışmasıyla tanınan Felemenkli ressam
R em brandt H arm enszoon van Rijn ardında
600’ü aşkın yağlıboya, binlerce taslak ve asitli
oymabaskı bıraktı (bak. OY M A BA S K I). Y apıtla­
rında günlük yaşamdan sahnelerin yanı sıra
dinsel ve tarihsel konuları da işleyen R em ­
brandt, asıl ustalığını portre resimlerinde
gösterdi. Resimlerinin en belirgin yanı ışık ve
gölge oyunlarındaki olağanüstü ustalığıdır.
Rem brandt Leiden’de (bugün Hollanda
sınırları içinde) doğdu. Resme duyduğu ilgi
nedeniyle dönemin iki ünlü ressamının yanın­
da çalıştı. D aha ilk yapıtlarıyla yeteneğini
kanıtlayan sanatçı, 20 yaşında adını duyurm a­
ya başladı.
Rem brandt o yıllarda çevresinde gördüğü
hem en her şeyin resmini yapıyordu. En sıra­
dan şeyler bile onun için ilgi kaynağıydı.
Sanatçının o dönem den kalma taslak defterle­
ri, pirelerini ayıklayan bir köpeğin, güneşle­
nen bir serserinin, torununa yürümeyi öğre­
ten bir dedenin ya da dedikodu yapan köylü­
lerin ustalıkla çizilmiş desenleriyle doludur.
İlk yıllarında daha çok dinsel konulu resimler,
m anzara resimleri ve az sayıda portre yaptı.
1631’de A m sterdam ’a yerleşti. O rada çok
sayıda portre siparişi alan sanatçı, kısa sürede
kentin en çok beğenilen portre ressamı oldu.
Önemli yapıtlarından sayılan Dr. Nicolaes
T ulp’un A natom i D ersi (1632) adlı tablosunu
o dönem de yaptı. Sanatçının ünlü bir anatomi
uzmanı olan arkadaşı Dr. T ulp’u öğrencileri­
212 RENGEYİĞİ
ne insan vücudunun yapısı üzerine ders verir­
ken gösteren bu resim Lahey’de, Mauritshuis
M üzesi’ndedir. R em brandt’ın 1634’te evlen­
diği Saskia van U ylenburgh’dan dört çocuğu
oldu. Am a en küçük oğlu Titus dışında hiçbiri
yaşamadı. Karısının 1642’de ölümüne kadar
geçen yıllar yaşamının en mutlu dönemiydi.
Büyük bir ev satın alarak evini değerli antika­
lar, doğudan gelme silahlar, ipekli kumaşlar,
tablolar ve heykellerle süsledi. 1649’dan son­
ra yaşamını H endrickje Stoffels’le paylaşan
Rembrandt, oğlunun da yardımıyla sanat ürün­
leri ticaretine başladı; parasal durum u biraz
düzeldiyse de 1656’da eviyle birlikte her
şeyini satm ak zorunda kaldı.
1642’de, başyapıtlarından sayılan Gece N ö ­
bet f ni tamamladı. Kent muhafız birliğini bir
zafer takının altından geçerken gösteren bu
resim, doğal ve canlı havasıyla, olağanüstü
güzellikteki renkleriyle ünlüdür. 1650'lerde
çok sayıda asitli oymabaskı yaptı. Denediği
değişik yöntemlerle çok çarpıcı sonuçlar elde
etti. 1661’de görme duyusu zayıflayınca asitli
oymabaskı yapmayı bırakm ak zorunda kaldı.
Am a yağlıboya resim yapmayı yaşamının
sonuna kadar sürdürdü.
Sonradan m odern yöntem lerle onarılıp te ­
mizleninceye kadar, R em brandt'ın resimleri­
nin donuk ve karam sar olduğu sanılırdı. Koyu
Rembrandt Dr. Nicolaes
Tu İp'un A n a to m i Dersi
adlı yapıtını 1632'de
yapmıştır.
Anadolu Yayıncılık Arşivi
renkli fon kullanmakla birlikte, yarattığı renk
zenginliği sonradan ortaya çıkarıldı. Rem-
brandt’ın resimleri çeşitli ülkelerdeki galeri­
lerde sergilenm ektedir. Sanatçının öteki
önemli yapıtları arasında Plüton ve Prosperi-
na (1632), Danae (1636) ile çeşitli zamanlarda
yapmış olduğu kendi portreleri sayılabilir. Bu
portrelerde sanatçı güçlü çenesi, kalın kaşları
ve kararlı bakışlarıyla karşımıza çıkar.
A yrıca bak. RESİM SANATI.
RENGEYİĞİ, Kuzey Kutup Bölgesi’nin en
tanınmış iri yapılı hayvanlarından biridir.
Genellikle tek bir tür (Rangifer tarandus)
altında toplanan bu çifttoynaklı memeliler
günümüzde İskandinavya ve Kuzey K utbu’na
en yakın ada gruplarından biri olan Spitzberg’
den (Svalbard) Doğu Sibirya’ya kadar uza­
nan bölgede, ayrıca Kuzey A m erika’nın ku­
zey kesimlerinde yaşar. Am a tarihöncesi çağ­
larda bu hayvanların A vrupa’da yaygın biçim­
de bulunduğu, İskoçya’nın kuzeyinde 12.
yüzyıla kadar varlığını sürdürebildiği bilin­
m ektedir. Kuzey A m erika’dakiler dışında,
rengeyikleri bazı yörelerde evcilleştirilmiştir.
Geyikler arasında yalnız rengeyiklerinin
hem erkeği, hem de dişisinde gelişmiş boy­
nuzlar vardır. Boynuzlar yayvan, kalın ve çok
dallıdır. Omuz yükseklikleri 0,7-1,4 m etre
 REN IRMAĞI 213

arasında değişirken ağırlıkları 300 kilogramı
bulabilir. Rengeyiğinin kalın postunda iki kıl
tipi ayırt edilir. Bunlardan dış örtü tüyleri
kaba ve uzun, ısı yalıtımı sağlayan iç örtü
tüyleri ince, sık ve yünsüdür. Dış örtü tüyleri­
nin rengi yazın koyu kahverengi ya da koyu
boz, kışın açık kahverengi ya da açık bozdur.
Ayrıca boynundan aşağıya doğru uzun ve
beyazımsı kıllar sarkar. Yayvan toynakları
karda ya da bataklık yerlerde dolaşmasını
kolaylaştırır, Çok iyi yüzebilen bu hayvanla­
rın yazın ve kışın yaşadıkları yerler arasındaki
göçleri ünlüdür.
Rengeyikleri yaz boyunca iç kesimlerdeki
otlaklarda büyük sürüler halinde otlar, içle­
rinden bazı sürüler sonbaharda kıyılara ine­
rek deniz yosunlarıyla beslenir. Kış geldiğin­
de yeniden geriye dönerek, karların vadiler­
deki kadar derin olmadığı tepelik yerlere
çıkar, buralarda toynaklarıyla karı temizleye­
rek ortaya çıkan likenleri yerler. Kuzey A m e­
rika’daki rengeyikleri yiyecek bulmak am a­
cıyla genel olarak sonbaharda güneye, ilkba­
harda kuzeye göç eder. Erkeklerin boynuzları
yılın son ayında, dişilerinki ise bahar ayların­
da düşer. Ürem e mevsimi sonbahara rastlar
ve erkekler haremlerini korum ak için kıyasıya
dövüşürler.
Rengeyiği evcilleştirilmiş tek geyik tü rü ­
dür. Norveç, İsveç ve Finlandiya’nın en kuzey
geyikleri evcilleştirmişlerdir. Sütünü sağıp eti­
ni yemenin ve derisinden çadır, koşum takım ­
ları, bot ve başka giyecekler yapmanın yanı
sıra, boynuz ve kemiklerinden de çeşitli alet­
ler yaparlar. Ayrıca rengeyiklerini kızakları
çekecek ve yük taşıyacak biçimde eğitmişler­
dir. Kuzey A m erika’daki Eskim olar ise avla­
dıkları rengeyiklerinin etinden ve derisinden
yararlanırlar.
1986’da yüksek dozda radyasyon aldığı için
çok sayıda rengeyiği öldürüldü. SSCB’nin
Ukrayna bölgesindeki bir nükleer reaktörden
yayılan radyoaktif m addelerle yüklü bulutlar
rüzgârla Laponya’ya sürüklenmiş ve buralar­
da rengeyiklerinin beslendiği likenleri de etki­
lemişti.
REN IRMAĞI, A vrupa’daki en önemli suyo-
ludur. Bu ırmağın kıyılarını ve başlıca kavşak­
larını denetim altına almak için yüzyıllar
boyunca pek çok savaş oldu. 1815’teki Viyana
Kongresi’nden beri R en Irmağı her tür taşı­
macılığa açık uluslararası bir suyolu olarak
kullanılm aktadır.
İsviçre A lpleri’nin orta kesiminden doğan
Ren Irmağı, 1.320 km aktıktan sonra Hollan-
KUZEY $ HOLLANDA
DENİZİ REN
teıdam. IRMAĞI
Irmağ'

bölgelerinde yaşayan Laponlar ile Sibirya’nın p u is b u rg

Irmağı
kuzeyinde yaşayan insanlar soğuğa atlardan
ve sığırlardan çok daha dayanıklı olan bu
BELÇİKA
NHPA/Philippa Scott
.Koblenz

.Mainz

LÜKSEMBURG ALM AN YA
FEDERAL
CUMHURİYETİ

S trasbourg

FRANSA

Konstanz
Gölü
Basel

AVUSTURYA

İSVİÇRE

Geyikler arasında yalnız rengeyiklerinin hem erkeği, 400 m etre yi aşan ye rle r
hem de dişisinde gelişm iş boynuzlar vardır.
214 REN IRMAĞI
Lorelei Kayası yakınında dik yam açlar arasında akan Ren Irmağı çok işlek bir ticaret yoludur.
da’dan Kuzey Denizi’ne dökülür. R en’in baş­
lıca iki kolu İsviçre topraklarındaki Chur
yakınlarında birleşip derin ve dar bir vadi
boyunca sel gibi hızla kuzeydoğuya akarak
Konstanz G ölü’ne girer. Konstanz G ölü’nün
batısından çıkıp Basel’e doğru tırm anarak
ilerleyen Ren, Schaffhausen’deki Ren Çağla­
yan ın d a 25 m etre yüksekten dökülür. D aha
sonra güneyden gelen A are Irm ağı’yla birle­
şir. R en Irmağı Konstanz Gölü ile Basel
arasında İsviçre-Almanya Federal Cum huri­
yeti sınırını çizer.
Basel’de kuzeye yönelen Ren buğday, şer-
betçiotu, şekerpancarı ve tütün yetiştirilen
geniş ve bereketli bir vadide akar. Batısında
Fransa’nın Voj Dağları, doğusundaysa iğne-
yapraklılarla donanmış yamaçlarıyla Karaor-
m anlar yükselir. Daha kuzeyde ise, her ikisi
de doğudan gelen Neckar ve Main ırmakları
R en’le birleşir.
M ainz’ta Main Irm ağı’m aldıktan sonra
Ren 130 km boyunca çok dar bir vadide dik
ve sarp yamaçların arasından akar. Vadinin
doğu yakasını 133 m etre yüksekliğinde ve
hemen hemen dikine yükselen Lorelei Kayası
oluşturur. Burada en derin noktasına ulaşan
R en, vadinin 115 m etrelik genişliğinin tüm ü­
nü kaplar. Lorelei Kayası adını, burada yaşa­
dığına ve güzel sesiyle denizcileri baştan
çıkararak teknelerinin batm asına yol açtığına
inanılan denizkızı Lorelei’den almıştır. Kob-
lenz’de, şaraplarıyla ünlü vadisiyle tanınan
Moselle Irmağı R en’e katılır. M ainz’ta başla­
yan derin vadi B onn’da biter ve Aşağı R en ’in
başladığı K öln’de ırmak ovaları sular.
Ren Irmağı, büyük bir kent olan Düssel-
dorf’ta Ruhr bölgesine girer. Irmağın doğu
yakasında yer alan bu bölgede madenciliği ve
fabrikalarıyla ünlü kentler bulunur.
H ollanda sınırından geçerken R en’in geniş­
liği 1 kilometreyi bulur. G erçekte H ollanda’
nın bütün topraklarını Aşağı Ren akaçlamak-
tadır. H ollanda ırmağın Kuzey D enizi’ne
ulaşan küçük kanallarının çoğunu bloke etti­
ğinden, R en’in sularının önemli bir bölümü
Waal Irm ağı, çok azı Lek Irmağı ve dikkate
alınmayacak kadarı da IJssel Irmağı yoluyla
denize ulaşır.

Lek’in ağzının yakınlarında, A vrupa’nın en
büyük limanı olan Rotterdam yer alır (bak.
R o t t e r d a m ) . Waal Irmağı güneyden gelen
Meuse Irmağı ile birleşip Hollanda toprakla­
rında aktıktan sonra en sonunda Kuzey Deni-
zi’ne ulaşır.
A vrupa’da denizden uzak en büyük liman
olan Duisburg, çok önemli bir ticaret yolu
olan Ren üzerindedir. D uisburg’dan ırmağın
hem aşağı, hem de yukarı kesimlerine demir
cevheri, tahıl, petrol, köm ür ve sanayi ürünle­
ri gönderilir. Yük gemileri ırm aktaki ikinci
büyük liman M annheim ’a ürün getirip götü­
rür. Büyük m avnalar Strasbourg’a, daha kü­
çükleri ise Basel’e kadar yol alabilm ektedir.
Kışın donan Ren Irmağı bazen bir ay kadar
trafiğe kapanır.
R en’i öteki Avrupa kentlerine ve sanayi
bölgelerine bağlayan kanallar ırmağın önem i­
ni giderek artırm aktadır. Kuzey Denizi ile
Karadeniz arasında gemi ulaşımını sağlayacak
olan Ren-M ain-Tuna K analı’nın 1992’de hiz­
m ete girmesi beklenm ektedir. R en’in en işlek
kesimi R uhr bölgesi ile Hollanda arasındaki
suyoludur.
Kıyılardaki sanayi atıkları ve kimyasal ar­
tıklarla sularındaki yoğun trafik, R en’i
1970’lerden beri giderek artan bir biçimde
kirletm ektedir. 1986’da çok tehlikeli bir bo­
yuta ulaşan bu kirlenme Ren kıyısındaki
ülkelerin ortak çabalarıyla giderilmeye çalışıl­
m aktadır.
RENKLER. Eğer her şeyi siyah beyaz görsey-
dik dünya çok sıkıcı bir yer olurdu. Doğanın
güzelliğinin büyük bölüm ünü bulutlarla bezeli
mavi gökyüzü, alev rengi bir günbatımı,
otların ve yaprakların yeşili, çiçeklerin, bö­
ceklerin ve kuşların rengârenk görünümü
oluşturur. Çok eski zam anlardan beri insan­
larda büyük hayranlık ve şaşkınlık yaratan bir
doğa olayı gökkuşağıdır. Fransız filozof Rene
Descartes (1596-1650) gökkuşağının nedeni­
nin havadaki yağmur damlacıklarının beyaz
renkli güneş ışığını renklere ayırması olduğu­
nu keşfetm eden çok önce de, gökkuşağıyla
yağmur arasındaki ilişki biliniyordu.
Gene de büyük İngiliz bilim adamı Sir Isaac
Newton 1666’da ünlü deneyini gerçekleştire­
ne kadar ışığın renklere ayrışması tam olarak
RENKLER 215
anlaşılamamıştı. Newton, bir güneş ışığı de­
m etini üçgen kesitli cam prizm adan geçirip bir
ekranın üzerine düşürerek gökkuşağının bü­
tün renklerini içeren bir kuşak oluşturdu. Bu
renkli kuşağa tayf ya da ışık tayfı denir (bak.
T a y f ) . Newton daha sonra ikinci bir prizma
kullanarak, bu renkleri birleştirip yeniden
beyaz ışık oluşturdu. Böylece beyaz ışığın
değişik renklerdeki ışıkların karışımı olduğu­
nu kanıtladı.
Tayftaki değişik renklere, dalga boyları
birbirinden farklı olan ışıklar yol açar. Tayfın
bir ucunda gördüğümüz m or ışık görebildiği­
miz en kısa dalga boylu ışıktır; öbür uçtaki
kırmızı ışık ise görebildiğimiz en uzun dalga
boylu ışıktır. G erçekte tayf, m or ve kırmızı
uçların ötesinde de devam eder ve çok uzun
dalga boylu radyo dalgalarından, çok kısa
dalga boylu gamma ışınlarına kadar uzanır.
Tayfın m or ve kırmızı uçları arasında kalan ve
çıplak gözle görülebilen bölümü çok dar bir
dalga boyu aralığını kapsar.
Işık bir saydam ortam dan başka bir saydam
ortam a, örneğin havadan cama geçerken doğ­
rultu değiştirir. Bu olaya kırılma denir (bak.
Y A N S I M A v e K i r i l m a ) . Bir cam prizm adan ya da
gökkuşağında olduğu gibi su damlacıklarının
içinden geçen beyaz ışığın renklere ayrılması­
nın nedeni, değişik dalga boylarındaki ışığın
değişik m iktarlarda kırılmasıdır. Dalga boyu
uzun olan kırmızı ışık en az kırılır; kısa dalga
boylu m or ışık ise en fazla kırılır. Dalga boyu
bu ikisinin arasında olan öbür renkler de
bu iki uç arasında yer alır. Çok küçük olan
ışık dalga boyları, angström denen ve m etre­
nin 10 m ilyarda biri olan uzunluk ölçüsüyle
ölçülür.
Tayfta yedi ana renk olan m or, lacivert,
mavi, yeşil, sarı, turuncu ve kırmızı görünür;
ama beyaz ışık gerçekte yalnızca üç tem el
renkten oluşur. Başka renklerden elde edil­
meleri olanaksız olan bu renklere birincil
renkler denir. Tayfın öteki renkleri bu birincil
renklerin karışımıyla oluşmuştur. Beyaz ışığın
birincil renkleri kırmızı, yeşil ve mavidir.
Birincil renklerin karışmasıyla ortaya çıkan üç
ikincil renk çıplak gözle görülebilir. Kırmızı
ve yeşilin karışımıyla sarı; kırmızı ve mavinin
karışımıyla m agenta (morumsu kırmızı); mavi
ve yeşilin karışımıyla siyan (turkuvaz mavisi)
216 RENKLER
Gördüğümüz renkler ışığın değişik dalga boylarından kaynaklanır. Beyaz ışık bütün renklerin karışımıdır.
renkleri oluşur. Tayfın çeşitli bölgelerinin
birbirine eklenmesiyle yapılan bu karıştırma
işlemine toplamalı karışım , kırmızı, yeşil ve
maviye de toplamalı kanşım birincil renkleri
denir.
Maddelerin Renkleri
Bir m addenin rengi iki şeye bağlıdır. Bunlar,
m addenin doğası ve maddeyi aydınlatan ışığın
türüdür. Eğer bir m adde üzerine düşen ışığı
hiç yansıtmıyorsa siyahtır. Eğer güneş ışığın­
daki bütün renkleri eşit olarak yansıtıyorsa
beyazdır. Örneğin yeni yağmış kar, hemen
hemen tümüyle beyazdır. Siyah ya da beyaz
olmayan m addeler, üzerlerine düşen beyaz
ışığın ancak bazı bölümlerini yansıtır. Ö rne­
ğin yeşil bir yaprak, yalnızca yaprağın yeşil
rengini oluşturan renkteki ışıkları yansıtır ve
beyaz ışığı oluşturan öbür renkleri (kırmızı ve
mavi ışığın büyük bölümünü) soğurur. G örül­
düğü gibi renkli m addeler, belirli dalga boyla­
rındaki ışığı soğuran, belirli dalga boylarında­
ki ışığı ise yansıtan m addelerdir ve renkleri,
yansıyan ışığın rengine bağlıdır. Örneğin kır­
mızı bir cam, beyaz ışıkta bulunan renklerden
kırmızı dışındaki bütün renkleri soğurur. Bu
nedenle güneş ışığına tutulan kırmızı camdan
yalnızca kırmızı ışık geçer. Sarı bir cam mavi
ışığı soğurur; yalnızca kırmızı ve yeşil ışığın
geçmesine izin verir, bu nedenle de sarı
görünür.
Beyaz ışıktan başka bir ışık altındaki bir
m adde, bu ışık tam kendi renginde olmadığı
sürece, doğal renginde gözükmez. Kırmızı bir
gömlek, kırmızı ışık altında kırmızı görünür;
ama mavi ya da yeşil ışık altında siyah
görünür. Birincil renkler olan kırmızı, yeşil ve
mavinin değişik biçimlerde bir araya gelme­
siyle oluşan her renk ışıkta bu gömlek farklı
bir renkte görünecektir. Bu nedenle renkli bir
giysi satın alırken çoğu zaman, elektrik ışığıy­
la aydınlatılmış olan dükkândan çıkıp kum a­
şın renginin açık havada nasıl göründüğüne
de bakm ak isteriz.
Bir m addenin rengi üzerinde ışığın etkisi
öylesine önem lidir ki, bilim adamları renk

denem elerinde kullanılacak standart ışıklarla
ilgili kurallar belirlemişlerdir.
Pigmentlerin Renkleri
Renklerin karışımıyla ilgili olarak bir bilim
adamının anlayışı, bir ressamın resim yapar­
ken renkleri birbirine karıştırm asından farklı­
dır. D aha önce açıklandığı gibi birincil ışık
renkleri olan kırmızı, mavi ve yeşilin toplam a­
lı karışımıyla ikincil ışık renkleri olan magen-
ta, siyan ve sarı oluşur. A m a, boyaların
birbirine karıştırılmasıyla elde edilen sonuçlar
renkli ışık dem etlerinin birbirine karıştırılm a­
sıyla elde edilenlerden tümüyle farklıdır. B ü­
tün boyalar pigment denen çeşitli renk m ad­
deleri içerir. Belli bir rengi olan her m adde
gibi pigm entler de kendi renklerindeki ışığı
yansıtır ve öbür renklerdeki ışığı soğurur.
Değişik renkler elde etm ek için boyalar birbi­
rine karıştırıldığı zaman ise, yeni renkler
çıkarmalı karışım olarak bilinen bir süreçle
oluşur. Bu süreç farklı renklerde ışıklar karış­
tırıldığı zaman görülen toplamalı karışımın
ters yönünde gerçekleşir.
Ressamların kullandığı tem el renklerin kır­
mızı, sarı ve mavi olduğu bilinir; ama bu tam
anlamıyla doğru değildir. G erçekte renkli
basımda kullanılan ya da bir ressamın kullan­
dığı katışıksız tem el renkler m agenta, siyan ve
sarıdır. Bu renklerdeki pigm entlerden ikisi
birbiriyle eşit oranda karıştırılırsa şu renkler
ortaya çıkar: M agenta ve sarının karışımıyla
kırmızı; m agenta ve siyanın karışımıyla mavi;
siyan ve sarının karışımıyla da yeşil oluşur.
Beyaz ışık cam prizma içinden geçerken, tayfın görünür ışık bölgesindeki renklerine ayrılır. En kısa dalga
boylu ışık mor, en uzun dalga boylu ışık kırmızıdır. Bir angström 0,0000001 m ilim etredir.
RENKLER 217
G örüldüğü gibi ikincil ışık renkleri birincil
pigment renkleridir. Birincil pigment renkle­
rinin karışımı çıkarmalı karışıma yol açtığı
için, bu renklere de çoğu zaman çıkarmalı
karışım birincil renkleri denir. Çıkarmalı karı­
şım sürecini anlayabilmek için m agenta ve
sarı pigmentlerin karışımı olayını ışık dalga
boylarına göre düşünelim.
Sarı pigment mavi ışığı soğurur; kırmızı ve
yeşil ışığı yansıtır. M agenta pigment ise yeşil
ışığı soğurur; kırmızı ve mavi ışığı yansıtır. Bu
iki pigment karıştırıldığı zaman her iki pig­
m entin de yansıttığı kırmızı ışığın tümü yansı­
maya uğrarken yalnız bir pigmentin yansıttığı
yeşil ve mavi ışıkların ancak yarısı yansır.
Yarısı yansımış olan mavi ve yeşil ışıklar
yansıyan kırmızı ışığın yarısıyla birleşerek
beyaz ışık oluşturur ve renk etkilerini yitirir.
Böylece yansıyan ışıktan geriye yalnız kırmızı
ışık kaldığı için karışım kırmızı renkte görü­
lür. Eğer m agenta, sarı ve siyan pigmentler
eşit olarak karıştırılırsa karışım bütün ışığı
soğurur ve siyah görünür.
Tümler Renkler
Eğer renkli iki ışık karıştığı zaman beyaz ışık
oluşuyorsa, bunlar birbirinin tümler rengi
olarak adlandırılır. Mavi ışık ile san ışık,
siyan ışık ile kırmızı ışık ya da m agenta ışık ile
yeşil ışık birbirinin tümleridir. Birbirinin tüm ­
leri olan iki renkten biri birincil, öbürü ikincil
renktir. Hangi rengin birincil hangisinin ikin­
cil olduğu ise söz konusu olan rengin ışık
rengi mi, yoksa pigment rengi mi olduğuna
Eastman Kodak Co.
218 RENKLER

Toplam alı karışım (renklerin birbirine eklenmesi) ve çıkarmalı karışım (renklerin bir karışımdan çıkarılması)
sonucu oluşan renkler. Solda: Toplam alı karışım birincil renkleri olan yeşil (1), mavi (2) ve kırmızı (3)
renklerin karışımıyla siyan (4), sarı (5), magenta (6) ve beyaz (7) renkler oluşur. Sağda: Çıkarmalı karışım
birincil renkleri olan sarı (1), siyan (2) ve magenta (3) renklerinin karışımıyla yeşil (4), kırmızı (5), mavi (6) ve
siyah (7) oluşur.

bağlıdır. Önceki bölümde birincil ışık renkle­ birbirinden farklı olan binlerce rengi sözcük­
rinin ikincil pigment renkleri olduğunu, ikin­ lerle belirtmeye olanak yoktur. Bu nedenle
cil ışık renklerinin de birincil pigment renkleri renkleri tanımlayabilmek ve birbiriyle karşı­
olduğunu görmüştük. laştırabilmek için renkölçümü yöntem leri ge­
liştirilmiştir. A lbert H. Munsell ve Wilhelm
Renk Özellikleri: Ton, Parlaklık ve
Doymuşluk
Çevremizde gördüğümüz renklerin çoğu bi­ OSTVVALD SİSTEMİ
rincil ve ikincil renklerin karışımından oluşur BEYAZ
ve içindeki bu renklerin oranına bağlı olarak
çok büyük bir çeşitlilik gösterir. Siyah ve
beyaz renkler katılarak da renklerin nitelikle­
ri değiştirilebilir. Bir rengin siyah ve beyaz
katılm adan önceki özelliğine ton denir. G ün­
lük yaşam da kırmızı, mavi, yeşil gibi renk ifa i». jjj
■
i İ Vİ
adlarıyla belirttiğimiz ton özelliği, ışığın ve ^ H 1
pigmentlerin bütün birincil ve ikincil renkleri­
ni içerir.
Renkleri siyahla karıştırarak koyu kahve­
rengi, şişe yeşili gibi koyu renkler; beyazla
kanştırarak da pem be, fildişi rengi gibi açık
renkler elde edilir. Bir rengi hem siyah, hem
beyazla kanştırarak değişik keskinlikte renk­
I
ler elde edilebilir. Bir rengin koyu ya da açık ■ ■ ■ ■
olması özelliğine parlaklık (ışıltı ) ya da seçik­
tik denir.
Bir rengin içinde bulunan katışıksız renk SİYAH
oranına da doym uşluk denir. Günlük yaşam­ Alm an kimyacı VVilhelm Ostvvald'ın geliştirdiği
da kıpkırmızı, sapsarı gibi sözcüklerle bir Ostvvald sistem inde, bir rengin çeşitli örnekleri, bir
köşesinde siyah, bir köşesinde beyaz, bir köşesinde
rengin doymuşluk özelliğini belirtiriz. de o rengin saf örneği bulunan bir üçgen içinde
Ton, parlaklık ve doymuşluk özellikleri gruplandırılır.
 RENKLER 219

MUNSELL SİSTEMİ
BEYAZ

■ BİBİ
Kırmızı E f la tu n

mm
■ ■■■■■■
E
1

■■■
I111K İİ
■■■■■
■ /1 12 * /4 /6
BERRAKLIK
-------
/8 /10 /12 /14

T o n re n k le ri b i r b i r i n d e n a y ı r a n t e m e l öz el lik tir
B erra k lı k r e n g i n k e sk in
DEĞER y a d a z ay ıf o l d u ğ u n u g ö s t e r i r .

Renk çizelgeleri, renklerin belirli bir derecelendirm e sistemine göre harf ve sayılarla tanımlanmasına yarar.
ABD'li A lbert MunseH'in geliştirdiği Munsell sistem inde her renk tonu bir harf grubuyla gösterilir. Örneğin,
SGY yeşilim si sarıdır. Sistemin değer ve berraklık (kroma) çizelgelerindeki sayılar da belirli bir tonun
parlaklığını (açıklık ve koyuluk değerini) ve keskinliğini gösterir. Örneğin SGY 6/10, parlaklık değeri 6 ve
berraklığı 10 olan yeşilim si sarı rengi belirtir.

Ostwald gibi araştırmacılar çeşitli renk sis­
temleri kurmuş ve renk çizelgeleri hazırlamış­
lardır. Bu renk çizelgelerinden yararlanılarak
belirli bir rengi elde etm ek için hangi renkle­
rin, hangi oranlarda karıştırılması gerektiği
hesaplanabilir. Renkölçüm ünde günümüzde
en çok kullanılan sistem Uluslararası Aydın­
latma Komisyonu’nun (CIE) kabul ettiği sis­
temdir.
Renkleri Nasıl Görürüz
Gözümüze gelen değişik dalga boylarındaki
ışığın değişik renkler olarak algılanması kar­
maşık bir süreçle gerçekleşir. Gözün arkasın­
da bulunan ağtabakadaki hücrelerin bir bölü­
mü olan koni hücreler , değişik renklerin
karşılığı olan değişik dalga boylarındaki ışık
ışınlarına karşı duyarlıdır. Biçimleri nedeniyle
koni hücreler adı verilen bu hücrelerden
bazıları kırmızı ışığa, bazıları yeşil ışığa,
bazıları da mavi ışığa duyarlıdır. Duyarlı
olduğu tür ışıkla uyarılan bir koni hücrede
belirli bir kimyasal değişim olur ve bunun
sonucunda oluşan elektrik sinyalleri görme
sinirleriyle beyne iletilir. Beyin koni hücreler­
den aldığı bu elektrik sinyallerini tam olarak
bilmediğimiz bir biçimde çözümleyerek renk
dediğimiz algıya dönüştürür. Renkleri ya da
bazı renkleri görem eyen insanlara “renkkö-
rü” denir. Birçok türü ve derecesi olan
renkkörlüğünün en çok rastlanan türü kırm ı­
zıyla yeşili birbirinden ayırt edem em ek biçi­
minde görülür. Renkleri ayırt edebilmek bazı
mesleklerde çok önemlidir. Erkeklerde ka­
dınlardan çok daha fazla görülen renkkörlüğü
konusunda son yıllarda geniş araştırm alar
yapılmaktadır. Kuşlar, arılar, kelebekler ve
maymunlar renkleri görebilir. Balıklar ve bazı
sürüngenler de renk görebilir; ama kediler,
köpekler, dom uzlar, atlar, sığırlar ve öbür
220 RENOIR
Renkli b a s ı m d a d ö rt ayrı
kalıpla ü s t ü s te d ö r t ayrı
b a s ım yapılır. B u n la rd a n ilk
üç b ask ının h e r biri, birincil
p i g m e n t renkleri ola n
m a g e n t a , sarı v e si yan
re n kle ri nde n biriyle,
d ö r d ü n c ü baskı d a siyah
renkle yapılır. Birbiri ü s t ü n e
ya pıl a n b u ba s ım la r
s o n u n d a i s te n en renkli
re s im e ld e e dil m iş olur.
Siyah kalıp ko yuluğ u
a y ar la y ar ak r e s m in n et
o l m a s ın a katkıda bulun ur.
Kimberley Clark Corp.
dört ayaklı hayvanlar renkleri göremez. Bu
hayvanlar dünyayı siyah, beyaz ve grinin
tonlarında görür.
Renkli Basım ve Renkli Fotoğrafçılık
Renkli basım ya da renk basımı m agenta,
siyan, sarı ve siyah renkli m ürekkepler kulla­
nılarak yapılır. Bazen istenen rengi tam ola­
rak basabilmek için başka renk m ürekkepler
de kullanmak gerekir. H er renk baskı için
ayrı bir kalıp kullanılır. Bu kalıplar renk
ayrımı denen bir ayrıştırma süreciyle hazırla­
nır. D ört ayrı kalıpla üst üste yapılan dört
basım sonucunda istenen renkli baskı gerçek­
leşir (bak. B asim ).
Renkli fotoğrafçılık, eskiden aynı anda üç
negatif film çekilerek yapılırdı. Bu yöntem de
objektiften gelen ışık, renk filtreleri kullanıla­
rak üç temel renge, yeşil, mavi ve kırmızıya
ayrılırdı. Böylece aynı görüntünün üç ayrı
renkte fotoğrafı çekilir, sonra bu fotoğraflar
üst üste gelecek biçimde basılarak renkli
fotoğraf elde edilirdi. Günüm üzdeki renkli
fotoğraf filmlerinde ise, her biri üç birincil ışık
renginden birine karşı duyarlı olan üç katm an
vardır ve renkli görüntü tek filmin üzerinde
oluşur (bak. FOTOĞRAFÇILIK).
B irin c il ışık r e n k le r i o la n k ır m ız ı, y e ş il v e
m a v in in e n ö n e m li k u lla n ım a la n la r ın d a n b iri
r e n k li te le v iz y o n d u r . T e le v iz y o n e k r a n ı ü z e ­
r in d e k ırm ız ı, y eşil v e m a v i ışık n o k ta la r ın ın
b ir b ir in e k a r ış m a s ıy la r e n k li g ö r ü n tü o lu ş u r
(bak. T elev izy o n ).
RENOIR, Pierre-Auguste (1841-1919).
Fransız ressam Pierre-A uguste Renoir, yaşa­
mı boyunca güçlüklerle mücadele etm ek zo­
runda kalmasına karşın, yaşama sevinci ve
neşeyle dolu resimler yapabilmiş ender sanat­
çılardan biridir. Resimlerinin değeri anlaşıla­
madığından alıcı bulamayan sanatçı gençlik
yıllarını yoksulluk içinde geçirdi.
R enoir’ın babası, porseleniyle ünlü Limo-
ges kentinde yaşayan yoksul bir terziydi.
R enoir başlangıçta porselenlerin üzerine de­
sen yaparak geçimini sağlıyordu. Kazandığı
paranın bir bölüm ünü daha sonra bir sanat
okuluna gidebilmek için biriktirdi.
1862’de Paris’te Güzel Sanatlar Yüksek-
okulu’nun akşam derslerini izlemeye başladı.

O kulda Claude M onet’yle kurduğu dostluk
ressamlık yaşamının ilk önemli adımı oldu
(bak. M o n e t , C l a u d e ). Resim konusunda ge­
leneksel anlayışa karşı çıkan iki arkadaş, son­
radan İzlenimcilik A kım ı’m başlatacak olan
Paul Cezanne, Camille Pissarro gibi sanatçıla­
rın arasına katıldılar. İzlenimciler’in 1874’te
açtıkları ilk resim sergisinde R enoir’ın bazı
tabloları da sergilendi.
R enoir önceleri İzlenimciler’le aynı görüş­
leri paylaştıysa da, 1880’deki İtalya gezisin­
den sonra resim anlayışını önemli ölçüde
değiştirdi. Resim yapma yönteminin yetersiz
kaldığı düşüncesiyle İzlenimci hareketten
kuşku duymaya başladı. 40 yaşında tekniğini
geliştirmek amacıyla Paris’teki sanat okulu­
na döndü. Birkaç yıl sonra, konuları ve ça­
lışma biçimi benzem ekle birlikte, İzlenimci-
ler’den daha değişik resimler yapmaya başla­
dı. 1890’da Alice Charigot ile evlendi.
1892’de açtığı sergide büyük bir başarıya
ulaştı. A rtık kazancı iyileşen sanatçı kendini
bütünüyle resim çalışmalarına verm ek ama-
77te Trustees o f the National Gallery, Londra
Renoir'ın olgunluk dönem inde yaptığı b ir çıplak
kadın resmi.
RESİM SANATI 221
cıyla Fransa’nın güneyinde Cagnes adlı küçük
bir köye yerleşti. Ne var ki, artan romatizma
ağrıları yüzünden yürüyemez ve ellerini hare­
ket ettirem ez durum a gelmişti. Bununla bir­
likte fırçayı eline bağlayarak resim yapmayı
sürdürdü. Oğlu Jean Renoir (1894-1979) ta ­
nınmış bir film yönetm eni oldu.
M anzara resimleri ve günlük yaşamdan
çeşitli görünüm lerin yanı sıra, küçük kızların,
genç kızların, köylü kadınların, son modayı
izlemeye meraklı hanım ların, kısaca her yaş­
tan ve toplum un her katm anından kadınların
resmini yaptı. En çok tanınan tabloları Loca
(1874), M oulin de la Galette (1876) ve Şem si­
yeler’dir (1883).
A yrıca bak. İZLENİMCİLİK; RESİM SANATI.
RESİM SANATI, düşünce ve duyguların
çizgiler ve renklerle yansıtıldığı bir sanat
dalıdır. Gerçek ya da düş ürünü herhangi bir
olay ya da öykü resmin konusu olabilir.
Nesneleri göründüğü biçimiyle yansıtan ger­
çekçi resimler olabildiği gibi, yalnızca renkle­
rin belirli bir düzenlemeyle birleştirildiği so­
yut resimler de vardır.
Tarih boyunca resim sanatına ilişkin benzer
görüşleri paylaşan bazı ressam lar, zaman za­
man bir araya gelerek gruplar oluşturmuş,
ortak ilkeleri benimsemiş ve değişik akımlara
öncülük etmiş ya da resim “okulu” (Fransız­
ca’da ecole) olarak tanım lanan belirli bir
üslubun sözcülüğünü yapmışlardır.
Resim sanatında değişik zaman dilimlerin­
de değişik yöntem ler ve üsluplar kullanılmış­
tır. Örneğin doğrudan duvarın üzerine yapı­
lan, fresk denen resimler yakın zam anlara
kadar çok yaygındı (bak. F resk ).
Resim kâğıt, karton, mukavva, kontrplak
ya da tuval9in (çerçeveye gerilmiş ve astarlan­
mış bez) üzerine yapılabildiği gibi muşam ba,
duvar, cam ya da seramiğin üzerine de yapıla­
bilir. Kullanılacak boya ve çizim gereçlerinin
türü, resmin yapılacağı yüzeyin özelliklerine
göre belirlenir. Boyalar bitkilerden, m etal ve
m inerallerden ya da hayvanlardan elde edilir.
Günüm üzde yapay yollarla üretilen boya tü r­
leri de vardır. Ressamların kullandığı yağlıbo­
ya, toprak ve kayaçlardaki m etal ve m ineral­
lerden elde edilen renk verici pigm en t ile
bitkisel yağların karışımıdır. Sürüldüğünde
222 RESİM SANATI
alttaki yüzeyi örten katı bir tabaka oluşturur.
İnce toz halinde öğütülen toprak, olduğu gibi
ya da kavrularak kullanılabilir. Boya bileşi­
mindeki öteki m addeler ise boyanın fırçayla
sürülmesini sağlayan bağlayıcı ve inceltici
m addelerdir. Boyayı daha akışkan hale geti­
rerek kolay sürülmesini sağlayan başlıca m ad­
deler su, yum urta ve terebentin esansı ile gaz­
yağı gibi tinerlerdir. Fresklerde inceltici ola­
rak kireçli su, kâğıdın üzerine suluboya ile ya­
pılan resimlerde yalnızca su kullanılır. Renk
verici pigmentin yapay reçineyle karıştırılma­
sından oluşan yapay boyalar, guvaş, mumbo-
ya, pastel ve renkli tebeşirler en yaygın boya
türleridir. Boya fırça, mala, ıspatula ya da bo­
ya püskürtm eye yarayan boya tabancaları
kullanılarak sürülür. Yağlıboya ilk kez 15.
yüzyılda kullanılmaya başlandı. D aha önce
sanatçılar tozboya ile yum urta sarısının karışı­
mından elde edilen, tem pera denen bir boya
kullanıyorlardı (bak. B oya VE CİLA).
Eski Mısır
Tarihöncesi dönem lerde yaşayan insanların
yaşadıkları m ağaraların duvarlarına çizdikleri
m am ut, bizon, at, boğa gibi hayvanların
resimleri resim sanatının ilk örnekleri sayılır
(bak. M a ğ a r a San a ti ) . M ağara insanlarından
yüzlerce yıl sonra Eski M ısır’da, m ezar odala­
rına yapılan resimler dinsel inançlardan kay­
naklanıyordu. Ölüm den sonra yeni bir yaşa­
ma geçildiğine inanılan Eski M ısır’da, ölen
kimsenin eskiden her gün kullandığı eşyalara
gereksinim duyacağına inanılırdı. Bu nedenle
ölü m ezara kişisel eşyalarıyla birlikte göm ü­
lür, mezar odasının duvarlarına da çeşitli
resimler yapılırdı. Eski Mısır m ezarlarındaki
bezem e sanatının bu güzel örneklerinde her
şey basit ve açık bir biçimde çizilmişti. Eski
Mısırlılar, baş ve bacakları yandan, gözleri ve
vücudu önden gördükleri gibi çizerlerdi. Fira­
vun ya da rahip gibi önemli kişiler büyük
çizilir, öteki figürler geri kalan boşluğa yan
yana ve üst üste sıkıştırılırdı. Resim yapanla­
rın uyması gereken katı kurallar yüzünden
Eski M ısır’da resim sanatı binlerce yıl hiç
değişikliğe uğramadı.
Eski Yunan ve Eski Roma
Günüm üze kadar gelen heykel, tapm ak ve taş
oymaları, Eski Yunan sanatının çok gelişkin
bir düzeyde olduğunu gösterir. Ne var ki,
vazoların üzerindeki bezem eler ve desenler
dışında Yunan resim sanatına ilişkin pek az
bilgi vardır. Bununla birlikte Eski Yunan
yazarlarının yapıtlarındaki övgü dolu sözler,
Eski Y unanlılar’ın heykel ve mimarlığın yanı
sıra resim sanatında da üstün olduğunu gös­
term ektedir. Anlatıldığına göre bu resimlerde
tanrı ve tanrıçalar, efsaneler ya da günlük
yaşamdan görüntüler konu edilmiştir. Eski
Yunan resim sanatı en parlak dönemini Geç
Minos (İÖ yaklaşık 1600-1150) ve Geç Miken
(İÖ yaklaşık 1400-1100) uygarlıkları sırasında
yaşadı. O dönem lerden kalma kırmızı ve
siyah figürlü vazolar son derece ince bir
zevkin ürünüdür.
Vezüv Y anardağı’nın patlamasıyla (İS 79)
lavlar altında kalan Pompei kentinin 18.
yüzyıl ortalarında yeniden ortaya çıkarılması,
Eski R om a’daki resim sanatına ilişkin önemli
bilgiler sağladı. Yüzyıllar boyunca kalın lav
tabakası altında bozulmadan kalmış olan bu
resimlerde çeşitli insan figürleri, avcılar, ba­
lıkçılar, kır ve deniz m anzaraları, tarihsel
olaylar ya da Yunanlı kahram an Odysseus’un
yolculukları gibi çeşitli destanlar ve mitolojik
sahneler konu edilmişti (bak. O dysseîa ). Ay­
rıca meyve ve çiçek desenlerinin yer aldığı,
günümüzde natürm ort (ölüdoğa) adıyla bili­
nen türden resimler de vardı. Eski R om a’da
vazo ve duvar resminin yanı sıra kitap resim­
leri ve portreler de yaygındı. Süse ve lükse
düşkün olan Rom alılar evlerinin ve eşyaları­
nın resimlerle bezenm esinden hoşlanırdı. Bu­
nunla birlikte özgün bir sanat yaratm ak yeri­
ne Etrüsk ve Eski Yunan sanatını taklit
etm ekle yetindiler.
Bizans
Zengin bir kültür birikiminin ürünü olan
Bizans sanatı, m im arlıkta olduğu kadar m oza­
ik resim ve duvar bezemeciliğinde de yetkin
bir düzeye ulaşmıştı (bak. MOZAİK). Ortaçağ­
da dünyanın en büyük kenti olan im parator­
luk başkenti Konstantinopolis’teki (bugün İs­
tanbul) görkemli saraylar ve kiliseler binlerce
renkli taş ya da cam kırığından oluşturulan
eşsiz güzellikte mozaik resimlerle bezeliydi
(bak. BİZANS İMPARATORLUĞU; İSTANBUL). İS
 RESİM SANATI 223

Trustees o f the British Museum

Üstte: Mısır'da İÖ yaklaşık 1450'den kalma bir mezar

duvarı resm i: Bataklıkta Kuş Avı. Üstte sağda: İS 2.
yüzyılda yapılm ış Romalı bir erkek çocuk portresi.
Altta: 12. yüzyıldan kalma, Hz. Musa'yı İbraniler'e
öğüt verirken gösteren resim li bir elyazması.
Altta sağda: Sim one M artini'n in İsa'nın Tapınakta
Bulunuşu adlı, ağaç üzerine yapılm ış b ir resmi (1342). Metropolitan Museum o f Art, Ne w York

The Master and Fellows ofCorpus Christi College, Cambridge

The Walker A rt Gallery, Liverpool

224 RESİM SANATI
323’te Hıristiyanlık’ın benimsenmesiyle ikona
adı verilen kutsal resimler yapılmaya başlandı
(bak. İ kon a ). İkonalar Yeni A hit’te yazılı
dinsel öyküleri resimler aracılığıyla okuryazar
olmayanlara öğretm ek için yapılıyordu. İkona
resmi zamanla gelişerek sanatsal bir nitelik
kazandı. Hz. İsa’nın, Hz. M eryem ’in, havari­
lerin ve azizlerin yaşamını konu alan ikonalar
sonraki yıllarda bütün Ortodoks kiliselerinde
yaygınlaştı. E rken Bizans dönem inde (330-
726) hayvanları ve m itolojik sahneleri betim ­
leyen mozaik resim sanatı, kilisenin katı
kurallarının egemen olduğu ve ikonaların yok
edildiği dönem de belirgin bir duraklam a ge­
çirdi. O dönem de daha çok haç ya da benzeri
simgelere ağırlık verildi. Kilise denetiminin
zayıfladığı O rta Bizans ve Geç Bizans dönem ­
lerinde Eski Yunan sanatına duyulan ilgi
yeniden canlanmaya başladı. Dinsel bağnaz­
lıkların getirdiği kısıtlamalardan kurtulan m o­
zaik resim, daha çeşitli konularda, doğalcı ve
gerçekçi bir üslupla yapıldı. İstanbul’da Aya-
sofya’da ve Kariye Camisi’nde yer alan m oza­
ik resimler, Bizans resim sanatının günümüze
ulaşabilen en güzel örnekleri arasındadır
(bak. A yaso fy a ).
Ortaçağ
Sanatta genel bir gerileme döneminin yaşan­
dığı ortaçağda daha çok kitap resmine ağırlık
verildi. 15. yüzyılda m atbaanın bulunuşuna
kadar A vrupa’daki büyük m anastırlarda ken­
dilerini elyazmaları resimlemeye adayan ke­
şişler çok sayıda dinsel metni ve Incil'i resim ­
lediler. Bir yandan kitap resmi yaygınlığını
sürdürürken, 11. yüzyılın ikinci yarısında
kiliselerin ve katedrallerin duvarlarına büyük
boyutlu resimler yapılmaya başlandı. 12. yüz­
yılda Konstantinopolis’ten A vrupa’ya taşınan
elyazmaları, ikonalar ve pano resimleri Bi­
zans resim sanatının yayılmasına yol açtı.
Gotik dönem de resim sanatı yeni bir canlılık
ve çeşitlilik gösterdi.
13. yüzyılda İtalyan ve Flaman ressamların
canlı renklerle yaptıkları anıtsal resimler ve
freskler Rönesans sanatına tem el hazırladı.
Özellikle Floransalı ressam G iotto, fresk ve
pano resimlerinde kullandığı parlak renkler
ve usta tekniğiyle kendinden sonra gelen
birçok sanatçıyı etkiledi (bak. G io t t o ).
Aynı dönem de yaşamış bir başka Floransalı
sanatçı Cimabue ile Sienalı Agostino di Duc-
cio freskleri ve pano resimleriyle gotik üslu­
bun en güzel örneklerini verdiler. Duccio’nun
yapmış olduğu, Hz. Meryem ve Hz. İsa’nın
yaşamından sahnelerin yer aldığı dev boyutlu
bir resim halk tarafından öyle beğenildi ki,
ressamın atölyesinden katedrale kadar tören­
le ellerde taşındı.
Rönesans
15. ve 16. yüzyıllar A vrupa’da bilim, sanat ve
kültür alanında “yeniden doğuş” olarak ta­
nımlanan R önesans’ın damgasını vurduğu bir
dönem oldu. Bu dönemde özellikle İtalya’da
hem en hem en her kent kendi sanat anlayışını
ve üslubunu geliştirdi, kendi sanatçılarını
yetiştirdi (bak. RÖNESANS). Önce İtalya’da,
Floransa kentinde filizlenen Rönesans, za­
m anla öteki kentlerde ve ülkelerde de etkisini
gösterdi.
Floransa. Floransa’yı yeni düşüncelerin ve
gelişmelerin merkezi yapan mimar Filippo
Brunelleschi ve heykelci D onatello’ydu. Ma-
saccio’nun yapıtlarıyla bu yeni gelişmeler kısa
sürede resme de yansıdı. R önesans’ın resim
sanatına en büyük katkılarından biri perspek­
tif kurallarının saptanm ası ve bu sayede re­
simlerde derinlik duygusunun verilebilmesiy-
di (bak. ÇİZİM). Resimlerinde m atem atikçiler­
den öğrendiği perspektif kurallarını uygula­
yan Masaccio, aynı zam anda ışıkla ilgili çalış­
m alar yaptı. Tablolarında, ışık en yakın pen­
cereden geliyor ve üzerine vurduğu tüm
figürleri sarıyormuşçasına, doğal ve ferah bir
atm osfer yaratmayı başardı. A natom i bilimin­
den yararlanarak insan vücudunu gerçekçi bir
biçimde çizdi.
M asaccio’nun yakın izleyicilerinden biri de
Paolo Uccello’ydu. Perspektif kurallarını öğ­
renen Uccello’nun figürleri canlı ve hareket­
liydi. Hayvan resimleri yapmayı seven sanat­
çının seçtiği konular da çok çeşitliydi.
Bir başka Rönesans sanatçısı olan Fra An-
gelico, tanrıya duyduğu sevgi ve hayranlığı,
ayrıntıların gözden kaçırılmadığı, göze hoş
gelen renkleriyle bol ışıklı resim ve fresklerde
dile getirdi.
Floransa, İtalya’nın her yanından gelen sa­
natçıların toplandığı canlı bir kültür m erke­
 RESİM SANATI 225

ziydi. Kente U m bria’dan gelen Piero della larla kuşatılmış olduklarından, m anzara re­
Francesca aynı zam anda bir matematikçiydi. simleri yapmayı yeğlediler. Renklerini ve do­
Bu özelliği resimlerindeki güçlü perspektifte kumalarını beğendikleri göz alıcı kum aşlara
ve m ekân yapısında kendini gösterdi. Resim ­ resimlerinde yer verdiler. Doğa fonu içinde
lerinin arka planında kusursuz güzellikte gör­ çıplak kadın resimleri (nü) yapmak Venedikli
kemli yapılar, önde ise heykel görünümlü in­ sanatçıların en hoşlandığı konular arasın­
sanlar yer alıyordu. daydı.
Bu dönem de sanatçılar kilisenin ve varlıklı G eç Rönesans dönem inin klasik üslubuyla
ailelerin koruması altındaydı. Floransa kenti­ çalışan Paolo V eronese de Venedik O kulu’n-
nin yönetimini de elinde bulunduran zengin dandı. Beyaz m erm er sarayların önünde genç
ve soylu Medici ailesinin (bak. M ed ici AİLESİ) ve güzel kadınlarla ağır giysiler içindeki soylu
koruması altında çalışan sanatçılardan en ün­ senatörlerin tablolarını yaptı. Tiziano’dan
lüleri, İlkbahar ve Venüs’ün Doğuşu tablola­ sonra Venedik O kulu’nun en tanınmış sanat­
rıyla Sandro Botticelli, M ona Lisa? sıyla bel­ çısı T intoretto’dur. Olağanüstü bir düş gücü­
leklerden silinmeyen Leonardo da Vinci, da­ ne sahip olan T intoretto’nun, hangi açıdan
ha yaşarken çağının en büyük sanatçısı olarak bakılırsa bakılsın, karanlıktan aydınlığa çıkı­
benim senen Michelangelo ve “ressamların yormuş gibi görünen figürleri ve hızlı çalışma
prensi” olarak anılan Raffaello’ydu. Bu sa­ tem posu dikkat çekiciydi. Sanatçının V ene­
natçılar insanı merkez alan yapıtlarında ışık dik’te Düklük Sarayı için yaptığı 22,5 m etre
ve perspektifi olağanüstü bir ustalıkla uygula­ uzunluğunda ve 9,1 m etre genişliğindeki C en­
dılar. Resim sanatını ve güzellik kavramını net Bahçesi adlı resmin, bugüne kadar yapı­
doruk noktasına ulaştıran Rönesans sanatçıla­ lanların en büyüğü olduğu sanılmaktadır.
rının resimlerindeki en çarpıcı özellikler fon İtalya’da bu gelişmeler olurken A vrupa’nın
ve figürler arasındaki yumuşak renk geçişleri, kuzeyinde resim sanatı farklı bir doğrultuday­
figürlerin gerçeğe uygunluğu, aralarındaki dı. Rom a mimarlığının yeniden benim senm e­
kusursuz uyum, bütünlük ve anlatım gücüydü siyle İtalya’da başlayan Rönesans hareketinin
(bak. B o t ticel li , Sa n d r o ; L e o n a rd o D a V in c i ; etkisi A lpler’in kuzeyinde çok daha geç görül­
M ic h e l a n g e l o ; R a ffa e l l o ). dü. Kuzey ülkelerindeki kiliseler hâlâ renkli
Venedik. 15. yüzyıl başlarında ve 16. yüzyıl­ cam bezemeli kocaman pencereleriyle gotik
da Jacopo Bellini ve oğulları Gentile ile Gio- üslupta yapılıyordu. Bu yapıların duvarların­
vanni “Venedik O kulu” olarak tanım lanan da resim ya da fresklere fazla yer verilmiyor­
resim üslubunu geliştirdiler. Yeteneğiyle ba­ du. Bu nedenle yaldızlı çerçevelerin içinde
basını ve kardeşini gölgede bırakan Gio- m ihrabın üzerine yerleştirilen küçük boy re­
vanni Bellini, yağlıboya kullanan ilk İtalyan simler yapıldı. Bir yandan da eskisi gibi kitap
ressamlarındandır. Yeni boyalarla renkleri ve resimleri yapılıyordu. Geç Gotik dönem in en
ışığı daha büyük bir ustalıkla işlemeyi başaran ünlü kitap bezeme ustaları sayılan üç Flaman
Giovanni aynı zam anda yapıtlarında derinlik kardeş, özenli teknikleri ve ayrıntıları doğalcı
ve m ekân duygusunu vermeyi başaran ilk R ö­ bir biçimde işleme ustalıklarıyla öne çıktı. Kı­
nesans sanatçılarındandır (bak. B e l lin i, Gio- saca Limbourg kardeşler olarak anılan Pol,
va n n i ). H ernan ve Jehanequin hep birlikte çalıştıkları
Giovanni Bellini’yle birlikte çalıştığı sanı­ için, üsluplarını birbirinden ayırmak zordur.
lan Giorgione ve Tiziano, Venedik O kulu’ Doğal görünümleri doğru ve gerçeğe uygun
nun gelişmesine önemli katkıları olan sanat­ resimlemeleriyle, Felem enk sanatının geliş­
çılardandır (bak. T izia n o ) . Venedikli ressam ­ mesine büyük katkıları olmuştur.
ların yapıtlarını Floransalı ressamlarınkinden M asaccio’nun İtalyan resmini değiştirmek­
ayıran en belirgin özellik, dinsel içerikli re­ te oynadığı rolü Felem enk ve Flandre’da R o­
simlerinin bu dünyanın ötesinde bir gizemlilik bert Campin ve Jan van Eyck oynadı. Çevre­
taşım aktan çok, insana yakın oluşlarıydı. Mic­ lerinde gotik binalar gördükleri için resimle­
helangelo ve Raffaello dinsel konulu resimle­ rinde bunları yansıtmalarına karşılık, ışık al­
re ağırlık verirken, Venedikliler, belki de su­ tında yıkanıyormuş izlenimi veren figürleri ve
226 RESİM SANATI

SC.ALAlArt Resource

Üstte: Jan van Eyck'in ağaç üzerine yağlıboya ile

yaptığı Hz. M eryem 'le Şansölye Rolin adlı resmi
(yaklaşık 1435). Sağda: M ichelangelo'nun 1508-41
arasında Sistina Şapeli'nde yaptığı Son Yargı adlı
m ihrap freskinden bir bölüm . Altta: Sandro
Botticelli'nin ağaç üzerine tem pera boyayla yaptığı
İlkbahar adlı resim (1477-78).

SC A L A /A rt Resource
 RESİM SANATI 227

geniş m ekân anlayışlarıyla resme yenilik ge­ sans’ın klasik sanata dönm e eğilimi sürmekle
tirdiler (bak. E y c k , Jan VAN). Resim tarihinin birlikte, resimlerde görkemlilik, duygusallık,
en özgün yapıtlarından sayılan Giovanni A r - canlılık ve hareketlilik egemendi. Barok res­
nolfinınin Evlenmesi adlı tablosuyla tanınan min önde gelen adlarından Flam an ressam
Jan van Eyck, o dönem de yeni gelişmekte Peter Paul Rubens, kiliselere büyük mihrap
olan yağlıboya tekniğini yetkinleştiren ilk res­ panoları, mitolojik konulu resimler, çok sayı­
samdı. Yağlıboyanın yarattığı saydamlık, ışığı da portre ve saray yaşamıyla ilgili resim yaptı
resimlemede tem peradan çok daha iyi sonuç (bak. R ubens , P e ter P a u l ). M anzara resminin
veriyordu. ilk büyük ressamı olan Rubens, ressamlığın
16. yüzyılda yaşamış Flaman ressam Pieter yanı sıra önemli diplomatik görevlerle İtalya,
Bruegel (Yaşlı) resimlerinde günlük yaşam­ İspanya ve İngiltere’ye gitti.
dan görüntüler, eğlenen, yiyip içen köylüler­ 17. yüzyılın başlarında H ollanda İspanyol
den başka, o günlerde kimsenin yabancısı ol­ egemenliğinden kurtulm uş, keşif gezilerinin
madığı savaş sahnelerinden kesitleri yansıttı. sonucu elde ettiği sömürgelerle zenginleşmiş­
Yapıtlarında çarpıcı bir hareketlilik ve canlı­ ti. Varlıklı HollandalI tüccarlar sanatçılara ev­
lık egemendi (bak. BRUEGEL, P ie t e r ). Bruegel, lerinin duvarlarını süslemek için resimler ıs­
kendinden önce gelen, düş ürünü korkutucu m arladılar. Ressamlar bu tüccarların sadık eş­
yaratıkların yer aldığı resimleriyle ünlü Hie- lerini, tombul ve neşeli çocuklarını, zenginlik­
ronymus Bosch’tan etkilenmiştir. ten dolup taşan evlerinin içini gösteren resim ­
Fransa’da Rönesans ilkelerini benimseyen lerin yanı sıra, onlara bu zenginliği sağlayan
ressam lar Jean Cousin (1522-94) ve Antoine denizin ve bereketli toprakların resimlerini de
C aron’du (yaklaşık 1520-1600). Yapıtlarının yaptılar. Bazı sanatçılar ise H ollanda’nın ö te­
pek azı günümüze ulaşabilen bu sanatçılar ki yüzünün, yoksul köylülerin ve içinde yaşa­
Flaman ve Alm an ressamlar kadar etkili ola­ mak zorunda oldukları izbelerin resmini yap­
madılar. tı. Bu dönemin önemli ressamları, iç m ekân
A lm anya’da 15. yüzyılın sonlarına doğru resimleriyle tanınan Jan V erm eer ve Pieter de
resim sanatını önemli ölçüde etkileyen res­ Hooch, yiyip içen, eğlenen sıradan insanları
samlar yetişti. Bunların en ünlüleri M atthias konu alan Jan Steen ve Frans H als’tı (bak.
G rünewald, A lbrecht D ürer, Lucas Cranach H a ls , F ra n s ; V e r m e e r , J a n ). Felemenkli portre
(Yaşlı) ve Hans H olbein’dı (bak. D ü r e r , Al- ressamlarının en büyüğü olan R em brandt,
BRECHT; HOLBEIN, HANS). ışık kullanm aktaki ustalığının yanı sıra insan­
İspanya’da Gotik dönem öncesi yapılan ları tüm kişilik özellikleriyle yansıtabilmesiyle
görkemli kiliselerin duvarları adı bilinmeyen tanındı (bak. R em b ra n d t ).
ressamlarca çarpıcı resimlerle bezenmişti. B arok resmin İspanya’daki temsilcileri, do­
Rönesans resim sanatının önde gelen temsilci­ ğalcı üslubuyla tanınan Annibale Carracci ile
leri ise 15. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış kendinden sonra gelen ressamları derinden
olan Bartolom e Berm ejo ve 17. yüzyılda R ö­ etkilemiş ve kendi adıyla anılan yeni bir üslup
nesans sanatını doruk noktasına çıkaran El yaratmış olan Caravaggio idi. Işık ve gölge
G reco’dur. D aha çok dinsel konulu resimler karşıtlığını o güne kadar görülmemiş bir bi­
yapan El Greco resim yapmayı Tiziano ve çimde kullanan Caravaggio, dinsel kişileri sı­
T intoretto dönem inde, V enedik’te öğrendi. radan insanlarla birlikte ve onlara benzeterek
Resimleri Venedikli ressamların yapıtlarında­ çizdiği için yapıtları çoğu kez kilise tarafından
ki gibi renk açısından parlak ve zengindi. geri çevrilmişti (bak. C a r a v a g g io , M ich ela n ­
En çok Tiziano’dan etkilenen Velazquez g elo M erisi D a ). İspanyol ressam Goya ise
ise portre ressamlığında ustalaştı (bak. E l önceleri barok ve rokoko üslupta yapıtlar ver­
GRECO; VELAZQUEZ). di, sonradan Velazquez’in etkisinde kalarak
doğalcı ve gerçekçi bir anlayışı benimsedi.
17. Yüzyıl Yağlıboya yapıtlar yanında fresk ve oymabas-
17. yüzyılda R önesans’ın yerini barok sanat kı resimler de yapan G oya, 19. ve 20. yüzyılın
akımı aldı. Bu yeni sanat anlayışında R öne­ önemli ressamlarını etkiledi (bak. G o y a ).
228 RESİM SANATI

Archivo M as. Barselona The Art Institute o f Chicago

Diego Velazquez'in Çocuk M argarita adlı yağlıboya El Greco'nun Bakire M eryem 'in Göğe
tablosu (1660). Yükselişi adlı yağlıboya tablosu (1577).

The National Gallery o f Art, Washington, DC,

Andrew Mellon Collection The Staatliche Museum zu Berlin
İngiliz ressam Thom as Gainsborough'nun Bayan Georges de la Tour'un yağlıboya tablosu Aziz
Sheridan adlı yağlıboya tablosu (yaklaşık 1785). Sebastian'a A ğ ıt (1645).
 RESİM SANATI 229

Fransa’da 1635’te Fransız Akademisi kurul­ Richard W ilson’du. Ünlü şair William Blake
muş, Fransa Kralı XIV. Louis dönem inde Pa­ ise çoğunlukla suluboya çalıştığı düş ürünü,
ris bir sanat ve kültür merkezi durum una gel­ gizemli resimleriyle resim tarihinde özgün bir
mişti. Düşüncelerin özgürce tartışıldığı bir or­ yere sahiptir (bak. B l a k e , W il l i a m ) .
tam da resimde de katı kuralları aşan, dinsel Thom as Gainsborough da 18. yüzyıl İngiliz
konular yerine hafif ve uçarı konuları ele alan resminin en büyük ustalarından biridir (bak.
bir eğilim belirdi. Antoine W atteau akadem i­ G a i n s b o r o u g h , T h o m a s ) . G erek portrelerinde,
nin yeğlediği klasik konular yerine, kendi düş gerek m anzara resimlerinde tekniği ve renkle­
dünyasının ürünü resimler yaptı. Jean-Bap- riyle dikkati çeker.
tiste-Simeon Chardin, François Boucher ve
Jean-H onore Fragonard’ın kolayca yapılıver­ Rusya Batıdaki G elişm elere Açılıyor
miş izlenimini yaratan uçarı görünümlü resim­ Rus ressamlar 17. yüzyıla kadar yapıtlarına
leri aslında yoğun bir em ek ürünüydü. imza atm adıkları için bu yapıtların kimler ta ­
16. yüzyıl Reform hareketi sonucu yok edi­rafından yapılmış olduğu ancak yazılı belgele­
len kilise resimlerinden sonra İngiltere’de re ya da üslup özelliklerine dayanılarak sapta­
uzun süre sadece Holbein ve Van Dyck gibi nabiliyordu. 14. yüzyılın sonuyla 15. yüzyı­
yabancı sanatçılar yapıt verdi (bak. V a n D y c k , lın başında yaşayan ve Rusya’nın en önemli
S i r A n t h o n y ). ressamlarından biri olan A ndrey Rublyov bu
gelenekten geliyordu. Rusya’da Hıristiyanlık’
18. Yüzyıl m benimsenmesiyle başlayan ikona yapımı
18. yüzyılda barok ve rokoko sanat akım ları­ 15. yüzyılda ulusal bilincin uyanmasıyla Slav
nın süslü ve gösterişli üslubuna tepki olarak özellikleri kazandı. Bezem elerde artık Rus
Yeniklasikçilik (Neoklasik) Akımı gelişti. Es­ motifleri yer alıyor, azizlerin giysileri yerel
ki Yunan ve Eski Rom a sanatına duyulan ilgi­ giysiler örnek alınarak boyanıyordu. İkona
nin yeniden canlanması resim sanatında da etki­ yapımı 18. yüzyıla kadar sürdü.
li oldu. Resimde tarihsel ve mitolojik konulara 1703’te I. P etro ’nun St. Petersburg (bugün
ağırlık verildi. Plastik sanatların denge, uyum, Leningrad) kentini kurması batı etkisinin
bütünlük ve yalınlık ilkeleri temel alındı. Rusya’da yayılmasına yol açtı. İtalyan ve
Yeniklasikçi sanat akımına damgasını vu­ Fransız ressamlar Rusya’ya gelirken, çok sa­
ran öncü ressam Fransız Jacques-Louis Da- yıda genç sanatçı da öğrenim görmek için A v­
vid’di. Fransız D evrim i’ni destekleyen David, rupa’nın çeşitli kentlerine gitti. 18. yüzyılın
siyasal görüşlerini yansıtan resimler yaptı. başında dinsel konulu resimlerin yerini gide­
Bunların içinde Marat’nın Ölüm ü (1793) Da- rek daha genel konular aldı. Dim itri Levitski
vid’in başyapıtlarından biridir. R enkten, ışık­ 18. yüzyılda batı üslubunda resim yapan en
tan çok desene önem veren David ve onun ünlü sanatçıydı. 1757’de St. Petersburg’da ku­
görüşünde olan sanatçılar ile karşıt görüşte rulan Güzel Sanatlar A kadem isi’ne okulun
olanlar arasında, 19. yüzyılda da sürecek bir yönetimi için Fransa’dan sanatçılar davet
tartışm a başladı. David’in önde gelen izleyici­ edildi.
lerinden Jean-A uguste Ingres “Çizgi her şey­ N apolyon’un 1812’de Rusya’yı işgali ülkede
dir* renk ise hiçtir” diyordu (bak. D a v i d . J a c - batı-Slav karşıtlığına ilişkin yoğun bir tartış­
OUES-LOUIS; KLASİKÇİLİK VE YENİKLASİKÇİLİK). manın başlamasına yol açtı. Batının değerleri
18. yüzyıl’da İngiltere’de yetişen dünya ça­sorgulanırken Rusya’nın özdeğerleri yüceltil­
pındaki en önemli ressam William H ogarth’tır di. Bu dönem de konularını tarihten alan re­
(bak. HOGARTH, W il l ia m ) . H ogarth her sınıf­ simler yapıldı. Resim yapmayı bir ikona res­
tan insanın resmini çizerken aynı zam anda ya­ samından öğrenen ve akademiyi 1860’larda
şadığı döneme eleştirel bir gözle bakmıştır. altın madalya ile bitiren İlya Yefimoviç Repin
Sir Joshua Reynolds iyi bir portre ressamıydı. tarihsel konulu resimleriyle ünlendi.
1768’de kurulan Kraliyet Sanat Akadem isi’
nin ilk başkanı oldu. 18. yüzyılda İngiltere’de M o d ern Resim
m anzara resimleriyle tanınan en ünlü ressam M odern resmin başlangıç tarihi kesin olarak
230 RESİM SANATI

Solda: Işık ve teni görüntülem ekteki ustalığıyla tanınan Jean-

Auguste Dom inique Ingres'in Valpinçonlu Yıkanan Kadın adlı
yağlıboya tablosu (1808).

