UNIVERSITARIA

M A NN UU A l s

DIALECTOLOXÍA
DA LINGUA GALEGA

Francisco Fernández Rei

Deseño da colección: RE/VISION

O Francisco Fernández Rei

O Edicións Xerais de Galicia, S. A.
Dr. Marañón, 12 - 36211-VIGO
ISBN: 84-7507-472-3
Depósito Legal: M. 26.647 - 1990
Printed in Spain
Fotocomposición: Edicións e Deseño (Santiago)

EDICIÓNS XERAIS DE GALICIA

Impreso en lbérica Grafic, S. A.
Atlenza 1y3
Polígono "El Palomo"
Fuenlabrada (Madrid)

do
 A tódolos que soñan
con camiñaren un día do Courel a Compostela.
 Rei
lrancisco Fernández
1O
p r e t e n d e s er máis
o l o x í a g a l e g a non lingua
e D i a l e c t f u s i ó n d a
A present ó c o ñ e c e m ento € d i
c a b o sobre
r i b u c i ó n a d a s a
ca unha con
t
s i n v e s t i g a c i óns lev segue a
4 p e s a r d a n t a , a í n d a
galega, que a n o s s e t e n ta é oite a s , máis
p e c t o s n o s r o m a n i s t
diferentes as i d a p a r a moitos aminori-
ser unha gr a n d e s c o ñ e c
u a s estatai s c a p o l a s
C A E F O N O L Ó X I C A
p o l a s g r a n d e s l i n g
a l g u n s e a chegou Ó
S C R I C I Ó N F O N É T I T O F O N É T I C O
preocupados i n g u a g a l e g a ; € cando
i c a , f ot para TR A N O L O S D O A L F A B E I Z A D A S
tariasyo, com o
d o
e a
n o
l
n o r o e s t e d a Peninsul a
n
[ b é
c
r
a s o , O U como Ú N S S Í M B
DALG ACIONAL, COAS GRAF Í A S U T I L
alatino fal a ú
INTERN
l, nal g
NO TEXTO
o d o e s p a ñ o s m o tempo
d i a l e c t d o ó m e
situalo com o
o r t u g u é s , m a nifestan a (e s ocio-
d o p g u i s t i c
simple dialect
o
s o b r e a r e alidade lin
a l d e s c o ñ e c emento d o rí o Miño.
un to t
é f a l a ó n o r t e o Ó s cen-
q u e s e c e m e n t
lingúistica) do m e u p r o f u n do agrad f i x eron d o ga l. f a i a , cantetl.
'Quero man i f e s t a - l o
súa inf o r m a c i ó n
e m i v o c a l a n t erior: í g a l . v e n (imp.),
o s , q u e c o a i r o atlas — I V S chado: é d o
s g a l e g o p r i m e ui) e d i o p e
tos de falante elabora- l o r m
p o i d a m o s e s t a r a
n o n p oderia (e) 3 /e/ Anteri
posible que h
o x e
c i a , sen O cal e u
esexo ela, medo. é d o ga l. vén (Pr
p i a d e G a l i
o . T a m é n d m e d i o a berto:
da lingua p
r o
O s m a p a s deste libr r c í a e a —/e/ Anteri o r
x i n a s € t i n o G a [e] dialectal
redacta-las pá agradecemento a Constan s t i t u t o d a Lin- Pla, medo.
p a l atalizado : á d o ga l.
u o I n i x o
expresa-lo mé a, director e secretario d s ú a s c riticas (a /a/ Centr a l b a
a r i n ó d a l a s
cúmiño, buscar
. ( L PE.),
Antón Santam e c t o r e s d o A L G a ) , por t
é c o n c ederon o a b e r to: óú do ga l. c ó l l e
(e d i r estes a n o s m osterior m e d i
gua Galega q u e ó l o n g o d
n t e , o meu [a E /J a/ P
l i d a d e s i g u a l m e
pósto, hora. l. colle
e polas faci r s o b r e o g a l e g o oral; €
d o I LG que i o p e chado: o d o ga
t r a b a l l a compañ e i r o s Posterior m e d
para poder e n t o ó s m o i t o s a n o s (carto- lo ) 3 / o / hora.
a d e c e m n e s t e s
(imp.), posto, c antou.
sincero agr c o l a b o r a r o n comigo
r i t i c a n d o esbo- t e r i o r : 4 do ga l. e g u a ,
o u d o u t r o
materi a l , c Semivoca l p o s
dun xeito p r o p o r c i o n a n d o H e r mida e a [W wW . t u i
m a p a s , C a r m e
grafiando s . . . ) , e e n e special a O texto
ns a r e a i r i t i c a r o n
zos de divisió u é , a d e m a i s , leron e c
é n l i m p o es Consonantism
o do toscano
Xosé Luis
Regue i r a q
e H e r mida p u x o
l xordo aspirado:
p a r t e , C a r m s d a s f r o n tei- u s i v o b i l a b i a
orixinal. Por
O u t r a
á i s c o mplexos ( o
[ph) /p/ Ocl
e n d o s m a p a s m
b l o q u e s e a reas, (sa'phere]. t o s c a n o [ s a 'Y erel.
x
esbozos que fi € O último da división en s e s e o n a lguns Fri c a t i v o b i l a b i a l xordo: do
d o : d o t o scano
s O aspi r a
ras lingúística u m é e m a t e r i al sobre [eo] /p!
v o d e n t a l xordo
o u t r o s ) , p r oporciono a f í a d i a l ectal. [th] —/4/ Oc l u s i
entre ou a bib l i o g r toscano
e c o r r e d a c t d e 1989. ['pratho]. xordo: do
escritores Compostela , m a i o
Fr i c a t i v o i n t e rdental
[el —
['praeo]. € do gal. casa.
u s i v o v e l a r xordo: d o toscano
/kJ O c l asp i r a d o :
[ko
c l u s i v o v e l a r xordo
O
[kh] —/k/ 'mixo].
[a'mikho]. do t o s c a n o [ a
F r i c a u v o velar xordo:
BUS /k/
12 lrarnicisvo Fernández Rei

gl) 2/g/ Oclusivo velar sonoro: g do gal, un gato.

