BIRINCI DÜNYA SAVA ~ INDA ATATÜRK'LE

MARE~AL FALKENHAYN ARASINDA ÇIKAN

ANLA~ MAZLI~A DAIR YENI BELGELER
I~DEMIR
ULU~~

Türk Tarih Kurumunca sat~n al~ nan Rahmetli Orgeneral Kaz~m

Orbay ar~ ivi içindeki 5 parça belge, Birinci Dünya Sava~~'nda ve
1917 Eylülünde Sina cephesi konusunda Mustafa Kemal ile Mare~al
Falkenhayn aras~nda ç~kan anla~mazl~~a ~~~k tutma bak~m~ ndan
önem ta~~maktad~r.
Bilindi~i gibi Atatürk, 5 Temmuz 1917 de, Ba~dat'~~geri almak
üzere örgütlenerek ba~~ na da Alman Mare~al' Falkenhayn'in getiril-
di~i, Y~ld~r~ m Ordular~~grubuna ba~l~~Yedinci Ordu komutanl~'~ma
atanm~~t~ . Bu ordunun karargah~~ Halep'te idi.
24 Haziran 1917 de Ba~ komutan vekili Enver Pa~a'n~n Ba~ kan-
l~~~nda yap~lan ordu komutanlar~~toplant~s~ nda - ki bu toplant~da
II. Ordu komutan~~olarak Mustafa Kemal de bulunuyordu. - Enver
Pa~a'n~ n direnmesine ra~men Ba~dat seferinden vazgeçilmi~ti. Al-
manya'dan Ba~dat'~~almak üzere getirilen Mare~al Falkenhayn de ilk
önce bu sefere taraftar oldu~u halde, bu toplant~da ortaya konan
gerçekler kar~~s~ nda seferin yap~lam~yaca~~na inanm~~~ve Sina cep-
hesinde Ingilizlere sald~ rarak onlar~~yendikten sonra Ba~dat'a yürü-
meyi kendince daha uygun bulmu~tu.
Falkenhayn bu seferlerin yap~labilmesi için hükümetten büyük
yetkiler alm~~t~. Toros'lardan ba~layarak bütün Suriye, Filistin ve
Arabistan'~ n tek sorumlusu o idi. Türkleri küçük gören ve Araplarla
kendi adamlar~~arac~l~~~~ile ili~ kiler kurmaya çal~~an Falkenhayn'~n
elinde 5 milyon alt~n Ingiliz liras~~da bulunuyordu. Bu para ile
~eyhleri, a~ iret reislerini ve nüfuzlu insanlar~~sat~n alarak amac~na
ula~aca~~~kan~s~ nda idi. Bir sömürgeci gibi davranan bu komutamn
tutumu Atatürk'ü sinirlendiriyordu. 20 Eylül 1917 de Ba~ komutan
Vekili Enver Pa~a'ya yurdun ve ordunun ac~kl~~durumunu pek canl~~
bir surette anlatan me~hur raporunu gönderdi. Bu raporun birer
örne~ini de Sadrazam Talat Pa~a ile Bahriye Naz~r~~ve Dördüncü
 506 ULU~~
I~DEMIR

Ordu Komutan~~Cemal Pa~a'ya yollam~~t~ . Dört gün sonra bu rapora

ek olarak 24 Eylül 1917 tarihli yeni bir raporu Ba~komutan Vekili'ne
gönderdi
Atatürk, 20 Eylül 1917 tarihli raporunda özet olarak ~unlar~~
söylemektedir :
— Halk ile idare aras~ ndaki bütün ili~kiler sars~lm~~t~r. Evle-
rinde kalanlar, ya kad~ nlar ve âcizlerden veya asker kaçaklar~ndan
ibarettir. Bunlar~n da yeti~ tirdikleri ürünler ancak kendilerine yetecek
kadard~r. Hükümetse onlar~n aç kalmalar~n~~bile dü~ünmeden ürün-
lerini ellerinden almak zorundad~ r. Öte yandan hükümetin güçsüzlü~ü
yüzünden memleket bir anar~ i içindedir. Kimsenin hakk~~koruna-
mamaktad~r. Bu da halk~ n hükümetten yüz çevirmesine sebep olmak-
tad~r. Rü~vet ve vurgunculuk alm~~~yürümü~tür. Sava~~sürüp giderse
çürüyen devlet binas~~günün birinde birden bire çökecektir.
2 — Sava~~n yak~n bir gelecekte bitece~ini sanm~yorum. Bizim
tarafin kar~~~tarafi bar~~a zorlayaca~~~bahis konusu de~ildir. Alman-
lar~n güttü~ü yol "geliniz bizi yeniniz" ilkesine dayan~yor.
3 — Ordumuz sava~~n ilk y~llar~ na oranla çok zay~ft~r. Ordular~n
mevcudu be~te bire dü~mü~ tür. Bana gönderilen 59 uncu tümenin
yüzde ellisi ayakta durmaya yetene~i olmayan insanlardan ibarettir.
Istanbul'dan bin ki~ i ile yola ç~ kan taburlar Haleb'e 500 ki~ i ile
gelmektedirler. Bat~~cephelerimizde dü~man~n sald~r~ya geçmesi ihti-
mali vard~r. Do~u'dan Ruslar bir sald~r~ ya geçerlerse, buna kar~~~
koyamay~z. Irak'ta Ingilizler amaçlar~n~~elde etmi~lerdir. Sina cep-
hesinde dü~man sald~r~ya haz~rlanmaktad~ r. Özetle söylemek gerekirse