Altta: Denizin ve bulutların değişen durum larını

resimlemedeki yeteneğiyle ünlü J. M. W. Turner'ın Denizde
Kar Fırtınası adlı yağlıboya tablosu.

Giraudon/Art Resource

Altta: Claude M onet'nin yağlıboya

tablosu İzlenim : Gündoğum u.

Musee Malmotan, ParisIS.P.A.D.E.M. 1972/French Reproduction Rights Inc.

 RESİM SANATI 231

belirtilemezse de, 19. yüzyılın ikinci yarısında 19. yüzyılın ikinci yansında Fransa’da baş­
Fransa’da ortaya çıktığı konusunda görüş bir­ layan Doğalcılık (Naturalizm) Akımı resim
liği vardır. “M odern sanat” terim i, bu dönem ­ sanatını da önemli ölçüde etkiledi (bak. D O ­
den günümüze kadar batı resm indeki ve öteki ĞALCILIK). Doğalcılık’tan etkilenen ve öncüle­
görsel sanatlardaki yenilikçi gelişmeleri be­ ri T heodore Rousseau ile Jean-François Mil­
lirtm ekte kullanılır. Çok çeşitli akım ları, üs­ let olan Barbizon Okulu ressam lan, doğadaki
lupları ve kuram ları kapsayan m odern resim, her şeyin olduğu gibi yansıtılmasını savunu­
geçmişte kullanılmış teknikleri ve konuları yorlardı. Yerleştikleri yemyeşil ve sakin B ar­
genelde reddeder. bizon kasabasından adını alan bu sanatçı gru­
19. yüzyılda bilimsel ve teknolojik ilerleme,buna 1840’larda hayvan ve m anzara resmi
sanayileşme ve kentleşme sonucu batı top- yapmak amacıyla birçok genç ressam katıldı.
lumları hızlı bir değişim sürecine girdi (bak. Doğalcılık A kım ı’nın m anzara resmi alanın­
SANAYİ D EVRİM İ). D aha önce kabul gören din­ daki en büyük ustası Jean-Baptiste Camille
sel dogm alar ve ahlak ölçütleri sorgulanmaya C orot’ydu. C orot, sonradan geleneksel sana­
başlandı. Kilisenin eski baskısı kalmadı; din­ tın kurallanna karşı çıkacak olan İzlenimci
den bağımsız, laik devlet anlayışı yerleşti. Sa­ ressamlara da esin kaynağı oldu.
natçılar da bu gelişmeler doğrultusunda res­ G ene 19. yüzyılın ortalannda, Doğalcılık’ın
min konusu, üslubu, renk ve ışık kullanımıyla bir uzantısı olarak gelişen Gerçekçilik A kım ı’
ilgili geleneksel kalıpları değiştirmek, çağdaş m benimseyen sanatçılar, köylü ve işçi gibi,
yaşamın gereklerine uygun yapıtlar yaratm ak uzunca bir zam andır resimden uzak tutulm uş
kaygısıyla yeni arayışlara yöneldiler. konulara yer verdiler (bak. GERÇEKÇİLİK). Mil-
İngiltere’de 19. yüzyılın başlarında iki let’nin Harmancı adlı tablosuyla Gustave
önemli m anzara ressamı dünya çapında üne C ourbet’nin 1849’da yaptığı Taş Kıranlar,
kavuştu: John Constable ve William Turner. Gerçekçilik A kım ı’nın ilk resimleri sayılır.
D oğada hiçbir çirkinlik bulunamayacağını Fransa’da 19. yüzyılın sonunda Claude Mo-
söyleyen Constable, yemyeşil çayırların ve net, A lfred Sisley, Pierre-A uguste Renoir,
ağaçların resmini yaptı. T urner ise resim lerin­ Edouard M anet, Camille Pissarro ve Frederic
de parlak renkler kullandı (bak. CONSTABLE, Bazille gibi sanatçıların öncülüğünde İzlenim ­
J o h n ; T u r n e r , J . M . W .) . cilik Akımı başladı. Geleneksel resim anlayı­
Özgün renkleri ve dram atik kom pozisyon­ şının yüzyıllardır süren kurallannı altüst eden
larıyla ünlenen Fransız ressam Eugene Dela- bu sanatçılar genellikle açık havada çalışarak,
croix, yaşadığı dönem in tarihsel olaylarından doğada ve çevrelerindeki her şeyi kendi gör­
ve Kuzey A frika’nın parlak güneşinden etki­ dükleri gibi resimlerinde gösterdiler.
lendi (bak. D e l a c r o i x , E u g e n e s ) . W aterloo Anlık izlenimlerini rahat ve kesik fırça dar­
Savaşı’ndan sahneleri, aslan avlarını, Cezayir­ beleriyle, canlı renklerle yansıttılar. G elenek­
li kadınları canlı renklerle tuvaline aktardı. sel resim sanatının koyu renklerine ve aynntı-
Eugene Delacroix ve William T urner kendile­ ya önem veren tutum una karşı çıktılar. Bakıl­
rinden sonra gelen İzlenimci ressamları derin­ dığında rengin ve ışığın titreştiği izlenimini ya­
den etkiledi. ratm ak amacıyla, karşıt renkleri yan yana kul­
19. yüzyıl ortalarında İngiltere’de, Kraliyetlandılar. Işık, gölge ve biçimleri yalnızca
Sanat A kadem isi’nin katı kurallarına karşı çı­ renklerle belirlediler. İzlenimci ressamlar yal­
kan bir grup ressam, konularını geçmişteki nızca yeni bir üslup yaratm akla sınırlı kalm a­
değer yargılarını yücelten edebiyat yapıtların­ dılar, konulara da yenilik getirdiler. Edouard
dan seçtiler. Sanatta yapaylığı yadsıyan bu sa­ M anet’nin 1862’de yaptığı Tuileries Bahçe­
natçılar kendilerini “Ön-Raffaellocular” ola­ sin d e Konser adlı tablosu Paris yaşamının
rak adlandırdılar. Resimlerinde genellikle tüm özelliklerini yansıtıyordu. Yenilik geti­
parlak ışıklı, canlı, ayrıntıya yer veren bir üs­ ren, yenilikçi anlam ında avangard (avant-
lup kullandılar. G rubun önde gelen adları garde) terimi bu sırada sanat sözlüğüne girdi;
Ford M adox-Brown, H olm an H unt, John arayış içinde olan genç ressam ları nitelem ek
Millais ve D ante Gabriel R ossetti’ydi. için kullanıldı. Yeni ressamlarla eski gelenek­
232 RESİM SANATI

lere bağlı sanat çevreleri arasındaki karşıtlık 20. yüzyıl başlarında resim sanatını etkile­
ilk kez 1863’te, resimde katı kuralları uygula­ yen yeni akımlar doğdu. A lm anya’da Die
m akta büyük bir titizlik gösteren Paris’teki Brücke (“K öprü”) ve Der Blaue Reiter (“M a­
Salon Sergisi’nin 4.000 tabloyu geri çevirme­ vi A tlı”) grubu sanatçılarının öncülüğünde
siyle açığa çıktı. Bunların arasında M anet’nin Dışavurum culuk (Ekspresyonizm ), Fransa’da
ünlü Kırda Öğle Yemeği tablosu da vardı. B u­ H enri M atisse’in öncülüğünde Fovizm ve İs­
nun üzerine yapıtları sergiye alınmayan res­ panyol ressam Pablo Picasso ile Fransız res­
samlar Salon des Refuses ( reddedilenler salo­ sam Georges Braque önderliğinde, sanat tari­
nu) adını verdikleri bir sergide halkın önüne hinde bir devrime yol açan Kübizm akımları
çıktılar. Resim sanatına çok geniş kapsamlı ve başladı (bak. BRAOUE, GEORGES; DIŞAVURUMCU­
köklü değişiklikler getiren İzlenimcilik A kı­ LUK; KÜBİZM; PlCASSO, PABLO).
mı, birçok uzmanca m odern sanatın başlangı­ Batıdaki gelişmelerin yakından izlendiği
cı olarak kabul edilir (bak. İZLENİMCİLİK). Rusya’da kökleri ilkel sanatlardan güç alan
Yeni İzlenimciler olarak bilinen Paul Sig- Dışavurumcu bir hareket başlamıştı. 1912’de
nac ve Georges Seurat noktacılık tekniğini ge­ Kazimir Maleviç, Kübik Gerçekçilik olarak
liştirdiler. İzlenimciler’in saf renklerini ve tanım lanan ilk sergisini açtı. Figürlerin tümü
noktalan andıran küçük fırça vuruşlarını m a­ canlı renkli bloklara indirgenmişti. Natalia
tem atiksel bir düzen içinde uygulamayı dene­ Goncharova ve Michail Larionov ise ışın ben­
diler (bak. Se u r a t , G e o r g e s ). zeri çizgilerden oluşan resimler yaptılar. Işın-
İzlenimci A kım ’ın geliştiği dönem de yaşa­ cılık olarak nitelenen bu akımın tem el düşün­
yan Edgar Degas, hareket halindeki insan fi­ cesi, biçimlerin çeşitli nesnelerden yansıyan
gürünü çizmekte ustaydı. Bale dansçılarını ışınların kesişmesiyle elde edilmesi ilkesine
yumuşak renkler ve serbest çizgilerle betim le­ dayanıyordu. 1922’de SSCB’den kaynaklanan
di. Eski ustalardan Rubens, Delacroix ve Tin- Yapımcılık hareketi El Lissitzky ile batıya
toretto’nun yapıtlannı inceleyen Paul Cezanne geçti.
renk kadar biçimle de ilgilendi. Resimde Çeşitli ülkelerde ortaya çıkan yeni sanat
anıtsal görüntüler yaratmayı başardı. Paul akımları soyut resim sanatının doğuşuna te­
Gauguin, büyük kent yaşamını terk ederek mel hazırladı. Fotoğrafın ve fotom ekanik
doğal yaşama kavuşmak amacıyla T ahiti’ye kopya tekniklerinin gelişmesi, o güne kadar
yerleşti. Canlı renklerden oluşan en güzel re­ fiziksel dünyayı doğru olarak betimleme aracı
simlerini bu adada yaptı. Vincent Van Gogh, gibi görülen resmi bu durum dan kurtardı.
bakıldığında sanki hareket edecekmiş gibi gö­ HollandalI ressam Piet M ondrian’ın beyaz ze­
rünen ağaçlan, bulutları, ekin tarlalarını içe­ min üzerine yerleştirilmiş üç tem el renk olan
ren coşkulu resimleri ve duygu yüklü portre­ sarı, kırmızı, mavi ve gerçekte renk olmayan
leriyle 20. yüzyıl resim sanatına damgasını siyah, beyaz ve gri ile sınırlandırılmış kom po­
vurdu. Paul Cezanne, Vincent Van Gogh, zisyonları soyut resmin en katıksız örnekle­
Edgar Degas ve Paul Gauguin geleneksel ko­ riydi.
nuları ve teknikleri reddetm ekten başka, öz­ 1919’da mimar W alter G ropius’un başlattı­
gün üsluplarıyla da m odern resmin öncüleri­ ğı, Paul Klee ve Wassily Kandinsky gibi ünlü
dir (bak. C e z a n n e , P a u l ; D e g a s , E d g a r ; G a u g u ­
ressamların da katıldığı Bauhaus (yapı evi)
in , P a u l ; V an G o g h , V in cen t ). hareketi soyut resim üzerinde oldukça etkili
G ene aynı dönem de H enri de Toulouse- oldu. Paul Klee kendine özgü soyut resim an­
Lautrec, 1890’lann Paris kabarelerini ve gece layışını “bir çizgiyi yürüyüşe çıkarm ak” ola­
yaşamını derin bir psikolojik duyarlıkla re­ rak tanımlıyordu. M odern resmin en önemli
simledi. Yalın ve güçlü çizgileri, cesur renkle­ temsilcilerinden Kandinsky ise bazı sanat ta­
riyle alışılmadık canlılıkta yapıtlar yarattı. rihçilerince soyut resmin yaratıcısı olarak ka­
Fransız H enri Rousseau, egzotik bitkileri, bul edilmektedir.
yabanıl hayvanları ve orm anları betimlediği 1920’lerde ortaya çıkan Gerçeküstücülük
resimleriyle naif resmin canlanmasına önemli Akımı (Sürrealizm) daha önceki gelişmeler­
katkılarda bulundu ve m odern sanatı etkiledi. den oldukça farklıydı (bak. GERÇEKÜSTÜCÜ-
 RESİM SANATI 233

Sağda: Georges Braque'ın Keman ve Palet adlı

yağlıboya tablosu (1910). Braque, Picasso'yla birlikte
Kübizm Akım ı'm başlattı.

The Museum o f Modern Art, New York, Mrs. Simon Guggenheim Fund

Üstte: Rus ressam Marc Chagall'ın Ben ve Köy adlı

yağlıboya tablosu (1911). Altta: Soyut
Dışavurum culuk Akım ı'nm önde gelen
sanatçılarından ABD 'li Jackson Pollock'un Sonbahar
R itm i adlı yağlıboya tablosu.
234 REYKJAVİK

LÜK). Gerçeküstücü ressamlar somut olarak

var olmayan, bütünüyle düş ürünü resimler
yaptılar. Gerçeküstücülük A kım ı’nın en
önemli temsilcileri Belçikalı Rene M agritte,
İspanyol Joan Mirö ve Salvador Dali, Fransız
Paul Klee, Yves Tanguy ve Giorgio da Chiri-
co’ydu (bak. D a l i , Sa l v a d o r ; K l e e , P a u l ; M ir ö ,
J o a n ).
20. yüzyılın ilk yarısında, üçü de Meksikalı
olan Jose Clemente Orozco, Diego Rivera ve
David A lfaro Siqueiros yaptıkları dev boyutlu
duvar resimleriyle fresk tekniğini yeniden
canlandırdılar. 1923-27 arasında üçü birlikte ZEFA

çalışarak M eksika tarihini ve kültürünü kala­ İzlanda'nın başkenti Reykjavik'in havadan

görünüm ü.
balık, canlı ve renkli kompozisyonlarıyla du­
varlara yansıttılar.
II. D ünya Savaşı’nın A vrupa’da yol açtığı nün gerçekleştirildiği ve orta büyüklükteki
yıkım resim sanatının merkezini Paris’ten gemilerin barındığı liman, bir dalgakıranla
New Y ork’a kaydırdı. 1960’larda A B D ’de korunm aktadır. Ö teki sanayiler gemi yapımı
H areketli Soyut, Pop Sanat, Foto G erçekçi­ ile ip, muşam ba, balık eti ve m argarin üreti­
lik, Op Sanat gibi, Soyut Dışavurumculuk midir. Kentin elektrik enerjisi gereksinimi
kapsam ında yeni akım lar ortaya çıktı. Bu ha­ hidroelektrik santrallardan karşılanır. Reyk-
rekete bağlı ressamlar fotoğraf parçaları, kon­ javik’in hem en dışındaki Keflavik’te uluslar­
serve kutulan gibi her türden nesneyi kolaj arası bir havalimanı vardır.
yöntemiyle tuvale uygulayarak yepyeni bir 20. yüzyılın başlarında Reykjavik 6.000 nü
anlatım dili oluşturdular. Bu akım lann önde fuslu küçük bir kasabaydı. Caddeleri kaldı-
gelen adlan Roy Lichtenstein, Andy W arhol, rımsızdı, evlerin çoğu ahşaptı. Günüm üzün
Peter Blake, Ronald B. Kitaj, David Hock- Reykjavik’inde ise parlam ento binası, İzlanda
ney ve Jackson Pollock’tur. Üniversitesi, Ulusal Tiyatro, İzlanda Ulusal
Türk resim sanatına ilişkin bilgiyi TÜ R K K ütüphanesi, Ulusal Müze ve iki katedralden
RESİM VE H E Y K E L SA NA TI maddesinde başka birçok önemli yapı bulunur. Ayrıca
bulabilirsiniz. Ayrıca bak. Ç a n a k ÇÖMLEK; E s k İ körfezin güzel görünüm üne bakan çok sayıda
MlSIR; ESKİ YUNAN; ETRÜSKLER; GÜNEYDOĞU ASYA villa vardır.
SANATI; İLKEL SANATLAR; UZAKDOĞU SANATI. R eykjavik’in nüfusu yaklaşık 95.755’tir
(1988).
REYKJAVİK, İzlanda’nın en büyük kenti ve
başkentidir. Adanın güneybatısında, 874’te REZENE, maydanozgiller familyasından kes­
ilk Norveç yerleşiminin kurulduğu noktada kin kokulu otsu bir bitkidir. Güney A vrupa’
yer alır. “Dum anlı koy” anlam ındaki R eykja­ da ve A nadolu’da yabani olarak, yani kendili­
vik adı kentin yakınındaki gayzerler nedeniy­ ğinden yetişen bu bitki (Foeniculum vulgare)
le verilmiştir (bak. G a y z e r ). Bu gayzerlerden çok eskiçağlardan beri güç ve cesaret simgesi
borularla taşm an sıcak su evlerde ve kamu olmuştur. Örneğin, eskiden Romalı gladya­
kuruluşlarında kullanılır; konutlann, işyerle­ törlere güç ve kuvvet verici olarak rezene ye­
rinin, yüzme havuzlarının ve seraların ısıtıl­ dirilir, atletizm yanşm alarm da birinci gelenle­
masında yararlanılır. Bu jeoterm al kaynakla- re rezene çelenkleri takılırdı.
n n kullanımından dolayı Reykjavik dünyanın Günüm üzde A B D ’de, İngiltere’de ve A v­
sayılı temiz kentlerinden biridir. rupa’nın ılıman kesim lerinde tarımı yapılan
Balıkçılık ülkenin başlıca sanayilerinden bi­ bu bitkinin en çok tohum larından (botanik
ridir. Avlanan m orinaların çoğu Reykjavik’e açısından meyve) yararlanılır. Koku verici
getirilir. Ülkenin ticaretinin büyük bölümü- olarak şekerlem e, likör ve ilaçlara katılan bu
 RHODES 235

tam am ladıktan sonra sağlık sorunları yüzün­

J. Horace McFarland Company
Rezene, m aydanozgiller fam ilyasının öbür
üyelerinin çoğu gibi keskin kokulu ve baharlı bir
bitkidir. Bu yüzden de özellikle tohum ları koku verici
olarak kullanılır.
den üniversiteye gidemeyince, 1870’te karde­
şiyle birlikte, çalışmak üzere A frika’ya gitti.
Kim berley’de elmas yeni bulunmuştu ve Rho-
des bu işten çok para kazandı. D aha sonra
Oxford Üniversitesi’nde okum ak üzere İngil­
tere’ye gitti. Sağlığının yeniden bozulması
üzerine 1873’te A frika’ya geri döndü.
Rhodes elmas m adenlerinin hisselerini sa­
hiplerinden satın alarak elmas üretiminin ve
satışının denetimini ele geçirdi. Kim berley’de
dünya elmas üretiminin de yüzde 90’ını ger­
çekleştiren bir şirket kurdu.
Kap Kolonisi Parlam entosu’na girerek,
1885’te Bechuanaland’ın güneyini Kap Kolo­
nisi hüküm etinin ve kuzeyini İngiliz hüküm e­
tinin denetim altına almasını sağladı. Bechua-
naland’ın kuzeyindeki M atabele ülkesinin
Kralı Lobengula’ya elçiler göndererek bu
ülkede m aden aram a hakkı elde eden R ho­
des, İngiliz Güney A frika Kum panyası’m
kurdu ve daha sonra İngiliz hüküm etinden bu
toprakları yerleşime açma izni aldı. Çok
Mansell Collecrion

baharlı tohum lardan ayrıca sabun ve parfüm

sanayisinde kullanılan uçucu bir yağ çıkarılır.
Körpe yaprak ve dalları soslarda, çorbalarda
baharat olarak kullanıldığı gibi haşlanıp salata
olarak da yenir. Tohum larından halk arasında
yaygın biçimde gaz söktürücü ilaç olarak da
yararlanılır.
O rtalam a 1-1,5 m etreye kadar boylanabi-
len rezene bitkisinin iplik gibi ince parçalı
yaprakları, küçük bir şemsiyeyi andıran sarı
çiçek dem etleri vardır. D oğada pek çok çeşi­
dine rastlanır; tohum ları tatlı olanların tarımı
da yapılır.

RHODES, Cecil (1853-1902). Rodezya’nın

(bugün Zimbabve) kurucusu olan Cecil John
Rhodes’un amacı, özellikle A frika’nın güne­
yinde İngilizler’in yayılmasını sağlamak ve
Kahire’den Cape Tow n’a kadar tüm A frika’yı
İngiliz egemenliği altına sokmaktı.
Cecil Rhodes (sağda) Boerler'e karşı savaşan İngiliz
H ertfordshire’da doğan Cecil Rhodes, bir süvari birliğ in in komutanı General French'in elini
papazın beş oğlundan biriydi. Ortaöğrenim ini sıkıyor.
236 RHÖNE IRMAĞI

geçmeden bu bölgeye onun adı (Rodezya) Lyon’da en büyük kolu olan Saöne Irmağı
verildi. ile birleşen R höne, güneye doğru denize
1890’da Kap Kolonisi’nin başbakanı olan yönelir. Akışı hâlâ hızlı olduğundan ulaşım
Rhodes’un tüm Güney Afrika topraklarında için elverişli değildir. Ulaşımı sağlamak için
İngiliz egemenliğini kurm ak amacının önün­ yapılan çalışmaların yanı sıra, D onzere’de bir
deki en ciddi engel iç kesimlerdeki, Paul de kanal açılmıştır. Rhöne Irmağı Lyon böl­
K ruger’in yönetiminde olan Transvaal Cum ­ gesinde, Alp Dağları ile Fransa’nın ortasında­
huriyeti ve O ranj Bağımsız D evleti’ydi. (G ü­ ki, Massif Central diye bilinen büyük yayla­
ney A frika tarihine ilişkin daha fazla bilgiyi dan geçer. Vadinin oluşturduğu koridoru
G Ü N EY A FR İK A maddesinde bulabilir­ izleyen kara ve demiryolları, Kuzey ve O rta
siniz.) Fransa ile büyük Marsilya limanı arasında mal
Rhodes 1895’te Paul K ruger’i devirmeyi taşımacılığına olanak verir. Bir zam anlar Ro­
amaçlayan bir plan tasarladı. Ne var ki, malılar G alya’yı fethetm ek için bu yolu kul­
Rodezya silahlı kuvvetleri aceleci davranarak lanmışlardı.
Transvaal Cum huriyeti’ne yürüdü. Büyük bir Deltanın (bak. D e l t a ) başladığı A rles’da
başarısızlıkla sonuçlanan bu saldırıdan sonra ırm ak, güneybatıya doğru akan Petit Rhöne
Rhodes Kap Kolonisi başbakanlığından çekil­ (Küçük Rhöne) ve güneydoğuya yönelen
mek zorunda kaldı. G rand R höne (Büyük Rhöne) olmak üzere
Bundan sonra hiçbir resmi görev alm am ak­ iki kola ayrılır. İkisi arasında Cam argue’ın
la birlikte, 1896’daki M atabele Ayaklanm ası’ tuzlu bataklık ve otlakları uzanır.
nın bastırılmasına yardım etti. 1899’da Güney
Afrika Savaşı (Boer Savaşı) çıkınca Rhodes RICHARD (İngiltere Kralları). İngiltere tari­
Kim berley’e gitti (bak. G ü n e y AFRİKA S a v a ş i ) . hinde Richard adını taşıyan üç kral vardır.
Kimberley yaklaşık dört ay Boerler’in kuşatma­
sı altında kaldı. Rhodes Kimberley’in savunma­ Richard I (1157-1199). Aslan Yürekli
sını örgütlem ek için yoğun çaba gösterdi; G ü­ Richard adıyla da tanınan I. Richard, II.
ney Afrika Savaşı bitmeden önce öldü. Henry ile Akitanyalı E leonore’un üçüncü
oğludur. 11 yaşındayken Akitanya dükü oldu.
RHÖNE IRMAĞI. İsviçre A lpleri’ndeki bir 1189’da İngiltere kralı olan Richard kısa bir
buzuldan doğan Rhöne Irmağı yaklaşık 800 km süre sonra Kutsal Rom a-G erm en İm paratoru
yol aldıktan sonra A kdeniz’e dökülür. Sim- Friedrich Barbarossa ve Fransa Kralı II.
plon Tüneli ve Simplon Geçidi yoluyla İtalya’ Philippe ile birleşerek Kudüs’ü M üslüm an­
dan İsviçre’ye giren kara ve demiryolu Rhöne la rın elinden geri almak için III. Haçlı
vadisinin üst bölüm ünden geçer. Fransa’ya Seferi’ni başlattı (bak. H a ç l i SEFERLERİ).
ulaşm adan önce Cenevre G ölü’ne giren ır­ Nisan 1191’de Kutsal T opraklar’a doğru
m ak, A lpler’i Jura D ağlan’na birleştiren sıra­ yola çıkan Richard, yolculuğu sırasında uğra­
dağlar arasındaki bir dizi derin vadide dola­ dığı Kıbrıs’ı ele geçirdi. B urada Navarra
nır. Bu vadilerin birinde Genissiat hidroelek­ kralının kızı B erengaria’yla evlendi. H aziran­
trik santralı yer alır. da, Filistin’in kuzeyinde bir M üslüman kalesi

ZEFA

Avignon'da Rhöne
Irmağı üzerinde yer alan,
12. yüzyılda Aziz
Benezet'in yaptırdığı
köprüden günümüze
yalnızca d ö rt kemer
kalmıştır. Arkada,
papaların surlarla
korunan sarayı
görülüyor.
 RICHARD 237

olan A kkâ’yı ele geçirdi. Haçlılar arasında

tam anlamıyla birlik yoktu. R ichard’ın yoklu­
ğunu fırsat bilerek İngiltere krallığını Richard’
m kardeşi John ile paylaşmak amacında
olan II. Philippe bu arada ülkesine geri
dönm üştü. Ö te yandan, II. R ichard’ın önder­
liğindeki Haçlı ordusu bir yıldan uzun süren
bir kuşatm adan sonra K udüs’ü alamayınca,
Richard, Selahaddin Eyyubi ile barış antlaş­
ması imzaladı. Ekim 1192’de yurduna geri
dönm ek üzere yola çıktı. Ne var ki, Fransa’
nin kendisi için güvenli olmadığını bildiğin­
den kılık değiştirerek Avusturya üzerinden
geçerken, Avusturya Dükü Leopold onu ya­
kalayarak hapsettirdi. İstenen fidyenin bir
bölümü ödenerek Richard serbest bırakıldı.
İngiltere’ye dönüşünden kısa bir süre sonra
II. Philippe’e karşı savaş açan Richard, Nor-
m andiya’da yaralanarak öldü. Yerine kardeşi
John geçti.

Richard II (1367-1400). Yüz Yıl Savaşları’

nin ünlü İngiliz generali Edvvard’m (Kara
Prens) oğludur (bak. Yüz Y il S a v a ş l a r i ).
1377’de büyük babası III. Edw ard’ın yerine
tahta çıkan Richard henüz reşit olmadığından
ülkeyi bir süre amcası G auntlu John ve bir
grup soylu yönetti.
Richard, 1381’de W at Tyler’in önderliğinde
ayaklanan köylülere sonradan tutmayacağı
sözler vererek onlardan yanaymış gibi dav­
randı ve ayaklanmayı yatıştırdı. Bundan son­
ra İngiltere’yi tek başına yönetm ek için başa­
rısızlıkla sonuçlanacak bir mücadeleye girişti.
G auntlu John’un 1386’da İspanya’ya gitme­ National Portrail Gallery, Londra

sinden sonra yerini bir başka amca, Glouces-
ter Dükü Thom as aldı. Richard 1397’de
Thom as’ın tutuklanm asını ve öldürülmesini
em retti.
Bundan iki yıl sonra, Richard İrlanda’day­
ken, G auntlu John’un oğlu Henry Boling-
broke İngiltere’ye saldırarak IV. Henry adıy­
la taç giymek istedi. Teslim olan Richard,
Pontefract Şatosu’na hapsedildi ve orada öl­
dü. 1382’de Bohemya Prensesi A nne ile ev­
lenmiş, ama çocukları olmamıştı.
.9
Richard III (1452-1485). York Dükü
R ichard’ın oğludur. Güller Savaşı (bak. G Ü L­
LER SAVAŞI) adı verilen, York ve Lancaster ha-
10 yaşında İngiltere tahtına çıkan II. Richard'ın 22 yıl
sonra tacı elinden alındı.
nedanları arasındaki savaşta öncü birliklere
kom uta eden Richard, 1461’de York haneda­
nının İngiltere tahtını ele geçirmesini ve en
büyük ağabeyi olan IV. Edvvard’m yeniden
tahta çıkmasını sağladı.
Nisan 1483’te IV. Edw ard ölünce büyük
oğlu V. Edward tahta geçti. Yeni kral 12
yaşında olduğundan o büyüyünceye kadar
birisinin ülkeyi yönetmesi gerekiyordu.
Richard’ın V. Edward’ın naipliğini üstlenmesi­
ne karşın, kralın annesi buna karşıydı. Zaman
yitirmeden İngiltere’nin kuzeyinden gelen
238 RICHELIEU

soylunun oğluydu. Önce bir askeri okula

giren Richelieu, daha sonra Luçon piskopos­
luğunun ailede kalabilmesi için dinsel eğitim
gördü. Eğitimini tamamlamasının ardından
22 yaşında Luçon piskoposu oldu. Kral XIII.
Louis’nin annesi M arie de Medicis’nin güve­
nini kazanan Richelieu, 1616’da dışişleri ba­
kanı oldu. Oğluyla bozuşan Kraliçe Marie
sürgüne gönderilince, Richelieu de saraydan
uzaklaştırıldı. Krala karşı ayaklanan M arie de
Medicis’yi uzlaşmaya razı etm ek için 1619’da
yeniden göreve çağrıldı ve 1622’ye kadar kral
ve annesi arasında anlaşma sağlamak için
uğraştı. Aynı yıl M arie’nin baskısıyla Fransa’
da kardinalliğe getirildi. D aha sonra başba­
kan olan Richelieu, 1630’da Marie de M edi­
cis’nin ülkeyi terk etm esinden sonra kral, kili­
National Portrait Gallery, Londra se ve devletin kesin denetimini ele geçirdi.
Henry Tudor'a (VII. Henry) yenilen III. Richard. Büyük bir güce sahip olan Richelieu’nün
amacı, içeride soylular ile P rotestanların,
dışarıda ise H absburglar’ın gücünü kırm ak ve
Richard, kraliçenin yandaşlarıyla çatışmaya Fransa’da kralın otoritesini yeniden sağla­
girdi, birçoğunu tutuklattı ve idam ettirdi. maktı.
Kraliçeyle öbür çocukları W estm inster Ab- Richelieu’nün ilk işi, krallığın savunması
bey’e kaçtılar. için gerekli olmayan tüm kaleleri yıktırarak
İngiltere’yi tek başına yönetm ek isteyen soyluların gücünü zayıflatmak oldu. Birçok
Richard, parlam entonun da desteğiyle III. soylu ona karşı komplo düzenlediyse de,
Richard adıyla taç giydi. Edw ard’la dokuz Richelieu aralarında Fransa’nın en güçlü soy­
yaşındaki kardeşini Londra Kulesi’ne hapset­ lusu M ontm orency D ükü H enri’nin de bulun­
tirdi. 1483’te iki kardeşin birden ortadan yok duğu tüm önderleri idam ettirdi.
olması R ichard’ın emriyle öldürüldüklerine Richelieu daha sonra, birçok kentin yöneti­
ilişkin söylentileri güçlendirdi. mini elinde bulunduran ve önemli bir askeri
Buckingham Dükü 1483’te Richard’a karşı güce sahip olan H uguenotlar ya da Fransız
bir ayaklanma başlattıysa da, yenildi ve iha­ Protestanları’na karşı harekete geçti. 1628’de
netle suçlanarak idam edildi. Birkaç ay içinde H uguenotlar’ın önemli bir kalesi olan La
R ichard’ın tek oğlu ve ardından karısı öldü. Rochelle limanını kendi yönetimindeki or­
Fransa’da sürgünde yaşayan Henry Tu- duyla kuşattı ve bir yıl sonra ele geçirdi. Bir
dor’un da gözü tahttaydı. Richard ve Henry’ Katolik olmasına karşın, siyasal bir tehlike
nin orduları arasında 1485’te Bosvvorth Field oluşturm adıkları sürece, H uguenotlar’ın iste­
Çarpışması oldu. Richard çarpışmada öldü ve dikleri gibi ibadet etm elerine karışmadı. Hu-
Henry Tudor, VII. H enry adıyla tahta çıktı. guenot subayları Fransa’nın başka ülkelerle
yaptığı savaşlarda özveriyle çarpıştılar.
RICHELIEU (1585-1642). Kardinal Richelieu Richelieu, İspanya ve Alm anya’da Habs-
yaklaşık 20 yıl boyunca Fransa’nın başbakanı burg krallarını zayıflatmak için Katolik İspan­
ve kralın varlığına karşın, ülkenin mutlak ya Kralı IV. Felipe’ye karşı isyancı Alm an
yöneticisi oldu. Öldüğünde ardında A vrupa’ Protestanları’nı destekledi. 1618-48 arasında
nın güç dengesini elinde tutan, eskisinden Katolikler ile P rotestanların Otuz Yıl Savaş­
daha güçlü bir Fransa bıraktı. ları (bak. O tuz Yil S avaşlari) olarak bilinen
Richelieu Dükü A rm and-Jean du Plessis, uzun ve kanlı mücadelesine P rotestanların
III. H enri’nin başyargıcı olan önemli bir yanında katıldı. Protestan İsveç Kralı G ustaf
 RİFAT 239

A d o lf un ordularına para yardım ında bulun­

du ve 1635’te Katolik İspanya’ya savaş açtı.
Başlangıçta yenilen Fransız orduları, sonra­
dan peş peşe zaferler kazanarak İspanya,
Kuzey İtalya ve Alm anya içlerine doğru
ilerlediler. Ölüm ünden sonra imzalanan ve
Fransa’nın gücünü pekiştiren Vestfalya Barış
A ntlaşm ası’nın koşullarını da Richelieu hazır­
ladı.
Çok zengin olan Richelieu gösterişli bir
yaşam sürdü ve sanatın koruyucusu oldu.
1635’te, ünlü Fransız yazarlarından oluşan ve
günümüzde de etkisini sürdüren Fransız A ka­
dem isinin kurulm asında öncülük etti.
Richelieu, Fransa’nın dış ticaret ve sanayi­
sini geliştirmek için önemli adımlar attı. Ülke
içinde, özellikle dışarıya satılacak malların
üretim ine ağırlık verdi. Dışarıdan lüks mal
alimim engellerken, denizaşırı ticaret yapan
şirketleri destekledi. Bu şirketlerden Kanada
ve Batı Hint A daları’nın sömürgeleştirilme-
sinde yararlanıldı. Fransız deniz gücünün
Ara Güleri Cumhuriyet Gazetesi Arşivi
oluşturulması için de uğraş veren Richelieu’ Oktay Rifat çağdaş Türk şiirin in önde gelen
nün ölüm ünden bir yıl sonra en büyük Fransız tem silcilerindendir.
krallarından XIV. Louis tahta geçti. “Ben
devletim ” diye böbürlenen XIV. Louis, gücü­ dan da geleneksel biçimlerle bir dengeye
nü Richelieu’nün Fransa’da krallık otoritesini ulaşmaya çalıştı. Şiirin yapısına verdiği önem ­
kurm ak için gösterdiği çabaya borçludur. le dikkati çekti. Güzelleme (1945) adlı kita­
bında halk şiirinin anlatım özelliklerinden
RİFAT, Oktay (1914-1988). Çağdaş Türk geniş ölçüde yararlandı. II. Dünya Savaşı’nın
şiirinin önde gelen temsilcilerinden biri olan ertesinden 1950’lerin ortalarına kadar to p ­
Oktay Rifat, şair ve dilci Samih R ifat’ın lumsal içeriği ağır basan bir şiire yöneldi.
oğludur. T rabzon’da doğdu, A nkara Ü niver­ Aşağı Yukarı (1952) ve 1955’te Y editepe Şiir
sitesi H ukuk Fakültesi’ni bitirdi. Paris’teki A rm ağm ı’m alan Karga ile Tilki (1954) adlı
doktora çalışmasını II. D ünya Savaşı nedeniy­ kitaplarında topladığı alay ve yergi öğeleri
le tam amlayam adı. 1940’ta Türkiye’ye dön­ ağır basan bu şiirlerde yerel söyleyişlerden,
dü, m em urluk, avukatlık yaptı. İstanbul’da tekerlem elerden yararlandı. 1956’da yayımla­
öldü. dığı Perçemli S o ka k'iz ise, sözcükler arasın­
Oktay Rifat şiir dünyasında adını, şair daki düzeni ve ilintiyi bozan, kapalı, yadırga­
arkadaşları O rhan Veli Kanık ve Melih Cev­ tıcı şiirler yer aldı. Bu kitaptaki şiirler sözcük­
det Anday ile birlikte duyurdu. “G arip” lerin dünyasına çekilmiş gibiydi. A şık M erdi­
adıyla anılan şiir akımının üç temsilcisinden veninde (1958) de benzer bir çizgiyi sürdür­
biriydi (bak. GARİP). B u akım a bağlı olarak dü. Sekiz yıllık bir susuştan sonra 1966’da
yazdığı ve sıradan insanların beğenisine ses­ yayınladığı Elleri Var Özgürlüğün adlı kitabı­
lenmeyi amaçlayan yerleşik şiir anlayışına nın ilk bölüm ünde Yunan m itolojisinden esin­
aykırı şiirlerinin ilk örneklerini, bu arkadaşla- lenen, uzun dizelerle kurulm uş, yoğun şiirler
’rıyla birlikte çıkardığı Garip (1941) adlı kitap­ yer alıyordu. Bunların ardından da, çok yönlü
ta topladı. Yaşayıp Ölmek, A ş k ve Avare­ arayışlarının ve şiir birikiminin bireşimi ola­
lik Üstüne Şiirler (1945) adlı kitabında bir rak nitelenebilecek yetkin ürünler verme dö­
yandan G arip çizgisini sürdürürken, bir yan­ nemi geldi
240 RİMSKİ-KORSAKOV

Oktay Rifat bu dönem de, her biri büyük

bir ustalığı sergileyen Şiirler (1969), Yeni
Şiirler (1973), Çobanıl Şiirler (1976), Bir
Cıgara İçimi (1979), Elifli (1980), Denize
Doğru Konuşma (1982), Dilsiz ve Çıplak
(1984), Koca Bir Yaz (1987) kitaplarında
daha çok doğaya, kırsal kesime ilişkin görün­
tüler çizdi. Türkiye insanını, özellikle kırsal
kesim insanını, ayrıntılara inen gözlem gücüy­
le başarıyla yansıttı. Oyun İçinde Oyun
(1948), Birtakım İnsanlar (1961), Kadınlar
Arasında (1966), A nkara Sanatseverler Der-
neği’nce yılın en iyi oyunu seçilen Yağmur
Sıkıntısı (1969) gibi oyunlarında Türk toplu-
munun değişik yönlerini gerçekçi bir bakış
açısıyla yansıtmaya çalıştı. Oktay R ifat’ın Bir
Kadının Penceresinden (1976), Danaburnu
(1980), Bay Lear (1982) adlı rom anları da
vardır.
Şiirler ile 1970’te Türk Dil Kurum u Şiir
Ö dülü’nü, Bir Cıgara İçim i ile 1980’de Sedat
Simavi Vakfı Edebiyat Ö dülü’nü, Danaburnu
ile 1981’de M adaralı Rom an Ö dülü’nü, Dilsiz
ve Çıplak ile de 1984’te Behçet Necatigil Şiir
Ö dülü’nü kazanmıştır.

RİMSKİ-KORSAKOV, Nikolay (1844-1908) Mansell Collecrion

Büyük Rus besteci Nikolay Andreyeviç
Rimski-Korsakov, varlıklı ve soylu bir aile­
nin oğlu olarak N ovgorod’daki Tihvin’de
dünyaya geldi. İlk bestesini dokuz yaşınday­
ken yapmış olan Rimski-Korsakov, müzik
yeteneğine karşın, ailesi tarafından St. Peters-
burg’daki (bugünkü Leningrad) Deniz H arp
O kulu’na gönderildi.
1861’de tanınmış genç besteci Mili Balaki-
rev’le tanıştı. Fırsat buldukça Balakirev’le
birlikte çalışan Rimski-Korsakov okulu biti­
rince, üç yıl sürecek ve Londra ile New York
gibi birçok limanı kapsayacak uzun bir sefere
gönderildi. Bu süre içinde M i Bem ol M inör
Birinci Senfoni’sini yazdı. Bitirdiği her bölü­
mü, eleştirmesi için Balakirev’e gönderiyor­
du. Bu senfoni ilk kez 1865’te St. Petersburg’
da seslendirildi.
Rimski-Korsakov müzik çalışmalarını sür­
dürm ek amacıyla daha sonra Rusya’ya dön­
dü. 1873’te, müzik tekniği konusundaki bilgi
eksikliğine karşın, Petersburg Konservatuva-
rı’nda kompozisyon dersleri verm ekle görev-
Rus besteci Nikolay Rimski-Korsakov.
lendirildi. Öğrencilerine öğretirken bir yan­
dan da kendisi öğreniyordu. Öğretm enlik
yılları boyunca birçok genç besteciye yardım
etti. En tanınmış öğrencilerinden biri İgor
Stravinski idi.
Besteci olarak Rimski-Korsakov dört Rus
besteciyle birlikte çalıştı. Rimski-Korsakov,
Mili Balakirev, Cesar Cui, Aleksandr Borodin
ve M odest M ussorgski’den oluşan bu grup
Rus Beşleri adıyla tanınıyordu. O rtak özellik­
leri, Rus halk şarkıları ve öykülerinden esin­
lenen besteler yaparak Rus müziğini batıdan
bağım sızlaştırm aktı.
Çok sayıda beste yapmış olan Rimski-
K orsakov’un yapıtlarından pek azı Rusya
dışında tanınm aktadır. Bunlar arasında Şeh-
razad (1888) ile Rus Paskalya Uvertürü (1888)
sayılabilir. Altın H oroz (1908), tamamlanmış
15 operası arasında en ünlüsüdür. Bu operala­
rın konusu genellikle Rus ya da Slav masalla­
rından kaynaklanır.

Rim ski-Korsakov kendi operalarının yanı
sıra, dostları Mussorgski ve Borodin’inkileri
de tam am ladı. M ussorgski’nin ölüm ünden
sonra düzelterek yayıma hazırladığı Çıplak
Dağda Bir Gece (1867) özgün besteden daha
çok tanınır. Müzik parçalarını orkestra için
düzenlemede, yani orkestrasyonda usta olan
Rimski-Korsakov müzikle öykü anlatm akta
özellikle yetenekliydi. O rkestra yapıtları ara­
sında İspanyol Kapriçyosu (1887), Çar Saltan
M asalı’ndan (1900) “Y abanarılarının Uçuşu”
ve Sadko’dan (1898) “Hindistan Şarkısı” bu­
na örnektir. “Müzik Yaşamımın Olayları” adlı
özyaşamöyküsü ölüm ünden bir yıl sonra ya­
yımlandı. Bugün hâlâ ders kitabı olarak kulla­
nılan “Orkestrasyonun Tem elleri” ise ancak
1913’te basılabildi. (Ayrıca bak. R us BEŞLERİ.)
RİNGA, kuzey denizlerine yayılmış, ince
uzun yapılı, gümüşsü renkte ve en çok 40
santim etreye yaklaşan uzunlukta bir balıktır.
Eskiden ayrı türler olarak sınıflandırılan A t­
lantik ringası ile Pasifik ringası günümüzde
genellikle aynı türün (Clupea harengus) alt­
türleri sayılmaktadır.
Ringalar denizlerde en bol bulunan balıklar
arasında yer alır. Ayrıca etlerinin çok besleyi­
ci olması nedeniyle bu balıklar A vrupa’nın
kuzeyinde yaşayan halkların yaşamını derin­
den etkilem iştir. Yüzyıllar boyunca büyük
ringa sürülerini avlamak için kurulan birçok
balıkçı limanı vardır. Bu lim anlardan denize
açılan irili ufaklı balıkçı tekneleri yıllarca belli
bir bölgeye gelen, sonra bir süre için dolaştık­
ları yerleri değiştiren ringa sürülerinin peşine
düşerdi. O rtaçağda Hansa Birliği’ni (bak.
H a n s a BİRLİĞİ) oluşturan Alm an kentleri ringa
balıkçılığını denetim leri altına aldı.
Ringaların 3 milyar kadarı bir araya gelerek
uzunluğu 13 kilom etreyi, genişliği 6 kilom et­
reyi bulan bir sürü oluşturabilir. Ringalar en
çok, balıkların bulunduğu derinliğe kadar
salınan, bir ya da iki teknenin çektiği orta su
trolü ya da gırgır ağlarıyla yakalanır. Çevirme
ağlarıyla yapılan av, gırgır ağlarıyla yapılana
çok benzer. Eskiden çok yaygın olan galsama
‘ağlarıyla ringa avı günüm üzde eski önemini
yitirmiştir. (Ticari balıkçılığın bu tem el avlan­
ma yöntem lerini B A LIK Ç ILIK maddesinde
ayrıntılı olarak bulabilirsiniz.)
RİNGA 241
R in g a n ın sırtı koy u m a v i, y a n la rı g ü m ü ş re n g in d e d ir.
Avlanan A tlantik ringasının küçük bir bö­
lümü taze olarak yenirken büyük bölümü
tuzlandıktan, füme ve salam ura yapıldıktan
sonra tüketim e sunulur. İskandinavya’da kü­
çük ringaların genellikle konservesi yapılır.
Baltık Denizi’nde bir D anim arka adası olan
Bornholm , tütsülenm iş ringasıyla ünlüdür.
Dişi bir ringanın deniz dibine döktüğü
yum urtaların sayısı 40 bini aşabilir. Am a bu
yum urtalardan çıkıp gelişebilen ringaların sa­
yısı genellikle 3-4’ü geçmez. Ringa yum urta­
ları ve yavruları büyük ölçüde öbür balıklar
tarafından yenir. Yaşamları boyunca yırtıcı
balıkların ve insanların saldırısına uğrayan
ringalar ise planktonlarla beslenir (bak.
PLANKTON). Ringaların solungaçları plankton­
ları sudan süzebilecek bir yapı kazanmıştır.
Eskiden tükeneceğine kimsenin inanmadığı
Kuzey Denizi’ndeki ringa varlığı günümüzün
gelişmiş yöntemleriyle sürdürülen aşın avlan­
ma sonucu azalmış, dev sürüler kaybolmaya
başlamıştır. ‘1977’de ringa avını geçici bir süre
yasaklayan A vrupa T opluluklan bu balıklann
yeniden bollaşması için çaba gösterm ektedir.
Büyük O kyanus’ta avlanan binlerce ton
ringanın pek azı salamuraya basılmakta ya da
tütsülenm ekte, geriye kalanı yağ ve un elde
etm ek için işlenm ektedir. Balıkyağı bazı sa­
bunların ve makine yağlarının yapım ında,
balık unu ise hayvan yemi olarak değerlendi­
rilir.
Ringa yağı ve ununa olan yüksek talep
Pasifik ringasının 1956-66 arasında en gelişmiş
aletler kullanılarak aşırı biçimde avlanmasına
242 RİO DE JANEIRO
yol açtı. Böylece bu balıkların da sayıları hızla
azaldı.
RİO DE JANEIRO, Brezilya’nın ikinci büyük
kentidir. 1763’ten 1960’a kadar ülkenin baş­
kenti olan Rio de Janeiro önemli bir limandır.
Kısaca Rio adıyla tanınan kent, Atlas Okya-
nusu’nun batı kıyısında yer alır. R io’nun
kurulduğu yarım ay biçimindeki G uanabara
Körfezi neredeyse denizin kıyısında yükselen
mavi yeşil tepelerle çevrilidir. Bu tepelerin
çoğu deve hörgücüne benzeyen biçimleriyle
alışılmamış bir görünüm sergiler. Koni biçi­
mindeki Pâo de Açûcar (“kelle şeker”) Dağı
deniz kıyısından 395 m etre yüksekliktedir. Bu
dağa teleferikle çıkılabilir. Corcovado (“kam ­
bur”) adıyla bilinen 705 m etre yüksekliğinde­
ki dağın doruğunda Hz. İsa’nın bir heykeli
vardır. “Kurtarıcı İsa” adıyla tanınan 29
m etre boyundaki bu heykel 1931’de yapıl­
mıştır.
Kıyı tepelerinin ardındaki dağlar tropik
orm anlarla örtülüdür. Pek çok küçük adayla
dolu olan denizde yoğun gemi ve feribot
seferleri yapılmaktadır. Rio ekvatorun güne­
yinde yer aldığından en soğuk ayı tem muz, en
sıcak ayı ise şubattır. İklim nemli ve tropiktir;
yağmur mevsimi kasımdan mayısa kadar
sürer.
Rio de Janeiro’da yaşayan insanlar karışık
kökenlidir; am a büyük bir bölümü, kente ilk
yerleşen Avrupalı sömürgeciler olan Porte-
kizliler’in soyundan gelir. Rio de Janeiro’da
ilk yerleşim 1565’te gerçekleşti. Üç yıl sonra
ise bir ortaçağ kalesi durum una geldi. R io’da
yaşayan pek çok Siyah vardır. Değişik ırktan
insanlar arasında uyumsuzluğa pek rastlan­
maz. Konuşulan dil Portekizce’dir.
R io’da hâlâ sömürge dönem inden kalma
eski yapılar vardır. Büyük taş duvarlı ve
kiremit çatılı eski kiliselerin içleri altın yaldız­
la bezelidir. Kent m erkezinin büyük bir bölü­
mü yeniden yapılmıştır; körfezi çevreleyen
kıyıda beyaz gökdelenler yükselir. Brezilya’
ya adını veren pau-brasil ağacı gibi herdemye-
şil ağaçlarla süslü uzun ve geniş caddeler kenti
boydan boya geçer ve deniz kıyısı boyunca
uzanır. Rıhtım daki Santos Dum ont havalima­
nı kıyıdaki bir tepenin düzleştirilmesi ve çıkan
toprakla denizin doldurulması sonucu yapıl­
mıştır. Kentin uluslararası havalimanı olan
G aleao ise körfezdeki bir ada üzerindedir.
Santos D um ont havalimanının güneyinde,
gene denizin doldurulmasıyla elde edilen ala­
nın üzerinde ise bir m odern sanat müzesi
ZEFA
Rio de Janeiro'nun favela adı verilen gecekondu
m ahallelerinden bir görünüm . Geride solda görülen
dik tepe Pâo de Açücar ("kelle şeker") Dağı'dır.
vardır. Özellikle dış turizme yönelik kuruluş­
larıyla tanınan Copacabana ve Ipanem a banli­
yöleri daha güneyde, Atlas Okyanusu’na ba­
kan geniş ve kıvrımlı kum saldadır. Banliyöle­
rin iç ulaşımları ve kent merkeziyle bağlantı­
ları sabah ve akşam saatlerinde tek yön
uygulaması yapılan iki geniş yolla gerçekleşti­
rilir. G uanabara Körfezi üzerindeki köprü ile
1979’da açılan m etro kentin trafiğini büyük
ölçüde rahatlatm aktadır. R io’nun dünyaca
ünlü botanik bahçesinde 30 m etre yüksekli­
ğinde palmiye ağaçları, yaprak çevresi 6
m etreye ulaşan nilüferler vardır.
Sâo Paulo’dan sonra Brezilya’daki ikinci
büyük sanayi merkezi olan R io’da giysi,
ayakkabı, ilaç, cam, basım, yayımcılık ve
gemi sanayileri vardır. Bankacılık ve turizm
kentin başlıca gelir kaynaklarıdır. H er yıl
düzenlenen Rio Karnavalı’na dünyanın bir­
çok yerinden turist gelir.
Rio de Janeiro’nun nüfusu 5.090.700’dür
(1980).
RİO GRANDE. M eksika’da Rio Bravo del
N orte adıyla bilinen Rio G rande, Kuzey
 RITSOS 243

A m erika’nın en uzun ırm aklarından biridir. taydı. Bir yıl sonra yeniden A tina’ya giderek
Kaynağı Kayalık D ağlar’ın güney kesimlerin­ bulduğu geçici işlerde çalışmaya başladı. Am a
de, deniz düzeyinden 3.700 m etre yüksekte­ hastalığı yineleyince 1927-30 yılları arasında
dir. A B D ’de Colorado eyaletinin güneybatı­ aralıklı olarak A tina ve G irit’teki çeşitli sana­
sından doğan Rio G rande, güneye doğru toryum larda yattı. Bu sırada bol bol kitap
akarak New Mexico’dan geçer; sonra güney­ okum a olanağı buldu. Sağlığına kavuşup has­
doğuya dönerek Meksika Körfezi’ne ulaşınca­ taneden çıkınca A tina’ya dönerek bir işçi
ya kadar A B D ’nin Texas eyaleti ile M eksika örgütüne girdi. İki yıl boyunca bu örgütün
arasındaki yaklaşık 2.000 kilometrelik sınırı sanat etkinliklerini üstlenen Ritsos şiir dinleti­
oluşturur. Rio G rande’nin toplam uzunluğu leri düzenledi, oyunlar sahneledi. D aha sonra
3.034 kilom etredir. Havzasının yüzölçümü de
445.000 km2’ye yaklaşır. Cumhuriyet Gazetesi Arşivi
Rio G rande başlangıçta tipik bir Kayalık
Dağlar akarsuyudur: Dik kayalık yamaçları
bazı yerlerde 530 metreyi bulan derin ve dar
kanyonların içinde akar. Am a sonra çevresi
değişir, hızı kesilir, geniş düzlükler boyunca
ağır ağır ilerleyerek denize ulaşır. Aşağı
çığırındaki sığlıklar ve kum tepeleri dolayısıy­
la suyolu olarak çok az kullanılır.
Su taşkınlarını denetim altında tutm ak ve
toprağı sulamak amacıyla Rio G rande’nin
üzerinde A BD ve M eksika’nın kurduğu ba­
rajlar vardır. Deltanın özellikle Texas’ta ka­
lan bölüm ünde turunçgiller, soğan, şekerpan­
carı, fasulye, dom ates ve acı biber üretilir.
C olorado’daki San Luis vadisi önemli bir
patates üretim bölgesidir. Hayvancılık da
yapılan bu bölgede ırmak boyunca büyük sığır
sürüleri otlatılır.
Rio G rande’nin oluşturduğu sınır boyunca
bir yanda A B D ’de, öbür yanda M eksika’da
kurulmuş büyük yerleşim bölgeleri vardır.
Örneğin Texas’taki El Paso’nun karşı kıyısına
M eksika’da Ciudad Juârez, L aredo’nun karşı­
sına Nuevo Laredo, ırm ak ağzının yakınların­
da yer alan Brownsville limanının karşısına da
M atam oros kurulm uştur.
Yannis Ritsos çağdaş Yunan şiirinin en büyük
RITSOS, Yannis (doğumu 1909). Çağdaş ustalarındandır.
Yunan şiirinin en büyük ustalarından biri olan
Yannis Ritsos şiirlerinde Yunan toprağını ve
insanını yalın ve çarpıcı bir biçimde dile bu örgüt içindeki çalışmaları sırasında tanıştı­
getirir. Peloponnesos’da M onem vasia’da do­ ğı bir yayınevi sahibinin yanında düzeltmenlik
ğan şair toprak sahibi bir ailenin en küçük ve redaktörlük yaptı.
çocuğuydu. Liseyi bitirdikten sonra çalışmak İlk şiiri yayımlandığında Ritsos 18 yaşın­
için A tina’ya gitti. Am a bir süre sonra ciğerle­ daydı. H astanede yattığı dönem de çeşitli der­
rinden hastalanınca M onemvasia’ya dönm ek gilerde şiirlerini yayımlamayı sürdürdü.
zorunda kaldı. Bu yıllarda ilk şiirlerini yazan 1934’te basılan ilk kitabı To Trakter’ı (“T rak­
Ritsos ayrıca resim ve müzikle de uğraşm ak­ tö r”) 1935’te / pyramides (“Piram itler”) ve
244 RIVERA
1936’da Epitaphios (“M ezar Yazıtı”) kitapları
izledi. Bu yıllarda Y unanistan’da general
İoannis M etaksas anayasayı yürürlükten kal­
dırmış, parlam entoyu dağıtarak bir diktatör­
lük kurm uştu. Ritsos’un ilerici bir dünya
görüşüyle yazdıklarından rahatsız olan M e­
taksas şairin bu son kitabını A tina’daki Zeus
Tapm ağı’nda törenle yaktırdı.
Ritsos II. Dünya Savaşı çıktığında sağlığına
tam olarak kavuşamamıştı. Savaş süresince
A tina’da kaldı ve hasta olmasına karşın dur­
maksızın şiir yazdı.
Y urdunu işgal eden A lm anlar’a karşı dire­
nen örgütlerden biri olan Ulusal Kurtuluş
Cephesi’ne (EAM ) 1945’te katılan Ritsos,
Kuzey Y unanistan’daki birliklerde çeşitli gö­
revler üstlendi. M akedonya Halk Tiyatrosu’
nun çalışmalarını yönlendirdi. Savaşın sona
ermesi üzerine A tina’ya dönerek bir yayın­
evinde çalışmaya başladı. Bu yıllarda, EA M ’ın
II. Dünya Savaşı sonrasında yönetime yeni­
den kralın gelmesine karşı çıkması üzerine
başlayan iç savaş sürm ekteydi. Bu siyasal
ortam da Ritsos 1948’de tutuklanarak 1952’ye
kadar Limni, M akronisos ve Ayios Staratis
adalarında sürgünde yaşadı. 1952’de özgürlü­
ğüne kavuşunca A tina’ya dönen Ritsos, iki yıl
sonra, Sisam’da doktorluk yapan Falitsa Yor-
giadis’le evlendi.
Şiirleri birçok yabancı dile çevrilen Ritsos
1955-67 arasında çok sayıda şiir kitabı yayım­
ladı. 1956’da A y Işığı Sonatı (Sonata tu
selinophotos) adlı yapıtıyla Ulusal Yunan Şiir
Ö dülü’nü kazandı. 1967’de albay Georgios
Papadopulos ve arkadaşlarınca gerçekleştiri­
len askeri darbe sonunda demokrasi kesintiye
uğrayınca Ritsos da tutuklandı. 1970’e kadar
Yeros ve Leros adalarında sürgün yaşadı.
1972’de askeri cunta yönetiminde göreli bir
yumuşama başlayınca son yıllarda yazdığı
şiirlerini yedi kitapta topladı. Aynı yıl Knokk-
le-Zout Büyük Şiir Ö dülü’nü kazandı. Ayrıca
Mainz Bilimler ve Edebiyat A kadem isi’ne
üye seçildi. Bu ödüller ve onurlandırm aları
1974’te Uluslararası Dim itrov Ö dülü, 1976’da
Uluslararası Etna-Taorm ina Şiir Ödülü,
1977’de Lenin Ö dülü, Selanik ve Birmingham
üniversiteleri “onursal doktora” dereceleri
izledi.
R itsos’un şiirlerini dört dönem e ayırarak
inceleyebiliriz. İlk şiirleri kişisel, toplum sal ve
siyasal yaşantılar arasında bağ kurmaya çalış­
tığı, yetişme dönemi de diyebileceğimiz döne­
min ürünleridir. 1930’ların sonlarını kapsayan
ikinci dönem şiirlerine yalın bir dil ve lirik bir
anlatım egem endir. Üçüncü dönem inin şiirle­
ri Alm an işgalini, iç savaşı ve sürgün yıllarını
kapsar. Ritsos sanat yaşamının son dönemine
“dördüncü boyut” adını verm ektedir.
Ritsos’un birçok yapıtı dilimize çevrildi.
Boyun Eğmeyen Ülke (1983), Umarsız Pene-
lope (1983), Şiirler (1983), Yaşlı Kadınlar ve
D eniz (1984), Alışkanlıklar da Değişir (1984),
Parantezler (1986), D ikkatli Ariostos (1987),
Helena Nöbetçi (1988), Grağanda (1989),
bunlardan bazılarıdır.
RIVERA, Diego (1886-1957). Meksikalı res­
sam Diego Rivera, Latin A m erika’da ve
A B D ’de fresk sanatını yeniden canlandırdı.
Duvar resmi yapmaya genç yaşta başlayan
Rivera, M eksiko’da San Carlos Güzel Sanat­
lar Akademisi öğrencisiyken bir öğrenci eyle­
mine katıldığı için okuldan atıldı. Öğrenimini
sürdürm ek için İspanya’ya giden Rivera, daha
sonra Paris’e yerleşti. O rada Pablo Picasso ve
A m edeo Modigliani gibi sanatçılarla dost
oldu. 1920’de Rönesans dönemi fresklerini
incelem ek üzere İtalya’da bir geziye çıktı.
İtalya’da gördüklerinden çok etkilenen Rive­
ra, ülkesinde uygulamak düşüncesiyle yüzler­
ce duvar resmi taslağı çizdi.
1921’de, reform yanlısı Âlvaro O bregön’un
devlet başkanı seçilmesi üzerine M eksika’ya
döndü. Yakın geçmişteki M eksika D evrim i’
nin um utlarını ve eylemlerini dile getiren
siyasal ve toplumsal içerikli bir dizi duvar
resmi yaptı. A B D ’de D etroit’te D etroit Sanat
Enstitüsü ve New York kentindeki Rockefel-
ler M erkezi için de duvar resimleri yapan
Rivera’nın resimleri o günlerde siyasal içerik­
lerinden dolayı yoğun tartışm alara neden
oldu. Fresklerinin çarpıcı renkleri, cesur,
yalın ve anıtsal üslubu A B D ’de ve Latin
A m erika’da fresk sanatının yeniden canlan­
m asına yol açtı.
Sanatı M eksika halkının ulusal bilincini
güçlendirm ek için kullanan R ivera’nın M eksi­
ko’daki Başkanlık Sarayı için yaptığı ve M ek­
sika tarihini konu alan dev boyutlu freskler
 RİZE 245

Diego Rivera'nın
Meksiko'da Başkanlık
Sarayı için yaptığı bu dev
boyutlu duvar resmi eski
Zapotek uygarlığında
m ücevher yapımını
gösterm ektedir.

