60 Lekcja dla umysłu

7 Lekcja dla umysłu – jak planować lekcję,

żeby uczeń wyniósł z niej jak najwięcej
Wraz z powrotem czteroletniego cyklu nauczania w liceach (i pięcioletniego w technikach) do szkoły
średniej przychodzą uczniowie pod wieloma względami różniący się od tych, do których zdążyli się
Państwo przyzwyczaić w ostatnich latach. Są to uczniowie młodsi o rok, a często – nawet o dwa lata,
co ma znaczenie dla stopnia ich rozwoju intelektualnego i emocjonalnego. Wiedza, którą wynieśli
ze szkoły podstawowej, jest niekiedy odmienna od wiedzy absolwentów gimnazjów,
a ich przystosowanie do nowej szkoły jest mniej wprawne (brak doświadczenia adaptacyjnego
w gimnazjum). Inne są również niekiedy ich cele i nawyki uczenia się.

Aby nowi uczniowie mogli wynieść z lekcji jak najwię-
cej, należy szczególnie starannie dobrać odpowied-
nie metody pracy. Mając to na uwadze, postanowiliśmy
wprowadzić pewne zmiany w naszych materiałach dy-
daktycznych. W tym celu dokładnie przeanalizowaliśmy
i uwzględniliśmy profil nowego ucznia szkoły średniej.
Jak zwykle wzięliśmy też pod uwagę wiele uniwersal-
nych zasad pedagogicznych i komunikacyjnych, które
wynikają z ogólnych i niezmiennych prawd o działaniu
ludzkiego umysłu. Stosowanie tych zasad zawsze poma-
ga w nauczaniu, będzie więc również wspierać Państwa
w pracy z uczniami w zreformowanej szkole. Przykłady
tych zasad znajdziecie Państwo poniżej.
Przypomnienie potrzebnej
wiedzy uprzedniej
Wiele z zaproponowanych przez nas scenariuszy lekcji
rozpoczyna się od aktywności, których celem jest odszuka-
nie w pamięci uczniów wiedzy potrzebnej do zrozumienia
nowych zagadnień. Wiedza ta może pochodzić z wcześniej-
szych lekcji lub nawet z wcześniejszych etapów edukacji.
Im więcej czasu minęło od momentu, w którym uczeń się
z nią zetknął, tym więcej uwagi będziecie Państwo musieli
poświęcić, żeby ją przypomnieć. Warto jednak przeznaczyć
na to czas, ponieważ dzięki temu nauka nowego materiału
będzie skuteczniejsza. Wynika to ze sposobu, w jaki umysł
przetwarza nowe informacje: kojarzy je z wiadomościami,
które już ma, i na tej podstawie analizuje je i porządkuje.
Jest to operacja czasochłonna i obarczona ryzykiem, po-
nieważ niewłaściwe skojarzenia mogą spowodować „bała-
gan” w zasobach informacji. Jeżeli zatem na początku po-
możemy uczniom odnaleźć w pamięci właściwą wiedzę,
przyspieszymy prawidłowe przetwarzanie nowych infor-
macji, ułatwimy ich zrozumienie i zwiększymy szansę na
ich poprawną organizację w pamięci.
Poznanie celów lekcji
W naszych scenariuszach często zachęcamy Państwa do
prezentowania celów lekcji. Robimy to z przekonaniem,
że nie jest to pusty rytuał szkolny, ale bardzo cenny etap

