Jak uczyć

krytycznego
myślenia?
Poradnik dla nauczycieli szkół podstawowych i średnich

Materiały przygotowane przez Fundację „Przeciwdziałamy

Dezinformacji” we współpracy ze stowarzyszeniem Pravda
Drogi Nauczycielu!

Twoja praca jest niezwykle ważna. Świadomość,

że kształtujesz przyszłość swoich podopiecznych,
musi być niesamowita, jednak czasem myśl
o odpowiedzialności, jaka na Tobie spoczywa,
może być przytłaczająca.

Jeśli zastanawiałeś się kiedyś, jakie umiejętności

będą kluczowe dla Twoich uczniów
w przyszłości... Przychodzimy z odpowiedzią!

Krytyczne myślenie to umiejętność, bez której

trudno będzie przetrwać uczniom w świecie
pełnym sprzecznych informacji. Szczególnie
w czasie pandemii przekonaliśmy się, jak cenna
jest umiejętność krytycznego myślenia. Właśnie
dlatego stworzyliśmy poradnik „Jak uczyć
krytycznego myślenia?”, który właśnie czytasz.

Dziękujemy, że chcesz zmieniać świat na lepsze!

Wierzymy, że przygotowane przez nas materiały
pozwolą Ci zdobyć niezbędną wiedzę na temat
krytycznego myślenia, a także przygotują Cię do
przekazywania tej wiedzy uczniom.

1
Wprowadzenie
do przewodnika
Poradnik „Jak uczyć krytycznego myślenia?”, który właśnie
trzymasz w swoich rękach, składa się z dwóch części.

W pierwszej zawarliśmy kluczowe informacje na temat

krytycznego myślenia. Odpowiedzieliśmy na pytanie, czym
jest i dlaczego warto uczyć go w szkole. Druga część
poradnika zawiera praktyczne wskazówki na temat nauki
krytycznego myślenia oraz propozycje tematów do dyskusji
z uczniami na tematy, z którymi spotykają się na co dzień.

Spis treści
Umiejętności Rozmowy, które warto
przyszłości przeprowadzić

Czym jest
krytyczne myślenie? Czy emocje są dobrym
doradcą?
Dlaczego warto uczyć
Wiedza, analiza,
krytycznego
decyzja
myślenia?

Od czego zaczyna Interdyscyplinarność

się zmiana?

Kluczowe wnioski
Checklista dobrych
praktyk 2
 Wstęp
merytoryczny
 Umiejętności przyszłości
Jak przygotować uczniów na zmieniającą się rzeczywistość?
Jakie umiejętności będą dla nich kluczowe np. w ich przyszłej
pracy? Z odpowiedziami przychodzi wiele raportów, takich
jak raport „Future Work Skills 2020”.

Żyjemy w erze internetu

Odkrywanie sensu i kolejnym wyzwaniem,
które czeka na uczniów w
Korzystanie z nowych przyszłości, jest umiejętność
mediów korzystania z nowych
mediów. Zmiany następują
Zarządzanie obciążeniem bardzo szybko, więc kluczowe
kognitywnym będzie nadążanie za nimi
i zwinna adaptacja.

Według raportu Institute for Internet sprawił, że mamy

the Future dla Instytutu
Badawczego Uniwersytetu
w Phoenix bardzo ważną
umiejętnością na przyszłym
rynku pracy będzie „odkrywanie
sensu” (sense-making), które
możliwe jest dzięki krytycznemu
myśleniu. To właśnie ta
umiejętność będzie nas
odróżniać od maszyn, które w
niedalekiej przyszłości przejmą
dużą część stanowisk obecnie
obejmowanych przez ludzi.
szeroki dostęp do informacji,
a czasem stajemy się wręcz
obciążeni ich ilością. Aby
dobrze radzić sobie z
obciążeniem kognitywnym,
które się z tym wiąże,
niezbędne będzie krytyczne
myślenie pozwalające
odróżniać prawdę od fałszu.

4
 Krytyczne myślenie
Czym jest i czy można je jasno zdefiniować?

„Istota niezależnego umysłu nie leży w tym, co myśli,

ale w tym jak myśli.”

Christopher Hitchens

„Myślenie krytyczne to zdyscyplinowany intelektualnie

proces aktywnej i umiejętnej konceptualizacji, stosowania,
analizowania, syntetyzowania i/lub oceniania informacji
zebranych lub generowanych przez obserwację,
doświadczenie, refleksję, rozumowanie lub komunikację,
jako przewodnik po wierze i działaniu.”