Bridgeman Art Library

ölümüyle yarım kaldı. (FRESK maddesinde arası siyasette Suudi A rabistan ve Riyad’ın
de R ivera’nın bir freskini görebilirsiniz.) önemi artmış, dünyanın ilgisi bu bölgeye
yönelmiştir.
RİYAD, Suudi A rabistan’ın başkentidir. A ra­
bistan Y arım adası’nin ortasında yer alan Ri- RİZE ili, Karadeniz Bölgesi’nin doğu kesimin­
yad eskiden, çöllerle kaplı bu topraklarda de yer alır. Rize ili toprakları, güneyde Kuzey
İran’ı M ekke’ye bağlayan kervan yolunun A nadolu D ağları’nın en yüksek kesim lerin­
üzerinde verimli bir vaha ve ticaret m erkeziy­ den kuzeyde Karadeniz kıyısına kadar uzanır
di. Bugün ise m odern yapıları, yolları, hasta­ ve bu topraklarda çok az sayıda alçak düzlük­
ne ve okullarıyla Suudi A rabistan’ın en büyük lere rastlanır.
kentidir. Topraklarının dağlık ve çok engebeli oluşu
1924’te Suud hanedanının başkent ilan e t­ ilde ekonom ik olanakların kısıtlı olmasının
mesiyle kentin siyasal önemi arttı. M ekke başlıca nedenidir. Bu engebeli arazilerde işe
dinsel merkez olarak kalırken, Riyad siyasal yarar bir tarım alanına sahip olma ve eldeki
merkez oldu. 1932’de Suudi A rabistan Krallı­
ğı kurulunca başkenti olan kent, özellikle K A R A D E N İ Z /
ülkede petrolün bulunm asından sonra hızla
gelişti. II. Dünya Savaşı’nın ardından, kentin
eski yapıları düzenli bir biçimde yıkılarak
yerine bugünkü m odern Riyad kuruldu.
Günüm üzde Suudi A rabistan’ın ulaşım, ti­
caret ve eğitim m erkezidir. K entteki sanayiler
arasında çim ento fabrikası ve petrol rafinerisi
sayılabilir. 1957’de kurulan Riyad Ü niversite­
si kentin en önemli eğitim kurum udur. Nüfu­
su 1.308.000’dir (1981).
1990’da Irak ’ın Kuveyt’i işgaliyle başlayan
yeni O rtadoğu bunalımı ile birlikte, uluslar­
246 RİZE
RİZE İL İN E İL İŞ K İN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 3.920 km2.
NÜFUS: 374.206 (1985).
İL TRAFİK NO: 53.
İLÇELER: Rize (merkez), Ardeşen, Çamlıhemşin, Çayeli,
Derepazarı, Fındıklı, Güneysu, Hemşin, İkizdere, İyi-
dere, Kalkandere, Pazar.
İLGİ ÇEKİCİ YERLER: Andon ve Çamlık orman içi
dinlenme yerleri; Ayder, Çimil, Çat, Başhemşin, Ovit
ve Palovit yaylaları; Ayder Kaplıcası, Andon ve
Şimşirli içmeleri; Rize, Çayeli ve Pazar (Kız Kulesi)
kaleleri; Kale-i Balâ; İslam Paşa, Gülbahar ve Cafer
Paşa camileri.
tarım alanını genişletme ya da korum a çabala­
rı insanların birbirleriyle sürtüşmesine ve
çatışmalara yol açmıştır. Ekonom ik olanak­
sızlıklar ya da kan davaları nedeniyle ve daha
iyi bir çalışma ortam ına kavuşmak umuduyla
başka yörelere göç eden Rizeliler’e ülkemizin
hemen her büyük kentinde rastlanır.
Sık ve gür orm anlarla kaplı olan Rize ilinde
yeşil rengin çeşitlendiği eşsiz doğal güzellik­
lerle karşılaşılır. Ülkemizin en çok yağış alan
ili olan Rize’nin adı akla hem en çayı getirir.
Doğal Yapı
Rize ilinin Karadeniz kıyısında, akarsu ağızla­
rında biraz genişleyen çok dar bir kıyı şeridi
uzanır. Çok küçük ovalar oluşturan bu düz­
lüklerin hem en ardında bir duvar gibi yükse­
len dağlar tüm ili kaplar. En yüksek kesimleri
doğu, güney ve güneydoğuda doğal sınır
oluşturan bu dağlara Rize D ağlan denir. Rize
Dağları, Kuzey Anadolu Dağları’na (bak.
K u z e y A n a d o l u D a ğ l a r i ) bağlı Doğu K arade­
niz Sıradağları’nm kıyı dağları dizisi içinde yer
alır. Rize D ağ lan ’mn ve K aradeniz Bölgesi’
nin en yüksek noktasını oluşturan Kaçkar
Dağı’nın doruğu il sınırlarının dışındadır.
Rize ilinin en yüksek noktası, bu dağlarda
3.711 m etreye ulaşan ve Verçenik Doruğu
olarak da bilinen Ü çdoruk’tur. Son jeolojik
dönem de oluşan buzul aşındırmasının izlerine
rastlanan Ü çdoruk’un kuzey kesiminde küçük
bir buzul vardır. Bazı buzyalakları (sirk) ve
buzyalağı gölleri de bulunan Rize Dağları
turizm ve dağcılık sporu açısından çeşitli
olanaklar sunar. A karsu vadileriyle derin
biçimde parçalanm ış olan bu dağların yüksek
kesimlerinde hayvancılık bakım ından önem
taşıyan gür çayırlarla kaplı, buz gibi suların
aktığı birçok yayla vardır.
Bazı kaynaklarda Dilek Dağları olarak da
adlandırılan Rize D ağlan’mn il sınırları içinde
kalan bölüm ünden kaynaklanan suların tümü
Karadeniz’e dökülür. Bu suları toplayan baş­
lıca akarsular Çağlayan, Fırtına ve Pazar
dereleri ile Büyükdere ve İyidere adıyla da
bilinen İkizdere’dir. Yılın her mevsiminde
çok m iktarda su taşıyan bu küçük akarsuların
sık bir bitki örtüsüyle kaplı toprağı yum uşat­
ması nedeniyle zaman zaman toprak kayması
(heyelan) oluşur.
Rize ilinin Karadeniz kıyısında fazla girinti
ve çıkıntıya rastlanmaz. Bu kıyının bazı ke­
simlerinde doğal kumsallar vardır.
Rize ili, Karadeniz Bölgesi’nin kıyı kesimi­
ne egemen olan ılık ve yağışlı yumuşak
iklimin etkisinde kalır. Yıllık ortalam a yağışlı
gün sayısı 173 gün olan ve yağış miktarı 2.323
milimetreye ulaşan Rize yurdumuzun en çok
yağış alan yöresidir.
Rize ili doğal bitki örtüsü açısından çok
zengindir. İlin kıyı kesimi çay bahçeleri ve
Bekir B. Aksu!Ana Yayıncılık Arşivi
Rize kentinde yeşil
alanların çoğunu çay
bahçeleri oluşturur.
 RİZE 247

Ahm et Kuzik

Rize ilinde Çamlıhemşin yöresi (solda)

ve Fırtına Deresi (üstte).

fundalıklarla kaplıdır. Yükseklere doğru çı­ D evleti’ne bağlandı. Osmanlı dönemi sonla­
kıldıkça önce kestaneler ile çeşitli meyve rında Lazistan sancağının sınırları içinde yer
ağaçlarının karışık olarak bulunduğu toplu­ alan yöre, I. Dünya Savaşı sırasında 1916’dan
luklara, daha sonra da kayın, köknar ve ladin 1918’e kadar Rus ordusunun işgali altında
orm anlarına rastlanır. Yazın ormangüllerinin kaldı. Rize yöresi, Cum huriyet dönem inde
açtığı bu orm anlar, otsu bitkiler ve çalılardan yönetsel açıdan çeşitli değişiklikler geçirdi.
oluşan orm an altı bitki örtüsü açısından da 1924’te il yapılan Rize, 1933’te yeni kurulan
çok zengindir. Rize Dağları’nda orm anın üst Çoruh iline bağlandı. 1936’da Ç oruh’tan ayrı­
sınırı 2.000 m etreden geçer. D aha yüksekler­ larak yeniden il haline getirildi.
de ağaçsız yeşil çayırlar vardır.
Ekonom i
Tarih Üçte ikisinden fazlası kırsal kesimde yaşayan
Eski dönem lerdeki tarihine ilişkin yeterli bilgi il halkı geçimini çay üretim inden sağlar.
olmayan Rize yöresine İÖ 7. yüzyılda deniz- Tarım a elverişli toprakları son derece kısıtlı
yoluyla gelen M iletliler kıyıda bazı ticaret olan Rize ilinde ekili alanların yalnızca yüzde
kolonileri kurdular. İÖ 2. yüzyılda Pontos 3 kadarı çay dışındaki bitkisel ürünlere ayrıl­
Krallığı’nm , İÖ 1. yüzyıl sonlarında da Rom a mıştır. Türkiye yaş çay yaprağı üretiminin
İm paratorluğu’nun egemenliğine giren Rize yüzde 70’ten fazlası bu ilimizde gerçekleştiril-
yöresi, daha sonraları Bizans İm paratorluğu m ektedir. Az m iktarda yetiştirilen öteki bitki­
tarafından yönetilirken birçok kez Sasaniler’ sel ürünlerin başlıcaları patates, mısır, fasul­
in saldırısına uğradı. Bu saldırıların durdu­ ye, elm a, arm ut, m andalina, portakal, tütün
rulması için Bizanslılar’a yardım eden H azar­ ve kara lahanadır. Kırsal kesimde yaşayan her
lar yöreyi A rap akınlarından da korudular. aile kendi tüketim ini karşılam ak amacıyla az
11. yüzyıl sonlarında T ürkm enler’in gelmeye sayıda sığır besler. Çamlıhemşin ve İkizdere
başladığı bu yöre, bir süre Danişmendliler ile yörelerinde de koyun yetiştirilir. Arıcılık Rize
Bizanslılar arasında el değiştirdi. Rize yöresi ilinde önemli bir yere sahiptir. Özellikle
13. yüzyılda, Konstantinopolis’in (bugün İs­ İkizdere ilçesinin A nzer Yaylası’nda küçük
tanbul) Latinler tarafından işgal edilmesinden bir alanda elde edilen A nzer balının astım ve
sonra Gürcü Kraliçesi T am ara’nm yardımıyla ülser gibi hastalıklara iyi geldiği bilinm ekte­
Trabzon Rum İm paratorluğu’nu kuran Kom- dir. Buradaki değişik çiçeklerden elde edilen
nenos hanedanının yönettiği topraklar arasına bu bal son derece az m iktarda üretilebilm ekte
katıldı. 16. yüzyıl başında tümüyle Osmanlı ve çok yüksek fiyatla satılm aktadır. İlin or­
248 RİZE
manlık alanlarında yaşayan köylülerin bir
bölümü geçici işçi olarak kesim ve dikim
işlerinde çalışır. Kıyı halkının bir bölümü
geçimini eskiden beri balıkçılıktan sağlar. Son
yıllarda aşırı ve kurallara uygun olmayan
avlanma gibi nedenlerle K aradeniz’
de balığın azalması sonucu Rizeli balıkçılar
avlanmak için başka denizlere gitm ektedir.
Fazla gelişmemiş olan il sanayisinin en
önemli kuruluşları, kısa adı Çay-Kur olan Çay
İşletm eleri G enel M üdürlüğü ile özel kesimin
elindeki çay işleme ve paketlem e fabrikaları­
dır. İlin çeşitli kesimlerinde kurulmuş olan
balıkyağı ve balık unu fabrikaları Karadeniz’
deki balıkların azalması nedeniyle güç durum ­
dadır. Rize ilinde yer alan öteki sanayi kuru­
luşları un, şekerli ürünler, orm an ürünleri, çi­
vi ve tel fabrikalarıdır. Canlı bir küçük sanayi­
si olan Rize ilindeki başlıca küçük üretim iş­
yerleri m etal eşya, orm an ürünlerini işleme ve
dokum a atölyeleridir.
Doğal güzellikler açısından çok zengin olan
Rize ilinin Karadeniz kıyısında yer alan kum ­
salları ve Rize D ağları’ndaki orm anlarla çev­
rili yaylalardaki yerleşim yerleri, Ege ve
Akdeniz kıyısındaki tatil yerlerinden çok da­
ha değişik gezi ve dinlenme olanakları sunar.
Kaçkar D ağı’nın Çamlıhemşin ilçesi sınırları
içinde kalan kesiminde yaşayan çeşitli av
hayvanları için bir korum a ve üretm e alanı
kurulmuştur.
Rize ilinde çay üretim i
önem li bir gelir
kaynağıdır.
Erdal Yazıc,
Yeraltı kaynakları açısından zengin olm a­
yan Rize ilinin bazı kesimlerinde dem ir ve
manganez yatakları ile şifalı m adensuyu kay­
nakları vardır.
Toplum ve Kültür
Doğu kesiminde yaşayan halkı eskiden beri
Laz olarak adlandırılan Rizeliler’in konuştu­
ğu Türkçe’de, tarihsel geçmişin kültürel yapı­
ya kattığı bazı özelliklere bağlı olarak Rumca,
Lazca, Erm enice, Gürcüce ve Rusça sözcük­
lere rastlanır. Bunun nedeni, yöre halkının
yüzyıllar boyunca Kafkas halklarıyla birlikte
yan yana ve iç içe yaşaması ile 20. yüzyıl
başlarında Rus işgaline uğramasıdır. Doğal
yapının elverişsizliği nedeniyle geçim sıkıntısı­
nın yol açtığı göç zorunluluğu, Rize yöresinde
oldukça eski bir olgudur. Osmanlı döneminin
sonlarında “gurbetçiliğe” başlayan Rizeliler,
yeni işler bulmak um uduyla Rusya, Polonya
ve Kafkasya’ya giderlerdi. G ittikleri yerlerde
tarım işçiliğinin yanı sıra lokantacılık, inşaat­
çılık, pastacılık ve fırıncılık gibi işleri de
öğrenen Rizeliler’den Batum yöresinde çalı­
şan bir bölümü, dönerken yanlarında getir­
dikleri çay fidelerini evlerinin bahçelerinde
süs bitkisi olarak yetiştirdiler. Bu biçimde
daha 1917’de Rize’ye giren çayın yaygın
olarak üretilmesi çok daha sonraki yıllara
rastlar. 1924’te yalnızca m erkez ilçede başla­
yan çay ekimi, 1951’den sonra öteki ilçelerde

de yaygınlaşmış, daha sonra da A rtvin, G ire­
sun, O rdu ve Trabzon illerine sıçramıştır.
1960’lara kadar önemli bir turunçgil üretim
alanı olan ve Karadeniz Bölgesi’ndeki yerle­
şim yerlerinin portakal ve m andalina gerek­
sinmesini büyük ölçüde karşılayan Rize ilinde
çayın daha çok gelir sağlamaya başlamasın­
dan sonra turunçgil bahçeleri sökülerek çay
ekimi yapılmıştır.
İldeki başlıca geleneksel el sanatları sepet­
çilik ve dokumacılıktır. Genellikle fındık dal­
larından örülerek yapılan, bele asılarak çay ve
fındık taşım ada kullanılan sepetlere yörede
toka denir. Rize yöresinde dokumacılığın
2.000 yıllık bir tarihi vardır. Eskiden yalnızca
kenevirden elde edilen iplikle yapılan yerel
dokum a ürünlerine feretiko, şut bezi ve keten
adları verilirdi. G enelde Rize bezi olarak ad­
landırılan bu ürünler “Andi tezgâhı” denen
ilkel bir tezgâhta dokunurdu. D aha sonraları
pam uk ipliğinin arasına az m iktarda kenevir
ipliği katılarak dokunan Rize bezinin üretimi,
artık yörede kenevir ekimi yapılmadığından
önemini yitirmiştir.
İl M erkezi: Rize
Miletli denizciler tarafından bir ticaret koloni­
si olarak kurulan kent, eskiden Rhizios,
Rhizus ve Rhiza adlarıyla anılırdı. Kent ilin
ROBESPIERRE 249
batı kesiminde, fırtınalara karşı korunaklı bir
koyun kıyısında yer alır. D ar olan kıyı kesimi
doldurularak yerleşme alanı genişletilen ken­
tin hem en ardında çay bahçeleri başlar. Kıyı
boyunca gelişmesini sürdüren kentten Sarp
sınır kapısı ile H opa’yı T rabzon’a bağlayan
Karadeniz kıyı yolu geçer. Kente bir yandan
kırsal kesimden göç olurken, kısıtlı geçim
kaynakları nedeniyle kentten de başka kent­
lere göç olur. Kentteki başlıca eğitim ve
kültür kurum u Karadeniz Üniversitesi’ne
bağlı Rize Meslek Yüksekokulu’dur.
Kentin nüfusu 50.221’dir (1985).
ROBESPIERRE, Maxim ilien (1758 1794).
G enç bir yargıçken, bir suçluyu ölüme m ah­
kûm etm ektense görevinden istifa etmeyi se­
çen Maximilien R obespierre, daha sonra
Fransız D evrim i’nin T erör D önem i’nde en
aşın şiddet uygulamalarını gerçekleştiren kişi
olarak Fransa tarihine geçti.
Kuzey Fransa’da A rras’ta dünyaya gelen
R obespierre, birçok hukukçu yetiştirmiş olan
bir ailenin çocuğuydu. R obespierre de avukat
olmuş, hukuk bilgisi ve özellikle yoksullan
savunmakta başanyla kullandığı konuşma yete­
neğiyle ün kazanmıştı. Robespiene bu yetenek­
leriyle, 1789’da Paris’te toplanan ve bir tür
ulusal meclis olan Etats-G eneraux’ya A rras
Mansell Collection
27 Temmuz 1794'te
tutuklanırken tabancayla
çenesinden yaralanan
Robespierre, ertesi gün
g iyo tin le idam edildi.
250 ROBIN HOOD

Y orkshire’ın bir bölümünde geçer. Bugün bu

temsilcisi olarak girdi (bak. F r a n s iz D e v r İM İ).
Kendi siyasal görüşlerine yakın güçlü bir yörelerde Robin H ood Koyu ve Robin Hood
siyasal grup olan Jakobenler’e katıldı ve bu M ağarası adını taşıyan yerler vardır.
grubun içinde etkili oldu. 1792’de genel oyla Robin H ood’un yaşadığı varsayılan dönem ,
seçilen ulusal meclis Konvansiyon’da tüccar I. Richard ve John’un krallıklarına rastlayan
ve sanayicilerin çıkarlarını savunan Jironden- 12. yüzyıl sonu ile 13. yüzyıl başlarıdır. Robin
ler’in 1793’te gücünün kırılmasından sonra, Hood gibi gözü pek bir asinin bu dönemde
ülkeyi yönetm ek üzere kurulan Kamu G üven­ ortaya çıkmış olması şaşırtıcı değildir. “Aslan
liği Kom itesi’ne Georges Jacques D anton ve Yürekli” sanıyla bilinen Kral Richard, Haçlı
Jean-Paul M arat gibi Jakobenler ile birlikte Seferleri’ne ve Avrupa’daki savaşlara katıldığı
giren Robespierre, soyluların ayrıcalıklarını için ülkeyi onun adına, acımasızlığı ve adalet­
sizliği ile tanınan kardeşi John yönetiyordu.
kaldırdı (bak. M a r a t , J e a n -P a u l ) . Karşıdev-
rimcilerle acımasız bir mücadeleye girişilen Büyük toplumsal çalkantıların görüldüğü bu
bu dönem de çok sayıda insan giyotine gönde­ dönem de birçok köylü ayaklanması olmuştur.
rilerek idam edildi. M arat’mn bir suikastte Robin Hood öykülerde, adaletsizliğe başkal­
öldürülmesinden sonra D anton’u da giyotine dırarak toprak sahibi soylular ile zengin din
gönderen Robespierre, yönetimdeki gücünü adamlarının servetini halka dağıtan, direniş
pekiştirdi. simgesi bir kahram andır.
Aynı zam anda bir edebiyat araştırmacısı Bir öyküye göre, ülke dışındaki tutsaklık
olan R obespierre, R ousseau’nun felsefesi­ döneminin ardından Kral I. Richard orm anda
nin bir izleyicisiydi (bak. ROUSSEAU, JEAN- Robin H ood’u aram aya gider. Keşiş kılığına
JACOUES). R obespierre bir yandan amaçsız giren Richard, R obin’e kraldan bir mesaj
şiddet kullanılmasına karşı çıkarken, bir yan­ getirdiğini söyler. Robin onu orm anda bir
dan da ekonomik güçlükleri yenebilmek, şölene çağırır ve bir ok atm a yarışmasını
zorunlu askerliği uygulayıp savaşı başarıya izlerler. D aha sonra kral kimliğini açıklar ve
götürebilm ek için terörü tırmandırdı. Altı R obin’i bağışlar.
hafta gibi kısa bir süre içinde 1.200 kişiyi Richard yeniden İngiltere’nin başına geçin­
giyotine gönderdi. Karşıtları giderek çoğalan ce Robin ve M arian da orm anı terk ederek bir
ve uyguladığı şiddetle kendi arkadaşları ara­ şatoda yaşamaya başlarlar. R ichard’ın ölü­
sında da korku uyandıran R obespierre, çok münden sonra yeniden başa geçen Kral John’
geçmeden zor durum daki halkın da desteğini un paralı askerleri şatoyu yerle bir eder ve
yitirmeye başladı. 27 Tem muz 1794’te K on­ M arian’ı öldürür. Robin de Küçük John’la
vansiyon R obespierre’e karşı harekete geç­ birlikte orm andaki eski yaşamına döner. Baş
ti. Robespierre tutuklandı ve ertesi gün, bir­ düşmanı, bir zamanlar Shenvood Ormam’nda
çok kişiyi göndermiş olduğu giyotinle idam karşılaştıklarında kurnazca alt ettiği Doncas-
edildi. terli Sir R oger’dır. Robin H ood’u hiç unut­
mayan Sir Roger öcünü almak için uzun
ROBIN HOOD efsanesi İngiltere’de en az 600 süredir beklem ektedir.
yıldan beri dillerde dolaşm aktadır. İyi yürekli Bir dövüşte yaralanan Robin, kendisini
bir haydut olan Robin H ood zenginleri soyup iyileştirmesi için Kirlees M anastırı başrahibesi
kazancını yoksullara dağıtır. Karısı M arian’la olan kuzeni U rsula’ya gider. Sir Roger Ursu-
orm anda yaşar. Kendine bağlı Küçük John la’ya, R obin’i öldürmeyi başarırsa toprak
adında iri kıyım bir dostu vardır. Neşesini hiç vermeyi vaat eder. D urum dan kuşkulanan
yitirmeyen rahip Tuck ile de iyi anlaşır. Robin Küçük John gerektiğinde R obin’i kurtarabil­
H ood’un gerçekten yaşamış olduğuna ilişkin m ek için yakınlarda beklem eye başlar. İlaçla
öykü ve şiirlerden başka kanıt yoktur Robin uyuşturulan ve zayıf düşen Robin gene de
H ood öyküleri İngiltere’nin kuzeyinde yaşa­ Küçük John’u ve adamlarını çağırmak için
yan halkın özlemlerini dile getirir. Robin borusunu çalmayı başarır. Gücü ancak pence­
H ood’un serüvenlerinin hemen hepsi Not- reden dışarıya bir ok atmaya yeten Robin
tingham shire’daki Shenvood O rm am ’nda ve H ood çok geçmeden ölür ve bu okun düştüğü

yere gömülür. D aha sonra R obin’in arkadaş­
ları da Sir R oger’ı öldürür.
ROBOT sözcüğünü ilk kez 1920’de Çek
yazarı Karel Çapek bir oyununda kullanmıştı.
Oyunun adı, “Rossum ’un Evrensel R obotla­
rı” anlamına gelen Çekçe sözcüklerin baş-
harfleriyle kısaca R. U.R. idi. Bu yapıtında
Çapek, bütün zihinsel ve fiziksel işlerin m eka­
nik kölelerce yapıldığı bir dünyayı canlandır­
mış, “robot” adını da “zorunlu hizm et” anla­
mına gelen Çekçe robota sözcüğünden tü re t­
mişti. Dolayısıyla robot sözcüğü “m ekanik
insan” anlam ında kullanılmaya başlandı.
Gerçek robotlar çeşitli işler yapabilen m a­
kinelerdir. O tom atik m akinelerin çoğu yal­
nızca tek bir iş yapabilir; ama mekanizmaları
değiştirilerek robotlara birçok iş yaptırılabilir.
Robotların, robot kol denen ve gövdeye ek­
lemlerle bağlanmış organları olabilir. Bu
Sally ve Richard Greenhill
M otorlu taşıt üreten m odern bir fabrikanın üretim
hattındaki robotlar işlerini otom atik olarak görürler.
ROBOT 251
kollar herhangi bir eşyanın yapımı için gerekli
olan aletleri ve parçaları taşıyabilir ve kulla­
nabilir. Örneğin bir robot kola boya tabancası
tutturulabilir, daha sonra da gerekli değişik­
likler yapılarak bir m atkap ucu (delici uç)
takılabilir. Günüm üzde m otorlu taşıt üreten
fabrikaların montaj hatlarında, kaynak işi
yapan robot kollardan yaygın olarak yararla­
nılm aktadır.
R obotlar bilgisayarlarla denetlenebilir. Bu
tür bilgisayarlara, robota yapacağı hareketleri
bildiren program lar yüklenir. R obot bu hare­
ketleri, ek bir kom uta gerek kalmaksızın
defalarca tekrarlayabilir. Bu nedenle sıkıcı ve
tekdüze ya da tehlikeli işlerin yapılmasında
robot kullanımı yeğlenir.
Robotun yaptığı iş bitince bilgisayar prog­
ramı değiştirilebilir. Yeni program robotun
farklı bir iş yapmasını sağlayabilir. Ö rneğin,
bir ağaç eşya fabrikasındaki bir robota ilkba­
harda bahçe sandalyesi, sonbaharda kızak
yaptırılabilir. Aynı robot bahçe iskem lelerin­
deki delikleri delebildiği gibi kızakları da bir
boya tabancasıyla boyayabilir.
Robota Yapacağı İşin Öğretilmesi
R obotlar çeşitli biçimlerde program lanabilir.
Örneğin, bir operatör elle kum anda m ekaniz­
masıyla robotu işlem sırasına göre olması
gereken bütün konum lara getirir. Bu arada
robotun her konum u bilgisayar belleğine kay­
dedilir. Bu işlem tam amlandığında artık ope­
ratöre gerek kalmaz; bilgisayar, belleğine
kaydedilmiş olan bilgiler doğrultusunda robo­
ta kum anda eder ve onu sırasıyla gerekli
konum lara getirir. Bu program lam a yöntem i­
ne “noktadan noktaya” öğretim denir. “Ke­
sintisiz yol” öğretimi denen bir başka prog­
ram lam a yöntem inde ise operatör kum anda
mekanizmasıyla, robotun yapması gereken
bütün hareketleri sırayla yapar. Bu hareketler
bilgisayarın belleğine işlenir. Böylece robota,
boya püskürtm e gibi işler için uygun olan
düzgün kesintisiz bir hareket yaptırılabilir.
Bilimkurguda Robotlar
Gerçek robotların ataları saatler, ilk otom atik
dokum a tezgâhları ve m ekanik oyuncaklar
gibi m akinelerdir. Günüm üzün bilgisayar de­
netimli robotları bu alandaki en son gelişme-
252 RODEO
Kobol Collection
Yasak Gezegen adlı Am erikan bilim kurgu film indeki
Robby, sinemanın ünlü robotlarından biridir.
lerin ürünleridir. A m a m odern fabrikalardaki
en gelişkin robotların bile pek insana benzer
bir görünüm leri yoktur. Oysa kitaplardaki ve
filmlerdeki robotlara çoğu kez işitme, konuş­
m a, görme ve hareket etm e gibi insana özgü
özellikler de yüklenmiştir. Bazıları insan
görünüm ündedir ve bunlara Y unanca’da
“adam ” anlamına gelen andros sözcüğünden
türetilmiş “android” adı takılmıştır. Android-
ler insan gibi davranır ve zekâlarını kullana­
rak her türlü işi yaparlar. Ünlü yazar Isaac
Asimov da bilimkurgu öykülerinde, robotlar
ile onların efendileri olan insanlar arasındaki
ilişkileri anlatır (bak. AsiMOV, ISAAC).
Bir gün gerçekten bu tür robotlar olacak
mı? Belki. Bilgisayar biliminin yapay zekâ
dalı, çevrelerini “algılayabilen” ve elde ettik­
leri bilgileri iş yapm akta kullanan robotların
geliştirilmesiyle ilgilenmektedir. Geleceğin
gelişkin robotlarının ses ve ışığı algılayabilen
elektronik algılayıcıları (bir anlam da “göz” ve
“kulak”ları) olacaktır. Bugün bile konuşabi­
len ve okuyabilen m akineler vardır.
Filmlerdeki robotlar çoğu kez ayakları üze­
rinde “yürürken” görülür. Am a bir robotu
ayaklan üzerinde dengede tutabilm ek için
yapılması gereken bilgisayar hesapları çok
karm aşıktır ve anında yapılması gerekir. Bu
nedenle robotlar daha çok tekerlekler üzerin­
de hareket ettirilir. Eğer bir robot kaba bir
zemin üzerinde hareket etm ek zorundaysa,
dengesini dört ya da daha çok bacakla sağlar.
Ayrıca bak. BİLGİSAYAR; ELEKTRONİK.
RODEO, kovboy adıyla bilinen Kuzey A m e­
rikalı sığırtmaçların binicilik ve kem ent atm a
becerilerini sergiledikleri bir yarışmadır (bak.
KOVBOY). M odern rodeo A B D ’de sığır besici­
liğinin başlamasıyla ortaya çıktı. Sığırların
büyük sürüler halinde bir yerden bir yere
taşınmasıyla geçen uzun aylardan sonra, kov­
boylar bir araya toplanır ve kendi aralarında
kem ent atm a ve ata binme yarışmaları yapa­
rak eğlenirlerdi. Zam anla bu yarışmalar halka
açık bir eğlenceye dönüştü.
1869’da Colorado eyaletinin D eer Trail
kentinde düzenlenen azgın ata binme yarış­
ması en eski rodeolardan biridir. Seyircilerin
belli bir ücret karşılığında izlediği ilk rodeo
ise 1887’de Colorado eyaletinin D enver ken­
tinde düzenlendi.
Aslında azgın ata binme ve kementle sığır
yakalama kovboyların işinin bir parçasıydı.
Ö bür yarışlar rodeo alanlarında geliştirildi.
G ünüm üzde beş standart rodeo yarışı vardır:
Eyerli azgın ata binme, eyersiz azgın ata
binme, azgın boğaya binme, kem entle buzağı
yakalama ve boğayla güreş. Bazı rodeolarda
şampiyonu belirlemek amacıyla iki yarışma
daha yapılır: Tek kem entle ve çift kementle
boğa yakalama. Bazen de resmi olarak kabul
edilen bu yedi dalın çeşitlemeleri ile bazı ek
yarışmalar yapılmaktadır.
M odern rodeolarda, yarışmalara ek olarak
çeşitli binicilik ve kem ent gösterileri ile palya­
ço, at ve köpek num araları gibi gösteriler de
yer alır. Genellikle her rodeo yarışmasında
bir “rodeo kraliçesi” seçilir. Rodeoda kullanı­
lacak hayvanlar özel olarak yetiştirilir ve çok
değerlidir.
R odeo yönetici ve düzenleyicilerinin
1929’da kurduğu A m erika R odeo Birliği ile
rodeo yarışmacılarının 1936’da kurduğu der-

Canadian Government Office o f Tourism
Kuzey Am erika'nın en ünlü rodeo yarışmalarından
biri olan Calgary Rodeosu'nda (Kanada) azgın
boğaya binm e gösterisi.
nek birlikte rodeonun kurallarını saptadılar.
Bu dernek 1975’te Profesyonel R odeo Kov­
boyları Birliği adını aldı.
A m atör bir spor olarak dünyanın çeşitli
bölgelerine yayılan rodeo özellikle Kanada ve
A vustralya’da çok sevilir. Birçok A BD ve
Kanada kentinde geleneksel olarak yapılan
rodeoların en ünlülerinden biri K anada’nın
Calgary kentinde düzenlenen rodeodur.
RODIN, Auguste (1840-1917). Fransız hey­
kelci Auguste Rodin çağdaş heykel sanatını
derinden etkilemiştir.
Yoksul bir ailenin çocuğu olarak Paris’te
doğan Rodin, sanat öğrenimine 14 yaşında bir
resim okulunda başladı. A rdından, üç kez
girdiği Paris Güzel Sanatlar Yüksekokulu
sınavlarını kazanamayınca, Sevres Porselen
Fabrikaları’nda, heykelci A lbert E. Carrier-
Belleuse’ün yanında çalışmaya başladı.
1871’de Carrier-Belleuse ile birlikte Belçika’
ya gitti. D aha sonra İtalya’da R önesans’ın bü­
yük ustalarının yapıtlarını inceledi.
En çok tanınan yapıtlarından Düşünen
A d a m 9m (1880) dünyanın çeşitli yerlerinde
sayısız kopyası vardır. Aslı ise Paris’te Rodin
M üzesi’ndedir. Bu yapıt çenesi eline dayalı,
öne doğru eğilmiş oturan tunç bir erkek
heykelidir. Vücudunun duruş biçimi ve yüz
•ifadesi yoğun düşünce içinde olduğu duygusu­
nu verir. Rodin Düşünen A d a m ’ı, insana özgü
tüm duyguları ve düşünceleri yansıtmak am a­
cıyla tasarladığı ve “Cehennem Kapıları”
RODIN 253
adını verdiği anıtsal yapıtın bir parçası olarak
düşünmüştü. Ne var ki, D ante’nin İlahi K o­
medya' sından esinlenerek başladığı bu yapıtı
hiçbir zaman tam amlayam adı (bak. D a n t e
A l ig h ie r i ).
Rodin, tamamlayamadığı büyük boyutlu
tasarıları üzerinde çalıştığı yıllarda tek ya da
grup figürlerinden oluşan başka heykeller de
yaptı. Bu yapıtlardan biri, Calais kenti yöneti­
cilerinin, 14. yüzyılda kentlerini yıkımdan
kurtarm ak için yaşamlarını feda eden altı
yurtseverin anısını yaşatm ak için sipariş ettiği
anıttır. Calais’liler adlı bu anıtı Rodin 1889’da
tam amladı. Bu yapıtta insanların verdikleri
kararın ciddiyeti, canlıymışçasına yüzlere
yansımıştır. A nıtın tunçtan dökülen bir kop­
yası, 1913’te L ondra’da parlam ento binasının
bahçesine yerleştirildi. Bir başka kopyası da
New Y ork’ta Joseph H. H irshhorn Koleksi-
yonu’ndadır.
R odin’in 1885-96’da yapmış olduğu, içlerin­
de Danaid (1885), Düşünce (1886), Öpüş
(1886) gibi yapıtlarının bulunduğu bir dizi
heykel, kendisi de yetenekli bir heykelci olan
Camille Claudel (1864-1943) ile arasındaki
fırtınalı ilişkinin ürünüdür. Öpüş hangi yanın­
dan bakılırsa bakılsın, tutkulu bir sevginin
olağanüstü duyarlıkla yansıtıldığı bir aşk sim­
gesidir.
Bazı eleştirmenlerce heykel sanatının en
büyük portre ustalarından biri sayılan Rodin,
kendi dönem inde yaşamış birçok kişinin büs­
tünü yaptı. 1891’de Edebiyatçılar Derneği
R odin’e Fransız yazar H onore de Balzac’m
anıtını sipariş etti. Bu, iki yılda tam amlanması
gereken 3 m etre boyunda bir heykel olacaktı.
Rodin, 40 yıl önce ölen yazarın benzerini
yaratm ak için uzun araştırm alara girmek zo­
runda kaldı. H akkında yazılmış her şeyi
okuduktan başka, Balzac’m terzisini bularak
ondan da bilgi aldı. Balzac’m büstlerinin
bazıları bugün Paris’te, Rodin M üzesi’ndedir.
Sanatçının 1897’de tamamladığı Balzac hey­
keli sanatçılar arasında büyük bir tartışm a
yarattı. Fransa’nın en büyük yazarlarından
birini sıradan insanlara benzettiği gerekçesiy­
le önce dernek tarafından geri çevrildi. Bal­
zac’m alçıdan büstleri ve heykeli uzun süre
R odin’in atölyesinde durdu. O dönem de de­
ğeri anlaşılamayan, hatta alay konusu olan bu
254 ROENTGEN

ROENTGEN, VVilhelm Conrad bak. R önt­

gen, WlLHELM CONRAD.

ROKET, yakıt ve oksijen yakarak çalışan ve

Metropolitan Museum o f Art
Rodin Düşünen Adam '\, İtalyan yazar Dante
A lig h ie ri'n in heykeli ve "Cehennem Kapıları"
yapıtının bir parçası olarak tasarlamıştı.
bu yanma sırasında oluşan gazların geriye
doğru püskürm esinin etkisiyle ileri doğru yol
alan araçlara denir. Birbirine iyice karıştırıl­
mış yakıt ve oksijen karışım larına da “itici”
denir. Havai fişekler de birer roket türüdür;
bunlarda katı itici olarak barut kullanılır.
Roketleri ilk olarak Çinliler 1232 dolayların­
da savaşta kullandılar ve ondan sonra bu
buluş hızla A vrupa’ya yayıldı. Am a topun
ortaya çıkmasıyla birlikte roketler önemini
yitirdi ve yalnızca şenliklerde kullanılmaya
başladı; bu durum 19. yüzyılın başlarına
kadar böylece sürdü (bak. H a v a î F İ ş e k ) .
1800’lerin başlarında İngiliz mucit Sir William
Congreve, top yerine kullanılabilecek roket­
ler geliştirdi. Bu roketler İngiliz kuvvetlerince
Napolyon Savaşları’nda ve 1812’deki İngilte­
re-A B D Savaşı sırasında başarıyla kullanıldı.
Basit bir rokette itici m adde roketin ön
bölüm ündeki kapalı bir borunun içinde yanar
ve oluşan sıcak gaz roketin arka ucundaki bir
m em eden dışarı püskürür. New ton’ın üçüncü
hareket yasasına göre, her etki kendisine eşit
büyüklükte ve ters yönde bir tepki doğurur
ESSA

anıt ancak 1939’da, Rodin’in ölümünden 22 yıl

sonra M ontm artre’da bir kavşağa dikildi.
Rodin başarısızlıklar ve düş kırıklıkları
karşısında ödün verm eyen bir sanatçıydı. Bir
heykelci olarak ancak 40 yaşında kendini
kanıtlayabildi. Bugün ise dünyanın sayılı bü­
yük heykelcileri arasındadır. Yapıtlarının en
belirgin özelliği insanı tüm kişilik özellikleri
ve duygularıyla yansıtm aktaki olağanüstü an­
latım gücüdür. Sanatçının başlıca yapıtları
Paris’te Rodin M üzesi’ndedir. Dünyanın çe­
şitli m üzelerinde sergilenen yapıtlarının bazı
kopyaları da büyük kentlerin parklarında ve
alanlarında yer alm aktadır. Öpüş (1886) L on­
d ra’da Tate G alerisi’nde, Vaftizci Yahya Va­
az Verirken (1878) New York M odern Sanat
M üzesi’nde, Havva (1881) Toledo Sanat M ü­
Roket uçuşunun öncüsü Robert H. Goddard,
zesi’ndedir. tasarımını yaptığı ve 1926'da fırlattığı sıvı yakıtlı
Ayrıca bak. HEYKEL. roketiyle.

Çok kadem eli uzay roketi
hidrokarbon yakıt
. k a d e m e m o to rları
(bak. K u v v e t v e H a r e k e t ). Roketlerde de,
geriye doğru püsküren gazın hızı ve momen-
tum u borunun üzerinde ileriye doğru etki
yapan bir itme kuvveti oluşturur. R oketin,
geriye püsküren gazların havayı “itmesiyle”
yol aldığı sanılmamalıdır. Eğer böyle olsaydı
roketler uzay boşluğunda yakıt yakarak yol
alamazdı. Bu konuyu m atematiğin yardımı
olmadan anlam ak biraz zordur. Roketlerin
hızı, tem el olarak arkalarından püsküren ga­
zın hızına bağlıdır. Hızla püsküren gaz dem e­
tine gaz jeti, gaz jetinin hızına da egzoz
(dışatım) hızı denir. Elbette egzoz hızı da
temel olarak itici yakıtın gücüne bağlıdır.
Yüzyıllar boyunca kullanılan tek itici baruttu,
ama barutla da fazla yüksek egzoz hızları elde
edilemiyordu.
Congreve’in geliştirdiği roketler, havai fi­
şeklerdeki gibi bir çubuğa bağlanmıştı. Bu
çubuklar kuyruk işlevi görerek roketin uçuş
sırasında dengede kalmasını sağlıyor, ama
aynı zam anda rüzgârlı havalarda bir fırıldak
gibi dönmesine de neden oluyordu. Bu da,
düşmanın üzerine doğru fırlatılan roketin
hedefinden sapmasına yol açıyordu. İngiliz
mühendis William Hale bu roketleri geliştir­
me çalışmalarına girişti. H ale’in yaptığı roket­
lerde çubuk yoktu; bunun yerine gazın püs-
kürdüğü egzoz boruları belirli bir açıyla yer­
leştirilmişti ve böylece roket uçarken aynı
zam anda kendi ekseni çevresinde de hızla
dönüyordu. Bu dönm e hareketi roketin den­
gesinin kararlılığını artırıyor, hedefe isabet
ROKET 255
sıvı oksijen
sistem i
3. k a d e m e m o to ru
roket d em eti
m ahfaza
2. k a d e m e m o to rları
İlk çu b u k g ü d ü m lü roket
o r a n ın ı y ü k s e ltiy o r d u (bak. CAYROSKOP).
A te ş li s ila h la rla f ır la tıla n m e r m ile r d e h a v a d a
d ö n e r e k y o l a lır ; m e r m iy e b u d ö n m e h a r e k e ­
tin i, s ila h ın n a m lu s u n u n iç in e o y u la n y iv le r,
y a n i k a n a lla r s a ğ la r (bak. A teşl İ SİLAHLAR).
I. Dünya Savaşı (1914-18) sırasında roket
kullanılmadı, çünkü o dönem e kadar toplar
iyice geliştirilmiş ve güçleri artırılmıştı. Am a
roket çalışmaları da bir yandan sürdü ve
roketler İngiltere’de etkili bir can kurtarm a
aracı durum una geldi. R oketler bugün de bu
amaçla kullanılm aktadır. Eğer bir gemi fırtı­
nalı bir havada kıyıya doğru sürüklenir ya da
kıyıya yakın bir yerde karaya oturursa, sahil
güvenlik ekipleri kayalıklardan ya da kumsal­
dan ateşlenen bir roketin yardımıyla gemiye
özel bir ip fırlatabilir. Bu ipin yardımıyla
gemiye halat ve kasnak gibi malzemeler
iletilebilir ve böylece kıyı ile gemi arasında bir
havai hat oluşturularak gemi m ürettebatı
kurtanlabilir.
A B D ’li bilim adamı R obert H . G oddard,
1920’lerde ve 1930’larda roketler üzerinde
çığır açıcı deneysel araştırm alar yaptı. G od­
dard bu çalışmalarıyla roket uçuşunun ilk
m atematiksel formüllerini geliştirdi. R oketle­
rin boşlukta, yani vakum ortam ında çalışabi­
leceğini kanıtladı ve itici olarak sıvı yakıt
kullanımını başlattı. G oddard bu çalışmala­
rıyla uzayda uçuşu gerçekleştirmeyi hedefli­
yordu.
A B D askeri yetkilileri G oddard’ın bu araş­
tırm alarına fazla ilgi gösterm ediler, ama baş­
 256 ROKET
ka ülkelerdeki ve özellikle A lm anya’daki
bilim adam ları, roketin savaşta etkili bir silah
olarak kullanılmasına yönelik çalışmaları hız­
landırmışlardı. II. Dünya Savaşı sırasında
savaşan bütün ülkeler yerden, gemilerden ve
uçaklardan fırlatılan roketler kullandılar. Bu
roketler düşman birliklerini, tankları ve uçak­
ları hedef alan kısa menzilli silahlardı. Bunla­
rın çoğunda dumansız barut, balistit gibi katı
iticiler kullanılıyordu (bak. PATLAYICILAR).
Modern Roketler
II. Dünya Savaşı sırasında roket alanındaki
en önemli gelişme, A lm anlar’ın V2 tipi roket­
leri geliştirmesi oldu. (V2 adı, “İntikam
Camera Press
1973'te M ariner uzay araştırma uydusu ile pek çok
başka ABD uzay aracının fırlatılm asında kullanılan
Atlas-Centaur roketi.
Silahı 2” anlamındaki Alm anca Vergeltungs-
, waffe 2 ’nin kısaltm asıdır.) Bu roketin ağırlığı
12 tonun üzerindeydi ve burnunda ta­
şıdığı savaş başlığı 1 ton kadar patlayıcı içeri­
yordu. R okette yakıt olarak alkol kullanılı­
yor, alkol sıvı oksijenle yakılıyordu (V2’lere
ilişkin ayrıntılı bilgi için bak. GÜDÜMLÜ FÜ ­
ZELER).
II. Dünya Savaşı sırasında uygulantaya
konan bir başka yenilik de, çok yüklü, ağır
uçakların yerden kalkışını kolaylaştırmak için
roketlerden yararlanılm aya başlanması oldu.
Uçağa takılan roketler kalkış sırasında ateşle­
niyor ve böylece ek bir itme kuvveti elde
ediliyordu. Kalkış sırasındaki işlevini yerine
getiren ve o arada yakıtını yakıp tüketen
roketler kalkıştan hem en sonra yere atılı­
yordu.
V2 roketi, kıtalar arası balistik füze denen
uzun menzilli güdümlü füzelerin yapılmasına
yol açtı. Bu füzeler bir kıtadan ötekine
fırlatılabilmekte ve hedeflerine yöneltilebil-
m ektedir. Çok kademeli roket tekniğiyle dü­
zenlenen bu füzeler, uç uca eklenmiş bir dizi
roketten oluşur. İlk kademe m otorları büyük
ve güçlüdür, kalkışı sağlar. D aha küçük olan
ikinci ve üçüncü kademe m otorları ise roketin
daha da hızlanması ve uçuşunu sürdürmesi
içindir.
Çok kademeli roketler uzay araştırmaları
alanında uyduların ve insanlı uzay araçlarının
fırlatılmasında kullanılmaktadır. A B D ’de ilk
uzay m ekikleri, SSCB’de Soyuz uzay araçları
ve A vrupalılar’ın A riane roketleri hep çok
kademeli araçlardır. Birinci ve ikinci kademe
m otorları roketi belirli bir noktaya kadar
hızlandırır ve bu noktada devreye giren üçün­
cü kadem e m otorları rokete, D ünya’nm çev­
resindeki bir yörüngeye oturm ak ya da
D ünya’nm kütleçekimi etkisinden bütünüyle
kurtulm ak için gerekli olan hızı sağlar. Bugü­
ne kadar yapılmış olan en büyük roket, A B D ’
nin Apollo program ı çerçevesinde kullandığı
Satürn 5 fırlatma aracıydı. Satürn 5’in fır­
latm a ram pasındaki ağırlığı 3.000 tona yakın­
dı ve dikili durum daki yüksekliği 111 m et­
reydi.
R oketler ancak son derece hızlı giden
araçlarda kullanılırsa verimli ve yararlı olur;
roketler trenlerde, otom obillerde ve gemiler­
de de denenmiş am a yararlı sonuçlar elde
edilememiştir.
Roketlerin hızını ve menzilini artırabilm ek
için bilim adamları sürekli olarak daha etkili
yakıtlar bulmak için uğraşm aktadırlar. Ara-

dıkları, yüksek sıcaklıklarda daha çok gaz
çıkaracak türden iticilerdir; böylece roket
m emesinden atılan gaz miktarı ve dolayısıyla
da gaz çıkış hızı artacak, bunun sonucunda da
roketin erişeceği hız yükselecektir. Sıvı oksi­
jen ve petrol kullanıldığında elde edilen
yanma sıcaklığı 3.000°C, egzoz hızı ise daki­
kada 145 kilom etredir. Yakıt olarak petrol
yerine sıvı hidrojen kullanıldığında, gaz püs­
kürme hızı dakikada 190 kilom etreye ulaşır.
R oketler ancak bu kadar yüksek gaz püskür­
me hızlarıyla uyduları D ünya’nm çevresinde­
ki bir yörüngeye taşıyabilecek hızlara ulaşabi­
lirler. Herhangi bir roketin bir uyduyu yörün­
geye oturtabilm esi için saatte 28.000 km hıza
erişmesi gerekir. Aynı roketin D ünya’nm
kütleçekim kuvvetinden kurtulabilmesi için
ise hızının saatte 40.000 km olması gerekir; bu
hıza “kurtulm a hızı” denir.
Bilim adamları gelecekte hidrojenin yalnız­
ca yakılması yerine, nükleer reaktörlerde çok
daha yüksek sıcaklıklara çıkartılarak püskür­
tülmesine dayalı daha güçlü roketlerin gelişti­
rilebileceğine inanıyorlar. İyon jeti (elektrik
-yüklü parçacık püskürmesi) üreten iyon ro­
ketleriyle denem eler yapılm aktadır. Bu tür
püskürtm elerde egzoz hızı son derece yük­
sektir.
ROMA 257
ABD 'nin geliştirdiği uzay
mekiği Dünya'ya
döndükten sonra tekrar
kullanılabilir. Bu mekikler,
sıvı hidrojen yakıtlı üç ana
roket ile katı yakıtlı iki
yardımcı roketin
yardım ıyla fırlatılır.
Yardımcı roketler yerden
yaklaşık 43 km yükseklikte
mekikten ayrılır. Mekik, üç
ana roket m otoruyla
yoluna devam eder ve
yörüngesine ulaşır. Ana
roket m otorları dışta
bulunan büyükyakıt
tankında depolanm ış sıvı
hidrojeni kullanır. İki
yardımcı roket Dünya'ya
geri düşer; bunlardan
sonraki uçuşlarda da
yararlanılabilir.
Rockwell International,
Space Division
Ayrıca bak. İYON; MADDE; N ü k l e e r ENERJİ;
U z a y A r a ş t ir m a l a r i; U z a y U ç u ş l a r i.
ROMA, İtalya’nın başkenti ve en büyük
kentidir. Papanın yönetim inde, küçük ve
bağımsız bir devlet olan Vatikan kenti de
Rom a sınırları içindedir (bak. VATİKAN). Y ak­
laşık 3.000 yıllık zengin bir tarihi olan R om a
kentine ilişkin bilgilerin bir bölüm ünü R O ­
M A İM P A R A T O R L U Ğ U maddesinde bula­
bilirsiniz. İÖ 8. yüzyılda Tiber Irm ağı’nın sol
yakasındaki yedi tepeden Palatium (bugün
Palatino) Tepesi’nde ilk yerleşimin gerçekleş­
m esinden sonra, yerleşmeler öteki tepelere
de yayıldı. İS 2. yüzyıla kadar sürekli büyüyen
R om a, bu tarihte nüfusu 1 milyonu bulan
büyük bir kent durum una geldi.
İtalyan birliği gerçekleştikten sonra 1870’te
m odern İtalya’nın başkenti olan R om a, A vru­
pa’nın en eski kültür ve sanat m erkezlerinden
biridir. 2.000 yıllık anıtların bulunduğu kent­
te, ortaçağdan ve Rönesans dönem inden kal­
ma büyük alanlar, saraylar ve yüzlerce yıldan
beri kullanılan yollar vardır. Eski kent m erke­
zinin çevresinde gelişen m odern m ahalleler iç
içe halkalar biçimindedir.
R om a, İtalya’nın batı kıyısının ortalarında,
Cam pagna di Rom a adıyla bilinen bir ovada
258 ROMA
yer alır. Bu ova boyunca Tiber Irmağı derin
bir vadinin içinden akar. Kent denizden
yaklaşık 24 km içeride, T iber’in iki yakasında
kuruludur. Alçak bir kent olan Rom a yazlan,
özellikle de tem muz ve ağustos aylannda çok
sıcak olur.
Eski R om a’nm yedi tepesinden biri olan
C apitolium ’un (bugün Capitolino) eteklerin­
de ünlü Rom a Forum u’nun kalıntılanna rast­
lanır (bak. F o r u m ) . Bunun büyük bir bölümü,
artık içinde birkaç yıkık sütun ve duvardan
başka bir şey bulunmayan bir düzlüktür.
Forum un güneyinde, bir zam anlar Rom a
im paratorlannın görkemli saraylarının yük­
seldiği Palatino Tepesi vardır. Burası bugün,
çam ağaçlannın arasında yıkıntılar içinde bir
bahçe görünüm ündedir. Forum un doğusunda
yer alan Colosseum, 1. yüzyıldan kalma dev
bir açık hava tiyatrosudur; ortasında, gösteri­
lerin yapıldığı bir arena vardır. Romalı glad­
yatörler burada dövüşürlerdi (bak. GLADYA­
T Ö R ). D aha sonra ilk Hıristiyanlar burada
aslanlara atıldı.
M odern kent, eteğinde büyük Venedik
M eydam ’mn (Piazza Venezia) bulunduğu Ca­
pitolino Tepesi’nin kuzeyine düşer. İtalya’nın
ilk kralı II. Vittorio Em anuele’nin (1820-78)
heykelinin bulunduğu Venedik M eydam ’nda,
eskiden Venedik elçilerinin oturduğu gör­
kemli bir saray vardır. Bu saray faşizm
dönem inde Benito M ussolini’nin (1883-1945)
San Pietro
Bazilikasından kentin
genel görünüm ü.
Hakan Gönenli
karargâhı oldu. Bugün ise müze ve kütüphane
olarak kullanılm aktadır. Venedik M eydanın­
dan başlayan tarihsel Via del Corso caddesi,
kentin m erkezinden geçerek kuzeye doğru
uzanır ve Halk M eydanı’nda (Piazza del
Popolo) sona erer. Bir zam anlar at yarışları­
nın yapıldığı Via del Corso, iki yanındaki şık
mağazaları, m otosikletlerin önemli bir yer
tuttuğu yoğun trafiği ve insan kalabalığıyla
cıvıl cıvıl bir caddedir. Yarı yoldaki Colonna
M eydanı’nda (Piazza del Colonna) Rom a
İm paratoru Marcus A urelius’un zaferlerinin
işlendiği M arcus Aurelius Sütunu görülür.
Aynı alandaki Chigi Sarayı günüm üzde baş­
bakanlık konutu olarak kullanılm aktadır.
İtalyan Parlam entosunun meclislerinden biri
olan D elegeler Meclisi de buraya oldukça
yakındır.
K entin bu bölüm ü ortaçağda da, Rönesans
dönem inde de R om a’nm merkeziydi (bak.
R ö n e s a n s ) . Bu nedenle Via del Corso üzerin­
de, eski saraylann yanı sıra bugün banka ya
da devlet dairesi olarak kullanılan 15. ve 16.
yüzyıl Rönesans yapılarına da rastlanır.
Via del Corso ile batıda Tiber Irmağı
arasında kalan dar sokaklar, T iber’in karşı
yakasındaki Trastevere semtiyle birlikte, ken­
tin belki de en canlı bölüm üdür. R om a’nm
her çağını temsil eden Pantheon da bu bölge­
dedir. İÖ 27’de tapm ak olarak yapılan Pan­
theon, İmparator Hadrianus tarafından değiş­

tirilerek yenilendi. 7. yüzyılın başında kiliseye
dönüştürülen yapı, günümüzde de aynı işlevi
sürdürm ektedir. R om a’daki yapıların çoğu­
nun dış yüzü kırmızımsı tuğla rengindedir. Bu
yüzden kent, özellikle güneş doğarken ve
batarken altın sarısı bir görünüm alır. Tiber’in
batı yakasında, Sant’Angelo Kalesi olarak
adlandırılan, H adrianus’un anıtm ezarı vardır.
D aha sonra papalar tarafından kaleye dönüş­
türülen Sant’Angelo, uzun bir geçitle Vatikan’
m ana kilisesi olan San Pietro Bazilikası’na
bağlanmıştır. Kalenin batısındaki kısa yoldan
Vatikan kentine ulaşılır.
4. yüzyılda İmparator I. Constantinus’un yap­
tırdığı San Pietro Bazilikası 15. yüzyılın sonla­
rına doğru yıkılmaya yüz tutm uş, yeniden
yapımı için planlar hazırlanmıştı. 1547’de
M ichelangelo, ortasında büyük bir kubbe
olan görkemli bir kilise tasanm ı yaptı (bak.
M ic h e l a n g e l o ) . Bu plan sanatçının ölüm ün­
den sonra uygulandı. Kubbenin yapımı
1590’da tam am landı. M ichelangelo’nun imza­
sını taşıyan Pietâ da San Pietro’dadır. Pietâ,
Hz. İsa çarm ıhtan indirildikten sonra ölüsünü
kollarında tutan Hz. M eryem ’in betimlemesi­
dir. M ichelangelo’nun 1499’da yapmış olduğu
bu m erm er heykel onurlu bir ölümün ve
acının simgesidir. K atedralin önündeki elips
biçimindeki geniş alanı, üzerinde heykeller
bulunan 284 sütun çevreler. Tam ortasında,
iki çeşme arasına yerleştirilmiş bir dikilitaş
vardır. Paskalya ve Noel gibi önemli günler­
ROMA 259
de, papanın kutsaması için dünyanın dört bir
yanından gelen binlerce insan bu alanı dol­
durur.
San Pietro Bazilikası’nın kuzeyinde bulu­
nan V atikan Sarayı papalık konutudur. Sara­
yın galerileri ve odalan, içlerinde paha biçil­
mez resimler, heykeller, duvar halıları, elyaz-
m aları ve kitaplar bulunan bir müzedir. Papa­
nın özel dairesinden ayrılmış olan bu bölüm ­
ler turistlerce gezilebilmektedir. M ichelange­
lo’nun tavan resimleri ve m ihrap arkasındaki
duvannda Son Yargı freskinin yer aldığı
Sistina Şapeli de V atikan’dadır. Bu kilise,
papanın da katılmasını gerektiren özel tören­
lerin yapıldığı ve papanın ölümü halinde
kardinallerin yeni papayı seçmek üzere top­
landıkları yerdir. (Ayrıca bak. KATOLİK KİLİSE­
S İ.) R om a’da, değerli mozaiklerle bezeli kü­
çük ve sade kiliseler olduğu gibi, sonraki
çağlarda yapılmış çok daha gösterişli pek çok
kilise vardır.
Cam pa dei Fiori (çiçek pazarı), tiyatro
sahnesine benzeyen küçük Sant’Ignazio M ey­
danı, İspanyol M eydanı ve Santa Trinitâ dei
M onti Kilisesi’ne doğru yükselen İspanyol
M erdivenleri kentin görülmeye değer güzel
yerleridir.
R om a’da 300’den fazla çeşme vardır. Çağ­
layan gibi akan sularıyla Trevi Çeşmesi, yer
aldığı dar alanın büyük bir bölümünü kaplar.
Turistler R om a’ya gene gelebilmek dileğiyle
Trevi Çeşmesi’ne para atarlar. Navona Mey-
Barnaby’s
M ichelangelo'nun
1547'de tasarımını
yaptığı San Pietro
Bazilikası.
 260 ROMA İMPARATORLUĞU
Barnaby’s
Navona Meydam 'ndaki Dört Irmak Çeşmesi, büyük
heykelci Gian Lorenzo Bernini'nin yapıtıdır.
dam ’ndaki D ört Irm ak Çeşmesi Bernini’nin
yapıtıdır (bak. BERNINI, G ia n L o r e n z o ) . Rom a
çeşmeleri 2.000 yıl önce yapılmış olan suke-
m erleriyle beslenir (bak. SUKEMERİ). Kuzey­
de, R om a’nm en büyük parkı Borghese B ah­
çeleri kente tepeden bakar. Bu bahçelerin
içinde bulunan iki Rönesans sarayından Villa
Borghese günümüzde bir sanat galerisidir,
Villa Giulia ise Etrüsk sanatı müzesi olarak
kullanılm aktadır.
R om a’nm kuzeyinde, eski bir kırsal bölge
olan E truria uzanır; doğu ve güneydoğusun­
da, büyük Cam pagna di R om a’nm 16-24 km
ötesinde Sabine ve A lban tepeleri yükselir.
Bu tepelerde R om a’ya bakan küçük dağ
kasabaları yer alır. Bunlar arasında, yüksek
çağlayanlarıyla Tivoli ve Frascati, papanın
yazlık malikânesinin bulunduğu Castel Gan-
dolfo, dinsel bayram larda sokakları halı gibi
çiçeklerle örtülen A lbano ve Genzano kasa­
baları sayılabilir. A lbano ve Nemi göllerinin
de bulunduğu bu bölgeye R om a’dan günübir­
lik gidilebilir. Pek çok Rom alı, tatilini kentin
güneybatısında, yaklaşık 27 km uzaklıktaki
O stia’nın gözalabildiğine uzanan kum salların­
da geçirir.
Rom a, M ilano ve Torino gibi önemli bir
sanayi kenti değildir; gene de m adeni eşya,
giyecek ve yiyecek m addeleri, elektrikli aygıt-
- 1ar üreten fabrikaları vardır. Basım, yayımcı­
lık ve sinema sanayisi gelişkindir. D uvar
halısı, m ücevher ve deri işleri gibi el yapımı
mallar da üretilir. A m a R om a’nm en önemli
gelir kaynağı turizmdir. Kente her yıl çok
sayıda turist gelir.
Nüfusu 2.812.827’dir (1988).
ROMA İMPARATORLUĞU. Bugünkü İtal-
ya’nın Latium bölgesinde, Tiber Irm ağı’na
bakan tepelerde kurulmuş birkaç köyden
oluşan eski R om a, sonradan dünyanın en
büyük im paratorluklarından birinin merkezi
oldu. Rom alılar tarihte pek çok ülkenin
dilini, edebiyatını, yasalarını, yönetim biçimi­
ni ve mimarlığını etkiledi.
Bir efsaneye göre Rom a kenti İÖ 753’te
Rom us ve Rom ulus tarafından kurulm uştur.
A m a bu kuruluş öyküsü gerçeği tam olarak
yansıtmaz (bak. ROMUS VE R om u lu s ). G ünü­
m üzde, geçmişteki olayların tarihi nasıl İÖ ve
İS diye belirtiliyorsa, Rom alılar da R om a’nm
kuruluşunu tarihin başlangıcı olarak kabul
ederdi. R om a’nm, Fenikeliler’in A frika’nın
kuzeyinde K artaca’yı kurm alarından yaklaşık
60 yıl sonra kurulduğu bilinmektedir. K artaca
sonradan R om a’nm en büyük rakiplerinden
biri oldu.
Roma Cumhuriyeti
R om a’nm tepelerinde İÖ 8. yüzyılda birbirin­
den ayrı köyler kurulm uştu. Yüzyılların birik­
tirdiği kalıntıların alt katm anlarında, bu köy­
lerde yaşamış olan insanların gösterişsiz m e­
zarları ve kulübeleri bulunm uştur. Önem li bir
yol kavşağı ve Tiber Irm ağı’nın köprübaşı
olan R om a, E trüskler’in bölgeyi ele geçirme­
siyle gerçek bir kent görünüm ü kazandı (bak.
ETRÜSKLER). E trüskler bataklıkları kuruttular
ve geniş çaplı bayındırlık işlerine giriştiler.
Y unanlılar’dan almış olduklan alfabeyi, ölçü
birimlerini ve çeşitli paralan R om alılar’a ta­
nıttılar. Rom alılar E trüskler’den etkilenm ek­
le birlikte, törelerini ve dilleri olan Latince’yi
değiştirmediler. Bağımsız kişiliklerini koru­
dular (bak. L a tin ce ).
Rom alılar İÖ 509’da Tarquinialılar’ı top-
raklanndan kovarak, babadan oğula geçen
bir krallık yerine, yöneticilerini kendilerinin
seçtikleri bir cumhuriyet kurdular. Tarquinia-
lılar, E trüskler’in yardımıyla R om a’ya saldı­
rarak tahtlannı geri almayı denedilerse de
başanlı olam adılar. Ü nlü Rom alı şair Quintus
H oratius’un Tiber Irm ağı’nı korum ak amacıy-