é] /g/ Fricativo velar sonoro: g do gal. amigo (sen
gheada).
Fricativo velar xordo: y, g do cast. mujer,
gente.
Fricativo faringal (ou ben glotal) xordo: gh do
gal. amigho, ghato.
Africado palatal (ou prepalatal) apical xordo
do ast. vase.
U] ZA Africado prepalatal xordo: ch do gal. chover. ABREVIATURAS NON BIBLIOGRÁFICAS
ts] —£ts/ Africado dentoalveolar xordo: c, £ do gal. ant.
ceo, paco. anc. mod.: ancarés moderno.
dz]) —/dz/ Africado dentoalveolar sonoro: z do gal. ant. ast, :" asturiano
fazer. C-I primeira conxugación (cantar)
vv 2/4 Fricativo labiodental sonoro: v do port. chover. C-II : segunda conxugación (coller)
[e] —/oa/ Fricativo interdental xordo: zZ, c t e, í do gal. C-III terceira conxugación (partir)
ceo, pazo (sen seseo). cap. capítulo
[9] —/O/ Fricativo interdental sonoro (no gal. da Limia cast. castelán
Baixa). Semellante Ó /h do inglés his, that. cf. confróntese, véxase tamén
[Fo E Fricativo predorsointerdental xordo (no gal. dir. director(a)
da Limia Baixa). ed. edición, editor
[Z]) 2 Fricativo predorsointerdental sonoro (no gal. eds. editores
da Limia Baixa). Semellante ó #h inglés de ex. exemplo
this, that. fem. feminino
Fricativo predorsodental xordo. Tamén aló- gal. galego
fono de /$/. gal. ant. galego antigo
Fricativo predorsodental sonoro: s do port. ibidem mesmo autor e mesma obra
coisa. imp. imperativo
Fricativo apicoalveolar xordo: s do gal. sete. IP indicativo pretérito perfecto (cantei)
Fricativo apicoalveolar palatalizado xordo. IPI indicativo pretérito imperfecto (cantaba)
Fricativo apicoalveolar sonoro (no gal. da Li- [Pr indicativo presente (canto)
mia Baixa). É liña
Fricativo prepalatal xordo: x do galego ce- lat. latin
reixa, lat. cl. latín clásico
Fricativo prepalatal xordo que tende a [S]. lat. vg. latín vulgar
Fricativo prepalatal sonoro: j, g do port. gente, masc. masculino
hoje (e do gal. da Limia Baixa). p. páxina
Nasal velar ou velarizado sonoro: nh do gal. P primeira persoa de singular (canto)
unha e n de un gato, Pp? segunda persoa de singular (cantas)
Líquida vibrante simple alveolar sonora: r do pe terceira persoa de singular (canta)
gal. torar. Pr primeira persoa de plural (cantamos)
14 Francisco Fernández Rei

-
O
MM
Pp
: segunda persoa de plural (cantades)
pe : terceira persoa de plural (cantan)

O
passim : Ó longo de todo o texto

Digo
pl. : plural
port. : portugués

tre
rec. : recopilador
sg. : singular
SMT : sufixo modal-temporal (cantaBAmos)

Osesia—a
SNP : sufixo número-persoal (cantabaMOS)
SS. : seguintes
S.V. : Sub voce, baixo a entrada

TgEBBCAS”
SXxPI : Subxuntivo pretérito imperfecto (cantase) I
t : tomo
CARACTERIZACIÓN DIALECTAL DA LINGUA

Ó cega
TE: ' tema de presente (CANT-o, CANTA-ba, CAN-
TA-rei...) GALEGA MODERNA
dE : tema do pretérito perfecto e tempos morfolo-

adO An
xicamente afíns (DIXE-n, DIXE-ches, DIXE-ra,
DIXE-se...)
: Verso
VR : vocal radical (cAnto, bEbe, dixen)

RA
VS. : versus, en Oposición a
: Versos

VOS
: vocal temática (cantAmos, dixÉra)