The Foundation for Critical Thinking

„Krytyczne myślenie jest wprawną i aktywną interpretacją

Czymi ewaluacją tego, co
jest i czy można obserwujemy
je jasno – komunikatów,
zdefiniować?
informacji i argumentów.”
Michael Scriven

5
 „Myślenie krytyczne jest rodzajem myślenia realistycznego,
ukierunkowanego na specyficzny cel, jakim jest ewaluacja.
(…) Celem myślenia krytycznego jest rzetelna i realistyczna
ocena istotnych aspektów aktywności intelektualnej
człowieka”

Edward Nęcka

„Myślenie krytyczne polega na myśleniu o twoim myśleniu,

gdy myślisz, aby poprawić swoje myślenie.”

Richard W. Paul

„Refleksyjne myślenie jest czynnym, wytrwałym i uważnym

rozważaniem jakiegoś przekonania lub przypuszczalnej
formy wiedzy – ze względu na podstawy, na których się
opiera, oraz dalszych wniosków, do których doprowadza.”

John Dewey

Jak można się domyślić, nie istnieje jedna definicja

krytycznego myślenia - jest to raczej zestaw pewnych
umiejętności. Mamy nadzieję, że przedstawione przez
nas wskazówki i propozycje dyskusji będą przydatne
w nauczaniu krytycznego myślenia w szkołach.

6
Dlaczego warto go uczyć?
Krytyczne myślenie jest ważne – warto zastanowić się nad
tym, jakie korzyści płyną z uczenia go w szkole.

Krytyczne myślenie ułatwi

pracę zarówno Wam, jak
Komunikacja i uczniom. Skuteczna
komunikacja jest niezwykle
ważna – bez niej ani rusz!

Dzięki krytycznemu myśleniu

uczniowie będą mogli szybciej
się rozwijać. Świat zmienia się
tak szybko, że bez sprawnej Rozwój
analizy informacji trudno będzie
za nim nadążyć.

W natłoku informacji trudno

jest znaleźć te prawdziwe.
Odnalezienie się w tym
Porządek infodemicznym chaosie jest
możliwe właśnie dzięki
krytycznemu myśleniu.

7
 Praktyczna
strona mocy
 Chwila na autorefleksję

Rola szkoły
W tym miejscu chcielibyśmy zachęcić
do refleksji na temat roli, jaką szkoła
pełni w nauczaniu krytycznego
myślenia. No właśnie – nauczaniu czy
może wręcz przeciwnie?

Czy szkoła jest postrzegana jako

miejsce, w którym otwartość
i zadawanie pytań jest pożądane?
Czy szkoła zmusza do krytycznego
spoglądania na problemy? Z czego
może to wynikać?

Zmiana zaczyna się od...?

Można mieć zastrzeżenia do polskiego systemu edukacji,
jednak jeśli czytają Państwo ten materiał, znaczy to, że
istnieją nauczyciele, którzy chcą realnej zmiany.

Wierzymy, że świadomość problemu ma niesamowitą moc.

Właśnie dlatego w poradniku „Jak uczyć krytycznego
myślenia?” stawiamy na refleksję nad tym, jak obecnie
wyglądają prowadzone przez Państwa zajęcia. Zachęcamy do
przeanalizowania ich przebiegu i mamy nadzieję, że
wskazane przez nas rozwiązania pomogą w skuteczniejszej
pracy z uczniami i przekazywaniu im wiedzy na temat
krytycznego myślenia.

9
Ta „checklista” zawiera dobre praktyki, które wspomagają
naukę krytycznego myślenia. Sprawdź, czy stosujesz je
podczas prowadzonych przez siebie lekcji i nad czym
mógłbyś jeszcze popracować.

Jak często....

...w jasny sposób komunikujesz uczniom sposób

zadawania pytań?

...chwalisz uczniów za zgłaszanie swoich wątpliwości?

...organizujesz na zajęciach pracę w grupach?

...wprowadzasz na zajęciach otwarte dyskusje?

....zachęcasz uczniów do wyrażania swojego zdania?

...dajesz czas uczniom na przemyślenie decyzji?

...pytasz uczniów o ich perspektywę?

...zadajesz uczniom zadania, które nie mają

jednoznacznego rozwiązania?

...konfrontujesz uczniów ze sprzecznymi

argumentami?

Ile z tych praktyk już stosujesz na swoich zajęciach? Jedną,

a może wszystkie? Człowiek uczy się całe życie, dlatego ten
materiał niech będzie inspiracją do wprowadzenia zmian.

10
 Rozmowy,
które warto
przeprowadzić
Doświadczenia uczniów
Nie ulega wątpliwości, że nieodłączną częścią życia uczniów
jest internet i media społecznościowe. Istotną sprawą jest
zrozumienie perspektywy młodych osób. Zachęcamy do
podjęcia dyskusji z uczniami na temat ich relacji z mediami
społecznościowymi. Oto propozycje pytań, które mogą być
punktem wyjścia do ciekawych i odkrywczych dyskusji.