20 Eylül 1917 tarihli rapor ilk kez 1919 Ekim'inde Istanbul'da Yenigün
gazetesinde yay~nlanm~~ , daha sonra çe~itli eserlerde ç~km~~t~r, (Bak~n~z : Hikmet
Bayur, Türk Ink~lâb~~ Tarihi III. cilt, 3. K~s~ m, S. 398'deki 63 üncü not. Türk
Tarih Kurumu Bas~ mevi, Ankara: 1957). 24 Eylül 1917 tarihli rapor ise ilk kez
Prof. Yusuf Hikmet Bayur taraf~ ndan - Atatürk'ün yaverlerinden Rahmetli Salih
Bozok'tan al~nd~~~~kaydiyle - 1956 da Türk Tarih Kurumu Belleten'inin XX. cilt,
8o inci say~s~nda (S. 619) yay~nlanm~~t~r. Prof. Hikmet Bayur elindeki ek raporun
Bahriye Naz~r~~ ve Dördüncü Ordu Komutan~~ Cemal Pa~a'ya hitaben yaz~ld~g~n~,
ancak raporda dü~ünceleri kabul edilmez ve kendisine çabuk kar~~l~k verilmezse
istifa edece~i sözleri bulundugundan, bu raporun da Enver Pa~a'ya ve örne~inin
Cemal Pa~a'ya gönderilmi~~olaca~~n~~yazmakta ise de, raporun 4 üncü bölümünün
"d" bendindeki "binaenaleyh Harbiye Naz~r~~ve Ba~kumandan vekili s~fatiyle zat~~
devletlerine yazd~~~ m bu mütalâat ile..." cümlesi raporun do~rudan do~ruya
Enver Pa~a'ya yaz~ld~g~n~~ kesinlikle göstermektedir.
ATATURK'LE FALKENHAYN ARASINDAK~~ANLA~MAZLI~A DAIR 507

Bat~'dan bir sald~r~y~~beklemek, Suriye cephesinde ise dü~man sald~r~-

s~ m geri çevirecek tedbirleri almak lâz~md~r. Irak'~n geri al~nmas~n~~
dü~ ünemeyiz. Elimizde bunun için kuvvet de yoktur.
4 — Bu sözlerimle her ~eyin bitmi~~oldu~unu söylemek istemi-
yorum. Kurtulu~~çareleri vard~ r. Ancak isabetli tedbirleri bulmak
gerektir. Durumu hayale kap~lmadan oldu~u gibi görmek lâz~md~r.
Bunun için:
Içten hükümeti kuvvetlendirmeli, iktisadi hayat~~ yoluna
koyarak açl~~~~giderecek tedbirler al~ nmal~,
Askeri politikam~ z savunma politikas~~olmal~~ve elimizdeki
bir tek eri dahi sonuna kadar saklamal~y~ z. Yurt d~~~ndaki bütün
kuvvetlerimizi geri getirmeliyiz.
5 — Bütün Suriye ve Hicaz'~n sorumlulu~u ~imdiye kadar oldu~u
gibi kendi evlâtlar~m~zdan birinin elinde olmal~d~r. Sina cephesinde
de komuta bizden birisine verilmelidir. Almanlar~~idare etmek gibi
bir yol yurdumuzun ç~karlar~na ayk~r~d~ r. Bu ölüm-kal~m sava~~nda
kendi kendimize karar veremiyecek kadar güçsüz de~iliz. E~er benim
bilmedi~im nedenlerden ötürü Falkenhayn'~n görevde kalmas~~yur-
dumuzun ç~karlar~~için zorunlu ise ve Sina cephesinin von Kress'in
sekizinci ordusu ile benim 7 inci ordum tarafimdan savunulmas~~
gerekiyor ve bu ordular~n Falkenhayn'e ba~l~~bulunmas~~uygun
bulunuyorsa, yurdumuzun ç~karlar~~için bu görevi üzerime almaktan
kaç~ nmam. Ancak Falkenhayn yaln~z bir askeri komutan olarak
kalmal~, as~ l idare ve geri hizmetler bir yurt çocu~una b~rak~lmal~d~r.
E~er bir harekete geçmeden önce dü~man sald~r~ya geçer ve Yedinci
Ordu'dan gönderilen kuvvetler parça parça Kress'in komutas~na
verilerek benim karargâh~m i~siz kal~ rsa, bu hale seyirci kalamam
ve derhal bütün kuvvetleri kendi emrime al~r~m. Sina cephesi bir
komuta alt~nda erime~e mecbur olursa, bu komutan ancak ben
olabilirim. Almanlar~ n bu durumdan faydalanarak yurdumuzun
bütün kaynaklar~n~~kendi ellerine almalar~ na kar~~y~m.
24 Eylül 1917 tarihli ek raporda ise ~u dü~ ünceler yer almaktad~ r :
~~— Raporun birinci ve ikinci bölümünde Sina cephesindeki
dü~ man kuvvetleriyle bizim kuvvetlerimizin rakamlara dayanan
gerçek durumu çok aç~k olarak gözönüne konmakta ve ~u sonuca
var~lmaktad~r :
508 ULU~~
~~DEM~R