EN
: morfema cero
 Ottte——
(om
Adan Sas
AA
A actual lingua galega é, no esencial, unha derivación
do latín traído á Gallaecia polos colonizadores romanos. A
penetración da lingua latina produciuse simultaneamente
desde dúas frontes': unha fronte sur, a máis importante,
que desde a Bética chegou á Gallaecia a través da Lusita-
nia, O que parece demostrarse coa rede viaria romana, que
én gran parte sae de Braga (Bracara Augusta), fundación
civil; e unha fronte leste, desde Astorga (Asturica Augusta)
e Lugo (Lucus Augusti), fundacións militares. Desde as
explotacións mineiras do Bierzo e da provincia de Lugo o
latín ten unha segunda fronte de penetración no noroeste
da Hispania.
O latín galaico deu orixe a dous estándares románicos
modernos no occidente ibérico, o galego e o portugués”,
que comparten unha fase común na Idade Media, a deno-
minada galego-portuguesa, período dunha relativa unidade
linguística ó norte e ó sur do río Miño, a xulgar polos
textos notariais e literarios conservados.
Na actualidade, desde o punto de vista estrictamente
lingúístico, ás dúas marxes do Miño fálase o mesmo idio-
ma, pois os dialectos miñotos e trasmontanos son unha
continuación dos falares galegos, cos que comparten trazos
comúns que os diferencian dos do centro e sur de Portu-
gal; pero no plano da lingua común, e desde unha perspec-
tiva sociolingúística, hai no actual occidente peninsular dúas
linguas modernas, con diferencias fonéticas, morfosintácti-
cas e léxicas, que poden non impedi-la intercomprensión ó
existir un bilingúismo inherente entre o galego e o portu-

!' Cf. Díaz y Diaz (1983 : 286-288).

? Sobre a consideración da lingua galega entre os romanistas e
a súa
posición verbo do portugués cf. Fernández Rei (1988).
 Rei
18 Francisco Fernández
gués, semellante ó existente entre o catalán € O occitano, O
danés e O noruegués, O eslovaco e o checo, o fervés e O
islandés”,
A lingua galega, aínda nun proceso de fixación e estan-
darización, é unha lingua ausbau (“lingua por
ción)), seguindo a terminoloxía e a teoría do sociólogo e
politicólogo alemán Heinz Kloss, que o sociolinguista iugos-
lavo Zarko Muljati锓 está a aplicar á estandarización das
linguas románicas; non se trata dunha lingua abstand (dlin-
gua por distanciamentoy) verbo do portugués, porque entre
estes dous “dialectos latinos non hai unha forte separa-
ción lingúística, pero si a hai sociolingúística e socioliteraria.
1. LÍMITES DO GALEGO CO “LEONÉS; E CO
PORTUGUÉS
Non é tarefa doada delimitar xeograficamente o terri-
torio lingúístico do galego moderno verbo do ieonés occi-
dental e do portugués setentrional, por non existiren lími-
tes dialectais ríxidos entre falares que comparten unha
mesma orixe, neste caso o latín da Gallaecia romana.
A dificultade de establece-lo territorio actual de fala
galega está no feito de que, aínda que poden sinalarse
trazos caracterizadores do galego fronte ó asturiano occi-
dental e ó leonés de León e Zamora, e tamén fronte ó
portugués miñoto e trasmontano, que permitirían marcar
limites, hai fenómenos comúns con estas zonas que pode-
rían habilitarse para invalidar unha fronteira.
De tódolos xeitos, a existencia de varios fenómenos
fonéticos e morfolóxicos característicos do complexo dia-
lectal galego (e en boa parte do actual galego común)
respecto do complexo lingúístico leonés e dos dialectos
interamnenses e trasmontanos portugueses (e do portu-
gués común), posibilitan marcar uns límites aproximados
2 CF. Kloss / Mc Connell (1974 : 36).
4 En varios traballos recentes relativos á tipoloxía e á estandarización
das linguas románicas, Muljaécié analizou a particular posición do galego
respecto do portugués (Muljació 1984 :42; 1986 57-58).
Dialectoloxía galega 19
da lingua galega, que hoxe se fala na Comunidade Autóno-
ma de Galicia e mais no occidente das provincias españo-
las de Asturias, León e Zamora.
elabora-
1.1. Fronteira galego oriental-leonés occidental
Na parte oriental, o galego linda co leonés) occiden-
tal, falado no Principado de Asturias e na Comunidade de
Castela-León. Nos mapas 1 e 2 pode observarse como
fenómenos propios da lingua galega caracterizan tamén
todo o leonés) occidental (ditongos ei, ou de formas
como primeiro, touro; mantemento do F- latino inicial de
facer, Que tamén afecta ó asturiano central) ou ben se
rexistran nunha boa parte do dleonésy) occidental (palatali-
zación dos grupos latinos PL-, CL-, FL- de formas como
chover, chousa, cheirar, dexeminación de -NN- en pano,
ano). Polo contrario, existen trazos propios do deonésy)
que entran na zona do galego oriental, como ocorre coa
palatalización de L- e -LL- en voces como lobo, caballo de
parte do galego de Asturias ou con formas verbais como
cantera, cantése Ou collí, dixe, propias do ancarés e do
galego de Zamora, que contrastan co galego común canta-
ra, cantase e collín, dixen.
Xunto a estes fenómenos, existen outros con grande
coincidencia no trazado das isoglosas, que permiten sinalar
uris límites entre o galego oriental e o asturiano occidental.
Seguindo a Menéndez García (195T) e a Catalán (1956 : 85-88),
e tendo en conta o material linguúístico do ALGa, os trazos
delimitadores do galego en Asturias son os seguintes:
a) Evolución de É, Ó tónicos latinos: gal. é, ó /
leonés) de—ia, ue-—uo- ua (gal. pedra, porta / deonés)
piedra, puerta).
b) Evolución de L-, -LL- latinos: gal. /-, -f- / leonés)
$-, -S- (gal. leite, val / dleonés) occidental Seite, vase; en
parte do gal. de Asturias, como antes se dixo, pode haber
unha palatal //, pero non a africada palatal $; mapa 3).
Cc) Evolución de -N- latino, que se perde en galego
(chao, lúa) e que se mantén en ast. occidental (chano,
Suna) e no resto do dleonésy.
 20 Francisco Fernández Rei Dialectoloxía galega 21