Metropolitan Museum o f Art, Ne w York, Roger’s Fund 1903
İS 1. yüzyılda Pompei yakınlarındaki Boscoreale'de
b ir yatak odasındaki duvar resmi.
la nöbet tuttuğuna ilişkin öykü bu döneme
aittir. E trüskler’in R om a’dan ve Latium böl­
gesinden İÖ 470 dolaylarında ayrıldığı sanıl­
m aktadır.
G iderek cumhuriyetçi bir devlet yapısının
oluştuğu R om a’da yönetim patriciler’in, yani
soyluların elindeydi. Senatoya (R om a Parla­
m entosu) yalnızca onlar seçilebilirdi. H er yıl
bu senatörlerin arasından iki konsül seçilir,
konsüller barış dönem inde yasa önerisinde
bulunur, senato toplantılarını yönetir, savaş
dönem inde ise ordulara kom uta ederlerdi.
E trüskler eski güçlerini yitirmeye başlayın­
ca soylulara karşı plebler’in (halk kesimi)
yanında yer almaya başladılar. Patriciler ile
plebler arasında yüzyıllarca sürecek bir m üca­
dele başladı. Toprakların tüm ü soylulara aitti.
Halkın kendi hesabına çalışarak yaşamını
kazanm a olanağı yoktu. İÖ 493’te plebler
ROMA İMPARATORLUĞU 261
topluca kentin dışına çıktılar ve hakları veril­
mezse yeni bir kent kuracaklarını ilan ederek
soyluları tehdit ettiler. Bu durum dan korkan
soylular, pleblerin çıkarlarını korum aları ve
haklarını savunabilmeleri için iki temsilci
seçmelerine razı oldular. Bundan başka pleb-
lere kendi meclislerini kurm a hakkı da tanın­
dı. Zam anla plebler güçlendi; meclisleri yasa
önerm e yetkisine sahip oldu ve İÖ 4. yüzyıl­
dan başlayarak iki konsülden biri pleblerden
seçilmeye başlandı.
İÖ 390’da Galyalılar R om a’yı yağmaladı­
lar, yakıp yıktılar. Romalı senatörler, kenti
terk etm edikleri için topluca kılıçtan geçirildi­
ler. Sadece, surlarla çevrili olan Capitolium
(bugün Capitolino) Tepesi direnebildi. Galyalı-
lar ancak büyük bir fidye karşılığı kenti terk
ettiler. Galyalılar’ın saldırısını başka saldırılar
izledi. Ekuviler, Volskiler ve Sam nitler Rom a
ordularıyla çarpıştı. İÖ 321’de Sam nitler Ro-
m alılar’ı Napoli’nin kuzeyinde bulunan dar
bir geçitte kıstırarak yenilgiye uğrattı. R om a­
lılar teslim olmak zorunda kaldı. Buna karşın,
Rom alılar genelde hem topraklarını genişleti­
yor, hem de güçlerini artırıyordu. Ele geçir­
dikleri yerlere bazen kendi adamlarını yerleş­
tirerek koloniler kuruyorlardı. Yabancı düş­
m anların ilki, Epir Kralı Yunanlı Pyrrhos
oldu (bak. PYRRHOS). Pyrrhos İÖ 280’de
İtalya’nın güneyine çıkarm a yaptı. Yunanlı­
la rın , R om alılar’ın bilmediği iki savaş yönte­
mi vardı. Bunlardan biri phalanks denen, ağır
zırhlı piyadelerin omuz omza sekiz sıra halin­
de dizilerek saldırıya geçmeleriydi. Ellerinde
kalkanları ve mızraklarıyla karşılarındaki gev­
şek örgütlenmiş askerleri kolayca yıldırabili­
yorlardı. Ö bür yöntem ise, savaş alanına fille­
rin sokulmasıydı. Böylesine beklenm edik bir
olayla karşılaşan askerler ne yapacaklarını şa­
şırıyordu. D aha sonra ünlü K artaca kom utanı
H annibal de savaşta fillerden yararlanm ış­
tı. Pyrrhos Rom alılar’a karşı iki zafer kazan­
dı. A m a öyle çok kayıp verdi ki, “Pyrrhos
zaferi” deyimi, pahalıya mal olmuş bir zafe­
rin yenilgiyle eşdeğer olduğu anlamında, bir­
çok dile yerleşti. Pyrrhos’un üçüncü saldırı­
sı ise yenilgi ile sonuçlandı ve İtalya’yı
terk etm ek zorunda kaldı. Rom a artık İtalya’
nın neredeyse tüm ünü denetim i altına al­
mıştı.
262 ROMA İMPARATORLUĞU
İÖ 3. yüzyılın ortalarında K artaca ile Rom a
arasında çatışma başladı. Hızla güçlenen bu
iki devlet için Akdeniz ticaretini ele geçirmek
çok önemliydi. İÖ 264’te Rom a ile Kartaca
arasında, tarihte Kartaca Savaşları olarak
anılan bir dizi savaşın ilki başladı. Bu savaş
241’de sona erdi. Barış ilan edildiğinde Karta-
calılar Sicilya’yı R om a’ya verm ek ve savaş
zararlarını ödem ek zorunda kaldı. 23 yıl süren
gergin bir barış dönem inden sonra K artaca
Savaşlan’mn İkincisi ve en büyüğü, Kartacalı
kom utan H annibal’in İspanya’dan yürüyüşe
geçmesiyle başladı. Hannibal ordusu ile Rhö-
ne Irm ağı’nı ve A lpler’i aştı; önünde ne varsa
ezip geçerek İtalya’ya girdi. C annae’de büyük
bir zafer kazandı. Am a bundan sonra Rom alı­
lar başarılı savaş taktikleriyle K artaca ordusu­
nu yıprattılar. Hannibal İÖ 203’te İtalya’yı
terk ederek K artaca’ya geri döndü. Bundan
bir yıl sonra da Zam a Savaşı’nda Romalı
kom utan Scipio A fricanus’a yenildi (bak.
H a n n ib a l ) .
K artaca ile Rom a arasındaki barış 50 yıl
sürdü. Kartaca eski zenginliğini ve önemini
yeniden kazanm aya başladı. Bundan tedirgin
olan Rom alılar K artaca’ya saldırdı. III. K ar­
taca Savaşı ile (İÖ 146) K artaca Devleti
tarihten silindi.
Ispanya'da, Segovia'da
İS 1.-2. yüzyıllardan
kalma sukemeri
Romalılar'ın
m ühendislikteki
ustalıklarının
göstergesidir.
Michael Holford
Roma Ordusu
R om a artık Akdeniz çevresindeki ülkelerin
hepsinden üstün olma yolundaydı. Başarısını
büyük ölçüde ordusuna borçluydu. Kurulu­
şundan İS 3. yüzyıla kadar Rom a ordusunun
belkemiğini lejyonlar (alaylar) oluşturdu. Bir
lejyon 4.000-6.000 askerden oluşuyordu. L ej­
yonun onda birine kohort (tabur) deniyordu.
Eyalet ya da vali yardımcılarına eşdeğerde
olan kom utanları legatus sanma sahipti. K o­
m utanın em rindeki subaylara tribunus, ast­
subaydan aşağı rütbedekilere ise centurion
denirdi. Lejyon, Rom a yurttaşı olan seçkin
askerlerden oluşuyordu. Y edeklerden, yani
orduda hizmet gören yabancılardan her za­
man daha fazla ücret alırlardı.
Lejyon askerleri zırhlı piyadelerdi. Disip­
linli ve iyi eğitilmiş olan Rom a piyadeleri tüm
ülkelerin korkulu rüyasıydı. H er birinin iki
ciriti (pila) ve bir kısa kılıcı (gladius) olurdu.
Piyadeler yedeklerle desteklenir, genellikle
500’er kişilik birimler halinde örgütlenirlerdi.
Seferberlik durum unda orduya bazı uzm an­
lar da katılırdı. Bunlardan biri kamp kom uta­
nıydı. Ordu konakladığı zaman konaklanan
yerin çevresine hendek kazmadan ve gerekli
güvenlik önlem lerini alm adan geceyi geçir­
mezlerdi. A skerlerin her birinin, kamp kurar­

ken ve bir sonraki gün kampı toplarken
yüküm lü oldukları görevler vardı.
Quaestor ordunun para işlerinden sorum ­
luydu. M ühendisler, usta ve zanaatkârlar da
orduya eşlik ederdi. Kuşatm a eylem inden ve
oldukça ilkel olan topların kullanılışından ve
bakım ından onlar sorumluydu. M ancınık ve
arbaletlerden oluşan “toplar” , genellikle sal­
dırılarda ağır taş gülleleri ya da kayalan
fırlatmak için kullanılırdı. M ühendisler kuşat­
m alarda kolayca kurulabilen, hareketli kule­
lerin yapımını denetlerdi. A skerler bunlarla
düşman kalesinin içini görme olanağı elde
ettikleri için, taş ve oklarını yağdırm akta
güçlük çekmezlerdi.
Rom a askerlerinin başarısında yiğitlikleri­
nin yanı sıra dirençlerinin de büyük payı
vardı. Çok güçlü ve sağlıklı olan askerler,
silahlarından başka, iki hafta yetecek kadar
yiyeceği ve kam p kurm ak için gerekli araç
gereci yanlarında taşımak zorundaydı.
A skerler, savaş hattına girdikleri zaman
ayrı, kol halinde yürüdükleri zaman ayrı adlar
Michael Holford
2. yüzyıldan kalma bir Romalı asker heykeli.
ROMA İMPARATORLUĞU 263
alırdı. Savaş sırasında ağır bir saldın altında
kalırlarsa bir araya gelerek bir blok oluşturur­
lardı. Lejyonun simgesi tunç ya da gümüşten
yapılan kartaldı. K anatlan iki yana açık olur­
du. Rom alılar için kartalın düşmanın eline
geçmesi onur kinci bir olaydı.
R om a’mn yükseliş dönem inde ordu yenil­
mezliği ile ün salmıştı. Bunun üç tem el nedeni
vardı: Birincisi disiplin, İkincisi sıkı ve yetkin
bir eğitim, üçüncüsü ise askerlik konusunda
yenilikleri hem en benimsemeleriydi.
Cumhuriyetten İmparatorluğa
İÖ 3. yüzyılın sonlanna doğru, Yunan uygar­
lığı R om a’da yayılmaya başladı. Rom alılar bu
uygarlığa büyük bir saygı ve hayranlık duyu­
yordu. Bu nedenle, M akedonya Kralı V.
Philippos (İÖ 238-179) Yunan kentlerini ve
A nadolu’yu tehdit edip de, bu kentler R om a’
dan yardım isteyince, bu isteğe olumlu yanıt
veren Rom alılar, M akedonyalılar’la dört yıl
çarpıştılar. Sonuçta Doğu Akdeniz R om a’nın
denetim ine girdi; İÖ 146’da M akedonya ve
Yunanistan da birer Rom a eyaleti oldu.
Böylece tüm Akdeniz R om a’nm egemenliği
altına girdi.
Bu zaferler sonucu R om a güçlendi ve
zenginleşti. Mal ve köle ticareti gelişti. Sena­
törler ve öbür yöneticiler çabuk zengin olm a­
nın yollannı ararken, bazı eyalet yöneticileri­
nin de vergi toplarken zora başvurm alan
halkın tepkisini çekiyordu. Kişisel hırslar ve
açgözlülük, cum huriyetin ilk yıllanndaki yurt­
severliğin ve özverinin yerine geçmişti.
İÖ 2. yüzyılın sonlanna doğru yönetici
sınıfın davranışlannı eleştiren Tiberius ve
Gaius Gracchus adlarında iki kardeş, halkın
daha fazla hak sahibi olması için m ücadele
etmeye başladılar. İÖ 133’te soylulann el
koyduğu kam u topraklannı yoksul halka d a­
ğıtmak için bir yasa tasarısı hazırladılar.
Rom alılar’ı uyandırm ak için canlan pahasına
mücadele eden bu kardeşlerin ikisi de acıma­
sızca öldürüldü. A m a çabaları boşuna olm a­
mış, Rom alılar’da, haksızlıkların ortadan
kalkması için siyasal bir reform gerektiği
inancı yerleşmişti.
Bu sıralarda Rom a ordusunda köklü bir
değişiklik oldu. Ücretli askerler yurttaş asker­
lerin yerini almaya başladı. Y urttaş askerler
264 ROMA İMPARATORLUĞU
tümüyle ülkelerine bağlı olduklan halde, yeni
profesyonel askerler, kom utanlan her kim ise
ona bağlanıyordu. Bu durum R om a’nm
siyasal yaşamını büyük ölçüde etkiledi. O ta­
rihten sonra, başarılı generaller ordularının
desteğiyle üstün bir güç ve yetki sahibi olm a­
ya başladı.
Gaius M arius’un askerlerin desteğiyle nasıl
yükseldiği buna örnektir. Doğuştan pleb olan
M arius, kendine sadık ordusunun desteğiyle
konsül olmuştu. İlk kez İÖ 105’te Kuzey
A frika’da Num idya’nın kralı olan Iugurtha’yı
yenerek ünlenen M arius, daha sonra İtalya’
mn kuzeyini tehdit eden G erm en kabilelerini
C. M. Dixon
Afrika'da avlanmayı gösteren 2. yüzyılda yapılmış
bir Roma mozaiği.
de üst üste iki kez yenmeyi başarmıştı. B un­
dan sonra patricilerin generali Sulla ile güçle­
rini birleştirerek, Rom a ile savaşan komşu
halkları yenilgiye uğrattı. Sulla, Y unanistan’ı
ve doğuyu tehdit eden M ithridates’le savaş­
mak için R om a’dan ayrıldı.
“M ithras” Güneş tanrısının adıydı. Mithri-
dates ise “G üneş tanrısının soyundan” anla­
mına geliyordu. Karadeniz’in doğusunda bir
krallık olan Pontos tahtına geçen VI. Mithri-
dates, kanlı bir egemenlik kurarak dünyaya
korku salmış, annesini hapse attırdıktan baş­
ka, kardeşini de öldürtm üştü. Üç ayrı zam an­
da R om a’ya savaş açan M ithridates, sonunda
Romalı general Pom peius’a yenildi (bak.
Sulla doğuda M ithridates’le sava­
Po m p eiu s ) .
şırken, Marius R om a’da yönetime el koydu.
Sulla seferden döndüğünde Marius ölmüştü,
am a Sulla öcünü M arius’un yandaşlarından ve
halktan aldı. Sonsuz yetkilerle İÖ 82’de ken­
dini diktatör seçtirdi.
Sulla’dan sonra R om a’da yasadışı olaylar
ve siyasetçilerin entrikaları hız kazandı. İÖ
73’te Spartaküs adında bir gladyatör köleler­
den oluşturduğu ordusuyla R om a’ya başkal­
dırdı (bak. G l a d y a t ö r ; Sp a r t a k ü s ) . Çok sayı­
da Rom a lejyonunu yenilgiye uğrattıktan
sonra İÖ 71’de yenildi ve öldürüldü.
İÖ 1. yüzyılın ortalan Jül Sezar ile Pom pei­
us arasındaki rekabetle geçti. H er ikisi de
yetenekli ve değerli önderlerdi. Bir süre,
zengin bir soylu olan Marcus Crassus’u da
aralanna alarak triumvirlik denen üçlü yöne­
tim denem esinde bulundular. (Sonraki üçlü
yönetim lerden ayırmak için, Sezar’m da için­
de bulunduğu üçlü, Birinci Triumvirlik olarak
adlandınlır.) Crassus, İÖ 53’te öldükten son­
ra Pom peius, Sezar’m G alya’daki askeri başa-
nlarını eskisinden daha fazla kıskanmaya
başladı (bak. G a l y a ; J ü l Se z a r ). Sezar’m geri
çağnlması için hüküm eti etkiledi. Sezar, bu
buyruğa uyarak geri dönecek olursa, ordusu­
nu terk etm ek zorunda kalacağının bilincin­
deydi. Bu yüzden İÖ 49’da ordusunun başın­
da yola çıktı. Kendi bölgesi olan Gallia
Cisalpina ile geri kalan İtalyan toprakları
arasında sınır oluşturan Rubicon Irm ağı’m
geçtikten sonra, dönüşü olmayan bir noktaya
geldi. R om a’da güçlü bir destek sağlayamaya­
cağını anlayan Pom peius Y unanistan’a kaçtı.
Gücünü kanıtlam ak için savaşmayı sürdü­
ren Sezar İÖ 45’te R om a’ya döndü ve öm ür
boyu başkanlığa seçildi. Ne var ki, bazı sena­
törler R om a’nm özgürlüğü açısından Sezar’ın
planlarını sakıncalı buluyordu. Sezar çok geç­
m eden, bir senato toplantısından sonra han­
çerlenerek öldürüldü (İÖ 44).
Bundan sonra iktidar Marcus A ntonius’a
geçti (bak. A n t o n iu s , M ar c u s ) . Ne var ki, Se­
zar’m evlat edinmiş olduğu genç Octavius R o­
m a’ya dönünce, aralarında çatışma çıktı. O c­
tavius senato tarafından konsüllüğe getirildi.
Gaius Julius Caesar Octavianus adıyla, Sezar’
m evlat edindiği oğlu olarak tanındı. Bir sü­

re sonra Octavianus ve A ntonius uzlaşmaya
vararak, Sezar’ın süvari kom utanı Marcus Le-
pidus’un da katılmasıyla İkinci Trium virlik’i
kurdular. Sezar’a kom plo kurarak öldüren
Brutus ve Gaius Longinus Cassius’a karşı sa­
vaş açarak, onları İÖ 42’de M akedonya’da
yendiler. Bundan sonra doğuya giden A ntoni­
us, orada karşılaştığı Mısır Kraliçesi Kleopat-
ra ’ya âşık oldu ve arkasından M ısır’a gitti
M ısır'daki Romalılar'ın vücutları mum yalanırken,
tahtanın üzerine renkli mum dan yapılan portreleri
yüzlerini örterdi.
(bak. K l e o p a t r a ) . O ctavianus’la yeniden ara­
sı açıldı. İÖ 31’de Y unanistan’ın batı kı­
yılarındaki A ktium Savaşı’nda Octavianus,
A ntonius’un donanmasını dağıttı ve R om a’
nın rakipsiz önderi olarak yönetimi ele ge­
çirdi.
Roma İmparatorları
Octavianus İS 14’te ölünceye kadar, tam 45
ROMA İMPARATORLUĞU 265
yıl R om a’yı yönetti. İÖ 27’de kendisine, “yü­
ce” anlamında Augustus sanı verilmişti; ama o
“ş e f’ demek olan Princeps'i yeğledi. Çok bü­
yük bir güce sahip olmasına karşın, R om a’nın
eskiden olduğu gibi cumhuriyetle yönetildiği
izlenimini yaratm aya büyük özen gösterdi. O
dönem de krallar m utlak egemenliğe sahipti.
Rom alılar böyle bir yönetim istemiyordu.
Augustus yönetiminde Rom a en parlak dö­
nemini yaşadı. Ticaret çok büyük bir gelişme
gösterdi. Rom a yasaları im paratorluğun her
yerinde uygulanmaktaydı. Güçlü hüküm et,
lejyonlarca da destekleniyordu. İm paratorlu­
ğun egemen olduğu bölgelerdeki yerli halkla­
rın haklarına saygı gösteriliyordu. Yüzyıllar­
dan beri sürm ekte olan çekişme ve kargaşanın
sona ermesi Augustus’un başarısıydı. H alk,
yasaların güvencesi altında olmanın huzuru
içindeydi (bak. A u g u s t u s C a e s a r ) .
Yurttaşlık ve Yasalar
Rom a İm paratorluğu dönem inde Rom a yurt­
taşlarının pek çok ayrıcalığı vardı. Başlangıçta
yurttaşlık R om a’ya hizmeti geçmiş kimselere
verilirdi; daha sonra yurttaşlık hakkı yaygın­
laştırıldı. Rom a yasaları sonraki yüzyıllarda
da pek çok ülkede etkisini sürdürdü. G ünü­
müzde birçok A vrupa ülkesinin yasalarının
tem elinde R om a yasaları vardır. Bu yasalar
Rom a im paratorlarınca büyük bir titizlikle
uygulanmıştır. Bunların çoğu, kralların hem
yönetici, hem de yargıç olduğu ve yasalann
yazılı olmayıp gelenek ve ahlak kurallarına
göre belirlendiği çok eski zam anlardan beri
gelişerek yetkinleşmiştir. İÖ 5. yüzyılın orta­
larında R om a’da tem el yasalar yazılmış bulu­
nuyordu. H erkesin bu yasaların ne olduğunu
bilerek, uyma zorunluluğu vardı.
Bu yasalara göre ailede baba öteki bireyle­
rin üzerinde tartışmasız bir otoriteye sahipti.
Z am an içinde bazı yasalar değiştirilerek geliş­
tirildi. İS 6. yüzyılda Bizans İm paratoru
I. Jüstinyen hukukçuları ve bilginleri toplaya­
rak, dağınık bir biçimdeki yasaları incelem e­
lerini, derlem elerini ve kamuya açıklam aları­
nı istedi. Corpus Iuris Civilis (“M edeni H u­
kuk Yasaları”) olarak bilinen bu yasa derle­
mesi, Rom a yasalarının daha sonraki yüzyılla­
ra kalmasını sağladı.
R om a yasalarının zamanın sınavından ba-
266 ROMA İMPARATORLUĞU
şanyla geçmiş olması bizleri şaşırtmamalı.
Çünkü Rom alılar düzenlem e, örgütlem e ve
yönetm ekte olduğu kadar, sorunlara çözüm
bulm akta da çok başarılıydılar. Bu bakım dan
sanatsal duyarlıkları ağır basan Y unanlılar’
dan üstündüler. Rom alılar, uluslararası ilişki­
lere belirli ölçütler getiren kurallar da geliştir­
mişlerdi.
Augustus'tan Sonra İmparatorluğun
Durumu
Augustus ölmeden önce im paratorluğa üvey
oğlu Tiberius’u seçmişti. İS 14’te başa geçen
Tiberius, yayılmacı bir siyasetten yana değil­
di. D aha yönetim deyken, Tiberius’tan sonra
kimin başa geçeceğine ilişkin tartışm a ve kav­
galar başlamıştı. A ugustus’un kurmuş olduğu
güçlü yönetim ağı bir süre ülkenin gerilemesi­
ni önledi. Tiberius’tan sonra Caligula 25 ya­
şında im parator oldu. Babası Germ anicus as­
ker olduğu için, çocukluğu askerler arasında
geçmişti. Halk babasını sevdiği gibi, onu da
benimsedi. Caligula başa geçtiği ilk aylarda
iyi bir yönetici izlenimi veriyordu. A m a sekiz
ay sonra hastalandı, belki de bu hastalığın e t­
kisiyle, daha sonraki yıllarda dengesiz davra­
nışlarda bulundu. R om a’nm en tanınmış aile­
lerini yok etti. Cum huriyet döneminin törele­
rine karşı duyduğu tepkiyi göstermek için sev­
diği atını önce rahip, sonra da konsül ilan etti.
Bir gladyatör gibi dövüştü, akrabalarının ço­
ğunu öldürdü. Acımasızlığı dillere destan ol­
du. D ört yıl süren kanlı bir saltanattan sonra
korum a görevlilerinden biri tarafından öldü­
rüldü (bak. C a l i g u l a ) .
Caligula’nm ardından, İS 41-54 arasında
hüküm süren Claudius yetkin bir yöneticiydi.
R om a yurttaşlığını genişleterek yabancı top­
luluklara da yurttaşlık hakkı tanıdı. Özgürlü­
ğünü kazanmış Yunanlı köleleri önemli devlet
görevlerine getirdi. Bu onların güçlenmesine
yol açtı. Üçüncü karısı Valeria M essalina en­
trikaları ve yakışıksız davranışlarıyla ün saldı.
İS 48’de idam edildi. Claudius’un dördüncü
karısı olan Agrippina* önceki kocasından olan
oğlu N eron’u evlat edinmesi için Claudius’a
baskı yaptı. Oysa Clauidus’un Britannicus
adında bir oğlu vardı. İS 43’te Romalılar Clau­
dius’un kom utasında İngiltere’yi işgal ede­
rek, adanın doğusunu Rom a İm paratorluğu’
na kattılar. Caligula’nm ve Claudius’un dö­
nem lerinde eyalet yöneticilerinin yetkin ve
güçlü olmaları sayesinde im paratorluk geliş­
mesini sürdürdü (bak. CLAUDİUS). İS 54’te Ag-
rippina Claudius’u zehirledi, böylece oğlu Ne-
ron tahta geçti. İlk beş yıl sorunsuz geçti; ne
var ki, sonraki yıllarda benzeri görülmemiş
bir dehşet yaşandı. N eron annesini ve karısını
öldürttükten başka, zamanın önde gelen yö-
netcilerini de birer birer ortadan kaldırttı.
Neron atletizm, tiyatro ve şiir yarışmaları
da düzenletti. Hüküm darlığının 10. yılında
R om a’da büyük bir yangın çıktı. N eron bun­
dan ilk Hıristiyanlar’ı sorumlu tuttu ve onlara
eziyet etti. Kentin yeniden yapılması için bü­
yük paralar harcadı (bak. N e r o n ) .
R om a İm paratorluğu’nun tarihine bakacak
olursak çöküşün N eron zamanında başlamış
olduğunu görürüz. Vergi yükü altında ezilen
insanlar sıkı ve düzenli çalışamaz olmuştu.
O rdu siyasete karışıyor, hüküm et ordunun is­
tem lerine çoğu zaman boyun eğiyordu. Ne-
ro n ’un savurganlığı im paratorluğun birçok
yerinde ayaklanm alara yol açmıştı. Sonunda
orduyu da karşısında bulan N eron intihar etti.
Çok geçmeden lejyonlar arasında kıran kı­
rana bir iç savaş başladı. Bu kargaşanın so­
nunda Vespasianus adında bir general Flavius
hanedanını kurdu. Ağır vergilerle ülkenin
mali durum unu düzeltti. İS 69-79 arasında hü­
küm süren Vespasianus ve ondan sonra gelen
Titus ve Dom itianus adlı im paratorlar büyük
ölçüde ordunun gücüne dayandılar. Askeri
düzenlem elerle sınırları koruyabildiler. İS
79’da, Titus dönem inde patlayan Vezüv Ya­
nardağı bir R om a kenti olan Pom pei’yi lavlar
ve küller altında bıraktı. Bu olaydan yüzlerce
yıl sonra arkeologlar her şeyi, patlam a anında
oldukları gibi buldular. Böylece İS 1. yüzyılda
bir Rom a kentinde nasıl yaşandığına ilişkin
pek çok şey öğrenildi.
Dom itianus 81’de im parator oldu. İm para­
torluğunun son üç yılında Rom alılar insanlık­
la bağdaşmayan korkunç bir terör yaşadılar.
Dom itianus 96’da öldürüldü. O ndan sonra
tahta geçen Nerva yalnız iki yıl yaşadı. Traia-
nus ve yeğeni H adrianus düzeni yeniden kur­
m ak için çok çaba gösterdiler. İS 98’de başa
geçen Traianus im paratorluğun sınırlarını ge­
nişletti. Akıllı ve ölçülü yönetimi, halkın yeni-

Michael Holford
İtalya'da, Herculaneum 'da kazılar sonucu ortaya
çıkarılmış bir yiyecek dükkânı. Volkanik lavların her
şeyin olduğu gibi kalmasını sağladığı bu dükkânda
yiyecekler ön tarafta kavanozlarda saklanır,
yem ekler arkadaki ocakta pişirilirdi.
den devlete güven duymasını sağladı. H adria­
nus, ülkeye çoktan özlenen barış ve bolluğu
geri getirm ekte başarılı oldu. 117’de im para­
tor olan H adrianus, R om a topraklarını baştan
başa denetleyerek, zayıf gördüğü yerleri sur­
larla güçlendirdi. 122’de İngiltere’ye kadar
gitti. A danın kuzeydoğusunda İskoç saldırıla­
rına karşı kendi adıyla anılan bir duvar yaptır­
dı (bak. H a d r ia n u s D u v a r i ) . O nun başarısı
sayesinde bir sonraki im parator A ntoninus
Pius sanatsal etkinliklere zaman ayırabildi.
138-161 arasında Pius yönetimi sırasında im­
paratorluk çok gelişti.
M arcus A urelius’un öğrenm eye hevesli ze­
ki ve akıllı bir genç olması A ntoninus Pius’un
ilgisini çekti. Lucius Com m odus adlı bir başka
gençle birlikte onu evlat edindi. Am acı tahtını
bu gençlere bırakm aktı. İS 161’de ikisi birden
tahta geçti. Lucius İS 169’da öldü ve Marcus
tahtta tek başına kaldı.
İmparatorluğun Çökmesi
N erva ile başlayan ve M arcus A urelius’a ka­
dar süren dönem , R om a tarihinin varlık ve
barış içinde yaşadığı yıllar oldu. A m a im para­
torluğun bazı yörelerinde çıkan isyanlar bu
ROMA İMPARATORLUĞU 267
dönemin sona erm ekte olduğunu gösteriyor­
du. Marcus Aurelius im paratorluğun doğu sı­
nırını güvence altına aldıktan sonra kuzeydeki
barbar kabileleri de bir dizi savaşla eski yerle­
rine sürdü. D eprem ler ve su baskınları R om a’
nın büyük bir bölüm ünün yıkılmasına, tahıl
depolarının zarar görmesine yol açtı. Bu da
kenti kıtlığa sürükledi. D oğudan gelen veba
da hızla yayıldı. Tüm bunlara karşın, M arcus
Aurelius vergileri olabildiğince azaltarak ve
m ahkem elerin iyi işlemesini sağlayarak so­
rum lu bir yönetici olduğunu gösterdi. İm para­
torluğun gücünü tehdit ettiğini düşündüğü Hı-
ristiyanlar’a karşı baskıcı bir siyaset izledi.
M arcus A urelius Ta eis Eauton ( “Kendime
D üşünceler”) adlı kitabında bilgelik, doğru­
luk, direnç ve ölçülülük olarak belirlediği dört
tem el erdem den söz eder.
İS 180’de M arcus A urelius’un ölüm ünden
sonra im paratorluk 100 yıl boyunca “b arb ar”
denen kavimlerin saldırısı altında kaldı. B ar­
bar sözcüğü, Eski Yunanlılar tarafından, R o ­
m alılar da içinde olmak üzere, kendilerinden
olmayan herkes için kullanılırdı. Eski Y unan­
lılar tüm yabancıların yabanıl ve uygarlıktan
yoksun olduğuna inanırlardı. Rom alılar ise,
aynı sözcüğü Rom a topraklarına saldıran
G ot, Vandal, Frank ve G erm en kavimleri için
kullandılar. R om a İm paratorluğu denetlen­
mesi çok zor olan bir büyüklükteydi. En gör­
kemli çağında, kuzeyde İngiltere’den güney­
de A frika çöllerine, batıda Atlas Okyanusu’n-
dan doğuda M ezopotam ya sınırlarına dayanı­
yordu. Bugün hâlâ izlerine rastlanan Rom a
yollan, insanlann güvenlik içinde im parator­
luğun bir ucundan öbürüne gidip gelmelerini
sağlardı.
İm paratorluk sınırlarının böylesine genişle­
mesi R om a’nın eyaletler üzerindeki doğrudan
yönetimini giderek zorlaştırdı. Kölelik yay­
gınlığını sürdürürken, halk da yoksulluk için­
deydi. İm paratorluğun başlıca sorunlanndan
biri, sınırlarını korum ak için büyük bir ordu
besleme zorunluluğuydu. Marcus A urelius’un
yerini alan oğlu Com m odus dönem inde (180-
192) im paratorluk iç çekişmelerle sarsıldı.
Com m odus’tan sonra cumhuriyet kurum lan
yıkılmaya başladı. İm paratorlar yetkilerini
genişletti. İS 193’te Septimius Severus im pa­
rator oldu. 235’e kadar süren Severus haneda-
268 ROMA İMPARATORLUĞU
m dönem inde R om a’nm mali ve askeri gücü
sarsıldı. Severus hanedanından gelen im para­
torların hiçbiri eceliyle ölmedi. Bu dönem de­
ki en önemli gelişme Hıristiyanlık’m daha öz­
gür bir ortam bularak yaygınlaşmasıydı. Seve­
rus hanedanından sonra barbar kavimlerin
yeniden saldırısına uğrayan Rom a, Tuna eya­
letleri gibi bölgelerde onlann egemenliğini ta­
nımak zorunda kaldı. Bu sırada doğudan da
Sasaniler saldırıyordu. B arbar akınlan ve iç
savaşlar kentlerin yıkımına, yolların bozulm a­
sına yol açtı.
3. yüzyılın sonuna doğru im paratorluğu yö­
netm ek öylesine güçleşmişti ki, İm parator Di-
ocletianus İS 286’da R om a İm paratorluğu’
nun geniş topraklarını dört yönetim bölgesine
ayırdı. O rduyu yeniden düzenleyerek eski di­
siplini kurdu. Yeni vergilerle mali durumu
düzeltmeye çalıştı. Sasaniler’i geriletmeyi ba­
şararak im paratorluğun sınırlarım Dicle Irma-
ğı’na kadar götürdü. Hıristiyanlar üzerindeki
baskıyı artırdı. M ilano’yu batı im paratorluğu­
nun başkenti yaptı; böylece R om a eski öne­
mini yitirdi. Diocletianus yetenekli bir yöneti­
ciydi ve im paratorluğun yeniden güç kazan­
masını sağladı.
Diocletianus’un ölüm ünden sonra yönetimi
ele geçirmek için yeniden çatışm alar baş gös­
terdi. Diocletianus’un oğlu I. Constantinus
(280-337) bu m ücadeleden zaferle çıkarak im­
paratorluğun iki kanadını birleştirdi ve tek
başına yönetimi ele aldı. İS 330’da Yunanlı­
la rın A vrupa ile A sya’nın kavuştuğu noktada
kurduğu Bizans’a kendi adını vererek R om a’
nin başkenti olduğunu ilan etti. Bundan son­
ra ünlü Bizans kenti, 1453’te Türkler tarafın­
dan fethedilinceye kadar Konstantinopolis
(Constantinus’un kenti) olarak anıldı (bak.
C o n s t a n t in u s I; İ s t a n b u l ) .
C onstantinus’un hüküm darlığının en önem ­
li olayı Hıristiyanlık’ı kabul edişidir. 300 yıldan
beri sürekli baskı ve zulüm altında olmasına
karşın, Hıristiyanlık giderek daha çok yandaş
kazanm aktaydı. Çoktanrılı dinler eski etkile­
rini günden güne yitiriyordu. C onstantinus’un
Hıristiyan olması H ıristiyanların üzerindeki
baskıların kalkmasını sağladı.
Constantinus’tan sonra im paratorluk hızla
çözülmeye başladı. İS 364’te ikiye ayrıldı. H er
iki kesimin de önem açısından eşit birer im­
paratoru oldu. Konstantinopolis doğu im pa­
ratorluğunun, Milano ise batının başkentiydi.
I. Valentinianus batıda, kardeşi Valens doğu­
da hüküm sürmeye başladı. Doğu Rom a İm ­
paratoru Valens 378’de G otlar’a yenik düştü.
İm parator öldürüldü, ordusunun üçte ikisi
yok oldu. Savaşın sonunda, yüzyıllardan beri
dünyayı egemenliği altında tutm uş olan Rom a
lejyonları tarihten silindi. İS 410’da A larik’in
öncülüğündeki Vizigotlar R om a’yı ele geçirip
yağmaladıktan sonra güneye inerek bereket­
li ovaları talan ettiler. R om a’nm Galyalılar
tarafından alındıktan 800 yıl sonra düşüşü,
kentin tarihinde bir dönemin kapanması de­
mekti.
Aynı yıllarda Vandallar İspanya’ya saldırır­
ken, H unlar da O rta A vrupa’ya akın ediyor­
du. Ö nderleri A ttila 451’de G alya’da yenilgi­
ye uğradıysa da bir sonraki yıl toparlanarak
Kuzey İtalya’nın birçok kentini ele geçirdi ve
R om a’ya yöneldi. Papanın ricası üzerine
R om a’ya girm ekten vazgeçti (bak. A t t İl a ).
Batı R om a İm paratorluğu artık iyice sallantı­
daydı. İS 476’da İm parator Romulus Augus-
tulus, G erm en Kralı O doaker’e yenildi. Odo-
aker İtalya kralı oldu ve böylece Batı Rom a
İm paratorluğu tarihe karıştı.
R om a İm paratorluğu geleneğini sürdürm ek
Doğu Rom a İm paratorluğu’na kalmıştı. Ne
var ki, Doğu R om a İm paratorluğu G üneydo­
ğu A vrupa’da Yunan kültürünün çok güçlü
olduğu bir bölgede kurulm uştu, üstelik ege­
menliği altında bulunan halklar Asyalı idi.
Zam an içinde Rom a gelenekleriyle Asya ve
Y unan gelenekleri birbirinden etkilendi. İS 6.
yüzyılın ilk yansında İmparator I. Jüstinyen’
in generallerinden Belisarios Kuzey A frika’
yı, İtalya’yı ve İspanya’nın bir bölümünü bar­
bar kavim lerden geri almayı başardı. A m a bir
süre sonra İtalya, G erm en kavimlerinden
L om bardlar’m eline geçti.
Bizans İm paratorluğu olarak da bilinen
Doğu Rom a İm paratorluğu 10. yüzyılda en
parlak dönemini yaşadı (bak. B iz a n s İ m p a r a ­
t o r l u ğ u ).
Batıda, 800 yılı N oel’inde, papanın Frank
Kralı Şarlm an’a im paratorluk tacı giydirme­
siyle yeni bir im paratorluk kuruldu. D aha
sonra Kutsal Rom a-G erm en İm paratorluğu
adını alan bu devletin eski Rom a İm parator­
 ROMA İMPARATORLUĞU 269

luğu ile ilişkisi yoktu (bak. KUTSAL Roma- dı. T epeler, kuzeyden gelecek saldınlan gö­
GERMEN İMPARATORLUĞU; ŞARLMAN). zetlem ekte yararlı olurdu. Tepenin eteklerin­
Çok uzun bir süre boyunca, papalarla im­ de zengin R om alılar’ın evleri bulunuyordu.
paratorlar arasında kimin daha üstün olduğu A ventinus’ta ise R om a’nın yoksul halkı ya­
konusundaki rekabet çatışma ve savaşlara yol şıyordu. Bunlar dört beş katlı yıkık ve karan­
açtı. Reform cu Papa VII. G regorius ile K ut­ lık evlere sığınmışlardı. Tepenin en yüksek
sal Rom a-G erm en İm paratoru IV. Heinrich noktasında tannça D iana (Eski Y unan’da Ar-
arasında baş gösteren şiddetli çatışma sırasın­ temis) için yapılmış bir tapm ak vardı. T epe­
da H einrich’in askerleri R om a’ya girerek nin güneybatı eteklerinde mısır am barlan yer
kenti ele geçirdi (1084). alıyordu.
Papalık 1309-1417 arasında Fransa’da Avig- Tekneyle A ventinus’un kuzeybatısına ya­
non kentine yerleşti. R om a ise bir süre İtal­ naşılacak olursa, R om a’nm hayvan pazan
yan soylularının savaş alanı oldu. 16. yüzyıl­ olan Forum Boarium görülebilirdi. D oklann
dan sonra papalar yeniden R om a’ya yer­ tam üzerinde güzel villalann ve bahçelerin
leşti. bulunduğu Palatium Tepesi herkesin oturm ak
Papalar ve kardinaller R om a’yı sayısız kili­ için özlemini çektiği bir yerdi. Çünkü alçak­
se, saray ve heykelle doldurdular. Eski anıtla­ lardaki aşın sıcağa burada rastlanm ıyordu.
rın ve yapıtların taşlarını bu yeni yapılarda Palatium ’da aynca doğunun bolluk ve bere­
kullandılar. Eski R om a’dan geriye pek az şey ket tannçası Kibele adına bir tapm ak yapıl­
kaldı. R om a 1870’te İtalya Krallığı’nm baş­ mıştı. Aventinus ve Palatium tepeleri arasın­
kenti olunca, bir kez daha değişikliğe uğradı. daki vadide Circus Maximus adıyla, ahşap bir
İyice büyüyerek bugünkü durum una geldi stadyum vardı. Çeşitli gösterilerin yer aldığı
(bak. R o m a ) . yaklaşık 640 m etre uzunluğundaki bu stad­
yum 150 bin kişilikti. İki yanında dükkânlar
Eski Roma Kenti
Michael Holford
R om a, Tiber Irmağı kıyısında “yedi tep e ”
olarak bilinen bir yörede kurulm uştu. Tepele­
rin adları sırasıyla Palatium (bugün Palati-
no), Capitolium , Aventinus, Caelius, Es-
quilinus, Viminalis ve Q uirinalis’ti. Kent A k ­
deniz’den 24 km uzaklıktaydı. T iber’in hızlı
akıntısı gemilerin yanaşmasını engelliyordu,
bu yüzden yer olarak pek elverişli sayılmazdı.
A ynca Tiber boyunca uzanan bataklıklar sağ­
lıksız bir ortam yaratıyordu. Etrüsklü m ühen­
disler bu bataklıkları kurutm aya çalıştılarsa
da başarılı olamadılar.
K ent kurulduktan sonra zaman içinde geliş­
ti. R om a’nın ilk sahiplerinin evleri, çatılan sa­
m andan yapılmış olan küçük kulübelerdi.
Tanrıları için yaptıkları tapm aklar yakınlarda­
ki yanardağlardan kopan kayalardan yontul­
m uştu. Kentin çevresinde dışardan gelecek
saldınlara karşı bir sur vardı.
İÖ 1. yüzyılın başlannda, R om a’da Cum ­
huriyet dönem inin son yıllan yaşanıyordu. Bu
yıllarda T iber’den yukarı doğru tırm anan bir
kimse ilk önce iki tepeyle karşılaşırdı. Bunlar­
da Roma hamamları. Romalılar'ın
dan soldaki Janiculum , sağdaki ise Aventinus ______.T_____ evlerinin içinde özel hamamları
idi. Janiculum ’un tepesinde eski bir kale var­ olurdu.
270 ROMA İMPARATORLUĞU
Michael Holford
Roma yakınlarındaki T ivoli'de Hadrianus'un villası.
1.000 metre uzunluğunda bir alanda 126 yılında
yapımına başlanmıştı. Bu, etrafı hendekle çevrili,
ada tip i bir villadır.
ve sıcaktan bunalanlar için buz gibi içecekler
satan satıcılar sıralanırdı.
Vadinin öteki yakasında bulunan Caelius
Tepesi evlerle kaplıydı. Buradan Jüpiter Ta-
pınağı’na (Eski Y unan’da Zeus) giden bir yol
ayrılırdı.
Palatium ve Capitolium tepeleri arasındaki
düzlükte, m erm er sütunlarıyla ve heykelleriy­
le Rom a Forum u görünürdü. Forum her za­
man hararetli tartışm aların, kıyasıya pazarlık­
ların yapıldığı bir yerdi. Forum un biraz öte­
sinde, sıradan insanların buluşm a yeri olan
Comitium vardı. Rostrum denen kürsü gibi
yerde ise konuşm alar yapılırdı. Forum un ar­
kasında senatonun toplantı yeri Curia bulunu­
yordu.
Forum a giden başlıca yollardan birinin üze­
rinde iki başlı tanrı Janus’un tapmağı vardı.
Savaş sırasında tapınağın kapılan hep açık
olurdu.
Capitolium Tepesi çift dorukluydu. Kuzey-
dekinde bir kale, güneydekinde ise Tiber İr­
m ağından görülen Jüpiter Tapmağı bulunu­
yordu.
Eski R om a’da bulunan çeşitli tanrılara
adanmış tapm aklar, sunaklar, heykeller ara­
sında Jüpiter ayn bir önem e sahipti. Jüpiter
Tapınağı’na savaşlarda elde edilen ganim etler
sunulur, tanrının heykeli kente tepeden ba­
kardı.
Irm ak kıyısında kurulu olmasına karşın
kent halkı içmek için T iber’in suyunu kullan­
mazdı. İçme suyu kanallarla ve toprakaltına
döşenmiş suyollanyla yakındaki pınarlardan
kente ulaştınlırdı (bak. SUKEMERİ). Bunlardan
ilki İÖ 4. yüzyılda yapılmıştı. İÖ 144’te Capi­
tolium Tepesi’ne su götürecek olan A qua
Marcia yapıldı. D aha öncekiler toprağın altın­
dayken, bu kem er toprağın üstündeydi. R o­
m a’nm kanalizasyon şebekesi de çok iyi plan­
lanmıştı. Bu şebekenin bazı bölümleri 20.
yüzyılın başlanna kadar kullanılmıştır.
İm paratorluk dönem inde R om a’nm görü­
nüm ünde çok büyük değişiklikler oldu. İm pa­
ratorlar kendi adlarını taşıyan görkemli bina­
lar yaptırdılar. Rom a Forum u daha sonra Au-
gustus, Vespasianus ve Traianus’un yaptırdığı
forum lann yanında çok küçük kaldı. Traianus
Forum u’nda yer alan, üzerine im paratorun
yaşamındaki önemli olayların işlendiği yük­
sek, m erm er sütun günümüze kadar gelebil­
miştir.
Yıkanm aktan çok hoşlanan Rom alılar bü­
yük ham am lar yaptırmışlardı. Bunların zemi­
ni mozaik işlemeliydi; kubbeleri ise m erm er
sütunlarla destekleniyordu. Z afer kazanan
generaller için yapılan zafer takları geniş cad-
Michael Holford
Portekiz'de, C onim briga'da bulunan Roma
ham am larındaki sıcak havayla ısıtma sistemi.
Döşeme bunların üstünde yer alırdı.
 ROMA İMPARATORLUĞU 271

deleri süslerdi. Özellikle, 70’te T itus’un K u­
düs’ü ele geçirişinin anısına yapılan Titus Takı
çok görkemliydi. Bugüne ancak kalıntıları ka­
lan, Palatium Tepesi yakınlarında, Vespasia-
nus zam anında yapılmış olan çok kemerli,
görkemli bir yapı olan Colosseum ’da çeşitli
gösteriler düzenlenirdi. Zam an içinde binala­
rın çoğalmasıyla kent Capitolium Tepesi’nin
batısına, ordunun eğitim alanı olan Campus
M artius’a doğru yayıldı.
Romalı Zenginlerin Yaşamı
Eski R om a’nın zengin ve güçlü sınıfı senato
üyesi olan patriciler ve mülk sahipleriydi.
Tüm toplum sal ve siyasal güç birkaç soylu ai-
Michael Holford
yağmur suyu toplanırdı. Evin öbür odaları at-
rium a açılırdı. Girişin tam karşısında yemek
odası bulunur, buradan da bahçeye çıkılırdı.
Ev yerin altından geçen sıcak havayla ısıtılır,
bazı evlerde hamam da olurdu.
Villalara ise m utlaka hamam yapılırdı, çün­
kü kırsal kesimde genel ham am lar yoktu. Vil­
lalar kent evlerine oranla daha büyük olurdu.
A trium gene vardı, am a evin asıl m erkezi bir
dizi kolonla çevrili olan bahçeydi. Bahçenin
ötesinde odalar bulunurdu.
Varlıklı ailelerin oğullan genellikle okula
gönderilirdi, özel öğretm enlerce eğitilenler de
olurdu. Rom a dünyasında Eski Yunan kültü­
rü egemen olduğu için öğretm enler Yunanlı-
lar’dan seçilirdi. Romalı bir oğlan çocuk öğre­
nimine Yunanca okum a yazma öğrenm ekle
başlardı.
Oğlan çocuklann büyüdükleri zaman eya­
letlerde para işleriyle ilgilenmeleri ya da tica­
retle uğraşabilmeleri için iyi m atem atik bil­
m eleri gerekiyordu. İlkokul eğitiminden son­
ra güzel konuşmayı ve yazmayı becerebilmek
için konuşm a sanatı dersleri alırlardı. Bu
Michael Holford

Hercuianeum 'da bir duvar resmi. Anne, kithara

çalmasını öğrenen kızını dinliyor.

lenin elindeydi. İm paratorluk dönem inde se­

nato gücünü büyük ölçüde yitirdiyse de, sena­
törlerin geldiği aileler kamuoyunu yönlendir­
m ede etkilerini sürdürdüler. Patricilerin ço­
ğunun R om a’da evi, kırsal kesimde çiftliği ve
O rta ya da Güney İtalya’da birkaç tane villası
olurdu. Kent evine bir verandadan girilirdi.
Birincil önem e sahip olan oda atrium idi. Evi
ve ocağı koruyan tanrıça V esta için bu odada
bir sunak bulunurdu. Evleri koruyan tanrılar­
dan Lar ve Penate için de ayrılmış yerler var­
dı. L ar’m heykeli evin girişinde durur, eve
uğur getirirdi. Penate ise aile ocağının bere­
ketiydi. Lar’a da, Penate’ye de armağanlar su­
nulur, özel günlerde çiçekler getirilirdi. A tri­
um dikdörtgen biçimindeydi ve tavanında,
gökyüzüne açık bir yer vardı. A trium un çatısı
bu deliğe doğru eğimli olur, taştan bir sarnıca Toga giym iş bir Romalı konsül heykeli
272 ROMA İMPARATORLUĞU
dersler ya R om a’da ya A tina’da ya da Y unan­
ca konuşulan herhangi bir kentte verilirdi.
Kızlara ev işleri ve edebiyat dersleri verilir­
di. Eğitim kısa sürer, 15’ine gelm eden evlen­
dirilirlerdi. Gelin, düğün günü, erkek kardeş­
leri gibi çocukken giydiği bir tür pelerin olan
toga’yı çıkartır, gelinliğini giyerdi. Yüzü kır­
mızı bir peçeyle örtülü olurdu. Oyuncak be­
beklerini tanrı L ar’a arm ağan ederdi. Babası­
nın evinde evlendikten sonra, törenle kocası­
nın evine götürülürdü. Evin eşiğinden kocası­
nın kucağında atrium a taşınır ve yeni yaşamı
başlardı.
E rkek çocuklar m or kenarlı togalannı 16
yaşında çıkarır, yerine herkesinki gibi beyaz
toga giyerlerdi. Baba oğlunu alarak forum a
götürür, onu Rom a yurttaşı olarak kütüğe
yazdırırdı; böylece delikanlı ilk seferberlikte
askere gitmek için hazır olurdu. Rom alılar
oğullarının iyi bir asker olmasından övünç du­
yardı. A skerden dönen bir patricinin oğlu
m utlaka siyasete atılırdı. M ülk sahiplerinin
oğullarının da siyaset yaşamına katıldığı olur­
du. Genç bir adam ilk önce kent meclisine
seçilir, görevi mısır stoklarının yeterli olup ol­
madığını saptam ak, halkın eğlence program ­
larıyla ilgilenmek olurdu. Bunun bir üstünde­
ki görev m uhasebe işleriyle ilgilenmekti. D a­
ha sonraki aşama yargıçlıktı. Bundan sonra,
şansı açık olan, bir eyalete vali atanabilirdi.
Bir başka olasılık ise konsüllüğe seçilebilmek-
Michael Holford
Üstte: Dört atlı bir yarış arabasını gösteren duvar
kabartması. Sağda: 1. ya da 2. yüzyıldan kalma bir
tunç m iğfer. M iğferin ön kısmı maske gibidir.
ti. Cum huriyet dönem inde konsüller aynı za­
m anda yargıç oldukları için çok büyük bir yet­
kiye sahiptiler.
Romalı ailede babanın çocukları üzerinde
çok büyük otoritesi vardı. Kadınlara da saygı
gösterilirdi. Romalı kadın evinin tüm sorum ­
luluğunu yüklenir, sokağa çıktığı zaman ona
yol verilir ve kibar davranılırdı. Rom alılar ai­
le yaşamına büyük önem verirdi. Ev tanrıları­
nın varlığı bunun kanıtıydı.
Yoksul Halk
Rom alı patriciler köleleri sayesinde rahat bir
yaşam sürerdi. Plebler de denen Romalı yok­
sullar ise karanlık izbelerde üst üste yaşarlar­
dı, ne ocakları, ne de evlerine bereket getire­
cek tanrıları vardı. Evde yatar, ama yemekle­
rini devletin sağladığı aşevlerinde yerlerdi.
Ü nlü Romalı yazarlar hor gördükleri bu in­
sanlara yapıtlarında pek yer verm ediler. İS 1.
yüzyılda yaşamış olan Decimus Iunius Iuve-
nalis, Rom a halkının ekm ekten ve sirke git­
m ekten başka bir şey bilmediğini yazmıştı.
Sirkler, halkı oyalayarak ekm ek derdini unut­
turm ayı amaçlıyordu. A raba yarışları, yabanıl
hayvanlarla boğuşturulan köleler, sonu ölüm ­
le biten kanlı gladyatör dövüşleri bazen gün­
lerce sürerdi.
R om a halkının yaklaşık yüzde 80’i işsiz ve
yoksuldu. E rkekler orduya katılm aya can
atardı. Böylece yaşamlarının bir amacı olur-
Trustees o f the British Museum

Michael Holford
Hercuianeum'da iki pleb ailenin oturduğu
bir ahşap ev.
du. Zengin R om alılar’m köle sahibi olmaları
iş alanlarının tıkanm asına yol açıyor, plebler
özgür doğmuş olsalar da iş güç sahibi olamı­
yordu.
Köleler imparatorluğun işgali altındaki eya­
letlerden getirilirdi. Villalarda hizmetçi ve uşak,
tarlalarda işçi olarak çalıştırılırlardı. Bazen kâh­
yalık da yaparlardı. Hiçbir hakkı olmayan köle­
lerin yalnızca görevleri vardı ve efendiler köle­
lere diledikleri gibi davranırlardı.
ROMAN, düzyazı biçiminde yazılan ve öykü­
ye göre daha uzun olan bir edebiyat türüdür.
Rom anın en yaygın ve kısa tanım larından biri
budur. Rom an, kişi ve olaylar aracılığıyla
geçmişin ve bugünün gerçek yaşamını, az ya
da çok karm aşık bir örgü içinde anlatan bir
edebiyat türü olarak da tanımlanır. Bazı
tanım lam alara göre ise, rom an düş ürünüdür.
G erçek yaşama uygun olabileceği gibi uygun
olmayabilir de; romancı kafasında kurduğu
bir dünyayı yansıtabilir. R om anda serüven;
gelenek, görenek ve kişilik incelemesi; duy­
guların ve tutkuların çözümlemeleri vardır.
Bütün bu tanım lar ve nitelem eler çağdaş
rom an için de geçerli olm akla birlikte, daha
çok 19. yüzyıl rom anının özelliklerine da­
yanır.
Rom an sürekli değişen bir edebiyat türü
ROMAN 273
olarak 20. yüzyılın ilk yansında yeni bir
nitelik kazandı. 20. yüzyılın ikinci yansından
sonra ise daha kökten değişimler geçirdi;
“yeni rom an” diye adlandırılan bir roman
anlayışı ortaya çıktı. Başta sinema olmak üze­
re 20. yüzyılın yenilikleri romanı da etkiledi;
anlatım ve kurguda yeni yollar denendi.
Rom an öteki edebiyat türlerine göre olduk­
ça genç sayılır. İngilizce ve İtalyanca’da ro­
man sözcüğüne karşılık olarak kullanılan söz­
cüklerin kaynağı, “yeni” anlam ına gelen “no-
vus” sözcüğüdür. “R om an” sözcüğü ise, ilk
kez ortaçağda uzun öyküleri adlandırm ak için
kullanıldı. Bu uzun öyküler halkın kullandığı
ve “Rom an dili” diye adlandınlan Latince’yle
yazılıyordu. Böylece bu yeni türün adı “ro­
m an” olarak kaldı.
Rom an niteliği taşıyan yapıtlann varlığı çok
eski zam anlardan beri bilinmekle birlikte
romanın bir edebiyat türü olarak yaygınlaş­
ması 12. yüzyılda Fransa’da başlar. Ö te yan­
dan İÖ 2000’lerde M ısır’da rom ana benzeyen
öyküler yazıldığı bilinm ektedir. H int, İran,
Çin, Japon edebiyatlannda 8. yüzyıldan sonra
rom an sayılabilecek edebiyat ürünleri görü­
lür. Eski Yunan edebiyatının son dönem lerin­
de rom an niteliğinde ilk yapıt ortaya çıktı.
Bu, Longos’un yazdığı Daphnis’le Chloe
(Daphnis kai Khloe) adlı bir aşk öyküsüydü.
Rom anı, atalan olan ilk uzun öykülerle
karşılaştınrsak daha iyi anlayabiliriz. 12. yüz­
yılda ortaya çıkan ilk örnekler düzyazı değil,
koşuk biçimindeydi. Sekiz heceli dizelerden
oluşan bu ilk örneklerin efsane ve fabl ile
ortak yönleri vardır. Gerçekleşmesi, yaşan­
ması olanaksız olaylan ve serüvenleri anlatır­
lar, bu olaylar ve serüvenler anlatılırken,
kişilerin yaşadığı dünya ile ilgili fazla aynntıya
girilmez, kişilerin düşünceleri üzerinde durul­
mazdı. Bunlar tarihsel olayları, özellikle sa­
vaşları konu alan rom anlardı. A şk öykülerini
anlatan rom anlar da vardı. Kişileri hayvanlar­
dan oluşan, eğlendirici nitelikteki rom anlar
da yaygındı.
Şövalyelerin başından geçenleri anlatan bir
başka tür rom an da ortaçağda, yaygınlık
kazandı. Bir ünlü örnek Sir Thom as M alory’
nin 15. yüzyılda İngiltere’de yazdığı Art-
hur’un Ö lüm ü'dür (Morte d'A rthur; 1485).
Bu öykü dizisi, şövalyelerin ejderhalar, büyü­
274 ROMAN

Birinci tekil kişinin ya da romancının ağzın­

c ü le r , e s ra rlı ş a to la r la d o lu s e r ü v e n le r in i a n l a ­
dan anlatılan rom anlar olduğu gibi roman
tır ; k iş ile rin d ü ş ü n c e le r i k o n u s u n d a b ir b ilgi
v e r m e z {bak. A r t h u r ). kahram anlarını üçüncü kişi olarak anlatanlar
15. yüzyılda halk arasında tanınıp yaygınlık da vardır. R om an, anı ya da m ektup biçimin­
kazanan bir başka düzyazı biçimi de “pika- de yazılabilir. “Bilinç akışı” adı verilen akım­
resk” rom andır. Bu sözcük İspanyolca “kül­ da ise anlatım da noktalam a işaretleri kullanıl­
hanbeyi”, “serüvenci serseri” anlam ındaki maz; insanın kafasından geçenleri, düşüncele­
“picaro”dan gelir. Pikaresk rom anda serü­ ri vermeyi amaçlayan yazar sözcükleri art
venleri anlatılan kişi, şövalye romanlarının arda sıralar.
kahram anlarıyla taban tabana zıttır. Çapkın, Rom anlar konularına göre serüven, polisi­
hileci, ama çoğu kez sevimli olan rom an kişisi ye, aşk, psikolojik çözümlemelere ağırlık
aracılığıyla, okur yaşamın saçma ve çirkin veren, bir dönemin ya da bir çevrenin gelenek
yönünü görür. ve göreneklerini yansıtan töre rom anları ola­
Büyük romancılar bazen şövalye romanı ve rak sınıflandırılabilir. Çağdaş rom an anlayı­
pikaresk rom an biçimlerini değişik amaçlarla şında romanı belli bir anlatım ya da kalıp içine
kullanmışlardır. Buna bir örnek, 17. yüzyılın sokmak söz konusu değildir. Bütün bu türler­
başında İspanyol romancı Miguel de Cervan- den yararlanarak rom an yazan romancılar
tes Saavedra’nın yazdığı D on K iş o ftm (Don vardır.
QÛijote; 1605-15). Don K iş o fta yazar, şöval­ Ayrıca bak. A lman EDEBİYATI; A m e r İkan
ye romanıyla alay eder ve iki ana kişisini pika­ EDEBİYATI; ÇOCUK EDEBİYATI; FRANSIZ EDEBİYATI;
resk kahram anların karşılaştıkları gibi bir dizi İNGİLİZ EDEBİYATI; İSPANYOL EDEBİYATI; RUS EDE­
serüvenin içinde sunar. Don Kişot günümüze BİYATI.
kadar yazılmış en büyük rom anlardan biridir.
17. ve 18. yüzyıllarda A vrupa’daki toplum ­Türk Edebiyatında Roman
sal değişmeler edebiyatı da etkileyince rom an Türk edebiyatında batıdaki anlamıyla rom an
önem kazanmaya başladı. İngiltere’de Daniel ilk kez 19. yüzyılın ikinci yarısında yazılmaya
D efoe ve Samuel Richardson, Fransa’da Ma- başlandı. Bundan önce Divan edebiyatında,
rie de La Fayette ve A lain-Rene Lesage gibi bir koşuk türü olan “m esnevi” ile yazılmış
romancılar yeni bir anlayışla ürünler verdiler. uzun öyküler vardı. Halk edebiyatı alanında
A m a 19. yüzyıla gelene kadar rom an başlı ise çeşitli halk kahram anlarının, âşıkların,
başına bir tür olamadı. Pierre M arivaux, İslam dinine hizmet eden kişilerin öykü ve
V oltaire, Jean-Jacques Rousseau, Deniş Di- destanları sözlü bir anlatım la aktarılıyordu.
derot, B ernardin de Saint-Pierre gibi Fransız Osmanlı Devleti’nin sınırlan içinde ilk basım-
yazarlar ve Alm an yazar G oethe rom an evinin çalışmaya başlam asından sonra bu
örnekleri verdiler. Rom anın yaygınlaştığı ve tür ürünler basılmaya başlandı. Ülkemizde
başlı başına bir tür özelliği kazandığı çağ ise rom an öncesinin anlatı örnekleri olarak düz­
19. yüzyıl oldu. Fransa’da Stendhal, Balzac, yazı yapıtlar arasında A rapça ve Farsça’dan
Hugo, Flaubert, Zola; A lm anya’da Novalis çevrilmiş, tarihsel ve efsaneleşmiş olayları
ve Ludwig Tieck; İtalya’da Alessandro Man- konu alan öyküler de vardır. Düzyazı alanın­
zoni; İngiltere’de Jane A usten, William M. da, masal öğelerinin de karıştığı, akıldışı
Thackeray, Dickens; Rusya’da Gogol, Dosto- olayları içeren öyküler de görülüyordu.
yevski ve Tolstoy; A B D ’de Edgar Allan Poe, İlk Türk romancıları, gerek A vrupa edebi­
H erm an Melville, Nathaniel Havvthorne, yatı ile olan ilişkileri, gerek 1850’den sonra
M ark Twain ve H enry James bu dönemin en Avrupa edebiyatından yapılan çevirilerin et­
tanınmış romancılarıdır. Çağdaş rom anda ise kisiyle batı rom anına öykündüler. A m a, gele­
Fransız romancı Marcel Proust, Alm an ro­ neksel halk öykülerinden ve m eddah öyküle­
mancı Franz Kafka, İngiliz romancı James rinden de yararlandılar. Şemseddin Sami’nin
Joyce roman anlayışına yenilik getirenler yazdığı ve 1872’de yayımlanan Taaşşuk-ı Ta­
arasındadır. lât ve Fitnat ilk Türk romanı kabul edilir. Bu
Rom anların anlatım biçimleri değişiktir. dönem in en önemli romancılarından biri Ah-
 ROMANTİZM 275

med M idhat’tır. Samipaşazade Sezai, Namık A frika’daki M agripliler’in A rapça’sından bazı

Kemal, Recaizade M ahmud Ekrem de ilk sözcükler geçti. Bu nedenle, günümüz R o­
romancılarımızdandır. Türk romanıyla ilgili man dilleri arasında kökleri Latince olduğu
daha geniş bilgiyi FEC R-İ Â T İ, M İLLİ E D E ­ için pek çok benzerlik bulunm asına karşılık,
B İY A T, SER V ET-İ FÜ N U N , TA N Z İM A T belirgin farklılıklar da vardır.
E D E B İY A T I ve T Ü R K ED E B İY A T I m ad­ Rom an dilleri denizaşırı topraklara giden
delerinde bulabilirsiniz. kâşifler, sömürgeciler ve göçmenler aracılı­
Ayrıca bak. ADIVAR, H a l İDE EDİP; AHMED ğıyla A vrupa’dan dünyanın çeşitli yörelerine
MİDHAT EFENDİ; AHMED RASİM; ATAY, FALİH RlF- yayıldı. İspanyollar dillerini 16. yüzyılda ulaş­
KI; GÜNTEKİN, REŞAT NURİ; GÜRPINAR, HÜSEYİN tıkları O rta ve Güney A m erika’ya götürdüler.
RAHMİ; HALİKARNAS BALIKÇISI; HİSAR, ABDÜLHAK O rta A m erika’da M eksika’da ve Güney
ŞİNASİ; İLHAN, A lT İL Â ; KARAOSMANOĞLU, YAKUP A m erika’daki pek çok Latin ülkesinde, aslın­
KADRİ; K e m a l TAHİR; N a m ik KEMAL; NESİN, A ZİZ; dan biraz değişik olsa da, İspanyol sömürgeci­
O r h a n K e m a l ; S a b a h a t t i n A l î ; S a f a , P e y a m î ; liğinin mirası olan İspanyolca, uzun süre
TANPINAR. AHMET HAMDİ; UŞAKLIGİL. HALİD ZİYA; Portekiz sömürgesi olan Brezilya’da ise P or­
Y a şa r K em a l . tekizce konuşulur. K anada’da O uebec gibi
Fransızlar’ın yoğun olduğu yörelerde Fransız­
ROMAN DİLLERİ. Günüm üzde Avrupa kıta­ ca konuşulur. Fransızca, İspanyolca ve P o rte­
sında konuşulan dillerden bazıları Latince kizce, A frika’daki bazı eski sömürgelerde
kökenlidir. “Rom an dilleri” adı verilen bu yerel dillerin yanında hâlâ resmi dil olarak
diller Fransızca, İtalyanca, İspanyolca ve Por­ kullanılm aktadır. A ynca E speranto gibi bazı
tekizce’den başka, Fransa’nın güneyinde ko­ yapay diller de büyük ölçüde Rom an dilleri
nuşulan Provans dili, A ndorra’da ve İspanya’ tem el alınarak oluşturulm uştur (bak. ESPE­
nın kuzeydoğusunda konuşulan Katalanca, RANTO).
Rom anya’nın resmi dili olan Rum ence ve
İtalya’nın kuzeyi ile İsviçre’nin bazı bölüm le­ ROM ANTİZM , 18. yüzyıl sonlarında İngilte­
rinde konuşulan Rom anş dilidir. A ynca Sar- re ve A lm anya’da ortaya çıkan, sonra Fransa’
dinya A dası ile İtalya ve İsviçre’de konuşulan ya ve öteki A vrupa ülkelerine yayılan bir
bazı lehçeler de Rom an dilleri arasında yer düşünce ve sanat akımıdır. Bu akım edebiyat,
alır. felsefe, müzik ve mimarlık gibi alanlarda görü­
Rom an dilleri, R om alılar’ın A vrupa’da im­ lür. “ Rom antizm ” sözcüğü, İngilizce’de “ro­
paratorluklarına kattıkları bölgelerde gelişti. m ana benzer” , “rom an gibi” , “rom ansı” an-
Rom alı askerler ve tüccarlar yerleştikleri yer­ lam lanna gelen “rom antic” sözcüğünden tü ­
lere dillerini de götürdüler; böylece Latince remiştir. Rom antik dendiği zam an, duygusal
sıradan insanların günlük konuşm a dili duru­ rom anlarda anlatılan doğa görünüm leri ve
m una geldi. Alm anya, istilacı R om alılar’ın ruhsal durum lar akla geliyordu. Önceleri
giremediği yerlerden biriydi. Bu yüzden A l­ ortaçağın edebiyat ve mimarlık yapıtlannı
manca Rom an dillerine benzemez. nitelem ek için kullanılan rom antik sözcüğü
Çeşitli Rom an dillerine dönüşen Latince’ 18. yüzyılın sonlanna doğru, “klasik” sözcü­
nin edebiyatta kullanılan Klasik Latince’yle ğünün içerdiği anlam a karşıt bir anlam da
ilgisi yoktur. Rom an dilleri konuşm a dillerine kullanılmaya başlandı. D aha sonra yeni bir
dönüşürken, Klasik Latince yazı dili olarak edebiyat anlayışını niteler durum a geldi. Bu
kullanıldı (bak. LATİNCE). Bir Rom an dilinde yeni anlayışta sanatçının kişiliği öne çıkıyor,
yazılmış olan ilk yazı İS 9. yüzyıla rastlar. sanatçıya yaratm a alanında alabildiğine öz­
Rom an dillerinin düzenli ve yaygın olarak gürlük tanınıyordu.
kullanılan yazı dilleri haline gelmesi ise ancak 19. yüzyılın başlarında rom antik tavn be­
•200 yıl sonra gerçekleşti. Rom an dilleri za­ nimseyen sanatçılar edebiyat alanında bir
m an içinde çeşitli dillerden sözcükler aldı. akım oluşturm aya başladılar; böylece bu akım
Örneğin Fransızca’ya, komşu A lm anya’nın Rom antizm , bu akımı benim seyenler de “R o­
dili olan A lm anca’dan; İspanyolca’ya, Kuzey m antik” diye anılmaya başlandı. Rasyonaliz­
276 ROMANTİZM
min eleştirisi, geleneksel toplum düzenine ve
evrenin düzenine karşı çıkmak, ırklara ya da
başka nedenlere dayanarak insanlar arasında
yapılan aynm a karşı duyarlılık gösterm ek bu
akımın belli başlı nitelikleriydi. Duygu ve
duyumları önem sem ek, doğal güzelliklere ta­
parcasına hayranlık duymak, düş gücüne
önem verm ek, insanın ruhsal dünyasına eğil­
mek Rom antizm A kım ı’nın özellikleriydi.
Rom antizm ’i etkileyen kaynaklar arasında
D ante, İspanyol rom ancılar, Altın Çağ İspan­
yol tiyatrosu, Shakespeare, M ilton, Edm und
Spenser, ortaçağ Fransız edebiyatı, eski İs­
kandinav şiiri, ortaçağ Alm an ve Anglosak­
son şiiri vardır. Bu yeni akım, sanatın ve
edebiyatın özü, işlenişi ve sunuluşu konusun­
da da yeni düşünceler getirdi. Güzellik anlayı­
şının çağa ve çeşitli uygarlıklara göre değiştiği
düşüncesinden hareket eden Rom antizm , sa­
natçının amacına ulaşmasını engelleyen bütün
sanat kurallarına, kısıtlamalara karşı çıkı­
yordu.
A lm anya’da Rom antizm 1798’de Schlegel
K ardeşler’in çıkardığı A thenâum dergisiyle
başladı. Klasik dönemin şiir anlayışına karşı
çıkan şairlerin ürünleri dergide yer alıyordu.
R om antikler ünlü filozof Im m anuel K ant’ın
düşüncelerinden etkilendiler. Grim m K ardeş­
ler, Novalis, Ludwig Tieck, Wilhelm H.
W ackenroder bu akımın en önde gelen yazar­
larıdır (bak. A l m a n E d e b îy a t i ) . İngiltere’de
Romantizm Akım ı, daha çok lirik anlayış
içinde ürün veren William W ordsw orth ve
Samuel Taylor Coleridge’in 19. yüzyılın baş­
larında yayımlanan şiirleriyle ortaya çıktı. Bu
şairler gündelik dille ve yeni bir anlayışla şiir
yazıyorlardı. William Blake, Lord Byron,
John Keats, Percy Bysshe Shelley bu akımdan
etkilenen öteki şairlerdir. R om anda ise Sir
W alter Scott bu akımın temsilcisi sayılır (bak.
İNGİLİZ EDEBİYATI).
Romantizm Akımı en geniş yankısını Fran­
sa’da buldu. 18. yüzyıl düşünürü Jean-
Jacques Rousseau’nun yapıtları Rom antizm ’
in habercisi sayılır. Doğaya, doğa yasaları­
na, toplum sal değişime önem veren bu düşü­
nür 19. yüzyıl sanatçılarına yol gösterici oldu.
Fransa’da Rom antizm Akımı önce edebi­
yatta, sonra da siyasal alanda köklü değişim­
lere yol açtı. Benjam in C onstant’ın ve Ma-
dam e de Stael’in 1809-10 yıllarında ortaya
çıkan ürünleri Rom antizm ’in ilk bildirileri
sayılır. 1820’de ise Klasikçiler ile Rom antikler
arasındaki karşıtlık tümüyle ortaya çıktı. Alp-
honse de Lam artine ve Victor H ugo’nun
rom antik şiirleri bu akımın en belirgin örnek­
leri oldu. D aha sonra bu şairlere A lfred de
Vigny, Prosper M erim ee, Balzac, Stendhal,
Charles-Augustin Sainte-Beuve, Alexandre
Dum as (B aba), Jules M ichelet gibi şair ve
yazarlar katıldı. 1830’dan sonra ise Theophile
G autier, A lfred de M usset, George Sand,
G erard de Nerval gibi ikinci kuşak şair ve
yazarlar Romantizm A kım ı’nın temsilcisi ol­
dular (bak. FRANSIZ EDEBİYATI).
İtalya’da Rom antizm A kım ı’nın öncü m e­
tinleri 1816’dan sonra görülmeye başlandı.
Ugo Foscolo ve A lessandro M anzoni bu
akımın en önemli temsilcileridir. İspanya’da
1830’larda ortaya çıkan Romantizm A kım ı’
nin en dikkate değer yazarları ise Angel de
Saavedra ve Jose Zorilla’dır. Ö teki Avrupa
ülkelerinde Rom antizm Akımı 1840’lardan
sonra ortaya çıkmıştır (bak. İSPANYOL EDEBİYA­
TI; İTALYAN EDEBİYATI; RUS EDEBİYATI).
Rom antik anlayışta ilk resimler İngiliz res­
sam John Constable ile Fransız ressam Euge­
ne Delacroix’nmdır. M üzikte Romantizm
Akımı ise Alman besteci Richard Wagner ile
başlar (bak. MÜZİK; RESİM S a n a t i ) . Romantizm
mim arlıkta, özellikle A lm anya’da 19. yüzyıl­
da binalarin yapım ında özgür ve değişik bir
anlayış olarak kendini belli etmiştir. (Ayrıca
bak. Ç o c u k E d e b î y a t i ; D i ş a v u r u m c u l u k ; G e r ­
ç e k ç i l i k .)
Türkiye'de Romantizm
Tanzim at’ın ilanından sonra, 1850’lerin so­
nunda başlayan edebiyat hareketinde Türk
okuru Fransız Rom antizm i’nin örnekleriyle
karşılaştı. Victor H ugo, Alphonse de Lam ar­
tine, Alexandre Dumas (Baba ve Oğul), Ber-
nardin de Saint-Pierre gibi Fransız yazarların­
dan, İngiliz oyun yazarı Shakespeare ve A l­
man yazar Schiller’den yapılan çevirilerle
Türk okuru Romantizm A kım ı’nm ürünleriy­
le tanıştı. Başta Ahm ed M idhat olmak üzere
Namık Kemal, Şemseddin Sami, Recaizade
M ahm ud Ekrem gibi Tanzim at dönemi yazar­
ları Rom antizm ’in etkisinde kalarak ürünler

verdiler. A bdülhak Ham id T arhan, Halid
Ziya Uşaklıgil, Yusuf Ziya O rtaç gibi yazar­
larda da bu akımın etkisi görülür. Ayrıca bak.
AHMED MİDHAT EFENDİ; EDEBİYAT-! CEDİDE; SER-
v e t -İ F ü n u n ; T a n z im a t E d e b İ y a t i ; T ü r k E d e b îy a -
TI; UŞAKLIGİL, HALİD ZİYA.
ROMANYA, A vrupa’nın güneydoğusunda
yer alan bir cumhuriyettir. Kuzeyden güneye
yaklaşık 480 km, doğudan batıya en geniş yeri
ise 675 kilom etredir. G üneydoğuda K arade­
niz’de 190 kilometrelik bir kıyısı vardır. R o­
m anya’nın komşuları güneyde Bulgaristan,
batıda Yugoslavya ve M acaristan, kuzeyde ve
doğuda da SSCB’dir. K arpat Dağları kuzey­
batı sınırından girer ve ülkenin merkezinde
geniş bir yay çizerek Tuna Irm ağı’na ulaşır.
Karpat Dağları’nın kuzey ve batı yamaçları ile
çevrelenen bölgeye Transilvanya adı verilir.
(Ayrıca bak. K a r p a t D a ğ l a r i ; T u n a Irm a ğ i.)
Karpat Dağları’nın doğu yamaçları ile
SSCB sınırı arasında kalan bölgeye Moldavya
(eskiden Boğdan) denir. Güney yamaçları ile
Tuna Irmağı arasındaki ova Eflâk adını alır.
R om anya’nın güney sınırının büyük bölüm ü­
nü Tuna Irmağı oluşturur. Ö bür önemli ır­
m aklar, Transilvanya’dan güneye akarak Tu-
na’yla birleşen Oltu ve gene Transilvanya’dan
batıya doğru akan M ureş Irm ağı’dır.
Özellikle R om anya’nın dağlarında iklim
çok serttir. Y azlar kısa ve sıcak, kışlar ise
Rusya bozkırlarından esen buz gibi rüzgârlar-
ROMANYA 277
R O M A N Y A 'Y A İL İŞ K İN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 237.500 km2.
NÜFUS: 23.168.000 (1989).
YÖNETİM: Bağımsız cumhuriyet.
BAŞKENT: Bükreş.
DOĞAL YAPI: Ülkenin büyük bölümü engebeli, sulak,
verimli ovalarla kaplıdır. Kuzey bölümünü Karpat
Dağları keser. Yugoslavya ve Bulgaristan'la güney
sınırını oluşturan Tuna Irmağı'nın deltası Romanya'
nın Karadeniz kıyısında yer alır.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Tahıl, keten, kenevir, meyve, seb­
ze, tütün, üzüm, hayvan ürünleri, petrol, doğal gaz,
tuz, demir-çelik, kömür.
ÖNEMLİ KENTLER: Bükreş, Cluj, Timişoara (Temeşvar),
Köstence, Braşov, Ploieşti, Yaş, Arad, İbrail.
EĞİTİM: 8 yıllık ilköğretim parasız ve zorunludur. Ülke­
de beş üniversite vardır.
la çok soğuk geçer. K arpatlar yılın yarısında
karla kaplıdır. Tuna Irmağı bazen aralıktan
m arta kadar donar.
Halk
Rom anya’da halkın büyük çoğunluğu R o­
m en’dir. Ayrıca ulusal özelliklerini koruyan
azınlıklar vardır. Bu azınlıkların en önemlisi
M acarlar’dır. İkinci azınlık grubu A lm anlar’
dır. Çingeneler ise daha çok yaylalarda yaşar.
Ü lkede tem eli Latince’ye dayanan Rumence
konuşulur. Rom enler İÖ 2. yüzyılda Transil-
vanya’da bir im paratorluk kurmuş olan Daç-
yalılar’ın soyundan geldiklerini öne sürerler.
Halkın yaklaşık yüzde 70’inin Ortodoks
Kilisesi’ne bağlı olduğu sanılm aktadır (bak.
O r todok s KİLİSESİ). Ayrıca ülkede Katolikler,
M useviler ve M üslüm anlar da yaşar.
Tarım ve Sanayi
Halkın yaklaşık dörtte üçü tarım da çalışır.
Yetiştirilen başlıca ürünler mısır, buğday ve
patatestir. Dağlardaki otlaklarda büyük ko­
yun sürüleri beslenir. Ülkenin batısındaki
Banat düzlüklerinde sığır ve domuz yetiştiri­
lir. Kereste de önemli ürünlerdendir. K ütük­
ler küçük ırm aklardan yararlanılarak Tuna
Irm ağı’na kadar yüzdürülür.
Rom anya’nın sanayi gelişimi, Karpat Dağ-
ları’nın doğu ve güney eteklerindeki hilal
biçimli büyük petrol yatakları kuşağına daya­
nır. Ayrıca boksit, demir, bakır, krom , m an­
ganez, köm ür ve uranyum da çıkarılır. K arpat
D ağlan’mn alçak bölümlerinde ve Transil-
278 ROMANYA

vanya’da tuz elde edilir. R om anya’da geniş in Hıristiyanlık’ı K onstantinopolis’ten (bugün

doğal gaz kaynakları da vardır. Başlıca ağır İstanbul) bu dönem de almış olduğu sanılmak­
sanayi m erkezleri başkent Bükreş, batıdaki tadır.
demir-çelik üreten Reşita ve H unedoara Transilvanya 11. yüzyılda M acarlar tarafın­
kentleri, Tuna Irmağı üzerinde çelik merkezi dan fethedildi. 13. yüzyılda, K arpatlar’ı aşa­
olan Kalas ile Targovina ve Braşov’dur (bak. rak gelen ve Ulahlar (Valahlar) olarak adlandı­
BÜKREŞ). Ö bür önemli kentleri SSCB sınırın­ rılan göçebe halklar, Moldavya (Boğdan) ve
da, M oldavya’nın başkenti olan Yaş ve Tuna Eflâk adında iki devlet kurdular. 16. yüzyılda
her iki devlet de artık Eflâk ve Boğdan eyalet­
Barnaby's leri olarak Osmanlı yönetimine geçmişti. D a­
ha sonra Rusya’nın etkisine girmeye başlayan
bölge, 18. ve 19. yüzyıllarda ayaklanm alara
ve Rus işgaline sahne oldu.
Kırım Savaşı (1853-56) sırasında önce Rus­
ya, daha sonra da Avusturya ordularınca işgal
edildi. A rdından imzalanan Paris A ntlaşm a­
sıy la (1856) özerk prensliklere dönüştürüldü.
1859’da Rom anya adıyla birleşme kararı alan
prensliklerin başına 1866’da, bir Alm an pren­
si olan I. Carol seçildi. Osmanlı-Rus Sa-
vaşı’nın ardından 1878’de yapılan Berlin
A ntlaşm ası ile Rom anya tam bağımsızlığına
kavuştu. I. Carol 1881’de taç giyerek kral
oldu.
Rom anya sınırları dışında, özellikle Tran-
silvanya’da birçok Rom en yaşamaktaydı. I.
üzerinde, ırmağın ağzından 160 km içeride D ünya Savaşı başlayınca İngiltere, Fransa ve
bulunan İbrail’dir. İbrail ülkenin en büyük iç m üttefikleri, kendilerine katılması durum un­
limanıdır. R om anya’nın ana deniz limanı da Rom anya’ya Transilvanya’yı vereceklerine
Karadeniz kıyısındaki Köstence’dir. Ayrıca, söz verdiler. 1916’da Rom anya M üttefikler’e
m avnalarla Tuna Irm ağı’nın üzerinden Y u­ katıldı, ama yenilgiye uğradı ve Alm an birlik­
goslavya sınırına, oradan da A vusturya’nın lerince işgal edildi.
başkenti Viyana’ya kadar ulaşılabilmektedir. 1918’de Alm anya ve Avusturya-M acaristan
R om anya’da karayolları Batı A vrupa’ya İm paratorluğu yenilgiye uğrayınca Rom anya
göre daha geri durum dadır. Yük ve yolcu Transilvanya’yı, A vusturya’nın eyaleti olan
taşımacılığının büyük bölüm ünün yapıldığı Bukovina’yı (M oldavya’nın kuzeyi) ve Besa-
demiryolları ise Bükreş-Braşov hattı gibi bir­ rabya’yı ele geçirdi. Böylece ülkenin yüzölçü­
kaç hattın dışında tek yönlüdür. Bükreş’in mü iki katm a çıktı, ama bu kez de nüfusunun
dışındaki havaalanından uluslararası uçuşlar dörtte birini M acarlar, A lm anlar, Bulgarlar
yapılır. ve UkraynalIlar oluşturdu.
1930’larda ülke ekonom ik bakım dan sıkın­
Tarih tılı bir dönem geçirdi. 1940’ta II. Dünya
Rom alılar D açya’yı İÖ 107’de fethettiler ve Savaşı’nda A lm anya’nın yörüngesine giren
İS 273’te geri çekilene kadar ellerinde tu ttu ­ Rom anya’nın topraklarının büyük bir bölümü
lar. R om alılar’m bölge halkının dili üzerinde SSCB, M acaristan ve Bulgaristan tarafından
büyük etkileri oldu. Bölgede hâlâ Rom a işgal edildi. İlk kralın torunu olan Kral II.
kalıntılanna rastlanır. Rom anya daha sonra C arol, Rom anya’nın paylaşılmasına engel
G otlar, H unlar ve Bulgarlar gibi kavimlerin olamadı ve tahtı oğlu Mihai’ye bırakarak
işgaline uğradı. Sonraki yaklaşık 1.000 yıllık çekildi. Carol’un ülkeyi terk etm esinden son­
süreye ilişkin bilgi oldukça azdır. Romenler’ ra general Ion Antonescu R om anya’da askeri
 ROMMEL 279