Burada biz bir sald~r~~ de~il, ancak bir savunma sava~~~yapa-

biliriz,
Devletin içten ve d~~ tan toplanacak bütün kuvvetleri Sina
cephesine yollanmal~d~r. ~imdiki kuvvetlerle Mare~al Falkenhayn'~n
bir sald~r~ya geçme dü~ üncesi tamamiyle yersizdir,
Cepheye arka arkaya kat~ lacak kuvvetleri a~~r top ve çok
miktarda cephane ve malzeme ile peki~tirmek ve sa~lam korunma
yerleri haz~rlayarak sald~racak dü~ mana zayiat verdirmek yolunu
tutmally~z.
3 — Bir savunma görevi alacak olan Sina cephesine iki ordu
karargah~~ s~~ maz. Bunu Falkenhayn'a da söyledim. Böyle bir kuru-
lu~un Sina cephesine s~~abilece~i gerekçesini savundu~u zaman
gösterdi~i plan bir sald~r~~plan~~idi. Bu cepheye bir tek ki~i komuta
etmelidir. Sina cephesine benim komuta edebilmem için noksan
tecrübe ve kifayet gibi bir dü~ ünce ileri sürülemez. Çünkü Ar~burnu
ve Anafartalar'da ~~~~tümeni ve bir süvari tugay~n~~ba~ar~~ile kullan-
m~~~ve ~~o tümenlik Ikinci Ordu'yu idare etmi~~bir komutan, istenilen
tecrübeyi kazanm~~t~ r.
4 — Raporun dördüncü bölümünde Atatürk kesin kanaatini
söylemektedir :
Falkenhayn 5 ayda hiç bir i~~görmemi~tir,
Falkenhayn'a ne askeri, ne de siyasi asla güvenim yoktur,
Falkenhayn Sina cephesinde görev alamaz. Arabistan Ba~-
komutanl~~~na ba~l~~olarak Sina cephesine ben komuta etmeliyim.
Bu olmazsa beni Yedinci Ordu komutanl~~~ndan affetmelisiniz. Bu
raporlar~ ma cevap alamazsam Mare~ al Falkenhayn'a emrinde çal~~a-
m~yaca~~m~~bildirece~im.
Görülüyor ki Atatürk karar~n~~vermi~ tir. Elimizdeki belgelerde
de görülece~i üzere, her ne kadar Ba~ komutan Vekili Enver Pa~a
kendisine bir kaç defa cevap vermi~~ve görevine devam etmesini
istemi~se de, Atatürk daha fazla tahammül edemiyerek Ekim 1917
ortalar~ nda Yedinci Ordu Komutanl~~~ n~~ b~rakarak Istanbul'a dön-
mü~~tür 2.
~imdi bu yaz~m~zla yay~nlad~~~ = belgeleri, yukarda özet-
ledi~imiz raporlardaki dü~ ünce ve konular~n ~~~~~~alt~nda, aç~klamaya
çal~~al~ m :
~slâm Ansiklopedisi Atatürk maddesi S. 727.
ATATURK'LE FALKENHAYN ARASINDAK/ ANLA~MAZLI~A DAIR 509