procesu dydaktycznego, który pozwala ukierunkować
pracę umysłu na treści lekcji. Ma to związek z naturalną
tendencją ludzkiego umysłu do tego, by samodzielnie wy-
znaczać cele swojego działania, przewidywać jego efekty,
a nawet – nadawać ważność zadaniom, które prowadzą
do tych celów. Tendencja ta wynika z kolei z faktu, że na
uczenie się potrzeba niezmiernie dużo energii – żeby so-
bie z nim poradzić, umysł musi optymalnie zarządzać
zasobami (np. uwagą), a więc decydować, na jakie zada-
nia je poświęcić. Przez podanie celów lekcji podejmujemy
próbę narzucenia umysłowi zadań. Jeżeli zrobimy to
w intrygujący sposób, dodatkowo wzmocnimy zacieka-
wienie, które stanowi istotę ukierunkowania procesów
poznawczych. Wzbudzimy też u uczniów pozytywne
emocje, co (nawet w nieuświadomiony sposób) zwiększy
ich zaangażowanie.
Różnorodność form
i narzędzi dydaktycznych
W czasie lektury naszych scenariuszy lekcji zapewne za-
uważycie Państwo, że zawierają one propozycje wielu
różnych form i narzędzi dydaktycznych. Proponujemy
w nich przeplatanie form receptywnych (takich jak słu-
chanie wykładu, czytanie lub oglądanie zasobu dydak-
tycznego) z formami aktywizującymi (np. dyskusją, pra-
cą w grupach). Dbałość o różnorodność nie wynika wy-
Lekcja dla umysłu 61
łącznie z chęci unikania nudy – także ona ma związek
z bardziej kompleksowymi potrzebami ludzkiego umy-
słu. Oto kilka przykładów na to, jak pomagamy zaspoko-
ić te potrzeby.
Po pierwsze, pomagamy Państwu podzielić treści lek-
cji na mniejsze jednostki. Praca z nowymi treściami
w taki „pofragmentowany” sposób pozwala dostosować
tryb ich podawania do pracy pamięci, która z natury ma
niewielką pojemność i bezwzględne zasady segregacji da-
nych. To, co się nie zmieści i zostanie uznane za mniej
istotne, nie zostanie przez pamięć przetworzone i zosta-
nie z niej usunięte, co kolei skaże uczniów na niepowo-
dzenie – i to bez ich świadomego udziału w tym procesie.
Po drugie, podpowiadamy Państwu, w jakich momen-
tach lekcji warto wprowadzić zadania cząstkowe. Pomogą
one Państwu odpowiednio szybko zorientować się, czy
uczniowie zrozumieli nowe treści i – w razie wątpliwości
– uruchomić dodatkowe narzędzia. Uczniom zaś zadania
cząstkowe pomogą przeprowadzić pierwszy proces świa-
domego przetwarzania nowych informacji, który wzmoc-
ni efekt procesu uczenia się i spowoduje, że nabędą więcej
wiedzy już w wyniku pracy na lekcji.
Przetwarzanie nowych informacji w trakcie lekcji jest
bardzo ważnym środkiem wspierającym skuteczne ucze-
nie się. Jest ono tym skuteczniejsze, im częściej wymaga
ujęcia nowego zagadnienia własnymi słowami, skojarze-
nia go z własnymi doświadczeniami lub zadania nietypo-
wych pytań. To właśnie dzięki takiemu głębokiemu prze-
twarzaniu umysł sprawniej organizuje nowe informacje
w pamięci i odświeża ścieżki dotarcia do wiedzy. Dlatego,
po trzecie, zachęcamy Państwa do stosowania jak naj-
większej liczby zadań aktywizujących (dyskusji, pracy
w grupach). W doskonały sposób będą one uzupełniać po-
dawcze fragmenty lekcji i wzmacniać ich efekt.
•••
Propozycje scenariuszy i zasoby dydaktyczne Nowej Ery
kryją znacznie więcej środków, które w konstruktywny
i odpowiedzialny sposób pozwolą Państwu wykorzystać
współczesną wiedzę o pracy ludzkiego umysłu. Niekiedy
może się wydawać, że są to nieistotne drobiazgi, łatwe do
pominięcia w natłoku obowiązków. Te drobiazgi mają
jednak ogromne znaczenie i stanowią ważne (i dostępne)
oręże w Państwa walce o uwagę i postępy uczniów w na-
uce. Nie zawsze musicie je Państwo stosować, a niektóre
z nich możecie wykorzystać poza lekcją (np. zadanie do-
mowe wyprzedzające nową lekcję, którego celem będzie
przypomnienie uprzedniej wiedzy). Chcemy jednak prze-
konać Państwa, że warto po nie sięgać.
Magdalena Lisewska
dr n. hum., nauczyciel,
Specjalista ds. trendów
i nowych rozwiązań w edukacji
w Wydawnictwie Nowa Era