RS
e ite,ía

S
O
MAR | CANTABRICO VAmo,uve eli, ou e,o

S
Au

-
—
e

'
t
-
- onoluss TO a aeuoos #INooRbeLLO SanIanza 5

ganadtt toons
De fn-

Va

No
#

e
t

a”
PL
vg

FÍA

#
x
'
1

t
'
E

da
217 Hg

PENA
i
ES

3
1
xes

.
"o
É
p
i

.
TUS
A AS OS

V,

#
sd: —- CASTILLA
v

sn Aea, 4
gua PE RAS LA
é
vis r ASOPO, Nen

/
ha po dat hos 44
JU montan
sn |
/ da Aa SSOÓ NA
O
abo
pOeZ
f
1. -d$- / -I- (quente, moer / calente, moler).
2. Vocal temática do tema de perfecto é (comemos), é (démos) / é (comémos,
demos no gal. de Asturias), ie (diemus, comiemus en asturiano e leonés).
3. d-,-1- / 11-,-II- (lobo, cabalo / lobo, caballo en falas do gal. de Asturias;
sSobu, cabaso en leonés).
#mincULILUTRT NS No
4. e, 01 ie-ia, uo- ue (térra, porta ! tierra —tiarra, puorta — puerta),
'
'
1
5. -$- 4 -n- (ter, úa Húa / tener, Suna).
xv 6. Ditongos decrecentes ei,ou / monotongos e,o (primeiro, touro / primeru, toru).
toru).
7, Mantemento de f / aspiración [h] ou desaparición
D

#Gosaa LT duntaTAL ULLA Úoetial, táuilaada, O E (gal. fariña, “leonés)

do ATE
OA LIS ATTAMAON MAMACUNINO aia, TN A) b (IA LAMIO SANTÚS bISGOAS AtstoLÓNACIO CaA po
A AAA, brtt OLA DS imniinl #sLáTA
LI ZADA. vn
CA) BOMA R
QUE AUNENTAS
Masas LUA OCEOL MAL DURA OU aa DA STA
occidental e central farina / uleonésy oriental harina).
COCO puta ta ne nasción e É, b
ss din LETE RUA AGOUÚS E AL IA $ Ad,
——-—
Mapa 2. A fronteira do galego oriental co asturiano e co leonés occidental. Elabo-
Mapa 1. O complexo linguistico leonés. Tirado de Zamora Vicente (1970). O ración propia, con material do ALP/, do ALGa e de Zamora Vicente
mapa figura entre as pp. 84-85. (1970: 84 ss.), fundamentalmente.
22 l'rancisco Fernández Rei
Dialectoloxía galega 23

ant

"#panrío

,.
d)

-.
Pronome persoal

asno
eu (gal. de Asturias éo) / álco-

,
senon

t
EREA
NASA

soa
.
#utanan

Ses

ERA
ena
sta

“ún
nés) vou.

XS
o
mia

Vaos
Anaco), E
see
Ea

go
sos

gru
épunn
aAessso

ÍA
-”

PACO

ano
noso

”
soto
e) Pronomes persoais che (complemento indirecto) €

VOTARANAA
mete

ao
TE

las
PO

LEAN
to

.
tattoo
á

O
Aijieva
en

CAIBA

vas
te (complemento directo) en galego, mentres en ddeonésy á

#s6baná

san

SEA 10O
e
na

eo
to

LI

”.
EANES
ANUstsbteéOnS
forma te ten as dúas funcións.

PE

na
.

Va

A EU
do EoAAE

ceas

A
1OEPDPEaaE
nn

$aoc0Dooa”r
f) Vocal temática e nos perfectos fracos en er e é

ro
sons

ANO
.
o

ans
nos perfectos fortes dos verbos galegos (comemos; démos,

ARA

NO
ET

oOuePnIaANSe- os ajo ó
.
soubemos) fronte ó ditongo ie do asturiano (comiemus;

“Os
-.

RIBAS
XÁ Y
diemus, soupiemus) e a e do gal. de Asturias.

ONS:

E
4
-

nor
g) Desinencia -n na P!' dos perfectos galegos (collín,

sp
dixen), mentres o dleonés) carece desa desinencia (colli,

jppo
PsaJuUOoS 4
ajpa3O 1A
dixe).

saluncry
h) Desinencia palatalizada na P? dos perfectos gale-

be
gos (cantache, partiche, con -s no gal. común) e mantemen-

EsUnE
to do nexo latino -ST- en deonés) (canteste, partiste).
As isoglosas destes fenómenos permiten leva-la fron-

naos

nao]
teira do galego en Asturias máis alá do río Navia, río que

ap

ap
separaba os astures pésicos dos astures lucenses, segundo

veas

essy
Plinio. Os concellos de Navia e Villayón posúen unha
parte occidental de fala galega e outra oriental que perten-

Ro
ce Ó asturiano occidental, de acordo co trazado desas
isoglosas.
Na provincia de León” a fronteira linguística, na zona
SAN
“as
v“N