29 Eylül 1917 tarihini ta~~yan birinci belge Enver Pa~a'mn

Atatürk'e yazd~~~~ ~ifreli telgrafm müsveddesidir. Burada Enver Pa~a
Atatürk'e oldukça nazik bir üskipla hitap etmektedir. Bu cevap
Atatürk'ün ilk raporuna verilen cevapt~ r. Bu belge bilinmedi~i için
gerek Yarbay Nihat 3 ve gerekse Prof. Hikmet Bayur, 3 numaral~~bel-
genin bu raporlara cevap olarak yaz~ld~~~m sanm~~lard~r, halbuki 3
numaral~~belgenin ba~~ndaki "C. 30.9.33" i~aretinden de anla~~laca~~~
üzere, 2 Ekim 1917 tarihini ta~~yan bu cevap Atatürk'ün 30 Eylül
1917 tarihli ~ifreli telgraf~n~n kar~~l~~~d~r (Bak~mz : 2 ve 3 numaral~~
belgeler). Atatürk, ~~numaral~~belgede görülen Enver Pa~a'n~n yaz~s~-
na bir gün sonra 30 Eylül 1917 de ~ifreli telgrafla cevap vermi~tir.
Yay~nlad~~~= 2 numaral~~belge bu ~ifrenin çözülmü~~nüshas~d~r.
Atatürk bu telgrafinda Sina cephesine iki ordunun s~~am~yaca~~~
hakk~ndaki dü~ üncesinin kabul edilmesini istemekte ve Falkenhayn'~n
suretini ekledi~i emrinde Yedinci Ordu'yu ortadan kald~rd~~~n~~yaza-
rak ~eref ve haysiyetinin kurtar~lmas~m rica etmektedir.
Üçüncü belge daha önce, Yarbay Mehmet Nihat'~n Larcher'den
çevirdi~i, yukarda 3 numaral~~notta ad~~geçen eserde ve Prof. Hikmet
Bayur'un kezâ ayn~~notta ad~~geçen eserinde yay~nlanm~~ t~r. Fakat
yukarda da belirtti~imiz gibi bu cevap Atatürk'ün raporuna de~il,
30 Eylül tarihli ~ifresine verilen cevapt~r.
Dördüncü belge Atatürk'ün 3 Ekim 1917 de Ba~komutanl~k
vekâletine yazd~~~~ve Falkenhayn'la aralar~nda geçen yaz~~malar~~da
ekledi~i bir ~ifreli telgraft~r. Bu telgraf~nda Atatürk Albay von Dumez'-
le aralar~nda geçen bir konu~may~~ve bu konu~ma üzerine Falken-
hayn'~n kendisine yazd~~~~yaz~~ile buna verdi~i cevab~n örneklerini
Enver Pa~a'ya bildirmektedir.
Be~ inci ve son belge ise Enver Pa~a'n~ n Atatürk'ün ~ifreli telgra-
f~na verdi~i cevapt~ r. Bu cevap Atatürk'ü tatmin etmemi~~olacak ki
bir müddet sonra Yedinci Ordu komutanl~~~ndan — kendi tabiri ile —
kendi kendisini affederek Istanbul'a döner 4.

3 Bak~n~z : Larcher, La Guerre Turque dans la Guerre Mondiale = Büyük

Harp'te Türk Harbi. Türkçeye çeviren: Mehmet Nihat. II. Cilt S. 240. Erkân-~~
Harbiye-i Umumiye onuncu ~ubesi 1928. Yusuf Hikmet Bayur : Türk ~nk~lib~~
Tarihi III. cilt, 3. K~s~m, S. 409.
4 Yusuf Hikmet Bayur : Ad~~geçen eser S. 415.
5 10 ULU~~
~~DEM~R

Belge I

Harbiye Nezareti
Tahrirat Dairesi
Tahrirat Kalemine mahsus
Müsvedde varakas~~ 2 9/9/33
YED~NC~~ORDU KUMANDANI M~R-i L~VA
MUSTAFA KEMAL PA~A HAZ RETLER~NE

~imdi ald~~~m tahrirat-~~âlilerindeki mütalâat~~biraz evvel Cemal

Pa~a Hazretleriyle olan muhaberat~n~zda okumu~tum. Gerek memle-
ket ve gerek ordunun vaziyet-i hâz~ras~n~~ben de ayn~~veçhile görüyor
ve biliyorum. Fakat dü~manlar~m~z~ n da üç senelik muharebe neti-
cesinde bulunduklar~~hal bizimkinden iyi de~ildir. Rusya'n~n girdi~i
ve bilâhare Italya'n~n girece~i haller vaziyeti bizim lehimize pek
de~i~tirmi~tir. Sina cephesi hakk~nda son verdi~im talimat, evvelce
Dördüncü Ordu ile muhabere ve i~'ar buyurulan mevad~n k~sm-~~
âzam~n~~halletmi~~oldu~u için mevad-~~mezid~ re hakk~nda ayr~ca bir
~ey söylemiyece~im.
Zat-~~âlinizi eskiden beri tan~d~~~m ve takdir eyledi~im cihetle
en mü~ kül zamanda ve en mühim vazifede bulunmamz~~menafi-i
vataniyeye muvaf~k bulmu~~ve böylece müsaade-i seniyeyi istihsal
etmi~tim. Yedinci Ordu veya bunun k~sm-~~küllisi ile Sina cephesinde
Kress Pa~a'n~n Sekizinci Ordu'su yan~ nda Yedinci Ordu kumandan~~
s~fatiyle kemal-i muvaffak~yetle ifay-~~hizmet buyurulaca~ma eminim.
Cenab-~~hakk~n ~ imdiye kadar her yerde üzerimizden eksik eylemedi~i
inayet-i rabbaniyesinin ordumuza bundan böyle de fevz-ü nusret
bah~eylemesini ve zat-~~âlinize de zahir ve mum n olmas~ n~~ tazarru
eylerim. Fikrimin teferruat~n~~ yak~nda oraya gelecek Cemal Pa~a
Hazretleri anlatacakt~ r. In~aallah yak~nda görü~ürüz.
ENVER
ATATURK'LE FALKENHAYN ARASINDAKI ANLASMAZLI~A DAIR 51 ~~