Acme
Transilvanya tepeleri. Tahta kornolar eskiden düşmanın yaklaştığını haber verm ek için kullanılırdı.

bir diktatörlük kurdu. 1941’de Rom anya eski Kurtuluş Cephesi çok partili parlam enter
topraklarını geri almak um uduyla Alm anya sisteme geçileceğini açıkladı. 20 Mayıs
ile birlikte SSCB’ye saldırdı. 1944’te dem ok­ 1990’da yapılan ülke tarihinin ilk özgür seçim­
ratik güçler Rom anya’daki Alm an yanlısı lerinde Ion Iliescu önderliğindeki Ulusal K ur­
diktatörlüğe karşı ayaklanarak yönetimi de­ tuluş Cephesi çoğunluğu kazandı. Ilımlı bir
virdi ve A lm anya’ya savaş açtı. Savaşın so­ siyasal çizgi izlemekten yana olan Iliescu,
nunda M üttefikler Rom anya’nın eski toprak­ devlet denetim indeki sosyalist ekonom i yeri­
larından Transilvanya’yı geri almasına izin ne, aşam a aşam a piyasa ekonomisine dönüle­
verdi. Rom anya topraklarına giren SSCB ceğini açıkladı.
birlikleri^ Kral M ihai’yi tahtını bırakmaya
zorladılar. SSCB yanlısı bir yönetim işbaşına ROMATİZMA bak. A r t r î t v e R o m a t i z m a .
geldi ve 1948’de Rom anya Halk Cumhuriyeti
kuruldu. ROMMEL, Erwin (1891-1944). A lm an m are­
1960’larda R om anya’nın yönetiminde gide­ şal Erwin Johannes Eugen Rom m el, II. D ün­
rek daha etkili olan Nikolay Çavuşesku’nun ya Savaşı sırasında A frika orduları kom utanı
(Nicolae Ceauşescu) önderliğinde, SSCB’den olarak kazandığı zaferlerle ünlüdür. M ütte-
daha bağımsız davranm aya başlayan R om an­ fikler’e karşı çölde giriştiği ustalıklı savaş
ya, A vrupa ve azgelişmiş ülkelerle ilişkilerini taktiklerinden ve beklenm edik saldırılarından
geliştirdi. 1980’lerde artan m uhalefete karşı dolayı “Çöl Tilkisi” olarak anılırdı.
baskıcı bir tutum izleyen Çavuşesku, SSCB ve Alm an ordusuna 1910’da katılan Rom m el,
öbür Doğu Avrupa ülkelerinde yaşanan re­ I. D ünya Savaşı’nda (1914-18) piyade alayın­
form lara da karşı çıktı. 1989 sonlarında yöne­ da teğm en olarak savaştı. İki savaş arasındaki
time karşı başlayan kitle gösterilerini zorla sürede askeri akadem ilerde görevlendirildi ve
bastıran Çavuşesku, ordunun da göstericilerin piyade savaşı konusunda bir ders kitabı yazdı.
yanına geçmesinden sonra, kaçmaya çalışır­ Rom m el 1941’de m areşal sanıyla Kuzey
ken yakalandı ve karısı Elena ile birlikte A frika’daki Alm an kuvvetlerinin kom utanlı­
kurşuna dizildi. Ayaklanmayı yöneten Ulusal ğına atandı. Bir yıl sonra el-Alameyn Sava-
280 ROMUS VE ROMULUS
Peter Newark’s Historical Pictures
Mareşal Rommel II. Dünya Savaşı sırasında
Afrika'daki Alm an birliklerinin komutanıydı.
şı’nda general M ontgom ery kom utasındaki
İngiliz 8 . O rdusu’na yenildi (bak. MONTGO-
m e r y ) . *Bunun üzerine H itler’in emriyle A l­
m anya’ya çağrıldı.
Rommel 1943’te A lm anya’nın savaşı kaza­
nacağından um udunu kesen ve H itler’i devir­
meyi planlayan m uhalefet hareketine katıldı.
H itler bunu öğrenince, A lm anya’nın bu ünlü
generalini vatan haini olarak mahkem eye
çıkarmak yerine, Rom m el’den zehir içerek
kendini öldürmesini istedi. Rommel 1944
Ekim ’inde intihar etti ve askeri törenle gö­
müldü. Ayrıca bak. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI.
ROMUS VE ROMULUS. Yaygın bir Rom a
efsanesine göre Romulus R om a’nm kurucu­
su, Romus ise ikiz kardeşidir. Eski İtalyan
kentlerinden A lba Longa’nın N um itor adında
bir kralı vardır. N um itor’un tahtına göz diken
kardeşi Amulius onu devirir ve tahtını güven­
ceye almak için, N um itor’un kızı R hea Silvia’
ya hiç evlenmeyeceğine ilişkin yemin ettirir.
Evlenirse, doğacak çocuklarının tahta sahip
çıkacağından korkm aktadır. Oysa savaş tanrı­
sı M ars, R hea’ya âşık olur. R hea’nm M ars’
tan ikiz oğullan dünyaya gelir.
R hea’nm oğullarının büyüyüp kendisini
tahtından edecekleri kaygısıyla, Amulius be­
bekleri bir sandığın içinde Tiber Irm ağı’na
attırır. Taşan ırmağın suları alçalınca ikizlerin
içinde bulunduğu sandık kıyıya vurur. Onları
bulan bir dişi kurt sütüyle besleyerek büyü­
tür. Kurt gibi, M ars’ın kutsal saydığı hayvan­
lardan olan bir ağaçkakan da çocuklara yiye­
cek taşır.
D aha sonra ikizleri bulan kralın çobanı
Faustulus onları karısına götürür. Çobanla
karısı Romus ve Rom ulus adlarını verdikleri
çocukları öz çocuklarıymış gibi büyütürler.
H er ikisi de gözünü budaktan sakınmayan,
güçlü ve yiğit delikanlılar olur ve serüvenci bir
çoban çetesinin başına geçerler.
Bir gün Rom us yakalanır, cezalandırılmak
üzere N um itor’un huzuruna çıkarılır. D eli­
kanlının hiç çobana benzemediğini gören
Num itor, onu sorguya çeker ve çok geçmeden
kim olduğunu anlar. Am ulius’a karşı başkal-
dıran Rom us ve Romulus onu öldürüp krallığı
büyükbabaları N um itor’a geri verirler.
Bir kent kurm aya karar veren Rom us ve
Romulus dişi kurdun onları emzirip büyüttü­
ğü yeri seçerler. Rom ulus, Palatium (bugün
Palatino) Tepesi’nin çevresine bir duvar ör­
meye başlar. Rom us yaptığı duvarın çok alçak
olduğunu ileri sürerek kardeşiyle alay eder ve
savını kanıtlam ak için üzerinden atlar. Ö fke­
sine yenik düşen Rom ulus, Rom us’u öldürür.
Alinari—A rt Resource!EB Inc.
Bir Roma efsanesine göre Romulus Roma'nın
kurucusu, Romus ise ikiz kardeşidir ve bir dişi kurt
tarafından em zirilm işlerdir.
 ROOSEVELT 281

Rom ulus, kendi adından esinlenerek Rom a

adını verdiği yeni kentin yapımını sürdürür.
Kendisine sığman kanun kaçaklarını Capito-
lium (bugün Capitolino) Tepesi’ne yerleştirir.
Ne var ki, aralarında hiç kadın yoktur.
Rom ulus, bir İtalyan kabilesi olan Sabinler’in
kadınlarını kaçırmak için hileye başvurur. Bir
şenlik düzenleyerek Sabinler’i çağırır. E rkek­
ler eğlenceye dalınca, Rom ulus’un adamları
Sabinli kadınları kaçırır.
Ö fkeden deliye dönen Sabinli erkekler,
kralları Titus T atius’un önderliğinde Romu-
lus’la savaşırlar. A m a Rom alı eşlerinden hoş­
lanm aya başlayan Sabinli kadınlar araya gire­
rek barışı sağlar. Titus Tatius, bir savaşta
ölene kadar, Rom ulus’la birlikte iki halkı da Başkan Franklin D. Roosevelt ABD halkına II. Dünya
yönetir. Savaşı'ndaki gelişm eleri radyodan duyururken.
Yaşamının geri kalan dönem inde tek başı­
na hüküm süren ve hem savaşta, hem de R oosevelt’i deniz kuvvetleri bakan yardımcı­
barışta büyük bir önder olduğunu kanıtlayan lığına getirdi. Bu görevdeki başarısı nedeniyle
Rom ulus, günün birinde şiddetli bir fırtına 1920’de D em okratlar’ın başkan yardımcısı
sırasında yok olur. Rom alılar onun tanrıya adayı oldu. Am a D em okratlar seçimde yenil­
dönüşerek gökyüzüne yükseldiğine inanırlar, giye uğrayınca Roosevelt de avukatlık mesle­
Ouirinus adıyla ona taparlar. ğine geri döndü. 1921’de yakalandığı çocuk
İÖ 4. yüzyılda ortaya çıktığı düşünülen bu felci hastalığı yüzünden yaşamının sonuna
efsanenin Rom a kentinin adını ve bazı gele­ kadar belden aşağısı sakat kaldı. Büyük bir
nekleri açıklamak için bir Yunan öyküsünden irade gücüyle, üç yılda koltuk değnekleriyle
esinlenilerek yaratılmış olduğu sanılmaktadır. yürümeyi öğrendi. 1924’te yeniden çalışmaya
Sabinli kadınlarla ilgili bölümü ise Rom a başladı. D ört yıl sonra New York valisi seçildi
evliliklerinde kız kaçırmayı açıklamak için ve 1930’da ikinci kez vali oldu. Bu görevdeki
söylenmiş olabilir. Sabinli kadınların kaçırıl­ başarısı nedeniyle, 1932’de D em okrat P arti’
ma efsanesi pek çok sanatçıya esin kaynağı nin başkan adayı olarak gösterildi. 1929’da
olmuştur. başlayan ekonom ik bunalım nedeniyle işsiz
kalan milyonlarca insana, “Yeni D üzen” adı­
ROOSEVELT, Franklin D. (1882-1945). Sa­ nı verdiği ekonom ik ve toplum sal reform
vaş ve barış dönem lerinde ülkesine hizmet programıyla seslendi ve rakibi H erbert Hoo-
etmiş olan Franklin D elano Roosevelt, üst ver karşısında rahat bir zaferle A B D ’nin 32.
üste dört kez A B D başkanı seçilmiştir. başkanı oldu.
Bir toprak sahibinin oğlu olan Roosevelt, Roosevelt 1933 M art’mda başkan olduğu
New York kentindeki Hyde Park’ta dünyaya zaman ülkede 12 milyon işsiz ve sosyal yar­
geldi. 1900-04 arasında H arvard Üniversite- dımla geçinen 5 milyon aile vardı. Çok sayıda
si’nde eğitim gördü. 1905’te uzak akrabası işyeri, fabrika, çiftlik ve banka kapanmış ya
Başkan T heodore R oosevelt’in yeğeni olan da iş göremez durum a gelmişti. R oosevelt’in
A nna Eleanor Roosevelt ile evlendi. 1907’de ekonom ik işleyişi hızla düzeltm ek için öngör­
New Y ork’ta avukatlık yapmaya başladı. düğü program bütün ulusa yeni bir um ut
Theodore Roosevelt ile olan ilişkisi siyasetle verdi. Devletin gerektiğinde ülke ekonom isi­
•ilgilenmesine yol açtı. 1910’da D em okrat ne karışabileceğim savunan Roosevelt, kamu
Parti’den New York Eyalet Senatosu’na se­ yapılarında, ağaçlandırm a, yol yapımı ve sel
çildi. baskını denetimi gibi alanlarda iş olanakları
1912’de W oodrow Wilson başkan olunca yaratarak işsizlere devlet eliyle iş sağladı.
282 ROSSINI

Sosyal Güvenlik Yasası’yla, işsizlik sigortası

ve emeklilik maaşı uygulaması başlatıldı.
Roosevelt hüküm etin, borçlan yüzünden güç
durum da olan çiftçilere para yardım ında bu­
lunmasını, sanayi kuruluşlarını ve bankaları
desteklemesini sağladı.
1936’da büyük bir çoğunlukla yeniden baş­
kan seçildi. Yurtiçinde yeni refah yasaları
çıkarttı. Alm an ve İtalyan diktatörlerin saldır­
gan siyasetlerini engellemeye çalışan R oose­
velt, A B D kamuoyunun A vrupa’daki olaylar­
dan uzak durm a eğiliminden dolayı olaylara
doğrudan kanşm aktan kaçındı. 1939’da savaş
çıktığında A B D tarafsız kaldı, ama 1940
yazında H itler Fransa’yı işgal edince, R oose­
velt kam uoyunu İngiltere’ye yardım etm enin
önemine inandırdı ve A B D silahlı kuvvetleri­
ni düzenli biçimde güçlendirmeyi sürdürdü.
1940’ta genel uygulamaya karşı çıkarak
başkanlık için üçüncü kez adaylığını koydu ve
Hulton Picture Library
yeniden seçildi. Bu dönem de M üttefikler’e,
İtalyan besteci Gioacchino Rossini ilk operasını 14
Alm anya ve İtalya’ya karşı savaş gereçleri yaşında yazdı.
sağladı. 1941 Ağustos’unda İngiltere Başba­
kanı W inston Churchill ile bir gemide buluşa­ Antonio Rossini A driya Denizi kıyısında,
rak sekiz m addelik A tlantik Sözleşmesi’ni Pesaro’da doğdu. Babası trom petçi, annesi
imzaladı. opera şarkıcısıydı. Çocukluğu tiyatro ve m ü­
7 Aralık 1941’de Japonya, A B D ’nin Hawaii’ zik dolu bir ortam da geçen Rossini, kısa
deki Pearl H arbor deniz üssüne saldırınca zam anda müzik yeteneğini kanıtladı. Müzik
A B D , Japonya, Alm anya ve İtalya’ya karşı öğrenim ine Bologna’da Filarmoni O kulu’nda
II. D ünya Savaşı’na girdi. 11 milyon A B D ’li başladı. D aha o dönem de H aydn ve M ozart’
silah altına alındı; uçak, tank ve silah üretimi m müziğini inceleyerek müzik bilgisini geliş­
hızla artınldı ve M ihver D evletleri’nin yenil­ tirdi. İlk operasını yazdığında 14 yaşındaydı.
mesi için M üttefikler’le sıkı ilişkiler kuruldu. Çok hızlı beste yapabilen sanatçı 20 yaşların­
1944’te yapılan seçimde Roosevelt 4. kez da yılda ortalam a 4 opera buffa (komik
başkan seçildi. 1945’te Roosevelt, Churchill opera) yazıyordu. 1810’da V enedik’te sahne­
ve Stalin Y alta K onferansı’nda bir araya lenen Evlilik Sözleşmesi adlı komik operasıy­
gelerek, A lm anya’nın kayıtsız şartsız teslim la İtalya’da adını duyurmaya başladı. Melodik
olması konusunda anlaştılar. Roosevelt bu ve canlı müziği, güçlü mizah duygusuyla
konferansta, savaştan sonra barışın korunm a­ İtalyan tarzı komik opera türüne canlılık
sı için gerekliliğine inandığı Birleşmiş Millet- kazandıran Rossini, kısa sürede adını ülke
ler’in kurulmasıyla ilgili tasarılarını Stalin ve dışında da duyurdu. Paris’te ve L ondra’da
Churchill ile tartıştı. 1945 Nisan’ında San besteci, orkestra şefi ve şarkıcı olarak çalıştı.
Francisco’da Birleşmiş M illetler’in kuruluş Opera seria'larında (ciddi opera) bile sopra­
sözleşmesini hazırlam ak için yapılacak top­ noyu bir bas gibi kalın ve derin sesle, bası da
lantıya katılam adan, beyin kanaması geçire­ bir soprano gibi sesinin en tiz perdesinden
rek öldü. Y erine, başkan yardımcısı H arry S. söylettirerek izleyicileri kahkahaya boğuyor­
Trum an geçti. du. 40’a yakın opera yazan Rossini’nin en
ünlü yapıtları Sevil Berberi (1816), Cezayir’de
ROSSINI, Gioacchino Antonio (1792- İtalyan Kız (1813), Külkedisi (1817) ve Gi-
1868). İtalyan opera bestecisi Gioacchino y om Tel’dir (1829).

A vrupa’nın çeşitli kentlerinde kazandığı
parlak başarıların ardından aşırı çalışma yü­
zünden hastalanarak bir daha opera yazmadı.
1830’larda ve 1840’larda, aralarında Stabat
Mater'inde bulunduğu birkaç dinsel parça
yazabildi. 1855’ten sonra Paris’e yerleşti. Sa­
natçının evi dönemin ünlü edebiyatçılarının
ve müzikçilerinin sık sık uğradığı bir buluşma
yeri oldu. 1864’te son büyük dinsel yapıtı
K üçük Missa Solemrıis'i bitirdi. Rossini’nin
öteki önemli yapıtları arasında İtalya’da Bir
Türk (1814), H ırsız Saksağan (1817) ve Semi-
ramis (1823) sayılabilir.
ROTTERDAM, H ollanda’nın ikinci büyük
kenti ve A vrupa’nın en büyük limanıdır. Ren
Irm ağı’nın bir kolu olan M aaş (M euse) Irma-
ğı’nın iki yakasında yer alan lim an, 25 km
uzunluğundaki Yeni Suyolu adlı kanalla Ku­
zey D enizi’ne bağlanır.
Rotterdam 'ın Waal Lim anı'nda boşaltılm ak için bekleyen yük gem ileri.
ROTTERDAM 283
K ent adını, kuzeyden gelerek M aaş Irma-
ğı’yla bu bölgede birleşen R otte Irm ağı’ndan
alır. 1270’lerde R otte ve Maaş ırm aklarını
birbirinden ayıran bir set yapıldı ve burada
kurulan balıkçı köyü 1340’ta kent oldu.
R otterdam ’ı Delft, Lahey ve Leiden’le birleş­
tiren bir kanal açıldı. Bölgenin başlıca limanı
durum una gelen R otterdam kısa zam anda
gelişti. 1572’de İspanyol işgaline uğrayarak
yağmalanan kente, sonradan Anvers ile H ol­
landa’nın güneyinden gelen tüccarlar ve zana­
atçılar yerleşti. 17. yüzyılda genişletilen liman
İngiltere, Fransa, Doğu Hint A daları ve
A m erika ile yürütülen ticaretin başlıca m er­
kezi oldu.
R otterdam limanının gelişmesiyle, buraya
gidip gelen gemilerin büyüklüğü ve sayısı da
artm aya başladı. 1829’da Voorne A dası’ndan
geçen bir kanal açılarak yeni bir geçit yapıldı.
D aha sonra M aaş Irm ağı’nın ağzı genişletile­
284 ROUSSEAU

rek derinleştirildi ve 1866-68 arasında Yeni kakao, tütün, giysi, kâğıt, kimyasal m addeler
Suyolu adı verilen bir kanal açıldı. Okyanusa üretim i sayılabilir.
açılan büyük gemilerin uğrağı olan R otter- R otterdam ’ın nüfusu 574.299’dur (1988).
dam ’da gemi yapımı da kısa zam anda başlıca
sanayi dallarından biri oldu. 1906-30 arasında ROUSSEAU, Jean-Jacques (1712-1778).
yapılan W aal Limanı, dünyanın dibi tarana­ Fransız yazar, filozof ve siyaset kuramcısı
rak temizlenmiş en büyük limanıdır. olan Jean-Jacques Rousseau, düşünceleriyle
II. Dünya Savaşı sırasında kent merkezi ve 1789 Fransız D evrim i’nin oluşum unu etkile­
liman ağır hava saldırılarına uğradı, R otter- miştir. Dinsel ve toplumsal görüşleri bu devri­
dam ’ın üçte biri yıkıldı. Savaştan sonra kentin min önderleri arasında, yaygın kabul gör­
yıkılan bölüm ü yeniden yapıldı ve liman müştür.
onarıldı. Rousseau, C enevre’de bir Protestan ailenin
Savaşta yıkımdan kurtulan yapılar arasında oğlu olarak doğdu. Annesi doğum da öldü.
15. yüzyıldan kalma St. Lauren Kilisesi, Saatçi olan babası ise kısa süre sonra Rous-
belediye binası ve Schielandshuis denen, bu­ seau’yu akrabalarının yanma bırakarak kenti
gün tarih müzesi olarak kullanılan eski top­ terk etti. 16 yaşında Cenevre’den ayrılan
lantı binası vardır. Bunun yanında, Hendrick
Mansell Collection
de Keyser’in yapmış olduğu, R otterdam lı
büyük düşünür Erasm us’un heykeli yer alır
(bak. E r a s m u s , D e s i d e r i u s ) . R otterdam , De
D oelen konser salonu, çok sayıda tiyatrosu,
m odern kütüphanesi, Hieronym us Bosch,
Pieter Bruegel, Vincent Van Gogh ve İzle­
nimci ressamların yapıtlarının bulunduğu m ü­
zesi, Erasm us Ü niversitesiyle canlı bir kültür
merkezidir.
Bisiklet, büyük küçük hem en herkesin sa­
hip olduğu yaygın bir ulaşım aracıdır. K entte
özel bisiklet yollan vardır. Kışın kanallann
donması heyecanla beklenir. Buz tutan kanal­
larda her yaştan insan sokakta gezer gibi
patenle dolaşır. Düzenli bir kent olan Rotter-
dam ’da geniş parklar ve çocuk bahçelerinden
başka, trafiğe kapalı büyük bir alışveriş m er­
kezi vardır. Özürlülerin yaşamını kolaylaştır­
m ak için özel asansörler, tekerlekli iskemlele­
rin inip çıkmasına uygun kaldırım lar ve yaya
geçitlerinde körler için uyancı işaretler bu­
lunur.
M aas’m batı kıyılannda, Pernis’te büyük
petrol rafinerileri ve daha batıda iki büyük
Fransız D evrim i'ni etkileyen düşünürlerden Jean-
liman ile sanayi bölgeleri yer alır. R otterdam Jacques Rousseau.
sevk edilen yükün tonajı bakım ından dünya­
nın en işlek limanıdır. Yükün yarıdan fazlası
petrol ve petrol ürünleridir. R otterdam aynı Rousseau, Sardinya ve Fransa’da bulundu.
zam anda A vrupa’nın kıta içi suyollarının ana Savoie’da M adam e de W arens’in koruması
birleşme noktasıdır. H er yıl R en Irm ağı’ndan altına girdi. Protestanlıksan Katoliklik’e dö­
gelen yaklaşık 225 bin m avna lim andan yarar­ nen Rousseau, burada bol kitap okuyarak
lanır. R otterdam ’m öbür sanayi dalları arasın­ kültürünü genişletti. Bir süre din ve müzik
da mühendislik ve gıda m addeleri, kahve, eğitimi gördü.

33 yaşında Paris’e yerleşerek Çapkın Musa-
lar operasını besteledi. Aydınlanm a Çağı’nın
önemli düşünürlerinden Deniş D iderot (1713-
84) ile tanışan Rousseau, ünlü Encyclopedie
(“A nsiklopedi”) çevresine girerek, ansiklope­
dinin müzik m addelerini yazdı. 1752’de beste­
lediği K öyün Kâhini operasıyla sarayda da
tanınm asına karşın, bu olanaktan yararlana­
rak rahat bir yaşam sürdürm eyi seçmedi.
1754’te C enevre’ye döndü ve yeniden Pro-
testanlık’ı kabul etti. B urada, D ijon A kade-
misi’nin açtığı bir tartışm a için yazdığı İnsan­
lar Arasındaki Eşitsizliğin Kaynağı ve Temeli
Üzerine Konuşm a (Discours sur Vorigine et les
fondem ents de Vinegalite parm i les hommes;
1775) R ousseau’nun ilk büyük yapıtıdır. Bu
yapıtında, 1750’de yazdığı, doğal insan ve
doğal yaşama ilişkin kuram ının başlangıcı
sayılan ve D ijon A kadem isi’nce ödüllendiri­
len denem esindeki görüşlerini geliştirmiştir.
Yalnız başına “doğal düzen” içinde yaşayan
insanın m utlu, iyi yürekli ve özgür olduğunu;
topluluk yaşamına geçilmesiyle kötülük ve
kıskançlığın ortaya çıktığını belirten R ous­
seau, mal mülk sahibi olmanın doğal eşitliği
yok ederek toplum da zengin-yoksul, efendi-
köle ayrımını yarattığını ileri sürm üştür. T op­
lum lar, mülkiyeti korum ak için insanlar ara­
sında sahte bir sözleşmeyle yapılan yasal ve
siyasal düzenlem eler sonunda oluşmuş ve
toplum yaşamı “doğal düzen”den kopuşu
daha da belirginleştirmiştir. Böylece insanlar
arasındaki eşitsizlik, insanın doğallığını yitir­
diği ve toplumsallaştığı süreç içinde yaratıl­
mıştır.
Cenevre’den yeniden Paris’e dönen Rous­
seau, din konusunda anlaşmazlığa düşerek
Encyclopedie çevresinden uzaklaştı. 1756’da
M ontm orency’de bir kır evine yerleşti. B ura­
da, Fransız Devrim i’nin el kitabı sayılan
Toplum Sözleşm esini (Du contrat social;
1762) yazan Rousseau, daha önce yapılmış ve
eşitsizlikleri pekiştiren sahte sözleşme yerine,
gerçek bir toplumsal sözleşme yapılmasını
önerdi. Bu yeni sözleşmeyle özgür bir top­
lumsal düzen kurulacaktı. İnsanlar özgür ira­
deleriyle devlete devredecekleri doğal hakları
yerine, yurttaşlık haklarını elde edecekler,
am a devlet de genel iradeyi temsil edeceğin­
den, insanlar yalnızca kendi koydukları yasa­
RÖNESANS 285
lara bağlı olacaklardı. D oğrudan demokrasiyi
(bak. DEMOKRASİ) savunan Rousseau, halkın
seçtiği milletvekillerini ve hüküm et üyelerini
halkın temsilcileri olarak değil, yalnızca m e­
m urları olarak niteledi. Çünkü ona göre genel
irade, yani halkın egemenliği bir başkasına
bırakılamaz ya da devredilemezdi.
M ontm orency’de yaşadığı sürede Toplum
Sözleşm esinin yanı sıra ilk rom anı olan Julie
yahut Yeni Heloise (Julie: ou, la nouvelle Helo-
îse\ 1761) ile Emil ya da Eğitim (Emile: ou, de
leducation; 1762) adlı yapıtlarını yazdı. Toplum
Sözleşmesi Fransa’da yasaklandı. E m ilin ise
dinle ilgili bölümlerinin yakılmasına ve Rous­
seau’nun tutuklanmasına karar verildi.
Eğitim ve kültür üzerine görüşlerinin yer
aldığı E m il adlı yapıtında, öğretm enin otori­
tesinin belirlediği bir eğitimin özgür insanlar
yaratamayacağını söyleyen Rousseau, olgun­
luk çağma gelene kadar çocuklara din ve ahlak
eğitimi verilmemesini savunmuştur. Olgunluk
çağma erişen çocuk, öğretmeniyle arkadaşlık
ilişkisi kurarak gerekli eğitimi alacaktır. Rous­
seau dine ilişkin olarak, kilisenin katı öğretisi
yerine, duyguya dayanan daha yalın ve uygar
bir din anlayışının gerekliliğini vurgular.
Fransa’dan İsviçre’ye geçen Rousseau, bu­
rada da yönetim ve kilisenin tepkisini çekti.
Sonunda İngiltere’ye gittiyse de bir yıl sonra
1767’de gizlice Fransa’ya döndü. 1770’te o tur­
ma izni alarak Paris’e yerleşti. Kendi yaşam-
öyküsünü anlattığı İtiraflar'ı (les Confessions;
1782) 1764’te yazmaya başladı. Bu yapıt,
daha sonra birçok ünlü yazarın izlediği bir
edebiyat çizgisinin başlangıcı oldu. Son 10
yılında daha çok kendi yaşamıyla ilgili kitap­
lar yazdı. Erm enonville’de ölen R ousseau’
nun mezarı Fransız Devrimi sırasında Paris’e
getirildi.
RÖLATİVİTE KURAMI bak. G ö r e l İl îk K u
RAMI.
RÖNESANS, “yeniden doğuş” (renaissance)
anlam ına gelen Fransızca bir sözcüktür. Av­
rupa tarihinde 14. yüzyılın sonuyla 15. ve 16.
yüzyılları kapsayan dönemi tanım lam akta
kullanılır. Eski Yunan ve Rom a kültürünün
canlandığı, düşüncede, edebiyatta, resimde,
heykelde, m im arlıkta büyük değişikliklerin
286 RÖNESANS

Üstte: Rönesans dönem inde Johannes Stradanus'un (1536-1605) Kitap Basımı adlı oymabaskısı.
Matbaanın bulunuşu bilgilerin kolayca ve hızla yaygınlaşmasını sağlamıştı. Altta solda: "M uhteşem
Lorenzo" adıyla bilinen Lorenzo de 'M edici'ye adanmış bir elyazması (Floransa). Altta ortada: Rönesans'ın
büyük düşünürlerinden Desiderius Erasmus'un Alm an ressamı Hans Holbein tarafından yapılm ış ağaç
baskı portresi (1535). Altta sağda: Ünlü İtalyan şair Petrarca'nın elyazması yapıtlarından birinde yer alan
portresi.

iLTP'PI BRANDOLIN1D E CDM

PARATIONEKEIP* E TREGıS
!Ai3PKtSIANTISSL\\V VIKV
!I AVRT ITVMEDTCf f lO R E l
P.PR1NCTPEM LIRT-R J ,

Jf30lA.ij.dco cjıudtm j
___ . cp: tm putu I

preptrr ad
-\V‘ c n u t Cru.*cir,i I
o d i m a*•cft-ia. i t j
â a t ıı r n a l t» .ılte r.tlıu f tf c r Ufcnuj]
dedi u ( ttn e ı m rcn m tcc j^ l.u tv f n j
d ı f a n ı m t f to U m o re m t r d t f u n c . j
'v’t d e r t s w c u m ç jc tz ro it, tu u c n u
c o rtftıe m d ın c m cc S n td ı a d c c lı
n a f 'tm r îi t p c r e ı d ^ u o d d i K o f
f\ok
tn i K n a s â c . jr ia tf t » a t n h t w t s u y ?
(En üstte) Trustees o f the British
t u c i i j -7 ü l v j e m u ic rfh s. tT.inı fm * r
Museum; (solda) Biblioteca Mediceal
Laurenziana; (üstte) Öffenliche meW6 i'm: ıı« tnurtitbus mfte tuno
Kunstsammung, Basel; (sağda) Biblioteca fi* . ıh j; ı r i h f e ı s o b n ^ fip
Nazionale S. Marco
 RÖNESANS 287

(Solda) SC A L A ; (üstte) Bridgemarı Art Library

Solda: Rönesans dönemi portre ressamları insanların yalnızca

fiziksel özelliklerini değil, kişiliklerini de yansıtmaya
çalışmışlardır. Piero della Francesca'nın U rbino Dükü Federigo
da M ontefeltro adlı yapıtı bunun iyi bir örn e ğ id ir (1472).
Ü stte: Raffaello'nun Atina Okulu adlı yapıtı, Rönesans
sanatçılarının hareket halindeki insan vücuduna duydukları
ilgiyi yansıtır.

olduğu bu dönem de sanki her şey yeniden
doğmuş gibiydi. İşte bu tarihsel değişim döne­
mine Rönesans denmesi bu yüzdendir. R ö­
nesans’la Eski Yunan ve Rom a uygarlıkları
arasında kalan dönem ise “ortaçağ” olarak
adlandırılır (bak. ORTAÇAĞ). Rönesans döne­
mindeki gelişmeler, insanın evreni, evren­
deki konum unu algılayışını ve yaşama ba­
kışını büyük ölçüde etkilemiş ve değiştir­
miştir.
Rönesans düşüncesinin doğmasına katkıda
bulunan en önemli olaylardan biri İtalyan şair
ve düşünür Francesco Petrarca (1304-74) ön­
cülüğünde gelişen Hümanizm A kım ı’dır (bak.
H üm an İz m ; P e t r a r c a , F ra n cesco ). 1453’te Os-
m anlılar’m Konstantinopolis’i (bugün İstan­
bul) alması üzerine A vrupa’ya kaçan bilgin­
ler, Eski Yunanca ve Latince önemli kitaplar­
la elyazmalarını birlikte götürdüler. Bu kitap­
larla elyazmaları, Eski Yunan ve Rom a kültü­
rüne duyulan ilginin canlanmasına; insanı
temel alan, akıl yoluyla iyiye, güzele ve
doğruya ulaşılabileceğini savunan hümanist
(insancıl) dünya görüşünün doğmasına yol
açtı. Petrarca klasik elyazmalarıyla ilgili araş­
tırm alar yaptı. Eski Yunan ve Rom a uygarlık­
ları ile Hıristiyanlık arasında bir süreklilik
olduğunu göstermeye çalıştı.
Ortaçağın sonlarına doğru A vrupa’nın siya­
sal yapısında önemli değişiklikler olmaya
başladı. Hıristiyan A vrupa’nın önderliğini ele
geçirmek isteyen Kutsal Rom a-G erm en İm ­
paratorluğu, papalar ile 11. yüzyılın ortaların­
dan 13. yüzyıla kadar süren uzun bir m ücade­
leye girişmişti. G erek papalar ile im parator­
lar, gerek papa olmaya aday din adamları
arasındaki çıkar ve yetki çatışmaları, A vrupa’
da dinsel birliğin simgesi olan papalık kuru-
munu zayıflattı. Ortaçağ boyunca yaşamın
her alanında söz sahibi olan kilisenin gücü
giderek azaldı. 15. yüzyılın ortalannda en
güçlü dönemini yaşayan Kutsal Roma-
G erm en İm paratorluğu, 16. yüzyılda dinsel
uyuşmazlıklar yüzünden sarsıldı. A vrupa’da
siyasal güç krallıkların eline geçti. Ulusal
bilincin uyanmaya başladığı Fransa ve İngilte­
re gibi ülkelerde halk giderek Hıristiyanlık’
tan çok kendi ülkesine bağlılığı önem ser
oldu. Coğrafi keşifler ve ticaretin gelişmesi
sayesinde zenginleşen tüccarlar, kiliseye karşı
kralların yanında yer aldılar. Kilisenin katı
öğretisinden bağımsız, özgür düşüncenin sa­
vunulduğu Rönesans dönem i, 16. yüzyılda
başlayan dinsel reform hareketinin gerçekleş­
mesi için de gereken ön koşulları sağlamış
oldu (bak. R efo r m ).
288 RÖNESANS

Rönesans ile birlikte gelişen yeni düşünce­ (L a divina com m edia ; 1310-21) adlı yapıtını
lerin yayılması yeni buluş ve keşiflerle hız Latince yerine Toskana lehçesi kullanarak,
kazandı. M atbaa kitapların çoğalmasını, yeni günlük konuşma dilinde yazan D ante Alighie-
bilgi ve düşüncelerin okuyabilen herkese da­ ri’nin çağdaş İtalyanca’nın gelişmesine büyük
ha ucuz ve kolay yoldan ulaşmasını sağladı. katkısı oldu (bak. B o c c a c c io , G io v a n n i; D a n te
Pusulanın verdiği güvenceyle uzak denizlere A lig h ie r i) . O nu izleyen öteki yazarlar edebi­
yelken açıldı. Portekizliler ve İspanyollar yatta yerel dillerin yerleşmesine, okuryazarlı­
Y enidünya’yı keşfettiler. A frika’yı dolaşarak ğın bir ayrıcalık olm aktan çıkarak yaygınlaş­
H indistan’a vardılar (bak. KEŞİFLER). Yaygın masına çalıştılar.
olarak kullanılmaya başlanan barut ise ülkele­ Hüm anist dünya görüşünün, Eski Yunan
rin kendine güvenini artırdı. Ne var ki, bu ve Rom a kültürünün etkisi çok geçmeden
yüzden savaşlar eskisine göre daha yıkıcı ve heykel ve resim sanatlarında da kendini gös­
korkunç oldu (bak. PATLAYICILAR). Sömürge­ terdi (bak. Resİm S a n a t i) . Rönesans dönem in­
lerden elde ettikleri kaynaklarla ve ticaretle de ressamlar dinsel konulu resimler yapmayı
zenginlikleri artan soylu aileler, dönemin sürdürm ekle birlikte, daha çok portrelere ve
yetenekli yazarlarının ve sanatçılarının yapıt­ insanı konu alan yapıtlara yöneldiler. Sanat
larını satın almaya, onları korumaya ve des­ yapıtlarında kusursuz bir güzellik arayışı,
teklemeye başladılar. uyum, denge ve bütünlük gibi öğeler önem
kazandı. Ressamlar insanı gerçekçi bir bakış
İtalya'da Rönesans açısıyla, olduğu gibi yansıtabilmek için hare­
İlk kez İtalya’da başlayan Rönesans’ın 15. ket, ışık-gölge türünden anlatım tekniklerin­
yüzyıl sonuna kadar olan evresi E rken, 16. den yararlandılar. Perspektif kurallarının sap­
yüzyılın birinci yarısı Yüksek, ikinci yarısını tanması m imarlıktan başka, resim ve heykel
kapsayan evresi ise Geç Rönesans olarak sanatlarını da önemli ölçüde etkiledi. Pers­
tanımlanır. pektif sayesinde m im arlar tasarladıkları yapı­
Rönesans çeşitli edebiyat türlerinin gelişti­ nın bitmiş halini önceden çizerek gösterebili­
rildiği ve denendiği bir dönem oldu. İtalyan yorlardı.
şair ve öykü yazan Giovanni Boccaccio Deca- İtalya’da Rönesans’ın en önemli merkezi
m eron H ikâyeleri (Decam erone\ yaklaşık olan Floransa, zengin ve soylu Medici ailesi­
1348-53) adlı yapıtıyla düzyazının gelişmesine nin yönetimindeydi. M ediciler sanatçılara pa­
öncülük etti. O dönem de edebiyatçılar, düşü­ rasal destek sağladılar, kentte gösterişli kilise­
nürler ve din adamları yapıtlarını Latince ler ve saraylar yaptırdılar, bu yapıları güzel
yazdığından, insanlar okum a yazma bilseler tablo ve heykellerle donattılar (bak. MEDICI
de bu kitapları okuyamazdı. İlahi K om edya AİLESİ).

Rönesans dönem inde Eski Yunan ve Roma kültürlerinden hareket eden düşünür ve sanatçılar yaşadıkları
dönem i aşan düşünceler de ürettiler. Rönesans insanının tip ik bir örneği plan Leonardo da V inci'nin resim,
heykel, m im arlık ve edebiyatın yanı sıra bilim alanında da önem li çalışmaİarı oldu. İnsanın uçabilmesi için
kanatlar ve çeşitli uçma araçları tasarladıvsa da bunları gerçekleştirme olanağı bulamadı.
 RÖNESANS 289

SC A L A
Rönesans m im arları Eski Yunan ve Roma sanatından esinlendiler. İtalya'da M ilano kentinde, Rönesans
ustalarından Donato Bram ante'nin yaptığı Santa Maria delle Grazie Kilisesi dönem in sanat anlayışının
örneklerindendir. Yapı büyük bir kubbeyle örtülüdür. Kubbeyi taşıyan zarif sütunlar, dış yüzeyi süsleyen
yuvarlak pencereler, üçgen alınlıklar ve iç yüzey süslemeleri klasik öğelerin yoğun biçim de kullanıldığı
Rönesans dönemi m im arlık anlayışını yansıtır.

Floransa’da yetişen Rönesans sanatçıla­ saccio (1401-28), Fra Filippo Lippi (1406-69)
rından en ünlüleri M ichelangelo, D onatello, resimde; Lorenzo G hiberti (1378-1455), A n­
Sandro Botticelli ve Leonardo da Vinci’dir drea del Verrocchio (1435-88) ise heykelcilik­
(bak. B o t ticel li , S a n d r o ; D o n a t e l l o ; L e o n a r ­ te bu dönemin önde gelen sanatçılarıdır (bak.
do d a V in c i -, M ic h e l a n g e l o ). İtalyan mimar ve G h ib e r t i . L o r e n z o ; G io t t o ).
ressam Leon Battista A lberti (1404-72) çok
yetenekli bir sanatçı olmanın yanı sıra iyi bir Rönesans Düşüncesinin Yayılması
sporcuydu. “İnsan isterse her şeyi yapabilir” Bazı düşünürlerin ve sanatçıların Eski Yunan
sözleriyle ideal insan ya da Rönesans insanı ve Rom a uygarlıklarına duydukları hayranlık,
kavramını ortaya atan odur. H er yönüyle bu Hıristiyanlık’tan bütünüyle kopm alarına yol
tanım a uyan M ichelangelo, yalnızca resim ve açtı. Oysa, R önesans’ın getirdiği yeni düşün­
heykel sanatçısı değil, aynı zam anda yetenekli celerin Hıristiyanlık inancını güçlendirdiği gö­
bir şair, mimar ve m ühendisti. Leonardo da rüşünde olanlar da vardı. HollandalI büyük
Vinci ise resim, heykel, m im arlık, müzik, düşünür Desiderius Erasm us, dinsel inançla­
edebiyat ve bilim alanlarındaki üstün yetene­ rına derinden bağlı olmasına karşın, çağının
ğini ve dehasını kanıtlamış tipik bir Rönesans en açık- fikirli düşünürlerinden biriydi. Kutsal
insanıydı. Rönesans’ın öteki önemli m im arla­ m etinlerin herkes tarafından incelenm esin­
rı, çizimde perspektifi bulan Floransalı Filip- den, bunun için de her dile çevrilmesinden
po Brunelleschi’den (1377-1446) başka, D o­ yanaydı (bak. E rasm u s .D e sid e r iu s ). Erasm us,
nato Bram ante (1444-1514) ve A ndrea Palla- Deliliğe Övgü (Encom ium m oriae ; 1509) adlı
dio’dur (1508-80). G iotto (1267-1337), Ma- yapıtında din adamlarının dar görüşlülüğünü
290 RÖNESANS
a la y a a l a r a k , in s a n la r ın o la y la r a e le ş tir e l b ir
g ö z le b a k m a la r ın ı ö ğ ü tle r .
A lm a n y a ’d a R ö n e s a n s ilk e le rin i ilk u y g u la ­
y a n s a n a tç ı A lb r e c h t D ü r e r o ld u (bak. DÜRER,
A lbrech t ). F r a n s a ’d a is e , e d e b iy a t a la n ın d a k i
ilk te m silc isi F ra n ç o is R a b e la is id i (bak.
R a b ela is . F rançois ) . R a b e la is g ü ld ü r ü c ü o ld u ­
ğ u k a d a r d ü ş ü n d ü r ü c ü v e e le ş tir e l y a z ıla rıy la
Michael Holford
Rönesans dönem inden kalma yapıların ortaçağın
kale görünüm lü yapılarından daha alçak ve
korunaksız oluşu, saldırıya uğrama korkusunun
azaldığı, daha güvenli bir yaşamın göstergesidir.
Fransız ulusal edebiyatının öncüsü oldu. Mic-
hel de M ontaigne (1533-92) denem e türünde­
ki yazılarıyla bu geleneği sürdürdü (bak.
FRANSIZ EDEBİYATI).
Ispanya’da romancı, oyun yazarı ve şair
Miguel de Cervantes 1605’te yayımlanan Don
K işot (D on Quijote) ile çağdaş romanın ilk
örneğini verdi. Bugün de sevilerek okunan ve
dünyanın en çok çevrilen kitaplarından biri
olan D on K işot aynı zam anda büyük bir
mizah yapıtıdır (bak. C ervantes S a a v e d r a .
M ig u e l D e ).
İngiltere’de C hristopher Marlowe (1564-
93) Shakespeare öncesi İngiliz tiyatrosunun
en önemli yazarıdır. Çok geniş bir bilgi
birikimine sahip olan M arlowe’un yapıtları
düş gücünün yanı sıra, derin bir tarih ve din
bilgisinin ürünüdür. Altı yıldan biraz uzun
süren yazarlık yaşamında Latin şairlerinden
çeviriler de yaptı.
William Shakespeare (1564-1616), İngilte­
re’de I. E lizabeth’in son yıllarıyla I. James
dönemini kapsayan, yeni zenginliklerin ülke­
ye aktığı, İngilizce’nin ulusal dil olarak say­
gınlık kazandığı, Niccolö M achiavelli’nin H ü­
kümdar'mm (II Principe ; 1513), Montaigne’in
D enemeler' inin (Essais\ 1580-88) İngilizce’ye
çevrildiği bir dönem de yaşadı. Dünyanın en
büyük oyun yazarlarından biri olan Shakes­
peare, kendinden sonra gelen pek çok sanat­
çıya esin kaynağı oldu (bak. SHAKESPEARE, WlL-
lia m ).
Rönesans aynı zam anda m odern bilimin
gelişmeye başladığı bir dönemdi. O rtaçağda
Roger Bacon (bak. B a c o n . R o g e r ) gibi, çağı­
nın ötesine geçmiş kuram ve düşünceleriyle
tanınan bilginler ve düşünürler, kilisenin bağ­
nazlığı ve teknolojik olanaksızlıklar yüzünden
düşünce ve bilgilerini yaygınlaştırma olanağı
bulamamışlardı. Rönesans dönem inde insan­
lar İS 2. yüzyılda yaşamış Eski Yunanlı
astronom Batlam yus’un kuram ına inanıyor­
lardı (bak. B atla m yus ). Batlam yus’a göre
D ünya evrenin m erkezinde hareketsiz duru­
yor, Güneş, Ay ve yıldızlar onun çevresinde
dönüyordu. Mikolaj Kopernik bilimsel göz­
lemler ve araştırm alar sonucu bu kuramın
yanlışlığını kanıtladı. A stronom i bilgisini kök­
ten değişikliğe uğratarak yeni bilimsel araştır­
m alara temel hazırladı (bak. K o pe r n ik , MlKO-
LAJ). M odern anatomi biliminin babası An-
dreas Vesalius (1514-64) kadavralar üzerinde
yaptığı incelem elere dayanarak gerçekçi bir
anatom i kitabı yazdı (bak. ANATOMİ). B u
bilgilerden hekim lerin yanı sıra, heykelciler
ve ressamlar da yararlandı. Aynı dönemde
İngiliz bilim adamı ve düşünür Francis Bacon
(1561-1626) A dvancem ent o f Learning (1605;
“Bilginin Gelişimi”) adlı kitabında bilimsel
gerçeklere ancak gözlem ve deney yoluyla
ulaşılabileceğini savunarak m odern bilimin
temellerini atmış oldu (bak. B a c o n , F ran -
CIS).
Bilim, sanat, felsefe ve edebiyat alanında
yepyeni düşüncelerin ortaya çıktığı, aynı za­
m anda keşifler ve serüvenler çağı olarak
bilinen Rönesans, insanlık tarihinin en önemli
olaylarından biridir. O dönem den kalma eşsiz
güzellikteki sanat yapıtlarının büyük bir bölü­
mü, başta Rönesans’ın beşiği sayılan İtalya
olmak üzere, A vrupa’nın öteki ülkelerindeki
kentleri süslem ekte, resim ve heykeller büyük
m üzelerde sergilenm ektedir.

RÖNTGEN, VVilhelm Conrad (1845-1923).
W ilhelm Conrad Röntgen (R oentgen), R önt­
gen ışınları olarak da adlandırılan X ışınlarını
keşfetmiş olan Alm an fizikçidir. L ennep’te
doğdu, ama henüz küçük bir çocukken ailesi
ile birlikte H ollanda’ya göç ederek Apel-
doorn’a yerleşti; öğrenimine de bu. ülkede
başladı. Kısa bir süre U trecht’teki teknik-
okulda okuduktan sonra 1865’te İsviçre’ye gitti
ve Zürich’teki Federal Teknoloji Enstitüsü’
ne girdi. 1868’de buradan makine mühendisi
olarak mezun oldu.
Röntgen doktora çalışmasını 1869’da Z ü­
rich Üniversitesi’nde tam amladı. D oktora te­
zi gazlar üzerineydi. Kısa bir süre sonra
Fransa’da Strasbourg’da yeni kurulmuş olan
Fizik E nstitüsü’ne girdi ve burada Alm an
fizikçi August Kundt (1839-94) ile birlikte
çalıştı (K undt, günüm üzde, ses hızını belirle­
miş olmasıyla tanınır). D aha sonra A lm anya’
daki çeşitli üniversitelerde ders veren R önt­
gen, 1900’de Münih Üniversitesi’ne fizik pro­
fesörü olarak atandı. Başta esneklik, gazların
özgül ısısı ve ışığın polarılması konuları olmak
Mansell Collection
X ışınlarını keşfeden fizikçi VVilhelm Conrad Röntgen
laboratuvarında çalışıyor.
RUANDA 291
üzere fiziğin pek çok alanında önemli araştır­
m alar yaptı.
R öntgen’in bilime en önemli katkısı 1895’te
X ışınlarını keşfetmiş olmasıdır. Bir vakum
lambasında (yani içindeki hava boşaltılmış bir
lam bada) elektrik iletkenliğini incelerken,
tezgâhın üzerinde, lambanın yakınında dur­
m akta olan, üzeri baryum bileşiğiyle kaplı bir
ekranın üzerinde garip bir flüorışımanın oluş­
tuğunu gördü. Bunun üzerine bu olayı araştır­
maya girişti ve çeşitli deneyler sonucunda
flüorışımaya, tüpten yayılan ve gözle görüle­
meyen bazı ışınların yol açtığını buldu. R önt­
gen bu ışınlara X ışını adını verdi; ama bu
ışınlar günümüzde onun adıyla da anılır.
Röntgen, X ışınlarının normal ışığı geçirme­
yen bazı m addelerin içinden geçtiğini buldu.
Ayrıca ışınların fotoğraf filmlerini etkilediğini
de keşfetti.
Bu önemli buluşundan ötürü Röntgen birçok
ödül ve unvan aldı, ayrıca 1896’da Londra’daki
Kraliyet Derneği’nin Rumford Madalyası ile
1901 Nobel Fizik Ödülü’nü kazandı.
RÖNTGEN IŞINLARI b a k . X I ş i n l a r i
RUANDA, A frika’nın iç kesiminde, ekvator
kuşağında yer alan küçük bir kara ülkesidir.
Kuzeyinde U ganda, doğusunda Tanzanya,
batısında Zaire, güneyinde ise Burundi bulu­
nur. Z aire’yle olan sınırının bir bölümü Kivu
G ölü’nden geçer. Ruanda ekvatorun hem en
güneyinde yer alır, ama deniz düzeyinden
yüksekliği 1.500 m etreyi bulduğu için iklimi
serindir.
Başkent Kigali’nin nüfusu 156.700’dür
R U A N D A ' Y A İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 26.338 km2.
NÜFUS: 6.989.000 (1989).
YÖNETİM: Tek partili cumhuriyet.
BAŞKENT: Kigali.
DOĞAL YAPI: Deniz düzeyinden yüksekliği 1.500 metre­
yi bulan ülkenin önemli bir bölümünü çayırlar
kaplar. Kuzeybatısı volkanik bölgedir. Ülkenin en
yüksek dağı olan 4.507 metre yüksekliğindeki Kari-
simbi de buradadır.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Kahve, çay, kalay.
ÖNEMLİ KENTLER: Kigali, Butare, Gisenyi.
EĞİTİM: 7-15 yaşlar arasında zorunlu ve parasızdır; ama
çocukların ancak üçte ikisi okula gidebilmektedir.
292 RUANDA
(1981). R uanda halkının çoğu köylerde yaşar
ve çiftçilik yapar. Başlıca tarım ürünleri darı
ve baklagil türleri, tatlıpatates, mısır, yerfıstı­
ğı ve muzdur. Çok sayıda koyun, keçi ve
domuz bulunur. Sığır sahibi olanlar zengin
sayılır. Ruanda denizden uzaktır, ama Kivu
G ölü’nde bir limanı vardır. Ülkede demiryolu
yoktur ve sanayi de gelişmemiştir. Yolların
bir bölümü asfaltlanmıştır. Toprak yollar ise
yağmur mevsiminde sık sık geçit vermez
durum a gelir. R uanda’da sıtma hâlâ yay­
gındır.
R uanda’da gıda m addeleri, pamuklu doku­
ma ve ayakkabı üreten küçük fabrikalar
Victoria
Z A İR E
Tanganika
Gölü
Küçük bir kara ülkesi olan
Ruanda'nın savanları,
hayvanlara otlak olması
nedeniyle ülke ekonomisi
için önem taşır.
vardır. Birkaç hidroelektrik santral ve küçük
havalimanları vardır. B utare’deki Ulusal R u­
anda Üniversitesi tıp, öğretm enlik ve m ühen­
dislik eğitimi verir.
R uanda’nın ilk halkı olan B ahutular bugün
de ülke nüfusunun yüzde 80’inden fazlasını
oluşturur. 14. yüzyılda bölgeye gelen Batusi-
ler kısa sürede B ahutular’ı denetim altına
aldılar ve Kigali yakınlarında bir krallık kur­
dular. Komşu ülke B urundi’nin 1891’de Al­
man Doğu A frikası’na bağlanmasından son­
ra, Alm anlar R uanda üzerinde de hak iddia
ettiler. Am a ülkeyi hiçbir zaman tam anla­
mıyla ele geçiremediler.
1916’da Belçikalılar ülkeyi işgal ettiler.
1923’te R uanda, komşusu Burundi’yle birlik­
te R uanda-U rundi adıyla Belçika’nın m anda­
sına bırakıldı. II. Dünya Savaşı’ndan sonra ise
Birleşmiş M illetler’in vesayetine verildi.
1959’da Batusiler ile B ahutular arasında savaş
çıktı ve son kral tahttan indirildi. 1961 ’de
R uanda Cum huriyeti kuruldu; ertesi yıl R u­
anda bağımsızlığını kazanırken Burundi de
bağımsız bir krallık oldu.
Bağımsızlık sonrası R uanda’dan ayrılmaya
zorlanan Batusiler Burundi’ye sığınarak R u­
anda karşıtı hareketlere başladılar. 1973’te
B atusiler’i yönetim den uzaklaştırmak için
R uanda’da bir askeri darbe gerçekleştirildi.
1978’de yeni bir anayasa hazırlandı, 1981’de
ise genel seçimler yapıldı.
 RUBENS 293

RUBAİ. T ürk, İran ve A rap edebiyatında leriyle de tanınm ışlardır. 20. yüzyılda Yahya
kullanılmış dört dizelik bir nazım biçimi olan Kemal Beyatlı başta olmak üzere Cemal
rubai T ürk halk edebiyatındaki mâniye ben­ Yeşil, A rif Nihat Asya, Ham am izade İhsan
zer. Rubai aruz vezninin belirli kalıplarıyla ve Fuad Bayramoğlu rubaiyi geleneksel ku­
yazılır ve bu özelliğiyle kıta, nazm gibi dört ralları ve havası içinde sürdürm üşler, Nâzım
dizelik öbür nazım biçimlerinden ayrılır. R u­ H ikm et, A ttilâ İlhan gibi yenilikçi şairler de
baide genellikle birinci, ikinci ve dördüncü rubaiden bir nazım biçimi olarak yararlanm ış­
dize birbiriyle uyaklı, üçüncü dize serbesttir. lardır.
Bununla birlikte iki beyitlik, kıta biçiminde
uyaklı (xaxa) ya da her dizesi uyaklı rubailer RUBENS, Peter Paul (1577-1640). Flaman
de yazılmıştır. ressam Peter Paul Rubens, barok üslubun en
Rubai kısa bir nazım biçimi olduğundan önemli temsilcilerindendir. Genellikle büyük
yoğun bir anlatım içerir. Çoğunlukla tasavvu- boyutlu olan resimleri ışık, renk ve yaşama
fi, felsefi düşünceleri bir özdeyiş niteliği sevinciyle doludur. Çok sayıda portre çalış­
kazandırarak anlatm ak için yeğlenen rubai, ması ve dindışı yapıtı olan sanatçının dinsel
yergide de kullanılmıştır. Rubaide vurgulan­ konulu resimlerinde derin bir duyarlılık sezi­
mak istenen düşünce, üçüncü ya da dördüncü lir. R ubens’in en güzel yapıtlarından biri olan
dizede yer alır. İlk iki dize daha çok bir İsa’nın Çarmıhtan İndiriliri (1611-14) Belçika’
hazırlık, bir giriş niteliğindedir. Genellikle da Anvers K atedrali’ndedir.
mahlas belirtilm eden yazılan rubailer divanla­ Peter Paul, ailesinin dinsel baskılar nede­
rın sonunda ayrı bir bölümde toplanır. niyle göç ettiği A lm anya’da doğdu. Babasının
Rubai İran edebiyatında ortaya çıkmış bir ölümü üzerine annesi ve üç kardeşiyle birlikte
nazım biçimidir. Adı bilinen en eski rubai Flandre’da Anvers’e döndü. Daha küçük yaşta
şairi 10. yüzyılda yaşamış olan R ûdeki’dir. parasal sorunlar nedeniyle okuldan alınarak bir
Yaygın ününü bugün de sürdüren 11. yüzyıl Anadolu Yayıncılık Arşivi
şairlerinden Baba Tahir U ryan’ın rubaileri
ise, rubaiye özgü vezin kalıplarıyla yazılmadı­
ğından dü-beyt (iki beyit) olarak adlandırılır.
G ene 11. yüzyılda yaşamış Ebu Said E b i’l-
Hayr ile 12. yüzyılda yaşamış Baba Efdal
Kâşâni ünlü birer rubai şairi olm akla birlikte
İran edebiyatında rubai Ö m er H ayyam ’la
doruğa ulaşmıştır (bak. Ö m e r H a y y a m ). A rap
şairler ise rubaiye fazla yakınlık göstermemiş­
lerdir.
R ubainin T ürk edebiyatında yaygınlık ka­
zanmasında dörtlüklerin İslam öncesi dönem ­
de başlıca nazım biçimi olmasının da payı
vardır. Bununla birlikte A nadolu’da ilk rubai­
leri, 13. yüzyılda yaşamış ,olan M evlana,
Farsça kaleme almıştır. 14.-15. yüzyıllarda
yetişen hemen her Divan şairi rubai yazmışsa
da olgun örneklerini 16. yüzyılda Fuzuli
(ölümü 1556), Kara Fazli (ölümü 1563),
Bağdatlı Ruhi (ölümü 1606) gibi usta şairler
vermiştir. 17. yüzyılda yetişmiş olan Azmiza-
de H aleti (ölümü 1631) 1.000’i aşkın rubaisiy­
le bu türün en verimli şairi sayılır. Nabî
(1642-1712), E srar D ede (ölümü 1796), Şeyh Rubens'in, karısı Isabella Brandt ile kendisini
Galib (1758-99) gibi ünlü Divan şairleri rubai­ gösteren bir tablosu (1609).
294 RUBENS
Kurt ve Tilki Avı adlı bu tablo, Rubens'in bütün yapıtları gibi canlı ve hareket doludur.
soylunun hizmetine verildi. Kısa bir süre sonra
resim konusundaki yeteneğinin farkına varıldı
ve dönemin ünlü ressamlarının atölyesinde re­
sim öğrenimine başladı. Aynı zamanda
Latince, Yunanca, Fransızca, İtalyanca ve
İspanyolca öğrendi. Zekâsı ve resim yapm ak­
taki ustalığıyla adından söz ettirm eye başla­
yan Rubens, M antova dükünün çağrısı üzeri­
ne İtalya’ya gitti. O rada Rönesans ustalarının
yapıtlarını inceleme olanağı buldu. 1603’te
dükün elçisi olarak İspanya’ya gitti ve Kral II.
Felipe’nin sarayında ünlü İspanyol ressamla­
rın yapıtlarını inceledi.
1608’de annesinin ölümü üzerine A nvers’e
geri dönen Rubens, saray ressamlığına getiril­
di. Saraydaki görevi sırasında son derece
yoğun bir biçimde çalıştı, portrelerin yanı sıra
çok sayıda dinsel konulu resim yaptı. 1611’de
kendi atölyesini kurarak öğrencileri ve yar­
dımcılarıyla birlikte çalışmaya başladı. O yıl­
larda ülkesinde olduğu kadar A vrupa’nın
öteki ülkelerinde de adını duyuran Rubens,
artan siparişler üzerine tabloları yetiştirebil­
mek için yardımcılarını da kullandı. Çoğu
The Metropolitan M useum o f Art
zaman resimlerin tasarımını hazırladıktan
sonra yardımcılarına bırakıyor, resim tam am ­
landıktan sonra son fırça vuruşlarını kendisi
yapıyordu. Örneğin Fransa Kralı XIII. Louis’
nin annesi M arie de Medicis’nin günlük ya­
şamından sahneleri betimleyen 21 tabloluk
resim dizisi bu tür bir çalışmanın ürünüydü.
Bu tablolar bugün Paris’te, Louvre M üzesi’n­
dedir.
Ressamlığın yanı sıra diplomatik görevler­
de de bulunan Rubens, sık sık başka ülkelere
geziler yaptı. 1630’da İngiltere ile İspanyol
Felem enki arasında imzalanan barış antlaş­
masına katkılarından dolayı İngiltere Kralı
I. Charles, R ubens’e şövalyelik unvanı verdi.
İngiltere’de kaldığı sırada W hitehall Sarayı’
nin Şölen Evi’nin tavan resimlerini de yaptı.
Özellikle çıplak figürleri öteki ressamların
tablolanndakinden çok değişik olan Rubens’
in resimlerinde kadınlar sıcak ve canlıdır.
Işığı kullanm aktaki ustalığı figürlere hareket­
lilik kazandırır. Sanatçının 3.000’i aşkın yapı­
tının en önemlileri arasında, Çarmıhın D ikil­
m esi (1610), L eukippos Kızlarının Kaçırılışı
 RUH HASTALIKLARI 295

(1618), Susanne Fourm ent’ın Portresi (yakla­

şık (1625) ve Kürk Mantolu Helene Fourment
(1638) sayılabilir.