NANApQuus noroeste, sitúase na divisoria dos ríos Cúa e Sil, mentres

vo3Ia

que cara ó sur practicamente coinciden os límites adminis-

ea
NO

trativos de Ourense e León cos lingúísticos, aínda que se

-

ans
y
it eN gana?
AM

PESE

fala galego uns km. dentro de León. En Zamora, a parte

bras
PEETSE
O eos TrA xx

7
“eTeTS

tabo
Pn
L

ta

occidental de Sanabria corresponde ó diasistema dos fala-

posa

a
NIE,

7 Bobo
#

ss

aS
LE Han

d—nm
LEO
QUA TEA
va

-
LEU E

res galegos: é a zona comprendida entre a Portela da

tn? é
sas

unto
Em

dA
in

dn

-.
an

Canda e a Portela do Padornelo.

op
asa

o
hs

aE
ae
a miO,

— BWIIVS Pp,

o
,.
FUN
o
[a
O

z
A

sa

Sd,

!
ó
Í
SVUNVUO

“ Na delimitación da fronteira lingúística do galego no Bierzo € nas

Portelas de Zamora utiílicei fundamentalmente o material do ALGa corrfes-
pondente a esa zona do galego oriental e mailo manual de Zamora Vicente
con

(1970: 86 ss.). Para o Bierzo tamén tiven en conta os traballos de García del
dos
b
b
.

Castillo et afii (1957: 119-120), Andrés Castellanos et afii (1957), Teruelo

Mapa 3. Situación lingúística da parte centro-occidental de Asturias. Tirado de Núñez (1974) e Gutiérrez Tuñón (1980); e para a delimitación en Zamora
Rodríguez-Castellano (1954). No mapa orixinal (entre as pp. 270-271) a utilicei ademais os traballos de Krúger (1925), (19854) e (1965), así como os de
zona de lobu figura en cor azul, sen o punteado desde mapa 3. Cortés y Vázquez (1954) e (1976), y
 Dialectoloxía galega 25
DÉ Francisco Fernández Rei

1.2. Fronteira galego meridional-portugués setentrional

A totalidade das falas galegas e das portuguesas seten-

trionais presentan trazos comúns, especialmente na fonéti-
ca (ditongos ei, ou; ch [tf| africado; inexistencia da labio-
dental sonora [v]) fronte ós falares centromeridionais
portugueses (monotongación de ei, ou; ch [f] desafricado;
labiodental sonora [v]; mapa 4). No plano léxico, moitos
conceptos exprésanse cun termo latino ou visigodo no
galego e no portugués setentrional, mentres no centro e
a” F sn "
at Po
o Muerte a Ao
sur de Portugal faise cun termo árabe; así, soro (do quei- [IR DANS

RS a
A

:
ed av

4
e 4 Va

H
ta

XO), segar do port. norteño verbo de almece, ceifar da zona a—tm——

Limáto do território linguisinco
galego - portuguís
ZA
sos A
z
soa au
xF
4o
dn Í

centromeridional. O portugués do sur e do leste é innova- ac Pretatra andra [otetOL A TRAD IDS #

dor fronte ó conservadurismo léxico do noroeste e centro- vecmya Fronteira entro /2/0/U a JU

-norte, como se ve no mapa 5 na distribución xeográfica

fFronivira meridional de 4 dpsco
- abvootar A refo
mocena Fronteira da Qu conservado perante pleqy)

dos termos ordenhar ys. moger, mugir € amojar; amojo YS. TOROS Fronteira ds qi conservado poranita q te aui N s S[E E Ñ TO

ubere; borrego ys. cordeiro, anho; chibo ys. cabrito; macaroca Frasntira matióonsl de ersurdaiiacrde 4 e 7 FIN e p a
; . É
de fricativo E

vs. espiga (de millo), que corresponden ós galegos muxir, -x-

amoxo e ubre, año e cordeiro, cabrito, espiga e mazaroca”.

Xunto a estes fenómenos de tipo xeral que permiten
confronta-lo galego e o portugués setentrional co portu-
gués centromeridional, hai trazos dos falares miñotos e
trasmontanos (e do portugués común) que se rexistran en
moitos dos falares do galego meridional, como ocorre coas
formas cuatro e cuando (gal. común catro, cando), co pro-
nome persoal tu (gal. común fi) €, en menor medida, coas
formas cantais (gal. común cantades), tal como se aprecia
no mapa 6. Ás veces só aparecen eses trazos comúns nos
estremos do galego meridional; é o caso de te (comple-
mento directo e indirecto) do Baixo Miño pontevedrés e
do galego de Zamora, ou as formas collí, dixe, sen a
desinencia -n propia do galego, que tamén caracteriza o
galego das Portelas de Zamora.
Outras veces, os falares do galego meridional e os do
norte de Portugal veciños presentan fenómenos comúns,

O
en contraste co resto dos falares do complexo lingúístico
-

é Sobre estas formas portuguesas cf. Cintra (1961) e Cunha # Cintra Mapa 4. Algúns trazos fonéticos diferenciados dos dialectos galego-portugueses.
(1984:18); para as formas galegas citadas cf. García (1985), s.v. muxir, amoxo, Tirado de Cintra (1964). O mapa figura entre as pp. 116-117.
ubre, año, cordeiro, cabrito, chivo, espiga e mazaroca.
 26 Francisco Fernández Rei Dialectoloxía galega 27

MELLA . (E “os

on REA t á
4 O? sorna da ” .