Belge II
Harbiye Nezareti
Tahrirat Dairesi
~ ifre Kal emi

BA~KUMANDAN VEK~L~~ENVER PA~A HAZRETLER~NE

tata mahsustur
Sevk-i itaatle vazifeten te~rih-i hakikatten ibaret olan maruzat-~~
çakerânemde teyit etti~im veçhile mü~külât ne kadar büyük olursa
olsun memleketimizi selâmete isal edebilece~imize itimad-~~çâke-
rânem lâyetezelzeldir. Sina cephesine bu kadar çok ordu karargah~~
s~~nnyaca~~~hakk~ndaki muhakeme-i âcizânemin lütfen nazar-~~iltifata
al~nmas~n~~istirham ederim. Zaten Mü~ir Pa~a sureti âtide münderiç
emirde Yedinci Ordu'yu ilga etmi~~olup taksim-i vezaif ve tertibata
imkân bulamamakta ve bundan s~k~lmaktad~r. Binaenaleyh i~in
içinde bulunmas~n~~lütfen arzu buyurdu~unuz Yedinci Ordu Karar-
gâh~~maslahat~n ~zt~rariyle ve verilmi~~olan emirle zaten i~in haricine
ç~kar~lm~~t~r. Dü~man kar~~s~ndaki tertibatta suni te~kilâttan ihtiraz
etmek lüzumu nazar-~~devletlerine a~ikârd~r. Mesela daha Haleb'e
muvasalat~mda Remadiye cephesinin âcizlerine verilmesini tahriren
teklif etmi~tim. Bir kaç gün sonra karar verilece~ini bildirdiler, bir
türlü karar veremediler; netice malt~ mdur. Binaenaleyh maslahat~n
~zrar edilmemesi, Mü~ir Pa~a'n~n suni tertibata mecbur olmamas~~
ve asla suçum olmad~~~~ve teveccüh ve itimad~n~z lütfen baki oldu~u
halde, zevahiri ok~~yaca~~~için benim mevki ve ~eref-i naçizânemin
küçük dü~ürülmemesini nazar-~~devletlerine kemal-i hürmetle arze-
derim. Irade buyruldu~u veçhile Cemal Pa~a Hazretleri'ni bekliyece-
~im maruzdur.
30/9 /33
Yedinci Ordu Kumandan~~
MUSTAFA KEMAL
512 ULU~~
/~DEM/12

— Suret —
~~— Sina cephesinde bulunan ve bu cepheye tahsis olunan bil-
cümle k~taat 17/9/36 5 ak~am saat dokuzdan itibaren taht-~~emrime
gireceklerdir. Yeni taksim ve tertibat~n icras~na kadar k~ taat-~~mez-
küre Sekizinci Ordu nam~n~~ ta~~yacakt~r.
2 - Dördüncü Ordu Kumandanl~~~ 6 la~yolunmu~tur. Bunun
yerine Suriye ve Garbi Arabistan Kumandanl~~~~kaim olacakt~ r.
Sekizinci Ordu müstesna olmak üzere manat~k-~~mezki~rede bulunan
k~taat, mezkûr kumandanl~~a tabidir.
3 — Sekizinci Ordunun harekat m~nt~kas~~müstakil Kudüs muta-
sarr~fl~~~d~r.
4 — Yirmidördüncü firka Ordu Grubu ihtiyat~~olacakt~ r.
5 — On Be~inci Kolordu Kumandanl~~~~4/1o/33 den itibaren
harekete haz~r bulunacakt~r.
6 — Sekizinci Ordunun ia~esi yeni tertibat~n tatbikine kadar
~imdiye de~in oldu~u gibi Suriye ve Garbi Arabistan Kumandanl~~~~
tarafindan temin olunacakt~r.
Y~ld~r~m Ordular Grubu Kumandan~~
Mü~ir
FALKENHAYN

Belge III
Harbiye Nezareti
Tahrirat Dairesi
Sifre Kalemi
YED~NC~~ORDU KUMANDANI MUSTAFA
KEMAL PA~A HAZRETLER~NE
C. 3o/9/33
oo kilometreden ziyade imtidad~~olan Sina cephesinin iki ordu
m~nt~kas~ na taksimini pek tabii bulurum. Binaenaleyh Yedinci Ordu
Karargah~n~n bu cepheye s~~m~yaca~~~hakk~ndaki muhakeme-i
âlinize i~tirak edemem. Bundan ba~ka Sina cephesinde bulunacak
5 33 olacak.
'3 Cemal Pa~a'n~n kumanda etti~i ordu.
ATATURK'LE FALKENHAYN ARASINDAKt ANLA~MAZLI~A DAIR 513

k~taat~n harekât~m sevk ve idare etmeye memur edilmi~~olan Mü~ir

Falkenhayn Pa~a'n~n mezkûr harekat~n muvaffak~yetle neticelenmesi
için en do~ru karar ve tedabiri ittihaz edece~ine eminim. Bu husustaki
itimad~ma zat-~~âlinizin de i~tirak buyurmamz~~bilhassa rica ederim.
2/1o/33
ENVER

Belge IV
Harbiye Nezareti
Tahrirat Dairesi
Tahrirat Kalemi
BA~KUMANDANLIK VEKALET~NE