RUH HASTALIKLARI. İnsan sağlığını tehdit

eden sayısız iç ve dış etken vardır. Bunlardan
bazıları çeşitli organların işleyişini ya da
vücudun genel uyum ve dengesini bozar;
bazıları da kişinin akıl ve ruh sağlığını tehlike­
ye atar. Birinci gruptaki hastalıklara bedensel
ya da fiziksel hastalıklar, ikinci gruptakilere
ise ruhsal yapı ve davranış bozukluklarıyla
ortaya çıktıkları için “ruh hastalıkları” ya da
zihinsel süreçlerde çeşitli bozukluklara yol
açtıkları için “akıl hastalıkları” denir.
Vücudu etkileyen hastalıklarda çoğu kez
yüksek ateş, ağrı, hatta deri döküntüleri gibi
fiziksel belirtiler söz konusudur. Örneğin
kızamıklı bir hastanın derisinde, gözle görü­
len ve hastalığın tanısını kolaylaştıran küçük
kırmızı lekeler belirir. Oysa ruh hastalıkların­
da genellikle hiçbir fiziksel belirti yoktur ve
hastanın dış görünüm ü çoğu zaman norm al­
dir. Başka bir deyişle, ruhsal yapıdaki deği­ Wellcome Institute Library, Londra
şiklik yalnızca davranışlara yansır ve hastalı­ Benjamin Rush'ın buluşu olan bu kayışlı sandalye,
ğın dışa vuran tek belirtisi budur. Ne var ki, hastanın hareketsiz kalmasını sağlamak ve böylece
günlük yaşamda karşılaşılan davranışların ki­ belirtilerin ortaya çıkmasını engellemek amacıyla
tasarlanmıştı.
şiden kişiye ve koşullara göre değişmesi,
yalnızca davranışlara bakarak ruh hastalıkla­
rına tanı koymayı iyice güçleştirir. Hangi a n la ş ıld ı. 19. y ü z y ılın o r ta l a r ın d a d a r u h
davranışın olağan, hangisinin hastalık belirtisi h a s ta lık la r ın ın in c e le n m e s in i, ta n ıs ın ı v e t e d a ­
olduğunu saptam ak ve “norm al” ile “anor­ v isin i k o n u a la n psikiyatri tıb b ın iç in d e a y rı
mal” arasında kesin bir sınır çizmek çok b ir u z m a n lık d a lı o la r a k g e lişti (bak. PSİKİYAT­
güçtür. Rİ). B u y e n i a r a ş tır m a a la n ın ın e n ta n ın m ış
ö n c ü le r in d e n b iri S ig m u n d F r e u d ’d u r (bak.
Ruh Hastalıklarının Tarihçesi F r e u d , Sig m u n d ).
Ruh hastalıklarının geçmişi de büyük olasılık­
la fiziksel hastalıkların başlangıcı kadar eskiye Ruh Hastalıklarının Sınıflandırılması
uzanır. A m a eskiçağlarda insanlar ruh hasta­ Psikiyatrlar genellikle bütün ruh hastalıklarını
lıklarının nasıl geliştiğini anlayamamışlar ve iki tem el grupta toplarlar: N evrozlar ve p si­
“deli” dedikleri bu hastaların içine kötü ruh­ kozlar.
ların girdiğine inanmışlardı. O rtaçağda akıl Bu iki grup arasındaki en önemli fark,
hastaları genellikle yoksullar ve zekâ özürlü­ nevrozlarda akıl yürütm e ve m antık süreçleri­
lerle birlikte düşkünlerevine ya da kimsesizler nin etkilenmemiş olmasıdır. H astada duygu
yurduna kapatılır, karanlık ve pis m ahzenler­ ve davranış bozuklukları görülmekle birlikte,
de sürekli kilit altında tutulur, hatta yaban bilinci gerçekle bağlarını koparmadığı için
hayvanları gibi zincire vurulurdu. hasta kendisi de bu değişikliklerin farkında­
Sonraları “deliliğin” de bütün öbür hasta­ dır. Bu yüzden nevrozlular çoğu zaman “has­
lıklar gibi anlaşılır nedenleri olan, tanı konu­ ta olduğumu ve garip şeyler yaptığımı biliyo­
lup tedavi edilebilecek bir hastalık olduğu rum , ama elimden bir şey gelmiyor” derler.
296 RUHR

Buna karşılık psikozlarda bilinçli düşünce ların tedavisinde, özellikle de hastanelerde

tümüyle altüst olmuştur. H astalar kafalarında
yarattıkları düş dünyası ile gerçekleri birbirin­
den ayıramadıkları için hastalıklarının da
farkında olamazlar.
Psikozlar genel olarak nevrozlardan daha
ağır ve ciddi hastalıklardır. Ö rneğin, en ağır
ruh hastalıklarından biri sayılan şizofreni psi­
koz grubundandır. Bu hastalıkta kişinin dış
dünyayla bütün ilişkisi kopm uştur. Bu yüzden
şizofrenler çevrelerinde olup bitenlerle hiç
ilgilenmez, olaylara normal tepki göstermez,
kimseyle konuşmaz ve genellikle kendi içleri­
ne kapanarak gerçek ile düşsel olanın birbiri­
ne karıştığı yan düş dünyasında yaşarlar.
Tedavi Yöntemleri
Ruh hastalıklannda uygulanan tedavi yön­
tem leri kabaca iki grupta toplanabilir. Bun­
lardan ilki hastayla konuşm ak, hatta yalnızca
hastanın anlattıklannı dinlemektir. Hastanın
kendi sorunları üzerinde düşünmesini, tartış­
masını ve böylece sorunun kökenine inmesini
amaçlayan bu “konuşma tedavisi”nin ya da
psikoterapinin çok değişik yöntem leri vardır.
Bunlar içinde en bilineni, F reud’un geliştirdi­
ği psikanaliz' dir. Psikanaliz uygulayan kişi,
hastanın zihnini ve ruhunu derinlem esine
araştırarak bilinçaltındaki düşünceleri açığa
çıkarmaya çalışır. Çoğu kez çocukluk çağının
başlangıcına kadar inen bu bastırılmış duygu
ve düşüncelerin bilinç düzeyine çıkması soru­
nun çözülmesine yardımcı olabilir. Bazı psi­
koterapi yöntemleri ise, olağan sayılmayan
davranışın nedenlerini bulmaya çalışmaksızın
yalnızca hastayı rahatlatm ayı ya da davranış-
lannı değiştirmeyi amaçlar. Psikoterapi, seçi­
len tedavi yöntem ine ve hastalığın önemine
bağlı olarak her gün ya da ayda bir kez
uygulanabilir. Psikiyatr hastayla yalnız konuş­
mayı ya da eşiyle, hatta ailenin öbür bireyle­
riyle birlikte tedaviyi sürdürmeyi seçebilir.
İkinci gruptaki tedavi yöntem leri ilaç kulla­
nımına dayanır. Ruhsal çöküntü ve bunaltı
gibi hafif nevrozların tedavisinde doktorlar
hastalarına yatıştırıcı ve çökkünlük giderici
ilaçlar verirler. Aslında bunlar reçeteyle alı­
nabilen ve günlük yaşamın yarattığı streslere
karşı herkesçe kullanılabilen ilaçlardır. D aha
etkili ilaçlar ise genellikle daha ağır hastalık­
doktorların gözetimi altında kullanılır.
Eskiden, ruhsal bozukluk gösteren hastalar
özel hastanelerde ya da koğuşlarda yatırılır,
dostlarıyla, aileleriyle, hatta öbür hastalarla
görüşm elerine izin verilmezdi. Bu uygulama
çoğu zaman hastalığın daha da kötüye gitm e­
sine yol açıyordu. Oysa günüm üzde, eğer
olanak varsa, hastaların tedavi süresince bir
arada yaşamaları sağlanır. Çünkü, başka in­
sanlarla bir arada olmak ve günlük yaşamın
sorunlarından uzak kalmamak kilit altında
tutulm aktan çok daha yararlıdır.
RUHR. Alm anya Federal Cum huriyeti’nde,
batıda Hollanda sınırından doğuda D ort-
m und’a kadar uzanan bölgede çok sayıda
sanayi kenti yer alır. R uhr bölgesi ya da
kısaca R uhr olarak anılan bu bölge adını,
güney kesimi boyunca akarak D uisburg’da
R en ’le birleşen Ruhr İrm ağından alır.
Dünyadaki en büyük ve zengin kömür
yatakları R uhr bölgesindedir. Burada çıkartı­
lan köm ürden üretilen bir kokköm ürü çeşidi
çelik yapımında kullanılır. Ruhr’daki demir-çe-
lik sanayisinde önceleri bölgeden ve güneydo­
ğudaki Siegerland’dan çıkartılan demir cevheri
kullanılırken, artık çeşitli yabancı ülkelerden
alınan cevherler de kullanılmaktadır.
ZEFA
Dortm und, Alm anya Federal C um huriyeti'nin Ruhr
sanayi bölgesindeki başlıca kentlerinden biridir.
 RUS BEŞLERİ 297

Dünyanın en büyük ırmak lim anlarından

biri olan Duisburg büyük bir m avna trafiğinin
kilit noktasıdır. Ağır mavna trafiği kuzey ve
doğudan kanallar yoluyla da R uhr’a ulaşabil­
m ektedir. Dem ir ve karayolları ağı bölgenin
her noktasına ulaşma olanağı verir. Zengin
köm ür yatakları, m odern çelik fabrikaları ve
iyi ulaşım sistemi R uhr’u dünyam . en büyük
sanayi bölgelerinden biri durum una getirmiş­
tir. R uhr’da köm ür ve çeliğin yanı sıra kimya­
sal m addeler, boya ve boyarm addeler, m aki­
ne ve dokum a üretimi de yapılır. Demir-çelik
fabrikalarında yan ürün olara'k elde edilen
havagazı, büyük borularla yüzlerce kilometre
uzaklıktaki kentlere ve fabrikalara taşınır.
R uhr’daki kentlerin çoğu Lippe ve R uhr
ırmakları arasındadır. Duisburg ve Dortm und’
un yanı sıra Hamborn, Oberhausen, Mülheim,
Essen, Gelsenkirchen ve Bochum bunlar
arasındadır. R uhr Irm ağı’nm güneyinde, böl­
genin sınırlarında Hagen ve W uppertal ile
çatal bıçak gibi m adeni el aletleri ve mutfak
eşyaları üretilen Solingen ve Remscheid yer
alır. Ülkenin en yoğun nüfuslu bölgelerinden
biri olan R uhr’da çiftçilik de yapılmaktadır.

RUMELİ HİSARI bak. A n a d o l u v e R u m e lî Hİ- Music Division, New York Public Library
s a rla ri. Aleksandr Borodin müziğin geleneksel yapısını
zorlayan besteleriyle Rusya'dan önce Avrupa'da
RUS BEŞLERİ. 19. yüzyılın sonlarına doğru tanınmıştı.
Rus müziğini Batı Avrupa müziğinin etkile­
rinden kurtararak özgün ve ulusal bir müzik biri de bir sonraki kuşak bestecilerinden Mili
yaratm a amacı çevresinde birleşen beş besteci Balakirev’di. Mussorgski, Borodin, Rimski-
“Rus Beşleri” olarak anılır. G rubun üyeleri Korsakov ve Cui gibi dört yenilikçi besteci sık
Nikolay Rimski-Korsakov (1844-1908), Mo- sık Balakirev’in evinde bir araya gelerek Rus
dest Petroviç Mussorgski (1839-81), Mili Ba- halk müziğine ilişkin geniş kapsamlı araştır­
lakirev (1837-1910), Aleksandr Borodin m alar ve tartışm alar yapmaya başladılar. Beş
(1833-87) ve Cesar Antonoviç Cui’ydi (1835- bestecinin bir araya gelmesini sağlayan ortak
1918). çaba, halk müziğinden yararlanm a yöntem le­
18. yüzyıl boyunca Rusya’da en çok dinle­rini saptam ak ve ulusal müzik savının tem elle­
nen müzik türü İtalyan operasıydı. 19. yüzyıl­ rini oluşturm aktı. Bir gazete yazısında kendi­
da edebiyat alanında ünlü Rus yazarı A lek­ lerinden m oguçaya kuçka (küçük güçlü grup)
sandr Puşkin’le başlayan ulusalcı hareket olarak söz edilmesi üzerine, besteciler öncele­
müziğe de yansıdı (bak. PUŞKİN, ÂLEKSANDR). ri bu adla, sonra da Rus Beşleri adıyla anıldı.
İtalyan müzik anlayışına tepki duyan besteci­ Balakirev dışında grubun öteki üyeleri ya­
lerden Mihail İvanoviç Glinka (1804-57) ve şamlarını müzik dışı işlerle sürdürüyorlardı.
A leksandr Sergeyeviç Dargomijski (1813-69), St. Petersburg’da (bugün Leningrad) Askeri
Rus halk müziğinin renklerini taşıyan ulusal M ühendislik Akadem isi’nde öğretm en olan
bir müzik yaratm a çabasına girdiler. Müzikte Cui, besteciliğinden çok müzik eleştirmeni
yenileşme hareketini ilk benim seyenlerden olarak tanındı. İtalyan operasının etkilerini
298 RUS DEVRİMİ
Tretyakov Galerisi, Moskova/fotoğraf, Harlingue-Viollet
Modest M ussorgski'nin İlya Repin tarafından
yapılmış bir portresi (1881).
sert bir dille eleştirdiği yazılarıyla Rus Beşle-
ri’nin A vrupa’da tanınm asında önemli rol
oynadı. G rubun öteki üyeleriyle aynı görüşle­
ri paylaşmasına karşın, daha çok Liszt, Cho-
pin ve Schum ann’dan etkilenmiş olan Cui,
grubun halk müziği öğelerini en az kullanan
üyesiydi.
Borodin Tıp ve Cerrahi A kadem isi’nde
öğrenim görmüş bir kimyacıydı. Müziğe ve
bilime olan ilgisi erken yaşlarda ortaya çıktı.
1862’de Balakirev’le tanışıncaya kadar müzik
çalışmalarını kendi kendine sürdürmeye çalış­
tı. O tarihten sonra Cui ve M ussorgski’yle
birlikte B alakirev’den ders almaya başladı.
Yaşamı boyunca müziği ve mesleğini bir
arada yürütmeye çalıştı. Doğuştan gelen ola­
ğanüstü müzik yeteneğinin yanı sıra, daha o
dönem de müziğin geleneksel yapısını zorla­
yan besteleriyle Rusya’dan önce A vrupa’da
tanındı. Rus Ulusal Müzik O kulu’nun kurul­
masına da önemli katkıda bulunan Borodin,
Ravel ve Debussy gibi 20. yüzyılın önde gelen
İzlenimci bestecilerini de önemli ölçüde etki­
ledi.
Rus Beşleri içinde en özgün yapıtları veren
Mussorgski önceleri Rus soylularının görev
aldığı bir muhafız alayında subayken, sonra­
dan ailesinin tüm servetini yitirmesi üzerine
devlet m em uru oldu. G rubun öteki üyeleriyle
1856’da tanıştı ve Balakirev’in etkisiyle beste­
ci olmaya karar verdi. Bestelerinde müziksel
yapının ve arm oninin geleneksel kurallarına
karşı çıktığı için bazı müzik eleştirmenlerince
İzlenimcilik Akım ı’nın kurucusu olarak kabul
edilir.
Rimski-Korsakov ise St. Petersburg’da,
Deniz H arp O kulu’nda öğrenim görmüş bir
deniz subayıydı (bak. RİM SKİ-KORSAKOV , NİKO-
L A Y ). G rubun bir başka özelliği de birbirleri­
nin yarım kalmış yapıtlarını tamamlayıp bitir­
meleriydi. Sözgelimi Rimski-Korsakov Mus-
sorgski’nin ölümü üzerine Boris G odunov ve
Hovanşçina adlı operalarıyla, Ç ıplak Dağda
Bir Gece adlı orkestra yapıtını, B orodin’in
Prens İgor operasını tamamlamıştı.
Rus Beşleri halk müziği ezgilerini ve tek­
niklerini kullanarak başta senfoni, konçerto
ve opera olmak üzere çok sayıda beste yaptı­
lar. Halk müziği renklerinin en belirgin oldu­
ğu yapıtlar Balakirev’in İslamey (1869) adlı
piyano rapsodisi, B orodin’in Aleksandr Puş­
kin’in bir öyküsünden esinlenerek yazdığı
Prens İgor (1869-87) operası, M ussorgski’nin
yine Puşkin’in bir oyunu üzerine yazdığı
Boris G odunov (1874) operası ve Rimski-
Korsakov’un çeşitli besteleridir.
A yrıca bak. OPERA.
RUS DEVRİMİ bak. E K İM D E V R İM İ.
RUS EDEBİYATI, 11. yüzyılda R uslar’ın
Hıristiyanlık’ı benim semesinden sonra yazı­
lan yapıtlarla başlar. Doğu Slav toplulukları
ilk kez 10. yüzyılın hemen başında Kiev’de
merkezi bir yönetim altında bir araya gelmiş­
lerdi. Aynı yüzyılın sonlarında Kiev prensi
tarafından benim senen Hıristiyanlık’ın halkın
arasında yayılmasıyla okuryazarlık gelişebil­
me olanağı buldu. Bu yeni dinle birlikte
Rusya’ya Yunanca ya da Slavca dinsel yapıt­
 RUS EDEBİYATI 299

lar girdi. Y unanca’dan çeviriler yapılmaya bul) Osm anlılar’ca alınması ve Bizans’ın yıkıl­
başlandı. ması nedeniyle kaleme alınmış olan “Çargrad5
Rus edebiyatı 11. yüzyıldan 13. yüzyıl in Alınışı” dönem in ilgi çeken yapıtlarıdır.
sonlarına kadar uzanan bu ilk dönem inde 15. yüzyılın sonlarında Rusya’nın T atar
dinin ve dinsel konuların etkisi altında kaldı istilasından kurtulmasıyla başlayan dönem de
ve sınırları dince belirlendi. Bu dönemde M oskova siyasal ve kültürel yaşamın merkezi
Hıristiyan dünyasının Bizans ve Rom a m er­ durum una geldi ve kültürel yaşamda yeniden
kezleri arasında ikiye ayrılması ve Rusya’nın bir canlanma başladı. 16. yüzyılda ilk m atbaa
Katolik batıya karşı O rtodoks Bizans’ın ya­ kuruldu ve ilk olarak A p o sto l adlı kitap
nında yer alması da onu Latin dünyasından ve basıldı. Bu dönem de M oskova Prensliği’nin
kültüründen kopardı. siyasal varlığını öne çıkartan yazılar ile dinsel
11. ve 12. yüzyıllarda dinsel yapıtların yanı propaganda kitapçıkları egemen durumdaydı.
sıra başka konuları işleyen yapıtlar da yazıl­ 15. yüzyılın sonunda yazılmış olan, İran ve
maya başlandı. Bu tür yapıtlara “İskenderna- H indistan’ı gezen bir tüccarın anlattıkların­
m e”ler, bir Yahudi tarihçinin “K udüs’ün Yı­ dan oluşan “Üç Denizde Yolculuk” adlı gezi
kım Tarihi” adlı yapıtı ile “K ahram an Dioge- kitabı Rus edebiyatında siyasal ve dinsel
nes’in Y aptıkları” adlı Bizans romanının çevi­ çevrelerin etkisinden uzak ilk yapıtlarından
risi örnek olarak gösterilebilir. biridir.
11. yüzyılın ortalarında çeviri ya da uyarla­ 17. yüzyılın başında bu kez de İsveç ve
maların yanında özgün Rus edebiyatının da Polonya ordularının işgaline uğrayan Rusya
ilk ürünleri ortaya çıkmaya başladı. Rus yeniden bir kültürel gerileme sürecine girdi.
m anastır başrahiplerinin yaşamöyküleri bu Am a bu dönemin ardından dindışı öğelerle
alandaki ilk önemli adımlardı. M ağaralar sözlü halk geleneği öğeleri edebiyata girmeye
M anastırı’nın başrahibi Feodosius’un yaşa­ başladı. A rtık dinsel konuların yanı sıra gül­
mıyla, öldürülen kardeş prensler “Boris ve mece ve yergi yapıtları da yazılıyordu. 17.
G leb’in Yaşamı” bunların ilk örnekleridir. yüzyılın ortalarında başpapaz Avvakum Pet-
Ayrıca aynı yüzyılın ilk yıllarında yazılmaya roviç’in kaleme aldığı ve Rus edebiyatının ilk
başlanan vakayinameler bu dönem in önemli düzyazı yapıtlarından biri olan H ayatım basıl­
yapıtlarıdır. 12. yüzyılda rahip N estor tarafın­ dı. Bu sıralarda M oskova’da ilk tiyatro dene­
dan derlendiği varsayılan “Geçmiş Yılların meleri de başlamıştı.
Öyküsü” adlı vakayiname bu türün en ilginç
örneğidir. Batı Avrupa'nın Etkisi
O dönem lerde gelişmekte olan bu yazılıÇar I. P etro’nun 18. yüzyılda gerçekleştirdiği
edebiyatın yanında sözlü edebiyat da oldukça reform lar eskinin dışa kapalı, dindar Rusya’
zengindi. Köylü ozanlarca söylenen kahra­ smda köklü değişimlere yol açtı. Bu reform ­
manlık destanları çok yaygındı. Bu destanlar­ lar sonucu kültür üzerindeki dinsel baskılar
dan yazıya aktarılan “İgor Alayı D estanı” önemli ölçüde kalktı. Rus soylular ve aydınlar
günüm üze kadar ulaşmıştır. D estanda Novgo- kendilerine tümüyle yabancı Batı Avrupa
rod-Severski Prensi İgor Svyatoslaviç’in Kıp- kültürüyle tanışma olanağı buldular. M odern
çaklar’a karşı düzenlediği ve yenilgiyle biten Rus edebiyatı da bu reform lardan sonra 18.
seferi anlatılır. yüzyılda Klasikçilik ile birlikte başladı (bak.
13. yüzyılda T atar istilasından sonra bölge­KLASİKÇİLİK VE Y en İklas İKÇİl İk ). R us yergi ede­
sel konuları işleyen yapıtlar yazılmaya başlan­ biyatının kurucusu ve dindışı şiirin ilk örnek­
dı. Bunlardan, M oğollar’ı 14. yüzyılda yenil­ lerini veren A ntioh Dmitriyeviç Kantem ir; ilk
giye uğratan Prens Dimitri D onskoy’u öven büyük dil reformcusu, şair ve bilim adamı
Zadonşeina adlı yapıt sürm ekte olan destan Mihail Vasilyeviç Lomonosov; masallar ve
geleneğinin örneklerindendir. Ayrıca, 14. yergiler yazan ve yazarlığı meslek olarak
yüzyılda dönem in savaşlarını ve merkezi yö­ seçen ilk Rus soylusu olan, ilk Rus trajedisi
netim kurm a çabalarını anlatan “Mamay Boz­ H orev ’in yazarı A leksandr Petroviç Sumaro-
gunu” ile K onstantinopolis’in (bugün İstan­ kov; geliştirdiği vurgulu hece dizisiyle Rus
300 RUS EDEBİYATI

Sovfoto

Lom onosov (1711-65) Puşkin (1799-1837) Gogol (1809-52) Dostoyevski (1821-81)

şiirini yeniden biçimlendiren şair ve filozof linden çıkararak konuşma diline dayanan daha
Vasili Kirilloviç Trediakovski edebiyattaki bu yalın bir edebi üslup yarattı. Şiiri duygunun
gelişmenin öncüleri oldular. Rus Klasikçiliği’ anlatımı olarak kabul ederek Klasikçi­
nin önde gelen bu adları batı edebiyatının lik’in aklı ve kuralı öne çıkarmasını eleştirdi.
büyük ölçüde etkisi altındaydılar. Ayrıca Karam zin’in ünlü “Zavallı Liza” (1792) adlı
özellikle 18. yüzyılın en dikkate değer ve öyküsü duygusal yaklaşımın ilk örneklerin­
özgün Rus şairi Gavrila Romanoviç Derjavin; dendir. Bu akımın bir başka ünlü adı da şair
soyluların kültür alanındaki özenticiliğini ve çevirmen Vasili Jukovski’ydi. Eski Y unan,
alaylı bir dille yeren oyun yazarı Deniş İran ve Hint destanlarından Rusça’ya başarılı
İvanoviç Fonvizin dönemin önemli yazarlarıy­ çeviriler yapan Jukovski, Alm an ve İngiliz
dılar. edebi akımlarının etkisinde çok güzel yapıtlar
18. yüzyılın sonlarında Rusya’da köylü kalem e almıştır. Jukovski, ağıt türünde duy­
ayaklanmaları Rus edebiyatında siyasal ve gulu ve ezgili şiirler yazan şair Konstantin Ni­
duygusal tem aları öne çıkardı. Y azarlar yok­ kolayeviç Batyuşkov’la birlikte Puşkin’in ön­
sulluk içindeki köylülerin yaşamına, Rusya’da cülü sayılır.
yaygın olan toprak köleliğine ve yarattığı
toplum sal ilişkilere ilgi duymaya başladılar. Puşkin ve Sonrası
Bunlardan, toprak sahiplerinin köylüleri ez­ 19. yüzyılda Rus edebiyatı en parlak dönem i­
mesine karşı çıkan ve toplum sal yergileriyle ni yaşamıştır. Bu dönem in en büyük adı, Rus
adını duyuran Nikolay İvanoviç Novikov ile ve dünya edebiyatının önemli kilom etre taşla­
Rus edebiyatında devrimci geleneği başlatan rından biri ve tam anlamıyla ilk klasik Rus
Aleksandr Nikolayeviç Radişçev yazdıkların­ yazarı olan A leksandr Sergeyeviç Puşkin’dir
dan ötürü II. K aterina tarafından Sibirya’ya (bak. P u şk în , A lek sa n d r ). A vrupa’daki R o­
sürülmüşlerdi. Radişçev “Petersburg’dan mantizm hareketinin Rus edebiyatına girme­
M oskova’ya Bir Seyahat” (1790) adlı yapıtın­ sini sağlayarak özgün bir Rus Romantizmi
da düşsel bir yolculuk çerçevesinde toplumsal yaratan Puşkin, Yevgerıi Onegirı (1833) adlı ro­
adaletsizlik, yoksulluk ve vahşet örneklerini manıyla Rus Gerçekçilik Akımı’m da başlatmış­
yansıtmıştı. tır. Puşkin’in ölümü üzerine yazdığı şiirle tanı­
18. yüzyılın sonlarında Klasikçilik’in aşıl­nan ve gene onun gibi genç yaşta bir düelloda
m akta olduğunun ilk işaretlerini duygulu ta ­ ölen bir başka Romantik Rus şairi de Mihail
rihsel destanlarıyla ünlenen Mihail M. Keras- Lermontov’dur. Puşkin’in ardılı ve Rus edebi­
kov verdi. A vrupa’nın Romantizm öncesi yatının en önemli şairlerinden biri olan Ler-
dönemiyle çakışan bu yeni duygusal edebiya­ montov, Zamanımızın Bir Kahramanı (1840)
tın önde gelen temsilcisi olan tarihçi ve yazar adlı romanı ile kendinden sonraki Rus yazarlar
Nikolay M. Karamzin, kilise Slavca’sını yazı di­ üzerinde derin bir etki yaratmıştır. Rus edebi­

sovjoto
Tolstoy (1828-1910) Çehov (1860-1904)
yatında felsefi şiirleriyle ünlü Yevgeni Abra-
moviç Baratinski ve köy yaşamını betimleyen
şiirleriyle tanınan Aleksey Vasiliyeviç Kolt-
sov bu dönemin şiir alanında son temsilcile­
ridir.
19. yüzyılın ortalarına gelindiğinde Rus
edebiyatında G ogol’dan başlayarak roman
birincil yeri almaya başladı. Rus edebiyatı
dünya ölçeğinde en önemli yapıtlarını roman
türünde vermiştir. Rom anın böylesi bir geliş­
me göstermesinde 1825’te çara karşı girişilen
başarısız ayaklanmanın ardından gelen baskı
ve teröre dayanan yönetimin de etkisi vardır.
Sansür toplum sal sorunların açıkça tartışılm a­
sına izin verm iyordu. Bu nedenle de reform
sorunları, zararsız kabul edilen ve denetim ­
den kolayca geçebilen edebi yapıtlarda yer
alabiliyordu. Böylece tüm düşünsel etkinlik
rom an türünde yoğunlaştı.
Rus edebiyatında toplumsal konular baş­
langıcından beri önemli bir yer tutm uştur.
Rus rom anında ele alman siyasal reform
sorunu da bu geleneğe bağlı olarak toplumsal
bir içerik taşır. Y azarlar yapıtlarında küçük
insanları, yoksulları, acı çekenleri, ezilenleri,
binbir güçlük içinde yaşama mücadelesi ve­
renleri ele almışlardır. Rus romanındaki bir
başka önemli konu da dinsel sorunlardır.
Birçok yazarın yapıtında dinsel ve toplumsal
sorunları birbirinden ayırmak hemen hemen
olanaksızdır.
Nikolay Gogol 1836’da sahnelenen Müfettiş
adlı oyunuyla adını duyurdu (bak. GOGOL,
NİKOLAY). Gogol’un yaşadığı dönemin yaşam
tarzını, yönetimi ve yöneticileri, soyluları
RUS EDEBİYATI 301
ÖOVJOIÜ sovfoto ise w rorK ıım es
Gorki (1868-1936) Pasternak (1890-1960)
sergileyen yapıtları yalnızca Rus edebiyatım
değil aynı zam anda Doğu Avrupa edebiyatın­
daki kara gülmece anlayışını da etkiledi.
Başyapıtı sayılan Ölü Canlar’da. (1842) Gogol
Rusya’daki serflik düzeninin ve toplum daki
adaletsizliğin doğurduğu acı gerçekleri yer yer
gülünç bir anlatımla dile getirdi. Kendinden
sonra gelen yazarları büyük ölçüde etkileyen
Gogol, Rus Gerçekçiliği’nin öncülerindendir.
G ogol’un ardılı ve gerçek mirasçısı Fyodor
Dostoyevski salt Rus edebiyatının değil dün­
yanın en önemli yazarlarından biridir (bak.
DOSTOYEVSKİ, F y o d o r ). R us toplum undaki sı­
radan insanı ele alan Dostoyevski sonralan
toplum sal sorunlara yönelmiştir. Dostoyevski
yapıtlarında insanın iç dünyasının gizli kalmış
yönlerini büyük bir ustalıkla yansıtmıştır. 19.
yüzyılın ortalarına doğru Rus aydınlar, Batıcı­
lar ve Slavcılar olarak iki ana akım çevresinde
kümelenmişti. A vrupa’nın ilerici düşünceleri­
ni Rusya’ya getirmeyi amaçlayan Batıcılar’a
karşı Dostoyevski’nin de içinde olduğu Slavcı-
lar Rus Ortodoks dinini, su katılmamış Rus
yaşamını ve kültürünü yüceltiyorlardı. Dosto-
yevski’ye göre çağdaş insan eski insanlardan
daha m utsuzdu, çünkü inancını yitirmişti.
Y azar Budala (1868-69), Suç ve Ceza (1866)
ve K aram azov K ardeşler (1879-80) adlı yapıt­
larında bu görüşlerini yansıtır.
19. yüzyılın ortalarında Rusya’da edebiyat
siyasal düşüncelerin egemen olduğu bir alana
dönüşmüştü. Dostoyevski gibi kilise ve çarlık
yönetimi yandaşı yazarların karşısında aydın­
lanmayı ve siyasal devrimi savunan yazarlar
da vardı. Bunlardan, çağdaş Rus edebiyat
302 RUS EDEBİYATI
eleştirisinin temellerini atan Vissarion Gre-
goryeviç Belinski edebiyatın, henüz oluşma
aşamasında bulunan Rus ulusunun gelişmiş
bir uygar toplum durum una gelmesine adım
adım katkıda bulunması gerektiğini savunu­
yordu. İlerici düşüncelerin en güçlü savaşçıla­
rından A leksandr İvanoviç Herzen ise köylü­
lüğü siyasal yaşamda birincil yere koyan,
Rusya’ya özgü bir sosyalizm geliştirmeye ça­
lışmaktaydı. H erzen Rus düzyazısının en bü­
yük yapıtlarından sayılan “Geçmişim ve Dü-
şüncelerim”de (1861-67) yaşamını anlatmış­
tır. Genç Rus aydınlan üzerinde Nasıl Yap­
malı (1863) adlı yapıtıyla son derece etkili
olan Nikolay Çernişevski de batılılaşmayı
savunan sosyalist yazarlardandı. Bu akımın
içinde yer alan Nikolay Dobrolyubov ile
Dimitri Pisarev etkileri daha sonraki kuşakla­
ra ulaşan eleştirmenlerdi.
Rus aydınlan içinde Batıcılık’ın önde gelen
temsilcisi İvan Sergey eviç Turgenyev’dir. Rus
edebiyatında Gerçekçilik A kım ı’nın İvan
Gonçarov ile birlikte en önemli temsilcilerin­
den olan Turgenyev, kuşaklar arasındaki ça-
tışm alan ele aldığı Babalar ve Oğullar'da.
(1862) babalannın duyarlılığından uzaklaşan,
şiir yerine doğa bilimlerini seçen, uyanık,
nesnel, devrimci oğullan ya da bir başka
deyişle yeni insanı betimlemiştir. A m a Tur-
genyev’in rom anında yarattığı bu tip Rus
aydınlannca kendilerinin kötü bir kopyası
olarak kabul edilmiş ve yazar büyük bir
tepkiyle karşılaşmıştır. Rus Gerçekçiliği’nin
öbür büyük temsilcisi Gonçarov ise O blom ov
(1859) adlı rom anındaki kahram anıyla yalnız­
ca Rus edebiyatında değil, dünya edebiyatın­
da da en başanlı tiplem e örneklerinden birini
yaratmıştır. Oblomov adındaki bu genç ve
cömert soylu, kararsızlığın ve aylaklığın örne­
ğidir. 19. yüzyıl Rus toplum unun gericiliğini,
uyuşukluğunu ve boşluğunu dile getirdiği
kadar, bütün dünyada bu tür insanı simgele­
yen “O blom ovluk” terimi bu karakterden
türetilmiştir. Fırtına (1829) adlı oyunuyla
geniş bir ilgi gören gerçekçi oyun yazarı
A leksandr Nikolayeviç Ostrovski ise oyunla-
nnda, rom anlarda ele alınmayan toplumsal
tabakaları, tüccarları ve kentlileri betimlemiş­
tir. Bu dönem de yoksul köy çevrelerinin şairi
Nikolay Alekseyeviç Nekrasov, halkçı İvan
Saviç Nikitin ile ince ve duyarlı Fyodor
İvanoviç Tyutçev gibi şairler de yetişmiştir.
19. yüzyıl Rus edebiyatının en büyük isim­
lerinden biri de Lev Tolstoy’dur (bak. TOLS­
TOY, Lev NİKOLAYEVİÇ). Soylu bir aileden gelen
kont Tolstoy başyapıtı Savaş ve Barış' ta
(1865-69) Napolyon Savaşları sırasında Rus­
ya’nın genel bir görünüm ünü verirken insa­
nın, zamanın, ölümsüz sanılan her şeyin
küçüklüğünü, gelip geçiciliğini de anlatır.
A nna Karenina (1875-77) Tolstoy’un yaşama
daha karam sar baktığı bir başka başyapıtıdır.
Yazar yaşlılığında yazdığı Diriliş'te (1899) ise
din ve ahlak görüşlerini sergiler.
19. yüzyılın sonuna gelindiğinde Rus edebi­
yatı dünya edebiyatı içinde özgün yerini
almıştı. 20. yüzyılın başlarını da kapsayan bu
yıllarda R usya’daki baskıcı çarlık yönetiminin
doğurduğu karam sar hava edebiyata da yansı­
dı. Bu dönemin iki büyük yazarı, ün kazandı­
ğı oyunları kadar öykü gibi güç bir edebi
türün de en büyük ustalarından olan A nton
Pavloviç Çehov ile 1917 Ekim Devrim i’nin
hazırlanm asına yapıtlarıyla katkıda bulunan
Maksim G orki’dir (bak. Ç e h o v , A nton P a v l O-
VİÇ; G o r k İ, M aks İm ). Çehov yapıtlarında, için­
de yaşadığı ortam ın karamsarlığını yansıtır.
Y apıtlarında, beklenm edik büyük olaylar
geçmez. Doğalcılık ve Gerçekçilik akım ları­
nın Rus edebiyatında en önemli temsilcilerin­
den olan G orki ise yapıtlarında toplum un en
yoksul kesimlerini ele almıştır. 20. yüzyılın
başlarında Rusya’da gelişmeye başlayan sos­
yalist hareket içinde de yer alan Gorki öykü
ve rom anların yanı sıra oyunlar da yazdı.
20. yüzyılın başlarında Rus şiiri uzun süren
durgunluğundan sıyrılarak en parlak dönem i­
ni yaşadı. Sembolist (Simgeci) anlayışın ege­
m en olduğu bu dönemin şiirinde Vladimir So-
lovyov, Andrey Beli, Valeri Bryusov ve şiirin­
de Toplumsal Gerçekçilik’e de yer veren
A leksandr Blok önde gelen adlardı. Sembo­
list anlayışa karşı olan bir başka şairler
topluluğu da somutluğu ve kesinliği savunu­
yordu. Nikolay Gumilyov, A nna A hm atova
da bu akımın anılmaya değer şairleriydi.
1917 Sonrası Rus Edebiyatı
Rus toplum unda siyasal, ekonom ik, toplum ­
sal değişimi ve yepyeni bir toplum biçimlen-

meşini beraberinde getiren 1917 Ekim Devri­
mi edebiyatı da derinden etkiledi. Devrimin
ilk yıllarında edebiyat alanında kendini duyu­
ran akım G elecekçilikti. Vladimir Mayakovs-
ki ve Velimir Hlebnikov geçmişin tüm edebi­
yat değerlerini reddediyorlardı. Bu iki şair
edebiyat tekniklerinde devrimcilikle siyasal
yaşamda devrimciliği uzlaştırmaya çalışıyor­
lardı.
Devrimin ilk yıllarında işçi sınıfı kültürü­
nün gelişmesine olanak sağlayacak bir sanatın
yaratılması amaçlandı. Bu yıllarda o güne
kadar görülmemiş bir sanatsal hareketlilik
yaşanmaktaydı. SSCB’nin değişik yörelerin­
den ve toplumsal kesimlerinden gelen çok
sayıda yeni şair ve yazar edebiyat dünyasına
girdi. Yapıtlarında ağırlıklı konu devrimden
sonra çıkan iç savaştı. İsaak B abel’in K ızıl
Süvarilerdi (1926), A leksandr Fadeyev’in Par­
tizanlardı (1927) bu tür yapıtların önde gelen-
lerindendir. Bu dönem de devrimci gelişmeye
yakınlık duyan, ama onunla düşünsel olarak
bütünleşmeyen Konstantin Fedin, Vsevolod
İvanov, Boris Pilnyak, Leonid Leonov ve
Aleksey Tolstoy gibi yazarlar devrimin en
şaşırtıcı ve özgün yönlerini yakalayıp betim le­
meye çalıştılar. Nikolay Kuzmin, Mihail Ro-
zanov, Leonid Andreyev, Dimitri M erejkovs-
ki gibi yazarlarsa devrimin kitleselliğine ve
maddeciliğine karşı bireyi önemseyen bir
edebiyatı savunmaktaydılar.
Lenin’in ölümünün ardından SSCB’de yö­
netimi Stalin’in ele almasıyla birlikte öbür
kültür alanlarında olduğu gibi edebiyatta da
baskı ve denetim duyulmaya başlandı (bak.
Sovyet Sosyalîst C um huriyetleri Bİrlîğ İ; Sta -
LİN, J o sef ). Yazarlar ve bağımsız edebiyat
çevreleri önce Rus Proleter Yazarlar Birliği,
daha sonra Sovyet Y azarlar Birliği içinde
toplandılar. Bu dönem de edebiyata Sosyalist
Gerçekçilik ya da Toplumcu Gerçekçilik
adıyla anılan akım egemendi. Nikolay Os-
trovski’nin Ve Çeliğe Su Verildi (1932-34),
Fyodor Vasiliyeviç Gladkov’un Çimento
(1925) adlı rom anları bu akımın en tipik
örnekleridir. Mihail Şolohov’un iç savaşı ko­
nu alan Ve Durgun A kardı D on (1928-40) adlı
romanı ise ülkede oluşturulan bürokratik
yönetimi örtük bir biçimde eleştirmekteydi.
Bu dönemin öbür yazarları ise, İlya Ehren-
RUSSELL 303
burg, Konstantin Simonov, Olga Berggolts ve
Vera İnber’di.
II. Dünya Savaşı (1939-45) sırasında propa­
ganda amacı güden savaş edebiyatının yanın­
da, ulusal direnişte kişisel çabaların katkısını
vurgulayan yapıtlar da kaleme alındı. Simo-
nov’un Günler ve Geceler (1944), Silah A rk a ­
daşları (1952), İnsan A sker D oğm az (1964)
adlı rom anları savaşı gerçekçi bir üslupla an­
latan yapıtlardı. Ayrıca A hm atova, Nikolay
Thinov, Aleksandr Tvardovski gibi şairler de
savaş yıllarının kişisel ve ulusal acılarını dile
getirdiler.
Stalin’in ölüm ünden sonra edebiyatın üze­
rindeki baskılar da hafiflemeye başladı. Vera
Panova’nın “M evsimler” (1953), E hrenburg’
un Buzların Çözülüşü (1954) adlı romanları
Rus edebiyatındaki yön değişikliğinin ilk be­
lirtileriydi. Bu arada daha önce suçlanan
Babel gibi yazarlara onurları geri verilmiş,
A nna A hm atova gibi yazarlara yapıtlarını
yayımlama hakkı yeniden tanınmıştı. Vera
Panova, V iktor Platonoviç Nekrasov, Yuri
Pavloviç Kazakov gibi yazarlar ise kuşak
çatışmalarını, ahlaksal sorunları konu edinen
yapıtlar vermeye başladılar. Am a 1958’de
D oktor Jivago (1957) adlı romanıyla Nobel
Edebiyat Ö dülü’nü alan Boris Pasternak
SSCB’de tepkiyle karşılanınca ödülü reddet­
mek zorunda kaldı. 1962’de Aleksandr Solje-
nitsin’in İvan D enisoviç’in Hayatında Bir Gün
(1962) adını taşıyan ve Stalin dönemi toplam a
kamplarını anlatan rom anı ülke dışında ya­
yımlanınca edebiyata yönetimce gösterilen
hoşgörü de sona erdi. Bu dönem de SSCB’nin
şiir alanındaki önemli adlan Yevgeni Yevtuşen-
ko, Arşeni Tarkovski, İosif Brodski, Andrey
Voznesenski ve Bella Ahmadulina’ydı.
RUSSELL, Bertrand (1872-1970). İngiliz
düşünür, m atematikçi ve yazar B ertrand Ar-
thur William Russel, m antık ve m atem atik
alanlarındaki çalışmalarının yanı sıra, ulus­
lararası barış ve nükleer silahsızlanma konu­
sundaki etkinlikleriyle de tanınır.
Russell, M onm outhshire’daki Trelleck’de
soylu bir ailenin oğlu olarak dünyaya geldi.
Büyükbabası John Russell iki kez İngiltere
başbakanı olmuştu. B ertrand Russell özel
eğitim gördükten sonra 1890’da Cambridge
304 RUSYA

İngiltere’de Petersfield yakınlarındaki kırsal

bir bölgede deneysel bir okul açtı. Çocukların
baskıdan uzak, özgürce eğitilmesini öngören
bu okul varlığını 1939’a kadar sürdürdü.
1931’de “lord” unvanı verilen Russell, II.
Dünya Savaşı (1939-45) yıllarının büyük bir
bölümünü A B D ’deki çeşitli üniversitelerde
konferanslar vererek geçirdi. 1944’te İngilte­
re’ye döndü ve Trinity College’da öğretim
üyeliğine atandı. 1949’da kendisine Liyakat
Nişanı verildi.
Russell 1950’lerden başlayarak felsefeden
çok, uluslararası siyasetle ilgilenmeye başladı.
Bikini A dası’nda yapılan hidrojen bombası
denemelerini kınadı. 1950’de Nobel Edebiyat
Ö dülü’nü aldı. 1958’de yeni kurulan Nükleer
Silahsızlanma Kam panyası’na (CND) katıldı
ve örgütün başkanlığına seçildi. Bundan iki
Hulton Picture Library yıl sonra, pasif direniş eylemleri düzenlemeyi
Bertrand Russell, Londra'da Trafalgar Meydanı'nda amaçlayan 100’ler Kom itesi’ni kurm ak am a­
nükleer silahsızlanmayı desteklemek amacıyla
cıyla bu görevden ayrıldı. 1961 ’de önderlik
düzenlenen bir gösteride konuşurken.
ettiği kitlesel oturm a eylemleri yüzünden yedi
Üniversitesi’ne girdi. Özellikle m atem atik ve gün hapis yattı. 90 yaşını aşmış olan B ertrand
felsefe derslerinde çok başarılıydı. Bilginin Russell 1963’te dünya barışını sağlamakta
sınırları üzerine yaptığı araştırm alarda idealist daha etkili olabilmek için devlet başkanları ile
bir görüşteyken daha sonra Deneycilik’i be­ ilişkiye geçerek B ertrand Russell Barış V akfı’
nimsedi (bak. F el se fe ). M atem atik ile m antık m ve A tlantik V akfı’m kurdu.
arasındaki yakın ilişkiyi göstermeye çalışan A B D ’nin V ietnam ’a asker göndermesine
Russell’ın bu konuda The Principles o f Mat- şiddetle karşı çıkarak, 1966’da Stockholm ’de
hematics (1903; “M atematiğin İlkeleri”) ve savaş suçlarını simgesel düzeyde yargılamak
A lfred North W hitehead ile birlikte yazdığı için kurulan ünlü Russell M ahkem esi’nin
Principia M athematica (1910-13; “M atem ati­ fahri başkanlığını yürüttü (bak. B a riş HARE­
ğin İlkeleri”) adlarında iki önemli kitabı KETLERİ).
vardır. P asif İst olan Russell, baskı ya da E vlilik ve A hlak (Marriage and M orale;
şiddete başvurm adan direnm ekten yanaydı. 1929) ile Batı Felsefesi Tarihi' nin (H istory o f
Bunun doğal sonucu olarak savaşa karşıydı. Western Philosophy\ 1946) yanı sıra birçok
20. yüzyılın başlarındaki pasifist kam panyala­ yapıtı dilimize çevrilen Russell’m A utobiog-
ra öncülük etti. 1916’da savaş karşıtı eylem le­ raphy'sı (1967-70; “Özyaşamöyküsü”), nere­
rinden dolayı 100 sterlin para cezasına çarptı­ deyse 100 yılı kapsayan bir yaşamın sürükleyi­
rıldı ve üniversitedeki görevine de son verildi. ci ve içtenlikli bir öyküsüdür.
1918’de bu yüzden altı ay hapis yattı.
Russell ahlak ve eğitim konusunda özgür­ RUSYA. SSCB’yi oluşturan 15 cumhuriyetin
lükçü düşüncelerden yanaydı. D aha 11 yaşın­ en büyüğüdür. Resmi adı Rus Sovyet Federe
dayken dinle ilgili kuşkuları olmuş, yaşamı Sosyalist Cum huriyeti’dir (RFSSC). SSCB
boyunca hiçbir dine bağlanmamıştı. Eğitim topraklarının dörtte üçü ve nüfusunun yarı­
Üzerine (O n E ducation ; 1926), Neden H ıristi­ sından fazlası Rusya’dadır. Ülkenin en büyük
yan Değilim (W hy I am n ot a Christian ; 1927), kentlerinin bulunduğu bu cumhuriyet öteki
M utluluk Yolu (The Conquest o f Happiness; cumhuriyetlere göre daha gelişmiştir.
1930) bu konularda yazmış olduğu kitaplar­ Batıda Norveç, Finlandiya, Baltık Denizi
dan bazılarıdır. 1927’de eşi D ora ile birlikte ve Estonya, Letonya, Beyaz Rusya, U krayna
 RUSYA 305

cumhuriyetleri ile çevrilidir. D aha önce Doğu

Prusya’nın kuzey bölüm ünü oluşturan ve gü­
nümüzde Litvanya ile Polonya arasında kalan
Kaliningrad bölgesi de Rusya’nın sınırları
içindedir. Güneyde Karadeniz, Gürcistan,
Azerbaycan, H azar Denizi, Kazakistan, M o­
ğolistan, Çin ve Kore yer alır. Doğu kıyısı,
Büyük O kyanus’a, kuzey kıyısı Kuzey Buz
Denizi’ne açılır.
Rusya’nın bir bölümü A vrupa, bir bölümü
de Asya kıtasında bulunur. Bu iki bölgeyi
birbirinden Ural Dağları ayırır. Rusya’nın
A sya’daki topraklarına Sibirya adı verilir
(bak. S İB İR Y A ). SSCB’nin kutup bölgesi to p ­
raklarının tümüyle orm anlarının çoğu, dağla­
rının ve bozkırlarının ise önemli bir bölümü
Rusya’da toplanmıştır. A vrupa’daki toprak­
ların büyük bir bölümü, aralarına yük­
sek düzlükler ve tepeler serpiştirilmiş ovalarla
kaplıdır. Ural D ağları’nın doğusunda geniş
bir düzlük uzanır. Bu düzlük ile Büyük
Okyanus arasında engebeli yaylalar ve dağlar
vardır. Rusya’nın en büyük ve dünyanın en
derin gölü olan Baykal Gölü güneydoğuda
yer alır. Sert iklim ve engebeli topraklar doğu
bölüm ünün gelişmesini engellemiştir. Kuzey
Sibirya’nın Oymyakon ve Verhoyansk kentle­
ri dünyanın en soğuk yerleşim yerleridir. Bu Rusya'nın eski başkenti Novgorod'da pek çok
tarihsel kilise vardır.
iki kentte de —68°C sıcaklık ölçülmüştür.
Nüfusun daha yoğun olduğu batıda da halkın
büyük bölümü sert iklim nedeniyle Leningrad’ da bulunmuşlardır. SSCB’nin en önemli yayın­
m güneyinde toplanm ıştır. Rusya’da yaşa­ evleri Rusya’da bulunur. Burada 5.000’den
yan halkın çoğu R us’tur. Tatarlar, Yahudiler, fazla dergi ve 4.000’den fazla gazete basılır.
M ordvinler, Çuvaşlar, Başkırtlar, PolonyalI­ Dünyaca ünlü tiyatro ve bale topluluklarının
lar ve Alm anlar azınlık gruplardır. O rtodoks bulunduğu Rusya’da 600’den fazla müze
dini başlıca dindir, ama öteki sosyalist ülke­ vardır.
lerde olduğu gibi din yönetimce desteklen­ SSCB’nin öbür cum huriyetlerinde olduğu
mez. Eğitim 10 yıl için zorunlu ve parasızdır. gibi Rusya’da da, son yıllarda yapılan değişik­
Tüm sağlık hizmetleri de parasız olarak karşı­ liklere karşın ekonomi genellikle devletin
lanır. denetim indedir. Rusya’nın başlıca tarım
Ruslar, edebiyat, müzik, güzel sanatlar ürünleri, buğday, çavdar, yulaf ve ketendir.
alanındaki yapıtları ve bilim alanındaki başa­ Keçi, domuz, koyun ve at yetiştirilir. Bölge­
rılı çalışmalarıyla dünyaca ünlüdür. A raların­ deki geniş orm an alanları SSCB’nin en önemli
da Aleksandr Puşkin, A nton P. Çehov, Lev kereste ve kürk kaynağıdır.
N. Tolstoy, Maksim G orki’nin de bulunduğu M aden bakımından oldukça zengin olan
yazarları, Sergey Prokofyev, Peter İ. Çay- Rusya topraklarından demir, bakır, nikel,
kovski, A leksandr Borodin gibi müzisyenleri, altın ve değerli taşlar elde edilir. Sanayisi
Dimitriy İ. M endeleyev, İvan Pavlov ve Volga-Ural yöresindeki petrole, U rallar’daki
Andrey D. Saharov gibi bilim adamları dünya m aden kaynaklarına, Sibirya’daki köm ür,
edebiyatı, müziği ve bilimine büyük katkılar- petrol ve gaz yataklanna dayanır. Büyük bir
306 RUTHERFORD

alana yayılmış sanayi bölgelerinin başlıcaları

Moskova, Leningrad, Om sk, Novosibirsk,
İrkutsk, Novokuznetsk, Volga vadisi ve Ural-
lar’dır. Bu bölgelerdeki fabrikalarda m odern
bir sanayi ülkesinin gereksinim duyacağı her
türlü makine ve gereçler üretilir. Termik,
nükleer ve hidroelektrik santrallar bu fabrika­
lara gerekli enerjiyi sağlar.
Rusya 16 özerk cumhuriyet, 5 özerk yöne­
tim birimi ve 10 ilden oluşur. Rusya’nın
yönetiminde SSCB örnek alınmıştır. M osko­
va, Rusya ve SSCB’nin başkentidir. Yasama
organı Yüksek Sovyet’tir; 1 başkan, 1 sekre­
ter 16 cumhuriyeti temsil eden 16 başkan
yardımcısı ve 13 üyeden oluşur. Rusya’nın
toplam yüzölçümü 17.075.400 km2 ve toplam
nüfusu 147.386.000’dir (1988).
A yrıca b a k . SOVYET SOSYALİST CUMHURİYETLE­
Rİ BİRLİĞİ.

RUTHERFORD, Ernest (1871-1937) Büyük

bilim adamı Ernest Rutherford Yeni Z elan­
da’da, Nelson yakınlarındaki Spring G rove’
da (bugün Brightvvater) doğdu. Babası bir
çiftçi ve tekerlek yapımcısıydı. 12 kardeşin
dördüncüsü olan Rutherford, Nelson Colle- Hulton Picture Library

ge’dan burs kazandı ve burada başarılarla 1908 Nobel Kimya Ödülü'nü kazanan fizikçi Ernest
Rutherford.
dolu bir öğrenim dönemi geçirdi. 1890’da ise
Christchurch’teki Canterbury College’dan
burs kazandı ve yükseköğrenimini burada deklerinden alfa, beta ve gamma ışınları
tamamladı. 1895-98 arasında İngiltere’de salarak parçalanırlar ve başka elem entlere
Cam bridge’deki Cavendish L aboratuvarı’n- dönüşürler; bu ışın salımı sürecine radyoaktif
da, Sir Joseph John Thom son’ın yanında bozunum denir.
çalıştı. R utherford 1907’de İngiltere’deki Man-
Rutherford radyoaktif m addelerden yayı­ chester Üniversitesi’nde fizik profesörü oldu.
lan ışınımı (radyasyonu) inceledi ve bu tür Burada radyoaktiflik üzerindeki çalışmalarını
ışınımlar ile X ışınlan, radyo dalgaları, ışık sürdürdü. 1908’de Nobel Kimya Ö dülü’nü
gibi öbür elektrom agnetik ışınımlar arasında­ kazandı.
ki farklan belirledi (bak. IŞINIM; RADYOAK­ Rutherford en önemli buluşlarından birini
TİFLİK). M anchester’daki ilk yıllarında gerçekleştirdi.
Rutherford daha sonra K anada’ya geçerek Çeşitli m addeleri, son derece hızlı hareket
M ontreal’deki McGill Üniversitesi’nde profe­ eden alfa parçacıklarıyla dövdü, yani bom bar­
sör oldu ve burada İngiliz bilim adamı Frede- dıman etti ve bu m addelerden yapılmış ince
rick Soddy (1877-1956) ile birlikte çalıştı. filmlerden geçen alfa parçacıklarının davranı­
O nunla birlikte radyoaktif m addeler üzerinde şına bakarak, bu madde atom larının iç yapısı­
araştırm alar yaparken, radyoaktifliğin ele­ nın görüntüsünü elde etti. Bugün R utherford
m entlerin birbirine dönüşmesinden kaynak­ atom modeli olarak adlandırılan bu görüntü­
landığını keşfetti. Bu son derece önemli buluş de atom lar, artı elektrik yüklü, küçük ama
radyoaktiflik olgusunun anlaşılmasına temel ağır bir çekirdek ile bu çekirdeğin çevresinde
sağladı. Radyoaktif elem entler atom çekir- dolanan (tıpkı G üneş’in çevresinde dolanan

gezegenler gibi) eksi elektrik yüklü elektron­
lardan oluşur. Elektronların eksi yükü çekir­
değin artı yükünü dengeler, dolayısıyla atom ­
lar nötr hale gelir.
Rutherford, geliştirdiği bu modelden yarar­
lanarak atom çekirdeğinin boyutlarını da he­
sapladı. Buna göre tipik bir atom un yarıçapı
santim etrenin 100 milyonda biri kadardı.
Rutherford çekirdeğin yarıçapını ise, tüm
atom un yarıçapının 10 binde biri olarak he­
sapladı. R utherford’un atom modelini D ani­
markalI bilgin Niels Bohr (bak. Bohr, Niels)
geliştirdi ve m odern atom kuramını ortaya
koydu (bak. A to m ).
Rutherford I. Dünya Savaşı sırasında, deniz-
altıları saptam aya yönelik çeşitli çalışmalar
yürüttü. Savaştan sonra ise M anchester’a
döndü ve fizik çalışmalarını sürdürdü.
1919’da azot gazını alfa parçacıklarıyla bom ­
bardım an ederek yapay bir radyoaktif dönü­
şüm gerçekleştirdi. Ö bür elem entler gibi azot
atom unun çekirdeği de proton ve nötron
denen parçacıklardan oluşur. Bom bardım an
yeterince şiddetliyse, alfa parçacıkları azot
atom larından bazılarının çekirdeğinden pro­
tonları dışarı atar, bunun sonucunda da azot
atom ları oksijen atom larına dönüşür. R uther­
ford’un bu deneyi, insan tarafından gerçekleş­
tirilen ilk yapay m adde dönüşümüydü.
Rutherford aynı yıl (1919) Cambridge Üni-
versitesi’nde Sir J. J. Thom son’dan boşalan
deneysel fizik bölüm ünün başına getirildi.
Buradaki Cavendish L aboratuvarı’nı ulus­
lararası bir nükleer fizik merkezi haline getir­
di. O nun ve öğrencilerinin gerçekleştirdiği
önemli buluşlar, sonradan nükleer enerji ala­
nında kaydedilen gelişmelere tem el oluştur­
du (bak. N ük l eer E n e r ji ).
1914’te R utherford’a “sir” unvanı verildi;
1931’de ise baron oldu. Ölüm ünden sonra
W estm inster A bbey’de gömüldü.
RÜYA ya da düş, uyku sırasında beliren
düşünce ve hayaller zinciri olarak tanım lana­
bilir. H er insanın, sonradan hatırlam asa bile
rüya gördüğü bugün bilinen bir gerçektir.
Elektroansefalografi ya da kısaca E E G denen
yöntemle uyku sırasında beynin elektrik et­
kinliğinin kaydedilmesi iki tür uyku olduğunu
ortaya koymuştur. Bunlardan biri derin, öbü­
RÜYA 307
rü hafif uyku evresidir. D erin uykudan uyan­
dırılan insanların pek azı rüya gördüğünü
hatırlayabilir. Oysa hafif uyku evresindeyken
uyandırılanların hemen hepsi gördükleri rü­
yayı hatırlarlar. Hızlı göz hareketlerinin eşlik
ettiği bu hafif uykuya, İngilizce rap id ey e
m ovem ents (“hızlı göz hareketleri”) sözcükle­
rinin baş harfleriyle REM uykusu denir (bak.
U y k u ).
Yeni doğmuş bebekler toplam uyku sürele­
rinin yaklaşık yarısını, yetişkinler ise aşağı
yukarı altıda birini REM uykusunda geçirir­
ler. D em ek ki 9 saat uyuyan bir insan
yaklaşık W ı saat boyunca rüya görür. Uyku
hapları ve alkol alındığında REM uykusu
ortadan kalkar; ama insan bu m addeleri
kullanmadığı geceler, sanki yitirdiği zamanı
yakalamak istercesine, neredeyse hiç aralıksız
rüya görür. REM uykusunun yalnız insanda
değil, incelenen bütün memeli ve keseli türle­
rinde var olduğu gözlenmiştir.
Rüyalara ilişkin bu olgular, rüya görmenin
insanda ve bütün gelişmiş hayvanlarda önemli
bir biyolojik işlevi olması gerektiğini düşün­
dürüyor. Am a bilim adamları bu işlevin ne
olduğu konusunda henüz uzlaşmaya varmış
değiller. Yaşamımızın yaklaşık üçte birini
uykuda geçirmemize ve uykusuz kaldığımız
zam anlar hem zihinsel, hem bedensel çökün­
tüye uğramamıza rağm en, neden bu kadar
çok uyumamız gerektiğini kimse tam olarak
açıklayamıyor. Bu yüzden, rüyaların niteliği
konusunda çok sayıda değişik kuram olması
pek şaşırtıcı değildir.
Rüyalara İlişkin Kuramlar
Eskiçağlarda rüyaların, geleceği önceden ha­
ber veren kehanet işaretleri olduğuna inanılır­
dı. Bu inanışın en bilinen örneklerinden biri,
T evrat’ta anlatılan firavunun rüyasıdır. Mısır
firavunlarından biri rüyasında yedi semiz,
yedi cılız ineğin çayırda otladığını ve sonunda
cılız ineklerin semiz inekleri yiyip bitirdiğini
görmüş. Hz. Yusuf bu rüyayı ülkede yedi yıl
bolluk, yedi yıl kıtlık yaşanacağına yormuş ve
gerçekten kehaneti doğru çıkmış.
Yakınçağlarda rüyalar üstüne geliştirilen en
ünlü kuram , psikanalizin öncüsü olan Sig­
mund Freud’un 1900’de yayımladığı Rüyalar
ve Yorumları (D ie Traumdetung) adlı yapıtın­
308 RÜZGÂR
da yer alır (bak. F r e u d , Sig m u n d ). Freud,
ruhsal sorunları olan hastaların tedavisinde
rüyalardan yararlandı. Çünkü rüyaları, hasta­
nın kendisine bile itiraf etm ekten çekineceği
kadar utanç verici, bu yüzden de bilinçaltına
itilmiş isteklerinin anlatımı olarak görüyordu.
Üstelik bu isteklerin gerçek anlamı rüyada
birtakım simgelerle gizlendiğinden rüyaların
yorumlanması çok güçtü. Am a psikanaliz
uygulanan bir hasta hatırladığı bir rüyayı
doktoruna anlatabilir, o da bazı simgelerin
neleri temsil ettiğini bulmaya çalışarak rüya­
nın gizli anlamını açıklamayı başarabilirdi.
Freud, rüyaların ciddiye alınması gerektiği­
ne insanları inandıran ilk bilim adamıydı.
A m a daha yaşadığı yıllarda bile bütün mes­
lektaşları onunla aynı görüşleri paylaşmadı­
lar. Örneğin bir süre Freud ile birlikte çalışıp
sonradan görüş ayrılığına düşen İsviçreli psi­
kiyatr Cari Jung, hastanın bastırılmış istekle­
rinin rüyalarında gizli olduğuna inanmıyordu
(bak. JUNG, C a r l ). Jung’a göre rüyalar, ne
kadar anlaşılması güç simgelerle yüklü olsa
da, tıpkı şiir gibi insanın duygu ve düşüncele­
rinin en doğal dışavurumuydu; çünkü şiirin
özü de böyle bir simgeler diline dayanıyordu.
Jung’un açıklamasına göre, vücut değişen iç
ve dış koşullara kendini nasıl uyarlıyorsa
zihnin de böyle bir uyarlama mekanizması
vardı. Kanın kimyasal bileşimindeki dengenin
bozulması gibi, zihindeki bilinç düzeyinin de
Rüya görm enin fizyolojisi
uyku laboratuvarlarında
incelenir. Bu incelemenin
en önem li ipuçları,
uykudaki deneğin
kafasına yerleştirilm iş
elektrotlar aracılığıyla
alınan EEG ve REM
kayıtlarıdır.
Science Photo Library
dengesi bozulabilirdi; bu durum da dengeyi
yeniden kurm a görevi belki de rüyalara düşü­
yordu.
D aha yakın tarihlerde bazı bilim adamları
rüyaların biyolojik bir bilgiişlem yöntemi
olduğunu öne sürdüler. Gün boyunca her
insan başa çıkamayacağı kadar çok sayıda
uyaranla (izlenim ve olayla) karşılaşır; belki
de rüyalar bu uyaranları tek tek tarayıp,
önemli olanları önemsizlerden ya da unutul­
ması gerekenlerden ayırmanın bir yoludur.
Yaratıcı düşüncelerin çoğu, insanın yarı
uyur, yarı uyanık durum da düş kurduğu ya da
hayallere daldığı anlarda ortaya çıkar; ama
yeni düşünce ve buluşların bazen rüyalardan
doğduğuna ilişkin sağlam kanıtlar vardır.
Örneğin Nobel ödüllü bilim adamlarından
O tto Loewi, sinir uyarılarının nasıl iletildiğini
açıklayan en önemli deneyini rüyasında tasar­
ladığını, organik kimyacı Friedrich August
Kekule ise benzenin altıgen biçimindeki halka
yapısını gördüğü bir rüyadan esinlenerek bul­
duğunu söylemiştir. R obert Louis Stevenson
da Dr. Jekyll ile Mr. H yde adlı rom anının kur­
gusunu rüyasında tasarlamıştır.
RÜZGAR, hareket halindeki hava kütlesidir.
Rüzgârlar nereden estiklerine bakılarak ad­
landırılır: Örneğin güneyden esen rüzgâra
güney rüzgârı, kuzeyden esen rüzgâra kuzey
rüzgârı denir.
 RÜZGÂR 309

Rüzgâr oluşum una yol açan başlıca etmen

atmosferin değişik bölgeleri arasındaki basınç
farklarıdır. Genel olarak hava yüksek basınçlı
bölgelerden alçak basınçlı bölgelere doğru
akmaya eğilimlidir, ama aynı basınçtaki nok­
taların izobar ya da eşbasınç eğrisi denen
çizgilerle birleştirilmiş olduğu büyük ölçekli
haritalarda akış yönü genellikle izobar doğ­
rultusundadır (bak. M e t e o r o l o ji ). Kuzey ya­
rıkürede sırtınızı rüzgârın estiği yöne dönerse­
niz, alçak basınç alanı sol yanınızda, yüksek
basınç alanı ise sağ yanınızda kalır. Güney
yarıküre için bunun tam tersi geçerlidir. Bu
olgunun nedeni, D ünya’nm kendi ekseni çev­
resinde dönmesidir; D ünya’nm dönm e hare­
keti, hava kütlelerinin siklon ve antisiklon
denen sarmal biçimler almasına yol açar.
Geniş bir alanın üzerinde herhangi bir
atm osfer basıncı farkı olmasa bile, görece
küçük alanlar üzerinde konveksiyon denen
bir sürecin sonunda basınç farkı oluşabilir
(bak. K onv eksiyon ). Dünya yüzeyinde ısınan
hava genleşir (şişer), genleşince de daha geniş
bir alana yayılır, am a havanın m iktarı değiş­
m eden daha büyük bir hacmi kaplaması
sonucunda bu kez de yoğunluğu azalır. Böyle­
ce hava yükselmeye ve atm osferin üst kesim­
lerine doğru akmaya başlar. Karaların gündüz Ambassador College
Sıcak Cephe -i
boyunca G üneş’in etkisiyle ısınması havanın Bir m eteoroloji
Soğuk Cephe _4
yükselmesine ve ondan boşalan yere denizle­ uydusundan alınan bu
ö rtü şe n Cephe lfc ^ A fotoğrafta, tip ik bir siklon
rin üzerinden esen havanın dolmasına yol ile ona eşlikeden cepheler
açar (deniz meltemi). Geceleri karalar denizler­ görülm ektedir.
den daha çabuk soğur, bunun sonucunda rüz­
gârlar karalardan denizlere doğru eser.