T $

PUGA
I CATRO z CUATRO
1, Entre moger (e outras formas em -er) e

UDOVO
. CANTADES ss CANDATOS
mugir, mojar e afíns: 2. Entre údbere e
amojo; 3. Entre anho e cordeiro,
Oa #VEeaO . Z #
esa
Eve OA ENO AA-A á
DBISBALIUAONAO-
ANA E
4. Éntre espiga e macaroca; BENE O
é

ÉSo
3
A primeira das formas ciladas fica sempre

(4 LAS
ao Norte e a Oeste da segunda;
5 Área de recobrimento das formas mais

XA
arcaicas;

anano a os
8. Área de almece; no resto do país diz-se
s$Oro, excepto no Minho onde náo se usa
nenhuma designacáio,

tosst“n
DES

-s
0
———

1 -—-——
NO

poso
A

spa
RS cos———
decevca
TI
CATRO
/ TU
/ CUATRO
wn fom[o | CANTADES / CANTAIS

Mapa 6. Xeografía das formas conservadoras cuatro e tu e da forma innovadora

Mapa 5. Algúns limites lexicais portugueses. Tirado de Cunha / Cintra (1984: 16). cantais, comúns ó portugues. Elaboración propia con material do ALGa.
28 Francisco Fernández Rei Dialectoloxía galega 29

galego-portugués. Isto vese na existencia dun arcaico siste- )

IMIS ta!
ma de seis sibilantes na Limia Baixa ourensá e en Hermi-
sende (Zamora), semellante ó que se rexistra en Trás-os-
-Montes e nalgúns falares miñotos, Ou nas formas ouvir,
OUVO, OUVes... OUVA, Ouvas... nas dúas bandas da fronteira
política de Galicia con Portugal, que corresponden con
OUVir, OUCO, OUVves... OUGA, Ougas... dO portugués normativo e
con oír, vio, oes... via, vias ... da maior parte dos falares
galegos. As formas ouso (e oes, 0e€e...), ousa, ousas... do
infinitivo oír son características da área galega fisterrá, ben
afastada do portugués setentrional.
A,
tennn In,

A fronteira linguística entre o galego meridional € o

portugués setentrional pode establecerse coas isoglosas dos
seguintes fenómenos:
a) Vocalismo oral galego / vocalismo nasal portugués
(cans—cas— caís /cáes).
b) Gheada galega / ausencia de gheada Ó sur do
Miño (amigho / amigo).
c) Sibilantes galegas /f/ (prepalatal), /sS/ (apical), /e/
(interdental), todas elas xordas, fronte a un sistema portu-
gués con sibilantes xordas e sonoras, no que non existe a
interdental galega.
O trazado das isófonas destes fenómenos coincide prac-
ticamente, tal como pode apreciarse no mapa 7: a ausencia
de vocais nasais separa radicalmente o galego do portugués
setentrional e O mesmo podería dicirse respecto da ausen-
cia de sibilantes sonoras en galego (e presencia da inter-
dental), de exceptua-la súa existencia na Limia Baixa e
mais en Hermisende. A gheada tamén morre no río Miño
e na raia seca de Ourense con Trás-os-Montes, se ben non
existe na parte máis oriental do galego, e mesmo na Limia
Baixa non ten a vitalidade doutros puntos do sur de
Aspiración do g / conservación do g (amigho, ghato / amigo, galo).
Ourense ”. Existencia da interdental /6/ e inexistencia de fonemas sibilantes sonoros /
inexistencia de /8/ e presencia dos fonemas sonoros /3/, /z/ (facer, hoxe /
fazer, hoje).
' Para a delimitación da fronteira do galego meridional co portugués Vocalismo oral / vocalismo nasal (cans cas cais 7 cáes).

setentrional manexei os 70 mapas fonéticos do ALPI (1962), así como o
material do ALGa. A inexistencia de mapas morfolóxicos no único volume
publicado do ALP/ non permite trazar isoglosas de fenómenos morfolóxicos
que poden ser delimitadores; por ex., gal. -che (s) / port. -ste na P? do IP, ou
a da inexistencia do futuro de subxuntivo en galego fronte á súa presencia no
alén Miño. Tamén manexei monograflas de falares da raia galego-portuguesa,
especialmente os de Álvarez Blanco (1974), Camafeita Pazos (1979), Gil
me OANOTN
Mantemento da africada /Ij/ / desafricación en /J/ (chave, chover).
Conservación do ditongo ei / monotongación en é (primeiro).
Inexistencia de /v/ / distinción entre os fonemas /b/ - /v/,
Conservación do ditongo ou / monotongación en ó (cantou).
Mapa 7. A fronteira do galego meridional co portugués setentrional. Elaboración
propia con material do ALPI, do ALGa e de Cintra (1964).
 Dialectoloxía galega 3
30 Francisco Fernández Rei