Zata mahsustur.
Mü~ir Pa~a'dan gelen bir tahrirat~n sureti ile cevab~~zirde aynen
maruzdur. Miralay Von Dumez bir hastal~k ziyareti münasebetiyle
yan~ma gelerek bahsolunan muhavere geçmi~~idi. Bir ordu kumanda-
n~na gidip kendisine vazife bulmak mü~kül oldu~unu ifade etmek,
istifaya davet demek ise de, Cemal Pa~a Hazretleri'ni beklemek [husu-
sundaki] irade-i devletlerine [binaen] bu noktay~~tecahül etmi~~idim.
Bunun üzerine Mü~ir Pa~a'n~n tahrirat~~izzet-i nefsimi rencide ederek
beni yanl~~~ve asabl bir ad~ma sevkedecek mahiyette idi. Buna verdi~im
cevapta da fevkalâde iltizam-~~itidal etti~im lütfen tasdik-i samilerine
makrun olur. Ancak asla benim hatam olmaks~z~n beni s~fat ve selâ-
hiyet-i resmiyem ile istihdam etme~e imkân görmeyen veya niyet
etmeyen, içinden hesapl~, bir âmirin elinden haysiyet ve ~erefi kurtar-
mak mümkün de~ildir. Sonra bu kabil te~ebbüsat-~~muharrikâneye
kar~~~daima idareli bulunmak kabiliyetini de kendimde göremiyorum.
Binaenaleyh çakerleri hakk~ nda karar-~~devletlerinin sürat-i isdar~n~~
istirham ederim.
3 /10 /33

Yedinci Ordu Kumandan~~

MUSTAFA KEMAL

Bellek,: C. XXXII)", 33
51 4 ULU~~
~~DEM~ R

Suret

MUSTAFA KEMAL PA~A HAZRETLER~NE

Zat-~~devletlerinin Sina cephesinde bir ordunun kumandan~~

olarak istihdam edilmekte tereddüt eyledi~inizi Miralay von Dumez'-
den haber ald~m. Bu tereddüdü hakl~~bulam~yaca~~m. Di~er taraftan
orada ifa edilecek azim ve mü~kül vazife esnas~nda Yedinci Ordu'yu
ancak bütün kalbiyle i~i takip eden bir zabit tarafindan faideli bir
surette idare edilebilece~ine kaniim. Bundan ba~ka ihzarat~n da bilâ
teahhür ba~lamas~~lâz~md~r. Sina cephesinde istihdamda tereddüt
eylemekte ~srar buyurup buyurmad~~~n~z hakk~nda serian cevap verir-
seniz zat-~~devletlerine pek müte~ekkir kalaca~~m.
Mü~ir
PALKENHAYN

Suret (cevap)

Y~LD~R~M GURUBU KUMANDANLI~INA

Sina cephesinde her türlü selâhiyeti mahfuz bir ordu kumandan~~

olarak istihdam edilmekte tereddüdü gösterir bir ~eyi kimseye söyleme-
di~imi Hat~rlad~~~ma göre Miralay von Dumez lütfen zi-
yaret için te~rif etti~i vakit bendenize "bizi terketmek istedi~inize pek
müteessirim" demi~lerdi. Böyle bir ~eyi dü~ünmedim cevab~nda bu-
lunmu~~idim. Söz aras~nda Guruptan gelen emirle Yedinci Ordu'nun
lâ~vedilmi~~oldu~unu serdettim. Muhavere esnas~nda filhakika ~imdi-
lik Yedinci Ordu'nun mülga olup bir vazife bulmak mü~kül oldu~u ve
cephedeki k~taata ve gideceklere kâmilen Kress Pa~a'n~n kumanda
edece~i ve âcizlerine ~imdilik yaln~z Ondokuz ve Yirminci firkalardan
ibaret iki firka kald~~~~mevzuubahis olmu~tur. Iki firkan~n bir ordu
de~il, bir kolordu olabilece~ine nazar-~~dikkati celbedince von Dumez
bunu da tasdik etmi~lerdir. Bir kolorduya kumanda etmekli~im
[mümkün] olm~yaca~~~kanaatinde bulunmu~tum. Bu muhavereyi
Mü~ir Pa~a'ya nakledebilir miyim? sualine kar~~~da tarafimdan Mü~ir
Pa~a'ya bu ahval malümdur cevab~~verilmi~tir. Esas itibariyle mu-
havere bundan ibarettir. ~imdiye kadar tayin olundu~um vezaifte ve
Harb-i Umumi'de geçirdi~im hayatta ifa-y~~vazifede hevessizlik gös-
ATATORK'LE FALKENHAYN ARASINDAK/ ANLA~MAZLI~A DAIR 513

termi~~ve bahusus yanl~~~karar ve icraat ile vatan~ma zarar vermi~~bir

zabit de~ilim. Bütün kabiliyetimi sarf için hakiki bir orduya kumanda
etme~e haz~r ve böyle hakiki bir ordunun iraesine muntaz~ r bulun-
du~umu arzederim.
Yedinci Ordu Kumandan~~
M USTAFA KEMAL

Belge V
Harbiye Nezareti
Tahrirat Dairesi
Tahrirat Kalemine Mahsus
Müsvedde Varakas~~ / 1 O /33