VI
T[w 4M,
1 T a sıcak hava I soğuk hava A \ i

jp r , \ h -
► alçak basınç alçak basınç yüksek basınç

* 4. K >
t
Hava kütleleri yüksek basınç alanlarından Dünya'nın kendi ekseni çevresinde
alçak basınç alanlarına doğru akma eğilim i dönmesi hava kütlelerinin sarmal bir yapı
gösterir. almasına yol açar; bu da siklonların ve
antisiklonların oluşmasına neden olur.

Atm osferin farklı bölgelerinin farklı derecelerde ısınması hava hareketlerine yol açar; sıcak hava
yükselirken, ondan boşalan yere soğuk hava akar.
310 RÜZGÂR

Y a z la r ı A s y a k ıta s ın ın ıs ın m a s ı h a v a n ın
k ıta n ın m e r k e z in e d o ğ r u a k m a s ın a n e d e n o lu r
v e b ö y le c e m u s o n d e n e n r ü z g â r la r o lu ş u r
(bak. M u so n ). Ö te y a n d a n , e k v a to r b ö lg e s in ­
d e k i h a v a d a e k v a to r u n k u z e y v e g ü n e y in d e k i
b ö lg e le r d e n d a h a s ıc a k tır; b u n e d e n le e k v a to r
ü z e r in d e k i h a v a y ü k s e lir v e o n d a n b o ş a la n
y e r e , k u z e y v e g ü n e y d e n g e le n s o ğ u k h a v a
a k a r . D ü n y a n ın ç e şitli b ö lg e le r in d e g ö r ü le n
a liz e r ü z g â rla rı d a b u y o lla o lu ş u r (bak. AlİZE
RÜZGÂRLARI). E k v a t o r u n ta m ü z e r in d e h a v a
a ğ ır a ğ ır y ü k s e ld iğ in d e n b u h a t ü z e r in d e ,
“ d u r g u n lu k a l a n la r ı” o la r a k a d la n d ır ıla n b ir
s a k in h a v a k u ş a ğ ı o lu ş u r .
Dağ Rüzgârları
R ü z g â r o lu ş u m u n a y o l a ç a n b ir b a ş k a e tm e n
d e d a ğ la r v e te p e le r d i r . B u lu ts u z g e c e le r d e
y ü k s e k b ö lg e le r d e k i h a v a s o ğ u r v e a ş a ğ ıd a k i
d a h a s ıc a k h a v a k ü tle le r in e o r a n la d a h a a ğ ır
b ir d u r u m a g e le r e k a lç a k k e s im le r e d o ğ r u
a k m a e ğ ilim i g ö s te rir. B u t ü r r ü z g â r la r a
katabatik rüzgâr d e n ir ; b u r ü z g â r la r b a z e n
v a d ile r d e ş id d e tli d o n o la y la r ın a n e d e n o lu r.

Solda: Dünya dönm üyor olsaydı, Dünya'nın yüzeyinde en hızlı dönen

yüzeydeki hava yalnızca sıcak noktalar ekvatorun üzerinde yer alır.
ekvator bölgesine doğru akacak, Daha yüksek ya da daha alçak bir

u'İ \\\J burada ısınıp yükselecek ve kutup

bölgelerine geri dönecekti.
enlemde bulunan bir nokta daha yavaş
hareket eder, çünkü bir dönüş
sırasında daha az yol alır. Hızlar
çizimde gösterilm iştir.

6 0 ° - 8 3 5 km /sa a t

3 0 ° - 1 .4 0 0 km /sa a t

0 ° - 1.675 k m /s a a t

3 0 ° - 1 .4 0 0 k m /sa a t

6 0 ° - 8 3 5 k m /sa a t

Dünyanın dönüşü yüzey rüzgârlarını oluşturur. Ekvatora doğru esen rüzgârların (doğu rüzgârları ve
alizeler) başlangıç hızları düşüktür ve Dünya'nın dönme hızından daha yavaş estiklerinden geride kalırlar.
Ekvatordan öteye doğru esen rüzgârlar ise (batı rüzgârları) Dünya'nın dönm e hızından daha hızlı eserek
onuD önüne geçerler; çünkü bu rüzgârlar daha yüksek hızlı bölgelerden esmeye başlarlar. Rüzgârlar
Dünya'nın çevresinde altı kuşak oluşturur; bu kuşaklar, ısınarak yükselen hava kütleleri ya da soğuyarak
alçalan hava kütlelerinden oluşan alanlarla birbirlerinden ayrılır. Sıcak batı rüzgârları ile kutupların soğuk
doğu rüzgârlarının karşılaştığı yerde fırtınalı kutup cepheleri oluşur.
 RÜZGÂR 311

Bazı Akdeniz ülkelerinde bu tür kış rüzgârla­
rına b o ra , tramontana ya da mistral gibi adlar
verilir.
Sıradağların ya da tepelerin bir başka etkisi
daha vardır. Bir dağın yamacından yukarı
doğru yükselen bir hava kütlesi soğur ve
içerdiği nemin büyük bölümü yoğunlaşarak
yağmur ya da kar biçiminde yağışa dönüşür.
Böylece nem yükünü boşaltan hava kütlesi
dağın öbür yakasına ulaştığında artık iyice
kurudur ve burada alçalmaya başlar, alçaldık­
ça da ısınır. Dağın rüzgâraltı yamacında (bir
dağın rüzgâraltı tarafı, esen rüzgâra bakm a­
yan arka kesimidir) aşağı doğru esen bu kuru
rüzgâra fö n denir. A lpler’de fön rüzgârları
genellikle güneyden eser ve çoğunlukla kuzey
yamaçlarındaki karları eritir. Kayalık Dağ-
lar’ın doğu kesiminden esen fön rüzgârları
şinuk olarak adlandırılır. Sahra Çölü’nden
gelip A kdeniz’in Avrupa kıyıları boyunca
esen sıcak rüzgârlara ise sirokko denir; bu
rüzgâr A frika’nın sıcak yaylalarından alçala­
rak geldiği için fön tipindedir. Güney İtalya’
da kuru bir rüzgâr olarak esen sirokko, daha
kuzeyde A kdeniz’den topladığı nem nedeniy­
le çoğunlukla yağış yüklüdür. Türkiye’nin
güney ve güneydoğu bölgelerinde esen çöl
kökenli benzer sıcak ve kuru rüzgârlara da
sam yeli denir.
Beaufort Ölçeği
Rüzgârların şiddeti, Beufort ölçeğinden ya­
rarlanılarak tahm in edilir. Bu ölçeği İngiliz
amiral Sir Francis Beaufort (1774-1857) savaş
gemilerinde kullanılması amacıyla geliştirmiş­
tir. Son yıllarda olağanüstü derecede güçlü
rüzgârlar da tabloya alınmış ve bunlar 13’ten
17’ye kadar num aralandırılm ıştır. Bu ölçekte­
ki Beaufort sayısı ve ortalam a rüzgâr hızı
uluslararası değerlerdir; ama rüzgârların adı
ve tanım lanan belirtileri ülkeden ülkeye deği­
şebilir.
H areket halindeki bir hava kütlesi, yere
sürtündüğü yerlerde yavaşlar (bak. SÜRTÜN­
ME) ve bu nedenle yüzeye yakın kesimlerde
rüzgâr daha yavaş eser. Rüzgârın hızı yerden
10 m etre yüksekte ölçülür. Denizin yüzeyi
yere oranla daha düzgün olduğundan, deniz­
lerin üzerinde rüzgâr hızı karalardaki gibi yük­
sekliğe bağlı olarak hızla artmaz. Rüzgâr hızının
yükseklikle birlikte artması, yerden yaklaşık
500 metre yükseğe kadar sürer.

Beaufort Rüzgâr Şiddeti Ölçeği

Beaufort Rüzgârın Ortalama Hız
Sayısı Adı Kara Üzerindeki Belirtileri (metre/saniye)

0 Durgun Durgun hava; dum an dik olarak yükselir. 0,5

1 Esinti
2 Hafif m eltem
3 Zayıf m eltem
4 Orta m eltem
5 Sert m eltem
6 Kuvvetli m eltem
7 Sert rüzgâr
8 Fırtınamsı rüzgâr
9 Fırtına
10 Şiddetli fırtına
11 Çok şiddetli fırtına
12-17 Kasırga
Dumanın sürüklenm e yönü rüzgârın yönünü gösterir;
rüzgârgülleri dönmez. 0,8-1
Yüzde hissedilir; yapraklar hışırdar; rüzgârgülü döner. 2-3
Yapraklar ve ufak dallar sürekli hareket eder; bayraklar
h a fif hafif dalgalanır. 4-5
Tozlar ve kâğıtlar havalanır; ince dallar sallanır. 6-8
Yapraklı küçük ağaçlar sallanır; suda dalgacıklar oluşur. 9-10
Büyük dallar sallanır; telefon te lle ri ıslık sesi çıkarır;
şem siyeler güçlükle kullanılır. 11-13
Tüm ağaçlar sallanır; rüzgâra karşı yürürken direnç
hissedilir. 14-17
Ağaçlardan ince dallar kopar; yürüm ek iyice güçleşir. 18-20
Yapılarda küçük çapta hasarlar oluşur, baca kapakları ve
kirem itler yerinden oynar. 21-24
Karada çok ender görülür; ağaçlar köklerinden sökülür,
yapılarda büyük hasarlar oluşur. 25-28
Çok ender gö rü lü r; çok büyük boyutlu zararlara yol açar. 29-32
Denizde, hava köpük ve su dam lalarıyla dolar; deniz
tü m ü yle köpürür; görüş uzaklığı çok azdır. 33-60
312 RÜZGÂR

TAYFUNLAR

Ekvator
TAYFUNLAR

;;£t!P3
TROPİK FIRTINALARIN ESİŞ YÖNÜ

ORTA ENLEMLERDEKİ
FIRTINALARIN ESİŞ YÖNÜ

Tropik siklon fırtınaları olan kasırgalara Atlas Okyanusu'nda harikan, Büyük Okyanus'ta ise tayfun denir.
Bunlar tropik denizlerin üzerinde oluşur. Tornadolar gibi orta enlem lerde oluşan fırtınalar da siklon
tipindedir, ama bunlar tro p ik siklonlardan, yani kasırgalardan daha az şiddetlidir.

Fırtına H ava D u r u m u ). Hava kütlesi hareket etmeyi

Fırtına, hızla hareket etm ekte olan bir hava
kütlesinin neden olduğu şiddetli bir hava
akımıdır. Fırtına, doğanın her gün G üneş’ten
gelen büyük m iktarlardaki enerjiyi dengele­
mek ve çevreye düzenli biçimde dağıtmak için
başvurduğu yöntem lerden biri olarak kabul
edilebilir. Bu enerji D ünya’ya, özellikle de
ekvator çevresine ısı biçiminde ulaşır ve
atm osferdeki hava dolaşımıyla bütün yerkü­
reye dağılır. Isınan havanın bir bölümü ku­
tuplara, soğuk havanın bir bölümü de ekvato­
ra taşınır.
Fırtına kuzey yarıkürede, ekvatordan ge­
lip kuzeye doğru hareket etm ekte olan bir
hava kütlesinin kutup bölgesinden güneye
doğru ilerlem ekte olan soğuk ve kuru bir hava
kütlesiyle karşılaşması durum unda oluşur. Bu
iki tip hava kütlesi birbirine karışmaz. Karşı­
laştıkları yerde aralarında belirgin bir ara yüzey
oluşur; bu ara yüzeye cephe denir (bak.
sürdürdükçe, daha hafif olan sıcak hava
kütlesi yükselir ve soğuk hava kütlesinin
üzerine çıkar. Yukarı doğru harekete zorla­
nan sıcak ve nemli hava kütlesi genleşerek
soğur, içerdiği nem yoğunlaşır ve böylece
bulutlar oluşur. Bu süreç devam ettikçe bulut
damlacıkları büyür ve sonunda yağmur haline
gelerek yere dökülür (bak. Y a ğ m u r ). Güney
yarıkürede de fırtınalar aynı biçimde oluşur;
kuzeydekinden başlıca farkı sıcak havanın
ekvatordan güneye, A ntarktika’ya doğru ak­
masıdır.
Bu olaylar olurken fırtınanın merkezinde
atm osfer basıncı düşmeye ve rüzgâr bu alçak
basınç bölgesinin çevresinde dönerek esmeye
başlar; esinti kuzey yarıkürede saatin ters
yönünde, güney yarıkürede ise saat yönün­
dedir.
Böylece kuzey yarıkürede sıcak ve nemli
hava fırtına merkezinin doğu yakasından ku­

zeye doğru hareket ederken, soğuk hava da
merkezin batı yakasından güneye doğru akar.
Bu hava dolanımı iki, üç gün sürer ve fırtına
büyüyerek bir kıtanın yarısını kaplayacak bir
boyuta ulaşabilir. Bu durum da fırtına kasırga­
ya dönüşmüş dem ektir.
G iderek kasırgaya dönüşen siklon tipi fırtı­
naların yanı sıra, yerçekiminin etkisiyle olu­
şan fırtınamsı rüzgârlar da vardır. Bu tür rüz­
gârlarda soğuk hava kütlesi, tıpkı G rönland’
da olduğu gibi yükseklerden aşağı doğru iner.
A ntarktika’da da bu biçimde oluşan sert kar
fırtınalarına ve tipilere rastlanır. A ntarktika
kıtası geniş ve yüksek bir yayladır. Soğuk ha­
va yayladan kıtayı çevreleyen soğuk denizlere
doğru, insanın dayanamayacağı kadar güçlü
rüzgârlar biçiminde akar.
G ene bu bölgede., A ntarktika’nın kenar
bölümünden geçen 40° güney enlemi boyunca
uzanan ve “kükreyen kırklar” olarak adlandı­
rılan kesintisiz bir fırtına kuşağı vardır. Bu
rüzgârlar Yeni Z elanda’nın güneyinden G ü­
ney A m erika’daki Horn B urnu’na ve oradan
da A frika’nın güney ucundaki Ü m it Burnu
açıklarına kadar uzanarak okyanusu boydan
boya aşar.
İtalya ve Yugoslavya’nın A driya Denizi’ne
bakan kesimlerinde kuzeydoğudan esen çok
güçlü ve soğuk rüzgârlardan oluşan fırtınalara
bora denir. Çoğunlukla kış aylarında doğudan
gelen soğuk hava kütlelerinin dağları aştıktan
sonra çok hızlı alçalması sonucunda oluşan
RÜZGÂR 313
boraların hızı bazen saatte 100 kilom etreye
ulaşır. Boraların insanları fırlattığı, araçları
devirdiği görülm üştür. A vrupa’nın başka bö­
lümlerinde, K aradeniz kıyılarında, SSCB’nin
kutup bölgesine yakın kesim lerinde görülen
benzer fırtınalar da aynı adla anılır.
Ö te yandan, sağanak yağm urlara, tipilere,
ani darbeli rüzgârlar biçiminde gelişen boran­
lara, şiddetli kum esintilerine de fırtına dendi­
ği olur. Am a bu yanlış bir kullanımdır.
Fırtına m eteorolojide, Beaufort ölçeğinde 9,
10 ve 11 sayılı rüzgârlara verilen addır.
Şiddetli siklon fırtınaları kasırga ölçeğindedir.
Aynı biçimde oluşan, am a daha zayıf rüzgâr
burgaçları olan hortum lar ise fırtına ölçeğinde
kalır.
Hortum
H ortum , yere doğru incelerek uzanan, huni
biçimli karanlık bir bulut gibi görünür. H or­
tum aslında fırıldak gibi dönerek yükselen bir
hava burgacıdır ve hava yükselirken denizle­
rin üzerinden su kütlesini ya da karalann
üzerinden ağaçları, toprağı sürükleyip yukarı
doğru taşır. İki tip hortum vardır: Karaların
üzerinde başlayan hortum lara tornado denir;
ikinci tip hortum lar ise denizlerin üzerinde,
yüzeyin düzensiz biçimde ısınması sonucunda
oluşur.
Tornado tipi hortum lar büyük hasarlara ve
can kaybına neden olabilir. Tornadolar sıcak
ve soğuk hava kütlelerinin atm osferde karşı-
Barnaby's
Havvaii'nin 1.930 km
kuzeyinde oluşm uş bir
siklon fırtınası sistem inin
A p o llo 9 uzay aracından
çekilmiş fotoğrafı.
M eteorolojik bilgilerin
toplanması ve çeşitli
ülkelere iletilm esinde,
uydulardan yaygın olarak
yararlanılır.
314 RÜZGÂR

çok güçlü olduklarından kasırga ölçeğinde

kabul edilirler.
Kuzeyden ve güneyden gelen farklı hava
kütleleri denizin üzerinde karşılaşabilir ya da
bir tornado kayarak denize ulaşabilir. Bu
durum da denizin üzerinde döner bir su sütu­
nu biçiminde bir hortum oluşur. Denizin
üzerindeki hortum lar ender olarak hasara yol
açar, çünkü bunlar genellikle daha yavaş
hareket eder. Denizlerin üzerinde hortum lar
hava açıkken oluşur; böylece m otorlu tekne­
ler hortum u görüp yöreden kaçabilirler. D e­
nizlerdeki hortum un, yüzeye yakın bir hava
kütlesinin çevresindeki havadan daha çok ısı­
nıp yükselmesiyle ortaya çıktığı sanılm akta­
dır. Bu yükselen hava kümülonimbus denen
türden bir yağmur bulutunun tam altına rast­
lamışsa bir hortum oluşabilir. Bulut tabanı bir
koni biçimini alır ve bu koninin sivri ucu deni­
ze doğru iner. Bu ucun altına gelen kesimde
deniz kamçılanır ve bir serpinti bulutu oluşur.
ZEFA
US Weather Bureau
Kuzey Am erika'da Huron Gölü'nün üzerinde oluşan
bir hortum .

laşması sonucunda oluşur. Meksika Körfe-

zi’nden kuzeye doğru ilerleyen sıcak ve nemli
tropik hava, kuzeyden gelen kuru havayla
A B D ’nin güney ve doğu kesim lerinde karşıla­
şabilir. Bu hava kütlelerinin yönlerinin ve
hızlarının farklı oluşu, hızla yükselen bir hava
burgacına yol açar ve böylece tornado oluşur.
Tornadoların yere değen kesimleri son dere­
ce şiddetli bir biçimde döner ve izlediği yo­
lun üzerindeki binalara, sanki bir patlam a ol­
muşçasına zarar verir, ağaçlan köklerinden
burarak söker ve bazen otomobilleri bile
yerinden kaldınr. En şiddetli tornadolar
A B D ’nin orta bölgelerinde oluşur. Burada
tornadolar çoğunlukla kuzeydoğuya doğru,
saatte 15 ile 80 km arasında değişen bir hız­
la ilerler. Tornadoların korkunç gürültüsü
40 km ileriden duyulabilir. Avustralya’da da
genellikle yaz aylarında, boranlarla birlikte
tornadolar oluşur. 18 M art 1825’te bir grup
tornado A B D ’nin ortabatı kesimlerinde 689
kişinin ölümüne yol açmıştı. A B D ’de ve Batı
H int A d alan ’nda harikan olarak adlandırılan Tornadolar, toz ve su damlacıklarıyla yüklü, hızla
siklon fırtınaları da hortum biçimindedir, ama dönen hava sütunlarıdır.

Yağmur bulutunun aşağı doğru inen ucu bu
serpinti bulutunun içine dalar ve aynı anda,
bir su sütunu biçiminde yükselen hortum gö­
rülür. Bu hortum ların pek çoğu yaklaşık 5 ya
da 10 m etre çapındadır ve 60 ile 120 m etre
arasında yükselebilir; ama çok daha büyük
çaplı ve daha yüksek hortum lar da görül­
müştür.
Kasırga
Kasırga, genellikle sakin bir merkezin çevre­
sinde dönen çok şiddetli rüzgârlardan oluşan
bir tropik siklon fırtınasıdır. Bu tür kasırgala­
ra A BD ve Batı Hint A daları’nda harikan,
A sya’nın doğu ve güneydoğu bölgelerinde
tayfun, Bengal Körfezi ile Um m an Denizi’n­
de ise siklon denir. Bütün bu kasırga türleri
daha ılıman enlem lerde oluşan alçak basınç
alanlarına benzemekle birlikte, onlardan çok
daha şiddetlidir. Kasırgalar, hava basıncının
m erkezde çok düşük olduğu ve dışarıya doğru
hızla arttığı atm osfer bölgeleridir.
Frank Lane Picture Agency
1950'de ABD'de M iam i Beach'ten geçen harikan
palmiye ağaçlarını kökünden sökmüş, çevreyi sanki
bir savaş sonrası görünüm üne sokmuştu.
RÜZGÂR 315
Bandphoto
Kuzey Am erika'nın güneydoğu kıyılarında esen ve
hızı saatte 160 kilom etreye ulaşan harikanlar büyük
hasara yol açar. Dev dalgalar ve sağanak yağışlar
tehlikeyi daha da artırır.
Rüzgârlar içeriye, alçak basınç alanına doğ­
ru eser, ama D ünya’nm dönüşü nedeniyle
m erkeze doğrudan ulaşmayıp sarmal biçimde
dönerek yaklaşır. Kuzey yarıkürede sarmalın
dönme yönü saat ibresinin tersi, güney yarı­
kürede ise saat ibresi yönündedir.
Kasırga, yan yatmış dev bir tekerleğe ben­
zetilebilir; bu tekerleğin kalınlığı 1.000 m etre­
den daha fazla, genişliği ise 80 ile 500 km ara­
sındadır. Tekerleğin iç boşluğunun, yani ka­
sırganın çevresinde döndüğü sakin merkezin
çapı kilom etrelerce uzunlukta olabilir. Kasır­
ga bir yandan hızla dönerken, bir yandan da
D ünya’nm yüzeyinde saatte 15-30 kilom etre­
lik bir hızla ilerler; ilerlerken genellikle kavis­
li bir yol izler.
Kasırga yaklaşırken rüzgâr hızı artar ve kısa
sürede saatte 160 kilometreye ya da daha yük­
sek bir hıza ulaşır, bu arada denizde dev kö­
püklü dalgalar oluşur. Gökyüzü m or bulutlar­
la kaplanarak kararır, yağmur suları neredey­
se yatay olarak rüzgârla savrulur; rüzgânn se­
si, gök gürlemesi dışındaki bütün sesleri bo­
ğar. Karada evler yıkılabilir, ağaçlar köklerin­
den sökülür ve ekinler büyük zarar görür; sel­
ler büyük zarara yol açabilir.
Batı Hint A daları’nda oluşan kasırgalar ba­
zen A B D kıyılarına, özellikle de Florida’ya
ulaşarak büyük hasarlara yol açar. Kasırgalar
karada ve denizde çok yıkıcı olduğundan,
bunların oluşumları sürekli olarak izlenir. İz­
316 RÜZGÂR ENERJİSİ

ledikleri yolun haritası çıkarılır, olası yönlerinum dadır. Mil, çalıştırılacak makineye dişli
ve şiddetleri önceden belirlenir ve m eteorolo­ çarklarla (bak. DİŞLİ Ç a r k ) bağlanmıştır. Av­
ji istasyonları aracılığıyla halk uyarılır. rupa’da ilk kez 12. yüzyıl dolaylarında yapılan
yel değirmenleri direk değirmenler denen tip­
RÜZGÂR ENERJİSİ. İnsanlar binlerce yıldır tendir. Bu tip değirm enlerde, değirmenin m a­
rüzgârdan bir enerji kaynağı olarak yararlan­ kineleri ve bütün öbür donanım ları, düşey bir
m aktadır. Buna ilişkin olarak ilk akla gelen direğin tepesine oturtulm uş bir odanın içine
örnek yelkenli teknedir. Rüzgâr enerjisini yerleştirilir. Direğin tepesindeki değirmen,
kullanabilmenin üç yolu vardır: Yelkenli tek­ kanatlar rüzgârı tam karşıdan alacak biçimde
nelerde olduğu gibi doğrudan hareketi sağla­ döndürülebilir. Direk değirmenlerin geliştiril­
mak (bak. DENİZ TEKNELERİ; YELKEN SPORU); miş bir türü de kule değirmenler' dir; bunlarda
yel değirm enlerinde olduğu gibi herhangi bir değirmen donanımı ahşap ya da tuğladan ya­
m akinenin kanatlarını döndürm ek; elektrik pılmış sabit bir kulenin içinde bulunur. B un­
üreteçlerine (jeneratörlere) bağlı türbinleri larda yalnızca kulenin kanatları taşıyan kub­
çalıştırmak (bak. DİNAMO). Bu m addede son besi döndürülebilir.
iki kullanım biçimi üzerinde durulacaktır. 1750’lerden önce, kanatların rüzgârı karşı­
dan alabilmesi için rüzgâr yön değiştirdikçe
Yel değirmenleri değirmenin de elle döndürülm esi gerekirdi.
İlk yel değirmenleri İS 1000 dolaylarında D aha sonraları Edm und Lee adlı bir İngiliz,
İran’da yapıldı. Bu değirm enlerde kanatlar ana kanatlara dik gelecek biçimde kule kub­
uzun bir düşey milin üst ucuna takılır, milin besinin arkasına takılan ve bir tür düm en gö­
alt ucu da büyük bir taş tekerleğe (değirmen revi gören, açılmış yelpaze biçimindeki kuy­
taşma) bağlanırdı. Taş tekerlek sabit bir taşın ruk kanatlarını geliştirdi. Rüzgâr yön değişti­
üzerine oturur, öğütülecek tahıl bu iki taşın rip ana kanatlar rüzgârı tam karşıdan alma
arasına yerleştirilirdi. Rüzgâr estiğinde kanat­ konum undan çıktığında, bu kuyruk kanatları
lar ve kanatların bağlı olduğu mil dönmeye dönmeye başlıyor ve aynı anda aradaki dişli
başlar, mil de üstteki değirmen taşını döndü­ çarkların yardımıyla otom atik olarak kubbeyi
rür ve böylece arada sıkışarak ezilen tahıl de döndürerek ana kanatları yeniden rüzgârı
öğütülürdü. Buna benzer, ama yatay milli yel tam karşıdan alacak bir konum a getiriyordu.
değirmenleri bugün Çin’de hâlâ kullanılm ak­ Eski yel değirmenlerinin kanatları yelken
tadır. bezinden yapılıyordu ve rüzgârın şiddeti çok
A vrupa’daki yel değirm enlerinin kanatları arttığında tıpkı yelkenli gemilerde olduğu gibi
yatay bir mile takılıdır ve genelde düşey ko­ toplanabiliyordu. Sonraki yel değirmenlerinin

Walter SullivanIThe New York Times

Havvaii'deki bu düşey
m illi çok sayıda rüzgâr
türbininde düzenli olarak
kuzeydoğudan esen alize
rüzgârlarından
yararlanılmakta ve
2 m egawattlık (2 m ilyon
watt) elektrik enerjisi elde
edilmektedir.
 RÜZGÂR ENERJİSİ 317

tutulm aları bir kuyruk kanadıyla sağlanır.

D aha çok uzak çiftliklerde kurulan bu değir­
m enler kuyulardan su çekm ekte ve bu suyun
sulama amacıyla pom palanm asında kullanılır
(bak. S u l a m a ) . Çelik yel değirmenleri ilk kez
19. yüzyılın sonlarında A B D ’de yapıldı. Ucuz
ve güvenilir olan bu değirm enlere bugün de
pek çok ülkede rastlanabilir.

Rüzgâr Türbinli Elektrik Üreteçleri

Bütün dünyada elektrik üretimi için güneş ve
su enerjisi gibi yenilenebilir kaynaklardan ol­
duğu kadar rüzgârdan da yararlanm a konusu­
na büyük bir ilgi duyulm aktadır (bak. GÜNEŞ
E n e r j İSİ; S u E n e r j İSİ). Bugün pek çok evin
elektrik gereksinimi birkaç yüz w att gücünde­
ki küçük, rüzgâr türbinli üreteçlerle karşıla­
nabilm ektedir. Bu üreteçlerin gücüyle akü­
m ülatörler (bak. PİL ) şarj edilir (doldurulur),
bu aküm ülatörlerden aydınlatm ada ve elek­
trikli küçük ev aletlerinin çalıştırılmasında ya­
rarlanılır. Am a bugün, milyonlarca watt (me-
Dr. Alan Beaumont gawatt) gücünde, güvenilir, çok daha büyük
İngiltere'de Suffolk'ta bir zamanlar mısır öğütm ek rüzgâr türbinli üreteçlere gereksinim vardır.
için kullanılan bir kule değirmen. Kubbenin solunda, Rüzgâr türbinleri düşey milli ya da yatay
değirm en kanatlarını rüzgâra doğru döndürm eye
yarayan kuyruk kanatları, ana kanatların üzerinde ise milli olabilir. H er iki tip de en bol rüzgârı
menteşeli panjurlar bulunm aktadır. yakalamak için yüksek kulelerin üzerine yer-
Ewing Galloway
kanatlan panjurlu yapıldı. Panjur parçaları
menteşeliydi ve bunlar yayların yardımıyla
kapalı tutulabiliyordu. A m a rüzgârın şiddeti
arttığında yaylar esneyerek panjurlann kıs­
men açılmasına ve rüzgârın bir bölümünün
geçip gitmesine izin veriyordu. 1807’de m ü­
hendis William Cubitt, panjurları değirmenin
içinden ayarlamaya yarayan bir yöntem
buldu.
Yel değirm enleri tahıl öğütm ek ve H ollan­
da’da olduğu gibi bataklıklann suyunu pom ­
palam ak için kullanılırdı. Am a bugün bu tür
su pom palam a işlerinde genellikle dizel m o­
torlarıyla çalışan pom palardan yararlanılm ak­
tadır.
Bütünüyle çelikten yapılan ve kafes siste­
miyle yapılmış kulelerin tepesine oturtulan
yel değirmeni tipleri de vardır. Bu tip değir­
menlerin çok sayıdaki kanadı, bisiklet teker­
leğindeki tellere benzer biçimde, birbirine Dünyanın pek çok yerinde sulama ve başka
oldukça yakın olarak yerleştirilmiştir ve bun­ amaçlarla kuyulardan su çekilmesinde rüzgârla
ların rüzgârı karşıdan alacak bir konum da çalışan pom palardan yararlanılır.
318 RÜZGÂR SÖRFÜ

leştirilir, çünkü yükseklik arttıkça rüzgâr m ik­ log saatler, zamanı ibreler (kollar) yardımıyla
tarı da artar. gösterir; ibreler, zaman aralıklarına bölün­
Rüzgârı hangi yönden gelirse gelsin tutabil­ müş bir kadranın üzerinde döner (örneksel ,
diği için çok verimli olan düşey milli türbin benzer dem ektir; kolların hareketi zamanın
tipini 1920’lerde Fransız Georges D arrieus geçişini temsil eder). Sayısal ya da dijital
geliştirdi. Düşey bir milin iki ucuna bağlan­ saatler ise zamanı sayılarla gösterir; bu göste­
mış, uzun ve eğimli iki ya da üç kanattan olu­ rim genellikle sıvı kristallerle sağlanır (bak.
şan bu tip türbinler, daha çok dev bir yum urta ELEKTRONİK; SlVI KRİSTAL). Zam an aralıkları
çırpıcısına benzer. Milin alt ucu gene kulenin (örneğin saat başları) bazen bir zil sesiyle ya
tepesine yerleştirilmiş olan bir üretece bağ­ da bir elektronik devrenin çıkardığı sesle
lıdır. ayrıca vurgulanabilir.
Yatay milli rüzgâr türbinlerinde ise, uçak
pervanesine benzeyen iki ya da üç kanat var­ Mekanik Saatler
dır. Mil, arka ucuna takılı bir kuyruk kanadı­ M ekanik saatlerde, saati gösteren kola akrep
nın ya da bilgisayar denetimli bir elektrik m o­denir; akrep, her 12 saatte bir kez, yani günde
torunun yardımıyla sürekli olarak rüzgâr doğ­ iki kez kadranı dolanır. Dakikayı gösteren ve
rultusunda tutulur. K anatlar ile mil arasında­ akrepten daha uzun olan kola yelkovan denir;
ki açı da en çok verimi elde edecek biçimde yelkovan saatte bir kez, yani günde 24 kez
ayarlanabilir. kadranı dolanır. Saniyeleri gösteren kol ise,
H er türbin, kurulacağı yerin rüzgâr özelliği­
genellikle değişik renkli uzun bir kol biçimin­
ne göre özel olarak “akort” edilmelidir. Bu dedir ve bu kol da hızla kadranın üzerinde
büyük m akinelerin boyutlarının ve çıkardıkla­ döner; ama saniyeleri göstermek için, ana
rı gürültünün çevre üzerindeki etkileri (etkile­kadranın bir kenarına yerleştirilmiş ayrı bir
necek alanın çapı 60 m etre ya da daha çok küçük saniye kadranı ve minik bir saniye
olabilir) kuşlar için yaratabilecekleri tehlike­kolundan da yararlanılabilir. Saniye kolu
lerle birlikte dikkatle irdelenm elidir. dakikada bir kez kadranı dolanır.
Rüzgâr türbinlerini geliştirmek için özellik­ Kolların farklı hızlarda hareket edebilmesi­
le İngiltere, D anim arka, H ollanda, Almanya ni sağlamak için, bu kolların takılı oldukları
ve A B D ’de büyük bir çaba harcanm aktadır. miller birbirine zam an dişlileri denen bir dizi
Gelecekte belki de rüzgâr enerjisiyle çalışan dişli çarkla bağlanmıştır (bak. DİŞLİ Ç a r k ).
m akineler, rüzgârın kıtalara oranla çok daha Çapları ve diş sayıları farklı olan bu çarkların
kesintisiz estiği uzak adalarda ya da açık de­ dişleri birbirine geçecek, yani birbirini kavra­
nizlerin üzerinde yapılacak platform lara yer­ yacak durum dadır. Diş sayılarının farklı ol­
leştirilecektir. Buralarda üretilecek elektrik ması, millerin farklı hızlarda dönmesini sağ­
sualtı kablolarıyla kıtalara iletilebilir. lar. Eğer iki dişli çarktan birinin 10, öbürünün
ise 50 dişi varsa, bu iki dişli birbirini kavradı­
RÜZGÂR SÖRFÜ bak . S ö r f . ğında, büyük dişlinin her dönüşüne karşılık
küçük dişli beş kez döner; çünkü bu iki
dişlinin birbirine hız aktarm a oranı 10/50,
yani 1/5’tir. Dem ek ki, 1/60 oranını verecek
bir diş sayısı seçilerek, dakika ve saat kolları­
nın birbirlerine göre doğru hızlarda hareket
etmesi sağlanabilir.
Saatin işlemesi için, zaman dişlilerini çalış­
tıracak bir enerji kaynağına gerek vardır. Bu,
SAAT, zamanın ölçülmesinde kullanılan alet­ asılı durum daki bir ağırlık, bir yay ya da
tir. Saatlerin ana parçalan, eşit zaman aralık- elektrik olabilir. Sarkaçlı ya da zemberekli
lannda düzenli hareketler yapan bir zaman saatler kurulurken ağırlığı yukarıya kaldır­
sayma düzeneği ile hareket sayısını kaydeden m ak ya da yayı sıkıştırmak için yapılan iş,
sayma mekanizmasıdır. Örneksel ya da ana- yükseltilmiş ağırlıkta ya da sıkışmış yayda

p o ta n s iy e l e n e r ji o la r a k d e p o l a n ır v e d a h a
s o n r a b u e n e r ji y a v a ş y a v a ş s e r b e s t b ır a k ıla ­
r a k ç a r k ta k ım ı ç a lış tır ılır (bak. E n e r ji ). B u
p o ta n s iy e l e n e r ji s a a ti e n a z 24 s a a t ç a lış tır ­
m a y a y e te r .
B u r a y a k a d a r a n la tıla n k a d a r ıy la z a m a n
d iş lile rin in z a m a n ı s a y m a ö z e lliğ i y o k tu r .
E ğ e r k u r u lu b ir s a a tin a ğ ırlığ ı y a d a y a y ı
h e r h a n g i b ir s ın ırla m a o lm a k s ız ın a n id e n se r-
Sarkaçlı saat asılı bir ağırlıkla çalışır. Ağırlığın aşağı
düşme hızı sarkaç tarafından denetlenir.
best bırakılırsa, kollar denetimsiz bir biçimde
hızla döner ve 24 saatlik gün birkaç saniye
içinde tükenip biter Bunu önlem ek için,
enerjinin az m iktarlarda ve düzenli aralıklarla
serbest bırakılması gerekir. Bu, saatin zaman
sayma düzeneğine, örneğin sarkacına bir
eşapman bağlanarak gerçekleştirilir. Eşap-
man, bir eşapm an çarkı ile bu çarkın üzerinde
yer alan bir m andaldan oluşur. Eşapman
çarkı bir dizi dişli çark tarafından döndürülür,
mandal ise eşapman çarkını tutup bırakarak
bu çarkın adım adım, diş diş dönmesini
sağlar. İleri doğru her hareketinde eşapman
çarkının bir dişi, maşa denen çapa biçimli
mandalın ucuna takılır. Diş maşayı hafifçe
iter, maşa da bu hareketi sarkaca aktararak
sarkacın salınmasını sağlar. Eşapm an çarkının
dönm e hareketi devam eder, diş iterek maşa­
SAAT 319
dan kurtulur, ama bu kez ardından gelen diş
maşaya takılır ve böylece aynı şeyler yinele­
nerek sürüp gider.
Eşapm an çarkı da zaman sayma mekaniz­
masının bir parçasıdır. Sarkacın her salmımı
eşapm an çarkını bir diş ilerletir; böylece, eğer
eşapm an çarkının üzerinde 60 diş varsa,
sarkacın her 60 salınımmda çark bir tam
dönüş yapmış olur. Eğer eşapm an çarkı sani­
ye koluna doğrudan doğruya bağlıysa ve
sarkaç bir tam salmımmı 1 saniyede yapıyor­
sa, o zaman saniye kolu da kadranı her 60
saniyede bir kez dolanır.
Sarkacın ileri-geri bir tam salınım yapma
süresi (periyodu ), takılı olduğu eksen ile
ucundaki ağırlığın merkezi arasındaki uzunlu­
ğa bağlıdır; bu uzunluk ne kadar büyükse
salınım süresi de o ölçüde uzun olur (bak.
Sa r k a ç ). Dem ek ki, sarkaç basit ama doğru
sonuç veren bir zaman sayma aracıdır. İngil­
tere’de L ondra’daki parlam ento binasında
bulunan ünlü Big Ben saatinin sarkacı 4 m etre
uzunluğundadır, periyodu ise 4 saniyedir;
alanlarda kurulu olan saat kulelerindeki saat­
lerin ve evlerde kullanılan duvar saatlerinin
sarkaçlarının uzunluğu 25 cm, periyotları ise
1 saniyedir. Saatin ileri gitmesi ya da geri
kalması durum unda, sarkacın ucundaki ağır­
lık bir vida yardımıyla çubuğun üzerinde
yukarı ya da aşağı kaydırılarak saatin duyarlı­
lığı yeniden ayarlanır. Ö rneğin, periyodu
2 saniye olan bir sarkacın uzunluğu yaklaşık
990 milimetredir. Bu uzunluğun 0,025 mm ar­
tırılması saatin günde 1 saniye geri kalmasına
neden olur.
Sarkaçlı saatlerin ayarının bozulmasının
başlıca nedeni sıcaklık değişimleridir. Eğer
metal bir çubuk ısıtılırsa genleşir (uzar);
soğutulursa tam tersine, büzülür (kısalır).
Saat sarkaçlarının çubuğundaki benzer deği­
şiklikler saatin geri kalmasına ya da ileri
gitmesine yol açar. Bunun üstesinden gelme­
nin bir yolu, sarkaç çubuğunu genleşme mik­
tarları farklı iki m etalden yapm aktır; böylece
iki farklı genleşme m iktarı birbirini “götürebi­
lir” ve ağırlığın eksenden hep aynı uzaklıkta
kalması sağlanır. D aha ucuz bir yöntem de,
çubuğu çok az, önemsenm eyecek düzeyde
genleşen bir alaşımdan (bak. A laşim ) , örneğin
invar çeliğinden yapmaktır.
320 SAAT
Elektrikli Saatler
Elektrik hem önemli bir enerji kaynağıdır,
hem de bir elektrik kaynağından zaman say­
ma düzeneği olarak yararlanılabilir. Kent
şebekesinden evlere beslenen alternatif akım
(bak. E lek trik ) saniyede 100 ya da 120 kez
yön değiştirir ve bu nedenle de frekansı 50 ya
da 60 hertzdir. (1 hertz, saniyede 1 çevrime
eşittir; bak. AĞIRLIKLAR VE ÖLÇÜLER.) Bu tür
bir şebekeye bağlı bir senkron (eşzamanlı)
elektrik m otorunun birim zamandaki dönme
(devir) sayısı akımın frekans değerine eşittir.
Bu nedenle senkron m otorlar zaman sayma
işlevi üstlenebilir ve uygun dişli çarkların
yardımıyla bir saatin kollarını doğru hızlarda
döndürebilir. Am a günümüzde kent şebeke­
sinden beslenen elektrikli saatlerin yerini pille
çalışan kuvars kristalli saatler almaktadır.
Senkron saatler ise daha çok video aygıtların­
da, merkezi ısıtma programlayıcılarında ve
kent şebekesinden beslenen öbür elektrikli
aygıtlarda kullanılmaktadır.
Sanayi ve ticarette merkezi sistemlerden
yaygın olarak yararlanılır. Bu sistemde zaman
sayma düzeneği bir sarkaçtır. Sarkaç, sıradan
sarkaçlı saatlerde olduğu gibi bir dişli çarkı
hareket ettirir. Bu çark her bir tam dönüşün­
de bir mandalı serbest bırakır ve mandal
düşerek sarkaca bir itme sağlar. Bu mandal
aynı zam anda bir elektrom ıknatısı da (bak.
ELEKTROMIKNATIS) harekete geçirir; elektro­
mıknatıs mandalı üst konum una geri döndü­
rür ve dakika kolunu yarım dakika ilerletir.
Elektrik darbesi binadaki ana saate bağlı
bütün öbür saatlerin kollarını da eşzamanlı
olarak ve aynı ölçüde hareket ettirir. Bu
sistemde elektrikten bir zaman sayma düze­
neği olarak değil, elektrom ıknatısı işletmek
ve saat kollarını hareket ettirm ek için yalnızca
bir enerji kaynağı olarak yararlanılır.
Kuvars Kristalli Saatler
Pille çalışan elektrikli saatlerde, elektrik za­
man sayma düzeneği olarak işlev görmez; bu
işi bir kuvars kristali yerine getirir. Kuvars bol
bulunan bir m ineraldir ve doğada çok farklı
biçimlerde bulunur. Saat yapımında kullanı­
lan kristallerin çok katışkısız, saf halde olması
gerekir; bu kadar saf kristaller doğada pek
bulunmaz, bu nedenle de insanlarca yapay
olarak üretilir. Belirli büyüklükteki bir kuvars
kristalinin doğal bir titreşim frekansı vardır.
Saatlerde kullanılan kristallerin frekansı yak­
laşık 1 milyon hertzdir. Kuvars kristalin yüze­
yine elektrotlar (metal kontaklar) iliştirilirse,
bir elektronik devrenin yardımıyla kristaldeki
titreşim ler sayılabilir.(bak. ELEKTRONİK). Am a
kristaldeki titreşim frekansı zaman ölçümü
açısından çok yüksektir; bu nedenle bu fre­
kans elektronik ve m ekanik yöntem lerle azal­
tılır ve saat kollarını döndüren bir kademeli
m otora uygulanır. Örneğin, bir kristalin
1 milyon hertzlik frekansı milyonda birine
indirgenerek saniyede 1 titreşim yapacak
durum a getirilebilir. Kristal titreşim leri o
kadar düzenlidir ki, kuvars kristalli saatlerin
bazıları 10 yılda yalnızca 1 saniye ileri gider ya
da geri kalır.
Küçük Mekanik Saatler ve Kol Saatleri
M asa, cep ya da kol saati gibi küçük m ekanik
saatlerde, zaman sayacı olarak sarkaç kullanı­
lamaz; çünkü en küçük bir sarsıntı sarkacın
çalışma düzenini ve ayarını bozar. Bu nedenle
bu tür saatlerde balans çarkı kullanılır. Bu,
sürekli olarak tek bir yönde dönmek yerine,
yön değiştirerek önce bir yana, sonra öbür
yana dönerek hareket eden çem ber biçimli bir
çarktır. Balans çarkı, içeriden çok ince bir ya­
ya, bazen pandül de denen balans ya y ı 'na
tutturulm uştur. Balans çarkı belirli bir yönde
dönerken balans yayı gerilir ya da bir başka
deyişle kendi üstüne “sarılır” ; bu sırada çark
da yavaşlayıp durur ve yay sarımlarının açıl­
maya başlamasıyla birlikte çarkın dönme yö­
nü değişir. Balans çarkına herhangi bir enerji
beslemesi olmazsa çarkın salmımı, yani ileri-
geri hareketi kısa bir süre sonra durur. İşte bu
enerjiyi zem berek denen ve kurularak sıkıştı­
rılan bir yay sağlar ve zembereğin hareketi,
sarkaçlı saatlerde olduğu gibi bir eşapmanın
aracılığıyla balans çarkına aktarılır.
Balans çarkının dengesi çok iyi ayarlanm a­
lıdır (balans sözcüğü Türkçe’ye “denge” anla­
mına gelen Fransızca bir sözcükten geçmiş­
tir). M erkezinden tutturulduğunda, çarkın
hiçbir kesimi öbür bölümlerine oranla daha
ağır ya da daha hafif olmamalıdır. (Aynı
durum otomobil tekerlekleri için de geçerlidir
ve bunun için tekerleklere “balans ayarı”

Zemberek
Mekanik saat zemberek etkisiyle çalışır ve saatin
ayarı balans çarkı tarafından denetlenir.
yapılır.) Balans çarkları genellikle saniyede
2,5 salınım, yani saatte 9.000 salınım yapacak
biçimde tasarım lanır (bu tür bir saatte 1
saniyede 5 “tik” sesi duyulur). Balans çarkı­
nın hızı, balans yayının çalışma uzunluğunu
değiştirmeye yarayan küçük bir kolun yardı­
mıyla ayarlanır. Yayın kısaltılması çarkı hız­
landırır ve saatin daha hızlı işlemesini sağlar;
yayın uzatılması ise saatin daha yavaş işleme­
sine neden olur.
Bu tür saatlerdeki eşapman maşasının bir
ucunda, eşapm an çarkının dişlerine geçen iki
tırnak bulunur; bu iki tırnak çarkın diş diş
dönmesini sağlar. Maşanın öbür ucu çatal
biçimindedir ve bir pim aracılığıyla balans
çarkına tutturulm uştur. Böylece maşa balans
çarkını belirli aralıklarla iterek bu çarkın
salınmasını sağlar, ayrıca ondan aldığı salınım
darbeleriyle balans çarkını itmeyi sürdürür.
Maşanın balans çarkına tutturulduğu pim, zor
aşman, sürtünm eyi azaltmak için yüzeyi
önemli ölçüde perdahlanabilen bir değerli taş
olan yakuttan yapılır.
Kuvars Kristalli Kol Saatleri
Kuvars kristalli bir kol saatinin mekanizması­
na m odül denir. Bu saatlerde zaman sayma
düzeneği, 32.768 hertzlik bir frekansla titre­
şen, kâğıt inceliğinde bir yapay kuvars yapra­
ğıdır. Saatin enerji kaynağı ise, yaşam süresi
en az bir yıl olan düğme pildir. Kuvars krista­
SAAT 321
line enerji, bir silisyum mikroçipine yerleşti­
rilmiş çok sayıdaki elektronik devre elem a­
nından (transistörler, dirençler ve sığaçlar)
oluşan bir tümleşik (entegre) devre aracılığıy­
la gönderilir. Bu tümleşik devre saatin “bey­
ni” görevini görür ve pilden aldığı enerjiyle
kuvars kristalini titreşim halinde tutar. H er
titreşim de, kuvars kristali tümleşik devreye
bir vuru gönderir; tümleşik devre, “bölm e”
denen bir süreçle bu vuruları saniyede 1 vuru­
ya indirger.
Saatin bundan sonraki mekanizması göster­
genin tipine bağlıdır: Ö rneksel tipteki saatin
küçük bir kademeli m otoru vardır. Kademeli
m otor küçük bir elektrom agnetik aygıttır ve
m otorun rotor denen bir döner parçası vardır.
Tümleşik devreden gelen her vurunun etkisiy­
le rotor döner ve bu dönme hareketi bir dizi
dişli aracılığıyla saatin kollarına iletilir.
Sayısal göstergeli saatlerde ise kademeli
m otor yoktur. Ö rneksel saattekinden daha
büyük olan tümleşik devre sıvı kristalli göster­
geyi denetler ve ona zamanı göstermesi için
gerekli bilgiyi iletir.
Zaman Standartları
Zam anın doğru olarak ölçülmesinden ilk ya­
rarlananlar, gemilerin seyir görevlileri oldu.
1530’da HollandalI bilgin G em m a Frisius,
kalkış limanındaki zamana göre doğru olarak
ayarlanmış bir saatin gemide bulundurulması
durum unda, seyir görevlisinin Güneş tam
öğlen konum undayken bu saatten zamanı
okuyarak kaç boylam derecesi yol alındığım
Tüm leşik devre
i
Kuvars
Sayısal
gösterge
Kuvars kristalli saatler pille çalışır. Saatteki zaman
sayma aracı kuvars kristalidir.
322 SAAT
bulabileceğini göstermişti. Am a bunun için
çok duyarlı saatlere gereksinim vardı; bu
amaçla yarışmalar düzenlendi ve duyarlı bir
saat geliştireceklere büyük ödüller vaat edil­
di. Sonunda 1735’te Y orkshire’lı saat yapım­
cısı John H arrison, 1 Num ara adını verdiği
zemberekli kronom etresini yaptı. Bunu, oğlu
W illiam,ın İngiltere ile Jam aika arasında ya­
pılan bir deniz yolculuğunda denediği ünlü
4 N um ara kronom etresi izledi. İstenen sonu­
ca ulaşılmıştı. Bugün ise konum belirlemek
için işaret kulelerinden ya da yapma uydular­
dan alman radyo sinyallerinden yararlanıl­
m aktadır (bak. S e y ir ).
Uzay yolculuklarının başlamasıyla, zamanı
son derece duyarlı ve doğru olarak ölçen
saatler yapılmaya başlanmıştır. Uzay araçları
çok hızlı yol aldığından ve çok uzaklara
gidebildiğinden, uzay aracının öngörülen
uzay noktasına hiçbir sapma göstermeksizin
ulaşabilmesi için bilgisayarların uçuş rotaları­
nı ve hızlarını sürekli olarak denetlemesi
gerekir. Bu alanda geliştirilen en duyarlı
saatler sezyum demetli atom saatleridir; bu
saatlerin hata oranı 1 milyon yılda 1 saniye­
den daha azdır. Öbür saatler de sezyumlu
saatlere göre ayarlanabilir. İlk sezyumlu saat
Science Museum, Londra
John Harrison'ın 1 Numara adlı saati ilk başarılı
kronom etreydi. Bu kronom etre sayesinde denizlerde
boylam ölçümü yapmak olanaklı durum a geldi.
1955’te İngiltere’deki Ulusal Fizik Laboratu-
varı’nda kullanıldı. Bugün bunlardan binler-
cesi dünyanın çeşitli yerlerinde kullanılm akta­
dır; bazıları uçaklara ve uydulara yerleştiril­
miştir.
Sezyumlu saatler uzun menzilli radyo sin­
yalleri göndererek başka saatleri de denetle­
yebilir. Örneğin, İngiltere’de Ulusal Fizik La-
boratuvarı’ndaki sezyumlu saatin 1.000 km
uzağa radyo sinyalleri gönderen bir vericisi
vardır; yani bu ülkedeki bütün saatler bu
atom saatinin menzili içindedir.
Çeşitli ülkelerde telefon şirketlerinin sun­
duğu saat bildirme servisleri genellikle sez­
yumlu saatlere göre ayarlanır. Sözcükler bil­
gisayarın belleğinde sayısal olarak depolanır
ve zam ana ilişkin duyurular spikerce kaydedi­
len sözcüklerden elektronik olarak derlenir.
Zaman Ölçümünün Tarihsel Gelişimi
M ekanik saatlerin bulunmasından önce, m a­
nastırlarda ve kalelerde zamanı duyurmak
için çanlar kullanılırdı. Çanı çalacak görevli
zamanı güneş saatinden, kum saatinden ya da
su saatinden belirlerdi (bak. G üneş Sa a t İ; K um
S a a t İ). Am a bunlar pek fazla güvenilebilecek
aygıtlar değildi.
A vrupa’da ilk m ekanik saatler 13. yüzyılda
ortaya çıktı; bunları yapanlar demirci ustala­
rıydı. Bu saatler ağırlıkla çalıştıklarından ve
ayrıca çok sık kurm a gereğini ortadan kaldır­
m ak için kilise kulelerine ya da yüksek binala­
rın çatılarına yerleştirilirdi. Önceleri bunların
kadranı ya da akrep ve yelkovan kolları yok­
tu; zamanı bir çanın çalmasıyla duyururlardı.
D ünyanın hâlâ işleyen en eski saati İngiltere’
de Salisbury K atedrali’ndedir. (Bu saat 1386
dolaylarında yapılmış ve 500 milyon kezden
daha çok “tik-tak”ladıktan sonra 1956’da el­
den geçirilmiştir.) İlk ev saatleri kule saatleri­
nin küçültülmüş türleriydi ve bunların da du­
varda yüksek bir yere yerleştirilmesi gere­
kirdi.
15. yüzyılın ortalarında zem berek sistemi­
nin bulunmasıyla daha küçük saatlerin yapıla­
bilmesi olanaklı oldu. 1500 dolaylarında Peter
H enlein adındaki bir Alm an çilingir taşınabi­
lir türden ilk saati yaptı. Bu saatlerin kadranı
üzerinde yalnızca saat kolu (akrep) vardı; da­
kika kolu (yelkovan) ise ancak 1670’te ortaya

çıktı. İlk taşınabilir saatler özel keselerde taşı­
nıyordu.
1582’de Galileo sarkacın zamanı sayabilme
özelliğini fark etti ve 1656’da HollandalI as­
tronom Christiaan Huygens bu ilkeyi saatlere
uyguladı. Bu buluş saat yapımcılığının hızla
yaygınlaşmasına yol açtı. O dönem de yapılan
saatlerin sarkaçları kısaydı ve ağırlıkla çalışı­
yordu. Saatler ahşap bir kutu içine yerleştirili­
yor ve duvara asılıyordu. 1670’te İngiliz saat
yapımcısı William Clement, salımmım bir sa­
niyede tamamlayan (periyodu bir saniye olan)
uzun sarkacı geliştirdi. D aha sonra da uzun
sarkaç ve ağırlığın bir kutunun içine alınma­
sıyla, uzun kutulu saatler ortaya çıktı.
İngiliz saatleri 17. ve 18. yüzyılda Kuzey
A m erika’da kullanıldı, ama Bağımsızlık Sava-
şı’ndan (1775-83) sonra Am erikalı saat ya­
pımcıları kendilerine özgü saat türleri geliştir­
meye giriştiler. 1802’de ünlü saat ustası dört
kardeşten biri olan Simon W illard (1753-
1848), banço (bir tür çalgı) saatin patentini
aldı. Bu, banço biçimindeki bir kutu içine yer­
leştirilmiş uzun sarkaçlı bir duvar saatiydi.
Banço saatler bir kez kurulduktan sonra sekiz
gün durm adan işliyor ve oldukça doğru çalışı­
yordu. İlk ucuz saatler 19. yüzyılın başlarında
A B D ’de piyasaya sürüldü. Connecticut’lı Eli
Terry (1772-1852), bazı hareketli parçaları
SAAT 323
Sezyum dem etli saatler
1950'lerde geliştirildi.
Bunlar günümüzde en
doğru ve duyarlı saatlerdir.
The Director, National Physical
Laboratory, Crown Copyright
ahşaptan yapılmış çeşitli konsol ve masa saat­
leri yaptı.
Huygens’in 1670’lerin ortalarında balans
yayını geliştirmesi, taşınabilir saatlerin gerçek
bir cep saati haline getirilmesini olanaklı kıl­
dı. (İngiliz fizikçi R obert H ooke da 1650’lerin
sonunda bu tür bir saat yapmış olduğunu ileri
sürm üştür.) Balans yayının bulunmasıyla, ba­
lans çarkının doğruluk ve güvenilirlik oranı
büyük ölçüde arttı. Bir başka büyük gelişme
de Thomas M udge’ın 1765’te maşalı eşapmanı
geliştirmesi oldu. Maşalı eşapm anla balans
çarkının serbestçe salınımda bulunması olana­
ğı doğdu.
İlk ucuz cep saatleri de A B D ’de üretildi.
Özellikle, R obert H. Ingersoll’un (1859-1928)
ürettiği saatler İngiltere’de çok tutuldu. Kol
saatleri 1890 dolaylarında ortaya çıktı ve bu
tür saatleri yıllarca yalnız kadınlar taktı. Am a
kol saatleri I. Dünya Savaşı (1914-18) sırasın­
da erkekler arasında da yaygınlaştı ve hızla
cep saatlerinin yerini aldı.
Kanadalı W. A. M arrison’ın A B D ’deki
Bell Laboratuvarları’nda kuvars kristalli saati
geliştirmesi zaman ölçüm ünde yeni bir çığır
başlattı. Bugün artık bu ilkeye göre işlemeyen
pek az saat kalmıştır. Enerjisini bir yıl ya da
daha uzun öm ürlü minik bir pilden sağlayan
bu saatlerin kurulmasına gerek yoktur. Za-
324 SAATBÖCEGİ
H. Chris Newion
14. yüzyılda Salisbury Katedrali'ne konan saat,
günümüzde hâlâ çalışmakta olan en eski saattir.
manı son derece duyarlı biçimde ölçen kuvars
kristaller ve elektronik devreler o kadar kü­
çük yapılabilmektedir ki, geleneksel bir saatin
hacmi kadarlık bir yere, başka pek çok işlevi
de yerine getirecek ek devreler yerleştirilebil-
m ektedir. K ronom etre, takvim ve alarm gibi
kolaylıkları bulunan saatlere artık herkeste
rastlanm aktadır. Radyosu, hesap makinesi,
birleştirilmiş sayısal ve örneksel göstergesi
olan, hatta ayın evrelerini gösteren saatler de
yaygınlaşmıştır.
SAATBÖCEĞİ, adım saatinkine benzer ses­
ler çıkarmasından almıştır. Bazen yaklaşan
ölümün habercisi sayılan bu vurma sesleri
gerçekte böceğin çiftleşmeye çağrı sesidir.
Saatböceği (X estobium refuvillosum) bulun­
duğu yerdeki uygun yüzeylere başını vurarak
ses çıkarır. Bu böceği masanın üstüne koyaca­
ğınız bir kutuya yerleştirdikten sonra kurşun­
kalemle masaya birkaç kez vurursanız, kutu­
dan karşılığının gecikmeden geldiğini du­
yarsınız.
Saatböceğinin uzunluğu 0,5 santimetreyi
biraz aşar. Gövdesi oldukça kalın ve koyu
kahverengi lekelidir. Doğada yumurtalarını
meşe, kestane, söğüt ve başka birçok ağacın
çürümeye yüz tutm uş gövdelerine ve kurumuş
dallarına bırakır. Yum urtadan çıkan beyaz
larvalar bu ağaçları içe doğru oyarak yaklaşık
Saatböceğinin larvası ve erişkini. Larvalar nemli
ahşap eşyaları oyarak büyük zararlara yol açar.
2-3 yıl boyunca gelişmelerini sürdürür. Y eter­
li olgunluğa erişen larva, erişkin biçimini
aldığında kolayca dışarı çıkabilmek için yüze­
ye yakın bir yerde pupa evresine girer.
Saatböceği larvaları yeryüzünün birçok böl­
gesinde özellikle nemli yerlerdeki eski yapıla­
rı, ahşap mobilyaları oyarak büyük zarar
verm ektedir.
SABAHATTİN ALİ (1907-1948), öykü ve
rom an yazarı olarak yapıtlarında toplum so­
runlarını tüm çıplaklığıyla yansıtan ve cumhu­
riyetin ilk yıllarında filizlenen Gerçekçilik
Akım ı’nın öncülerinden sayılan bir yazarı-
mızdır. Ağaların, jandarm anın ve zaman za­
man yöneticilerin baskısı altında ezilen
yoksul köylüleri, sıradan insanları, halktan
kopuk m em ur ve aydınları konu alır. Yapıtla­
rında insan sevgisi egemendir.
Sabahattin Ali, o dönem lerde Osmanlı
Devleti sınırlarının içinde bulunan Gümülci-
ne’nin Eğridere köyünde doğdu. Babası yüz­
başı Ali Selahattin Bey döneminin önde gelen
düşün ve sanat adam larından Prens Sabahed-
din ile Tevfik Fikret’in yakın dostuydu. İlk
öğrenimini, babasının görevi gereği sık sık yer
değiştirmesi nedeniyle çeşitli kentlerde yaptı.
I. Dünya Savaşı süresince bulunduğu Ç anak­
kale’de yaşadıkları kişiliğinde derin izler bı­
rakmıştı. Aile daha sonra E drem it’e göç etti.
Em ekli olan babasının aylık alamaması nede­

niyle aile zor günler yaşamaktaydı. İlkokulu
burada bitiren Sabahattin Ali, Balıkesir Öğ­
retm en O kulu’nda başladığı öğrenimini
1927’da İstanbul Ö ğretm en O kulu’nda bitir­
di. Bir yıl Yozgat’ta ilkokul öğretmenliği
yaptıktan sonra Milli Eğitim Bakanlığı’nın
açtığı sınavı kazanarak 1928’de gittiği A lm an­
ya’da iki yıl eğitim gördü. Ülkeye döndükten
sonra Aydın ve Konya ortaokullarında A l­
manca öğretmenliği yaptı. B u sırada öyküleri
R esim li A y dergisinde yayımlanmaya başla­
mıştı.
Konya’da öğretmenliği sırasında bir dost
toplantısında okuduğu, A tatü rk ’ü yeren bir
şiirinin ihbar edilmesi üzerine 1932’de bir yıl
hapse mahkûm edildi. Konya ve Sinop ceza­
evlerinde yattı. Cezasının bitmesine daha
birkaç ay varken cumhuriyetin 10. yılı nede­
niyle 1933’te çıkarılan af yasasıyla serbest
bırakıldı. Yeniden öğretm enlik yapmak için
bakanlığa başvurduğunda kendisinden yöne­
tim karşıtı görüşlerini değiştirmesi istendi.
Bunun üzerine 1934’te A tatürk’ü öven “Be­
nim A şkım ” adlı şiirini yayımlayınca bir yıl
sonra Milli Eğitim Bakanlığı Yayın Müdürlü-
ğü’nde işe başladı. D aha sonra A nkara II.
O rtaokulu’nda ve Devlet Konservatuvarı’nda
öğretm enlik yaptı. 1945’te, kendisine karşı
Milliyetçi-Turancı kesimden yöneltilen eleşti­
riler üzerine bakanlık em rine alındı. Bunun
üzerine görevden ayrılarak İstanbul’a gitti ve
gazeteciliğe başladı. Aynı yıl Yeni D ü n ya,
Aziz Nesin ile birlikte M arkopaşa, Merhum-
paşa ve A libaba dergilerini çıkardı. M arko-
paşa"da yayımlanan bir yazısı nedeniyle üç ay
hapis yattı. D aha sonra bir kamyon satın
alarak 1948’de taşımacılığa başladı. Bu arada
Zincirli H ürriyet dergisinde yazmayı sürdürü­
yordu. Sürekli izlenmekten ve baskı altında
tutulm aktan duyduğu tedirginlik nedeniyle
Bulgaristan’a geçmek isterken kendisine kıla­
vuzluk eden kişi tarafından öldürüldü.
Sabahattin A li’nin gelişmesinde savaşlar ve
siyasal dalgalanm alar içinde geçirdiği çocuk­
luğunun, sanata ve düşünce dünyasına açık
olan babasının önemli bir yeri vardı. Duyarlı,
atak ve coşkulu kişiliği özellikle ilk Öykü ve
şiirlerinde kendini gösterir. Duygu yüklü ilk
şiir ve öyküleri 1926’da Balıkesir’de yayımla­
nan dergilerde basıldı. D aha sonra Yedi
SABAHATTİN ALİ 325
Cumhuriyet Gazetesi Arşivi
Sabahattin Ali öykü ve rom anlarında toplum sal
sorunları ele almıştır.
Meşale, Güneş, Servet-i Fünun dergilerin­
de yazmayı sürdürdü. Hece ölçüsüyle yazdı­
ğı ve halk şairlerinden etkilendiği bu şiirle­
rini 1934’te Dağlar ve R üzgâr adlı kitapta
topladı.
Şiirleri ilgi görmesine karşın, Sabahattin
Ali öykü ve rom an alanını seçti. Yazdıkları
arasında toplumsal konulu öyküler ağırlık
taşır. Değirmen (1935) adlı yapıtında topladı­
ğı ilk öykülerinin büyük bölümü romantik
öykülerdir. Öykülerde kişileri toplumsal so­
runların içinde yansıtmış, insana özgü durum ­
ları çarpıtm adan ve abartm adan gerçeğe uy­
gun olarak vermiştir. Yazarın, kendine özgü
kimliği ile belirginleşen öykücülüğünün
1936’da yayımlanan ikinci kitabı Kağnı ve bir
yıl sonra yayımladığı Ses ile başladığını söyle­
yebiliriz. Bu kitaplarındaki öykülerin konula­
rını Konya ve O rta Anadolu kentlerindeki
öğretm enlik günlerinin anıları ile hapishane­
de gözlemledikleri oluşturur. 1943’te yayımla­
dığı üçüncü kitabı Yeni Dünya" daki öykülerin
tümü gözlem ve yaşantılara dayanır. Öyküle­
rinin kahram anları her gün rastladığımız,
konuştuğumuz kişilerdir. Sabahattin Ali onla­
rın durum larını öykülerken bizi toplum un
yapısını düşünmeye, irdelemeye ve araştırm a­
ya yöneltir. Ölüm ünden bir yıl önce yayımla­
dığı Sırça Köşk"teki (1947) öykülerinde çarpı­
cı bir biçimde eleştirici Toplumsal Gerçekçilik
görülür. Kişilerin dış özelliklerini kesin çizgi­
lerle verirken doğa betim lem elerinde özgün
benzetm eler yapar. Sabahattin A li’nin Kuyu-
326 SABUN VE SABUN YAPIMI
caklı Yusuf (1937), İçim izdeki Şeytan (1940)
ve K ürk Mantolu M adonna (1943) adlı üç
romanı vardır. Bunlardan sonuncusu uzun
öykü olarak kabul edilir.
Sabahattin Ali Türk edebiyatında köyü ve
köylüyü belli bir bakış açısı altında inceleyen
ilk yazardır. Ondan önce de Reşat Nuri
G üntekin, Refik Halit Karay, Sadri Ertem
gibi, Anadolu insanını konu alan yazarlar
vardı. Am a bunların tüm ü yapıtlarının m er­
kezine aydın kişiyi yerleştirmiş ve aydın-halk
karşıtlığını sergilemiştir. Sabahattin A li’nin
yapıtlarının merkezinde ise köy ve köylü
vardır. O nlann toplumsal ve ekonomik du­
rumlarını, doğayla m ücadelelerini, devlete,
aydınlara ye yöneticilere duyduklan güvensiz­
likleri, ürünlerini satm akta çektikleri güçlük­
leri anlatır. Sayıları çok olmamakla birlikte,
bazı öykülerinde işçileri de konu almıştır.
Kötü çalışma koşullarının, ücretlerin düşüklü­
ğünün, işçi-işveren ilişkilerinin irdelendiği bu
öyküler köy ve köylüyle ilişkili öyküler kadar
ayrıntılı değildir.
O rta sınıftan kişileri de öykülerine konu
alan yazar, aydınları da olumlu ve olumsuz
yanlarıyla, tedirginlikleriyle ya da düzene
uyum sağlamanın verdiği rahatlık içindeki
yaşayışlarıyla anlatır. Yapıtlarında aydınlara
eleştirel bir yaklaşımı vardır. Bunlar köylü ve
işçiyi hiçbir zaman anlamayan, A nadolu insa­
nının karşısına yönetici olarak çıkan olumsuz
kişilerdir. Yazar Türk aydınının halktan ko­
pukluğunu, halkla ilişkilerindeki içtenlikten
yoksunluklannı alaycı bir dille eleştirir. Ay­
dınlarla birlikte yöneticilerin durumlarını da
sergiler. Yöneticilerin halktan kopuk oluşları­
nı, kendi çıkarlarını gözeterek zenginlerin
yanında yer alışlarını anlatır. Sabahattin Ali
bu yaklaşımları belirli toplum sal koşulları gö­
zeterek ortaya koyar. Böylece yazarın eleşti­
rel tavrı dönemin yönetim biçimini hedef alır.
Gördüklerini ve duyduklarını yönetime ters
düşecek biçimde dile getirdiği için birçok so­
runla karşılaşmıştır.
Yazdıklarının halk tarafından okunmasını
amaçlayan Sabahattin Ali öykü ve rom anla­
rında yalın bir dil ve anlatım kullanmıştır.
SABUN VE SABUN YAPIMI. Temizlik
amacıyla kullanılan m addelerin en eskisi ve
en iyilerinden biri sabundur. Sabun dışındaki
yapay temizlik m addelerine ise deterjan
denir.
Bütün temizlik m addeleri suyu olduğu gibi
yağları da kendilerine çekerek kirleri tem iz­
ler. Kir dediğimiz şey genellikle kir parçacık­
larıyla yağların bir karışımıdır ve bu yağlı
karışım deriye, giysilere ve başka birçok
m addenin yüzeyine sıkıca yapışır. Sabun suda
çözündüğü zaman oluşan zarımsı köpük kirin
içine işleyerek yağın kir parçacıklarıyla bağını
gevşetir, kir parçacıklarının çevresini sararak
onları bulundukları yüzeyden ayırır ve yıka­
ma suyunun içinde asıltı durum unda kalm ala­
rını sağlar.
Sabunun ilk kez ne zaman kullanıldığını
kesin olarak bilmiyoruz; ama yağ ve odun
külünden elde edilen bir tür ham sabunun
binlerce yıl önce bilindiği ve denizci bir ulus
olan Fenikeliler’in İÖ 6. yüzyılda bu sabunu
G alya’ya (bak. G a ly a ) getirdiği sanılm akta­
dır. Bu ilkel sabunun yapım yöntemi G alya’
dan A lm anya’ya, İspanya’ya ve İtalya’ya ya­
yılmıştır. Romalılar sabun yapımını yarım yüz­
yıl sonra Galyalı ve Germen kavimlerinden
öğrenm işlerdir. İS 800 dolaylarında A vrupa’
daki başlıca sabun yapım merkezleri Fransa’
da Marsilya (Marsilya banyo sabunu günü­
müzde de ünlüdür) ve İtalya’da Savona kent­
leriydi. İngiltere’de sabun yapımı 10. yüzyılda
başladı. 12. yüzyılda Bristol’de birçok sabun
yapımevi vardı. Yapılan koyu renkli ham
sabunun hiç de çekici bir görünüm ü yoktu,
ama gene de lüks bir maddeydi. İnsanların
çok seyrek yıkandığı ortaçağda çamaşır yıka­
mak için kullanılan sabun evlerde yapılırdı.
Kalıp sabun kullanımı ancak 19. yüzyılda
günlük yaşama girebildi.
Sabun, bitkisel ya da hayvansal, katı ya da
sıvı yağların bazı bazlarla kimyasal tepkimeye
girmesiyle oluşur. Sabunlaştırma denen bu
süreç, katı ya da sıvı yağlar sodyum hidroksit
(sudkostik) ya da potasyum hidroksitle (po-
taskostik) kaynatılarak gerçekleştirilir.
Eskiden evlerde yapılan ham sabunlar, baz
kaynağı olarak kullanılan odun küllerinin
m utfaktaki artık yağlarla kaynatılmasıyla üre­
tilirdi. O caktan çıkan odun külleri büyük bir
fıçıda biriktirilir, fıçı dolduğu zaman üstten su
dökülürdü. Fıçının dibindeki küçük delikler­