2. HISTORIA DAS VARIEDADES DIATÓPICAS

Seguindo a Cintra (1964: 107) o límite entre os udia-
lectosy galegos e os dialectos portugueses setentrionais é
2.1. Dialectos, subdialectos e modalidades
cuma linha que acompanha o curso do rio Minho desde a
sua foz em Caminha até um pouco acima de Melgaco, de
Son diversas as opinións que se deron sobre o estado
aí inflecte para Sul acompanhando a fronteira política entre
da fragmentación dialectal da lingua galega, desde o punto
a Espanha e Portugal até ao Lindoso e á Portela do Homem,
de vista científico”. Historicamente foi o ourensán Saco y
de onde volta a inflectir, agora para leste, acompanhando
Arce (1967 : 190-192), na gramática de 1868, o primeiro en
sempre a mesma fronteira ao longo de toda a raia seca
facer unha división da lingua galega en dialectos, un seten-
transmontana até que, ultrapassada a serra de Montezinho
trional e outro meridional; a división levouna a cabo o
atinge O seu fim, visto que também aqui acaba, ao norte da
cilado gramático despois de examinar textos escritos de
fronteira política, a área galega para comecar a do dialecto
nutores que naceran ou viviran na Galicia norte e na
leonés. O que a prolonga é o limite (linguístico e já náo
Galicia Sur.
dialectal) que separa os dialectos portugueses transmonta-
En 1906, García de Diego (1984 : 155; 1959 : 130) cunha
nos dos dialectos leoneses das aldeias de Riodonor e Gua-
formación linguística moi superior á de Saco y Arce, afir-
dramil, ao sul da fronteira política. Passadas estas aldeias, a maba a non existencia de dialectos dentro do galego, por
fronteira que encontramos continua a separar, náo dialec-
seren pouco profundas as diferencias entre as distintas
tos do galego-portugués, mas dialectos portugueses seten-
modalidades.
trionais de dialectos leoneses muito castelhanizadosy.
Zamora Vicente (1953 : 80) distinguía dous subdialectos,
Este límite é totalmente válido para a isófona do voca- un Oriental ou subcontinental, caracterizado pola inexisten-
lismo non nasal / vocalismo nasal, pero non para Os fenó-
cía de gheada e de seseo e por presentaren a terminación
menos que utiliza Cintra (1964 : 102 ss.), que son a inexis-
-ao as palabras latinas rematadas en -ANÚM; e un subdia-
tencia de sibilantes sonoras en galego e a presencia da
lecto occidental ou atlántico, no que a gheada, o seseo e a
interdental /e/ ó norte do Miño. Cos datos do ALGa, a e -án (lat. -ANUM) son trazos definitorios (ma-
liña que traza Cintra desde Melgaco ten que entrar no
pa 8).
concello ourensán de Padrenda (en Monterredondo aínda
Posteriormente, Carballo Calero (1969a) distinguiría catro
hai sibilantes sonoras) e sobre todo penetrar nos concellos,
modalidades de galego, precisando a división de Zamora
tamén ourensáns, de Entrimo e Lobios (daquela, a Portela
Vicente. Valíase para iso dos seguintes nove fenómenos:
do Homem non sería limite, senón que estaría totalmente
dentro dos dialectos portugueses setentrionais); logo, a liña
segue a fronteira pola “raia secay, tal como di Cintra, para ALPI, 1, O punto 150, que corresponde a Entrimo (Ourense) está ó norte do
Ó final do trazado entrar en Zamora, onde se inclúe a limite da fronteira meridional do ensurdecimento da fricativa 27). O punto

sd
localidade de Hermisende, tamén con esas sonoras, se ben 0.26 do ALGa corresponde a Terrachán-Entrimo, localidade na que se rexis-
tran alnda hoxe sibilantes sonoras.
aquí o retroceso é maior có que se rexistra na Limia Os mapas fonéticos do ALPI, [| dan información sobre a existencia de
Baixa ?. xibiluntes sonoras no punto 150, Entrimo, Así, no mapa 43 (cereixa) QO
investigador anotou fgeréiza]; nos mapas 18 (asa), 38 (causa), 49 (cociña), 62
(dicilo) e 7 (doce), a sibilante transcrita é unha sonora, apical nos mapas 18 e
IX, interdental nos mapas 49 e 71, e predorsal no 62. Noutros mapas,
Suárez (1969), Pérez Alonso (1969), Pousa Ortega (1987), Taboada Cid (1971) tranxcribese unha interdental xorda (mapa 9, aceiro; 40, cazola; 41, cellas, 42,
e Taboada (1979) da zona galega; e os de Lima (1963), Pereira (1915),
vepa; 46, cincha;, 47, cinco; SI, couce e TO, dez), unha dental fricativa xorda
Rodríguez Fernández (1970), Santos (1967) e Sequeira (1957) para a parte (mupa 27, brazo, 30, cabeza; 43, cereixa, 54, cruz; 74, doce) e mais unha
portuguesa. prodorsodental convexa (mapa 39, cazador),
$ No mapa que presenta Cintra na súa nova proposta de clasificación “ Cf. Santamarina (1980 b) e Fernández Rei (1985 b).
dos dialectos galego-portugueses (Cintra, 1964), elaborado con material do
 32 Francisco Fernández Rei Dialectoloxía galega 33

— To EO
ss ún or Limita da da gou Os | 2 3 4 5
VA #ssoo rotal —-— hs

AREA taes tina irmán | irmán | vans | animás | paxariño axhutlla

á e (mán, podas
en oo lmgl, prmés) trmá | irma | cas | animas | paxariño aghulla
mssps sana LÁMINS dA 8),
- OS T

[RO indisimomento irmao | irma | cas | animás | paxariño agulla

o aa

irmao | irmá | cais | animais] paxarín agulla

43

- '
- #, F,
O Ó v

po “ y
a
—E FELES
sa .

a ”.

an bo

lIPORTUCIA “a
e. zo ststtta en ”. Nao

o
Vaos” a” “,

É e

Mapa 8. Fenómenos utilizados por Zamora Vicente para o establecemento de dous

subdialectos da lingua galega. Tirado de Zamora Vicente (1986: 29). O
material lingúístico corresponde ós anos 1942-45.