Pytania do rozmowy z uczniami

Jak często korzystacie z mediów społecznościowych?

Te dane mogą być szokujące! Przykładowo – jeśli spędzasz 4h

dziennie przeglądając media społecznościowe, rocznie jest to
prawie 1500 godzin (dwa pełne miesiące). To zdecydowanie daje
do myślenia...
Na Facebooku (po wyszukaniu hasła „czas” w ustawieniach)
można sprawdzić ile czasu spędziliśmy na Facebooku oraz ustawić
limit, po którego przekroczeniu otrzymamy powiadomienie.

Kiedy i w jakim celu zaglądacie do mediów społecznościowych?

Ważny jest także powód korzystania z mediów społecznościowych

i świadomość tego, kiedy uczniowie do nich zaglądają.

Czy weryfikujecie informacje, które czytacie w internecie?

Są tam na pewno nieprawdziwe informacje – czy uczniowie mają

tego świadomość?
12
Doświadczenia pandemiczne
Pandemia koronawirusa zmieniła sposób, w jaki odbieramy
informacje. Zapewne globalne skutki tych zmian poznamy
dopiero w nadchodzących latach, jednak już teraz możemy
zastanowić się, jak pandemia wpłynęła na naszą komunikację ze
światem. Warto poruszyć ten temat z uczniami, aby uświadomić
im, jak ważne jest krytyczne patrzenie na informacje, które
znajdują się w sieci.

Pytania do rozmowy z uczniami

Czy zauważyliście, że podczas pandemii staliście się bardziej
zależni od technologii? Jakie są Wasze odczucia z tym
związane?

Warto pytać uczniów o ich emocje związane z internetem

w kontekście pandemii koronawirusa. Ich zrozumienie jest
niezwykle ważne dla dobrej kondycji psychicznej w tych
dziwnych czasach.

Czy czujecie, że w trakcie pandemii przytłacza Was ilość informacji,

która do Was dociera?

Infodemia to zjawisko, które dotyka każdego z nas. Ważne, aby

uczniowie wiedzieli, że nie są w tym doświadczeniu osamotnieni.

Czy zauważyliście, że w trakcie pandemii dociera do Was wiele

nieprawdziwych informacji?

Pandemia sprzyja roznoszeniu się fałszywych informacji.

Czy uczniowie są tego świadomi? Jak sobie z tym radzą? 13
„Kontrowersyjne” szczepienia
Nadzieją na zakończenie pandemii jest zaszczepienie jak
największej liczby osób. Uczniowie oraz ich rodzicie mogą mieć
do szczepionek różne nastawienie – to naturalne, że w takich
momentach pojawiają się wątpliwości. Jednak warto zauważyć,
że w przypadku szczepień prawdziwe informacje mogą
(dosłownie) uratować życie.

Pytania do rozmowy z uczniami

Czy wszystkie osoby, z którymi rozmawiacie mają takie samo
podejście do szczepień? Z czego to wynika?

Dyskusje nie powinny pogłębiać podziałów. Właśnie dlatego

lepiej zadawać rozwijające pytania niż dawać jednoznaczne
odpowiedzi.

Czy łatwo jest Wam rozmawiać z osobami, które mają inne

podejście do szczepień niż Wy i Wasza rodzina?

Nie jest tajemnicą, że wśród uczniów znajdują się zarówno osoby

zaszczepione, jak i niezaszczepione. Warto zachęcić uczniów do
dyskusji pełnej empatii, która pozwala na zrozumienie drugiego
człowieka.

Skąd czerpiecie informacje na temat szczepień? Jak sprawdzacie,

że są to rzetelne źródła?

Czy uczniowie mają świadomość źródeł, z których korzystają?

W jakim stopniu opierają się na opiniach znajomych czy
anegdotach? 14
Emocje – przyjaciel czy wróg?

Od emocji nie uciekniemy – są nieodłączną częścią życia

każdego człowieka. Jednak czy zawsze są nam pomocne? Jak
radzić sobie z nimi w kontekście krytycznego myślenia?

Rozpoznanie
Podstawową kwestią jest rozpoznanie emocji, które nam
towarzyszą oraz zrozumienie skąd one wynikają.

Komunikacja
Rozmawiajmy z innymi o naszych emocjach i uczmy tego
w szkołach. Komunikacja jest kluczowa w każdym obszarze
życia, dlatego warto nie zapominać o komunikowaniu światu
tego, jak się czujemy.