Katı ve sıvı yağların karışımından oluşan sabun
hamm addesi sodyum hidroksitle kaynatılır.
Biçim lendirilm iş sabun kalıpları bir taşıyıcı bantın
üzerinde giderek sabuna markanın basıldığı
makineden geçer.
den süzülen sıvı toplanarak yeniden fıçıya
konur, sabun yapmaya elverişli derişik bir
“küllü su” elde edilinceye kadar bu işlem
sürdürülürdü. Sonra bu su, yağla birlikte gün
boyunca kaynatılıp karıştırılırdı. Kazandaki
artık su dışarı döküldükten sonra geriye cam
m acununa benzer yağlı bir kütle olarak sabun
kalırdı.
Fransız kimyacıların iki büyük buluşu sa­
SABUN VE SABUN YAPIMI 327
Diş m acununun tüpten çıkmasına benzer biçimde
makineden çıkan sabun çubuğü, biçim lendirilm ek
üzere kesilerek parçalara ayrılır.
Procter and Gamble
A m balajlanm ış sabunlar taşıyıcı banttan alınıp
kutulara doldurulur.
bun yapımında çok daha temiz ve verimli bir
yöntem in uygulanabilmesini sağladı. Bu iki
buluştan ilki Nicolas Leblanc’ın 1790’da sofra
tuzundan sodyum hidroksit elde etm e yönte­
mini bulmasıydı. İkincisiyse M ichel-Eugene
ChevreuPün 1816’da bitkisel ve hayvansal
yağların yağ asitleri ve gliserinden oluştuğunu
ortaya çıkarmasıydı.
Sabun hammaddesi olarak kullanılan yağ­
328 SADDAM HÜSEYİN
lar, donyağı ve başka hayvansal yağlar, palm i­
ye yağı, hindistancevizi yağı, soyafasulyesi
yağı, zeytinyağı, pam uk yağı ve yenilemeyen
bazı başka yağlardır.
Sabun Yapımı
Sabunun parti parti üretildiği geleneksel üre­
tim yöntem i, katı ya da sıvı yağları büyük
kazanlarda sodyum hidroksit çözeltisiyle kay­
natm aya dayanır. Bir baz olan sodyum hid­
roksit, yağları yağ asitleri ve gliserine ayırır,
sonra da yağ asitleriyle birleşerek sabunu
oluşturur. Sabun oluştuktan sonra kazana
derişik tuzlu su (salamura) eklenir; sabun
yüzerek kazanın üstüne çıkar; gliserin ve
başka katışkılar tuz çözeltisinde çözünerek
sabundan ayrılır. Am a sabun yapımında bu
sürecin birçok kez yinelenmesi gerekir ve bu
günlerce sürer. D aha sonra tuz çözeltisinden
aynlan gliserin patlayıcı m adde, boya, vernik
ve başka birçok m addenin yapımında kulla­
nılır.
Günüm üzde uygulanan sabun yapım yön­
tem leri büyük ölçüde otom atik olarak denet­
lenen kesintisiz süreçlere dayanır. Çok kar­
maşık bir teknoloji kullanılarak üretim süresi
birkaç saate indirilmiştir. En son geliştirilen
bir sabun yapım yöntem inde, sabunlaştırma
işleminden önce, yağlar hidrolizleme kabı
denen basınçlı bir kapta yağ asitlerine ve
gliserine ayrılır. Bir katalizörle karıştırılmış
sıcak yağlar hidrolizleme kabına alttan pom ­
palanır. (Katalizörler bir kimyasal tepkimeyi
kolaylaştıran, ama kendisi tepkimeye girme­
yen m addelerdir.) Hidrolizleme kabına üstten
de sıcak su pom palanır. Kaptaki sıcaklık
230°C, basınç 40 atm osferdir. Gliserinden
ayrılan yağ asitleri kabın üstüne çıkar ve
borularla kaptan alınır; oluşan gliserin ve su
da kabın dibinden çekilir. D aha sonra arıtılan
yağ asitleri belirli m iktarda bazla karıştırıla­
rak sabun yapılır.
Sabunun Biçimlendirilmesi
Sıcak sıvı sabun, parfüm ve renk m addeleri
gibi katkı maddeleriyle karıştırılmak üzere bir
kaba pom palanır. D aha sonra, elde edilmek
istenen sabunun türüne göre son işlemlerden
geçirilerek kalıp sabun, toz sabun, tuvalet
sabunu gibi değişik biçimlerde sabunlar elde
edilir. Tuvalet sabunu yapmak için, parfüm
ve renk m addeleri eklenen sıcak sıvı sabun, su
soğutmalı m erdanelerden geçirilerek ince şe­
ritler biçiminde kurutulur. Sonra dev bir sosis
makinesine benzeyen güçlü m akinelerde ba­
sınç altında, istenen biçimde sabun çubukları
oluşturulur. D aha sonra bunlar kesilerek sa­
bun kalıpları yapılır. Bu biçimlendirme yönte­
mi, kenarları çıkarılabilen bir kapta soğutula­
rak katılaştırılan sabunun daha sonra tellerle
kesildiği geleneksel biçimlendirme yöntem i­
nin yerini büyük ölçüde almıştır. Sabun tozu,
sıcak sabunun özel olarak tasarlanmış kuleler­
de hava akımının içine püskürtülmesiyle elde
edilir.
Deterjanlar
D eterjanlar 1940’lardan bu yana büyük ölçek­
lerde üretilm ektedir. Bu deterjanların ana
hamm addesi yenilebilir doğal yağlar değil,
petrol ürünleri ve köm ürden elde edilen yan
ürünlerdir. Sert ya da tuzlu sularda iyi köpü-
rebilen, dokum alardan ya da yemek kapların­
dan kolayca yıkanıp giden ve sabunun yeter­
siz kaldığı durum larda kullanılabilen özel de­
terjanlar yapılmıştır.
Toz ya da sıvı birçok deterjan türü yapıl­
mış, bunlar evlerde ve fabrikalarda sabunun
yerini almıştır. D eterjanların kullanıldığı bir­
çok başka alan da vardır. D okum a, deri, kâğıt
ve kozmetik sanayileri gibi çeşitli sanayi
dallarında temizleme maddesi olarak kullanı­
lan birçok deterjan vardır. Günüm üzde yeni
deterjan türleri de geliştirilmektedir (bak. D e ­
t e r ja n ).
SADDAM HÜSEYİN (doğumu 1937),
1979’dan bu yana Irak ’ın devlet başkamdir.
B ağdat’ın kuzeyinde, Dicle Irmağı kıyısındaki
Tikrit kasabasına bağlı bir köyde doğan Sad-
dam Hüseyin’in tam adı Saddam Hüseyin
et-Tikriti’dir.
1955’te 18 yaşındayken öğrenimini sürdür­
mek için başkent Bağdat’a giden Saddam
Hüseyin, Baas Partisi (A rap Sosyalist Baas
Partisi) ile ilişki kurdu ve 1957’de parti üyesi
oldu. 1943’te kurulan ve birkaç A rap ülkesin­
de kolu olan bu parti, bütün A raplar’ı sosya­
list ilkelere dayalı tek bir toplum halinde
örgütlemeyi amaçlamaktadır.

A B C Ajansı
Saddam Hüseyin 1979'dan beri Irak'ın devlet
başkamdir.
1958’de general Abdülkerim Kasım önder­
liğinde gerçekleştirilen bir askeri darbeyle
krallık ortadan kaldırıldı ve Kral II. Faysal
öldürüldü. Baas Partisi’nin milliyetçi bir poli­
tika izleyen Abdülkerim Kasım’a karşı düzen­
lediği suikast ve darbe girişimi başarısız kaldı.
Bu sırada yaralanan Saddam Hüseyin Suriye’
ye kaçtı. Irak’ta ölüm cezasına çarptırılınca
Mısır Devlet Başkanı Nâsır’ın çağrısı üzerine
K ahire’ye gitti ve Kahire Üniversitesi’nde
hukuk öğrenimine başladı (1962).
Baas Partisi 1963 Şubat’ında ordunun da
desteğiyle Abdülkerim Kasım yönetimini de­
virdi ve mareşal Abdüsselam A rif başkanlı­
ğında yeni bir hüküm et kuruldu. Bunun
üzerine Irak’a dönen Saddam Hüseyin, aynı
yıl tutuklandı ve iki yıl hapis yattı (1964-66).
1966’da hapisten kaçmayı başardı ve kısa
sürede partinin önderlerinden biri oldu.
1968 Tem m uz’unda Baas Partisi kansız bir
darbeyle yönetimi ele geçirdi. D arbede
önemli rol oynayan Saddam Hüseyin Devrim
Komuta Konseyi başkan yardımcılığına geti­
SADDAM HÜSEYİN 329
rildi. Böylece Devlet Başkanı General Ahmed
Haşan el-B ekr’den sonra ülkenin en güçlü
kişisi oluyordu. Bu dönem de ülke içinde
baskıcı bir politika izlenirken ekonomik alan­
da Baas Partisi’nin ilkelerine uygun önemli
değişiklikler yapıldı. Özellikle Saddam H üse­
yin’in ağırlığını koymasıyla, yabancıların elin­
de bulunan ülke petrolleri kamulaştırıldı,
petrol geliriyle yeni sanayi ve tarım yatırım la­
rına girişildi, sağlık ve eğitim hizmetleri yay­
gınlaştırıldı. A rap birliğini savunan Saddam
Hüseyin İsrail’e karşı ödünsüz bir politikanın
da önderliğini yaptı.
Saddam Hüseyin 1976’da Ahm ed Haşan
el-B ekr’in yetkilerinin bir bölümünü kullan­
maya başladı; 1979’da ise sağlık gerekçesiyle
başkanlığı bırakan el-B ekr’in yerine geçti.
Kısa sürede Irak ’ın tek önderi durum una
geldi ve A rap dünyasının önderliğini M ısır’ın
elinden almaya yönelik bir dış siyaset izledi.
Ülke içinde ise, nüfusun çoğunluğunu oluştu­
ran Şiiler’e, özerklik isteyen K ürtler’e ve
yönetimden hoşnut olmayan hareketlere karşı
baskıcı bir siyaset sürdürüyordu.
1979’da Ayetullah Humeyni önderliğinde
kurulan İran İslam Cumhuriyeti “İslam Dev-
rimi”ni yayma eğilimleri gösterince İran-Irak
ilişkileri gerginleşti. Saddam Hüseyin, İran ’ın
elindeki Şattü’l-Arap bölgesinde hak iddia
ederek 1980 Eylül’ünde İran’a savaş açtı.
İran-Irak Savaşı ancak sekiz yıl sonra, 20
Ağustos 1988’de imzalanan bir ateşkesle sona
erebildi.
1990’da Irak ile Kuveyt arasındaki, geçmişi
1920’lere uzanan toprak anlaşmazlığı yeniden
canlandı. İki ülke arasında yapılan görüşm e­
lerde Irak, İran ’la yaptığı savaş sırasında
Kuveyt’ten aldığı borçların silinmesini ve
Kuveyt’in Irak ’a ait olan toprakları geri ver­
mesini istedi. Bu isteklerin reddedilmesi üze­
rine görüşm eler kesildi ve 2 Ağustos 1990
günü Irak Kuveyt’i işgal etti.
İşgal sırasında Kuveytli yöneticiler Suudi
A rabistan’a kaçtı; Kuveyt’te de Irak yanlısı
bir geçici hüküm et kuruldu. Irak, askerlerini
geri çekeceğini söylediyse de çekmedi. Bu
arada A rap ülkeleriyle ABD öncülüğünde
bazı batılı ülkelerin Suudi A rabistan, Bas­
ra Körfezi ve Um m an Denizi’nde askeri
yığınak yapmasıyla olay uluslararası bir önem
330 SADİ

kazandı. A B D ’nin öncülüğüyle Birleşmiş Mil­ serpiştirilen kısa şiirlerle anlatım çeşitlendiril­
letler Güvenlik Konseyi Irak’a uluslararası miş, daha çekici hale getirilmiştir.
ekonomik ambargo koydu; Irak ’a her türlü Sadi’nin irili ufaklı 20’nin üstünde yapıtı
mal satışı yasaklandı. D aha sonra ise belirli vardır. Bunların bir bölümü A rapça’dır. Ama
yiyecek m addeleri ve ilaçlar ambargo kapsa­ hiçbiri Bostan ve Gülistan kadar tanınmam ış­
mından çıkarıldı. İşgalin yol açtığı “Körfez tır. Bu yapıtlar A rap ve Türk edebiyatını da
Krizi” 1990 Ekim ayının başlarında hâlâ derinden etkilemiş, benzeri birçok yapıt kale­
çözüme kavuşturulamamıştı. me alınmıştır. Ayrıca daha iyi anlaşılmaları
için çeşitli şerhler (açıklamalar) yazılmıştır.
SADİ (1213-1291). İran edebiyatının en bü­ Bostan ve Gülistan dan Osmanlı eğitim siste­
yük şairlerinden olan Şirazlı Sadi, Bağdat’ m inde, Farsça öğretimi için temel m etinler
taki ünlü Nizamiye M edresesi’nde öğrenim olarak da yaygın biçimde yararlanılmıştır.
gördü. Hocası Şihabeddin Sühreverdi’nin
(1145-1234) tasavvuf anlayışından etkilendi. SAFA, Peyami (1899-1961). Rom an, öykü,
Bir süre Suriye’de bulunduktan sonra Şiraz’a fıkra, makale, araştırm a türlerindeki ürünle­
dönerek bu bölgede egemenlik kurmuş olan riyle Cumhuriyet dönemi düşün ve sanat
Salgurlular (Fars Atabegleri) Emiri Ebubekir yaşamının etkili yazarlarından biri olan Peya­
bin Sad’ın (1226-60) koruması altına girdi. İki mi Safa, şair İsmail Safa’nın oğludur. İstan­
ünlü yapıtı Bostan ile G ülistan’ı bu dönemde bul’da doğdu. Dokuz yaşındayken sol elinin
yazdı. İran’ın Moğol istilasına uğraması üzeri­
Anadolu Yayıncılık Arşivi
ne 1263’te Şiraz’dan ayrılarak Irak, Suriye
Anadolu ve A zerbaycan’ı dolaştı. Bir süre
Mısır’da bulundu. Burada Franklar’a tutsak
düştü. Kurtulduktan sonra Şiraz’a döndü ve
ölümüne kadar içine kapanık bir yaşam
sürdü.
Sadi hem şiirde işlediği konular bakımın­
dan, hem de anlatım daki eşsiz ustalığıyla
büyük bir değer taşır. İslam edebiyatında
insanı işleyen, insanın evrendeki varlığını
tartışan, insanı tanımaya, anlamaya yönelik
ilk önemli atılım Sadi’nin şiirlerinde görülür.
Tasavvuf düşüncesinin en geniş biçimde yoru­
munun izlerini taşıyan bir anlayışla insanlara
olgunlaşmanın yollarını gösterir, yaşamanın
amacının olgun insana ulaşmak olduğunu
savunur.
Sadi şiirde gazel, mesnevi, kaside, rubai,
kıta gibi dönemin yaygın nazım biçimlerin­ Peyami Safa roman, öykü ve fıkralarıyla tanınmıştır.
den yararlanm akla birlikte, düzyazı ile şiiri
birlikte kullanarak anlatım da yeni ufuklar aç­
mıştır. ekleminde başlayan kemik hastalığı nedeniyle
Sadi’ye yaygın bir ün sağlayan ilk ünlü düzenli bir öğrenim göremedi. Geçimini sağ­
yapıtı Bostan mesnevi biçiminde yazılmıştır. lamak için küçük yaşta çalışmak zorunda
Tasavvuf anlayışını yansıtan bu yapıtta insanı kaldı; m em urluk ve öğretm enlik yaptı. Ö ğret­
insan yapan sevgi, alçakgönüllülük, ruhsal menliği sırasında bir yandan da edebiyatla
olgunluk, açık yüreklilik gibi erdemler övülür; ilgilendi, sanat dergilerinde öykü ve çeviriler
bunlann her şeyden üstün olduğunu gösteren yayımladı.
öyküler anlatılır. Ö bür ünlü yapıtı Gülistan I. Dünya Savaşı’nın sonunda ağabeyi İlha-
düzyazı olarak kaleme alınmıştır, ama araya mi Safa ile birlikte çıkardığı Yirminci A sır adlı
 SAFEVİLER 331

akşam gazetesinde yazdığı magazin öyküleriy­ ve Horasan Serbedarileri arasında parçalan­

le adını duyurdu. Bazı yazılarında ve rom an­ mıştı. 14. yüzyıl sonundaki Tim ur istilası
larında “Server Bedii” takm a adını kullanan ülkeyi bütünüyle sarsmış, 15. yüzyıl boyunca
Peyami Safa, gazetelerde yazdığı başyazılar Batı İran önce Karakoyunlular’ın, sonra Ak-
ve köşe yazılarıyla geniş bir okur kitlesince koyunlular’ın, Doğu İran ise Tim urlular’m
tanındı. Kalem kavgalarıyla ve genellikle elinde kalmıştı.
doğu-batı karşıtlığını işlediği romanlarıyla Şah İsmail’in (1487-1524) babası Şeyh H ay­
yaygın bir ün kazandı. Kültür Haftası (1933- dar Batı İran’daki Akkoyunlu egemenliğine
37), Türk Düşüncesi (1953-60) dergilerini karşı savaşırken ölünce (1488), Safeviye tari­
yayımladı. katının ileri gelenleri İsmail’i G eylan’a götü­
Peyami Safa’nın romanları başarılı psikolo­ rerek orada yetiştirdiler. Safeviye tarikatına
ji çözümlemeleri, kurgusunun ustalığı, dilinin bağlı olanlar bir yandan da Azerbaycan, Batı
kıvraklığı ile dikkat çeker. Roman kişileri İran ve Doğu A nadolu’da yoğun bir propa­
genellikle vücudu ve ruhu hasta, karam sar ganda etkinliğine girişerek binlerce yandaş
kişilerdir. İlk romanları Mahşer (1924) ve topladılar ve bunlardan askeri birlikler oluş­
S özde K ızla r d a (1925) M ütareke dönemi turdular. 1501 ’de ortaya çıkan Şah İsmail,
İstanbul'unda batılılaşma özentisi içindeki ai­ A kkoyunlular’dan T ebriz’i alarak kendini
lelerin yaşayışını, ahlak çöküntüsünü anlatır. Azerbaycan şahı ilan etti. A kkoyunlular’ın
D okuzuncu Hariciye Koğuşu (1930) doğru­ iyice zayıfladığını görerek ertesi yıl da İran
dan doğruya kendi yaşamından kaynaklanan şahı sanını aldı. 1502-10 arasında İran ’ın
bir yapıttır. Hastalığı ile ilgili iç ve dış büyük bölümünü denetimi altına alan Şah
gözlemlerinden hareketle yazdığı bu rom anda İsmail, Musul ve B ağdat’ı da ele geçirdi.
15 yaşındaki hasta bir gencin acılarını anlatır. 1510’da doğudaki Ö zbekler’i de kuzeye süre­
Fatih-Harbiye' de (1931) doğu-batı karşıtlığını rek sınırlarını daha güvenli kıldı.
roman kişilerinde somutlayarak ortaya koy­ Ö te yandan Safeviler’in A nadolu’da yıllar­
maya çalışır. Son rom anları M atm azel Norali- dan beri sürdürdükleri propaganda etkinliği
y a n ın Koltuğu (1949) ve Y alnızız (1951), Osmanlı D evleti’ni tedirgin ediyordu. 1512’de
varlığın anlamı, önseziler, kuruntular gibi padişah olan Yavuz Sultan Selim bu eylem le­
konuların işlendiği, gizemci yanı ağır basan re son verm ek ve doğu sınırını güvence altına
ürünlerdir. almak amacıyla 1514’te sefere çıktı. İki taraf
Peyami Safa başlangıçta Kemalizm tem e­ arasında Ç aldıran’da yapılan savaşta Şah İs­
linde bir ulusçuluğu savunurken, daha sonra mail ağır bir yenilgiye uğradı. Yavuz Sultan
toplumsal düzeni dinci, gelenekçi doğrultuda Selim Safeviler’in başkenti Tebriz’e kadar
geriye götürm ek isteyen çevrelerin yanında ilerledi (bak. ÇALDIRAN Sav aşi). Safeviler batı­
yer aldı. Toplumsal ve siyasal görüşlerini daki topraklarının bir bölüm ünü Osm anlılar’a
açıkladığı yapıtlarının arasında Türk İnkılabı­ bırakm ak zorunda kaldılar. Bu topraklar 200
na Bakışlar (1938), Büyük A vru pa A nketi yıldan fazla süren Osm anlı-İran savaşları bo­
(1938), Din-İnkılap-İrtica (1961) ve ölüm ün­ yunca sık sık el değiştirdi.
den sonra yayımlanan Doğu-Batı Sentezi Tebriz’in Osm anlılar’ın eline geçmesi üzeri­
(1963) sayılabilir. ne İsfahan’ı başkent edinen Şah İsmail bun­
dan sonra G ürcistan’a küçük çaplı seferler
SAFEVİLER (1501-1736) yaklaşık 400 yıldır düzenledi, doğudaki Ö zbekler’le savaştı. Bir
parçalanmış durum daki İran ’ı birleştirmiş ve yandan da devlet örgütlenmesini geliştirip
Şiilik’i resmi m ezhep yapmışlardır. Safevi adı, güçlendirmeye çalıştı. Şah İsm ail’in 1524’te
hanedanın kurucusu Şah İsmail’in atası Şeyh ölmesinden sonra başa geçen oğlu I. Tahmasp
Safiyeddin’den (1252-1334) gelir. Şeyh Safi- dönem inde de Safeviler, Osmanlılar ve Öz­
yeddin’in kurduğu Safeviye tarikatı özellikle bekler’le savaştılar. Kanuni Sultan Süleyman
Batı İran’da ve Azerbaycan’da yayılmıştı. 1535’te Bağdat’ı Safeviler’den aldı. Irak ’ın
İran 14. yüzyıl ortalarında İlhanlılar’ın da­ tüm ü ve A zerbaycan’ın bir bölümü daha
ğılmasından sonra Celayirliler, M uzafferiler Osm anlılar’ın eline geçti. Am a sınırdaki çatış­
332 SAFİR
m alar aralıklarla sürüp gitti. Tahm asp, kendi­
sine başkaldıran kardeşi Elkas M irza’nın Os-
manlı D evleti’ne sığınması üzerine Doğu
A nadolu’ya girince Kanuni Sultan Süleyman
1548’de yeniden İran’a sefere çıktı. Tahmasp’
m birliklerini yenerek Tebriz’e kadar ilerle­
di. Elkas Mirza da Osm anlılar’ın desteğiyle
Bağdat’tan harekete geçerek H em edan, Kâ-
şan ve İsfahan’ı yağmaladı. Am a Osmanlı
ordusunun geri dönm esinden sonra Tahm asp
yeniden Doğu A nadolu’ya saldırarak A hlat’a
kadar ilerledi. Bu gelişme üzerine Kanuni
Sultan Süleyman 1553’te üçüncü kez İran ’a
sefere çıktı. Revan, Nahcivan ve K arabağ’ı
ele geçirerek geri döndü. Osmanlılar karşısın­
da birbiri ardınca uğradığı yenilgiler üzerine
Tahmasp barış önerisinde bulundu. 1555’te
imzalanan Amasya Antlaşması ile Safeviler
Azerbaycan ve Irak’taki Osmanlı egemenliği­
ni kabul ettiler. Tahmasp hükümdarlığının
sonuna kadar bu antlaşmayı bozmamakla
birlikte Avrupa devletleriyle ilişki kurarak
onları Osmanlı D evleti’ne karşı kışkırtmaya
çalıştı.
Tahm asp’ın ölmesinden (1576) sonra başa
geçen hükümdarlar içinde en önemlisi I. Ab-
bas’tır (1588-1629). Orduyu yeniden dü­
zenleyen I. A bbas 1603’ten başlayarak Os-
m anlılar’ın eline geçen toprakları geri aldığı
gibi Bağdat’ı da ele geçirdi. I. Abbas bilim,
sanat, mimarlık, bayındırlık alanlarında par­
lak bir döneme öncülük etti. Özellikle baş­
kent Isfahan bu gelişmelerin merkezi oldu.
I. Abbas’tan sonra Safevi egemenliği Afganis­
tan içlerine kadar genişlediyse de yönetim
eski gücünü yitirdi. Osm anlılar 1638’de Bağ­
dat’ı geri alınca Osmanlı-İran sınırı yeniden
gündeme geldi. 1639’da imzalanan Kasr-ı
Şirin Antlaşması ile sınır belirlendi.
Safeviler dönem inde orduda ve yönetimde
önemli bir güç olarak varlıklarını sürdüren
Türkm en aşiretleri hanedanın zayıflamasıyla
daha etkili olmaya başladılar. 18. yüzyılın
başında bu kez de Afganlılar Safevi yöneti­
minde söz sahibi oldular. Afganistan valisi ve
K andehar Gılzaîleri’nin önderi M ahmud
1722’de İran’ın büyük bölümünü ele geçirdi.
Safevi tahtına da göstermelik bir hüküm dar
çıkardı. Bu gelişmeler üzerine harekete ge­
çen, Kuzey H orasan’da yerleşmiş bir T ürk­
men aşireti olan A fşarlar’ın önderi Nadir,
Afganlılar’ı İran’dan çıkartmayı başardı.
A m a o da Safevi tahtını denetimi altında
tuttu. 1736’da da şahlığını ilan ederek Safevi
hanedanına son verdi.
SAFİR, çoğunlukla mavi renkli değerli bir
taştır. Safir adı, lapis lazuli ya da laciverttaşı
denen yarı değerli taşın Yunanca karşılığı
olan sözcükten gelir; çünkü Eski Yunanlılar,
rengi nedeniyle bu iki taşı birbirine karıştır­
mışlardır, oysa safir çok daha değerlidir.
Safirin Türkçe’deki öbür adı g ö k y a k u f tur.
G erçekten de safir, tıpkı yakut gibi, sert bir
m ineral olan korindonun bir biçimidir. Yakut
kırmızı, safir ise gök mavisi rengindedir.
En değerli safirler çok ender bulunan Keş­
mir safirleridir. Keşmir safirleri peygamberçi­
çeğinin mavi rengindedir. Ö bür safirlerin
rengi ya çok daha koyu ya da daha soluk bir
mavidir. Ayrıca pem be, sarı, yeşil, turuncu,
kahverengi, menekşe renkli, renksiz ve hatta
siyah türleri de vardır. Benekli ya da kat kat
renkli safirlere de rastlanır.
Yıldız safirler de değerli bir safir türüdür.
Böyle adlandırılmasının nedeni, kubbe biçi­
minde kesildiğinde taşın yüzeyinde birbiriyle
kesişen ve böylece altı köşeli bir yıldızı
andıran üç ışık çizgisinin belirmesidir. Yıldız
safirler saydam değildir ve renkleri gri ile
mavi arasında değişir. Duru mavi yıldız safir­
ler en değerlileridir.
Safir dünyanın çeşitli yerlerinde kayaçların
ve çakılların içinde bulunur. E n iyi safirler
Hindistan, Sri Lanka, Birmanya, Tayland,
Avustralya, A B D ’deki M ontana ve Kuzey
Carolina’dan elde edilir.
SAFRAN, çok eskiçağlardan beri çiçek tepe­
cikleri baharat ve gıda boyası olarak kullanı­
lan soğanlı bir bitkidir. Çiğdemle yakın akra­
ba olan bu bitkinin ( Crocus sativus) anayur­
dunun Akdeniz ve İran olduğu sanılmaktadır.
O rtalam a 20-25 santimetreye kadar boylana-
bilen safran bitkisi sonbaharda huni biçimli
m or çiçekler açar. Çiçeklerin tam ortasında
üç parçalı, kırmızımsı turuncu tepecikler (di-
şiorganın çiçektozu yakalayan bölümü) yer
alır. Kurutulup baharat olarak kullanılan bu
organlar bileşimindeki koyu sarı renkli bir
 SAFRANBOLU 333

boyarm addeden ötürü içine katıldığı yiyeceği dolu 20. yüzyıl başlarında bu konum unu
sarıya boyar. yitirmiştir. Bugün neredeyse tümüyle ortadan
Çiçekler açtıktan sonra tepecikler tek tek kalkmış olan safran üretimi yalnızca Safran­
elle toplanıp köm ür ateşinin üzerinde kurutu­ bolu’nun birkaç köyünde çok sınırlı ölçüde
lur. Yaklaşık 10 gram safran elde etm ek için olarak sürdürülm ektedir.
1.430 tepecik gereklidir. Bu yüzden de pahalı
ve değerli bir ürün olan safranın yerini günü­ SAFRANBOLU, Karadeniz Bölgesi’nin Batı
müzde başka gıda boyaları almıştır, ama hâlâ Karadeniz Bölüm ü’nde yer alır. Araç Çayı
vadisinin kuzey kesiminde kurulmuş olan
A -Z Collection Safranbolu, Zonguldak iline bağlı olan aynı
adlı ilçenin m erkezidir. Eski bir yerleşme
alanı olduğu bilinen ilçe toprakları, kuzeyde
Bartın Çayı’nın yukarı çığırından güneyde
Filyos Çayı vadisine kadar uzanır. Filyos
Çayı’na bu yörede Soğanlı Çayı denir.
Kesin olarak bilinmemekle birlikte adının,
eskiden bu yörede yaygın olarak yetiştirilen
safran bitkisinden kaynaklandığı sanılm akta­
dır. 19. yüzyıl ortalarında Osmanlı D evleti’n-
den yurtdışına satılan safranın önemli bir
bölümü Safranbolu’da üretiliyordu. Katıldığı
yiyecekleri sarıya boyayan safran eczacılıkta
ve boyacılıkta da kullanılır. Türkiye’de de
zerde yapımında kullanılan safran dünyanın
en pahalı baharatıdır. Safran üretimi günü­
müzde Safranbolu’ya bağlı birkaç köyde sür­
dürülm ektedir.
Safran Akdeniz yöresinin yerlisi olan m or çiçekli, Eski kaynaklardan öğrenildiğine göre,
çokyıllık bir bitkidir. önemli bir ticaret merkezi olan Safranbolu
kentinin çevresindeki topraklar verimli tarım
Akdeniz ülkeleri ile İran ve Keşmir’de yaygın alanlarından oluşuyordu. Bağlar ile bahçele­
olarak kullanılır. En çok balık ve pirinç rin yaygın olduğu bu yörede dut üretiminin
yemeklerine, bazı Avrupa ülkelerinde ise geliştirilmesi için Osmanlı D evleti’nin özendi­
ekm ek ve pastacılık ürünlerine katılır. Ülke­ rici bazı çalışmalar yaptığı bilinir. Safranın
mizde ise safrandan “zerde” adı verilen pi­ yanı sıra çavuş üzümleriyle de ünlü olan
rinçli bir tatlı hazırlanır. Safranbolu yöresindeki çam orm anlarında ya­
Çok eskiçağlardan beri İran ve Keşm ir’de pılan odun ve kereste üretim inden büyük
tarımı yapılan safran yalnızca baharat olarak ölçüde gelir elde ediliyordu. Halkının bir
değil, çeşitli dönem lerde hastalıkları iyileştiri­ bölümü Rum lar’la Erm eniler’den oluşan ken­
ci ve koruyucu bir m adde olarak da değer tin çevresindeki canlı tarım ve ormancılık
görmüş, hatta renginden ötürü kutsal sayıl­ etkinliklerinden sağlanan kazançla, özellikle
mıştır. Ö rneğin, Budacı rahipler giysilerini 19. yüzyıl sonlarında Safranbolu’nun zengin­
safranla sarıya boyarlardı. Eski Yunan ve leştiği sanılmaktadır. Daha 18. yüzyılda döne­
R om a’da ise tiyatro, saray ve ham am lara hoş min koşullarına uygun biçimde kentleşmeye
koku vermek amacıyla yerlere safran serpi- başlayan Safranbolu, 19. yüzyılda daha da
lirdi. gelişti. Günüm üzde özgün mimari yapısıyla
Günüm üzde en çok safran üretilen yerlerin Safranbolu'yu turizm açısından çekici kılan
başında İspanya, Fransa, Sicilya, İtalya, İran 2-3 katlı evlerin çoğu yörenin ve kentin
ve Keşmir gelir. İlk safran tarımının yapıldığı zenginleştiği bu dönem den kalmadır.
önemli yerlerden biri olmasına karşılık, A na­ Safranbolu, “şehir” olarak adlandırılan
334 SAFRANBOLU
kent merkezi, Kıranköy ve Bağlar olmak
üzere üç bölümden oluşur. Küçük akarsu
vadileriyle parçalanmış engebeli bir arazide
kurulmuş olan kent merkeziyle Kıranköy’de
birbirinin görüş alanını kapatm ayacak biçim­
de yamaçlara yayılmış olan evler yüksek avlu
duvarlarıyla çevrilidir. Kışın geçirildiği bu
evlerin avlu duvarları soğuk rüzgârları engel­
ler. Bu mevsimde, tavanları daha alçak,
pencereleri az sayıda ve daha küçük olan orta
katlarda oturulur. Havalar ısındığında geçilen
bol ve geniş pencereli, yüksek tavanlı üst
katlar daha serin olur. Yaz sıcakları başladı­
ğında, Bağlar’da bulunan, sıcağın etkisini
azaltacak biçimde tasarlanmış, açık sofalı ve
camsız pencereli evlere taşınılır. Bu evlerde
kışlık yiyeceklerin hazırlandığı ve pekmez
kaynatıldığı m ekânlar da vardır. Bağlık ve
bahçelik bir alanda kurulmuş olan Bağlar’
daki evlerin çevresi genellikle bahçeyle çev­
riliyken, şehir ve K ıranköy’deki evlerin avlu­
sunda geniş bahçelere rastlanmaz. Safranbo­
lu’da kışın geçirildiği kesimde sokaklar olduk­
ça dardır. Evlerin ahşap payandalarla destek­
lenen çıkmalı üst katları bu dar sokaklara
taşar.
Üstleri genellikle kiremitle örtülü olan avlu
duvarlarında kullanılan yapı malzemesi ker­
piç ya da taştır. Evler ise ahşap iskeletin
araları tuğla, yassı küçük taş ya da kerpiçle
örülerek yapılmıştır. Bu yapı biçimine hımış
adı verilir. Evlerin iç bölümlerinde ahşap
malzeme egemendir. Duvar ve tavanlarda ah­
şap işlemeciliğinin yöreye özgü zengin ör­
Nezih Başgelen
Özgün m im ari yapısıyla Safranbolu'yu
turizm açısından çekici kılan 2-3 katlı
evlerin çoğu 19. yüzyıldan kalmadır.
Erdal Yazıcı
nekleri görülür. Duvar süslerinde batının
büyük ölçüde etkisi altında kalan İstanbul
süslemeciliğinin izlerine fazlaca rastlanmaz.
O dalar tüm gereksinmeleri karşılayan bağım­
sız birimler biçiminde düzenlenmiştir. Oda
duvarlarında raflar, ocak, yüklükler ve dolap­
lar vardır. Sedirlerle çevrili olan bu odaların
duvarlarındaki bazı dolaplar yıkanma yeri
olarak kullanılır. Zengin evlerindeki bazı
odalarda havuz vardır. Korumaya alınmış
olan bu evlerin sokağa açılan bazı pencereleri
cumbalı ve kafeslidir.
Safranbolu’da bu evlerin yanı sıra Candar-
oğulları ve Osm anlılar’dan kalma başka tarih­
sel yapılar da vardır. Eski Cami olarak
adlandırılan Gazi Süleyman Paşa Camisi’nin
14. yüzyılda bir kiliseden çevrildiği sanılmak­
tadır. Candaroğulları dönem inde yapılmış
olan öteki yapılar Gazi Süleyman M edresesi,
Taş M inare Camisi ile Eskihamam ve Taş­
köprü’dür. Başlıca Osmanlı yapıları ise
Köprülü, H idayetullah, Dağdelen, Kazdağlı,
İzzet M ehmed Paşa camileri ile Cinci Ha-
nı’dır.
Buradaki tarihsel dokunun fazlaca bozul­
m adan günümüze ulaşabilmiş olmasının başlı­
ca nedeni, 1950’lerden sonra yakınındaki Ka­
rabük’ün bir sanayi merkezi olarak gelişmesi,
kentleşme olgusunun Safranbolu’da yaygın-
laşmamasıdır. H er yıl birçok yerli ve yabancı
turist ile araştırmacı tarafından ziyaret edilen
Safranbolu’da tarihsel dokuya zarar verm ek­
sizin yapılmış olan bazı yeni konaklam a tesis­
leri vardır.
Temel Britannica
Ek Bilgiler
toımT

PERU
RESMİ ADI: Peru Cumhuriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Tek meclisli, çok partili cumhuriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 1.285.216 km2.
NÜFUS (1992): 22.454.000.
BAŞKENT: Lima.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1990): Lima
(6.115.700), Arequipa (621.700), Callao (572.300),
Trujillo (532.000), Chiclayo (419.600), Piura
(315.800).
1990’da işbaşına gelen Fujimori yönetiminin
ekonomide istikrarı ve liberalleşmeyi sağlama­
ya yönelik politikaları bazı başarılara karşın
ciddi sıkıntılar yarattı. Bu arada 1980’den beri
ülkenin geniş bir kesiminde etkili olan Aydınlık
Yol (Sendero Luminoso) adlı gerilla örgütünün
ve orduyla ilişkili sağcı ölüm mangalarının şid­
det eylemleri tırmandı. 1991’de kıyı kesimlerini
etkileyen kolera salgınında 2 binden fazla insan
öldü. Gittikçe artan muhalefet karşısında Fuji­
mori Nisan 1992’de parlamentoyu dağıttı. Bu
“sivil” darbe ağır dış borç yükü altındaki
Wesley Bocxe-Sipa
Başkan A lberto Fujim ori, 1990'daki seçim
kampanyası sırasında.
POLONYA 14.1
Peru’yu dış baskılarla karşı karşıya getirdi. Mu­
halefetin büyük ölçüde boykot ettiği Kasım
1992’deki parlamento seçimlerinde Fujimori’yi
destekleyen partiler yüzde 38 oranında oy aldı.
Gerilla hareketine karşı girişilen sert sindirme
kampanyası sırasında Eylül 1992’de ele geçiri­
len Aydınlık Yol önderi Abimael Guzman yar­
gılanarak ömür boyu hapis cezasına çarptırıldı.
POLONYA
RESMİ ADI: Polonya Cumhuriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: iki meclisli, çok partili cumhuriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 312.683 km2.
NÜFUS (1992): 38.429.000.
BAŞKENT: Varşova.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1991): Varşova
(1.654.500), Lödz (846.500), Krakövv (750.600).
Yeni hükümetin serbest piyasa ekonomisine
geçiş yönünde attığı adımlar başlangıçta büyük
sarsıntılar yarattı. Ama Batı dünyasının da yar­
dımıyla 1990’ın sonunda enflasyon kabul edile­
bilir bir orana indi ve tüketici fiyatları istikrara
kavuştu, izlenen politikalar sonucunda ihracat
arttı, ithalat azaldı. Bütçe açığı kapandı. Bu
arada artan işsizlik devlet işletmelerinin özelleş­
tirilmesiyle daha da ağırlaştı. Reformların
yavaş ilerlemesinden yakman Lech Walesa,
Aralık 1990’da cumhurbaşkanlığına seçildikten
sonra, ülkenin hızla piyasa ekonomisine geçme­
sini savunan Jan Krzysztof Bielecki’yi başba­
kanlığa atadı. Demokrasi Birliği’ni kurarak mu­
halefete geçen eski başbakan Tadeusz Ma-
zowiecki ise 1991’de yapılacak seçimlere hazır­
lanmaya başladı.
Yeni dönemde Batı’yla bütünleşmeye yöne­
len Polonya 1990’da Almanya’yla sınır anlaş­
ması imzaladı. Ayrıca iki ülke arasında işbirliği­
ni geliştirmeye yönelik bir program uygula­
maya kondu. Öteki komşularıyla da bir dizi an­
laşma imzalayan Polonya, ortak üyelik için Av­
rupa Topluluklarıyla yürüttüğü görüşmeleri
Aralık 1991’de başarıyla sonuçlandırdı ve geçiş
dönemi için bir tür sınırlı korumacılık talebinde
bulundu.
Siyasal bölünmüşlüğün ve ekonomik sıkıntı­
ların sürdüğü ortamda Ekim 1991’de yapılan
genel seçimlerde katılım oranı ancak yüzde
43’ü buldu. Seçimlere giren 120 partiden
29’unun parlamentoya temsilci göndermesiyle
karmaşık bir siyasal tablo ortaya çıktı. Wale-
14.2 PORTEKİZ
sa’nın gönülsüzce başbakanlığa atadığı Jan Ols-
zewski Aralık 1991’de bir merkez-sağ koalisyon
hükümeti kurdu. Haziran 1992’de istifaya zor­
lanmasından sonra hükümet kurma görevi Po­
lonya’nın ilk kadın başbakanı olarak Hanna
Suchocka’ya verildi. Dayanışma kökenli parti­
lerin bölünmeye devam etmesi, sosyal demok­
rat bir kimlikle ortaya çıkan eski komünistleri
parlamentodaki en büyük muhalefet gücü du­
rumuna getirdi. 1992 sonlarında yayılan grevle­
re karşın, Polonya ekonomisi umut verici olma­
yı sürdürüyordu.
PORTEKİZ
RESMİ ADI: Portekiz C u m h u riy e ti.
YÖ N E TİM BİÇİMİ: Tek m e clisli, çok p a rtili c u m h u riy e t.
Y Ü Z Ö LÇ Ü M Ü : 92.389 km 2.
N Ü FU S (1992): 9.844.000.
BAŞKENT: Lizbon.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1988): Lizbon
(830.500), Porto (350.000), A m a d o ra (95.518).
Demokrasiye dönüş sürecinin başlarında birbi­
rini izleyen kısa ömürlü hükümetler dönemi,
1983’te Portekiz Sosyalist Partisi (PSP) ve Sos­
yal Demokrat Parti (SDP) arasında başlayan
yakınlaşmayla yerini istikrarlı bir ortama bırak­
tı. Bu koalisyonun bozulduğu 1985’te seçimleri
kazanarak tek başına iktidar olan SDP, 1987’de
sandalye sayısını artırarak güçlü bir konuma
kavuştu. SDP hükümetinin başbakanı Anibal
Cavaço Sılva, 60 yıllık bir aradan sonra Şubat
1986’da ilk sivil cumhurbaşkanı seçilen PSD li­
deri Mario Soares’le uyumlu bir çizgi izledi.
Haziran 1989’da SDP ve PSP’nin sağladığı ço­
ğunlukla anayasada yapılan değişiklikler eko­
nomide liberalleşme yolunu açtı.
Ekonomik sorunlara bağlı olarak bir ölçüde
yıpranan ve halk desteği zayıflayan SDP 1990
yazında yeniden toparlandı. Bu arada oy oranı­
nı artıran ve büyük kentlerde belediye başkan­
lıklarını kazanan PSP daha etkili bir duruma
geldi. Ocak 1991’de Soares ikinci kez cumhur­
başkanlığına seçilirken, Ekim 1991’deki genel
seçimler SDP’nin yeniden salt çoğunlukla ikti­
darda kalmasını sağladı.
Portekiz ekonomisinin A T’ye girişle birlikte
gösterdiği hızlı büyümeden sonra 1991’de baş­
layan yavaşlama eğilimi 1992’de de sürdü. Yatı­
rımlar ve ihracat tıkandı, tarım ve dokumacılık­
taki bunalım derinleşti. Ekonomiyi modern­
leştirme çabalarına ve özelleştirme programına
ağırlık veren hükümet, bir yandan da grevlere
karşı sıkı önlemlere başvurdu. Parlamento A ra­
lık 1992’de Avrupa birliğine ilişkin Maastricht
Antlaşması’m büyük bir çoğunlukla onayladı.
PORTO RİKO
RESMİ ADI: P orto Riko U lu s la r T o p lu lu ğ u .
Y Ö N E TİM BİÇİMİ: A B D 'ye b ağlı, iki m e c lis li özerk
bölge.
Y Ü Z Ö LÇ Ü M Ü : 9.104 k m 2.
NÜ FU S (1992): 3.581.000.
BAŞKENT: San Juan.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1990): San Ju a n
(437.745), B ayam ön (220.262), Ponce (187.749), Ca-
ro lin a (177.806), C aguas (133.447).
Porto Riko’nun gelecekteki statüsünü belirle­
mek üzere bir halkoylamasma gitme hazırlıkları
1989’da başladı. Amerika Birleşik Devletleri
(ABD) Temsilciler Meclisi 1991 ’de yapılması
öngörülen halkoylamasma ilişkin yasayı Ekim
1990’da kabul etti. Adada yaşayanlar bir eyalet
olarak A BD’ye katılma, özerk bölge satatüsü-
nü koruma ya da bağımsızlık arasında seçim ya­
pacaklardı. Ama ABD Senatosu yasanın yürür­
lüğe girmesini, kesin bir tarih belirlemeden,
Kasım 1992’deki ABD başkanlık seçimlerinden
sonraya erteledi. Bu arada Porto Riko valisi
Mart 1991’de İspanyolca’yı adanın tek resmi
dili kabul eden yasayı onayladı. Porto Riko’da
89 yıldan beri İspanyolca ve İngilizce resmi dil
olarak kabul ediliyordu.
RİZE
Y Ü Z Ö LÇ Ü M Ü : 3.920 k m 2.
N Ü FU SU (1990): 348.776.

İL MERKEZİ: Rize.
İLÇELER VE NÜFUSLARI (1990): Merkez ilçe (109.569),
Ardeşen (39.761), Çamlıhemşin (10.566), Çayeli
(51.751), Derepazarı (10.381), Fındıklı (16.129), Gü-
neysu (19.558), Hemşin (5.102), Ikizdere (15,295),
İyidere (11.445), Kalkandere (21.978), Pazar
(37.241).
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1990): Rize
(52.031), Ardeşen (17.340).
BAŞLICA YÜKSELTİLER: Verçenik Tepesi (3.709
metre).
SICAKLIK: Rize kentinde en rüşük -7°C (19.3.1963), en
yüksek 38,2°C (21.5.1980), ortalama 14,1°C.
YAĞIŞ MİKTARI: Rize kentinde yıllık ortalama 2.346,3
mm.
ROMANYA
RESMİ ADI: Romanya.
YÖNETİM BİÇİMİ: iki meclisli cumhuriyet.
YÜZÖLÇÜMÜ: 237.500 km2.
NÜFUS (1992): 23.332.000.
BAŞKENT: Bükreş.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1992): Bükreş
(2.064.474), Köstence (350.476), Yaş (342.994), Ti-
mişoara (Temeşvar) (334.278), Cluj-Napoca
(328.008).
Cumhurbaşkanı Ion Iliescu ve Ulusal Kurtuluş
Cephesi (UKC) hükümeti artan ekonomik so­
runlar ve Macar azınlığın özerklik istekleri kar­
şısında çok geçmeden sertleşmeye yöneldi. Yö­
netimde eski komünistlerin ağırlık kazanmasını
protesto amacıyla Haziran 1990’da Bükreş’te
başlayan eylemler özel trenlerle getirilen eli so­
palı madencilerin estirdiği terörle bastırıldı.
Reuters/Beltmann News Photos
Eylül 1991'de, Romanya'da m adenciler tırmanan
enflasyonu protesto için gösteriler düzenlediler.
RUSYA 14.3
Birçok aydın ve genç ülkeden kaçarken, muha­
lefetteki güçler bir cephe oluşturmaya çalıştı.
Bununla birlikte Başbakan Petre Roman’ın uy­
guladığı hızlı ekonomik reform programı Batı
dünyasıyla ilişkilerin gelişmesini sağladı.
Reformlara bağlı olarak tırmanan enflasyon
Eylül 1991’de özellikle işçiler arasında hoşnut­
suzluğun artmasına yol açtı. Bükreş üzerine yü­
rüyen madencilerle güvenlik güçleri arasında
kanlı çatışmalar çıktı. Bunun üzerine istifa eden
Roman’ın yerine Theodor Stolojan adlı partisiz
bir teknokrat getirildi. Stolojan, en büyük orta­
ğı UKC olan bir koalisyon hükümeti kurdu. Ül­
kenin görece istikrara kavuşmasıyla aşamalı
olarak yeni düzenlemelere gidildi ve yabancı
yatırımlar hızlandı. Mart 1992’de UKC’den ay­
rılan muhalif grup Demokratik Konvansiyon
adlı bir cephe oluşturdu. Eylüldeki parlamento
seçimlerinden Demokratik Konvansiyon cep­
hesi kazançlı çıktı. Ama bu durum Iliescu’nun
ikinci kez cumhurbaşkanı seçilmesini engelle­
medi.
RUANDA
RESMİ ADİ: Ruanda Cumhuriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Tek meclisli geçici yönetim.
YÜZÖLÇÜMÜ: 25.271 km2.
NÜFUS (1992): 7.347.000.
BAŞKENT: Kigali.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1991): Kigali
(232.733), Ruhengeri (29.578), Butare (28.645), Gi-
senyi (21.918).
Büyük bir muhalefetle karşılaşmadan uzun yıl­
lar devlet başkanlığını elinde tutan Juvenal
Habyarimana. ekonomik sıkıntıların arttığı
1990’da Bahutu-Batusi çatışmasının yeniden
başlamasıyla güç duruma düştü. Uganda’dan
destek gören Batusi ayaklanması Habyarima-
na’yı Nisan 1991’de çok partili düzeni öngören
yeni bir anayasayı kabul etmeye zorladı. Nisan
1992’de muhalefet partilerinin de yer aldığı bir
geçiş hükümeti kuruldu. Batusi temsilcileriyle
yürütülen görüşmelerde ateşkese varılmasından
sonra daha geniş tabanlı bir hükümetin oluştu­
rulması kararlaştırıldı.
RUSYA
RESMİ ADI: Rusya Federasyonu.
YÖNETİM BİÇİMİ: Tek meclisli, çok partili federal cum­
huriyet.
14.4 RUSYA

YÜZÖLÇÜMÜ: 17.075.400 km2. yan darbeyle birlikte Sovyet cumhuriyetlerini

NÜFUS (1992): 149.469.000. eski çatı altında bir arada tutma olanağı da or­
BAŞKENT: Moskova. tadan kalktı.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1991): Moskova Darbeden sonra hızla bağımsızlığa yönelen
(8.801.500), St. Petersburg (Leningrad) (4.466.800),
Novosibirsk (1.446.300), Nijni Novgorod (Gorki) üç B altık cumhuriyeti eylülde resmen
(1.445.000), Yekaterinburg (1.375.400), Şamara SSCB’den ayrıldı. Bunu öteki cumhuriyetlerin
(1.257.300), Omsk (1.166.800), Çelyabinsk
(1.148.300), Rostov-na-Donu (1.127.600), Kazan egemenliklerini pekiştirme yönündeki adımları
(1.107.300), Perm (1.100.400), Ufa (1.097.000). izledi. Rusya’da ise birliğin içinde reformlara
öncülük etme ya da kendi başına hareket ede­
Son “büyük dünya imparatorluğu” olarak da rek öbür cumhuriyetleri kendisini izlemeye ça­
nitelendirilen Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri ğırma yönünde bir tartışma başladı. Kasıma ge­
Birliği (SSCB) 1991’de dağıldı. Bu gelişmenin lindiğinde çekişme Rusya’nın başı çekmesini
son halkası Ağustos 1991’de, Devlet Başkanı isteyenlerden yana sonuçlanmıştı.
Mihail Gorbaçov’u devirmeye yönelik darbeyle Üç Slav cumhuriyeti Rusya, Ukrayna ve
başladı. Halkı harekete geçirerek ve Batı dün­ Beyaz Rusya 8 Aralık’ta bir araya gelerek
yasının desteğini alarak darbenin boşa çıkarıl­ SSCB’nin varlığına son verme ve Bağımsız
masında önemli rol oynayan Rusya Devlet Baş­ Devletler Topluluğu’nu (BDT) kurma kararını
kanı Boris Yeltsin, Gorbaçov’un görevine aldılar. Daha sonra 21 Aralık’ta SSCB’nin son
dönmesine karşın, Rusya’daki bütün işletme ve 12 cumhuriyetinden l l ’inin devlet başkanları
kuruluşların kendi hükümetinin denetimi altına Kazakistan’ın başkenti Alma A ta’da toplana­
alındığını ilan etti. rak yeni yapıyı biçimlendiren anlaşmaları imza­
Darbe girişimi Gorbaçov’un açtığı yeniden ladılar. Dışta kalan cumhuriyet, bir iç savaşın
yapılanma sürecinde reformcu güçler ile eski eşiğindeki Gürcistan’dı. Gorbaçov 25 Aralık’ta
yapıya bağlı kesimler arasında gelişen çatışma­ SSCB devlet başkanlığı görevinden istifasını
nın doruk noktasıydı. Sovyet cumhuriyetlerin­ açıkladı ve siyasetten çekildi.
deki ayrılma eğiliminin önüne geçmeye çalışan Aralık sonunda bütün Sovyet organları ile
Gorbaçov, yeni bir temelde birliği korumak kurumlarının varlığı sona erdi. Birleşmiş Millet-
üzere Mart 1991’de halkoylamasma gitmişti. ler’deki (BM) SSCB sandalyesi ve BM Güven­
Ama halkoylamasından merkezin gücünü azalt­ lik Konseyi daimi üyeliği Rusya’ya geçti. Eski
maya çalışan cumhuriyetlerin kazançlı çıkma­ Sovyet silahlı kuvvetleri de BDT komutasında
sıyla çözülmenin yolu açıldı. Başarısızlığa uğra­ kalmakla birlikte fiilen Rusya’nın denetimine

KUZEY BUZ DENİZİ

Berina

O ho tsk
D enizi

K R A Y N Â ~ ''~

(rom. ^ ' ~ s .___N o vosibirsk. İrkutsk

^ ' ^ .C m ü LDOVYA^ - # Volgoçfrad / ---N C^Vladivostok
i '
S v* JAPONYA
-------- -------G Ü R d s W ^ X A ra IG ö lü K A Z A K İS T A N Ja po n f\j
MOĞOLİSTAN ^J
'K. KORE
TÜRKİYE İ< T S ,£ = = » ' J D enizi
‘' Y
^ r^ p R M E N İS T A N \ ^ M
? N v*
X *
*■- ", KIRGIZİSTAN,
.Ö ZBE K İSTA N , - / ** j - - _ )
V ---
ty Z E R B A Y C A N ^ T Ü R K M E N İS T A N . - K - - ' ^
^ y r ' - Y — J X I V “ -v . • m" r j
X ' *-1 ' A # r' 1 T A C İK İS T A N

iran te ş tte
 RUSYA 14.5

girdi. BDT içinde Beyaz Rusya, Kazakistan, öngörüyordu. Parlamentonun çoğunluğu “özel
Kırgısiztan ve Özbekistan’la sıkı bağlar kurma­ rejim” kararma karşı çıkarken, darbe söylenti­
ya yönelen Rusya, başını Ukrayna’nın çektiği leri dolaşmaya başladı. Başta Amerika Birleşik
öteki cumhuriyetlerle ilişkilerde ise bazı anlaş­ Devletleri (ABD) olmak üzere Batılı ülkeler
mazlıklara düştü. Bu arada Gürcistan’dan ayrıl­ Yeltsin’in reformlarına destek verdiklerini açık­
mak isteyen Güney Osetya ve Abhazya’nm ladılar. Yeltsin de reformları gerçekleştirebil­
Rus desteğini istemesi bir başka sorun yarattı. mek için Batılı devletlere acil mali yardım çağ­
Rusya’da eski çarlık dönemi sınırlarına dayalı rısında bulundu.
yayılmacı ve aşırı milliyetçi eğilimler güçlenme­ Yeltsin’in güçlü bir başkanlık sistemine
ye başladı. geçiş planını durdurmak ve onu iktidardan
Rusya Federasyonu’nun kuruluşuna ilişkin uzaklaştırmak isteyen parlamentodaki tutucu
antlaşma Mart 1992’de 20 özerk cumhuriyetten güçlerin girişimleriyle birlikte ülke yönetiminde
18’inin, Rusya’daki yönetim birimleri ile Mos­ bir karışıklık ortaya çıktı. Bu arada iki taraf da
kova ve St. Petersburg (Leningrad) kentlerinin halkın desteğini kazanma çabasına girdi. Parla­
katıldığı bir toplantıda imzalandı. Antlaşmaya mentoda yapılan görüşmelerde Yeltsin’i görev­
imza atmayan Çeçenler bağımsızlığı amaçlar­ den almayı sağlayacak çoğunluğun bulunama­
ken, Tatarlar Rusya Federasyonu’yla özel bir ması üzerine, kilitlenmeyi çözecek uzlaşma
anlaşma yapmak istiyorlardı.
R obert Koch-C orıtrast/SABA
Rusya Federasyonu yeni dönemde büyük
ekonomik, siyasal ve toplumsal sorunlarla karşı
karşıya geldi. Piyasa ekonomisine geçişin sancı­
ları ağır bir biçimde kendini duyurmaya başla­
dı. Fiyatların serbest bırakılmasıyla enflasyon
hızla tırmanırken, para arzı ve bütçe açığı dene­
timden çıktı. Rublenin dolar karşısındaki değe­
ri büyük bir düşüş gösterdi. Batı dünyası kredi
ve yatırımları beklenen düzeye ulaşmadı. Özel­
leştirme programı küçük işletmelerle sınırlı
kaldı. Dış ticarette de önemli bir liberalleşme
gerçekleşemedi.
Ekonomideki sorunları ağırlaştıran bir
etken de siyasal yapıda ortaya çıkan istikrarsız­
lıktı. Kendi partisini kurmak yerine çeşitli parti
ve örgütlerin ittifakına dayanmaya çalışan Yelt-
sin, bir süre sonra parlamentoda tutucu güçle­
rin sert muhalefetiyle kaşrılaştı. Parlamento
Başkanı Ruslan Hasbulatov’un öncülük ettiği
muhalefetin baskısı ekonomik reform progra­
mını yavaşlattı. Öte yandan Yeltsin’i, hükümet­
te ödün niteliğinde değişiklikler yapmaya zorla­
dı.
Parlamentodaki tutucu güçler 1993 başların­
da Yeltsin’in yetkilerini kısma çabasına yönel­
di. Bu çatışma çok geçmeden gittikçe derinle­
şen bir bunalıma dönüştü. Yeltsin 21 M art’ta
bir kararname yayımlayarak “özel rejim” ilan
etti. Bazı siyasal çevrelerde bir “sivil darbe”
olarak nitelendirilen bu kararname, Yeltsin’in
geçici olarak ülke yönetimini bütünüyle eline
almasını ve 25 Nisan’da devlet başkanlığını sür­ Rusya Devlet Başkanı Boris Yeltsin Ağustos
1991 'deki darbenin başarısızlığa uğratılmasından
dürme konusunda halkoylamasına gidilmesini sonra Rus bayrağını dalgalandırıyor.
14.6 SADDAM HÜSEYİN

formülleri aramaya başladı. 25 Nisan’daki halk- Müttefik ülkelerin koşullarına boyun eğmek
oylamasının parlamentonun belirlediği sorular­ zorunda kaldı. Daha sonra Irak içinde başlayan
la yapılması, ayrıca devlet başkanlığı ve parla­ayaklanmaları şiddetle bastırarak iktidarını ko­
mento için kasımda seçimlere gidilmesi yönün­ rumayı başardı. Ama Batılı ülkelerin müdaha­
de bir karar alındı. Ama siyasal yapıdaki lesi sonucunda Kuzey Irak’ta fiili bir Kürt yö­
belirsizlik tam olarak giderilemedi. Yeltsin netiminin ortaya çıkmasını önleyemedi. Bir
nisan başında Kanada’nın Vancouver kentinde süre ekonomik toparlanmaya ağırlık veren Irak
ABD Başkanı Bili Clinton’la bir araya geldi. yönetimi, 1992 sonlarında ateşkesle ilgili uygu­
Görüşmeler sonunda A B D ’nin Yeltsin’in çaba­ lamalara karşı çıkmaya başladı. ABD Başkanı
larını desteklediği ve Rusya’ya 1 milyar ABD George Bush’un sert karşılığıyla tırmanan çatış­
Doları yardımı sağlanacağı açıklandı. ma Ocak 1993’te Irak’a yeni bir hava bombar­
dımanı düzenlenmesine yol açtı. A BD’de yeni
SADDAM HÜSEYİN. Körfez Krizi’nde geri başkan olarak seçilen Bili Clinton’m göreve
adım atmaya yanaşmayan Saddam Hüseyin, başlamasından sonra, Saddam Hüseyin’in uz­
Irak ordusunun 17 Ocak 1991’de başlayan sa­ laşmaya açık bir tutuma girmesi sıcak çatışmayı
vaşta uğradığı ağır yenilgi üzerine 28 Şubat’ta sona erdirdi.