1) resultados da terminación latina -ANÚM; 2) resultados

da terminación latina -ANÁM; 3) plural dos sustantivos en
“-n; 4) plural dos sustantivos en -/; 5) sufixo diminutivo
-iño; 6) tipo de s; 7) existencia ou non de seseo; 8) distin-
ción ou neutralización de s e z implosivos; e 9) existencia
ou non de gheada. |
As modalidades que establecía Carballo eran surocci- A. Os dislecters
do galego seguado Carballo Calero.

dental (A), noroccidental (B), central (C) e oriental (D), ás ita da, vin
di A dernno 6, eta
/ toda

ar
amdn (O )/Umá 7. uxertfacet

que corresponden as solucións que se observan no seguin- domi dans teas

phitnugta# arte do (/amimoies)
E des/ der
9. feghol rego.

te cadro, tal como o trazara o autor. Nos puntos en que

e
vermos #éarnin

non se dean eses nove resultados, haberá unha fala de Mapa 9, As modalidades da lingua galega, segundo Carballo Calero, cartografía-
transición, variante de A, B, C ou D, segundo os dominantes: das subre os puntos do ALGa. Tirado de Santamarina (1980b: 187).
 34 Francisco Fernández Rei Dialectoloxía galega 35

A división dialectal realizada por Carballo Calero, aín-
da resultando máis completa cá de Zamora Vicente, é tan
esquemática e superficial como a deste linguista. Apréciase
a utilización de escaso material relativo ó galego oriental,
especialmente; de aí que caracterice esta modalidade con
fenómenos que só en parte se rexistran (mapa 9), como
ocorre co plural animais, inexistente no galego de Asturias
e falares de Lugo próximos a Asturias, Ou coa terminación
-ín, propia do galego oriental agás a zona de Zamora e
leste de Ourense.
2.2. Bloques e áreas
Antes de falar hoxe da existencia de dialectos na lin-
gua galega, cómpre ter moi presente a relatividade deste
termo de orixe grega, que significaba, inicialmente, (“modo
de falan!) Non é o mesmo considera-la existencia de
dialectos nunha lingua sen normalizar e nun proceso de
elaboración do seu estándar, como ocorre coa galega ou a
sarda, que en linguas normalizadas e cun estándar elabora-
do desde hai séculos, como pasa coas linguas portuguesa €é
italiana, por exemplo.
E mesmo neste segundo caso, tamén ese concepto é
relativo abondo, pois se un fala dun dialecto trasmontano
ou dun dialecto azorés está a se referir a modalidades do
portugués común con trazos de seu na zona de Trás-os-
--Montes ou nas illas dos Azores; pero se un se translada á
Península Itálica, O termo dialecto refírese a un grupo de
falas locais, diferentes da lingua común italiana Ou toscana,
da que ás veces está tan afastado lingúisticamente como o
poidan estar dous idiomas románicos. Giambattista Pelle-
grini, autor dunha Carta dei dialetti italiani, demostrou que
os dialectos da fronteira entre Calabría e Lucania, do sur
de Italia, están tan lonxe do italiano común como o están
O romanés e o italiano; igualmente, entre falares piemonte-
'
sos € lombardos, do norte da Península Itálica, a separa-
ción linguística verbo do toscano pode ser semellante á
que hai entre o francés e o español".
En Galicia, o feito de o idioma propio non ser aínda
unha lingua de uso normal para os seus falantes, a pesar
dos uvances cualitativos dos últimos anos, e O non existir
un modelo de galego común plenamente asumido por
tódolos falantes, é unha das causas da crenza de que O
idioma está nunha fase de dialectalización dificilmente supe-
rable, Así e todo, constátase que non se ten idea clara de
ón qué consiste esa fragmentación, polo que é raro que un
fulanto se adscriba a un “dialectos particular, aínda que
nprecle diferencias entre a súa fala € a de lugares próxi-
mos. Polo xeral, o que dá unha maior idea de diversidade
Non as variantes léxicas entre falas máis Ou menos veciñas
(ohtleharro / xurelo, castañeta / palometa, adival / trenla,
estadullo / fungueiro, chuviñar / barruzar, leite callado / leite
trallado, por ex.) ou a existencia de fenómenos fonéticos
moi característicos, como a gheada e O seseo.
Despois de percorrer todo o territorio linguístico gale-
o como investigador do ALGa” e despois de ter feito
nvostigacións posteriores en diferentes comarcas de fala
galega, puiden constata-la inexistencia xeral de adscrición a
un dinlecto, pero si unha clara conciencia de falar un
idioma diferente do castelán e, nas zonas meridionais, un
Idioma distinto do portugués. As connotacións pexorativas
que o ser galego falante tivo secularmente fan que aínda
hoxe moitos falantes digan espontaneamente que non falan
galego auténtico, senón un galego chapurrado, e que O
lego cerrado se escoita en tal ou cal lugar, que con
Uencia se asocia cun sitio ou cunha zona moi distante
xeograficamente de onde é a persoa investigada, lugar uni-
do moltas veces á idea de atraso e rusticidade. Así, men-
iren nus Rías Baixas se considera que “falar pola jota e pola
exon é falar mal é que os que falan ben son de Lugo e

"O Citado por Mauro / Lodi (1979 : 19-20).

19 Sobre a relatividade dos conceptos de ddinguas e udialectos cf, Alvar Ao Pura a metodoloxía do ALGa cf. García / Santamarina / Álvarez
(1961) e (1979), Coseriu (1981), Badía t Margarit (1981), Polanco Roig (1984) e Hanco / Vornández Rei / González González (1977) e González González
Montes (1988), (1983).