Działanie
Wiemy już jakie emocje odczuwamy, a także z czego to
wynika. Teraz wszystko w naszych rękach – decyzja o tym, co
zrobimy w obliczu tych emocji, należy do nas.

“Naturalnie jesteśmy predysponowani do reakcji

emocjonalnych, a nie racjonalnych. Jednak krytycznie
myślący człowiek dopuszcza do siebie myśl, że może być
inaczej, niż podpowiadają mu emocje.”

dr hab. Tomasz Grzyb

15
#1 Wiedza
Bez pełnej wiedzy na temat danej sytuacji nie można
podejmować dobrych decyzji. Zanim zaczniemy analizować
dany problem, musimy zidentyfikować to, czego jeszcze nie
wiemy. Dużym błędem jest przeskakiwanie ze szczątkowej
wiedzy do daleko posuniętych wniosków.

#2 Analiza
Gdy posiadamy już wszystkie dane, możemy przejść do ich
analizy. W tym miejscu bardzo istotne jest omijanie błędów
logicznych i ocenianie, które informacje są dla nas
najbardziej przydatne i dlaczego.

#3 Decyzja
Decyzja jest ostatnim etapem dochodzenia do wniosków.
Może wydać się to banalne, jednak w praktyce bardzo często
omijamy etap analizy czy zdobywania wiedzy, bo zwyczajnie
wymaga to od nas mniejszego wysiłku. Pamiętajmy, że tak
podjęta decyzja (np. o tym, czy jakaś informacja jest
prawdziwa) bardzo często może być dramatyczna
w skutkach. 16
 Interdyscyplinarność
Czy tzw. „rozdrabnianie się” zawsze jest złe?

Szkodliwe stereotypy
Często powielanym stereotypem jest przekonanie, że należy
(i można) być wybitnie dobrym w jednej, konkretnej
dziedzinie. Oczywiście, nie ma w tym nic złego, jednak
coraz bardziej docenianą umiejętnością jest łączenie wiedzy
z różnych dziedzin.

Siła w... Nic na 100%?

...różnorodności!
Zalety
Interdyscyplinarność
wspiera krytyczne
myślenie i jest bardzo
przyszłościową cechą.
Ważne, żeby uczniowie
mieli tego świadomość
i nie czuli presji, aby
zmniejszać liczbę swoich
zainteresowań.
Czy to, że uczeń ma kilka
pasji oznacza, że w żadnej
nie będzie wybitny?
Niekoniecznie. Łączenie
zainteresowań z kilku
dziedzin może być bardzo
rozwijające i wcale nie
oznacza, że uczeń nie
będzie dobry w żadnej
z nich „na 100%”. Czasy się
zmieniają, a zawody coraz
bardziej wymagają od
pracowników posiadania
zróżnicowanych
kompetencji.

17
Mapa myśli
Zachęcamy do wydrukowania i uzupełnienia mapy myśli,
która pomoże Państwu uporządkować zdobytą wiedzę!

kluczowe wnioski

18
Kluczowe
wnioski
 Każdy wie
kiedy i na
5 cech
jakich
dobrej
zasadach
lekcji
może zadać
pytanie

Aktywności
Uczniowie
w klasie mogą
pracują
podlegać
w grupach
dyskusji

Poruszane
Każdy
są tematy
głos jest
z życia
ważny
uczniów
20
Osoba ...nie boi się
myśląca zmieniać
krytycznie... zdania.

...nie
...szanuje
przechodzi
poglądy
od razu do
innych.
wniosków.

....wie, że
...zadaje
człowiek uczy
pytania.
się całe życie.

21
 Będziemy
wdzięczni za
Twoją opinię!

Odnośnik do ankiety

Dzięki Tobie możemy

tworzyć lepsze materiały.
Dziękujemy!
Jest nam niezmiernie miło, że skorzystali Państwo z naszego
poradnika „Jak uczyć krytycznego myślenia?”. Mamy
nadzieję, że był on punktem wyjścia do ciekawych dyskusji
i czas spędzony na jego lekturze zaowocuje w Państwa pracy
z uczniami i pomoże skuteczniej uczyć krytycznego
myślenia.

Zachęcamy również do zapoznania się z przygotowanymi

przez nas gotowymi scenariuszami lekcji na temat teorii
spiskowych, fake newsów i psychologii dezinformacji.

Link do pobrania lekcji

Dane Dane
kontaktowe fundacji
fakenews.polska KRS: 0000850583

fakenews_pl NIP: 7252301561

fakenews_pl REGON: 38666335900000

www.fakenews.pl Fundacja „Przeciwdziałamy

Dezinformacji”
kontakt@fakenews.pl