YED~NC~~ORDU KUMANDANI MUSTAFA KEMAL

PA~A HA ZRETLER~NE
,ata mahsustur
Telgrafin~z~~ ald~m. Miralay von Dumez ile olan muhavere ve
Falkenhayn Pa~a ile cereyan eden muhabereyi okudum. Bu muha-
vere ve muhaberenin, Sina cephesinde Yedinci Ordu karargah~na yer
bulunamayaca~~n~~ dü~ündü~ünüz ilk zamanlara müsadif oldu~unu
zan ve tahmin ediyorum. Sina cephesinin Yedinci ve Sekizinci ordu-
lara ne suretle taksim olunaca~~n~~ve bu kuvvetleri nas~l kullanaca~~n~~
Mü~ir Falkenhayn Pa~a'dan sormu~tum. Bunun cevab~n~~henüz
almad~m. Cevap gelinceye kadar vaziyeti haz~ray~~tebdil etmek iste-
miyorum. Zat~~Minizden de bir müddet daha vaziyetin muhafaza
buyurulmas~n~~rica ederim.
ENVER

Bundan sonraki olaylar — bilindi~i gibi— ~öyle öztlenebilir :

31 Ekim 1917 de Ingilizler ~~~~o bin ki~ilik bir kuvvetle sald~r~ya
geçerek Kudüs ve bütün Filistin'i al~rlar. Bu sald~r~~esnas~nda bizim
kuvvetimiz sadece 36 bin ki~idir. Bundan ba~ka, Ingilizlerin araç üs-
tünlü~ü bizimki ile oranlanam~yacak durumdad~r. Kudüs yenilgisi
üzerinden bir kaç ay geçtikten sonra 25 ~ubat 1918 de Falkenhayn
Y~ld~r~m Ordular~~Komutanl~~~ndan al~narak yerine Liman von
Sanders atan~r.
 U. Igdemi r

,•
-
y
‘,45,0514.

11. •
4
~-^
,
1~- ,
.,„4-Jzo 04-P ,e,,444Iv:,15:3;

, ~. •
'

folt.4.,41,
-
4.$ ~~
, 4044 - I ‘,$•.,..„.n.coi,„

1 say ~l~~ belgenin I. sayfas~~

U. ~~demir

a.Le_p 411%

<t"

c190

_
1 say~ l~~ belgenin 2. sayfas~~
 U. i~demir

r k' <.
; c.?"-) " tv—ü
e.

o / •
,),) ~›4-4) • I -
r .!
14-4- co.
,.•••• Lr-j j (.2)1
c)*)<-2).))
<-;
‘f• ,)it_J t~r j o_;;/\;
rtt. o .~.)
fj‘ j2:c> cr 9 V~~ ^k. -.~
l, c----
/j>

J;. Cka
. ).>14

c/~, ii o..A.P.., 12 r),.Y (; i e.

,
j )622e)
. ‘ cr . i
• .j ) 0 ,,~,5- i
, .. . ..k.:-. I f-t S. :; 14 :
N.,.........4,,,>,› et7.../..".4...9 ) C..44:-
... .. _sk4-40 c/Q K-.
/ , tN
:,..>„)..• ;("5:"•••
• jo-;..)...._~.
—

.. ..,4:).;. u...,A.t.;.
1 i,-U ,.),J (;) j
,
5 t..• 1 ~~.),..--.,(.?9.f•Ju.~ ) • 1 - I` -
__f- . ../,£) 0 .1.-.. /^- .

II say~ l~~ belgenin ~ . sayfas~~

'. i~demir

e.. t, ;•.4
- .•.4

Ir t

twd~-
4„w

5:>)-
&j.
jjr ) '
-
(LA.)

~ t

1
~
Ji

affil~l~i~i~~•

\
Il sa N. ili belgenin 2. s aN.fa,,1
 1. I~demir

-I _

•
AA

j?' >i‘
j•,:j
(~)J C
(L v'kx.) (,); c.)

o- 1:44
t.„; _
eti
;
(/)-, ••••••••••

ki_C>
—o, r
I L4
cf.5:j
'

I\•/ (0)1.);
~ 10.

C)) •
— •

II say~ l ~~ belgenin 3• sa,„ fasi

~f;demir

IMMO
411j.

)
„
trietki

II say~ l ~~ belgenin .}. sayfas~~

 1 . 1,de~~~ ir

•
..4.4
/.%

.-•
e.
,c4t ~ N / ‹.

, ) t, ;
2r . •

f"-
•
o/. •

ki‘.k ,
s -
etc .0 4,
as~.

<0.4,1 4t3 1.;%-: ;b:^%

1.~
at?» ;kW>

~«..0 ‘CL:-•
••• ~>1,<.; ~~ L
‘s)? L.P.P°
". • .
(6.• £.44.44,.~.
. . ;.(
4, .; • -1
-

4f.J.11
•

Ç
III say~l~~belge
U. ~~demir

Ark, - o

fr . .\-
- ..• ..1...9. g~~~ ..$
6 ) -f~~t..k.,4~.-
1 —
‘ ,..\..~. — \ ._.• (?) ir
,-- • - 1 • \i .; - ,„7-
~ "1„,; „r
,ri .> ...' .4 fr _
,- . , x - _ .,•;. ,..5 9;J-*
"? ),‘ .1 . .•.,~~fr.D
..,> 4•'•-"
.. ,5JK:
°->çk->-'" „‘ ,•.-
. - \4 '
,' i}
_),V5 .1 Q4- -- . —
N, .e \ J \
O\
~~
' ' -- .i.>\\ .t .t
,
. 2
-\, 4 xR-\5*> >,•1 \
0 ,, ,i.•" rv4) j o>
Pri•t, • \ . .,_ t7.
Iiop .), . ,, <„,...:„,, 1/4
. ,1.• .»., \... , „. >,
o)\, S ...4
, ~~ „) ,r•-..•..£1'. t k , .
, i , 11.>>
.
, .
v.\> )
>'°`‘) .• c5~.~‘ c>4....
1.-j2P o••'-' • ,-- .>••-
~- 0., .7 _A-, ~ça .5. „t' u..¢..S.)
c4•• ‘ t . " 1 . .4
• •
, • k>....s- ,,x,‘ '‘>..V.Q.3 .U2.3 >i.to
‘ i‘ .
‘‘•-
,... -
e..) _N ç''' - .....›
- ,
.v.\.._p .., :,..t2:x jaN,
j- .1
j‘ ç\i_e. k . ..,
'
/
.„. ...,,,\:: > ..~. n
* csk, ._.4,. t;,...„.s t
.k • • - 1 •
..•
• ‘)....?„)
t~~
50 4..... \.> >
,..5 .: ,,, , - , 11,,„.p .. .
.......›Y?> , •
~.> p » 1:4/5 ,. 0\)", \-, • ,
\ ..
1 ) •,)
/ (7 /, (....~. " ‘ . N ~~ o,\1
e- f,J.: 7 . , •
•
G .A,..
..~~_.>
-,",
— t.
,•.
„
' ~.,.4.9 t.<‘•• I

IV say~l~~ belgenin ~ . sayfas~~

 1,denzir

' t ),
k\

•P\ ‘. ~, 0,>
-.•• 1514 \.•-•ft,D,

Y‘'' • JG:1..a.3>‘ "*

_.1 •
<-**1 N N
„ti7
.>
e..X4 ha
pr~~

y
•

)
•

' • ;>:•>
ts),
sit

(/)"'. 44>
~•P'
.
fx4> `A~~,‘,-; N
Ç.t ra.» .>>
/
j
—›,r -r IS J
.0 .J9~
• •
;>
..}4• \ .71% tk.if
1, ..1 ,r
N\ , -
5 / —
-kor— '
) •• A
• k k
k
V *°

IV say~ l~~ belgenin 2. sayfas~~

 ____........r•-
,~kY(i) .Alk~~(:),y'. • ' t745£0 .,
avlu
Lrv.
• .. t.» 4>.y -. A ,
),>..-.)k c.:5 >,i> tzrs ..?
. ,>5> : • ..
~t) ,,,> kio NA,s •
,, 4> .•».' ,),,,?
, ti'
' '..> ..'k4' ~k. »,\
'47t>
~~ .. • . T),?,j
,.
‘.
• •
° • • .

..
Ot ...),7 ,

A
,r ,.. .1\--i‘ 031.14.: 1
1
f.11° e 3,‘
''' ' •
# 3>
c
"

t.\.-\) ./-
•
• j".»
t 1' 1. o., \-5.~' ., «.

l' '‘.>£'' --.." 1.-)1/4•49 „.:•).s3

• • 11.>~$" \~
\.>5>,‘, ,,, .,. V11),..‘
" k . r - \•- "I ,(-- n
~.-‘e;
..4-e"
~h
••• ., , -?..;1" o .
\tz...~ )v, ‘...L- ^ .A~
kk J
. / Pi..k.,.>)
t..,i k)
p

..p.—
. o.,,k$ x‘,,I,....c ',
.)..4... oj,k ~kyt- o . .t.--\ -
." ''' / ' ,- ., ....,,-.>
1 .> "r•••‘% A 4">'" ~~ ,
+.,
\,,, Ev,4,.
e.),) , ....£
.i1),>4.5
ç k
.)
'*
, ii %,., -, ..,
cfti.>
, ..• • 0)
"1.>. < «L: 1 ‘‘"'
44.5)
'/:. \
..., JP‘..0 pkr. :14)›.) ‘,. ‘ • 'h ‘ -
'
\ kt.." ev .,
-1' . ^,..
. . .3 •.? ..'
t N - , (ii").^t4)`5 c( , J -t („2..a...›.
3
..»)._>) \s - ' ....,,,,s• ,
i •,~, N.y..).>., tLi: . ...-' t....'.
3,, 04 ..., ‘ ~~•

.-
IV say~ l~~ belgenin 3. sayfas~~
 U. ~~demir

--1

- J ~t cl_v ~~ a_~u
.

Iv _ e e

,
4—P
~~ y
,
I
I c

.. •

~0~1a55 11
•

' \41
:0p
c‘_)-1-1, si. , , ,.... , ...
.~. _

LOS

ri~~
L
III belge